Professional Documents
Culture Documents
W ZACHODNIEJ KULTURZE
Religijno
A l t e r n at y w n a
EZOTERYZM
W ZACHODNIEJ KULTURZE
Redakcja naukowa
Robert T. Ptaszek, Diana Sobieraj
Wydawnictwo KUL
Lublin 2013
Recenzent
ks. prof. dr hab. Marian Rusecki
Opracowanie redakcyjne
Leon Formela
Opracowanie komputerowe
Ewa Kara
Projekt okadki i stron tytuowych
Agnieszka Gawryszuk
ISBN 978-83-7702-666-3
Wydawnictwo KUL
ul. Zboowa 61, 20-827 Lublin
tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50
e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl
http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl
Druk i oprawa
elpil
ul. Artyleryjska 11
08-110 Siedlce
e-mail: info@elpil.com.pl
Spis treci
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Cz I: Ezoteryzm: pojcie i sposoby podejcia
Aleksander Posacki SJ (Akademia Ignatianum w Krakowie)
Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy
badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Ks. Andrzej Zwoliski (Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie)
Przesd jako forma ezoteryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Henryk Kiere (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Gnoza w teorii sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Ks. Janusz Bujak (Uniwersytet Szczeciski)
Prba oceny zjawiska ezoteryzmu w wietle teologii chrzecijaskiej . . . . . . . . . . . . . 61
Cz II: Formy obecnoci
Bogumia Truchliska (Uniwersytet Marii Curie Skodowskiej)
Irracjonalizm w kulturze filozoficznej dwudziestolecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Viara Maldjieva (Uniwersytet Mikoaja Kopernika)
Jzyk ezoteryzmu a ezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej
w jzyku wspczesnych ruchw religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Imelda Chodna (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Wychowanie ku penemu czowiekowi? Antropozoficzna nauka o wychowaniu
Rudolfa Steinera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Micha Rozmys (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa technik
przepowiadania przyszoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Mariusz Gajewski SJ (Jezuickie Centrum Edukacji w Nowym Sczu)
Niewidzialne promieniowanie rzecz o zwizku radiestezji z okultyzmem,
New Age i ezoteryzmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6 Spis treci
Wstp
Pragnienie bycia kim wyjtkowym jest tak stare jak czowiek. Jest zatem zpewnoci
starsze ni chrzecijastwo izbudowana na jego fundamencie zachodnia kultura. Jedn
zwaniejszych drg realizacji tego pragnienia stanowi poszukiwanie wiedzy ezoterycznej (to znaczy dostpnej tylko dla wybranych). Ezoteryzm (ktrego nazwa pochodzi od
greckiego esteriks wewntrzny, zamknity) jest tak pocigajcy, bo dzieli ludzi na
dwie zbiorowoci (dwa krgi). Wskad pierwszej, zwykle nielicznej, wchodz wybrani, to
znaczy godni dostpu do tajemnicy. Natomiast druga grupa (krg zewntrzny) nie posiada
dostpu do dajcej zbawienie wiedzy. To zrnicowanie sprawia, e przedstawiciele krgu
wewntrznego mog uzna si za elit, zaspokajajc wten sposb wspomniane pragnienie1.
Nic zatem dziwnego, e rne idee ipraktyki ezoteryczne wystpuj take wchrzecijaskiej kulturze Zachodu. Chrzecijastwo, mimo e pod wieloma wzgldami jest religi
wyjtkow, tylko wniewielkim stopniu ograniczyo jego rozwj. Warto powici kilka
zda, aby nieco dokadniej przedstawi t kwesti.
Na wyjtkowo chrzecijastwa skada si kilka elementw. Zaliczy do nich trzeba
przede wszystkim sam osob Jezusa Chrystusa, ktry nie tylko twierdzi, e jest Synem
Boga, lecz uwiarygadnia te niezwyke aspiracje spektakularnymi cudami. Take nauka,
ktr gosi, wywoaa prawdziwy przewrt wumysach wczesnych ludzi. Zawieraa
bowiem wiele zupenie nowych, aponadto odmiennych od powszechnie akceptowanych,
idei. Wymiemy tylko przykadowo niektre znich: uznanie Boga za Ojca kochajcego
ipragncego zbawienia kadego czowieka2, przekonanie, e czowiek jest stworzony na
obraz Boga oraz wielokrotnie podkrelana wolno, rwno igodno wszystkich ludzi.
Mimo tej wyjtkowoci, goszona przez Chrystusa ijego uczniw Ewangelia bya
dosy prosta streszczaa si wtrzech pojciach [] poznanie, prawo, zapowied, mia Aby podkreli rnic midzy wybranymi areszt spoecznoci, wejcie do grona wtajemniczonych
zwizane jest zwykle ze skomplikowan procedur inicjacyjn.
2
Tak bowiem Bg umiowa wiat, e Syna swego Jednorodzonego da, aby kady, kto wNiego
wierzy, nie zgin, ale mia ycie wieczne. Ewangelia w. Jana 3,16.
1
8 Wstp
Wstp 9
zbyt wielki by wpyw, ktry wywara na myl gnostykw; dziki swej wsplnej historii
gnoza iKoci pozostawali dwojgiem wrogiego rodzestwa6.
Wydawa by si mogo, e we wspczesnej kulturze Zachodu ezoteryzm powinien
znikn lub ulec marginalizacji. Wszak dzi na jej obszarze rozwina si cywilizacja techniczna przyjmujca zupenie odmienn od religijnej hierarchi wartoci oraz wskazujca
skoczone, to znaczy ograniczone wycznie do ziemskiej perspektywy, cele ludzkiego
ycia. Wrezultacie coraz wicej ludzi bardziej ni ostan swojej duszy troszczy si ozdrowy wygld isprawno fizyczn, za szczcie utosamia zdoznawaniem przyjemnoci.
Tymczasem mimo ekspansji nauki itechniki, atake bdcych skutkiem tego zjawiska przemian kulturowych, ezoteryzm we wspczesnej zachodniej kulturze ma si
bardzo dobrze. Nie tylko nie zanik, ale znaczco rozbudowa izmodyfikowa swoje
formy, stajc si jej istotnym skadnikiem. Stao si tak, bo cywilizacja techniczna przesadnie akcentuje znaczenie sfery materialnej inie powica nalenej uwagi duchowym
potrzebom czowieka. Musi on zatem samodzielnie szuka sposobw ich zaspokojenia.
Wczeniej zazwyczaj znajdowa je wreligii chrzecijaskiej, jednak obecnie zachwiana
zostaa zachowywana przez wieki rwnowaga midzy chrzecijastwem aezoteryzmem.
Zaburzenia te powstay, bo wEuropie od czasw Owiecenia rozwija si dynamicznie
nurt mylenia antyreligijnego. Traktowanie religii jako sfery emocji iprzesdw, wymysu niewolnikw, opium ludu oraz wiele podobnych teorii, funkcjonujcych wcigu
trzech ostatnich stuleci wkulturze europejskiej, sprawio, e spore grono osb zaczo
poszukiwa innych drg swojego duchowego rozwoju.
Dyskredytacja celw, wartoci inorm postpowania, ktrych dostarczaa ludziom
religia chrzecijaska, spowodowao, e dzi rne formy ezoteryzmu przenikaj niemal
wszystkie sfery ludzkiego ycia. Sytuacj t wbardzo obrazowy sposb przedstawi Pablo
Capanna: Sekularyzacja Zachodu nie bya ani nie moga by ostatnim etapem: kiedy
cykl dobieg koca, znowu odrastaj korzenie starego pogastwa imagia jednoczy si
ztechnik. Przecie yjemy wepoce, wktrej komputerw uywa si do stawiania horoskopw, aastronauci nosz amulety7.
Wspczesny renesans ezoteryzmu to gwna przyczyna powstania tej monografii.
Skada si ona ztrzech czci. Pierwsza nosi tytu Ezoteryzm: pojcie isposoby podejcia.
Jest ona szczeglnie wana, poniewa pojcie ezoteryzm zracji swojej niedookrelonoci
iwieloznacznoci bywa rnorodnie definiowane. Aby umoliwi podjcie wieloaspektowej dyskusji na ten temat, wpracy przyjmujemy szerokie rozumienie ezoteryzmu,
zgodne ztym, ktre prezentuje Wouter J.Hanegraaff, redaktor naczelny Dictionary of
K.Rudolph, Gnoza, Krakw 2003, s.321-322. Na trwao zwizkw midzy gnoz achrzecijastwem wskazywa take Gilles Quispel. Jego zdaniem gnoza penia wobec chrzecijastwa funkcj
kompensacyjn. Jest ona [] cieniem, od ktrego nie mona si uwolni, aktry wci wskazuje na
draliwe braki wprzepowiadaniu Kocioa ibolesne niedostatki wyciu chrzecijan (G.Quispel, Gnoza,
s.105-106).
7
P.Capanna, Od sekularyzacji do neopogastwa, w: Wsplnoty kocielne, niezalene grupy religijne,
sekty na przykadzie Ameryki aciskiej, Warszawa 1995, s.169.
6
10 Wstp
Wstp 11
Redaktorzy tomu zdaj sobie spraw, e mimo zgromadzenia tak licznego grona
specjalistw zrnych dziedzin, tytuowa problematyka nie moga zosta zaprezentowana
wcaociowy (ani tym bardziej wyczerpujcy) sposb. Ezoteryzm, co dobrze pokazuj
zwaszcza teksty zebrane wpierwszej czci ksiki, jest bowiem zagadnieniem tak obszernym iwielowtkowym, e wiele jego przejaww wzachodniej kulturze nadal czeka na
prezentacj. Moemy jedynie ywi nadziej, e ksika ta zachci uczonych zajmujcych
si dociekaniami nad przeszoci iteraniejszoci zachodniej kultury do dalszych bada
ipublikacji na ten wany iinteresujcy temat.
Robert T.Ptaszek
Cz I
Aleksander Posacki SJ
Por. Ed. W.Hanegraaff, Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Leiden-Boston 2006.
Por. W.J.Hanegraaff, New Age Religion and Western Culture. Esotericism In the Mirror of Secular
Thought, LeidenNew YorkKln 1996.
3
Por. A.Faivre, Lesoterismo, Carnago 1992.
1
2
16 Aleksander Posacki SJ
do filozofii czy teologii, ale take do nauk empirycznych, ktrych granice kompetencji
poznawczych powinny by waciwie zinterpretowane4.
Wydaje si, e wnieredukcyjnych badaniach nad ezoteryzmem pojawia si metodologiczny priorytet filozofii, wtym szczeglnie metodologii nauk (epistemologii) oraz historii
idei (wtym uniwersalnych meta-idei, lecych upodstaw ezoteryzmu, jak fatalizm,
monizm, panteizm czy holizm). Std nie mona odda tego tematu wycznie naukom
empirycznym, ktre maj tu swoje wane miejsce. Pod warunkiem jednak, e zachowaj
granice wasnych kompetencji, nie popadajc wideologizacj nauki. Moe si ona przejawia wpostaci jawnego czy ukrytego dogmatycznego materializmu, bdcego zwykle
form kryptoreligijnej deifikacji materii/energii ijej rzekomo nieskoczonych moliwoci.
Chodzi tu szczeglnie oreligioznawstwo oraz pokrewne dyscypliny naukowe, jak
socjologia religii ikultury oraz psychologia, szczeglnie psychologia religii. Antropologia filozoficzna iteologiczna nie pozwalaj jednak, by owe metody empiryczne, czsto
naznaczone znamieniem materializmu, zawaszczyy jednostronnie iredukcyjnie temat
ezoteryzmu ipokrewnego mu okultyzmu. Aby uratowa te przestrzenie przez materializmem irelatywizmem, potrzebna jest religiologia (prof. Z.Zdybicka) oraz teologia religii,
atake inne nieredukcyjne iotwarte formy teorii religii.
pomidzy gnoz ineognoz? Jaki jest stosunek gnozy do magii, ktre, jak si wydaje, s
ze sob cile zwizane. Jaki jest naprawd stosunek religii do magii (rnica midzy nimi
jest zamazywana przez wielu religioznawcw)? Wkocu naley opisywa ipodkrela
rnic pomidzy wiar (rn od religii wjej socjologicznym opisie) amagi?
Filozoficzna iteologiczna analiza iocena gnozy oraz magii daje nam nowe wiato.
Tym bardziej e dostrzegamy wyranie gnostycko-magiczny rys nowej duchowoci (tak
jak wczeniej New Age czy Next Age), co zasadniczo jest niedoceniane, ama wielkie znaczenie ideologiczne, rwnie wstosunku do chrzecijastwa. Jest jednoczenie przyczyn
zwodzenia chrzecijan, zakonw, kierownikw domw rekolekcyjnych7. Wkontekcie
katolickim wane s badawcze postulaty watykaskich dokumentw osektach cigle
otwarte iniezbadane8. Wtym take ruch New Age wjego aspektach filozoficznych iteologicznych, anie tylko socjologiczno-historycznych9.
Waspecie teologicznym warto zbada wzoonej ideologii New Age elementy
wyciszane lub nieznane, tym bardziej e czsto s one niebezpieczne jak np. inicjacja
lucyferyczna czy kryptosatanizm arbitralnie wykluczone przez niektrych badaczy10.
Interesujca jest wtym kontekcie rnica pomidzy dokumentem Episkopatu irlandzkiego na temat New Age adokumentem watykaskim (inicjacja lucyferyczna, wpyw
teozofii imasonerii, czego nie ma wdokumencie watykaskim na temat New Age,
ktry bardziej jest nastawiony na dialog, ni na analiz teologiczn, ktra uwzgldniaaby obron wiary)11.
18 Aleksander Posacki SJ
20 Aleksander Posacki SJ
22 Aleksander Posacki SJ
stycznymi ijest oparta na analizach gematrycznych25. Jest to odebranie Biblii jej personalistycznego charakteru. Mona przypomnie, e numerologia jest take popularyzowana
wHarrym Porterze jako ulubiony przedmiot Hermiony, przyjaciki bohatera powieci26.
wita geometria miaa wpyw na architektur sakraln. Znaczcy imao znany
jest wtym kontekcie wpyw pitagoreizmu na kultur zachodni27. Neopitagoreizm to
oglna nazwa staroytnych, redniowiecznych irenesansowych nurtw filozoficznych
czerpicych znauk Pitagorasa iuznajcych si za kontynuatorw pitagoreizmu. Spekulacje na ten temat wystpuj nawet wksice Dana Browna Kod Leonarda da Vinci
powiconej liczbie FI (gr. ). Wszechobecno Fi wprzyrodzie wtej interpretacji
zpewnoci ibezsprzecznie wychodzi poza ramy przypadku. Staroytni przypuszczali, e
liczba musiaa by zamierzona przez samego Stwrc. Pierwsi naukowcy gosili rzekomo,
e jest to boska proporcja.
Idea witej geometrii sprzyja spekulacjom okultystycznym. Oto przykad modnej
take wkontekcie polskiego ezoteryzmu merkaby. Jest ona krystalicznym polem
energii obejmujcym szczegln wit Geometri, ktra czy umys, ciao iserce razem
ze sob. To pole energii powstao zrozwinicia witej Geometrii dookoa ciaa, ma
rednic ok. 18 metrw, proporcjonalnie do wzrostu czowieka. To geometryczne pole
energii normalnie rotuje dookoa naszego ciaa zprdkoci blisk prdkoci wiata, ale
wikszo znas spowalnia je albo nawet zatrzymuje cakowicie dlatego, e nie koncentrujemy si na nim inie uywamy go. Kiedy pole to jest reaktywowane iwiruje prawidowo,
nazywane jest wanie Merkab. Cakowicie zaktywowana Merkaba wyglda jak struktura
galaktyki albo UFO28.
3.9. Bractwa tajemne oraz sekty iich wpyw na polityk ikultur
Wpyw bractw tajemnych na polityk ikultur przez wiele lat by swoistym tabu.
Na szczcie powraca dzi rzetelna konspirologia, coraz bardziej obecna na uniwersytetach, tak jak omawianie ezoteryzmu ijego wpywu na kultur jest coraz czciej
obecne wpodrcznikach filozofii. Dotyczy to szczeglnie okresu renesansu, gdzie ukazywany by jednostronnie (ideologicznie) gwnie aspekt humanistyczny tego okresu,
anie ezoteryczny, okultystyczny czy spirytystyczny29. Dotyczy to szczeglnie magii
naturalnej, bardzo istotnej wideologii renesansowej, ktra nigdy nie obywaa si bez
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kod_Biblii (18 lip 2012).
Por. A.Posacki, Harry Potter, s.110 n.
27
Por. M.C.Ghyka, Zota liczba. Rytuay irytmy pitagorejskie wrozwoju cywilizacji zachodniej,
Krakw 2001.
28
Por. http://www.merkaba.ezoteria.pl/.
29
Pewnym wyjtkiem jest twrczo naukowa Frances Yates. Zob. M.G.Jones, Frances, Yates and
the Hermetic Tradition, Lake Worth 2008.
25
26
24 Aleksander Posacki SJ
26 Aleksander Posacki SJ
ktre nie musz wcale istnie tylko na gruncie zewntrznych deklaracji53. Mao znane s
zwizki Sekty Moona ze spirytyzmem (np. kontakt ze zmarym synem).
3.16. Estetyka, sztuka aezoteryzm
Romantyzm, surrealizm, abstrakcjonizm (W.Kandinsky) iinne kierunki estetyczne
ukazuj gboki wpyw ezoteryzmu, anawet okultyzmu. Dokonuje si to take poprzez
sfer symboliczn, awaciwie poprzez swoist jej reintepretacj. Istotna jest tu take
wizja czowieka, wtym take znaczenie wyobrani jako wadzy antropologicznej, ktrej
czsto przypisywano boskie znaczenie. Celem dziaania surrealistw byo np. zbadanie
sfery niewiadomoci. Uwaali bowiem, e czowiekiem rzdz siy niezalene od jego
wiadomego ja surrealici zafascynowani byli hipnoz, pismem automatycznym,
mediumizmem, okultyzmem jednym sowem zjawiskami, ktrych badaniem zaja si
rozwijajca si wowym czasie psychoanaliza54. Czy jednak mona wyjania ezoteryzm
poprzez co, co samo domaga si wyjanienia ido tego, czego podoe jest wduej
mierze ezoteryczne?
3.17. Magnetyzm zwierzcy A.Mesmera
Tzw. mesmeryzm powizany jest ze spirytystyczn ideologi A.Kardeca iinnymi
nurtami ezoterycznymi. Istnieje cisy zwizek mesmeryzmu zastrologi55. Dlaczego
zatem racjonalnie nastawiony Lew Tostoj interesowa si magnetyzmem zwierzcym? Skd uA.Schopenhauera zainteresowanie mesmeryzmem?56. Sednem pogldw A.Mesmera byo istnienie tajemniczego fluidu. Zdaniem Mesmera choroba bya
spowodowana zaburzeniami wrozprzestrzenianiu fluidu. Magnetyzer, oddziaujc na
chorego, przywraca stan harmonii fluidu, co skutkowao pojawieniem si napadu
(konwulsji). Mesmer by przekonany, e jego metoda ma podstawy fizjologiczne, afluid
istnieje podobnie jak energia elektryczna czy magnetyczna57. Mesmeryzm by zwizany
historycznie iideowo zmasoneri ispirytyzmem otwieraj si tu a trzy systemy
ezoteryczne czy okultystyczne. Tradycja hipnozy ibioenergoterapii jest powizana zt
ezoteryczn tradycj58.
Por. M.Guerra, Satanizm ilucyferyzm jako formy alternatywnej imagicznej religijnoci naszych
czasw, w: Teologia oszatanie, red. K.Gd, Lublin 2002.
54
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Surrealizm (5 wrzenia 2012).
55
Por. B.Ponka-Syroka, Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii, Wrocaw 1994.
56
Por. D.E.Cartwright, Schopenhauer: ABiography, Cambridge University Press 2010, s.442 n.
57
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Franz_Anton_Mesmer (7 lipca 2012).
58
Por. A.Posacki, Hipnoza, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.I, Radom 2009.
53
28 Aleksander Posacki SJ
Wane icigle mao doceniane s tym kontekcie spory ohomeopati, ojej ezoteryczne czy spirytystyczne aspekty70. Medycyna ezoteryczna czy okultystyczna moe by
zagroeniem dla chrzecijaskiej wizji zbawienia71.
3.22. Wpyw mitw gnostyckich na kultur zachodni
Wane jest przeledzenie jawnego iukrytego wpywu mitw gnostyckich na kultur
(np. mitu Atlantydy, Graala, androgynizm winterpretacji Jezusa iMarii Magdaleny)72.
Wtej ideologii czsto si twierdzi, i Koci celowo zatai Ewangeli czy mity gnostyckie, aby zachowa swoj wadz (zEwangelii gnostyckich korzysta take M.Buhakow
wsynnej powieci Mistrz iMagorzata)73.
Ksika Dana Browna Zaginiony Symbol oprcz apologii ideologii masonerii (opinia
M.Introvigne), zjej gnostyck antropologi samoubstwienia, nad ktrym to aspektem
Brown rozwodzi si dosy dugo wsamej powieci) propaguje najbardziej istotne
ideologie okultystyczne ispirytystyczne wwikszym stopniu ni pozostae jego ksiki,
co nie wszyscy dostrzegaj. Gnostycyzm ihermetyzm, rokrzyowcy ikabaa, astrologia
inumerologia, inicjacja iteurgia. Powie wspomina iswoicie propaguje nawet satanizm
Aleistera Crowleya, opisuje idee Junga, zajmuje si te ideami grupowego umysu czy
paranormalnymi moliwociami czowieka74. Wpowieci pojawia si bowiem aluzja do
wanego wruchu New Age Instytutu Noetyki, zaoonego przez byego astronaut E.Mitchella, ktrego przeycia zwizane zdowiadczeniem lotw kosmicznych skieroway ku
badaniom nad ludzk wiadomoci.
Nazw Instytutu stworzy jego wspzaoyciel John White, autor swego rodzaju przewodnika po ciekach Nowej Ery, ksiki wydanej unas pod tytuem wiat Ery Wodnika.
Spotkanie Ducha iNauki. Jak si dowiadujemy zrozdziau 3 Zaginionego symbolu, Katherine
Solomon jest wybitn specjalistk wdziedzinie nauk noetycznych. Nazwa noetyczny ma
zwizek zkoncepcj umysu (gr. nous) iwiadomoci. Wrozdziale 15 znajdziemy informacj, e niedawne eksperymenty wInstytucie Nauk Noetycznych wKalifornii dostarczyy
dowodw na zdolno ludzkiego umysu do zmieniania wiata fizycznego75.
70
Por. A.Posacki, Wprowadzenie, w: A.Sereda, Co naley wiedzie ohomeopatii, Krakw 2010,
s.13-20. Zob. te A.Posacki, Neospirytyzm, s.175 n.
71
Por. S.Pfeifer, Czy zdrowie za wszelk cen? Medycyna alternatywna awiara chrzecijaska, Wrocaw
1994.
72
Por. M.Baignet, R.Leigh, H.Lincoln, wity Graal. wita Krew, Warszawa 1994.
73
Powie Buhakowa moe by podrcznikiem nie tylko gnozy czy satanizmu, ale take swoistym
podrcznikiem demonologii wkontekcie wspczesnego wiata, gdzie poeta Bezdomnyj, posiadajcy
waciw wizj za, jest zamykany wpsychiatryku, aszatan ijego poplecznicy nazwani s grup hipnotyzerw, pomimo faktw, ktry ewidentnie wymykaj si takiej redukcyjnej interpretacji.
74
Por. S.Cox, Odczytujc Zaginiony Symbol, Pozna 2010, s.91 n.
