Wykad 3 (22 X 2009)

Liczby zespolone rozszerzenie.

Pierwiastki wielomianw.
Tre wykadu.

Wielomiany, pierwiastki wielomianw.

Twierdzenie o istnieniu zespolonego pierwiastka dowolnego wielomianu o wspczynnikach zespolonych.
Rozkad wielomianu na czynniki liniowe.
Pierwiastki wielomianw o wspczynnikach rzeczywistych. Rozkad wielomianu o wspczynnikach rzeczywistych.
Pierwiastki wielomianw stopnia 3 wzory Cardano
Interpretacja mnoenia przez liczb zespolon o module 1 jako obrotu paszczyzny. Mnoenie przez dowoln liczb zespolon jako przeksztacenie paszczyzny.

3.1
3.1.1

Wielomiany i ich pierwiastki

Wasnoci oglne

Przypomnijmy znane ze szkoy okrelenia wielomianu (bardziej waciwie nazywanego funkcj wielomianow)
i jego pierwiastkw.
Denicja 3.1 (Wielomian stopnia n) Niech bd dane liczby zespolone ai , i {0, . . . , n}, przy czym an 6=
0. Funkcj zmiennej z C okrelon wzorem
f (z) = an z n + an1 z n1 + . . . + a1 z + a0 ,

(3.1)

nazywamy wielomianem stopnia n o wspczynnikach zespolonych, a liczby ai wspczynnikami tego wielomianu. Jeli wszystkie liczby ai , i {0, . . . , n} s liczbami rzeczywistymi, to bdziemy mwili, e wielomian
f (z) jest wielomianem o wspczynnikach rzeczywistych.
Pierwiastkiem (miejscem zerowym) wielomianu f (z) nazywamy tak liczb w C, e f (w) = 0. Jeli w jest
pierwiastkiem f (z) i w R, to bdziemy mwili, e w jest pierwiastkiem rzeczywistym wielomianu f (z).
Zazwyczaj bdziemy traktowa wielomiany jako funkcje okrelone na dziedzinie rwnej paszczynie zespolonej C. Dziki utosamieniu ciaa liczb rzeczywistych R z podzbiorem paszczyzny C moemy rozwaa take
obcicia wielomianw do zbioru R, otrzymujc w ten sposb funkcje odwzorowujce R w C. Jest to szczeglnie
celowe w przypadku wielomianw f (z) o wspczynnikach rzeczywistych, gdy ich obcicie do R przyjmuje
tylko wartoci rzeczywiste, co pozwala traktowa taki wielomian jako funkcj f : R R.
W szkole redniej by szczegowo omawiany problem wyznaczania pierwiastkw wielomianw stopnia drugiego, a take pewnych szczeglnych przypadkw wielomianw wyszych stopni(1 ) o wspczynnikach rzeczywistych. Dla wielomianw stopnia drugiego o wspczynnikach rzeczywistych przedstawiony by pewien algorytm pozwalajcy stwierdzi, czy istniej rzeczywiste pierwiastki tego wielomianu, a w przypadku pozytywnej
1

Przypomnijmy tu o metodzie rozwizania tzw. rwna dwukwadratowych.

27

28

ALiGA Wykad 3.

odpowiedzi pozwalajcy je wyrazi za pomoc odpowiednich funkcji wspczynnikw wielomianu. Jak pokaemy w dalszym cigu, ten sam algorytm stosuje si do wyznaczenia zespolonych pierwiastkw wielomianw
kwadratowych o wspczynnikach zespolonych, a w szczeglnym przypadku wielomianw o wspczynnikach
rzeczywistych nie majcych pierwiastkw rzeczywistych pozwala wyznaczy ich pierwiastki zespolone.
W oglnoci mona postawi problem istnienia pierwiastkw wielomianw o dowolnego stopnia o wspczynnikach zespolonych, tj. problem rozwizalnoci rwna algebraicznych postaci
an xn + an1 xn1 + . . . + a1 x + a0 = 0,

gdzie

a0 , a1 , . . . , an C.

