You are on page 1of 9

Liczby zespolone

1. Ciekawostki historyczne
Pocztki liczb zespolonych sigaj ju XVI wieku. W czasach dzisiejszych nie mona przeceni
ich znaczenia i wkadu w rozwj nauki. Co ciekawsze jako pierwszy zacz je uywa Rafael Bombelli,
ktry nie by matematykiem. By on inynierem kierujcym pracami przy osuszaniu bagien i terenw
botnych w Toskanii. Co wicej, wielu sawnych matematykw nie chciao pogodzi si z ich istnieniem
i zaprzeczao ich istnieniu.
Obecnie liczby zespolone s codziennym narzdziem nie tylko matematyka czy fizyka, ale i
inyniera, ktremu oddaj ogromne korzyci w elektronice, aerodynamice itd..
Pojawienie si liczb zespolonych wie si cile z problemem rozwizania rwnania
kwadratowego o wyrniku (delcie) ujemnym. W szczeglnoci problem sprowadza si do obliczenia
pierwiastka kwadratowego z liczby ujemnej.
Jeeli ograniczymy si do liczb rzeczywistych, to jak wiadomo obliczanie pierwiastka z liczby
ujemnej jest niewykonalne. Nie kopoczc si tym zbytnio Bombelli zaoy jego istnienie i nazywa go
liczb urojon (wyimaginowan), a poprzednio znane liczby liczbami rzeczywistymi.
Zwolennicy istnienia tych liczb wykonywali na nich dziaania tak, jak na liczbach rzeczywistych
dodajc, odejmujc, mnoc i dzielc. Oznaczali pierwiastek z liczby -1 liter i przyjmujc, e i2=-1.
Swobodnie dodajc i mnoc liczby rzeczywiste i urojone tworzyli nowe liczby postaci a+bi , ktre
dzi nazywamy liczbami zespolonymi.
Pocztek XIX wieku zdar wszelk mistyk z tych liczb, gdy przynis ich cise okrelenie.
Pierwsze z nich Gaussa - wykazao, e liczby zespolone s to waciwie punkty paszczyzny
euklidesowej, w ktrej wprowadzono pewne dziaania zwane dodawaniem i mnoeniem punktw czyli
liczb zespolonych. Drugie ujcie - Hamiltona - wprowadza liczby zespolone jako pary liczb
rzeczywistych, ze specyficznym (specjalnym) sposobem ich dodawania i mnoenia.

2. Definicja liczby zespolonej, interpretacja geometryczna.


Liczb zespolon nazywamy par uporzdkowan liczb rzeczywistych (a,b). Czsto tak par
zapisuje si w postaci sumy
z = a + bi , gdzie i2=-1.
T posta liczby zespolonej nazywamy postaci kanoniczn. Liczb a nazywamy czci rzeczywist,
za liczb b czci urojon liczby zespolonej z. Cz rzeczywista oznaczamy Re z, a cz urojon
symbolem Im z, mamy wic:
Re z = a
Im z = b.
Liczba zespolona jest rwna zero wtedy i tylko wtedy, gdy Re z = 0 i Im z = 0.
Dwie liczby zespolone s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy s rwne odpowiednio ich czci
rzeczywiste i urojone.
Liczb zespolon postaci a -bi nazywamy liczb sprzon do liczby z=a +bi i oznaczamy j
z reguy symbolem z . Liczbie tej odpowiada na paszczynie punkt, ktry jest pooony symetrycznie
do punktu (a,b) wzgldem osi Ox.

Liczby zespolone postaci a + 0i zapisujemy jako a i utosamiamy z liczbami rzeczywistymi.