75
T.Collins, Zaginiony Symbol. Prawda ifikcja, Warszawa 2010, s.76.
30 Aleksander Posacki SJ
Cigle nie docenia si gnozy, najpowaniejszej ze wszystkich herezji, ktra jest zreszt
take najwiksz pokus (W.Myszor). Icigle si odradza.
Bibliografia
Assagioli R., Psychosynthesis. Amanual of Principles and Techniques, New York 1971.
Baignet M., Leigh R., Eliksir ikamie. Alchemicy, masoni, rokrzyowcy iich wpyw na
histori wiata, Warszawa 1999.
Baignet M., Leigh R., Lincoln H., wity Graal. wita Krew, Warszawa 1994.
Bailey A., Leczenie ezoteryczne, Warszawa 1997.
Besanon A., Intellektualnyje istoki leninizma, Moskwa 1998.
Bierdiajew M., Teozofia iantropozofia wRosji, Gnosis 4(1992).
Broughton R.S., Parapsychologia nauka kontrowersyjna, Biaystok 1994.
Brumlik M., Gnostycy. Marzenie osamozbawieniu czowieka, Gdynia 1999.
Brzeziska, K.Bondyra, J.Wycisk, New Age nowe owiecenie?, Wydawnictwo Fundacji
Humaniora, Pozna 1999.
Brzozowski J., Koci urugwajski wobec dziaalnoci sekularyzacyjnej masonerii wlatach
1830-1917 wwietle publikacji urugwajskich, Warszawa 1997.
Canoe L.G., UFOs and Related Subjects: An Annotated Bibliography, Waszyngton 1969.
Collins T., Zaginiony Symbol. Prawda ifikcja, Warszawa 2010, s.76.
Cox S., Odczytujc Zaginiony Symbol, Pozna 2010, s.91 n.
De Martini M., Mircea Eliade esoterico, Roma 2008.
Dobroczyski B., New Age, Krakw 1997.
Dokument Watykaski Jezus Chrystus dawc wody ywej chrzecijaska refleksja na temat
New Age, Krakw 2003; The Irish Theological Commission, ANew Age of the Spirit?
ACatholic Response to the New Age Phenomenon, Dublin 1994.
Faivre A., Access toWestern Esotericism, Albany 1994.
Faivre A., Lesoterismo, Carnago 1992.
Freemasonry in Music and Literature, Ed. T.Stewart, London 2005.
Ghyka M.C., Zota liczba. Rytuay irytmy pitagorejskie wrozwoju cywilizacji zachodniej,
Krakw 2001.
Goodrick-Clarke N., Okultystyczne rda nazizmu, Warszawa 2001.
Grof S., Obszary niewiadomoci. Raport zbada nad LSD, Krakw 2000.
Guerra M., Satanizm ilucyferyzm jako formy alternatywnej imagicznej religijnoci naszych
czasw, w: Teologia oszatanie, red. K.Gd, Lublin 2002.
Gunon R., Considerazioni sulla via iniziatica, Genova 1987.
Gunon R., Pensieri sullesoterismo, Genova 1988.
Haack F.W., Neopoganizm wNiemczech, Krakw 1999.
Hanegraaff W.J., Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Leiden-Boston 2006.
Hanegraaff W.J., New Age Religion and Western Culture. Esotericism In the Mirror of Secular
Thought, LeidenNew YorkKln 1996.
Hesseman M., Religia Hitlera, Warszawa 2011.
Introvigne M., Il cortile dei gentili. La Chiesa e la sfida della nouva religosita, Milano 2010,
p. 40.
Jones M.G., Frances, Yates and the Hermetic Tradition, Lake Worth 2008.
Keel J.A., UFO: Ko Trojaski, Waszyngton 1993, s.46, 299.
King F., Szatan iswastyka. Okultyzm wpartii nazistowskiej, Pozna 1996, s.251 n.
Mikoejko Z., Mity tradycjonalizmu integralnego. Julius Evola ikultura religijno-filozoficzna
prawicy, Warszawa 1998.
Orationis formas, w: Wtrosce openi wiary, Tarnw 1995.
Pindel T., Zjawy, szalestwo imier. Fantastyka irealizm magiczny wliteraturze hispanoamerykaskiej, Krakw 2004.
Philosophia rationis magistra vitae, red. J.Bremer, R.Janusz, Krakw 2005.
Pfeifer S., Czy zdrowie za wszelk cen? Medycyna alternatywna awiara chrzecijaska, Wrocaw 1994.
Ponka-Syroka B., Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii, Wrocaw 1994.
Ptaszek R.T., Nowa Era religii? Ruch New Age ijego doktyna aspekt filozoficzny, Siedlce 2008.
Posacki A., Antropologia gnozy, w: Philosophia vitam alere, red. S.Ziemiaski, Krakw 2005,
s.547-568.
Posacki A., Antropologia New Age: kilka chrzecijaskich obiekcji, w: Ezoteryzm iokultyzm
formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne ipraktyczno-duszpasterskie, red.
A.Posacki, Radom 2009.
Posacki A., Czowiek rosyjski wEuropie czy Eurazji? Wspczesna ideologia eurazjatyzmu, w:
Czowiek wjednoczcej si Europie, red. W.Pasierbek, R.Terlecki, Krakw 2004.
Posacki A., Egzorcyzmy, optanie, demony, Radom 2005.
Posacki A., Harry Potter iokultyzm, Gdask 2006.
Posacki A., Hipnoza, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.I, Radom 2009.
Posacki A., Neospirytyzm ipseudopsychologie, Krakw 2012, s.10-12.
Posacki A., Okultyzm, magia, demonologia, Krakw 1996.
Posacki A., Pedagogika waldorfska, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.II, Radom 2009.
Posacki A., Psychologia iNew Age, wyd.Arka Noego, Gdask 2007.
Posacki A., Reiki achrzecijastwo, w: A.Posacki, M.Cholewa, R.Pindel, A.Zwoliski, Reiki,
deszcz niebiaskiej energii?, wyd.List, Krakw 1997.
Posacki A., Tendencje ezoteryczno-gnostyckie wduchowoci katolickiej, Duchowo wPolsce
12(2010), s.52-63.
Posacki A., Wprowadzenie, w: Sereda A., Co naley wiedzie ohomeopatii, Krakw 2010,
s.13-20.
Rauschning H., Rozmowy zHitlerem, Warszawa 1994.
Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie, L`Osservatore Romano, wyd.polskie, nr5/79, 1986.
Vitz P.C., Psychologia jako religia, Warszawa 2002.
32 Aleksander Posacki SJ
1. Przyblienie terminw
Terminem, ktry wspczenie sta si bardzo popularny dla okrelenia ukrytych
form magii, jest okultyzm, ktry pochodzi od ac. occultus = tajemny, ukryty,
W.Gazka, Przebieranie wzasadach wiary, Emaus 2(1992), s.6-8.
kryjwka. Tak okrela si cao wiedzy tajemnej ipraktyk zni zwizanych. Termin
ten wznaczeniu to, czego nie mona uchwyci umysem, niedostpne zwykemu
rozumieniu bd poznaniu, wystpuje od XVI w., od ukazania si dziea De occulta
Philosophia libri III sive de magia (Trzy ksigi ofilozofii okultystycznej, czyli omagii,
1510), ktre napisa Henryk Kornela Agrypa von Nettesheim (1486-1535). Chcia on
uzgodni magi zprawami natury izdogmatami religii, atermin magia by rozumiany
zbyt negatywnie. Przez termin occultus pragn da wyraz prastarej nauce wszystkich
mdrcw. Na przeomie XVI iXVII wieku nastpio wykrystalizowanie si okultyzmu
rozumianego jako swoiste zestawienie gnozy (wiedzy tajemnej) imagii (praktyki wyraajcej si wtechnikach irytuaach). Okultyzm jest rozumiany jako: synonim nauk
tajemnych; synonim magii; ga nauki niedostpna dla bada empirycznych; synonim
parapsychologii; nauka nabyta wniewidzialnym wiecie iprzekazywana nielicznym
wtajemniczonym; synonim terminu nadnaturalny; badanie wiata pozaempirycznego; zbir wierze ipraktyk rozumiany jako metareligia; wszystko, co tajemnicze,
cudowne, zdumiewajce; reakcja na owieceniowy ipostowieceniowy materializm,
racjonalizm ipozytywizm; pejoratywne okrelenie praktyk igrup niezalecanych przez
religie ortodoksyjne; synonim pseudonauki iprzesdu.
Termin ten jest pokrewny znaczeniowo terminowi ezoteryzm, chocia ten dotyczy sfery poszukiwa duchowych, ktre zakada wtajemniczenie adepta przez cile
okrelone praktyki inicjacyjne. Okultyzm jest takim wycinkiem poszukiwa ezoterycznych, wktrych dy si do opanowania mocy, siy praktycznej, ktra moe mie
zastosowanie zarwno wwiecie duchw, jak iwramach wiata doczesnego. Wokultyzmie tajemnic objta jest nie tylko wiedza, stanowica cel poszukiwa, lecz take
techniki jej zdobywania, przynaleno do grona wtajemniczonych, aniekiedy nawet
samo istnienie takiego grona.
Wspczenie przez okultystyczny rozumie si ukierunkowane celowo praktyki,
techniki lub sposoby: a) czerpice zukrytych bd tajemnych mocy Natury lub Kosmosu, jakich nie mona zmierzy ani uchwyci narzdziami nowoczesnej nauki; b) ktre
ostatecznie daj rezultaty empiryczne, dane bd sprowokowane, takie jak uzyskanie
ju to wiedzy odnoszcej si do zwykego biegu rzeczy, ju to wadzy modyfikowania ich
wkierunku, ktrego inaczej nie mogoby przyj. Ponadto, skutkiem tego, e czowiek
parajcy si okultyzmem to nie pierwszy lepszy osobnik; e praktyki, jakim si oddaje,
wymagaj specjalistycznej wiedzy iumiejtnoci oraz e umiejtnoci te s nabywane
iprzekazywane wsposb spoecznie zorganizowany, rutynowy izrytualizowany (lecz
niedostpny czowiekowi pierwszemu zbrzegu) moemy powiedzie otych praktykach,
e stanowi sztuk albo nauk okultystyczn2.
Nurty Nowej Ery, odwoujce si wswoich praktykach do tradycji ezoterycznych,
okrela si rwnie niekiedy terminem Wodnika okultystycznego. Zalicza si do nich np.
Por. M.Eliade, Okultyzm, czary, mody kulturalne, przek. I.Kania, Oficyna Literacka, Krakw
1992.
2
2. Rodzaje przesdw
Jest ich bardzo wiele imog pojawi si wkadej dziedzinie nauki. Przybieraj posta antynauki, s obecne wbudowaniu pseudonaukowych hipotez, s goszone przez
szarlatanw wiedzy czy demagogw politycznych kreujcych nie-istniejce wiaty utopii.
Przykadw budowania pseudonaukowych teorii jest bardzo wiele. Carlos Castaneda
wkroczy wwiat czarnoksinikw ipowrci zniego, by napisa prac doktorsk na
Uniwersytecie Kalifornijskim wLos Angeles (UNCLA). Opisa wniej swoj inicjacj
uindiaskiego czarnoksinika Juana Matusa istwierdzi, e rda szamaskie inaukowe
s takie same: Te same kryteria, co wnauce obowizuj te wwiecie czarnoksinika:
szkolenie, polegajce na ustnych pouczeniach imanipulacji wiadomoci, cho rni si od
naszego, jest rwnie rygorystyczne, gdy ich wiedza jest rwnie, jeli nie bardziej, zoona6.
Wiele dziedzin nauki odchodzi dzisiaj radykalnie od poszukiwania prawdy ikieruje
si wstron nienaukowej nauki. Amerykaski psycholog Roger Mills, wartykule pt.
Psychologia zwariowaa: partaczy jako nauka, stwierdzi: Sam syszaem, jak terapeuci
przekonuj klientw, i wszystkie ich problemy bior si od matki, zgwiazd, struktury
biofizycznej, diety, stylu ycia, nawet zkarmy poprzednich wciele7. Natomiast Bernie
Zilbergeld, psycholog kliniczny, pisze oprzebiegym, cynicznym niszczeniu duchowoci
czowieka izastpowaniu jej swoist pozytywistyczn nauk umysu []. Ci, ktrych
przodkowie czerpali ze sw Boga ioddawali cze uotarzy Chrystusa iJahwe, znaleli
M.Bunting, Duchowy supermarket, (The Guardian 16 XII 1996), Forum 6(1997), s.22.
C.Castaneda, The Power of Silence: Further Lessons of don Juan, ed. Simon and Schuster, Los
Angeles 1987, p. 7.
7
R.Mills, Psychology Goes Insane, Botches Role As Science, National Educator 7(1980), p. 14.
5
dzi ukojenie isprawuj kult uotarzy Freuda, Junga, Carla Rogersa [] irzeszy podobnych autorytetw8.
Beznadziejne okazuje si poszukiwanie utopijnego raju wpostaci spoeczestwa
wszelkiej obfitoci, ktre jest owocem postpw nauki itechniki. Aproblem odpowiedzialnoci moralnej uczonych sta si jednym zwanych zagadnie wspczesnego wiata.
Wpowszechnym przekonaniu przesd sytuuje si wdrobiazgach przyjmowanych jako
uamki wikszej teorii. S to rnego rodzaju przesdne rytuay, wiara wmagiczne liczby,
kolory czy konfiguracje liter, czyli cae mnstwo drobiazgw, ktre pozornie niewiele
znacz, chocia s znakiem rozsypanej wiedzy owiecie, jakby kurzem po roztrzaskanych
tablicach mdroci ludzkoci.
Rodzajw przesdw byo whistorii ijest cigle bardzo wiele. Itak np. whistorii
ze oko sprawiao, e bydo chudo, mleko kwaniao, zdech pies, pony domostwa,
zachoroway dzieci, drzewo scho czy wysychaa studnia. Polacy iNiemcy obawiali si oczu
chorych izaczerwienionych; Francuzi gboko osadzonych iocienionych krzaczastymi
brwiami; wAnglii szczeglnie duych oczu; wHiszpanii mtnych iwodnistych bd
rnicych si kolorami renic; Indianie obawiali si najbardziej jednookich, amieszkacy
Afryki wierzyli, e czarownice ze mierciononym spojrzeniem maj po dwie renice woku.
Wierzono, e kto wdziecistwie by zbyt wczenie odstawiony od piersi matki, apotem
przystawiony zpowrotem, ma du szans, e wprzyszoci bdzie zabija wzrokiem. Ze
spojrzenie zarzucano Cyganom iczarownicom. Oze oko by posdzany cesarz Wilhelm II,
Napoleon III ilord Byron. Najprostszym sposobem, ale nie zawsze skutecznym, uniknicia
zgubnego spojrzenia byo odwrcenie gowy lub zasonicie twarzy domi. Niekiedy musia
by dokonany specjalny rytua magiczny: wypicie tajemniczego napoju, przetarcie twarzy
bielizn, zaoenie odziey na lew stron, wyjcie tyem zizby zpowtarzaniem zaklcia:
niech ze spojrzenie zapadnie si pod ziemi. Zapobiegano zgubnym skutkom zego
spojrzenia przez noszenie talizmanw lub amuletw (pamitk po nich jest lubny lub
aobny welon chroniy przed zauroczeniem przez odrzuconego kochanka lub najgroniejszym urokiem, jakim byo spojrzenie umarego). Koatki do drzwi wformie gronego
pyska lwa albo oblicza greckiej Meduzy miay take odstrasza ze oko. Woda powicona
gwarantowaa bezpieczestwo, anamazanie byda olejem chronio je przed zaraz.
Wiele przesdw zwizanych byo znumerologi. Przykadem jest pechowa 13, za
tak uznana ju wstaroytnoci. Agamemnona zabito wdniu 13 gameliona. Filip Macedoski zosta zamordowany na weselu crki, gdy kaza doda swj posg do 12 gw bogw
greckich. Na sabaty na ysej Grze zlatywao zawsze 12 czarownic iprzedstawiciel diabelskiej
mocy. Do dzisiaj wiele hoteli nie ma pokoju ani pitra oznaczonego tym numerem. Wosi
nie uywaj 13 wloteriach, awe Francji wynajmuje si ze specjalnej agencji 14 gocia na
przyjcie. Na amerykaskiej giedzie wpitki, gdy wypada 13 dzie miesica, liczba operacji
spada do 40%, na czym gospodarka traci zwykle wier miliarda dolarw. S tacy, ktrzy kpi
B.Zilbergeld, The Shrinking of America: Myth of Psychological Change, Brown and Company Little
1983, p. 3.
8
nych wbadaniach przesdw, zadeklarowao 17% badanych, wtrzy lub cztery 13%;
aniemal co czwarty (24%) wjeden lub dwa. Wedug bada wiara wprzesdy maleje
wraz zpoziomem wyksztacenia oraz zwysokoci dochodw. Najbardziej popularnym
przesdem jest trzymanie kciukw wto, e taki gest moe przynie powodzenie wierzy blisko jedna trzecia badanych. Wniepowodzenie zpowodu stuczenia lustra wierzy
25%, awpecha zpowodu przebiegajcego drog czarnego kota 22% ankietowanych10.
Najczciej mechanizm powstawania przesdw przypisuje si tzw. syndromowi grupowego mylenia (group thinking syndrome), sformuowanemu przez amerykaskiego
psychologa Irvinga Janisa (dostpna wMultimedialnej Encyklopedii Powszechnej, edycja
2006). Do symptomw tego syndromu zalicza si: iluzj nieomylnoci ipewnoci siebie,
lekcewaenie niepomylnych informacji, przesd wszechwiedzy; iluzj jednomylnoci, wzajemne wspieranie koncepcji, ktre grupa wytwarza lub przyjmuje, przesd oich
przydatnoci; wiar we wasn etyk zawodow, lekcewaenie etycznych imoralnych
nastpstw decyzji, przesd oich koniecznoci; wywieranie nacisku wcelu wymuszania
konformizmu iuznania powzitej decyzji za jedynie suszn ibezpieczn, blokowanie krytyki iprzekonanie obraku alternatywy (zudzenie mdroci); szanta nielojalnoci, tzn.
ataki pod adresem czonka grupy, ktry odway si zanegowa przedstawion koncepcj;
autocenzur, tj. wewntrzny proces wygaszania iblokowania myli oraz uczu niezgodnych
zrozwaan bd przyjt koncepcj; filtrowanie informacji, niedopuszczanie informacji
sprzecznych ze zdaniem grupy ipodwaajcych zasadno powzitej przez ni decyzji.
Tak wic chocia sia nacisku grupowego odgrywa istotn rol wpowstawaniu ipodtrzymywaniu przesdw, indywidualna postawa iotwarcie na nie decyduj oich zaistnieniu.
Jednym ze rde przesdw jest wybircza wiara, przyjmowanie tylko takich twierdze, ktre pasuj lub zgadzaj si zwizj, ktr czowiek wsobie nosi. Jest to rodzaj
wybirczej mdroci religijnej, czyli tym samym gupoty, skoro redukuje cao prawd
apoprzestaje na ich fragmentach11.
Wspczesnego czowieka cechuje swobodne podejcie do prawd wiary, subiektywne
segregowanie ich ze wzgldu na praktyczn przydatno, odrzucanie lub przyjmowanie
wedug bliej nieokrelonych kryteriw. Dzieje si tak pomimo deklaracji wiary, awic
ilojalnoci wobec Boga, ktry si objawia.
w. Pawe pocztkowo by przekonany, e tylko religia ydowska jest dobra iprawdziwa. Dlatego silnie zaangaowa si wzwalczanie chrzecijastwa, za ktrym opowiadao si
wielu ydw. Jednak, gdy tylko pozna, e jest wbdzie, achrzecijastwo gosi prawd
sta si jej najarliwszym apostoem. Tego wymaga konsekwentne odkrycie prawdy.
Uznanie prawdy pociga za sob obowizek dawania oniej wiadectwa. Sprzeciwianie
si jej jest ucieczk zdrogi zbawienia, zacieraniem ladw Jezusa iprb wymazania Go
zpamici.
Por. Pr., Szaman umiliardera, Niedziela 43(2009), s.35.
Por. T.Guz, Ukonstytuowanie prawdy poprzez kamstwo wnowoytnej myli filozoficznej, Fronda
58(2011), s.173-190.
10
11
4. Pogranicze
We wspczesnej nauce zespoliy si dwa aspekty dowiadcze ludzkich: racjonalny
isubiektywny. Gnoza, rozumiana jako wiedza niepodlegajca dyskursom ani weryfikacjom, staa si udziaem wielu dyscyplin nauki. Wielcy naukowcy, jak Einstein,
Heisenberg, Bohr, dochodzili do swoich wielkich odkry drog medytacji iwizualizacji
subiektywnej. Coraz czciej kwestionuje si dzisiaj np. tradycyjn medycyn. Przeraa
ona swoj bezwzgldnoci iradykalnymi metodami chirurgicznymi. Wostatnich
latach pojawio si wiele nowych metod leczniczych, ukrywajcych si pod nazwami:
medycyna alternatywna, medycyna niekonwencjonalna, medycyna komplementarna,
holistyczna czy te medycyna naturalna. Sposoby leczenia wtakiej medycynie odbiegaj od tradycyjnych wyobrae oniej icho s mniej uczone, odznaczaj si czsto
du skutecznoci izyskuj przez to coraz wiksz aprobat spoeczn. Nie wszystkie
jednak nowe metody lecznicze rzeczywicie s naturalne. Niektre znich naleaoby
nawet zakwalifikowa do wrbiarstwa, astrologii, magii lub czego poredniego midzy
okultyzmem aezoteryzmem13.
12
13
Dyscyplinami naukowymi, ktre bywaj rnorodnie wykorzystywane do podbudowania doktryny wspczesnych odmian ezoteryzmu, zwaszcza pochodzcych znurtu
New Age, s te biologia ichemia. Angielski chemik, James Lovelock, wraz zmikrobiologiem, Lynn Margulis, przez szereg lat zajmowali si badaniem biosfery. Efektem wsplnej
pracy bya ksika pt. Gaja. Lovelock wysun wniej hipotez, e planeta Ziemia jest
samoregulujcym si systemem (Gaja), ktrego pozornie przypadkowe procesy wistocie
inteligentnie wsppracuj ze sob, regulujc ipodtrzymujc ycie. Koncepcja Gai jako
jednego ywego organizmu, podbudowana filozofi Wschodu, staa si istotn czci
myli New Age. Znalaza swe szczeglne miejsce wrnego rodzaju nowych ekologiach14.
Wspczesna filozofia gosi mier prawdy, ktrej po prostu nie ma. Vaclav Bielohradski, czeski filozof postmodernista, wjednym zwywiadw powiedzia: filozofia
nie jest adn dyscyplin naukow; jest raczej tym, co gwarantuje okrelony poziom
publicznego goszenia pogldw [] tworzy warunki, wktrych sowo ma sens, arozmowa jest podna [] wfilozofii nie chodzi wcale oprawd ani oprawdy, ale oto, co nas
uwalnia od niej15. Spotkanie zfilozofem jest spotkaniem zwtajemniczonym wukryt
wiedz ezoterykiem.
Nowoczesny ezoteryk chtnie odwouje si do nauki jako rda swego wtajemniczenia, ktr manipuluje wdowolny sposb. Sam posiada dyplom uniwersytecki iwiadectwa
akademickie, chtnie uywa naukowej terminologii, pracuje zkomputerem, wykorzystuje
wszystkie nowinki nauki itechniki, by ze swoj doktryn dotrze do najszerszych grup
spoecznych. Powoujc si na autorytet nauki, pogbia intelektualne ikulturowe zagubienie wspczesnego czowieka. Inteligencja staa si pojciem niejasnym, rozmytym;
nie wiadomo, kiedy ijak suy poszukiwaniu Prawdy16.
