Liczby zespolone

Liczby zespolone
Liczby zespolone liczby uzyskane jako rozszerzenie ciaa liczb rzeczywistych o jednostk urojon
wymaga si, aby speniaa warunek

. Kada z nich moe by zapisana jako

od ktrej

, gdzie

liczbami rzeczywistymi, nazywanymi odpowiednio czci rzeczywist oraz czci urojon.

Liczby zespolone stanowi ciao, okrelone s wic dla nich dziaania dodawania, odejmowania, mnoenia i
dzielenia. Dziaania s rozszerzeniem odpowiednich dziaa w liczbach rzeczywistych.

Posta algebraiczna (kanoniczna)

Posta

nazywana

jest

postaci

algebraiczn

liczby

zespolonej.
Wystpujca tu jednostka urojona

spenia rwno

Spotykany czasami, a pochodzcy od tej rwnoci zapis

jest niepoprawny, gdy istniej dwa pierwiastki algebraiczne z liczby
, mianowicie

oraz

Liczby zespolone mog by przedstawione jako

wsprzdne wektora na paszczynie zespolonej

Dla liczb zespolonych postaci

Przykadowo liczba

mamy:

nazywane czci rzeczywist,

nazywane czci urojon.
jest liczb zespolon, ktrej cz rzeczywista wynosi

Liczby rzeczywiste s utosamiane z liczbami zespolonymi o czci urojonej rwnej

Liczby postaci

okrela si mianem liczb urojonych.

, a cz urojona

Liczby zespolone

Zapis alternatywny
W zastosowaniach fizycznych, elektrycznych, elektrotechnicznych itp. zapis
z powodu wykorzystywania w tych dziedzinach litery

moe okaza si mylcy

do innych celw, np. chwilowego natenia prdu

elektrycznego. Dlatego te stosuje si zapis niepowodujcy podobnych kopotw, mianowicie

ktrym to

, w

oznacza jednostk urojon.

Rwno
Dwie liczby zespolone s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy ich
czci rzeczywiste i urojone s sobie rwne. Innymi sowy, liczby
zespolone postaci
oraz
s sobie rwne wtedy i
tylko wtedy, gdy

oraz

Dziaania
Dodawanie, odejmowanie i mnoenie liczb zespolonych w postaci
algebraicznej wykonuje si tak samo jak odpowiednie operacje na
wyraeniach algebraicznych, przy czym

Wykres funkcji

wykonany za pomoc techniki kolorowania dziedziny.

Odcie oznacza argument funkcji, za nasycenie
reprezentuje jej modu.

.
Aby podzieli przez siebie dwie liczby zespolone, wystarczy pomnoy dzieln i dzielnik przez liczb sprzon do
dzielnika (analogicznie do usuwania niewymiernoci z mianownika w wyraeniach algebraicznych):

Liczby zespolone

Paszczyzna zespolona
Liczbom zespolonym mona przyporzdkowa wzajemnie
jednoznacznie wektory na paszczynie (zob. sekcj formalna
konstrukcja), podobnie jak utosamia si wektory na prostej z
liczbami rzeczywistymi (w obu przypadkach mona utosamia
rwnie same punkty, gdy wspomniane wektory zaczepia si w
pocztku ukadw wsprzdnych).

Paszczyzna zespolona

Kadej wic liczbie zespolonej

mona przyporzdkowa wektor

i odwrotnie. Dziaania

dodawania i mnoenia w liczbach zespolonych odpowiadaj nastpujcym dziaaniom na wektorach:

,
.

Tak okrelon paszczyzn okrela si mianem paszczyzny zespolonej. Interpretacja ta, dla ktrej w specjalny
sposb okrelono mnoenie, znana bya ju pod koniec XVIII wieku Wesselowi, mimo to przez dugi czas jej
autorstwo przypisywao si Argandowi, std te wspomnian paszczyzn nazywa si rwnie paszczyzn
Arganda. Inn spotykan nazw jest te paszczyzna Gaussa.