Liczbom rzeczywistym a = a + 0i odpowiadaj punkty na paszczynie o rzdnej rwnej zeru,
tzn. punkty osi odcitych (osi Ox ). Dlatego o odcitych nazywamy osi rzeczywist.
Jeeli cz rzeczywista liczby zespolonej jest rwna zero, to liczba ma posta bi i nazywamy j
liczb urojon. Liczbom urojonym bi = 0 +bi odpowiadaj punkty o odcitej rwnej zeru, tzn. punkty
osi rzdnych (osi Oy). Dlatego o rzdnych nazywamy osi urojon.
Paszczyzn, ktrej punktom przyporzdkowano w powyszy sposb liczby zespolone,
nazywamy paszczyzn Gaussa.
Liczbie zespolonej z = a + bi odpowiada punkt paszczyzny o wsprzdnych (a,b).

y
M

(0,b)

z = a + bi

(a,0)

Take o wektorze OM czcym pocztek ukadu wsprzdnych z punktem M(a, b)


odpowiadajcym liczbie zespolonej z = a + bi mwimy, e przedstawia geometrycznie liczb
zespolon z.

3. Dziaania na liczbach zespolonych.


Na liczbach zespolonych moemy wykonywa podobnie jak na liczbach rzeczywistych
podstawowe dziaania. Przyjmijmy oznaczenia: z1 = a + bi , z2 = c + di.
Liczby zespolone dodajemy, odejmujemy i mnoymy tak, jak wyraenia algebraiczne
pamitajc, e i2=-1. Tak wic:

z1+z2 = (a+c) + (b+d) i,


z1-z2 = (a-c) + (b-d) i,
z1 z2 = (ac-bd) + (ad+bc) i.
Moduem liczby z = a + bi nazywamy liczb
a2 b2

Dzielenie liczb zespolonych jest troch trudniejsze. atwo mona wykaza, e


z

z z

z1
(zakadajc oczywicie, e z 2 0 ) mnoymy licznik i mianownik tego uamka
z2
przez sprzenie mianownika (liczby z2). Otrzymujemy wtedy nastpujcy wzr

Obliczajc iloraz

Dziaania arytmetyczne na liczbach zespolonych s rozszerzeniem dziaa na liczbach


rzeczywistych, tzn. w przypadku liczb rzeczywistych jest obojtne czy np. mnoymy je jako liczby
rzeczywiste czy zespolone z czci urojon rwn zero. Z podanych definicji dziaa na liczbach
zespolonych wynika, e dziaania dodawania i mnoenia liczb zespolonych s czne i przemienne oraz
mnoenie jest rozdzielne wzgldem dodawania. Zachowane s rwnie znane wasnoci odejmowania i
dzielenia. Powysze stwierdzenia powoduj, e dla liczb zespolonych prawdziwe s wzory skrconego
mnoenia, wzr dwumianowy Newtona, twierdzenie Bezout itd.. Nie okrelamy natomiast nierwnoci
liczb zespolonych innych ni rzeczywiste.
Przykad.1.
Znajd cz rzeczywist i urojon liczby (5+2i)+(-3-i).
Aby znale cz rzeczywist i urojon naley doda podane liczby zespolone. Otrzymujemy wwczas
(5+2i) + (-3-i) = (5-3) + (2-1) i = 2+i
Zatem cz rzeczywista rwna jest 2, a urojona 1.
Przykad.2.
Wykonaj dziaania (-1+7i) (4+10i).
Dziaania naley oczywicie wykona w odpowiedniej kolejnoci (najpierw mnoenie, potem
dodawanie i odejmowanie) pamitajc, e i2=-1.
(-1+7i)(4+10i) = -14 + (-1)10i + 7i4 + 7i10i = -4 -10i + 28i - 70 = -74+18i
Przykad.3.
Jaka liczba zespolona powstanie w wyniku podzielenia liczby 2i przez liczb 1+i.
W wyniku dzielenia otrzymujemy oczywicie uamek

2i
.
1i

Wystarczy teraz pomnoy licznik i mianownik tego uamka przez liczb sprzon do liczby 1+i
(z mianownika), czyli przez 1-i, a nastpnie uproci otrzymane wyraenie.
2i
2i ( 1 i )
2i 2i 2
2i 2

1 i
2
1 i
( 1 i )( 1 i )
2
1 i

Przy dzieleniu liczby 2i przez liczb 1+i otrzymujemy zatem liczb 1+i.
Zadania.

Wykonaj dziaania
1. (2-i)(3+2i)-5i ,
2. (5-(6+4i))-(3+2i)(3-2i),
3. (1+2i)2,
4. (2-i)3,
3i
,
1 2i
5 3i
6.
.
5 3i

5.