Trudn sytuacj wspczesnego czowieka, zagubionego wproblemach wiata, pomnaa oglny kryzys polityczny ispoeczny. Aspoeczestwo dotknite gbokim kryzysem
lub wystawione na konfrontacj zobcymi systemami iwartociami kulturowymi jest
naturalnym rodowiskiem powstawania nowych idei parareligijnych iezoterycznych.
Wedug I.I.Zaretskyego iM.P.Leone przyczynami wyjaniajcymi powstawanie nowych religii ikultw s: negacja istniejcego porzdku spoecznego, ch odcicia si od
establishmentu, pojawienie si charyzmatycznych przywdcw, denia partykularne
wymagajce zorganizowanych dziaa, reakcja na stres wywoany radykalnymi zmianami
spoecznymi. Nowe ruchy religijne nasilaj si wspoeczestwach, wktrych jednostki
odczuwaj stany zagroenia iegzystencjalnej niepewnoci, maj poczucie dyskryminacji
ispoecznego odrzucenia, znajduj si na marginesie spoeczestwa. Mona to atwo
zaobserwowa m. in. na przykadzie krajw postkomunistycznych17.
Por. K.Dorosz, Przeciw gnostykom. Aneks, Kwartalnik Polityczny 35(1984), s.3-33.
Za: J.Kuczyski, Rnorodno ijedno nauk jako podstawa uniwersalizmu, w: Ouniwersalnoci
ijednoci nauk, red. W.Krajewski, W.Strawiski, Warszawa 1993, s.274.
16
O.Burkeman, Rozum na manowcach (The Guardian, 2011), Forum 7(2012), s.34-36.
17
Por. I.I.Zaretsky, M.P.Leone, Religious Movements in Contemporary America, New Jersey 1977.
14
15
J.J., Rosja: misjonarskie desanty, Biuletyn KAI, nr70, 22 lipca 1994, s.15.
Go Niedzielny 32(1998).
Bibliografia
Bunting M., Duchowy supermarket, (The Guardian, 16 XII 1996), Forum 6(1997), s. 22.
Burkeman O., Rozum na manowcach, (The Guardian, 2011), Forum 7(2012), s. 34-36.
Castaneda C., The Power of Silence: Further Lessons of don Juan. ed. Simon and Schuster,
Los Angeles.
Dorosz K., Przeciw gnostykom. Aneks, Kwartalnik Polityczny 35(1984), s. 3-33.
Eliade M., Okultyzm, czary, mody kulturalne, przek. I. Kania, Oficyna Literacka, Krakw
1992.
Gazka W., Przebieranie w zasadach wiary, Emaus 2(1992), s. 6-8.
Go Niedzielny 32(1998).
Guz T., Ukonstytuowanie prawdy poprzez kamstwo w nowoytnej myli filozoficznej, Fronda
58(2011), s. 173-190.
Hoownia Sz., Gorzkie ale, Newsweek Polska 14(2007), s. 26-28.
Hoover D. W., Okultyzm, przek. E. Obracaj, Wyd. Augustana, Bielsko-Biaa 1994.
Kuczyski J., Rnorodno i jedno nauk jako podstawa uniwersalizmu, w: O uniwersalnoci
i jednoci nauk, red. W. Krajewski, W. Strawiski, Warszawa 1993, s. 274.
Krzyaniak-Gumowska A., Wrkoholicy, Wprost 48(2011), s. 62-65
Martinez F. J., Przezwyciy rozum sekularny, Fronda 61(2011), s. 166-205.
Mills. R., Psychology Goes Insane, Botches Role As Science, National Educator 7(1980),
p. 14.W.
Ratzinger J., Drogi wiary w dobie wspczesnych przemian, Communio 2(1992), s. 124.
Pr., Szaman u miliardera, Niedziela 43(2009), s. 35.
Roek M., Smakowitoci obyczajowe, Petrus, Krakw 2009, s. 7-36.
J. J., Rosja: misjonarskie desanty, Biuletyn KAI, nr 70, 22 lipca 1994, s. 15.
Rozanow M., Czytajc Dostojewskiego, Literatura na wiecie 3(1983), s. 16 nn.
Stawiszyski W., Magia podbija wiat, Newsweek Polska 39(2011), s. 84-88.
Szestow L., Ateny i Jerozolima, tum. C. Wodziski, Krakw 1993, s. 92.
Zaretsky I.I., Leone M.P., Religious Movements in Contemporary America, New Jersey 1977.
Zilbergeld B., The Shrinking of America: Myth of Psychological Change, Brown and Company
Little 1983, p. 3.
Zwoliski A., Dewocja. Dobra czy za pobono?, Wydawnictwo Salwator, Krakw 2010,
s.145-160.
For many scientist, the superstition is reducible to the relics of the ancient, magical thinking, and is present in quackery, divination, astrology, and necromancy. Others scientist wider
the meaning of the term to all irrational religious beliefs and practices, arbitrary, imaginary.
Practically, we have to assume, that the superstition is the kind of faith or actions that rational
person in the community would consider as superstitious. So it is abelief in the unlucky
numbers, days, colors, astrology, witches and ghosts action and many of occult systems. Some
of them constitute part of acoherent view of the world. They come into wider systems of ideas
and beliefs, but some are subjective individuals feelings of people, who experiences secret sensations. It is absorbed in their exclusive use, strengthened by subsequent experience.
Some of the superstitions have been widespread by the people connected with politics,
culture, media, and even science and education. Others remain unknown, available only in
the closed groups of family or friends. All of them are kind of error, rejection of the truth,
disregard the recognized knowledge. Some people try to justify their occurrence by the activity
of the unconsciousness (or even subconsciousness). They believe that conditional is response
to emergency situations. Treated as asocial phenomenon, which is an expression of conflicts,
tensions and hopes of entire social groups.
Certainly, superstition is away of thinking without thinking, akind of uncertainty of
man, who has lost faith in God, who leads him by Providence. Superstition is associated with
esotericism by irrational quality of their content, and ahidden source of their origin. They are
wrong and baseless manifestation of the occult, which is sometimes connected with anti-science,
pseudoscience or even quackery.
Superstitions are the result of adisturbance of relations between religious and cognitive
sphere, between religion and science. They were extremely interesting through history. Further
conquests of science required new commentaries, even sometimes verification of assumptions
religious doctrines. In turn, religion created cultural perspectives for the development of science,
sometimes set out its territory and came in the sphere of some theories and hypotheses. None
of the emerging cultural movements can ignore scientific data, voice of science.
Henryk Kiere
48 Henryk Kiere
Jak ju wspomniano, dostrzega si obecno gnozy wsztuce, szczeglnie wliteraturze, ale raczej rzadko wteorii sztuki, aprzecie trudno nie przyzna, e nie byoby gnozy
wdziele sztuki bez jej obecnoci wteorii sztuki. Przypomnijmy dla porzdku, e teoria
wyjania, czym sztuka jest co okrela jej istot, jaka jest jej racja bytu (przyczyna celowa)
oraz jaki jest jej zwizek zprawd, dobrem, piknem ireligi. Chocia refleksji nad sztuk
nie brakuje, wczym celuj sami twrcy oraz humanici ikrytycy artystyczni, podkreli
naley, e obowizek wyjanienia faktu sztuki jako sztuki spoczywa na filozofii. Wiadomo
jednak, e zfilozofi sprawa nie jest prosta, jej dorobek poznawczo-mylowy tworz bowiem dwie rnice si tradycje: realizm iidealizm. Konsekwencj tego zrnicowania s
rozbiene ujcia problemu sztuki i jak zobaczymy trzy rnice si teorie sztuki. S
one obecne wkulturze iwsposb bezporedni lub poredni wpywaj na oblicze sztuki4.
Ktre znich oddaj sztuce sprawiedliwo, aktre s skaone gnoz, awic nie wyjaniaj
faktu sztuki, lecz projektuj jej jak systemow wizj itym samym narzucaj systemowe,
obce jej naturze cele?
Pytanie powysze jest osnow niniejszego artykuu, jednake warto odnotowa zwizan znim supozycj, wedug ktrej to sama filozofia jedna zjej tradycji lub ktry
znurtw wymienionych tradycji doznaa zainfekowania gnoz. Zatem, aby wyjani
rzecz do koca (teorie sztuki nie bior si znikd!), naley zmierzy si rwnie, anawet
przede wszystkim, zproblemem filozofii, zkwesti jej genezy iprzyczyn jej polaryzacji
na przeciwstawne sobie tradycje. Co wicej, naley te tradycje podda ocenie, odrni
filozofi od pseudofilozofii itym samym dotrze do ostatecznych przyczyn obecnoci
gnozy wkulturze5. Zanim do tej kwestii przejdziemy, tytuem wprowadzenia zatrzymajmy
si nad wspczesn teori sztuki ijej mylowym zapleczem.
zkolei wyrasta izwiecza ideowo awangard artystyczn zprzeomu XIX iXX wieku.
Antyestetyka stoi na gruncie tzw. antyesencjalizmu, wedug ktrego zbudowanie teorii
sztuki czy urobienie istotowej definicji sztuki to zadanie niewykonalne, logicznie wykluczone. Dowodzi tego historia estetyki, ktra poczwszy od greckiej staroytnoci
takiej teorii (definicji) uparcie poszukuje, atym samym wpada wpuapk esencjalizmu, bdu poznawczego, ktrego konsekwencj jest normatywizm (redukcjonizm),
czyli notoryczne zniewalanie sztuki rzekomo uniwersalnymi teoriami estetycznymi.
Wspomniany bd zosta wykryty przez awangard, azdemaskowany przez antysztuk.
Awangarda uniewania esencjalizm, auczynia to proklamujc mier obowizujcego wtradycji kanonu mimetyczno-kallotropicznego, wedug ktrego sztuka miaa
naladowa (przedstawia) natur irealizowa pikno (wartoci estetyczne). Legendarny
M.Duchamp wystawia wSalonie Niezalenych Artystw swoje ready mades, ktrymi
s przedmioty codziennego uytku (pisuar, suszarka do butelek), awautokomentarzu
oznajmia, e nie chodzi mu onaladowanie czy pikno, lecz owyeksponowanie samego
aktu twrczego, autonomicznej iwolnej decyzji, ktra we wasnej immanencji okrela,
co jest sztuk. Myl t wyraaj zwile pniejsze zawoania, wedug ktrych sztuka to
rewolucja wpermanencji, wolno ikreatywno czy droga do wolnoci, aostateczny ksztat nada jej artysta iteoretyk J.Kosuth, kiedy powie, e Sztuka jest swoj
wasn Ide (Art is an idea of Idea), czyli jest ona kognitywno-twrcz eksploracj
samej siebie jako idei6.
Awangarda iantysztuka s ideowo zrnicowane, czego przyczyn jest stosunek do
problemu celu sztuki, czyli tego, co usprawiedliwia jej obecno wkulturze. Wedug
pierwszego ze skrajnych uj sztuka jest dziedzin autonomiczn wobec rzeczywistoci
ikultury oraz autoteliczn, czyli obojtn na wszystko, co nie mieci si wjej idei.
Opozycyjne podejcie odrzuca myl osztuce dla sztuki ilansuje wizj sztuki tzw.
krytycznej lub politycznej, angaujcej si wycie spoeczne, chodzi bowiem oto jak
si uzasadnia by wyzwoli wolno, czyli wykaza, e we wszelkich instytucjach
spoecznych nie ma nic koniecznego, e s one owocem jakiego apriorycznego dekretu
lub konwencji7.
Antyesencjalizm sprawia, e teoretycy rezygnuj zpokusy wszechobejmujcej
teorii, akceptuj dewiz Najpierw sztuka, filozofia potem! (Art first, philosophy
after!) iograniczaj kompetencje antyestetyki do deskrypcji artefaktw lub id dalej
bo wantysztuce chodzi oco wicej! iopatruj antysztuk swoistym komentarzem
egzystencjalnym, ktry stanowi wykadni zawartego wniej przesania krytyczno-poznawczego. Jak podkrelaj rzecznicy tej koncepcji, wszystkie wersje antysztuki
deklaruj wyzwolenie wolnoci, samowyzwolenie si bd wyzwolenie si wskali
Zob. szerokie omwienie zjawiska antysztuki w: S.Morawski, Na zakrcie: od sztuki do po-sztuki,
Krakw 1985.
7
Zob. R.Bubner, Dowiadczenie estetyczne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2005; O.Marquard,
Aesthetica ianaesthetica. Rozwaania filozoficzne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2007.
6
50 Henryk Kiere
spoecznej, adeklaracja ta zakada zwrot antropologiczny, wedug ktrego nie rozumno jak chciaa tradycja lecz wolno stanowi oczowieku ijest osnow
jego racjonalnoci.
Przywoany kontekst antropologiczny zwrotu od sztuki do antysztuki niesie zsob
myl, e antysztuka jako domena wolnoci ikreatywnoci, czyli wolnoci od (od
jakichkolwiek ogranicze) ikreatywnoci jako rewolucji wpermanencji peni wak
rol antropotwrcz, anawet, e jest ona kluczow sfer dynamizmu ludzkiego itym
samym wiodc dziedzin kultury. Przecie, jak si zaznacza, realizuje si wniej rdowy,
pierwotny sposb bytowania czowieka, archeiczne otwarcie si na moliwe wiaty.
Iwanie dlatego artyci iantyestetycy twierdz, e ars nova logicznie wyprzedza nauk,
szczeglnie filozofi, oraz moralno ireligi, czy te jeli spojrzy si na problem zperspektywy dziejw kultury europejskiej stanowi ich przezwycienie, czyli uwiadomienie, e tradycyjna, oparta na esencjalizmie kultura ograniczaa czowieka, zamykaa
go wciasnych iopresywnych ramach wszechobejmujcych teorii.
Ideologia anty wsztuce iestetyce ma swoje drugie dno, zaplecze mylowe reprezentowane przez tzw. postmodernizm, oponent modernizmu. Wspomniany postmodernizm (powanie zainspirowany rewolucj wsztuce!) etykietuje ca tradycj kultury
europejskiej mianem modernizmu ioskara ototalitaryzm cywilizacyjny imonizm kulturowy. Ich przyczyn jest wanie wspomniany kult wszechobejmujcych teorii czy
metanarracji, Logosu ijego niewzruszonych zasad. Na tym kulcie budowano rne
wersje projektu modernistycznego, konstruowano wizje, ktre zawiody, zakoczyy
si koszmarem antropologicznym ikryzysem kultury. Dlatego jak postuluj rzecznicy
postmodernizmu naley wyzwoli wolno, awszystkie narracje rozumu podda dekonstrukcji iwten sposb chroni rozum przed modernistyczn pokus metafizyki, za
kultur przed totalitaryzmem politycznym imentaln urawniowk. Publicystycznym
wyrazem projektu postmodernistycznego (!) jest czsto przytaczany aforyzm: Dajmy
czowiekowi wolno, aprawda przyjdzie do nas sama8.
Wpodsumowaniu odnotujmy, e opisana transformacja sztuki wantysztuk, estetyki wantyestetyk ifilozofii wantyfilozofi to wistocie odejcie od racjonalizmu ku
irracjonalizmowi (woluntaryzmowi). Aprzypomnijmy, e spr pomidzy racjonalizmem
iirracjonalizmem jest sporem teoriopoznawczym orol rozumu wludzkim poznaniu.
Wsporze tym irracjonalizm stoi na straconej pozycji, jest bowiem pogldem wewntrznie
sprzecznym (absurdalnym), ale racjonalizm nie jest stanowiskiem jednolitym, ma bowiem posta skrajn oraz umiarkowan9. Wzwizku ztym naley rozstrzygn, wktr
zodmian racjonalizmu uderza postmodernizm? Wyjanienie tej kwestii pozwoli odnie
si do podziau filozofii na modernizm ipostmodernizm (czy jest podziaem zupenym)
iosadzi te nurty wich waciwej tradycji filozoficznej.
8
9
Por. H.Kiere, Postmodernizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.8, Lublin 2007, s.387-391.
A.B.Stpie, Teoria poznania. Zarys kursu uniwersyteckiego, Lublin 1971, s.48-50.
3. Problem filozofii
Jak wiadomo, filozofi odkryli staroytni Grecy, dziki czemu kultura grecka przekroczya prg poznania mitologicznego (poetyckiego) iopara si na dowiadczeniu iracjonalnym (sprawdzalnym) argumencie. Epok filozofii umiowania mdroci otwiera
naukotwrcze pytanie: Dziki czemu wiat istnieje ijakie s przyczyny jego integralnoci
bytowej?. Na pytanie to odpowiadano rnie, ale wramach wspomnianych ju tradycji:
realizmu iidealizmu. Przyczyn podziau czy raczej rozpadu filozofii byo ijest nadal
odmienne podejcie do problemu tzw. punktu wyjcia wwyjanianiu zagadki wiata.
Zwolennicy realizmu uznali, e neutralnym, czyli bezzaoeniowym, pocztkiem filozofowania jest naturalne (spontaniczne) dowiadczenie, ktre informuje, e wiat bytw
istnieje ie jest racjonalny, czyli poznawalny icelowy. Whoryzoncie tego dowiadczenia
mieci si przedmiot filozofii, bytowy aspekt wiata, oraz jej cel, ktrym jest dotarcie do
ostatecznych przyczyn istnienia iracjonalnoci wiata bytw (cel przedmiotowy) ijego
zrozumienie (cel podmiotowy). Refleksja nad sam filozofi, jedyn samozwrotn isamouzasadniajc si nauk, dowodzi, e rozumienie wiata jest koniecznym warunkiem celowoci bytowania czowieka wwiecie, ainaczej mwic, wiedza teoretyczna
(oprzyczynach rzeczy) warunkuje moralno oraz sztuk. Filozofia cel swj osiga,
jeli respektuje konieczne warunki dorzecznego iracjonalnego dyskursu, mianowicie,
niesprzeczno goszonych sdw, ich prawdziwo, przewidywanie logicznych irealnych
konsekwencji stanowisk oraz historyzm (znajomo dorobku poznawczego tradycji).
Natomiast zwolennicy tradycji idealizmu obrali tzw. krytyczny punkt wyjcia wfilozofii, awic zakwestionowali wiarygodno naturalnego, dostpnego wszystkim dowiadczenia, uznali, i jest ono poznawczo zawodne, podatne na bdy izudzenia, azwizany
znim realizm (poznajemy rzeczy takie, jakie s) jest stanowiskiem naiwnym. Filozofia
musi podda dowiadczenie krytyce, aby na tej drodze dotrze do takiej wadzy, metody
lub dyspozycji poznawczej, dziki ktrej przebije si przez sfer wiedzy zjawiskowej
idotrze do rzeczywistej rzeczywistoci. Dziki krytyce poznania myl filozoficzna
przezwycia wiedz potoczn (opini) izyskuje absolutn tosamo ujcia przedmiotu
filozofii zsamym przedmiotem: prawdziwym bytem idopiero teraz moe realizowa swj
cel, jakim jest zrozumienie wiata iczowieka.
Ktra ztych tradycji rozpoznaa natur filozofii? Odnotujmy, e od greckiej staroytnoci do dzi toczy si pryncypialna debata pomidzy realizmem iidealizmem (do
ktrej niebawem wrcimy), ale odnotujmy take, e debata ta toczy si rwnie wonie
tradycji idealizmu, ajej konsekwencj jest rozpad tej tradycji na dwa przeciwstawne sobie
iznane nam ju nurty, mianowicie, na racjonalizm ina irracjonalizm. Co jest przyczyn
tego rozpadu? Ot idealizm musi rozstrzygn wan kwesti: jaka wadza (metoda,
dyspozycja) gwarantuje poznanie archeiczne, ujmujce prawdziwy byt?
Kto si opowiedzia po stronie rozumu izawyrokowa, e rozum jest autonomicznym
iautarkicznym rdem wiedzy, czyli rdem niezalenym od innych wadz poznaw-
52 Henryk Kiere
ona integralnym skadnikiem kultu religijnego jako sztuka tzw. sakralna, ale tylko wtedy,
kiedy pozostaje wzgodzie zdoktryn religijn, nie narusza jej depozytu poznawczego
irespektuje kanony teologiczne16.
Natomiast tradycj idealizmu reprezentuj dwa ujcia problemu sztuki: koncepcje
tzw. ejdetyczna oraz maniczno-ekspresyjna.
Koncepcja ejdetyczna jest zakorzeniona mylowo wracjonalizmie, ajej wsplnym
mianownikiem jest teza, e racj bytu sztuki jest materializacja idej, ucielenianie idej
wzmysowej formie. Zracjonalizmem jest zwizany wspomniany ju dualizm ontologiczny, dziedzictwo idealizmu, wedug ktrego wiat to dwa wiaty: rzeczywisty ipozorny
(wktrym aktualnie bytuje czowiek), za jego cech charakterystyczn jest tzw. statyzm
ontologiczny, ktry utrzymuje, e rzeczywist rzeczywisto reprezentuj wieczne iniezmienne Idea-Tosamo-Niesprzeczno. Ontologia ta moe mie posta wertykaln,
kiedy prawdziwy wiat bytuje wsobie (Platon, Plotyn) lub horyzontalny, kiedy wiat
w, tworzce go idee, s niezmienne (bytuj wsobie), ale artykuuj si historycznie
iprocesualnie (G.Hegel, A.Whitehead). Zauwamy, e konsekwencj dualizmu istatyzmu jest teza, e sztuka ma sens jedynie wtedy, kiedy odzwierciedla prawdziwy wiat,
anie wiat pozoru bytowego! Wtym drugim przypadku staje si reakcyjna lub out of
date, czyli niemodna. Wynika ztego, e racjonalizm iejdetyzm owocuj esencjalizmem, narzucaj sztuce jaki okrelony kanon iwprzgaj j wsub jakiej ideologii,
adokadnie mwic, jakiej odmiany ideologii modernizmu, bd te przyznaj artycie
status ogldacza idej, awic kogo wyposaonego wnadnaturalne zdolnoci poznawcze,
dziki ktrym wnika on wistot rzeczy iucielenia j wdziele sztuki.
Ujcie maniczno-ekspresyjne sztuki (od gr. mania szlachetny sza; ac. expressio
wyraenie) wyrasta zirracjonalizmu icho jest zrnicowane jak sam irracjonalizm
(woluntaryzm, emotywizm, sensualizm, intuicjonizm ekstatyczny, fideizm), jego rne
wersje czy myl, e sztuka jest domen szlachetnego szau twrczego bd twrczej
autoekspresji ludzkiego ducha, jego sfer wyszych: duchowych, lecz ciemnych (pozaracjonalnych) lub niszych: zmysowo-uczuciowych czy popdowo-instyktownych.