Modu
Zauwamy, i dugo wektora

jest rwna z twierdzenia Pitagorasa

definiujemy jako

. Dla liczby

modu

. Modu liczby zespolonej ma analogiczne wasnoci do wartoci

bezwzgldnej liczby rzeczywistej speniajc przy tym definicj normy.

Argument
Niech

oznacza kt, ktry wektor

Wida, i

tworzy z prost

, oznaczmy go przez

. Jest to tzw. argument.

. Liczba zespolona rna od zera ma nieskoczenie wiele argumentw, cho

tylko jeden modu.

Argument liczby
oznacza si przez

speniajcy nierwno

(czasami te rwnowanie

i nazywa argumentem gwnym (wartoci gwn argumentu). W ten sposb

jest ju funkcj na jeden z powyszych zbiorw nieokrelon jedynie dla

rzeczywistych argument gwny jest rwny zeru dla liczb dodatnich oraz

dla ujemnych.

. Dla liczb

Liczby zespolone

Posta trygonometryczna
Liczba zespolona moe by zatem wyraona przez dugo jej wektora (modu) oraz jego kt skierowany
(argument):
.
Powysz posta liczby zespolonej nazywa si postaci trygonometryczn (z powodu uycia funkcji
trygonometrycznych), biegunow (jest przedstawieniem liczby zespolonej we wsprzdnych biegunowych) lub
geometryczn (prowadzi do geometrycznej interpretacji liczb zespolonych na paszczynie). Warto zauway, e
posta algebraiczna odpowiada wsprzdnym prostoktnym.
Liczby zespolone w postaci trygonometrycznej s rwne, gdy ich moduy i argumenty s rwne, tj.
oraz

s rwne, gdy

oraz (istotne tylko dla

)
.

Wzory pozwalajce na przejcie od postaci trygonometrycznej do algebraicznej s oczywiste:

.
Przejcie odwrotne jest nieco bardziej skomplikowane:
,

Powyszy wzr posiada duo przypadkw, jednake w wielu jzykach programowania istnieje wariant funkcji arcus
tangens, czsto nazywany arctan2 lub atan2, ktry przetwarza je wewntrznie. Wzr korzystajcy z funkcji arcus
cosinus wymaga mniejszej liczby przypadkw:

Mnoenie
Warto zwrci uwag na mnoenie liczb w postaci trygonometrycznej, niech

Wwczas iloczyn
.
Stosujc odpowiednie tosamoci trygonometryczne otrzymujemy ostatecznie
,
co oznacza, e iloczyn dwch liczb zespolonych posiada modu bdcy iloczynem moduw mnonikw oraz
argument rwny sumie argumentw mnoonych liczb.

Liczby zespolone

Mnoenie przez

mona zinterpretowa jako obrt paszczyzny o kt .

Wzr de Moivre'a
Potgowanie za pomoc mnoenia liczb zespolonych w postaci algebraicznej prowadzi do obliczenia wartoci
wyraenia
dla danego wykadnika przy warunku
. Mimo e mona korzysta z wasnoci
trjkta Pascala, to porzdkowanie tego wyraenia moe okaza si czasochonne. Zwykle dziaanie to atwiej
przeprowadzi w postaci trygonometrycznej.
Rozpatrzmy

. Na podstawie reguy indukcji matematycznej zachodzi wzr

.

Powyszy wzr jest rwnie pomocny przy obliczaniu

przy

-tej potgi funkcji

naley wwczas obliczy

Pierwiastkowanie
Wzr de Moivre'a jest prawdziwy rwnie dla liczb wymiernych. Kada liczba zespolona
rnych pierwiastkw

posiada

-tego stopnia:
, gdzie

oraz

Posta wykadnicza
Rozpatrzmy liczb

wyraajc funkcje

za pomoc funkcji wykadniczej (zob.

wzory Eulera):

Mamy

Zatem ostatecznie

Pierwiastki zespolone wyraaj si wwczas wzorem

dla

Sprzenie
Niech

. Bardzo wan operacj jest sprzenie liczby zespolonej,

jest ona najprostsza dla liczby w postaci algebraicznej:

Dziaanie to powoduje odbicie wektora liczby zespolonej wzgldem osi

paszczyzny zespolonej. Zatem liczba

w postaci trygonometrycznej zachowa modu, lecz jej argument ulegnie zmianie na

lub rwnowanie

zmieni on znak na przeciwny. Skoro posta wykadnicza rwnie zaley od moduu oraz argumentu, ta sama
obserwacja dotyczy i jej. Prawd jest te, e sprzenie liczby rzeczywistej (liczby zespolonej o zerowej czci
urojonej) jest rwne tej liczbie.
Sprzenie przeprowadza izomorficznie ciao liczb zespolonych na siebie, jest zatem automorfizmem. Oprcz
tosamoci jest to jedyny cigy automorfizm tego ciaa, moc zbioru niecigych automorfizmw wynosi za .
Dziaanie sprzenia zespolonego jest inwolucj:

Liczby zespolone

Relacja porzdku
Cho mona sztucznie wprowadzi jaki porzdek liczb zespolonych (np. porzdek leksykograficzny), to jednak taka
relacja nie zostaa okrelona i szerzej przyjta. Nie da si bowiem sformuowa jej w taki sposb, aby w zbiorze
liczb zespolonych speniaa aksjomaty ciaa uporzdkowanego, jak w przypadku liczb rzeczywistych. Tak wic nie
da si okreli, ktra z dwch liczb jest wiksza lub mniejsza. Mona natomiast porwnywa ich moduy oraz
argumenty (gwne), gdy zarwno modu jak i argument liczby zespolonej s liczbami rzeczywistymi.

Przykady
Przedstawmy liczb

(zob. sekcj dot. konstrukcji) w postaciach: algebraicznej, trygonometrycznej

(biegunowej) i wykadniczej obliczajc za kadym razem jej sprzenie.

Posta algebraiczna:
,
.
Obliczamy
,
,
,
,
podobnie
.
Std posta trygonometryczna

oraz

to

,
,
za wykadnicza:
,
.

Konstrukcje i wasnoci
Konstrukcja Hamiltona
Nastpujca formalna definicja liczb zespolonych pochodzi od Hamiltona, matematyka irlandzkiego.
W iloczynie kartezjaskim

wprowadza si dziaania dodawania i mnoenia:

gdzie

,
,
.

Tak okrelona struktura

jest ciaem zwanym ciaem liczb zespolonych oznaczanym symbolem

[1]

ang. complex zoony)

. Wwczas

odpowiada wektorowi

(od

Liczby zespolone

Ciao
Ciao to struktura algebraiczna z dziaaniami dodawania, odejmowania, mnoenia i dzielenia, ktra spenia okrelone
prawa algebraiczne. Liczby zespolone jako ciao w szczeglnoci maj wic:
element neutralny dodawania (zero),
,
element neutralny mnoenia (jedynka),
,
element odwrotny dodawania (element przeciwny) dla kadej liczby zespolonej, dla liczby

jest nim

,
element odwrotny mnoenia (odwrotno) dla dowolnej niezerowej liczby zespolonej, dla liczby

jest nim

.
Innymi ciaami s liczby rzeczywiste i liczby wymierne. Utosamienie kadej liczby rzeczywistej
zespolon
sprawia, e liczby rzeczywiste
staj si podciaem
.
Liczby zespolone

z liczb

mog by scharakteryzowane rwnie jako domknicie topologiczne liczb algebraicznych oraz

jako domknicie algebraiczne

, co opisano dalej.