Problem ten pochon wiele wysiku ze strony matematykw XVII i XVIII wieku i doczeka si pozytywnego
rozwizania dopiero na przeomie XVIII i XIX wieku DAlembert i Gauss. Decydujc okolicznoci okazaa
si moliwo rozszerzenia dziedziny wielomianu ze zbioru liczb rzeczywistych R do caej paszczyzny zespolonej
C. W ten sposb wielomiany, ktre podobnie jak wielomian x2 + 1 nie maj pierwiastw w zbiorze liczb
rzeczywistych, odnajduj swoje pierwiastki w wiekszym zbiorze, jakim jest paszczyzna zespolona C. Faktem
o pierwszorzdnym znaczeniu jest to, e ciao liczb zespolonych C zawiera pierwiastki wielomianw dowolnego
stopnia, przy czym zarwno tych o wspczynnikach rzeczywistych, jak i tych o wspczynnikach zespolonych.
Ta wasno ciaa liczb zespolonych C jest okrelana jako algebraiczna domknito.
Sformuowane poniej twierdzenie, czsto nazywane podstawowym twierdzeniem algebry, jest wic zwieczeniem trwajcych przez kilka stuleci stara rozstrzygnicia problemu rozwizalnoci rwna algebraicznych.
Dodajmy jednak, e twierdzenie to nie daje sposobu wyznaczenia pierwiastkw dla tych rwna pod tym
wzgldem sprawa jest duo bardziej zoona, gdy w oglnoci dla rwna stopnia wyszego ni cztery nie
istniej czysto algebraiczne metody wyznaczania ich pierwiastkw.
Twierdzenie 9 (Twierdzenie DAlembertaGaussa)
Dowolny wielomian f (z) stopnia n 1 o wspczynnikach zespolonych (w szczeglnoci rzeczywistych) ma
pierwiastek zespolony.
A zatem, jeli z1 jest pierwiastkiem wielomianu f (z), to wobec Twierdzenia Bezout moemy ten wielomian
przedstawi w postaci iloczynu
f (z) = h(z)(z z1 ),
gdzie h(z) jest wielomianem stopnia n 1. Wyznaczajc nastepnie pierwiastek wielomianu h(z) i kontynuujc
to rozumowanie (w istocie stosujemy indukcj wzgldem stopnia wielomianu f (z)) moemy wywnioskowa, e
kady wielomian da si przedstawi w postaci iloczynu staej an i dwumianw stopnia 1 o postaci (z zi ).
Mamy zatem nastpujcy wniosek.
Wniosek 3 Dowolny wielomian f (z) stopnia n 1 o wspczynnikach zespolonych mona zapisa w postaci
f (z) = an (z z1 )k1 (z z2 )k2 (z zp )kp

(3.2)

gdzie zi , i {1, . . . , p}, s pierwiastkami wielomianu f (z), a liczby naturalne ki , i {1, . . . , p} speniaj
zaleno k1 + k2 + . . . + kp = n. Jeli pierwiastki zi s parami rne (zi 6= zj dla i =
6 j), to liczby ki s
jednoznacznie wyznaczone i nazywane s krotnociami odpowiednich pierwiastkw.
Na podstawie tego wniosku moemy zatem powiedzie, e kady wielomian stopnia n o wspczynnikach zespolonych ma dokadnie n pierwiastkw liczonych z krotnociami.

3.1.2

Rwnania kwadratowe o wspczynnikach zespolonych

Rozwamy rwnanie postaci

ax2 + bx + c = 0,

gdzie a 6= 0 i a b, c C.

Stosujc jak w przypadku rzeczywistym metod uzupeniania do kwadratu moemy je zapisa w postaci


x+

b
2a

2

b2 4ac
= 0,
4a2


(3.3)

A. Strasburger Konspekt wykadw ALiGA (przygotowany 6 listopada 2009 roku)

29

skd wynika rwno

b
x+
2a

2

b2 4ac
.
4a2

W ten sposb zagadnienie wyznaczenia pierwiastkw rwnania kwadratowego (3.3) zostao sprowadzone do
b2 4ac
wyznaczenia pierwiastka kwadratowego z liczby zespolonej
. Podobnie jak w przypadku rzeczywistym
4a2
wyraenie b2 4ac nazywamy wyrnikiem rwnania (3.3) i oznaczamy = b2 4ac.
Sformuujemy teraz nastpujcy lemat.
Lemat 1 Kada rna od zera liczba zespolona z ma dwa rne pierwiastki kwadratowe. S one dane wzorami:

Re z

z = iq Re z

q

Re z+|z|
Re z+|z|

+ i sgn(Im z)
2
2

dla Im z = 0, Re z 0,
dla Im z = 0, Re z < 0,

(3.4)

dla (Im z) 6= 0.