Wspomniana mania moe przybra posta natchnienia, intuicji twrczej, wyobrani-fantazji, spontanicznej ekspresji lub jak wantysztuce wolnoci ikreatywnoci, moe
nadej zgry (bogowie, muzy) lub by przejawem geniuszu twrczego hic et nunc
artysty. Irracjonalizm take pociga za sob dualizm bytowy, ajego wasn wizj wiata
cechuje mobilizm (wariabilizm) ontologiczny, wwietle ktrego depozytem prawdziwego wiata jest Ruch-Zmiana-Nieokrelono. Czowiek bytuje wwiecie wtrnym
ontologicznie iniekoniecznym, wiat prawdziwy jest bowiem czystym ruchem, spontaniczn, pozbawion celu zmian ikreacj. Wtym wtrnym bytowo wiecie czowiek
buduje wiat kultury, twr skaonego esencjalizmem rozumu, zamyka tym samym wasne
ycie wramy uniwersalnych teorii iwkonsekwencji zniewala samego siebie. Wynika ztego, e istoty bytu ludzkiego nie naley wiza zrozumem, lecz zwolnoci ie
16
54 Henryk Kiere
5. Filozofia ipseudofilozofia
Spr ofilozofi nie dotyczy wycznie sposobu jej uprawiania, co wie si cile ze
wspomnianym ju problemem punktu wyjcia, nie brakuje bowiem gosw domagajcych
si jej eliminacji zkultury lub jak chce postmodernizm transformacji wpostfilozofi
czy nawet antyfilozofi. Krytykw filozofii bulwersuje jej wielogosowo, praktyczna
nieuyteczno oraz konsekwencje kulturowe icywilizacyjne, ktrym na imi kryzys,
czyli zapa duchowa, utrata rozumienia wiata iupadek kultury czynu. Ta krytyka
jest na og trafna jak na przykad postmodernistyczna krytyka modernizmu, tyle e
17
18
H.Kiere, Spr oteori sztuki, w: tego, Suy kulturze, Lublin 1998, s.127-144.
Zob. .Stefaniak, Utopizm: rda mylowe ikonsekwencje cywilizacyjne, Lublin 2011.
nie dotyczy ona filozofii jako takiej (czego takiego nie ma), lecz ktrej zjej tradycji
lub nurtu tej tradycji oraz podkrelmy to ma charakter filozoficzny. Mona zatem
sdzi, e antyfilozofia jest przejawem niewiadomej troski okondycj filozofii ie jest
wymierzona wpseudofilozofi19.
Wspomnielimy ju, e drogi filozofii rozchodz si wraz zokrelonym rozstrzygniciem problemu punktu wyjcia wpoznaniu (wyjanianiu), e wyoniy si dwie tradycje:
idealizm irealizm. Obie tradycje ywi przekonanie, e punkt wyjcia poznania filozoficznego powinien by neutralny, czyli nieskaony adnymi zaoeniami, oraz powinien
dotyczy wszystkiego, co istnieje, czyli by transcendentalny. Realizm stoi na gruncie
dowiadczenia spontanicznego (dostpnego wszystkim, przyrodzonego), ktre ley upodstaw caego wiadomego ycia czowieka iktre jest aktualizowane (wadze poznawcze
czowieka s wmonoci do poznawania) przez bytow stron istniejcych konkretw:
kady ztych konkretw istnieje ijest jaki. Inaczej mwic, archeicznym wymiarem
tego, co poznajemy (co aktualizuje ludzkie poznanie) jest bytowa strona rzeczywistoci.
Ztej racji tradycja realizmu gosi, e pierwszym przedmiotem poznania jest byt (ens
ut primum cognitum), e byt bytowa strona poznawanych konkretw aktualizuje
wadze poznawcze ipodawcze czowieka. Wraz zt aktualizacj budzi si wiadomo
czowieka, ktra podlega dalszemu rozwojowi ispecjalizacji20.
Tak wic wprzypadku realizmu sowo transcendentalny znaczy: przekraczajcy
wszystkie rodzaje igatunki bytowe, czyli powszechnobytowy, ajeli powszechnobytowy,
to zarazem neutralny poznawczo, bowiem to byt aktualizuje poznanie ibudzi wiadomo, to on jest przedmiotem filozofii ito on zakrela jej kompetencje poznawcze. Co
na to tradycja idealizmu?
Myliciele tej tradycji te poszukuj neutralnego itranscendentalnego punktu wyjcia
dla filozofii, ale nie ufaj poznaniu spontanicznemu, ktre okrelaj mianem potocznego,
idlatego s zdania, e waciwym pocztkiem filozofii nauki! powinna by krytyka
ludzkiego poznania. Jak sdz, poznanie naturalne jest zawodne, skaone bdami (faszami) izudzeniami, jest skonfliktowane znauk, uwarunkowane rozmaitymi idolami
pozapoznawczymi, naley je zatem przekroczy, podda puryfikacji idotrze do rda
wiedzy niepowtpiewalnej. Ten budzcy respekt program, wedug ktrego teoria poznania
ma poprzedza czynno wyjaniania (modus sciendi ante scientiam), doczeka si krytyki. Zwrcono uwag, e wraz zmetodycznym zwtpieniem czy zawieszeniem
(epoche) naturalnego dowiadczenia nastpuje odcicie poznania od realnego wiata
oraz zamiana poznawania (wyjaniania) na mylenie czynno wiadom, lecz
niepoznawcz (!), ktrej istot s operacje na ideach (pojciach, treciach zmysowych). Tak pojta filozofia nie wyjania, lecz konstruuje zidei (tworzywa mylenia
systemowego) rozmaite wizje wiata. Tradycja idealizmu celuje wmnoeniu tych wizji,
rozmaitych izmw, skonfliktowanych zsob iprzezwyciajcych si nawzajem, to
19
20
Zob. Filozofia ipseudofilozofia, w: Encyklopedia Biaych Plam, t.VI, Radom 2001, s.152-160.
Por. M.A.Krpiec, Realizm ludzkiego poznania, Lublin 1995.
56 Henryk Kiere
6. Pseudofilozofia ignoza
Wgld wproblem filozofii pozwala zasadnie stwierdzi, e tzw. krytyczny punkt
wyjcia prowadzi filozofi na manowce pseudofilozofii. Jej ucielenieniem jest tradycja
idealizmu, tradycja rozpita pomidzy Scyll racjonalizmu aCharybd irracjonalizmu.
Nasuwa to myl opowinowactwie pseudofilozofii ignozy, anawet otym, e pseudofilozofia to rdo gnozy. Wbadaniach powiconych gnozie traktuje si j jako zjawisko
ponadhistoryczne iponadkulturowe, jako osobliw iwrcz nieusuwaln przypado
czowieka21.
Zpunktu widzenia filozofii realistycznej gnoza ipseudofilozofia s dewiacjami umysowymi, aczy je, po pierwsze, przekonanie oistnieniu ponadnaturalnego rda wiedzy,
dziki ktremu czowiek wchodzi wpoznawczy iegzystencjalny kontakt zprawdziw
rzeczywistoci; po drugie, poniewa poznanie to (wiedza) przekracza porzdek naturalnego dowiadczenia, dostp do niego maj nieliczni lub ci, ktrzy zostali wnie wtajemniczeni (ezoteryzm); po trzecie, pozyskana wiedza prowadzi do przemiany egzystencjalnej
czowieka, wyzwala go iprzenosi wstan bytowo macierzysty (metanoizm) bd pozwala
mu dostrzec, e ludzkie ycie to walka owyzwolenie si zpozoru bytowania ie naley
wiat przebudowa, aby w stan macierzysty bytowo osign (dualizm, manicheizm).
Wprzypadku pseudofilozofii idealizmu owocem wspomnianego poznania iwiedz,
ktra jest rdem metanoi egzystencjalnej oraz narzdziem przebudowy wiata, s utopie
iideologie. Utopie dotycz metod ycia spoecznego (cywilizacji), as poetyckimi wizjami
Wgr wchodzi teologiczny aspekt problemu gnozy, kiedy traktuje si j jako herezj ikonsekwencj grzechu pierworodnego oraz aspekt kulturologiczny (kulturoznawczy), kiedy stwierdza si jej
powszechno.
21
2000.
Zob. H.Kiere, Trzy socjalizmy. Tradycja aciska wobec modernizmu ipostmodernizmu, Lublin
Por. H.Kiere, Czowiek isztuka, Lublin 2006, szczeglnie: Sztuka ireligia, s.71-93; J.Socho,
Religia wprojekcie postmodernistycznym, Lublin 2012.
23
58 Henryk Kiere
teoria wyjania fakt sztuki, natomiast otym, co wytwarza, wjaki sposb idlaczego,
decyduje sam twrca dzie sztuki. Moe si wtym myli ipj tropem bdnej, skaonej
redukcjonizmem inormatywizmem koncepcji sztuki. Wwczas jego dziea bd jedynie
ilustracj tego bdu oraz dowodem na to, e odpowiedzialne uprawianie jakiejkolwiek
sztuki wymaga jej rozumienia, na ktre skada si take znajomo dziejw sporu oteori
sztuki wraz zfilozoficznym tem tego sporu.
Przyczyn obecnoci gnozy wludzkim yciu ikulturze jest bd poznawczy. Bd ten
jest dziedziczony wpostaci faszu przez sdy oglne owiecie, czowieku isensie-celu
ludzkiego ycia. Bd poznawczy moe si trafi profesjonalnemu filozofowi idomorosemu mylicielowi-amatorowi, moe go popeni uczony kadej specjalnoci, polityk,
pedagog iartysta. Ojego obecnoci wiadczy to, e zwizana znim myl nie wyjania
faktw, lecz projektuje ich wizj izarazem lekceway wspomniane wczeniej, wypracowane wtradycji realizmu filozoficznego, konieczne kryteria dorzecznoci isprawdzalnoci
tez filozoficznych, atake wszelkiego dyskursu kulturowego. Itak, gnoza wypowiada
si wewntrznie sprzecznie (absurdalnie), ajeli jej wizja jest racjonalna, to wwczas nie
liczy si zrealnym wiatem iprawd; ignoruje realne konsekwencje wasnych wizji, atym
samym ukoniecznia zo (!) oraz cechuje j ignorancja dorobku poznawczo-mylowego
tradycji, czego zgubn konsekwencj jest postulat zaczynania wszystkiego od pocztku24.
Bibliografia
Bubner R., Dowiadczenie estetyczne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2005.
Kiere H., Co to znaczy sztuka naladuje natur?, w: tego, Czowiek icywilizacja, Lublin
2007, s.242-259.
Kiere H., Czowiek isztuka, Lublin 2006.
Kiere H., Istota ikryteria sztuki religijnej, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.273-290.
Kiere H., Jednoznaczno/wieloznaczno czy analogia wteorii sztuki?, w: tego, Czowiek
icywilizacja, Lublin 2007, s.222-228.
Kiere H., Konieczne kryteria dyskursu filozoficznego, w: Zadania wspczesnej metafizyki.
Spr orozumienie filozofii, red. A.Maryniarczyk, K.Stpie, Lublin 2009.
Kiere H., Kultura Zachodu aproblem pikna, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.260-272.
Kiere H., Postmodernizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.8,
Lublin 2007, s.387-391.
Kiere H., Spr oteori sztuki, w: tego, Suy kulturze, Lublin 1998, s.127-1 44.
Kiere H., Sztuka wobec natury, Radom 2001, s.57-92.
Kiere H., Trzy socjalizmy. Tradycja aciska wobec modernizmu ipostmodernizmu, Lublin
2000.
Krpiec M.A., Realizm ludzkiego poznania, Lublin 1995.
H.Kiere, Konieczne kryteria dyskursu filozoficznego, w: Zadania wspczesnej metafizyki. Spr
orozumienie filozofii, red. A.Maryniarczyk, K.Stpie, Lublin 2009, s.149-165.
24
Por. M.Stanzione, Occultismo. Una sfida per il cristiano, Verona 2007, s.11-12.
Por. H.Hemminger, Ezoteryka iokultyzm. Poradnik dla rodzicw, Krakw 2005, s.36-46.
tyzm, od czasu gdy Marsilio Ficino przetumaczy w1471 roku Corpus Hermeticum
przypisywany Hermesowi Trismegistusowi; drugi nurt to chrzecijaska kabaa, tzn.
rozpowszechnienie si ydowskiej kabay wwiecie chrzecijaskim po wypdzeniu
ydw zHiszpanii w1492 roku; trzeci za nurt to paracelsyzm, zwizany zhumanist
ilekarzem Paracelsusem (1493-1541), ktry bada filozofi natury irozwija alchemi
eksperymentaln.
Wwieku XVII dochodz jeszcze dwa nurty: rokrzyowcy iteozofia, jednak nie ta
znana dziki Helenie Bawatskiej, ale teozofia niemiecka, pochodzca od Jacoba Bhme
(1575-1624, ur. wdzisiejszym Sulikowie, powiat Zgorzelec). Oba te nurty rokrzyowcy iteozofia zrodziy si Niemczech.
Tradycyjne nauki nalece do ezoteryzmu s rwnie trzy, istniej one od czasw
staroytnych, ale wokresie Renesansu nabray nowego znaczenia: to alchemia, ktrej celem bya przemiana metali isamego alchemika; astrologia wsensie przepowiadania, wizji
wiata oraz magia, czyli pogld, i caa natura to ywy organizm (Pico della Mirandola).
Trzeci nurt magii skupia si na magicznych przedmiotach, talizmanach. Do tego dochodzi
okultyzm, wdwch znaczeniach: nurt zwieku XIX, ktry by prb poczenia zasad
naukowych ignozy za pomoc czenia tradycji Wschodu iZachodu. Drugie znaczenie
to tyle, co magiczny. Mieci si tu rwnie perennalizm Ren Gunona (1886-1951)
(philosophia perennis). Ren Gunon, okrelany niekiedy jako mistrz duchowy ezoterycznej filozofii Zachodu, znawca hinduizmu, ktry w1931 przeszed na islam, zosta
czonkiem Zakonu Sufi. Wpraktyce ezoteryzm wyraa si wtakich formach religijnych,
jak hinduizm, panteizm, religia wiatowa5.
ktry wynika zgoszenia pogldu, e wszystko jest energi, take dusza. Ezoteryzm ma
rozwija pragnienie bycia wszechmocnym duchowo; odrzuca rozum azarazem gosi jedno fizyki imistyki. Skutkiem wpywu ideologii ezoterycznej jest wychowanie egoistw,
skupionych na wasnym samorozwoju7.
Ezoteryzm na co dzie przejawia si wprzekonaniu, e moliwe jest uzdrawianie
alternatywnymi metodami, przede wszystkim sugesti. Pomocna jest rwnie homeopatia Hahnemanna ijedzenie wiata, atake terapia kwiatowa; leczenie kamieniami
szlachetnymi; reiki; astrologia ksiyca; mandala czy radiestezja8.
W odpowiedzi na tego rodzaju tendencje Pilar podkrela konieczno zwrcenia
uwagi na najbardziej zagroone prawdy wiary chrzecijaskiej, takie jak istnienie Boga
osobowego; prawd ostworzeniu wiata iczowieka jako korony stworzenia, imago Dei,
ktry jest skierowany ku Bogu; grzech pierworodny; niemoliwo samozbawienia;
potrzeba zbawczej wiary9.
gistosa zawiera dwanacie praw kosmosu, ktre stanowi podstaw zachodniej ezoteryki,
zktrych cztery zasady s najwaniejsze: 1. jak na grze, tak ina dole; 2. wszystko
jest biegunowe; 3. midzy biegunami biegnie strumie siy; 4. cykliczno kosmosu11.
Schemat ten, do czego zaprasza take jego autor, naley czyta wkontekcie naszych
czasw. Objawy choroby gnostycznej moemy dzi spotka wmasonie, marksicie-leninicie, ezoterycie, adepcie sekt ikultw wschodnich, faszycie, czytelniku J.Evoli
iR.Gunona czy zaangaowanym intelektualicie stwierdzi Eco42.
Podstawowe rnice
Chrzecijastwo
Skierowane do mas
Jest jawne
Obiecuje postp
Jest myl historyczn
Czas jest czci odkupienia
Jest religijne, ale toleruje wiecko
Gnostycyzm
Skierowany do elit
Jest tajemny
Obiecuje powrt do pocztkw
Ma charakter ahistoryczny
Czas jest pomyk stworzenia
Wydaje si wiecki, ale jest religijny
Bg iwiat
Chrzecijastwo
Bg jest jednoci, nie sprzecznoci
Bg jest inny ni czowiek
Bg kocha wiat
Chocia niepoznawalny, Bg jest wjaki
sposb uchwytny rozumowo
wiat jest dobry
Jezus przyjmuje ciao, wktrym
zmartwychwstaje
Gnostycyzm
Dualizm
Jedno Boga iczowieka
Bg nienawidzi wiata
Bg jest niepoznawalny za pomoc rozumu,
jedynie przez mistyk imit
wiat jest zy
Ciao zasuguje na wzgard
Zo
Chrzecijastwo
Zo jest akcydensem stworzenia
Zo jest przypadkiem ludzkiej wolnoci
Naley unika za
Gnostycyzm
Zo jest czci Boga iwiata
Czowiek nie jest odpowiedzialny za zo
Naley pozna zo, take praktycznie, by
mc je zwyciy
Poznanie
Chrzecijastwo
Historia to dzieje Odkupienia
Okrela Odkupienie jako spraw przyszoci
Prawda jest jawna
Aut-aut, tertium non datur
Teologia jako rozumowy wywd
42
Gnostycyzm
Historia to dzieje stopniowego upadku
Prawdy nie da si okreli wsowach
Prawda jest tajemna
Przeciwiestwa tworz prawd
Teologia jako opowie mityczna
Zbawienie
Chrzecijastwo
Moemy uwolni si od grzechu imoe
zrobi to kady
Zbawienie nie wymaga trudnej wiedzy,
wszyscy mog pojc to, co istotne do zbawienia
Zbawienia dostpi ubodzy duchem, take
niewolnicy
Kady czowiek posiada naturalne wiato
rozumu, ktrym moe pozna Boga
Duch misyjny Kocioa
Zbawienie to powrt do Boga
Gnostycyzm
Tylko wybrani mog uwolni si od grzechu
Tylko nieliczni mog si zbawi, zbawienie
to trudna wiedza, dla wtajemniczonych
Zbawienia dostpi tylko najlepsi
Zbawienie jest tajemnic dostpn dla
nielicznych
Sekciarsko
Zbawienie jako ponowne stanie si Bogiem
Zakoczenie
Celem artykuu byo ukazanie ronych sposobw rozumienia ipraktykowania ezoteryzmu. Ezoteryzm najczciej czymy zgnoz iokultyzmem, co wynika zpodobiestwa
wiatopogldowego tych trzech nurtw (dualizm, ktry radykalnie oddziela od siebie wiat
materialny, opanowany przez zo, od wiata duchowego, dobrego; doktryna oboskiej
iskrze uwizionej wczowieku, wjego ciele iwwiecie; czowiek jest sam dla siebie
zbawicielem, dziki posiadaniu zbawczej wiedzy). Mona powiedzie, e gnoza dostarcza
ezoteryzmowi teorii, aokultyzm form praktycznych, takich jak astrologia, spirytyzm
iinne. Wielu zadaje sobie dzi pytanie, czy ezoteryzm ignostycyzm nie s kluczem do
zrozumienia wspczesnoci? Czy pokonany przez Ojcw Kocioa, takich jak Ireneusz,
Tertulian, Augustyn (gdy chodzi manichejczykw), gnostycyzm nie przetrwa do naszych
czasw jako ukryty nurt zawsze obecny whistorii iczy wanie on nie jest jedn zprzyczyn
dzisiejszego kryzysu cywilizacji powstaej na fundamentach chrzecijaskich?
Bibliografia
Bareille G., Cabale, w: Dictionnaire de theologie catholique, t.XII, Pary 1932, kol. 1269-1291.
Beer Th., Der frhliche Wechsel und Streit. Grundzge der Theologie Martin Luthers, Einsiedeln 1980.
Bochinger Ch., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-886.
Faivre A., Questions of Terminology proper to the Study of Esoteric Currents in Modern and
Contemporary Europe, In: Western Esotericism and the Science of Religion: Selected
Papers presented at the 17th Congress of the International Association for the History
of Religions, Mexico City 1995, Edited by A.Faivre & Wouter J.Hanegraaff (Leuven:
Peeters 1998), s.1-10.
Galli A., La gnosi, un veleno postomoderno?, Avvenire 1 marca 2012. http://www.avvenire.it/
Cultura/Pagine/gnosi-veleno-post.aspx [dostp: 28.06.2012].
Gentili A., Chrzecijastwo iezoteryzm, Krakw 1997.
Grom B., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 886.
Hemminger H., Ezoteryka iokultyzm, Poradnik dla rodzicw, Krakw 2005.
Innocenti E., La gnosi spuria. Dalle origini allOttocento, Roma 2009.
Innocenti E., La gnosi spuria. LOttocento, Roma 2009.
Innocenti E., La gnosi spuria. Il Novecento, Roma 2011.
Metz J.B., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, Herder, Freiburg 1986, t.III,
kol.1106.
Leuenberger H.D., Co to jest ezoteryka, Bydgoszcz 1994.
Maier J., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-885.
Pilar P.C., Ezoteryzm achrzecijastwo, Krakw 2002.
Stanzione M., Occultismo. Una sfida per il cristiano, Verona 2007.
Stemberger G., Esoterik, w: Theologische Realenzyklopdie, t.X, BerlinNew York 1982,
s.368-373.
Vernette J., Occultismo, magia, sortilegio. Esoterismo-astrologia-reincarnazione-spiritismo-stregoneria-fine del mondo. Il cristiano di fronte ai misteri dellocculto e dello strano,
Torino 1991.
Cz II
FORMY OBECNOCI
Bogumia Truchliska
1. Uwagi wstpne
Zanim przejd do rekonstrukcji tytuowego zagadnienia, winnam dokona kilku ucile. Po pierwsze rozwaania moje dotycz lat 1918-1939 wPolsce; po drugie przez
kultur filozoficzn rozumiem zarwno ducha tego okresu, pewien klimat intelektualno-uczuciowy; dziaalno akademick ipozaakademick filozofw, krytykw czy artystw (przy
przyjciu filozofii implicite), jej efekty wpostaci prac naukowych, krytyczno-artystycznych,
zjazdw idysput, wtym take prywatnych spotka naukowych (kontynuacji dawnych
salonw); jak i wsensie podmiotowym zamiowanie do filozofii, umiejtno krytycznej
analizy ioceny problemw filozoficznych. czc te dwa aspekty przedmiotowy ipodmiotowy mam zarazem wiadomo przedstawienia tej kultury jedynie wzarysie; peny obraz
wymagaby odrbnego studium wykraczajcego poza ramy niniejszego artykuu. Celem
moim bdzie wic ilustracja pytania oobecno irracjonalizmu iformy jego przejawiania si
wpolskiej myli filozoficzno-kulturoznawczej wlatach 1918-1939. T obecno zakadam
woparciu oprzesanki takie, jak przeom modernistyczny (aszerzej antypozytywistyczny),
stanowicy irracjonalistyczn odpowied na scjentyzm pozytywizmu oraz fakty kulturowe:
wojna, rewolucja czy odzyskanie przez Polsk niepodlegoci, utrzymanie jej granic iodbudow, awic zdarzenia wiodce do wzmoonej uczuciowoci iwzrostu irracjonalnoci.
Przez irracjonalizm rozumiem: po pierwsze pogldy, ktre za podstawowy skadnik
bytu (bd jego czynnik rdowy czy zasad) uznaj pierwiastki pozarozumowe ipozazmysowe: wol, ducha bd instynkty; po drugie te koncepcje, ktre wczynnikach
pozarozumowych oraz pozazmysowych upatruj rde imetod poznania czy prawdy
obycie. Wielo odmian irracjonalizmu jest historycznie ugruntowana. Najczstsze postaci
to spirytualizm iwoluntaryzm tak wpaszczynie ontologicznej, jak iteoriopoznawczej.