Reprezentacja macierzowa
Chocia niezbyt uyteczne, alternatywne reprezentacje ciaa liczb zespolonych mog da pewien wgld w jego
natur. Jedna ze szczeglnie eleganckich reprezentacji przedstawia kad liczb zespolon jako 22-macierz o
wspczynnikach rzeczywistych, ktre rozcigaj i obracaj punkty (wektory) paszczyzny. Kada taka macierz jest
postaci
,
gdzie

. Suma i iloczyn dwch takich macierzy take ma t posta, a dziaanie mnoenia macierzy tego

typu jest przemienne. Kada niezerowa macierz tego typu jest odwracalna, a jej odwrotno take ma t posta. Std
macierze tego typu s ciaem izomorficznym z ciaem liczb zespolonych. Kada taka macierz moe by zapisana
jako
,
co sugeruje, e liczba rzeczywista

powinna by utosamiana z macierz identycznociow

,
a jednostka urojona

,
obrotem o

w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. Kwadrat drugiej z macierzy rzeczywicie jest

rwny 22-macierzy reprezentujcej

Kwadrat moduu liczby zespolonej wyraonej jako macierz jest rwny wyznacznikowi tej macierzy.
.
Jeeli macierz postrzegana jest jako przeksztacenie paszczyzny, to obraca ono punkty o kt rwny argumentowi
liczby zespolonej i skaluje o wsplczynnik rwny moduowi liczby zespolonej. Sprzenie liczby zespolonej
odpowiada przeksztaceniu, ktre obraca o ten sam kt, co , lecz w przeciwnym kierunku i skaluje w ten sam
sposb, co ; moe to by oddane jako transpozycja macierzy odpowiadajcej .

Liczby zespolone

Jeeli elementy macierzy same s liczbami zespolonymi, to powstaa w ten sposb algebra moe by utosamiana z
kwaternionami. Innymi sowy, ta reprezentacja macierzowa jest sposobem wyraenia konstrukcji Cayleya-Dicksona
algebr.
Istniej dwa wektory wasne 22-macierzy reprezentujcej liczb zespolon: rzeczona liczba zespolona i jej
sprzenie.

Rzeczywista przestrze liniowa

Ciao

jest dwuwymiarow rzeczywist przestrzeni liniow. W przeciwiestwie jednak do liczb rzeczywistych,

liczby zespolone nie mog by w aden sposb uporzdkowane liniowo tak, by byo to zgodne z dziaaniami
arytmetycznymi w nich okrelonymi:
nie moe by przeksztacone w ciao uporzdkowane. Oglniej: adne
ciao zawierajce pierwiastek z
W oglnoci

gdzie

nie moe by uporzdkowane.

-liniowe przeksztacenia

s postaci

s wspczynnikami zespolonymi. Tylko pierwszy wyraz jest

-liniowy i tylko on jest holomorficzny,

drugi jest rniczkowalny w sensie rzeczywistym, lecz nie spenia rwna Cauchy'ego-Riemanna.
Funkcja

odpowiada obrotom zoonym ze skalowaniem (ktra nie zmienia orientacji), za funkcja

odpowiada symetriom zoonym ze skalowaniem (zmienia orientacj).

Rozwizania rwna wielomianowych

Pierwiastek wielomianu

to liczba zespolona

zespolonej jest to, i wszystkie wielomiany stopnia

speniajca

. Zaskakujcym wynikiem analizy

o wspczynnikach rzeczywistych lub zespolonych maj

dokadnie pierwiastkw zespolonych (liczc pierwiastki wielokrotnie zgodnie z ich wielokrotnoci). Wynik ten
znany jest jako podstawowe twierdzenie algebry i pokazuje, e liczby zespolone s ciaem algebraicznie
domknitym. Rzeczywicie, s one domkniciem algebraicznym liczb rzeczywistych, jak opisano niej.