Liczba 0 ma tylko jeden pierwiastek, ktrym jest 0.

Ten lemat pozwala zapisa pierwiastki rwnania kwadratowego (3.3) w postaci znanego wzoru

b +
b
,
x2 =
x1 =
2a
2a

gdzie jest ustalon jedn z dwch moliwych wartoci danych wzorem (3.4).

(3.5)

Przykad 3.1.1 Dla wyznaczenia pierwiastkw kwadratowych z liczby z = 3 + 4i rozwiemy rwnanie

w2 = 3 + 4i

rwnowane warunkom

(Re w)2 (Im w)2 = 3,

2(Re w)(Im w) = 4.

Z drugiego warunku wynika, e (Im w) = 2/(Re w)), skd otrzymujemy dla t = (Re w) rwnanie kwadratowe
t2 3t 4 = 0,

o pierwiastkach

t1 = 4, t2 = 1.

Ujemny pierwiastek t2 naley odrzuci, gdy nie moe by rwny kwadratowi liczby rzeczywistej Re w. Z warunku t = 4 = (Re w)2
otrzymujemy dwie wartoci 2 dla Re w i wyznaczajc odpowiadajce im wartoci Im w otrzymujemy dwa rozwizania rwnania
w2 = 3 + 4i, a mianowicie w = (2 + i). Otrzymany wynik zapisuje si czsto w postaci

3 + 4i = (2 + i).

Piszc to naley jednak pamita, e symbol z nie oznacza jednej liczby, lecz zbir dwch liczb, dlatego waciwszy byby zapis

3 + 4i = {(2 + i), (2 + i)}.

3.1.3

Pierwiastki wielomianw o wspczynnikach rzeczywistych

Zacznijmy od spojrzenia z zespolonej perspektywy na dobrze znan sytuacj wielomianw o wspczynnikach

rzeczywistych stopnia drugiego. Jak wiadomo, trjmian kwadratowy w(x) = ax2 + bx + c o wspczynnikach
rzeczywistych ma pierwiastki rzeczywiste wtedy i tylko wtedy, gdy jego wyrnik = b2 4ac jest nieujemny.
W przeciwnym przypadku moemy wyrnik zapisa w postaci
= 2 ,

gdzie R, 6= 0

(kwadrat rnej od zera liczby rzeczywistej jest dodatni), skd wynika, e zespolone pierwiastki trjmianu w(x)
s dane wzorami
b + i
b i
x1 =
;
x2 =
.
(3.6)
2a
2a
A zatem w tym przypadku pierwiastki trjmianu s do siebie sprzone, x1 = x2 . T obserwacj moemy
sformuowa w postaci nastpujcego wniosku.

30

ALiGA Wykad 3.

Wniosek 4 Jeli liczba zespolona z o czci urojonej Im z 6= 0 jest pierwiastkiem trjmianu kwadratowego o
wspczynnikach rzeczywistych, to liczba do niej sprzona z jest take pierwiastkiem tego trjmianu.
Inaczej mwic, albo oba pierwiastki takiego trjmianu s liczbami rzeczywistymi (2 ), albo s par liczb
zespolonych do siebie sprzonych.
Przykad 3.1.2 a) Pierwiastkami wielomianu z 2 + 1 s liczby z1 = i, z2 = i, a zatem rozkad (3) ma posta
z 2 + 1 = (z i)(z + i).
b) Na podstawie wzorw uproszczonego mnoenia otrzymujemy dla z 3 1 rozkad
z 3 1 = (z 1)(z 2 + z + 1).
Obliczenie pierwiastkw trjmianu kwadratowego z 2 + z + 1 daje

1
i 3
1
i 3
z1 = +
;
z2 =
,
a wic
2
2
2
2

z2 + z + 1 = z +

Zatem poszukiwany rozkad wielomianu z 3 1 ma posta



1
i 3
1
i 3

z+ +
.
2
2
2
2



i 3
1
i 3
1
z+ +
.
z 1 = (z 1) z +
2
2
2
2
3

(3.7)

Wyznaczone w ten sposb liczby

z0 =

1
i 3
+
2
2

1
i 3
z2 =
2
2
z1 =

speniaj rwnanie z 3 = 1 i z tego wzgldu s nazywane zespolonymi pierwiastkami trzeciego stopnia z jedynki. Liczby te odgrywaj
du rol przy wyznaczaniu pierwiastkw rwnania szeciennego, co krtko przedstawimy w dalszej czci tego wykadu.