Wedug Kazimierza Ajdukiewicza irracjonalizm jest kierunkiem wteorii poznania1, ale
1
80 Bogumia Truchliska
82 Bogumia Truchliska
84 Bogumia Truchliska
86 Bogumia Truchliska
wykraczaj idee powrotu do natury, fascynacja franciszkask koncepcj jednoci wszechbytu (w. Franciszek zAsyu). Pojcie nicoci iobsesyjny wrcz motyw mierci wykraczaj
poza bergsonizm ku filozofii egzystencjalistycznej. Pocztki myli Heideggera, Sartrea,
Camusa paralelne do twrczoci Lemiana mog tu by zbiene przypadkowo. Trudno
tu mwi ordach, raczej owsplnym klimacie duchowym lat 30., okreniu idei
inastrojw. Podobnie byo zwpywem wmodoci rosyjskiej myli religijno-filozoficznej,
ktra rwnie skaniaa si ku irracjonalizmowi. Przejawia si on wkoncepcji poznania
imetafizyki mocno ze sob powizanych, wantropologii iwfilozofii kultury, wyraonych zarwno explicite, jak iwkomplementarnej filozofii implicite, tkwicej wtekstach
poetyckich Lemiana13. Na podkrelenie zasuguje waka zpunktu widzenia filozofii
kultury krytyka mediokracji zjej kultem czowieka przecitnego, statystyki imasowoci;
wie si ztym obrona jednostki (indywidualizm) ielitaryzm wkulturze, co sytuowao
Lemiana wkontekcie takich krytykw idiagnostw kultury, jak Burckhardt, Nietzsche,
Ortega y Gasset, ana naszym gruncie Znaniecki czy Witkacy.
Modernizm wpyn rwnie na koncepcj nauki. Wyranie to wida wzainteresowaniu J.ukasiewicza nauk jako twrczoci. Nawiza do niego rwnie B.Suchodolski.
Wstudium Badanie inauczanie (1935) wystpowa nie tylko przeciwko nadmiernemu
produktywizmowi wnauce, ale przeciw intelektualizmowi, ujawniajc subiektywistyczno-emocjonalne nastawienie do nauki. Zdecydowanym krytykiem tej koncepcji by
S.Ossowski, przedstawiciel szkoy lwowsko-warszawskiej.
1.3. Po-modernistyczne rozterki iinspiracje
Niektrzy zmylicieli itwrcw dwudziestolecia dorastali, inni rodzili si wdobie
Modej Polski; wychowani wjej atmosferze przenosili pewne wtki itropy do swej twrczoci. Wskaza tu mona S.I.Witkiewicza zokresu wczesnego; styl ipewne motywy
Nowych form wmalarstwie (1919), np. obecno kategorii tragizmu, powiadczaj t
zaleno. Wprawdzie Witkacy opowiedzia si za filozofi racjonalistyczn, niemniej
jakie elementy czy pierwiastki mylenia irracjonalistycznego nie s mu obce. Wystarczy
wspomnie, e cokolwiek wymykao si poznaniu czy stanowio trudno teoretyczn
(nierozwizywaln), to okrela to mianem tajemnicy; nie stroni te od uczu metafizycznych, ale zdecydowanie zwalcza bergsonizm. By moe owe tajemnice (wsplne
zLemianem) maj rdo wspotkaniu obu twrcw zfilozofi ikultur rosyjsk.
Ten trop wypada tu zasygnalizowa jedynie jako pole badawcze, natomiast chciaabym wspomnie tu okrytyku, Karolu Ludwiku Koniskim (1891-1943). Jako badacz
podkrela on rol Modej Polski. Zwaszcza lektura pism Brzozowskiego, Kasprowicza,
Tetmajera, Wyspiaskiego czy eromskiego budzia bunt przeciw ideologii wyrastajcej
Zob. B.Truchliska, Filozofia Bolesawa Lemiana amyl europejska, w: Filozofia sowiaska.
Historia iwspczesno, red. W.Somski, wyd.WSF, z.2, Warszawa 2007, s.29-42.
13
zpozytywizmu, praktycyzmu iutylitaryzmu. Dla Koniskiego byo to wrcz mistyczne objawienie, rwne sile dowiadczeniu chrztu, ktry przey wwieku 10 lat wraz
zinnym rodzestwem, gdy ojciec racjonalista iateista zmuszony by ze wzgldw
praktycznych (edukacja dzieci) dokona tego aktu. To przeycie obudzio wKoniskim
zainteresowanie religi ireligijnoci (aczkolwiek jego bya, jak sam wyznawa, arcymoderna). To skonio go rwnie do obrony irracjonalizmu, chocia intelektualizmu
take nie chcia nigdy porzuci. Jak twierdzi jeden zbadaczy Koniskiego14, stanowi
on rodzaj ramy dla wyjanienia badanych zjawisk: sztuki, religii czy szerzej kultury,
chocia te dostrzega wnim niebezpieczestwo zuboenia. Zarysowuje si ono zarwno wnowych prdach umysowych, kadcych nacisk na obiektywizm irzeczywisto,
jak iwliteraturze awangardowej, zamknitej na metafizyczne niepokoje. Koniski
uznawa, e najwaniejsz spraw jest obowizek suby czowiekowi; krytykowa wic
sztuk niezaangaowan. Dostrzega te bliski zwizek sztuki zreligi. Dowiadcza tu
ambiwalencji, rozdarcia midzy intelektualizm airracjonalizm. Zjednej strony oddziaywania ojca iszkoy lwowsko-warszawskiej (we Lwowie w1932r. broni doktorat na
Wydziale Filozoficznym), azdrugiej wpyw subiektywizmu uczuciowego lektur.
Dowodzi wic, e irracjonalista nie gardzi logizowaniem; nie jest mu obojtne czy
tworzy koncepcje intelektualnie ekonomiczne, przejrzyste. Wtym celu intensywnie
logizuje. Ale te bezlitonie rozprawia si zwszelkimi pseudologizmami, s to bowiem
racjonalizacje bdne.
Wlatach 30. zainteresowanie Maritainem iodnow katolicyzmu skierowao go bardziej wstron racjonalizmu. Ztego okresu pochodzi te interesujce studium Oczowieku
polskim (Przegld Wspczesny 1936, nr4). Twierdzi wnim, e Polak cierpi nie na
jaki n i e d o m i a r, ale na pewien n a d m i a r duchowy, amianowicie jest nim nadmiar
r o z u m i e n i a p r z e z u c z u c i a15. Wskazuje na rnorodno iwielo tych uczu, ale
wielo to bogactwo, wtym take przykrych dowiadcze. To take wielo rozumie.
Nie chodzi tu owielo prawd, ale wielostronne docieranie do prawdy, czego nie mona
dokona jednorazowym spojrzeniem intelektu. Std te bierze si sformuowany przez
autora postulat tolerancji wobec rnych pogldw. Oznacza to pozwolenie na wolno,
ta zkolei jest ufundowana na godnoci czowieka. Mona wprzypadku Koniskiego
mwi zarwno oprbie akceptacji p l u r a l i z m u, jak iopewnej ambiwalencji; nie
ulega wtpliwoci, e skrajne rozwizania nie wchodz wrachub. Ani racjonalizm, ani
irracjonalizm nie s tu poprawne, ale pewna ich komplementarno.
Ztego te powodu wwielu np. odczytaniach Bergsona ztego pniejszego okresu
znajdujemy takie przekonania, jak: Bergson mia wiadomo kryzysu racjonalnoci
(H.Elzenberg), jego zasug jest odkrycie wielkoci typw racjonalnoci (F.Znaniecki),
intuicja jest wysz form poznania intelektualnego (J.Pastuszka). Mieci si tu rwnie
intuicja racjonalna W.Tatarkiewicza.
14
15
Zob. B.Mamo, Karol Ludwik Koniski, Krakw, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak 1969.
Cyt. za: B.Mamo, Karol Ludwik Koniski, s.83.
88 Bogumia Truchliska
2. Antyirracjonalistyczne bariery
2.1. Szkoa lwowsko-warszawska
Programowo wrcz podjto tu prby przeciwstawienia si fali irracjonalizmu, wyrosej
zjednej strony zkryzysu wiary wnauk (zkrachu scjentyzmu), azdrugiej zkryzysu
moralno-egzystencjalnego, stanowicego efekt wydarze historycznych (wojna irewolucja). Zadania tego podjli si filozofowie ze szkoy lwowsko-warszawskiej oraz niektrzy
myliciele chrzecijascy, wyranie opowiadajc si za racjonalistyczn wykadni. Mam
tu na myli o. Jacka Woronieckiego iStefana Swieawskiego, ucznia iwychowanka
szkoy lwowskiej, oraz tzw. Koo Krakowskie, stosujce logik do unowoczenienia tomizmu (J.M.Bocheski, F.Drewnowski, J.ukasiewicz, J.Salamucha). Wonie myli
chrzecijaskiej podjto take krytyk idei nowego redniowiecza, wyrosej zprzesanek
16
z.I-II.
Por. dyskusj na Zjedzie nad referatem J.ukasiewicza pt. Ometod wfilozofii. Zob. S.Borzym,
Filozofia polska 1900-1950, Wrocaw, Ossolineum 1991, s.154-155. Ozjazdach filozoficznych zob.
Encyklopedia filozofii polskiej, t.2, Lublin, Polskie Towarzystwo Tomasza zAkwinu 2011.
17
90 Bogumia Truchliska
prof. Marian Zdziechowski (1861-1938)) miaby tu szans zaistnienia. Wtki irracjonalistyczne nie byy wic obce mylicielom tej doby, zwaszcza podejmujcym problematyk
zzakresu filozofii kultury czy filozofii czowieka. Mona je znale umylicieli nawizujcych do inspiracji augustiaskich, takich jak badacz w. Augustyna Jzef Pastuszka
(1897-1989) czy Franciszek Sawicki (1877-1952), autor Filozofii mioci, poprzedzajcej
wsensie rdowym Mio iodpowiedzialno K.Wojtyy.
Krytyk irracjonalizmu znajdujemy wrnych momentach, m.in. przy rozwaaniu
kwestii spoecznych oraz przy krytyce indywidualizmu ikolektywizmu. Na uwag zasuguj tu prace J.Stepy (1892-1959): Prdy spoeczne aduch kultury (1938) iWolno
aautorytet (1939). Autor odsania wnich korzenie wiatopogldowe ifilozoficzno-kulturowe wspczesnych prdw, aprzede wszystkim tych, ktre mona okreli mianem
indywidualizm ikolektywizm25. Co interesujce, odkrywa tu przy analizie kolektywizmu
pseudometafizyk, opart na irracjonalnych podstawach. S to: kult pastwa, narodu,
klasy bd rasy. Zbiorowo jest tu pojta jak jaki wrcz mistyczny byt oodrbnych
celach, niezalenych od pojedynczych ludzi (Wolno aautorytet). Przekonywa rwnie, e indywidualizm leg upodstaw, wydawaoby si wykluczajcych si doktryn, jak
liberalizm ikomunizm. czy ich przede wszystkim zbieny cel ostateczny, jakim jest
wobydwu realizacja koncepcji zniesienia pastwa. Ma te miejsce krytyka nowoytnego
racjonalizmu wiedzie bowiem do redukcjonizmu.
Przeciw irracjonalizmowi spoeczno-kulturowemu (wpostaci dezintegracji ycia
kulturalnego) wystpowa rwnie S.Swieawski (1907-2004) wstudium Uprawa
intelektu (1936). Stanowisko autora wpisywao si wpewien projekt intelektualizacji, ktry podjto wdwudziestoleciu. Obok idei uniesprzecznienia kultury zmyl
chrzecijask, przekonania opozytywnej roli kultury duchowej dla chrzecijastwa,
pojawiy si wtekstach filozofw katolickich (m.in. uPastuszki, Stepy czy Woronieckiego) postulaty rozwinicia akcji na rzecz umocnienia katolicyzmu wrodowiskach
intelektualnych. Dostrzeono pytko, powierzchowno, sentymentalizm, plebejsko
polskiego katolicyzmu. Wyranie to stwierdza J.Woroniecki wksice Upodstaw
kultury katolickiej (1935). Brak formacji intelektualnej zjednej strony (spowodowany
niemonoci waciwej edukacji kapanw wczasie zaborw), zdrugiej za zbytnie
zainteresowanie modernizmem byy przyczynami podjcia akcji na rzecz intelektualizacji. Projekt obejmowa tworzenie naukowej myli katolickiej, katedr filozofii
chrzecijaskiej na wydziaach wieckich, skupienie elity umysowej wok Kocioa,
tworzenie czasopimiennictwa naukowego (aszerzej kulturalnego). Wszeregu pism
katolickich, np. wKulturze, Przegldzie Powszechnym, wVerbum, toczya si
oywiona dyskusja nad modelem pisarstwa katolickiego. Zwrcono si rwnie ku
propozycjom J.Maritainea. Obecno Maritaineana Midzynarodowym Kongresie
Omwienie tych kwestii wdobie dwudziestolecia. Zob. B.Truchliska. Antropologia iaksjologia
kultury. Koncepcje podmiotu ihierarchie wartoci wpolskiej myli filozoficzno-spoecznej 1918-1939, Lublin,
Wyd. UMCS 1998.
25
92 Bogumia Truchliska
3. Uwagi kocowe
Sumujc dotychczasowe wypowiedzi, trzeba podkreli ywotno irracjonalizmu
izwizanej znim problematyki wmyli filozoficznej ikulturoznawczej dwudziestolecia.
Wtki irracjonalistyczne byy wnim wspobecne jako:
1) kontynuacja modernistycznych pogldw;
2) skadowa antyscjentystycznego nastawienia konsekwencji oddziaywania fermentu intelektualnego tzw. nauk oduchu (czyli antynaturalistycznego modelu nauk
okulturze) wich wersji irracjonalistycznej; powiadczaj to: dostrzeenie roli uczu
iprzey oraz tezy ozwizku kultury iycia, atake kultury iosobowoci;
3) wyeksponowanie roli twrczoci (zwaszcza wkoncepcjach ycia aktualno-twrczego) oraz prby rozszerzenia zakresu znaczeniowego tego pojcia na dziedziny takie,
jak nauka;
4) antyredukcjonizm wobronie caociowego pojmowania czowieka czy kultury jako wielkiej caoci. Caociowo ujty czowiek to nie tylko rozum, intelekt,
ale iuczucia iwola; czyli peny czowiek przeznaczony ku peni ycia; nie trzeba
podkrela, jak kategori byo pojcie ycie.
5) jako przedmiot bada ipodjcie prb jego racjonalizacji zrnych przesanek
irnych pozycji.
Wnurt krytyki intelektualizmu (jako przejawu degeneracji kultury) wczyli si
twrcy iuczeni opowiadajcy si za demokratyzacj kultury, m.in. pedagodzy kultury.
Intelektualizm ich zdaniem by nie tylko redukcjonizmem, ale iumacnia przekonania
elitarystyczne.
Odrbn, zoon, wymagajc oddzielnych bada postaw przyja myl chrzecijaska. Spotykamy tu zarwno nawizanie ikontynuacj irracjonalistycznej tradycji
chrzecijaskiej, jak ikrytyk irracjonalizmu; fideizm isentymentalizm wiod bowiem nie
tylko do powierzchownoci, ale czsto do ateizmu. Jednake nie tylko irracjonalizm jest
poddany negatywnemu osdowi, dotyczy on te wspczesnego racjonalizmu, ktry jako
podstawa kultury nowoczesnej wiedzie do agnostycyzmu irelatywizmu; jest redukcjonizmem tak wkwestii rde poznania (odrzuca objawienie), jak iwkoncepcji czowieka.
Wasna propozycja to zjednej strony intelektualizacja katolicyzmu, jak iodnowa
wduchu realizmu, uniwersalizmu ipersonalizmu chrzecijaskiego zdrugiej.
Te rne postaci iformy obecnoci, atake spory, std idyskusje filozoficzne, powiadczay, e do rozwoju kultury filozoficznej potrzebny jest pluralizm, anie monizm,
cho onim czsto te dyskutowano (problem jednoci irnorodnoci wkulturze, tsknoty za jednolitoci kultury, jednolitym pogldem na wiat etc.). Ale te wskazywano
na moliwo oceny ihierarchizacji, czego brakuje we wspczesnym nam pluralizmie,
propagowanym przez postmodernizm najbardziej zracjonalizowan formu skrajnego
irracjonalizmu, powiadczajc, e rozum krytyczny niektrych filozofw ipedagogw
przeszed wrozum cyniczny.
Bibliografia
Ajdukiewicz K., Zagadnienia ikierunki filozofii, Warszawa 1949.
Borzym S., Bergson aprzemiany wiatopogldowe wPolsce, Wrocaw, Warszawa, Krakw,
Gdask, d, Ossolineum 1984.
Borzym S., Filozofia wPolsce 1900-1950, Ossolineum 1991.
Dbek D., Problem konwencjonalizmu iirracjonalizmu wepistemologii Izydory Dmbskiej,
Czstochowa 2007.
Dmbska I., Irracjonalizm apoznanie naukowe, Kwartalnik Filozoficzny 14(1937).
Elzenberg H., Odoniosoci poznawczej mylenia metaforycznego, Przegld Filozoficzny
1928, z.I-II.
Jaworski W., Eleuteryzm imesjanizm. Urde filozofii spoecznej Wincentego Lutosawskiego,
Krakw 1994.
Kieu A., Drogi wasne, Biaystok 2006.
Lutosawski W., Klasyfikacja pogldw na wiat, w: Ksiga Pamitkowa II Zjazdu Filozoficznego, Warszawa 1927.
Mamo B., Karol Ludwik Koniski, Krakw, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak 1969.
Nowicki A., Witwicki, Warszawa, Wiedza Powszechna 1982.
Palacz R., Klasycy filozofii polskiej, WarszawaZielona Gra, Wyd. ZCG 1999.
Przecki M.: Antyirracjonalizm Szkoy Lwowsko-Warszawskiej, Przegld Filozoficzny 1(1995).
Stpie A.B., Irracjonalizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.5,
Lublin, Wyd. KUL 2004.
Swieawski S., Przebyski nadchodzcej epoki, Warszawa, Biblioteka Wizi 1998.
94 Bogumia Truchliska
Szmyd J., Irracjonalizm prba okrelenia itypologii, Czowiek iwiatopogld 1985, z.10.
Szmyd J., Mylenie izachowanie irracjonalne. (Studia zpsychologii iirracjonalizmu), Krakw
1993.
Truchliska B., Grski Jzef Artur Maria (1870-1959), w: Wizerunki filozofw ihumanistw
polskich. Wiek XX, red. J.Szmyd, Krakw, Wyd. Edukacyjne 2000.
Truchliska B., Filozofia Bolesawa Lemiana amyl europejska, w: Filozofia sowiaska. Historia
iwspczesno, red. W.Somski, Warszawa, Wyd. W.S.F iZ2007.
Truchliska B., Filozofia polska. Twrcy idee wartoci, Kielce, Wyd. Ston II 2001.
Truchliska B., Filozofia kultury Bogdana Suchodolskiego, Lublin, Wyd. UMCS 2006.
Witwicki W., Ostosunku nauki do sztuki, Nauka Polska 1923, t.3.
Witwicki W., Zfilozofii nauki, Przegld Warszawski 24(1923).
Witwicki W., Co Polska traci skutkiem niedostatecznego uprawiania nauki, X, Filozofia,
Nauka Polska 1925, t.5.
Witwicki W., Kazimierz Twardowski (1938), w: tene, Wybr pism, w: A.Nowicki, Witwicki
(seria Myli iLudzie), Warszawa, Wiedza Powszechna 1982.
Witwicki W., Wiara owieconych, Warszawa 1959.
Zjazdy filozoficzne wPolsce, (opr. M.Nawracaa-Urban), w: Encyklopedia filozofii polskiej,
t.2, Lublin, Wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza zAkwinu 2011.
Viara Maldjieva
0. Przedmiotem rozwaa wtym artykule jest nie tyle inwentarz jzykowy klasycznych interpretacji ezoterycznych, np. tekstw Starego Testamentu, co mechanizmy
dziaa jzykowych, oktrych mona wstpnie uzna, e legy uich podstaw, aktre
obserwuje si wjzyku wspczesnych duchowoci. Obserwacja ogranicza si do tekstw
neognozy chrystianizujcej, czyli nawizujcej zarwno tematyk, jak iszat jzykow
do kanonu tekstw chrzecijastwa.
0.1. Pierwotne znaczenie sowa ezoteryczny wchrzecijastwie wystpujce np.
wpismach Ojcw Kocioa1 to wewntrzny wopozycji do egzoterycznego, czyli zewntrznego. Innymi sowy, mianem ezoteryczne okrelano to, co wewntrzne, zwizane
zrzeczywistoci transcendentn, niewidzialn istd tajemnicz, wodrnieniu od tego,
co egzoteryczne, czyli zewntrzne, zwizane zwyraajcymi t rzeczywisto pojciami,
obrzdami isymbolami. Zuycia obu terminw2 mona wnioskowa, e zachodzia midzy nimi pewna istotowa relacja odpowiednioci uzasadniona iokrelona co do swojego
zakresu przez Objawienie izwizan znim doktryn. Zakadaa ona prymat objawionej
rzeczywistoci transcendentnej nad prbujcym j zgbi czowiekiem. Wtej relacji
rola, jaka przypadaa jzykowi, polegaa na prbie przyblienia tajemnicy wedug miary
dojrzaoci odbiorcy, zzachowaniem wiernoci Objawieniu idoktrynie, bdcymi norm
interpretacyjn. Spenienie tak uwarunkowanej roli konstytuowao gramatyk symboli,
zadawao reguy hermeneutyki, atym samym dopuszczalne interpretacje tekstu3. Tak si
dzieje wezoteryzmie chrzecijaskim, jeli uy terminu Gentiliego4.
Por. A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, Wyd. WAM, Krakw 1997; por. etymologigr.
esteriks wewntrzny; tylny od esteros jp. zs wewntrz od es, eis w(co) zen w(czym) wedug
W.Kopaliski, Sownik wyrazw obcych izwrotw obcojzycznych, pierwsze wydanie wInternecie, [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.slownik-online.pl/kopalinski/34CF9
E649ABDC78FC12565BE004B383A.php.
2
Np. uGrzegorza zNyssy mistagogia ezoteryczna, por. A.Gentili, dz.cyt.
3
Zgodnie zzasad co na zewntrz, to iwewntrz, cyt. za A.Gentili, dz.cyt., s.41.
4
A.Gentili, dz.cyt., s.77.
1
96 Viara Maldjieva
To, co dziao si od zarania na onie gnozy chrzecijaskiej idzieje si dalej wneognozie chrystianizujcej, prowadzc do powstania iistnienia na przestrzeni stuleci
czego wrodzaju chrzecijastwa ezoterycznego, od pocztku antychrzecijaskiego,
polega na odwrceniu relacji midzy czowiekiem arzeczywistoci tak, e to czowiek
stwarza, konstytuuje pewn rzeczywisto, m. in. ustalajc arbitralnie reguy uycia
jzyka iinterpretacji tekstw Objawienia5. Takie odwrcenie generuje inne reguy,
araczej brak regu symbolicznego uycia znakw isymbolicznej interpretacji tekstw.
Jzyk zamiast przybliy tajemnic rzeczywistoci, zakrywa tajemniczoci wytwory
umysowoci ludzkiej6.
0.2. Zmian relacji, oktrej mowa, zarejestrowa jzyk, ktry wposzczeglnych
uyciach sw ezoteryzm, ezoteryczny powiadcza przesunicie semantyczne:
wewntrzny, zakryty tajemny, ukryty, nieujawniony7.
Odpowiednio wyraenie jzyk ezoteryczny nabyo znaczenia nie tylko jzyka ezoteryzmu (ezoteryki)8, lecz take jzyka niejasnego, tajemniczego, niedostpnego dla
wszystkich, ukrywajcego treci, ktrych odczytanie wymaga uprzedniej wiedzy.