Konstrukcja algebraiczna
Jedna z moliwych konstrukcji ciaa liczb zespolonych polega na rozszerzeniu ciaa liczb rzeczywistych
pierwiastek wielomianu
wspczynnikach. Wielomian

. Aby skonstruowa to rozszerzenie, naley wzi piercie

jest nierozkadalny nad

jest maksymalny, a wic piercie ilorazowy

, skd idea przez niego generowany

jest ciaem. Rozszerzenie to zawiera dwa pierwiastki

kwadratowe z1; wybiera si jeden z nich i oznacza symbolem

. Zbir

stanowi baz tego rozszerzenia

ciaa liczb rzeczywistych. Dokadniej: kady element tego rozszerzenia mona zapisa w postaci
dla pewnych a,b rzeczywistych.

wielomianw o

Liczby zespolone

Algebraiczna domknito
Chocia dodano wycznie pierwiastki

, to otrzymane ciao ciao liczb zespolonych jest algebraicznie

domknite kady wielomian o wspczynnikach w

z

mona rozoy na wielomiany liniowe o wspczynnikach

. Poniewa kade ciao ma tylko jedno, co do izomorfizmu, domknicie algebraiczne, liczby zespolone mog

by scharakteryzowane jako domknicie algebraiczne liczb rzeczywistych.

Charakteryzacja algebraiczna
Opisywane rozszerzenie odpowiada dobrze znanej paszczynie zespolonej, lecz fakt ten charakteryzuje je wycznie
algebraicznie. Ciao
jest scharakteryzowane co do izomorfizmu cia przez nastpujce trzy wasnoci:
jego charakterystyka wynosi ,
jego stopie przestpnoci nad ciaem prostym jest mocy continuum,
jest algebraicznie domknite.
Jedn z konsekwencji tej charakteryzacji jest to, e
samo jest prawd dla

zawiera wiele podcia waciwych izomorficznych z

(to

, ktre zawiera wiele podcia izomorficznych do siebie). Jak opisano poniej, aby odrni

te podciaa od samych cia

wymagane s rozwaania topologiczne.

Charakteryzacja topologiczna
Jak zauwaono wyej, algebraiczna charakteryzacja

nie dostarcza pewnych z jego najwaniejszych wasnoci

topologicznych. Wasnoci te s kluczowe podczas studiowania analizy zespolonej, gdzie liczby zespolone badane s
jako ciao topologiczne.
Nastpujce wasnoci charakteryzuj

jest ciaem,
zawiera podzbir

jako ciao topologiczne:Wikipedia:Weryfikowalno

niezerowych elementw speniajcych:

jest zamknite ze wzgldu na dodawanie, mnoenie i branie elementw odwrotnych,

jeeli i s rnymi elementami , to tak

jeeli jest niepustym podzbiorem , to

ma nietrywialny, bdcy inwolucj automorfizm

naley do

, jak i

nale do ,
dla pewnego
, ktry dla ustalonego

dla dowolnego niezerowygo

,
spenia wasno, e

Dla danego ciaa o tych wasnociach mona zdefiniowa topologi biorc zbiory

jako baz, gdzie

przebiega to ciao, a

przebiega

Aby przekona si, e te wasnoci charakteryzuj

jako ciao topologiczne, naley zauway, e

to ciao uporzdkowane zupenie w sensie Dedekinda, ktre moe by w zwizku z tym

utosamiane z liczbami rzeczywistymi

poprzez jednoznacznie wyznaczony izomorfizm cia. Z ostatniej

wasnoci atwo wynika, e grupa Galois nad liczbami rzeczywistymi ma rzd rwny dwa, co uzupenia
charakteryzacj.
Lew Pontriagin pokaza, e jedynymi spjnymi lokalnie zwartymi ciaami topologicznymi s
umoliwia jeszcze jedn charakteryzacj

jako ciaa topologicznego, poniewa

oraz

. Fakt ten

moe by odrnione od

poprzez uwag, i niezerowe liczby zespolone s spjne w przeciwiestwie do niezerowych liczb rzeczywistych.