Powysze obserwacje odnoszce si do szczeglnych wielomianw o wspczynnikach rzeczywistych mona

rozszerzy obejmujc ni wielomiany o wspczynnikach rzeczywistych dowolnego stopnia n > 1.
Twierdzenie 10 Jeli wszystkie wspczynniki wielomianu f (z) = an z n + an1 z n1 + . . . + a1 z + a0 s liczbami rzeczywistymi i w C jest jego pierwiastkiem, f (w) = 0, to take liczba w sprzona do w jest jego
pierwiastkiem. Co wicej, krotnoci tych pierwiastkw s jednakowe.
Korzystajc z tego twierdzenia mona wykaza, e wielomiany o wspczynnikach rzeczywistych mona rozoy
na iloczyn wielomianw pierwszego i drugiego stopnia o wspczynnikach rzeczywistych w nastpujcy sposb.
Twierdzenie 11 Dowolny wielomian f (x) = an xn +an1 xn1 +. . .+a1 x+a0 o wspczynnikach rzeczywistych
mona przedstawi w postaci iloczynu
f (x) = an (x x1 )k1 (x xr )kr (x2 + 1 x + 1 )l1 (x2 + q x + q )lq

(3.8)

gdzie x1 , . . . , xr s wszystkimi rzeczywistymi pierwiastkami wielomianu f (x), a k1 , . . . , kr odpowiednio ich

krotnociami. Wystpujce w tym rozkadzie trjmiany kwadratowe nie maj rzeczywistych pierwiastkw i s
dane przez
s = 2 Re ws , s = |ws |2 ,
x2 + s x + s = (x ws )(x ws ),
przy czym liczby w1 , w1 , . . . , wq , wq przebiegaj wszystkie pary wzajemnie sprzonych pierwiastkw zespolonych wielomianu f (x), a liczby l1 , . . . , lq s ich krotnociami.
W odrnieniu od rozkadu (3.2) zastosowanego w przypadku wielomianu o wspczynnikach rzeczywistych,
w rozkadzie (3.8) wystpuj tylko wielomiany o wspczynnikach rzeczywistych. Dodajmy, e rozkadu tego nie mona polepszy w tym sensie, eby otrzymany rozkad zawiera tylko czynniki o wspczynnikach
rzeczywistych niszego (tj. pierwszego) stopnia.
Zadanie 3.1.1 Przedstawi wielomian x4 + x2 + 1 jako iloczyn wielomianw o wspczynnikach rzeczywistych moliwie
najniszego stopnia analogicznie do rozkadu przedstawionego w powyszym twierdzeniu.
2

Tu zaliczamy te przypadek rzeczywistego pierwiastka podwjnego odpowiadajcy trjmianowi bdcemu penym kwadratem.

A. Strasburger Konspekt wykadw ALiGA (przygotowany 6 listopada 2009 roku)

3.2

31

Pierwiastki wielomianw stopnia 3 wzory Cardano

W pierwszej poowie XVI wieku woscy matematycy opracowali metod rozwizywania rwna algebraicznych
trzeciego stopnia, ale poniewa historia tego odkrycia jest mocno zagmatwana przez ktnie o pierwszestwo i
wzajemne oskarenia o kradzie tego odkrycia, nie jest moliwe precyzyjne ustalenie autorstwa tej metody. Po
raz pierwszy opublikowa j drukiem Girolamo Cardano w 1545 roku i dlatego znana jest pod jego nazwiskiem.
Pierwszy krok tej metody polega na redukcji oglnego rwnania stopnia 3 (moemy dla ustalenia uwagi
przyj, e wspczynniki a, b, c, d w rwnaniu s liczbami zespolonymi),
ax3 + bx2 + cx + d = 0,

a 6= 0,

(3.9)

do tzw. postaci zredukowanej (inaczej kanonicznej)

y 3 + py + q = 0,

(3.10)

w ktrej nie wystpuje wyraz proporcjonalny do drugiej potgi niewiadomej.