Ciekaw wskazwk na temat istoty icech jzyka ezoterycznego niespodziewanie
dostarcza nam znaczenie pewnego terminu winformatyce, amianowicie ezoteryczny jzyk
programowania: Jzyk programowania tworzony wcelu badania idemonstracji niekonwencjonalnych technik programistycznych oraz metod programowania. Zazwyczaj nie jest
on przeznaczony do pisania rzeczywistych aplikacji. Jzyki tego typu s popularne wrd
hackerw oraz entuzjastw programowania. Termin ezoteryczny suy do odrnienia
ich od pozostaych jzykw. Powody, dla ktrych ezoteryczne jzyki nie nadaj si do
powanych zastosowa, to skomplikowane rozwizania, nadmierne uproszczenie jzyka
Nasuwa si tu niepozbawione racji skojarzenie zydowsk interpretacj filozoficzn imistyczn,
wktrej preegzystujcy system idei jest uywany jako hermeneutyczny klucz do okrelenia sensu Pisma
witego (por. Sownik wiedzy biblijnej, Prymasowska Seria Biblijna, red. B.M.Metzger, M.D.Coogan,
Warszawa 2004, s.220).
6
Wedug okrelenia A.Besant, cyt. za A.Gentili, dz.cyt., s.77.
7
Itak np. sowniki wspczesnego jzyka polskiego podaj nastpujce definicje: ezoteryzm,
ezoteryka wiedza dostpna tylko dla wtajemniczonych; ezoteryka (rzadziej ezoteryzm) rzecz. .: wiedza
tajemna, czsto majca wiele wsplnego zmagi, dowiadczaniem rzeczy niezwykych, wrbiarstwem
itp., [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://sjp.pwn.pl/slownik/2458214/
ezoteryzm; http://doroszewski.pwn.pl/haslo/ezoteryzm/, ezoteryczny tajemny, tajny; dostpny tylko dla
wtajemniczonych, wybranych, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://
www.slownik-online.pl/kopalinski/34CF9E649ABDC78FC12565BE004B383A.php; ezoteryczny ~ni
tajemny, tajemniczy; dostpny tylko dla wtajemniczonych lub wybranych; niedostpny dla ogu Ezoteryczna nauka, wiedza, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://sjp.pwn.
pl/slownik/2458214/ezoteryczny; http://doroszewski.pwn.pl/haslo/ezoteryczny/.
8
Chodzioby oezoteryzm rozumiany najoglniej jako pewna teoria, wedug ktrej jest to caociowe
spojrzenie na rzeczywisto, odwoujce si nie tyle do rozumu, co do uczu, wyobrani iniewiadomoci, przedstawiane jako uniwersalny klucz do interpretacji wszystkich religii itradycji por. A.Posacki,
Encyklopedia zagroe duchowych, t.I, Wyd. Polwen, Radom 2009.
5
lub nieczytelna skadnia. atwo uycia oraz zrozumienia kodu nie jest priorytetem
iczsto bywa powicana do osignicia przyjtych zaoe9.
Refleksja nad tym, jakie inwariantne elementy znaczenia wyraenia ezoteryczny jzyk
niezalene od referencji zawonej wtym wypadku do dziedziny wiedzy idziaalnoci
technicznej umoliwiy ukucie takiego terminu, pozwala stwierdzi, e jzyk ezoteryczny
jest:
tworzony wcelu wyraenia niekonwencjonalnych treci;
nie jest przeznaczony do komunikowania (opisu) rzeczywistoci;
jest znany zamknitej grupie uytkownikwznawcw itylko dla nich dostpny;
wyraa treci wsposb skomplikowany;
stosuje nieczyteln skadni;
stosuje nadmierne uproszczenia kodu (jzyka: inwentarza jednostek iregu ich
czenia);
powica komunikatywno (czytelno, zrozumiao), aco za tym idzie intersubiektywn sensowno, wimi osignicia przyjtych zaoe.
Wymienione cechy, sformuowane wpopularnonaukowym jzyku, s prawie identyczne, jeli chodzi otre, ze sformuowanymi wterminach naukowych waciwociami
przypisywanymi tekstom gnostyckim kadej doby10.
1. Istotne dla analizy lingwistycznej pytanie dotyczce jzyka ezoterycznego (jzyka
ezoteryki) brzmi: Jakie rodki imechanizmy jzykowe realizuj wspomniane cechy? Nawizujc do pierwotnego znaczenia sowa ezoteryczny, mona by to pytanie sformuowa
itak: Za spraw jakich rodkw imechanizmw jzyk majcy przyblia tajemnic
iwtym sensie by jzykiem tego, co wewntrzne staje si jzykiem ukrywajcym,
tajemnym? Porwnanie kanonicznych tekstw chrzecijaskich itekstw chrzecijaskiej neognozy wydaje si by idealnym miejscem, gdzie mona szuka odpowiedzi, ato
za spraw tosamoci formalnej nie tylko terminw, lecz take innych elementw szaty
jzykowej tych dwch zbiorw tekstw.
1.1. Wstpne spostrzeenie, ktre nasuwa si przy obserwacji jzyka gnostyckiego,
to rozerwanie konwencjonalnego, kanonicznego dla tekstw chrzecijastwa zespolenia
formy itreci11, ktre moe pojawi si na rnych szczeblach organizacji tekstu. Najogl9
Ezoteryczny jzyk programowania, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide
Web: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ezoteryczny_j%C4%99zyk_programowania.
10
Syntetyczny przegld prac na ten temat zawiera np. praca A.Waka, Zachodni ezoteryzm jako
prba alternatywnego komentarza do Biblii, w: Alternatywno ipluralizm wspczesnoci auniwersalizm
chrzecijaski, Lublin 2012, por. wszczeglnoci cz powicon ezoterycznej hermeneutyce, s.292-293.
11
Dziki takiemu zespoleniu tre staje si dostpna za pomoc formy, moe by zformy odczytana.
Zespolenie to sprawia zarazem, e wystpienie konkretnego typu tekstu aktywizuje cechy jemu waciwe,
co pozwala odbiorcy zaakceptowa ten tekst isytuowa go wdanym kontekcie. Wpewnym skrcie
mona powiedzie, e czynniki pragmatyczne (wtym np. historyczne, kulturowe, spoeczne), kooperujc
zsystemowymi moliwociami jzyka, formuj wzorce (stereotypy) tekstowe odpowiadajce okrelonym
celom komunikacyjnym wokrelonych sytuacjach komunikacji (por. A.Duszak, Tekst, dyskurs,
98 Viara Maldjieva
wizje czy idee i/lub dorane potrzeby pragmatyczne (np. perswazyjne) interpretatora
(zobacz niej 5.).
2. Wdalszej czci pracy zostan ukazane niektre jzykowe mechanizmy odwrcenia
zwizanego gwnie zsymbolami iwszczeglnoci mechanizmy arbitralnego ustanawiania
(wprowadzania) nowego symbolu oraz arbitralnej (re)interpretacji istniejcego symbolu.
2.1. Wpierwszym wypadku odwrcenie polega na zamianie literalnego16 uycia
znaku, formy jzykowej wtekcie kanonu17, na uycie symboliczne wnowym tekcie lub
na zamianie interpretacji literalnej wtekcie kanonu na symboliczn wnowym tekcie,
czsto bdcym egzegez tego pierwszego.
Zamian uycia literalnego na symboliczne ilustruje nastpujcy fragment, wktrym
owosienie, broda staj si symbolami istotnymi dla doktryny gnostyckiego autora:
(1) Nie sdcie, e wszystko jest wgowie. Wgowie jest bardzo maa cz. Ta zaronita
cz jest odczuwaniem. Ta cz gowy, ktra jest owosiona, tam s uczucia. Wuczuciach kryje
si duo pikna, ale iduo za si kryje. To, co rozumne, duch, to ta goa cz twarzy. Caa
owosiona reszta to pozostao po zwierztach. Wosy s ladem po krlestwie zwierzcym. Tym
ono si wyrnia. Kobieta wyrnia si tym, e ona pozbya si brody. Czym jest kobieta? Tym,
co jest bez brody. Broda wyobraa to, co szorstkie wczowieku. Broda to niewychowana wola
czowieka. To s nienaturalne podania. Czowiek chciaby wszystko sprbowa. Poniewa
kobieta, kiedy posza do drzewa ycia, miaa brod, azgrzeszywszy utracia brod. Paradoks
wtym: ten, ktry j skusi, mwi: Ja ci naucz nie mie brody, eby ci rozpoznawa Adam.
Adam mia brod, on nie zna tej sztuki. Nie umia ogoli brody. Mczyzna do dzi si goli.
Kobieta zrobia ten znak iowosienie znikno. Inaczej mwic: Zpowodu poznania dobra
iza wniej zagodniay uczucia. Poniewa Adam zosta stworzony zziemi, zktrej stworzone
s te zwierzta, on ma szorstki element. Poniewa kobieta zostaa stworzona zdelikatniejszej
czci, zebra, zsubtelnej materii, jej twarz staa sie gadka. PD 118
Aoto przykad symbolicznej interpretacji wyrae literalnie uytych wtekstach
ewangelicznych na potrzeby egzegezy ezoterycznej:
(2) Termin trdowaci czsto oznacza tych, ktrzy nie przeszli inicjacji do wyszego krgu
wsplnoty lub byli przez ni odrzuceni. lepi to ci, ktrzy nie byli dopuszczeni do Drogi,
istd nie widzieli wiatoci. Wtej perspektywie teksty ouzdrawianiu lepca lub uzdrawianiu trdowatego odnosz si konkretnie do procesu nawracania ku Drodze. Zniesienie
ekskomuniki opisywano jako powstanie zmartwych (termin szczeglnie wany; zostanie
Literalno jest tu szerzej rozumiana, awic zakada nie tylko tzw. nieprzenone uycia, lecz take
uycie wramach poprawnie zbudowanej analogii waciwej.
17
Okrelenie tekst kanonu uywane jest tu na zasadzie pewnego skrtu, odsyajcego do zbioru
tekstw tworzcych kanon tekstw chrzecijastwa rozumiany jak wyej w1.1., por. te przyp. 11. Nale
do niego m. in. tekst Pisma witego, teksty Tradycji iUrzdu Nauczycielskiego Kocioa.
18
, ( , 09.05.1937 10:00 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com, komentarz do tekstu
Ez 18. Tu idalej tumaczenia tekstw zjzyka bugarskiego V.M.Na oznaczenie tego autora stosujemy
skrt PD.
16
omwiony pniej). Okrelenie kogo jako osoby nieczystej mwi, e jest to nieobrzezany
poganin, achory to czowiek bdcy wpublicznej lub kapaskiej nieasce. LG19
2.2. Wdrugim wypadku istniejcy wtekcie kanonu symbol moe zosta zdegradowany, czyli zinterpretowany literalnie, lub reinterpretowany, czyli przeksztacony
wnowy symbol.
Naley wstpnie zauway, e wanalizowanym materiale degradacja symbolu jest
zjawiskiem znacznie rzadszym ni symboliczna interpretacja ireinterpretacja. Porwnaj
przykad literalnego potraktowania symbolu ztekstu wyjciowego:
(3) [Lisy maj nory iptaki powietrzne gniazda, lecz Syn Czowieczy nie ma miejsca,
gdzie by gow mg oprze (k 9,58)]. Najwiksi spord wielkich s bezdomni O20
(4) Chrystus mwi jeszcze: Jam jest chlebem ywym, ktry znieba zstpi. Idea ta jest
zupenie zrozumiaa dla czowieka, bo on sam robi sobie chleb iwie, jaka jest jego cena. On
wie, e bez chleba nie ma ycia. PD 221
Porwnaj przykad reinterpretacji symboli:
(5) [Iwycignwszy rk ku swoim uczniom, rzek: Oto moja matka imoi bracia. Bo kto
peni wol Ojca mojego, ktry jest wniebie, ten Mi jest bratem, siostr imatk. (Mt 12,49-50)]
Satya Sai Baba:
Ojcem jest Prawda. Mio jest Matk. Mdro jest synem. Spokj jest crk. Powicenie
jest bratem. Aspiranci duchowi s przyjacimi. Takiemu pokrewiestwu trzeba dawa
pierwszestwo itakie zwizki trzeba kultywowa. SA 4622
Arbitralna interpretacja symboliczna ireinterpretacja symbolu wystpuj obok siebie
czsto wegzegezie przypowieci ewangelicznych, wktrych opisana sytuacja jako cao
stanowi zoony symbol. Interpretacja gnostycka na og rozkada cao na czci, akada
zczci otrzymuje symboliczn (re)interpretacj. Porwnaj np.:
(6) [Poka wam, do kogo podobny jest kady, kto przychodzi do Mnie, sucha sw moich
iwypenia je. Podobny jest do czowieka, ktry buduje dom: wkopa si gboko ifundament
zaoy na skale. Gdy przysza powd, potok wezbrany uderzy wten dom, ale nie zdoa go
naruszy, poniewa by dobrze zbudowany. (k 6,47-48)]
Satya:
Wiara wDuchow wiato [obecn wczowieku jako Iskra Boa] jest fundamentem.
Ciche zadowolenie zlosu [wkadych okolicznociach] to ciany. Powicenie to dach.
Samourzeczywistnienie za [ujawnienie wiata] to gotowy dom. Dopiero wwczas ycie
znajduje swoje wypenienie. SA 58
L.Gardner, Krew zkrwi Jezusa, Wydawnictwo Da Capo, Warszawa 1998. Wtekcie LG.
Bhagavan Sree Rajneesh-Osho, Come Follow Me, Talks on Jesus. 1976, by Rajneesh Foundation,
przekad przytoczonych fragmentw V.M.Na oznaczenie tej pozycji stosujemy wtekcie skrt O.
21
, ( , 25.07.1937 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
22
Tu idalej skrtem SA oznaczono fragmenty zDobra nowina Issy iSai. Odwieczna prawda
wnaukach Jezusa Chrystusa iSatya Sai Baby, Wrocaw: Oficyna wydawnicza Sapere ausuris 1996. Cyfra
oznacza numer strony.
19
20
explicite. Niemniej jest ona czytelna dla odbiorcy, cho trudniejsza do uwiadomienia,
azatem iweryfikacji, dziki pewnym technikom bazujcym na podstawowych waciwociach spjnego tekstu, takich jak kohezja, koherencja, intencjonalno, akceptabilno,
sytuacyjno, intertekstowo25.
3.2.1. Podstawow technik jzykow wprzypadku nieeksplicytnej zmiany relacji
midzy skadnikami struktury semantycznej tekstu, zaobserwowan wbadanym korpusie
tekstw neognostyckich, jest, najoglniej mwic, kontaktowa pozycja ich formalnych
wykadnikw wpowierzchniowej strukturze tekstu. Wprzypadku relacji, ktrych wykadnikami s wyraenia zdaniowe, chodzioby oich bezporednie bezspjnikowe nastpowanie po sobie. Za spraw akceptabilnoci, czyli nastawienia odbiorcy na traktowanie
powizanych zda jako spjnego tekstu, jest on gotw odczytywa zwizek pozycyjny
jako wskanik zwizku treciowego irelacjonowa wzgldem siebie treci wyrae zdaniowych. Porwnaj np.:
(8) Jezus rzek, e chleb spoywany podczas ostatniej wieczerzy by Jego Ciaem, awino
byo Jego Krwi. [awic ] Mia na myli to, e wszystkie stworzenia zciaa ikrwi powinny
by traktowane jak On Sam ie nie naley czyni rozrnie wrodzaju: przyjaciel wrg,
my oni. [poniewa ] Kade ciao jest Jego Ciaem, podtrzymywanym przy yciu przez
chleb [pokarm]; kada kropla krwi pynca wyach kadego stworzenia jest Jego oywian
przez energi udzielan przez wino [napj]. SA 56
(9) Ja jestem krzewem winnym, wy latorolami. Wtym wersecie Chrystus pojmuje
krzew winny jako symbol czego. [awic ] Czowiek musi dugo studiowa ycie krzewu
winnego, eby zrozumie gboki symbol, ktry Chrystus woy wniego. Czowiek musi dugo
studiowa chleb, eby zrozumie, jakie energie tkwi wnim. [poniewa ] Bez wewntrznego dowiadczenia rzeczy czowiek nigdy nie zrozumiaby ich sensu, ani nie wyrobiby sobie
waciwego pojcia onich. PD 2
3.2.2. Zkolei koherencja tekstu, na mocy ktrej kolejne nastpujce po sobie wyraenia zdaniowe zawsze zawieraj wyrazy (poczenia wyrazw) tej samej wartoci referencjalnej, odnoszce si do przedmiotu i/lub tematu tekstu itworzce tzw. acuchy
nominacji, sprawia, e odbiorca jest skonny stawia znak rwnoci midzy treciami
wyrazw ogniwami acucha nominacji26. Inaczej mwic, odbiorca zakada istnienie
relacji identycznoci midzy nimi, relacji, ktra notabene nie zostaa eksplicytnie wyraona. Tak wprzykadzie (9) zachodzi niewyraona wprost identyfikacja treci studiowanie
wewntrzne dowiadczenie. Porwnaj te niej (14), (15).
Wklasycznym ju dzi ujciu tekstem jest spjna pod wzgldem semantycznego powizania
treciowych skadnikw (koherencja) iformalnego powizania powierzchniowych skadnikw (kohezja)
sekwencja wyrae zdaniowych powstaa zwoli nadawcy zokrelon intencj (intencjonalno), ktr
odczytuje odbiorca (akceptabilno) oraz wpowizaniu zinnymi tekstami izokrelonym kontekstem
spoeczno-kulturowym (intertekstowo) por. np. R.A.de Beaugrande, W.U.Dressler, Wstp do
lingwistyki tekstu, Warszawa 1990; J.Bartmiski, Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, w: Tekst
problemy teoretyczne, red. B.Boniecka iJ.Bartmiski, Lublin 1998, s.9-27.
26
Woparciu oinne kontekstowe wskaniki nawizania ipowierzchniowe wskaniki kohezji.
25
27
dla przyjmujcego, e powinien zarzuca dze ispala wszystkie namitnoci wogniu Mioci
Boga, dziki czemu oczyszczaj si myli, sowa iczyny. Taka jest symbolika chrzecijaskiego
Popielca. SA 65
4.2. Podobnie wprzypadku nieeksplicytnego ustanowienia relacji identycznoci na
niewielkim odcinku tekstu mona zaobserwowa co wrodzaju acucha identyfikacji,
porwnaj np.:
(14) [Jeli wic wy, cho li jestecie, umiecie dawa dobre dary swoim dzieciom, oile
bardziej Ojciec znieba da Ducha witego tym, ktrzy Go prosz. (k 11, 13)]
Sowa Satyi Sai: Jeli zastanowicie si gbiej, to uprzytomnicie sobie, e Pan nie odmwiby
nikomu szansy osignicia Siebie. Iskierkom tego samego ognia, kroplom tego samego oceanu
jak mgby ogie czy ocean odmwi schronienia. Pan nie odmwi inie odepchnie! SA 62
(15) Chrystus mwi: Jeli si kto nie narodzi zwody izDucha, nie moe wej do
krlestwa Boego. Symbolicznie, jeli si nie narodzicie zwaszego ducha izwaszej duszy,
nie moecie wej do krlestwa Boego. Jeli si nie narodzicie zwaszego umysu izwaszego
serca, nie moecie suy Bogu; nie moecie si sta obywatelami krlestwa Boego, jeli nie
narodzicie si zDucha, ztego, co mocne isilne, izmioci, tj. zwody. PD 430
4.3. Wprzypadku transformacji kontekstu niemetaforycznego wkontekst metaforyczny przy jednoczesnym utosamieniu treci wyrae obserwuje si inny rodzaj wielokrotnego stosowania operacji semantycznych izmian rejestru: rekurencyjne przejcie od
przenonie do nieprzenonie uytych wyrae iodwrotnie, czsto woparciu opotoczne
mylenie. Porwnaj np.:
(16) [] zazwyczaj Bogini objawia si za jej [wody V.M.] porednictwem. Moe dlatego, e woda jest rdem ycia? Czowiek zostaje poczty wwodzie iprzebywa wwodach
podowych przez dziewi miesicy. Woda jest rwnie symbolem kobiecej mocy. Mocy, ktrej
aden mczyzna nawet najbardziej wiaty idoskonay nigdy nie bdzie mg posiada.
[] Wkadej religii wiata iwkadej tradycji zawsze si Ona pojawia, przybiera jedynie
odmienn posta. Poniewa jestem katolikiem, dostrzegam J wwizerunku Najwitszej
Marii Panny. PC31
(17) Dopki czowiek jest wruchu, dopty bdzie spotyka ipoznawa ludzi. Jeli przestanie chodzi, nikogo nie moe spotka. Co innego, jeli kto osobicie przyjdzie do niego igo
odwiedzi. Wogle to czowiek, ktry nie moe chodzi, nie moe si rusza, jest wstrasznej
sytuacji. Poniewa nogi s symbolem cnt, sytuacja czowieka, ktry nie pracowa nad swoimi
cnotami, jest straszna. Kto rozwin swoje cnoty, chodzi cicho iagodnie, tak jakby nie stpa
po ziemi. Im mniej ociosany jest czowiek, tym haaliwiej chodzi. PD 532
30
, ( , 14.02.1940 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
31
Paulo Coelho, Na brzegu rzeki Piedry usiadam ipakaam, Drzewo Babel, Warszawa 1998.
Wtekcie stosujemy skrt PC.
32
, ( , 03.09.1941 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny w World Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
(18) [Lisy maj nory iptaki powietrzne gniazda, lecz Syn Czowieczy nie ma miejsca,
gdzie by gow mg oprze (k 9,58).] Najwiksi spord wielkich s bezdomni Drzewa,
zwierzta, ptaki sama przyroda je chroni; one maj dom Na tej ziemi tylko czowiek
jest bezdomny, tylko czowiek jest zewntrzny wszyscy inni s wewntrzni. Std bierze
si religia. Religia to nic innego, jak poszukiwanie domu. O
Dynamika ta utrudnia racjonalny osd zasadnoci wprowadzenia nowych symboli i/lub
reinterpretacji istniejcych, co uatwia przyjcie dokonujcego si wten sposb odwrcenia.
4.4. Wprzytoczonych przykadach wida rwnie charakterystyczne dla badanych
tekstw wspwystpowanie rnych mechanizmw rozerwania konwencjonalnego zespolenia formy itreci. Nastpny fragment ilustruje wspdziaanie rnych sposobw semantycznego ipragmatycznego odwrcenia wramach jednego wywodu doktrynalnego:
(19) Chrystus mwi do Tomasza: W swj palec do Mojej rany. On nie mwi mu,
eby woy rodkowy palec, lecz wskazujcy palec palec ludzkiej szlachetnoci. Palec jest to
Boska miara, ktr mierzy si rzeczy. Kiedy woy palec wskazujcy do swojej rany, na nim
kadzie te kciuk, eby utworzy krzy. Zatem krzy to nic innego, jak tylko symbol, znak,
powstay zpalca wskazujcego czowieka, na ktrym pooony jest jego pierwszy palec to,
co Boskie wczowieku. Awic, kiedy Bg chce nas dowiadczy, zmusza nas do tego, abymy
woyli swj pierwszy palec do Jego rany, po czym on sam kadzie swj palec na nim. Tylko
wten sposb czowiek moe wydosta si ze zych warunkw. Takie jest gbokie pojmowanie
tego wersetu. Tylko tak mona wychowywa czowieka. Jeli czowiek nie potrafi znale wsobie
tej wielkiej mocy, ktra pozwoli mu zrozumie sens tego wersetu, dugo jeszcze pozostanie wtej
sytuacji, wktrej znajduje si dzi. Ikady, kto chce zrozumie t nauk, powinien zrozumie,
jak jest utworzony krzy. Kiedy utworzy ten krzy, moe powiedzie jak Chrystus: Pokj
wam. Sam zsiebie czowiek jest takim krzyem. PD 633
5. Obserwacja typw zmian, ktre zostay wtym miejscu okrelone mianem odwrcenia na opak, rodzi pytanie oto, na ile autorzy tekstw chrystianizujcej neognozy s
wiadomi efektw jzykowych dziaa prowadzcych do owych odwrce, azatem, czy s
one przez nich zamierzone. Odpowied na to pytanie nie jest moliwa tylko na gruncie
jzyka, lecz wymagaaby dowodw np. na to, e autor danego tekstu zna lub mg pozna
tre tekstu kanonu, jego norm interpretacyjn, jego reguy konwencjonalnego zespolenia
formy itreci (porwnaj wyej 1.1.), bo jeli tak, to wprowadzone przez niego zamiany
(odwrcenia) naleaoby uzna za wiadome, zamierzone iukierunkowane na osignicie
okrelonych skutkw. Pozytywnie zdaje si odpowiada na to pytanie wstosunku do
staroytnej gnozy Hans Jonas, twierdzc, e odwrcenie na opak jest narzdziem jej
[nowej mitologii] wyonienia si wobliczu mocno obwarowanej tradycji, ktr zamierza
obali idlatego wanie zasad [] musi by paradoks, anie zgodno ztradycj34.