4. Posta trygonometryczna liczby zespolonej.


Zamiast okrela liczb zespolon z = a + bi rn od zera poprzez podanie jej czci
rzeczywistej i urojonej moemy j okreli inaczej - wsprzdnymi biegunowymi - podajc
odlego

r punktu M(a, b) od pocztku ukadu wsprzdnych oraz kt jaki tworzy wektor OM z dodatnim
kierunkiem osi Ox.
y
0

M( a, b)
r

0
0

x
0

Wwczas zachodz zwizki


a r cos

b r sin

std
r a2 b2

oraz dla r 0
cos

a
a b
2

sin

b
a b2
2

Liczb r, ktra jest dugoci wektora OM jest moduem liczby zespolonej z = a +bi , co
zapisujemy
r z a bi

a2 b2

Wida std, e liczba zespolona jest rwna zeru wtedy i tylko wtedy, gdy modu jej jest rwny zeru.

Kt nazywamy argumentem liczby zespolonej z, co zapisujemy

= arg z
Dla liczby zespolonej o module rwnym zero, argument nie jest okrelony.
Argument okrelamy z dokadnoci do wielokrotnoci skadnika 2, gdy obrt o kt 2
stanowi obrt o kt peny. Watro argumentu speniajc warunek
0 2

nazywamy wartoci gwn argumentu, lub po prostu argumentem gwnym.


Na podstawie zwizkw okrelajcych modu i argument liczby zespolonej (wymienionych wyej)
liczb zespolon mona wyrazi poprzez jej modu i argument w postaci
z a bi z (cos i sin )

Posta t nazywamy postaci (przedstawieniem) trygonometryczn liczby zespolonej.


Przykad.1.
Przedstawmy w postaci trygonometrycznej liczb z = -2+2i.
W tym celu obliczmy modu i argument danej liczby
( 2 ) 2 2 2

z 2 2i

cos
sin

2
8
2
8

2
2 2

2
2 2

2
2

8,

3
.
4

Zatem liczba z = -2+2i zapisana w postaci trygonometrycznej, to


z

3
3

8 cos i sin
4
4

Posta trygonometryczna uatwia w szczeglnoci mnoenie i dzielenie liczb zespolonych.


Jeeli liczby zespolone z1 i z2 dane s w postaci trygonometrycznej
z1 z1 (cos1 i sin1 )

z 2 z 2 (cos 2 i sin 2 )

to
z1 z 2 z1 z 2 (cos(1 2 ) i sin(1 2 ))

z1
z1

(cos(1 2 ) i sin(1 2 ))
z2
z2

Wida wic, e aby pomnoy (podzieli) dwie liczby zespolone wystarczy pomnoy (podzieli) ich
moduy i doda ich argumenty (odj od argumentu licznika argument mianownika).

Zadania.
Przedstaw w postaci trygonometrycznej nastpujce liczby zespolone
1. 7,
2. 4i,
3. 3-3i,
4.

1 i

3,

5.

2 3 2i

5. Podnoszenie do potgi i wyciganie pierwiastka z liczby zespolonej.


Posta trygonometryczna liczby zespolonej jest szczeglnie przydatna przy podnoszeniu do
potgi i obliczaniu pierwiastka z tej liczby. Gdy wemiemy wzr na mnoenie liczb zespolonych w tej
postaci dla z1 = z2 i rozszerzymy na dowoln ilo liczb zespolonych, to otrzymamy wzr na n-t (n
liczba naturalna) potg liczby zespolonej zwany wzorem Moivrea
z n z (cos(n ) i sin( n ))
n

Dziki temu wzorowi w bardzo prosty sposb moemy podnosi liczby zespolone do potgi i to
dowolnie duej.
Przykad.1.
Obliczmy (1+i)12.
atwo si przekona e liczba i+1 ma nastpujce przedstawienie trygonometryczne
1 i

2 cos i sin
4
4

Zatem stosujc wzr de Moivre'a na potgowanie liczb zespolonych otrzymujemy


(1+i)12 = 64 (-1 + 0 i ) = -64.
Pierwiastkiem n-tego stopnia z liczby zespolonej z nazywamy kad liczb zespolon w,
ktra podniesiona do n-tej potgi daje liczb z , to znaczy wn=z.
Sprbujmy znale sposb na obliczanie pierwiastka n-tego stopnia z liczby zespolonej z.
Zamy, e liczba zespolona z zapisana jest w postaci trygonometrycznej
z = r (cos + i sin ).
Chcemy znale tak liczb zespolon w w postaci trygonometrycznej

w = R (cos + i sin),
aby

wn=z.