Zadanie 3.2.1 Wykaza, e mona tak dobra sta C w podstawieniu postaci
x = y + ,
aby rwnanie (3.9) sprowadzio si do postaci zredukowanej (3.10). Wyznaczy take zaleno midzy wspczynnikami
tych rwna.

Podamy teraz sposb rozwizania rwnania trzeciego stopnia w postaci zredukowanej (3.10). Przyjmujc, e
p 6= 0 (przypadek p = 0 daje si rozwiza przez bezporednie zastosowanie wzorw na pierwiastkowanie)
dokonajmy podstawienia
p
y =u
,
(3.11)
3u
co prowadzi do rwnania (sprawdzi stosujc wzory dwumianowe Newtona!)
u3

p
3u

3

+ q = 0.

Teraz podstawienie t = u3 sprowadza nasze rwnanie do rwnania kwadratowego dla niewiadomej t, zwanego
rwnaniem rozwizujcym,
 3
p
2
t + qt
= 0.
3
Pierwiastki rwnania rozwizujcego s dane wzorami
q
t1 = +
2

q2
p3
+ ,
4
27

q
t2 =
2

q2
p3
+ .
4
27

Dla kadego z pierwiastkw ti , i = 1, 2 rwnania rozwizujcego rwnanie

u3 = ti ,
ma trzy pierwiastki u1 , u2 , u3 i u1 , u2 , u3 . Po podstawieniu tych pierwiastkw do rwnania (3.11) otrzymujemy
sze liczb, wsrd ktrych s tylko trzy rne i te daj rozwizania rwnania (3.10).
Dobrym wiczeniem dla czytelnika byaby prba zastosowanie powyszej metody do rozwizania (skdind
znanego) rwnania z 3 1 = 0. My zilustrujemy naszkicowan metod innym prostym przykadem.
Przykad 3.2.1 a) Rozwiemy metod Cardano rwnanie
z 3 18z 35 = 0.
Jest ono podane od razu w postaci zredukowanej 3.10, przy czym p = 18, q = 35. Rwnanie rozwizujce ma posta
t2 35t + 6 = 0,

32

ALiGA Wykad 3.

ktrego pierwiastkami s liczby t1 = 8, t2 = 27. W Przykadzie 2.1.3 wyznaczylimy pierwiastki trzeciego stopnia z liczby 8, ktrymi
s liczby

u1 = 2,
u2 = 2(cos(2/3) + i sin(2/3)) = 1 + i 3,
u3 = 2(cos(4/3) + i sin(4/3)) = 1 i 3.
Analogicznie, pierwiastkami szeciennymi z liczby 27 s
u1

= 3,

u2

3
3 3
= 3(cos(2/3) + i sin(2/3)) = + i
,
2
2

u3

3
3 3
= 3(cos(4/3) + i sin(4/3)) = i
.
2
2

Podstawienie do rwnania (3.11) liczb u1 , u2 , u3 daje

p
18
=2
= 5,
3u1
6

5
6
i 3
= +i
= 1 + i 3 +
,
2
2
1 + i 3

5
6
i 3
= i
= 1 i 3 +
.
2
2
1 i 3

z1 = u1
z2 = u2

p
3u2

z3 = u3

p
3u3

(3.12)
(3.13)
(3.14)

Pozostawiamy czytelnikowi trud dokoczenia oblicze przez podstawienie do wzoru (3.11) liczb u1 , u2 , u3 i sprawdzenie, e
prowadzi to do tych samych rozwiza.
b) Rozwiza t sam metod rwnanie
z 3 + 3z + 2i = 0
i pokaza, e pierwiastkami tego rwnania s z1 = 2i, z2 = z3 = i.

Na tym zakoczymy t pobien dyskusj rwnania trzeciego stopnia odsyajc zainteresowanego czytelnika
do literatury, gdzie mona znale przedstawienie tego zagadnienia i to na rnym poziomie trudnoci.