, , ( , 09.04.1939 ,
), [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com,
33
5.1. Fakty zycia autorw analizowanych wtej pracy tekstw pozwalaj sdzi, e
odrzucenie chrzecijaskiej normy interpretacyjnej (przy zachowaniu kanonicznej formy)
izastpienie jej kluczem preegzystujcego systemu idei35 jest dziaaniem zamierzonym.
Podam dwa przykady:
Zaoyciel gnostycko-okultystycznej wsplnoty Biae Bractwo, Petyr Dynow (18641944)36, jest synem bugarskiego ksidza prawosawnego; po ukoczeniu protestanckiego
seminarium wSwisztowie, wlatach 1888-1895 studiuje teologi na protestanckim
Uniwersytecie Teologicznym wBostonie. Tu zapoznaje si znowoczesnymi prdami filozoficznymi, wtym take zruchem teozoficznym. Wedug niektrych przekazw 7 marca
1897 roku Petyrowi Dynowowi wcudowny sposb objawione zostaje to, czym ma si
zajmowa wswojej dalszej dziaalnoci. Rezultatem tego wydarzenia jest jego wystpienie
wWarnie wpadzierniku 1898 roku, zatytuowane Apel do mojego narodu37, wktrym
ogasza, e jest wybracem niebios, wysanym na ziemi, aby speni wan misj. Mowa
koczy si sowami Ja jestem Elochim, Anio Przymierza Paskiego, wktrych autor
de facto utosamia si zDrug Osob Trjcy witej. Na pocztku goszenia od 1901
roku do poowy lat dwudziestych Petyr Dynow podruje po Bugarii, wykadajc
swoj nauk na prelekcjach, ktre odbywaj si zawsze wniedziel, ogodzinie dziesitej
(wczasie, kiedy na og wbugarskich kocioach prawosawnych jest celebrowana Msza
wita). Prelekcje te maj struktur homilii wyjaniajcej fragment Pisma witego.
Paulo Coelho zkolei pobiera nauk wjezuickiej szkole im. witego Ignacego wRio
de Janeiro. W1979 wyjecha do Europy, gdzie zwiedza wiele krajw. Podczas pobytu
wobozie koncentracyjnym wDachau mia widzenie, wktrym ujrza pewnego mczyzn. Dwa miesice pniej spotka tego samego czowieka wkawiarni wAmsterdamie
idugo rozmawiali, wymieniajc swoje pogldy idowiadczenia. Mczyzna, ktrego
tosamoci Coelho nigdy nie ujawni, zosta jego duchowym przewodnikiem izachci
go, by powrci do katolicyzmu, eby wprowadza do Kocioa dobr stron magii38.
Zaproponowa mu te, eby odby pielgrzymk redniowiecznym szlakiem do Santiago del Compostela. Paulo zacz zgbia symbolik chrzecijastwa. Jak sam mwi:
Od 1982 roku nale do grupy zajmujcej si studiami nad jzykiem symbolicznym
wKociele katolickim. To luna grupa, nie jakie cise zgromadzenie39. Nie chodzi nam
Por. przyp. 5.
Por. . , , 1994.
37
. , dz.cyt., s.14.
38
Por. Juan Arias, Zwierzenia pielgrzyma. Rozmowy zPaulem Coelho, Drzewo Babel, Warszawa
2003, s.99-10, gdzie Coelho twierdzi, e jest magiem odrzucajcym czarn magi, wodrnieniu od
biaej magii, ktra ma nie dobro ludziom.
39
Zjaw, ktr po raz pierwszy spotka wDachau, Coelho przedstawia wswoich wypowiedziach jako
czonka pewnego tajemnego zakonu katolickiego onazwie RAM, do ktrego ion wstpuje, jednoczenie
deklarujc powrt do katolicyzmu. Tajemniczy zakon RAM jest stowarzyszeniem ezoterycznym majcym
na celu pogbianie duchowoci swoich czonkw. Por. M.Salwowski, Paulo Coelho duchowy mistrz czy
faszywy prorok?, Radom 2004, s.36.
35
36
Istniej czyny, ktre s suszne tylko wtedy, gdy nikt albo prawie nikt onich nie
wie. Suszno czynu zaley zatem od jego utajnienia.
Niektrzy wiedz lepiej od innych, co susznie jest uczyni wdanych okolicznociach.
Istniej co najmniej dwa zbiory zasad, kodeksy moralne etc., ktre bd uyteczne
dla rnych grup ludzi (dla tych, co wiedz lepiej igorzej). Mogoby ztego wynika, e
istniej przynajmniej dwa rne standardy oceny tego, co ludzie czyni.
Wydaje si, e opis dziaa podporzdkowanych skutecznoci zgodnie zreguami
etyki ezoterycznej adekwatnie scala lingwistyczne iekstralingwistyczne fakty itumaczy
obecno wielopaszczyznowych odwrce wtekstach nauczycieli (neo)gnozy. To, co
wezoteryzmie chrzecijaskim byo motywowane wiksz uytecznoci dla adepta
chrzecijastwa, wchrzecijastwie ezoterycznym jest usprawiedliwiane wiksz uytecznoci dla nauczyciela neognostyka.
Bibliografia
Arias J., Zwierzenia pielgrzyma. Rozmowy zPaulem Coelho, Drzewo Babel, 2003.
Bartmiski J., Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, w: Tekst problemy teoretyczne,
red. B.Boniecka iJ.Bartmiski, Lublin 1998, s.9-27.
Bielas K., Drog dyktuj sny, Wysokie Obcasy, 8 lipca 2000, [online]; [dostp: 30.04.2012].
Dostpny wWorld Wide Web: http://paulocoelho.pl/coelho/artykuly_i_wywiady/droge_dyktuja_sny.html.
de Beaugrande R.A., Dressler W.U., Wstp do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990.
de Lazari-Radek K., Singer P., Secrecy In Consequentialism: ADefence Of Esoteric Morality,
Ratio 23 (2010),s. 57-58, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web:
http://etykapraktyczna.pl/blog/etyka-ogolna/utylitaryzm/moralnosc-ezoteryczna.html.
Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa 1998.
Gentili A., Chrzecijastwo iezoteryzm, Wyd. WAM, Krakw 1997.
Grochowski M., Skadnia wyrae polipredykatywnych, w: Gramatyka wspczesnego jzyka
polskiego, t.I, Skadnia, red. Z.Topoliska, Warszawa 1984.
Howka T., Mylenie potoczne. Heterogeniczno zdrowego rozsdku, Warszawa 1986.
Jonas H., Religia Gnozy, Platan, Krakw 1994.
Nycz R., Intertekstualno ijej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, w: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, Warszawa 1995.
Posacki A., Encyklopedia zagroe duchowych, t.I, Wyd. Polwen, Radom 2009.
Salwowski M., Paulo Coelho duchowy mistrz czy faszywy prorok?, Radom 2004.
Sownik wiedzy biblijnej, Prymasowska Seria Biblijna, red. Bruce M.Metzger, Michael D.Coogan, Warszawa 2004.
Waka A., Zachodni ezoteryzm jako prba alternatywnego komentarza do Biblii, w: Alternatywno ipluralizm wspczesnoci auniwersalizm chrzecijaski, Lublin 2012.
., , 1994.
The language of esotericism and esoteric language. Effects of the esoteric ethics
in the language of contemporary religious movements
The object of study of this article are not so much the linguistic features of classic
example of esoteric interpretations, of the Old Testament texts for example, as much as
the linguistic mechanisms, which can be assumed to be the basis of these characteristics,
and which occur in the language of contemporary spirituality, particularly that of neognosis based both thematically and linguistically on the canon of Christian texts. The
confrontation of Christian and Gnostic texts reveals amajor difference between them,
which can be identified using Hans Jonas term turning upside-down. It consists of the
arbitrary introducing of new symbols or reinterpretation of existing ones using particular
semantic and pragmatic language mechanisms. The comparison of linguistic features of
modern esoteric texts with their extralinguistic characteristics give reason to believe that
the relation between esotericism sensu stricto and sensu lato (covering new religious movements) despite some semantic transformations is the so called esoteric ethics (morality).
Imelda Chodna
Problematyka wychowania inauczania absorbuje wielu uczonych, pedagogw, rodzicw. Zwizana jest zwieloma dziedzinami nauki ikultury. Nieustajca wano iaktualno tego tematu spowodowana jest bardzo bliskim jego zwizkiem zyciem kadego czowieka, zjego osobowym rozwojem, deniem do samorealizacji, doskonaoci.
Zauwaamy jednak, e zagadnienie to jest bardzo rnie ujmowane, co spowodowane
jest chociaby tym, e rozmaicie pojmuje si koncepcj samej osoby, jej natury, sposobu
icelu jej istnienia.
Majc na uwadze powysze aspekty omawianej problematyki, wniniejszym artykule
poddam analizie pedagogiczne pogldy niemieckiego myliciela Rudolfa Steinera1,
akcentujc ich rda filozoficzne. Wcelu przyblienia specyficznego sposobu mylenia,
charakteryzujcego tego filozofa, przedstawi jego podstawowe zaoenia. Jednym znich
jest to, i poznajcy czowiek egzystuje niezalenie od swojej cielesnoci. Jego pogldy,
zwane antropozofi (grec. nthropos czowiek, sopha mdro)2, rni si od nowo1
Rudolf Steiner by filozofem, literatem, architektem, pedagogiem, twrc tzw. antropozofii. Urodzi si 27 lutego 1861 roku wKraljevecu na granicy midzy Austri iWgrami (dzisiejsza Chorwacja).
W1902 roku wstpi do Towarzystwa Teozoficznego istworzy fundamenty antropozofii. W1913 roku
utworzy Towarzystwo Antropozoficzne. WDornach koo Bazylei pooy kamie wgielny pod budow
Goetheanum siedziby Towarzystwa Antropozoficznego, dajc t prac impuls do rozwoju nowych prdw warchitekturze, rzebie imalarstwie. Dziaalno naukowa Steinera dotyczya bardzo wielu dziedzin
ycia. Oprcz badania dzie Goethego, by wydawc, wykadowc, artyst, twrc podstaw medycyny
antropozoicznej, traktujcej chorob czowieka waspekcie caego ludzkiego organizmu skadajcego si nie
tylko zciaa fizycznego, ale rwnie zduszy iducha. Swoimi wykadami da impuls do rozwoju rolnictwa
biodynamicznego. Razem zMari Steiner stworzy now dziedzin sztuki ruchu eurytmi. By prekursorem architektury organicznej. Swoimi pracami inspirowa rozwj rzeby imalarstwa. By twrc nowej
alternatywnej pedagogiki. Pisa dramaty, by autorem wielu ksiek, rozwija nauki spoeczne. Wicej na
ten temat zob.: A.Biaows, P.T.Nowakowski, Rudolf Steiner, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9,
pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2008, s.192-195.
2
Antropozofia wyrosa wklimacie sprzeciwu wobec zawonego przez pozytywizm obrazu wiata
iczowieka. Najpierw (wdrugiej po. XIX w.) sprzeciw ten rozwijany by wramach teozofii (H.Pietrowna
czesnych dyscyplin naukowych przede wszystkim tym, e swych zdobyczy poznawczych nie
zawdzicza on konkretno-zmysowemu ogldowi iuoglniajcej refleksji, lecz przyjmuje
moliwo poznania dziki medytacji iintuicji. Steiner nie nawizuje jednak do Kartezjusza, Kanta czy te nowoczesnego przyrodoznawstwa, lecz wiadomie sytuuje si wtradycji
mylenia intuicyjnego. Jego nauka jest zbiorem biblijno-chrzecijaskich idei. Powouje
si przy tym na mdroci Wschodu, mity antyku, atake na filozofi przyrody Goethego.
Wjednej ze swoich ostatnich prac pt. Antroposophische Leitstze (1925) Steiner opisywa antropozofi jako drog poznania, ktra chciaaby doprowadzi ducha ludzkiego do
Ducha wKosmosie. Natomiast wwykadzie Philosophie und Antroposophie (1908) okrela
on antropozofi m.in. nastpujco: Przez antropozofi rozumiem takie badanie wiata
duchowego, ktre zanim uczyni pierwszy krok na drodze prowadzcej do wniknicia do
nadzmysowego wiata, rozwija najpierw wpoznajcej duszy siy, ktre nie dziaaj jeszcze wzwykej wiadomoci iwzwykej nauce, aktre jej takie wniknicie umoliwiaj.
Stanowczo podkrela przy tym, e owe badania duchowe musz si urzeczywistni a
po konkretne efekty wpraktyce. Jak mwi: Wprzeciwnym bowiem razie antropozofia
nadal bdzie uwaana za rodzaj sekciarstwa religijnego, uprawianego przez kilku zdziwaczaych fantastw. Jeli jednak wykonywa bdzie pozytywn, uyteczn prac duchow,
to wwczas nie bdzie mona odmwi temu ruchowi penej zrozumienia aprobaty3.
W1902 roku Steiner zainicjowa ruch antropozoficzny. Ruch ten posuguje si
ezoteryczn symbolik, za swj cel przyjmuje zmian wiata, azwaszcza stworzenie
nowego chrzecijastwa, co chce osign przez tzw. wychowanie ku penemu czowiekowi idziaalno Wsplnoty Chrzecijaskiej. Powouje si przy tym na swego
guru, wodza ludzkoci Rudolfa Steinera. Stworzon przez siebie wspczesn szko
ezoterycznego wtajemniczenia Steiner okrela jako: naukowe badania wiata duchowego, ktre przenika jednostronno zarwno czystego przyrodoznawstwa, jak izwykej
mistyki4. Antropozofia taka ma trzy aspekty: 1) jest zbiorem metod medytacyjnych; 2)
wiatopogldem, bdcym rezultatem dowiadczenia duchowego uzyskanego wwyniku
zastosowania tych metod (obejmujcym wiedz oBogu, kosmosie, Czowieku Kosmicznym, oprawie karmana ireinkarnacji, oistotach anielskich idemonicznych); 3) jest
Bawatska), natomiast na pocztku XX w. powstao specjalne stowarzyszenie antropozoficzne, zaoone
przez Steinera. Antropozofi zalicza on do tzw. Geisteswissenschaften, tj. do nauk duchowych. Opiera
si bowiem na zaoeniu, e to, co duchowe jest nie tylko wczowieku, ale rwnie we wszechwiecie.
Za warstw zmysow wszechwiat zawiera niewidzialnego iponadzmysowego ducha. Czowiek moe
uaktywni wsobie odpowiednie zdolnoci ponadzmysowe, przekraczajce poziom mylenia czysto racjonalnego, aby t stron duchow wiata oglda. Wicej zob.: P.Jaroszyski, Antropozofia, w: Powszechna
Encyklopedia Filozofii, t.1, pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2000, s.264-265.
3
R.Steiner, Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, tum. E.yczewska, d
1998, s.32.
4
R.Steiner, Antropozoficzne myli przewodnie (Antroposophische Leitstze), 1925. Zob. take: R.Steiner, Wszechwiat, Ziemia, czowiek. Ich istota irozwj, jak rwnie ich odbicie wzwizku, jaki zachodzi
midzy mitem egipskim awspczesn kultur, prze. H.Dobrzyska, M.Przyborowska, Bielsko-Biaa 1993.
R.Steiner, Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992, s.43.
si rozwija, musi stale korzysta zwiedzy owiecie niewidzialnym. Jej zadanie polega
na podaniu praktycznego iujmujcego istot ycia czowieka pogldu na wiat. Ukazuje
ona, e czowiek zdolny jest do rozwoju, e rozwijajc nowe narzdy moe zdoby sobie
nowe wiaty.
Jak twierdzili czonkowie Towarzystwa Antropozoficznego, drog do takiej wiedzy
moe znale kady czowiek we waciwym dla niego czasie, jeli uzna istnienie rzeczy
utajonych na podstawie obserwacji wiata widzialnego lub chocia wnie uwierzy ijeeli
dojdzie do wniosku, e wiat utajony moe si przed nim odsoni. Steiner wswych pracach zapewnia, e to, co utajone chroni ludzkie ycie przed osabieniem duszy, rozpacz,
utrat nadziei, przed wszelkimi negatywnymi uczuciami, osabiajcymi ludzkie siy witalne. Tego rodzaju poznanie umacnia nas, anie tylko zaspokaja nasz potrzeb poznawania.
Steiner zaznacza, e kto, kto pragnie rozwin wsobie wysze zdolnoci poznawcze
powinien rwnie podj si powanej pracy mylowej. Dla osignicia wyszej zdolnoci
widzenia konieczna jest wewntrzna wytrzymao, pewno duszy, do ktrej doprowadzi
moe tylko mylenie. Jest ono najwysz ze zdolnoci, jakie czowiek posiada wwiecie
zmysowym. To, czego naucza badacz duchowy, ucze powinien uczyni treci swego
wasnego wiata mylowego6.
Czowiek uczcy si poznania duchowego musi rozwin wsobie umiejtno
zachowywania si wobec rzeczy iludzi wsposb odpowiadajcy ich specyficznej naturze, musi uznawa warto iznaczenie kadej znich. Dziki temu poznajcy pozwala
dziaa na siebie wszelkiemu bytowi, jaki znajduje si wjego otoczeniu. Ze swego
mylenia powinien on uczyni mylenie poddane surowym reguom. Musi ono przyj
wewntrzny charakter wiata duchowego. Poznajcy powinien wic umie obserwowa
siebie ipanowa nad sob. To samo dotyczy jego dziaania, ktre powinno by posuszne
prawom szlachetnego pikna iwiecznej prawdy, bez jakichkolwiek wpyww ze
strony osobowoci.
Steiner by przekonany, i poznanie wiata duchowego wiedzie ku wyszemu moralnemu poziomowi ycia, ku prawdziwemu poznaniu bytu zmysowego, ku pewnoci
yciowej iwewntrznemu zdrowiu duszy. Twierdzi, i dziki zgbianiu prawdziwej
wiedzy tajemnej czowiek ma zacz zdawa sobie spraw ztego, e jego los cile wie
si zlosami caego wiata iwszystkich innych istot ludzkich.
Moliwo wyszego poznania musi jednak by poprzedzona rozwojem ludzkich
si poznawczych. Rozwj ten odbywa si woparciu owychowanie, ktrego podstaw
jest wiedza na temat istoty czowieka oraz jego poznania. Dziki wychowaniu czy si
zludzkim yciem co, co nie ma zwizku zdziedzicznoci. Istniej wnim wewntrzne
siy, ktre wmyl prawa reinkarnacji pochodz zpoprzednich istnie.
To wanie wiedza tajemna bada istot czowieka, przemierzajc wstecz drog jego
rozwoju. Wedug niej duchowe jestestwo czowieka wielokrotnie moe przybiera posta
cielesn. Poznanie duchowe dochodzi nawet do epoki, kiedy owo jestestwo po raz pierwszy
6
Tame.
wstpio wform cielesn, gdy ja po raz pierwszy zczya si zistot zoon ju ztrzech
cia iodtd bierze udzia wich rozwoju. Wczeniej ciaa te rozwijay si samodzielnie7.
Przyjrzyjmy si, wjaki sposb, zgodnie zzasadami antropozofii, odbywa si rozwj
ludzkiego poznania. Drog prowadzc do poznania wyszych wiatw jest tzw. poznanie
imaginacyjne8. Jest to pierwszy stopie poznania, zaraz po poznaniu przedmiotowym,
czyli opartym na dowiadczeniu zmysowym. Dusza dochodzi do niego dziki nadzmysowemu stanowi wiadomoci. Postrzega ona wtym stanie fakty iistoty duchowe, do
ktrych zmysy nie maj adnego dostpu. Nie jest tu wana tre wyobrae, ale zdolno duszy, ktra rozwija si dziki takiemu przeywaniu. Wwyniku koncentracji na
odpowiednim wyobraeniu lub symbolu dusza zostaje zmuszona do znacznie wikszego
wysiku ni zazwyczaj. Wzmaga si dziki temu jej wewntrzna aktywno. Uwalnia si
ona od cielesnoci, osigajc przy tym wyszy stopie wiadomoci, przeywajc siebie
jako samodzieln istot. Do wyzwolenia duszy ludzkiej od postrzee zmysowych iopartego na nich mylenia su symbole. Jednak, aby to nastpio, czowiek musi poczu
si istot niezalen od narzdw zmysowych imzgu. Jest to pierwsze czysto duchowe
przeycie: uchwycenie istoty jani. Zczasem wspomnienia ze wiata duchowego staj si
coraz wyraniejsze. Czowiek osiga wwczas cigo wiadomoci.
Szczeglne znaczenie maj zatem dwa przeycia duszy: pierwszym jest to, wktrym
czowiek po pozbyciu si wszelkich wrae pyncych ze wiata fizycznego dostrzega
wswoim wntrzu wiadom siebie istot przebywajc wnieznanym mu do tej pory
wiecie. Wdrugim zkolei swoje dotychczasowe ja moe odczuwa jako co odrbnego,
znajdujcego si obok prawdziwej istoty czowieka. Odnosi on wraenie, e zachowujc
pen wiadomo, yje podwjnym yciem. Owa druga, nowo odkryta, ja moe posi zdolno postrzegania wwiecie duchowym. Czowiek zacznie wwczas postrzega
rzeczywisto duchow, podobnie jak postrzega wiat fizyczny. To stanowi trzecie doniose
przeycie.
Zdaniem antropozofw, chcc prawidowo rozwin wsobie narzdy postrzegania
nadzmysowego, czowiek powinien speni m.in. nastpujce warunki: osign panowanie nad myleniem, wol iuczuciami dusza powinna panowa nad wol, nad ludzkim dziaaniem, aby nie dopuci do podania rzeczy nieistotnych; wana jest rwnie
umiejtno powcigania, kontrolowania emocji. Czowiek, ktry nie speni wyej wymienionych warunkw, bdzie postrzega wiat duchowy niedokadnie inieprawdziwie.
Rozwj nie zatrzymuje si na poziomie poznania imaginacyjnego. Czowiek jest
wstanie wznie si ponad nie iosign tzw. poznanie przez inspiracj. Rozwj poznania
odbywa si zasadniczo wten sposb, e pocztkowo czowiek widzi niektre zjawiska
ze wiata imaginacyjnego, apo pewnym czasie czuje, e zaczyna si wnich orientowa.
wiat inspiracyjny jest jednak zupenie inny od imaginacyjnego. Wimaginacji poznaje si
przejawy dziaania dusz, istot ulegajcych przemianom, natomiast za pomoc inspiracji
7
8
R.Steiner, Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992, s.120-121.
