Wyadowania ukowe w instalacjach elektrycznych

Cz 1: Zagroenia

uk elektryczny
uk elektryczny jest zjawiskiem powszechnie znanym, wykorzystywanym m.in. w piecach
i lampach ukowych. Jednak w wikszoci przypadkw jest on zjawiskiem niepodanym i nioscym
ze sob zagroenia zarwno dla urzdzeo jak i dla przypadkowych osb znajdujcych si w pobliu.
Ale czym jest uk elektryczny?
ukiem elektrycznym (wyadowaniem ukowym) nazywamy wyadowanie elektryczne,
najczciej wystpujce w gazie, ktre charakteryzuje si du gstoci prdu oraz niewielk
rezystancj. W normalnych warunkach atmosferycznych wyadowanie ukowe zlokalizowane jest
w wskim kanale midzy elektrodami. Kana ten na skutek oddziaywania si elektromagnetycznych
wynikajcych z przepywu prdu w kolumnie ukowej wydua si i przyjmuje charakterystyczny
ksztat uku.
Z praktycznego punktu widzenia wyadowanie ukowe to gwatowne uwolnienie energii na skutek
zwarcia ukowego midzy przewodnikami o rnym potencjale lub midzy przewodnikiem a ziemi.
Jako bezporednie przyczyny powstania uku mona wymienid nastpujce czynniki:

zblienie si do czci czynnych pod napiciem na zbyt ma odlegod dotyczy zarwno

ludzi, zwierzt jak i przedmiotw,
nagromadzenie si pyu, kurzu oraz brudu na powierzchniach izolacyjnych,
korozja,
skraplanie na powierzchniach izolacyjnych,
uszkodzenie lub zestarzenie si izolacji,
przepicia gwnie atmosferyczne przy zbyt maej odlegoci midzy nieizolowanymi
przewodnikami,
zniszczenie albo uszkodzenie urzdzenia lub narzdzia.
Niedoceniane zagroenie

Wyadowanie ukowe przez wiele lat byo niedoceniane jako zagroenie. Dopiero w latach 80tych pojawiy si pierwsze prace prbujce je oszacowad. Podczas badao przeprowadzonych w USA
latach 1992-2002 odnotowano, e a 38% wypadkw zwizanych z elektrycznoci zakooczya si
oparzeniami. Ich przyczyn by przede wszystkim uk elektryczny. miertelnod wypadkw
elektrycznych wyniosa okoo 6,5%, z czego najwiksza grupa to osoby w wieku 25-34 lat.
Warte przyjrzenia si im s dane z amerykaoskiego Ministerstwa Pracy Department of
Labour oraz Rady ds. Bezpieczeostwa National Safety Council. Wedug nich a 97% wszystkich
elektrykw przynajmniej raz zostaa poraona prdem elektrycznym, co roku 30 tys. z nich zostaje
poraonych, a ponad 3,6 tys. wypadkw elektrycznych skutkuje trwaym pogorszeniem sprawnoci
fizycznej lub nawet niemonoci wykonywania dalszej pracy (szacuje si, e w 2012 roku ma byd

w Stanach Zjednoczonych okoo 814 tys. elektrykw). Dziennie w samych tylko Stanach dochodzi do
okoo 5-10 wypadkw zwizanych z ukiem elektrycznym.
Dlaczego wyadowanie ukowe jest takie grone
Aby zrozumied skal zagroeo pyncych z wyadowania ukowego naley dokadnie przyjrzed
si procesom jakie zachodz w jego trakcie. Okazuje si, e najgroniejszy nie jest sam przepyw
prdu zwarcia ukowego, ale zjawiska temu towarzyszce. Przede wszystkim nastpuje gwatowne
wydzielenie si energii, m.in. w postaci wiata oraz ciepa. Temperatura elektrod osiga nawet
20 000:C, co powoduje momentalne wyparowanie czci przewodnika oraz gwatowne podgrzanie
otaczajcych gazw efektem jest fala uderzeniowa, zwana rwnie eksplozj ukow (z ang. arc
blast). Osoby wystawione na zagroenia towarzyszce wyadowaniu ukowemu naraone s na
oparzenia III stopnia, moliw lepot, utrat suchu, szok oraz efekty dziaania fali uderzeniowej
potraficej rzucid czowiekiem kilka metrw do tyu. Dodatkowe zagroenia pochodz od toksycznych
gazw powstaych na skutek wyparowania czci materiau w pobliu kolumny ukowej oraz
latajcych odamkw, a na wszystkich pobliskich powierzchniach osiadaj kropelki stopionego metalu
przewodnika.
Nie mona rwnie zapomnied o moliwoci uszkodzenia lub zniszczenia urzdzeo elektrycznych,
obudw, przewodw, kabli i szyn, a take szkodach i niebezpieczeostwach dla personelu
wynikajcych z ewentualnego poaru czy przerwania procesu technologicznego.
Na rysunku 1 zosta przedstawiony graf wyrniajcy podstawowe zjawiska towarzyszce
wyadowaniu ukowemu.