Wyliczajc wn ze wzoru de Moivre'a, a nastpnie porwnujc moduy i argumenty po obu stronach


rwnoci wn=z dostajemy
Rn = r
oraz
n = +2k.
Dodanie skadnika 2k wynika z niejednoznacznoci argumentu (moe si on rni o
wielokrotno 2). Zatem
R nr ,

2k
n .

Wynika std, e pierwiastek n-tego stopnia z liczby zespolonej z istnieje, ale nie jest
wyznaczony jednoznacznie. Wszystkie pierwiastki dostaniemy biorc k = 0, 1, 2, ... .
Wrd argumentw
2k
n

istnieje dokadnie n takich, ktrych rnice nie s wielokrotnociami liczby 2. S to np. liczby
k = 0, 1, ... , n-1. Zatem istnieje zawsze dokadnie n rnych pierwiastkw stopnia n z liczby zespolonej
z rnej od zera. Dane s one wzorami
2k
2k

w k n z cos
i sin
,
n
n

gdzie k 0 , 1 , ... , n 1.

Przykad.2.
Rozwimy rwnanie z3=1.
Rozwizanie rwnania z3=1 sprowadza si do znalezienia wszystkich pierwiastkw szeciennych z 1
(istniej oczywicie dokadnie trzy rne).
Poniewa modu liczby 1 jest rwny 1, a argument 0, to korzystajc ze wzoru na pierwiastki n-tego
stopnia z liczby zespolonej mamy
w 0 cos 0 i sin 0 1,
w 1 cos

2
2
1 i 3
i sin

,
3
3
2

w 2 cos

4
4
1 i 3
i sin

.
3
3
2

Jeeli si przygldniemy wartociom pierwiastkw liczby zespolonej, to zauwaymy, e ich


2
moduy s takie same i argumenty rni si o wielokrotno
. Z tej obserwacji wnioskujemy, e
n

pierwiastki le na jednym okrgu o rodku w punkcie 0 i promieniu rwnym pierwiastkowi n-tego


stopnia z moduu oraz, e pierwiastki dziel okrg na n rwnych czci. Jest to bardzo uyteczny
wniosek przy zaznaczaniu pierwiastkw na paszczynie Gaussa, poniewa wystarczy narysowa okrg
o promieniu n z , policzy i zaznaczy jeden pierwiastek danej liczby oraz podzieli okrg na n
rwnych czci tak, aby policzony pierwiastek by jednym z punktw podziau. W ten sposb
otrzymujemy wszystkie pierwiastki liczby z.

Zadania.
Oblicz
1. ( 1 i ) 5 ,
2. ( 5 5 i
1 i 3

3.

1i
4.
5.
6.

3) 6 ,
2003

i,
1,
2 2i .

6. Posta wykadnicza liczby zespolonej.


Oprcz wymienionych wczeniej postaci kanonicznej oraz trygonometrycznej istniej take inne
przedstawienia liczb zespolonych. W szczeglnoci liczby zespolone mona zapisa w tzw. postaci
wykadniczej.
z z e i ,
przy czym symbole z , oznaczaj odpowiednio modu i argument gwny danej liczby zespolonej.
Dla liczb zespolonych zapisanych w tej postaci atwo mona wic poda modu i argument.
Posta ta w bardzo dobry sposb obrazuje mnoenie dzielenie liczb zespolonych. Od razu wida, e w
wyniku mnoenia otrzymamy liczb, ktrej modu bdzie rwny iloczynowi moduw tych liczb, a
argument rwny sumie argumentw.

You might also like