Liczby zespolone

Historia
Liczby zespolone zostay wprowadzone do matematyki przez Girolama Cardana. Nada on w szczeglnoci liczbie
nazw jednostki urojonej, nie wierzc w rzeczywiste istnienie takiego obiektu, a jedynie uznajc go za
pomocniczy element w rachunku, majcym w zamierzeniu da pierwiastki rwnania wielomianowego trzeciego
stopnia (tzw. wzory Cardano).
Liczbami zespolonymi zajmowali si wielcy matematycy tacy jak Hamilton, czy Euler (zob. wzr Eulera). Jest to
ciekawy przykad pojcia o fundamentalnym znaczeniu dla techniki (m.in. elektrotechniki), ktre znalazo swoje
gwne zastosowanie po kilkuset latach od odkrycia. Formalne okrelenie zbioru liczb zespolonych jako zbioru
,
z odpowiednio zdefiniowanymi dziaaniami dodawania i mnoenia, pochodzi od Hamiltona.
Ta sekcja jest zalkiem. Jeli moesz, rozbuduj j [2].

Zastosowania
Liczby zespolone s do wygodnym sposobem zapisu punktw paszczyzny. Analiz euklidesowej przestrzeni
dwuwymiarowej zajmuje si w oglnoci tzw. analiza wielowymiarowa, za analiz przestrzeni zespolonej analiza
zespolona.
Liczby zespolone znajduj zastosowanie m.in. w:
wyznaczaniu pierwiastkw rwna kwadratowych, ktrych wyrnik jest mniejszy od zera,
teorii fraktali,
analizie obwodw elektrycznych prdu przemiennego.
Liczby zespolone mona rozumie m.in. jako szczeglny przypadek kwaternionw, oktaw Cayleya, sedenionw.

Zobacz te

przegld zagadnie z zakresu matematyki,

liczby cakowite Gaussa,
liczby dualne,
liczby podwjne,
wzr Eulera,
sfera Riemanna (rozszerzona paszczyzna zespolona),
kwaterniony,
liczby hiperzespolone,
ciao lokalne.

Linki zewntrzne
Zbir wicze z rozwizaniami + teoria [3]
Obliczenia na liczbach zespolonych ([[jzyk niemiecki|niem. [4]])]

Przypisy
[1]
[2]
[3]
[4]

istnieje te nieuywane powszechnie polskie oznaczenie szkolne:

http:/ / en. wikipedia. org/ wiki/ Liczby_zespolone
http:/ / wms. mat. agh. edu. pl/ ~zrr/ zespolone/ index. htm
http:/ / komplexe-zahlen. de. / content. php?s=rechnereien

10

rda i autorzy artykuu

rda i autorzy artykuu

Liczby zespolone rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=21112763 Autorzy: 4C, Abbatini, AdSR, Adam majewski, Aionel, Ajank, And91, Beau, Beaumont, Beno, Bogmis,
Chymatioq, CiaPan, D.M. from Ukraine, EMeczKa, Filu, GiM, Googl, Gregul, JDavid, Kakaz, Karol Ossowski, Kbsc, Konradek, Kuki, Kurowski, Kuszi, Lethern, LimoWreck, Lord Ag.Ent,
Loxley, LukKot, Lzur, Markotek, MatFizka, Matusz, Merdis, MesserWoland, Michall, Midge, Mik, MonteChristof, Mpfiz, Neo007, Olaf, Olga007, Petryk, Pimke, Pko, Polakko, Romanm,
Rosomak, Saf, Sceptyczny, Selena von Eichendorf, Siaababamak, Stepa, Stok, Stotr, Szwejk, Taw, ToAr, ToSter, Turkusowy smok, Urzyfka, WRIM, Webkid, Wp, Ymar, Ziel, Zielu20,
conversion script, 88 anonimowych edycji

rda, licencje i autorzy grafik

Plik:Complex number illustration.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Complex_number_illustration.svg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: Original
uploader was Wolfkeeper at en.wikipedia
Plik:Color complex plot.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Color_complex_plot.jpg Licencja: Creative Commons Attribution 2.5 Autorzy: Claudio Rocchini
Plik:Complex number.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Complex_number.svg Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Autorzy: user:MesserWoland
Plik:Wiki letter w.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Wiki_letter_w.svg Licencja: GNU Free Documentation License Autorzy: User:Jarkko Piiroinen

Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/

11