Rysunek 1 Graf opisujcy zjawiska towarzyszce wyadowaniu ukowemu

Przyczyna powstania uku elektrycznego czsto ulega odparowaniu ju w pocztkowych

chwilach (w przypadkach gdy jest ni stosunkowo niewielkie ciao obce), jednak uk podtrzymuje si
sam z powodu powstaej w kolumnie ukowej plazmie o wysokiej przewodnoci. Due iloci energii
wydzielanej podczas palenia si uku powoduj przepalenie si szyn i przewodw oraz odparowanie
materiau, z ktrych s zrobione (mied, aluminium). Odparowaniu ulegaj rwnie pobliskie
elementy z tworzywa sztucznego, co skutkuje powstaniem nawet stu rodzajw toksycznych gazw.
Jednak wikszod energii zamienia si na ciepo, przez co w punktach styku uku z elektrodami
temperatura dochodzi do 19 500:C, a w samej kolumnie ukowej jest to okoo 13 000:C, a wic
ponad dwukrotnie wicej ni na powierzchni Sooca. Tak wysoka temperatura powoduje gwatowne
rozszerzenie si gazw w bezporednim otoczeniu (najczciej powietrza), co skada si na
towarzyszc zwarciu ukowemu eksplozj ukow. Przyrost objtoci szacuje si na co najmniej
40 000 : 1. Powstaa w ten sposb fala uderzeniowa ciska we wszystkich kierunkach niewielkie
odamki oraz drobne kropelki stopionego metalu o temperaturze rzdu 1000:C.
Fala dwikowa towarzyszca eksplozji ukowej w odlegoci dwch stp od uku osiga natenie
dwiku rzdu 140 dB, a wic tyle ile wynosi rednia granica blu a w miejscu powstania uku
natenie dwiku moe przekraczad 160 dB. Grony dla suchu jest nie tylko sam poziom dwiku ale
i gwatowny przyrost cinienia. Badania wykazay, e moe ono wzrosnd nawet o 352 g/cm2 w czasie
400 ms jest to wystarczajco duo aby uszkodzid bbenek.
Nie mona pomind rwnie fali uderzeniowej, ktra roznosi si z prdkoci okoo 1100 km/h.
Na podstawie testw stwierdzono, e uk elektryczny o nateniu 25 kA w odlegoci 60 cm dziaa
z si 7750 N/m2, co mniej wicej odpowiada naciskowi na powierzchni kartki A4 ciaru o masie
12,5 ton.
Najwikszym zagroeniem zwizanym z wyadowaniem ukowym jest energia cieplna,
powodujca oparzenia. Testy wykazay, e temperatura na nieosonitych czciach skry (szyi,
twarzy i doniach) czowieka niewyposaonego w odpowiedni sprzt ochrony osobistej, stojcego
w odlegoci 48cm od miejsca powstania uku elektrycznego (standardowa odlegod pracy),
osigna 225:C. Dla porwnania naraenie na temperatur 96:C przez 0,1 s powoduje oparzenia III
stopnia nieuleczalne i wymagajce przeszczepu skry przy oparzeniu wikszej powierzchni.
Nie bez znaczenia jest wiek poszkodowanego okazuje si, e w przypadku oparzenia 75%
powierzchni ciaa, osoby w wieku 20-40 lat maj 60% szans na przeycie, podczas gdy osoby w wieku
powyej 50 lat ledwie 15%.