Tame.
przenika si do ich wntrza. Widzi si gwnie wielo istot duchowych irelacje midzy
nimi, wyznaczone przez wewntrzne cechy owych istot. Na jeszcze wyszym stopniu
poznania staje si moliwe przeniknicie do ich wntrza. Jest to tzw. stopie intuicyjny9.
Poznanie inspiracyjne iintuicyjne moemy osign tylko dziki wiczeniom duchowym. Wmniejszym stopniu nawizuj one do postrzee zaczerpnitych ze wiata
zmysowego. Koncentruj si raczej na czynnociach samej duszy. wiat duchowy otwiera
si za porednictwem postrzeenia intuicyjnego wformie, ktra nie ma nic wsplnego
zform wiata fizycznego.
Owa droga poznania wiatw nadzmysowych ukazuje, i wwiatopogldzie antropozoficznym du rol przypisuje si ewolucji wiata wprocesie poznawania istoty
czowieka isensu jego ycia. Wedug obowizujcych tu prawide kady czon czowieka
znajduje si wzwizku zcaym wiatem. Czowiek wtrakcie rozwoju swoich zdolnoci
poznawczych powoli dochodzi do poznania tych wzajemnych powiza. Steiner okrela je
jako poznanie analogii midzy mikrokosmosem-czowiekiem amakrokosmosem-wiatem.
10
Tame.
wszkole steinerowskiej autorytetem ipeni rol ojca czy te matki; wszelkie powaniejsze
przewinienia uczniw s przeze rejestrowane, anastpnie omawiane zrodzicami. Nie
dopuszcza si adnej indywidualnej czy grupowej aktywnoci uczniw, ktra nie odpowiada fantazji inieustajcej inicjatywie ich nauczyciela. Kada wycieczka, kady krok
musi mie gboki sens pedagogiczny.
Stworzon przez siebie sztuk wychowania przedstawi Steiner po raz pierwszy
podczas kursu pedagogiki powszechnej, na ktry zoyy si trzy cykle wykadw wygoszonych w1919 roku. Wcyklu wykadw Allgemeine Menschenkunde19 Steiner ukaza
sposb postpowania nauczyciela klasowego: Musi on sobie tworzy jasny obraz ich
(dzieci) rozwoju cielesnego izwaa na ich wygld. Na kocu roku szkolnego czy innego
okresu winien ponownie dokona przegldu izwrci uwag na zmiany, jakie wtym
czasie dokonay si wdzieciach20. Wcyklu Sztuka wychowania. Metodyka dydaktyka21 poda kilka praktycznych przykadw, jak nauczyciel moe wykorzysta znajomo
rozwoju poszczeglnych dzieci wswej codziennej pracy: Organizm czowieka bardzo
podatny jest na rytm. Lecz nie tylko zewntrzny organizm ulega rytmowi odnosi si
on do caej istoty czowieka. Dlatego te majc do czynienia zprzebiegiem caego ycia
czowieka atak wanie jest, gdy uczymy iwychowujemy dzieci dobrze jest zadba
orytmiczne powtrzenia. Dobrze jest dlatego pomyle otym, jakby nawet rok wrok
powraca do okrelonych motyww22.
Podstaw opisanego powyej rytmu ycia szkolnego jest wanie nauczyciel wychowawca klasowy. Od jego osobowoci isamodzielnoci uzalenione s zajcia, na ktrych
przez osiem lat dowiadcza zwychowankami najrozmaitszych dziedzin wiedzy isytuacji
yciowych. Uczniowie s take dla nauczyciela najlepszymi pomocnikami wwychowywaniu samego siebie. Przez wytrwa prac nad sob icige przebywanie zklas staje si on
dla niej prawdziwym autorytetem izastpienie go jest bardzo trudne. Wcelu uniknicia
zbytniego przywizania si dzieci do jednego nauczyciela kady nauczyciel-wychowawca
musi rwnie uczy jakiego specjalistycznego przedmiotu.
Zasadnicze idee steinerowskiej pedagogiki zawieraj rwnie spoeczne intencje tego
typu szkoy oraz mwi okoniecznoci przeamania form monopolu szkoy pastwowej.
Szkoa powinna by zbudowana na pogbionej wiedzy oczowieku: Wychodzc od
takich fundamentw nie sposb stworzy niczego innego ni tylko szko jednolit dla
wszystkich ludzi: oczywistym jest fakt, e prawa rozwoju od sidmego do okoo czternastego roku ycia s dla wszystkich ludzi jednakowe. Musi istnie pewien jednakowy dla
wszystkich ludzi trzon ksztacenia; niezalenie od przynalenoci klasowej musz mie oni
19
R.Steiner, Allgemeine Menschenkunde als Grundlage der Pdagogik, Stuttgart, wykad z2.09.1919r.,
Gesamtausgabe, t. 293, Dornach 1992.
20
Tame.
21
R.Steiner, Erziehungskunst. MethodischDidaktisches, Stuttgart, wykad z27. 08. 1919r., Gesamtausgabe, t. 294, Dornach 1990.
22
Tame.
moliwo pobrania takiego samego wyksztacenia oglnego, niewane czy zostan pniej
pracownikami umysowymi czy fizycznymi23. Dla takiej szkoy istnieje zatem tylko jeden
cel: uksztatowanie czowieka. Podstawowym warunkiem jego osignicia jest gruntowna
reforma ksztacenia nauczycieli. Wedug Steinera: Wtrakcie tego, co kiedy zastpi dzisiejsz form egzaminu naley stwierdzi, czy czowiek, ktry ma si para wychowaniem
inauczaniem czowieka wokresie jego stawania si, potrafi stworzy poyteczne wizi,
czy umie ca sw umysowoci zanurzy si wdusz iistot stajcego si czowieka24.
Podkrela przy tym ogromn rol, jak peni wtej dziedzinie antropozofia, bdca
drog do uzyskania wiedzy owiecie iczowieku. Nauczycielowi jest ona potrzebna nie
po to, aby uczyni zniej bezporedni przedmiot lekcji, ale dla wasnego ksztacenia.
Steiner czsto akcentowa, e przez tego rodzaju wewntrzne szkolenie pedagog moe
wistotny sposb polepszy sw umiejtno posugiwania si jego metod wobserwacji
rozwoju dziecka25.
Zakoczenie
Po bliszym przyjrzeniu si steinerowskiej pedagogice nasuwa si podejrzenie, e szkoa
tego typu podciga dzieci pod jeden pedagogiczny schemat iaplikuje im zideologizowan
terapi wychowawcz, ktra raczej kci si zwolnoci wpotocznym jej rozumieniu.
Ten swoisty rodzaj wychowania musi si cigle liczy ztym, e wrealizacji swego systemu wartoci bdzie napotyka na opr, poniewa nie sprzyjaj mu warunki spoeczne
istniejce poza waldorfskim wiatem. Dlatego specyfik tego typu szk jest to, e kady
nalecy do nich czonek ma moliwo zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb wich
obrbie. Winteresie szkoy ley bowiem to, aby zaj czas, jakim dysponuje jednostka, aby
dokadnie wypeni jej ycie. Dlatego szkoy tego typu to szkoy caodzienne. Uczniowie
s tak bardzo obcieni lekcjami irnymi zajciami, e nie znajduj ju czasu, aby po Tame.
Tame.
25
Jak twierdzi: Zadanie nauczyciela polega na takim postpowaniu zuczniem, aby waden sposb
nie naruszy jego jani iprzyczyni si do takiego wyksztacenia jego ciaa iduszy, aby duch mg kiedy
swobodnie si wnim rozwija. Nauczyciela musi cechowa wpracy jak najwikszy dystans wobec wasnej osoby samozaparcie. Musi on y obok dziecka tak, aby duch dziecka mg wsympatii rozwin
swoje wasne ycie obok jego ycia. Nie moe by tak, by przez przymus ityrani sigao jeszcze poza
okres nauki to, co tkwio wnauczycielu. Musimy umie wychowywa tak, aby usun wszelkie fizyczne
iduszne przeszkody stojce na drodze temu, co zboskiego porzdku wiata na nowo wstpuje wnasz
wiat wkadej epoce ycia dziecka, atake tak, aby tworzy wychowankowi rodowisko, dziki ktremu
duch bdzie mg wkroczy wycie wpenej wolnoci. R.Steiner, Die geistig-seelischen Grundkrfte der
Erziehungskunst, Oksford, wykad z19. 08. 1992r., Gesamtausgabe, t. 305, Dornach 1991.
23
24
osabienie nacisku na osignicia, zajcia rzemielnicze, artystyczne imuzyczne awszystko to wzintegrowanej formie. Nie wiedz oni jednak ani czego, ani jak ich dzieci bd
si uczyy. Maj jedynie mgliste wyobraenie, e wszkole waldorfskiej wychowuje si
inaczej, zposzanowaniem dziecka.
Sytuacj pogarsza dodatkowo fakt, e ucze ma do czynienia znauczycielem, ktry
jest reprezentantem antropozoficznego wiatopogldu iporusza si niemal wycznie
wwaldorfskim wiecie. Przebywa wic zprzedstawicielami ograniczonego wiata, cho
ma by przecie przygotowany do ycia wnormalnym wiecie. Waldorf-Schulen, goszc
postulat przygotowania uczniw do takiego ycia, realizuj go wwarunkach od tego ycia
na og do odlegych, aprzynajmniej odbiegajcych od tych, wjakich yje ogromna
wikszo dzieci imodziey wNiemczech ina caym wiecie, gdzie funkcjonuj tego
typu instytucje waldorfskie.
Bibliografia
Beckmannshagen F., Rudolf Steiner und die Waldorfschulen: Eine Psychologisch-Kritische
Studie, Wuppertal 1984.
Biaows A., Nowakowski P.T., Rudolf Steiner, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t.9,
pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2008, s.192-195.
Carlgren F., Wychowanie do wolnoci. Pedagogika Rudolfa Steinera. Obrazy irelacje zmidzynarodowego ruchu szk steinerowskich, prze. M.Gaewski, Gdynia 1994.
Francis E., Pedagogika Rudolfa Steinera. Szkoy waldorfskie na wiecie iwPolsce, prze.
A.Konczewska, Warszawa 1996.
Jaroszyski P., Antropozofia, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t.1, pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2000, s.264-265.
Kayser M., Wagemann P.A., Uczylimy wszkole waldorfskiej. Ohistorii ipraktyce pewnej
pedagogicznej utopii, prze. M.S.Szymaski, Warszawa 1998.
Prange K., Erziehung zur Anthroposophie. Darstellung und Kritik der Waldorfpdagogik,
Bad Heilbrunn 1985.
Steiner R., Antropozoficzne myli przewodnie, 1925.
Steiner R., Filozofia wolnoci. Zarys podstawy nowoczesnego pogldu na wiat, prze. M.K.Woowski, Warszawa 1929.
Steiner R., Das Geheimnis der Temperamente, Dornach 1975.
Steiner R., Erziehung und Unterricht aus Menschenkenntnis, Dornach 1975.
Steiner R., Erziehungskunst. Seminarbesprechungen und Lehrvortrge, Dornach 1985.
Steiner R., Erziehungskunst. MethodischDidaktisches, Stuttgart, wykad z27. 08. 1919r.,
Gesamtausgabe, t. 294, Dornach 1990.
Steiner R., Die geistig-seelischen Grundkrfte der Erziehungskunst, Oksford, wykad
z19.08.1992r., Gesamtausgabe, t. 305, Dornach 1991.
Steiner R., Allgemeine Menschenkunde als Grundlage der Pdagogik, Stuttgart, wykad
z2.09.1919r., Gesamtausgabe, t. 293, Dornach 1992.
Steiner R., Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992.
Steiner R., Wszechwiat, Ziemia, czowiek. Ich istota irozwj, jak rwnie ich odbicie wzwizku, jaki zachodzi midzy mitem egipskim awspczesn kultur, prze. H.Dobrzyska,
M.Przyborowska, Bielsko-Biaa 1993.
Steiner R., Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, tum. E.yczewska,
d 1998.
Traub F., Rudolf Steiner als Philosoph und Theosoph, Tbingen 1921.
Ullrich H., Waldorfpdagogik und okkulte Weltanschauung, Weinheim 1986.
Wolff A., Reformimpulse aus der Waldorfpdagogik?, Pdagogisches Forum 1992, nr2.
Woowski M.K., Antropozofia Steinera ijej przeciwnicy wPolsce, Warszawa 1925.
Micha Rozmys
Naley rwnie pamita, i sia dywinacji tkwia wtym, e przepowiadanie przyszoci jest przyrodzone wzasadzie kadej cywilizacji. Kazimierz Moszyski, badacz
staroytnoci ikultury sowiaskiej, wypowiada opini, ktra idealnie koresponduje
zwczeniej zacytowanymi sowami:
Jest doprawdy zastanawiajce, na ilu ijak rnych drogach usiowa czowiek przenikn
mroki niewiadomego; monaby miao powiedzie, i odsanianie rzeczy przyszych
oraz rzeczy, ktre ju si dokonay, lecz pozostay zakryte, to jedna znajwikszych
pasyj ludzkoci5.
Po krtkim wstpie chciabym przedstawi plan syntezy wiedzy owrbiarstwie zadaniem pierwszej czci artykuu jest krtkie objanienie istoty zjawiska, jakim jest dywinacja. Cz druga przedstawia bdzie typologi technik wrbiarskich oraz charakterystyk
najciekawszych znich.
Na pocztku rozwaa warto przytoczy definicj wrbiarstwa. Sownik Jzyka
Polskiego PWN dostarcza prostego wyjanienia: odczytywanie przyszoci na podstawie
ukadu gwiazd, kart, linii na doni itp.6. Krtka definicja odkrywa najoczywistsz funkcj.
Zdecydowanie bardziej rozbudowan charakterystyk przedstawia Rosemary Ellen Guiley:
Wykorzystanie mediacyjnej, magicznej lub nadnaturalnej siy wcelu przepowiadania
przyszoci, odnajdywania ukrytych izagubionych przedmiotw, poznawania sekretw
oraz odkrywania prawdy. Wrbiarstwo jest powszechne whistorii; tradycyjnie jest
wykonywane przez kapanw, prorokw, wyrocznie, czarownice, szamanw, magw,
media lub przez osoby, ktre s predysponowane do rozporzdzania nadprzyrodzonymi
mocami izdolnociami7.
czytelniejszym mianem wrbiarstwa obiektowego. Spiesz rwnie zaznaczy, e niektre ztechnik znajduj si na pograniczu tych dwch kategorii, Owicimski wyjania:
Poza tym zreszt granica midzy nimi [rodzajami wrenia M.R.] pod pewnymi
innymi wzgldami jest pynna, wobu bowiem tych kategoriach wrb jedne znaki czy
wypowiedzi wrebne, zalenie od towarzyszcych im okolicznoci isytuacji, s tak
oczywiste iwyrane, e nie wymagaj interpretacji lub wyjanienia, ainne znowu bez
tego znowu obej si nie mog bez wzgldu na to, czy s sztuczne, czy naturalne15.
Pierwszy typ wrbiarstwa stanowi najwaniejsz cz caej dywinacji greckiej16. Opiera si na przewiadczeniu, ktre opisuje Cyceron, i dusza ludzka zawiera wsobie jaki
boski pierwiastek, ni lub kana, dziki ktrym wybraniec jest wstanie pozna rzeczy
przysze. Predysponowani do tego byli nieliczni, ci ludzie, ktrzy posiedli umiejtno
wyniesienia si ponad sw czowiecz form oraz ziemskie potrzeby, zakcajce wieszcze natchnienie17. Innym stanem, wktrym zmysy ludzkie pozostaway wotpieniu,
co pozwalao na poznawanie rzeczy boskich, by sen lub letarg wtakim przypadku
mowa otechnice zwanej onejromancj.
Wtrakcie wieszczego natchnienia czowiek wchodzi wstan uniesienia, jest rozpity
midzy ekstaz aszaem. Sytuacja mediacyjna moe powstawa samoistnie, zrzekomego
poruczenia bstw czy demonw, oraz wwyniku zaplanowanych dziaa. Wieszczcych
spontanicznie okrelano mianem chresmologw. Byli posiadaczami wrodzonego daru,
nierzadko dziedzicznego, ktry wywoywa wnich prorocze wizje, czsto nage iniespodziewane. Ztego wzgldu nie zawsze odpowiadali na zadawane im pytania18. Przykadem
dla chresmologw jest trojaska ksiniczka Kassandra, ktra, otrzymawszy dar wieszczenia od Apolla, skazana zostaa przeze kltw na niezrozumienie iniech do jej przepowiedni. Zamiast naturalnych wrbitw, codziennych porad czsto udzielali osobnicy
wywoujcy stan ekstazy przy pomocy rnych technik byli to najczciej czonkowie
kast kapaskich, powizani zjak konkretn wityni do tego typu miejsc nale
wszelkie wyrocznie greckie zdelfick Pyti na czele, wieszczc pod wpywem pneum,
tajemniczych oparw unoszcych si zrozpadlin ziemskich19. Inna metoda odurzania,
wwyroczni Apollina wArgos, polegaa na piciu wieej krwi zoonego wofierze jagnicia
przez kobiet zobowizan do czystoci; wEgirze natomiast spoywano krew byka20.
Wprzypadku drugiego typu technik naturalnych onejromancji wzasadzie kady
mg wmniejszym lub wikszym stopniu dostpi zaszczytu wrenia. Sen, stan fizjologiczny
konieczny dla prawidowego funkcjonowania, dawa moliwo wyciszenia zmysw ipod
17
18
19
20
15
16
Tame, s.14.
Tame, s.53.
Por. Marcus Tullius Cicero, dz.cyt., s.291.
Por. S.Owicimski, dz.cyt., s.56.
Por. P.Lombardi, Filozof iczarownica. Rozum iwiat magiczny, Warszawa 2004, s.143-156.
Por. J.G.Frazer, Zota ga. Studia zmagii ireligii, Warszawa 1962, s.110-111.
Czowiek, traktowany jako przedmiot wrenia, dostarcza kilku sposobw przepowiadania przyszoci najwicej wie si zodczytywaniem znakw znarzdw iczci ciaa,
tak wic jedn znajpopularniejszych technik jest oczywicie fizjognomika [65-72], czyli
rozpoznawanie przyszoci zksztatu ibudowy twarzy, podrzdna wobec tej techniki jest
metoposkopia [120], czyli wrenie zczoa oraz frenologia, analizujca ksztat czaszki26.
Drug popularn technik jest chiromancja polegajca na odczytywaniu przyszoci
zdoni [30-31]. Ten sposb ma rwnie wersj wyspecjalizowan onychomancj,
wrenie zpaznokci [133]. Kolejna metoda odwouje si do przysowia By wczepku
urodzonym, poniewa amniomancja za przedmiot badania obiera bon otaczajc gow
noworodka [13]. Omfalomancja skupia si na ppku [132], apodomancja na stopach27.
Dwie nastpne techniki, czyli antropomancja oraz palmoskopia, badaj ludzkie organy
oraz wntrznoci, najchtniej skadanych wofierze dzieci, na podobiestwo etruskich
haruspicji [15-16, 139], przy wykorzystaniu zwierzt. Jedynym rodzajem, ktry bada
zachowanie czowieka, jest geloskopia wrenie ze miechu osoby poddanej wpywom
narkotycznych oparw [75].
Nawizujc do wczeniej wspomnianych technik badania wntrznoci techniki
te wyspecjalizoway si, badajc trzewia zwierzt. Uczeni wichtiomancji spekuluj nad
ociami ipcherzami ryb [83]. Badajc wtrob, wykorzystuje si zasady hepatoskopii, za
koci opatkowe zwierzt ofiarnych to przedmiot wrenia skapulomancji28. Najbardziej
niecodzienny sposb to kefalomancja przewidywanie przyszoci zgotowanej gowy
osa [96].
Osobn dziedzin stanowi prby oceny zachowania zwierzt. Czasem samo napotkanie jakiego mona byo poczytywa za wrb takie ujcie to apantomancja29, ajej
przejawem moe by szalenie popularny wPolsce przesd, ktry dotyczy napotkania na
swojej drodze czarnego kota. Za predysponowane do odkrywania przyszoci uznaje si
gatunki zwierzt omediacyjnym iapotropeicznym charakterze, jak na przykad we,
ktrych ruch wnaczyniach napenionych wod badaj ofiomanci30 lub szczury czy myszy,
ktrych aroczno ipiski analizuj praktycy miomancji [123]. Jeeli chodzi ozwierzta
oswojone, korzystano zpomocy psw, ktre utrzymywano przy wityniach, awrazie potrzeby analizowano ich szczekanie wramach techniki zwanej ololigomancj [132]. Wrd
Celtw popularna bya metoda, do ktrej wykorzystywano hodowane wwitych gajach
szare konie, ot hippomancja [80] opieraa si na bardzo prostej metodzie zadawano
pytanie iobserwowano, zktrej nogi ko ruszy, przy czym dobrym prognostykiem bya
noga prawa; dodatkowo zwracano uwag na koskie renie. Ostatni metod, najbardziej
popularn, bya ornitomancja, czyli przewidywanie przyszoci zlotu izachowania pta
28
29
30
26
27
kw, ktrym zajmowali si augurowie. Ogrom szczegw, jak podaje Robert M.Place,
by istotny przy odczytywaniu przyszoci:
Wszyscy augurowie musieli by przygotowani do rozpoznawania znaczenia rnych
gatunkw dzikich ptakw, dwikw jakie wydaway, wzorw ich lotu, nawykw
ywieniowych, ale przede wszystkim musieli zwraca uwag, czy przybyy one do
Auguraculum od lewej strony (co okrela si aciskim terinem sinister) czy od prawej
(po acinie dexter)31.
Wyspecjalizowanym wariantem tego sposobu jest alektromancja wieszczenie zzachowania kogutw, ktre polegao na rozrysowaniu koa zpodziaem na 24 czci, zktrych
kada otrzymywaa jedn liter alfabetu oraz ziarno zboa. Nastpnie specjalnie trenowany
kogut wydziobywa zboe, akolejno wskazanych pl zliterami odsaniaa enigmatyczne
haso [11-12]. Warto wtym miejscu zwrci uwag na metod wrbiarsk plemienia
Azande kurze podaje si trucizn, nastpnie obserwuje si jej reakcje na szkodliwy
rodek32.
Wprzypadku rolin iproduktw spoywczych istniej dwie podgrupy. Pierwsza
skupia si na rolinach techniki te nosz zbiorcz nazw botanomancji33. Dendromancja bada szelest listowia drzew, filirodomancja to technika nasuchiwania lici ry [65].
Odmienn technologi stanowia sykomancja na liciu figowca wypisywano nurtujcy
problem, nastpnie obserwowano, czy li usycha. Jeeli tak si dziao, spodziewa si
mona byo niepomylnego obrotu spraw [173]. Swe wrebne waciwoci wykazywa
rwnie laur podczas spalania go obserwowano ogie idym atechnika ta nosi nazw
dafnomancji [44].
Jeeli chodzi oroliny spoywane, Plancy podaje nastpujce metody: kromniomancja, czyli wrenie zcebul, ktrych kiekowanie lub niekiekowanie wiadczyo
oprzyszoci sprzyjajcej lub nie [103]. Nastpna technika to aleuromancja, obierajca
za przedmiot przewidywania mk [12]. Metoda ta polega na wysypywaniu pewnej iloci
produktu do naczynia, manipulowaniu nim ipniejszym odczytywaniu widocznych
symboli. Na podobnym koncepcie opiera si tasenografia metoda wrenia zfusw
kawy czy herbaty. Inne produkty spoywcze suce do wrenia to wprzypadku oinomancji wino [131], alfitomancji chleb [12], halomancji sl wrzucana do ognia34
oraz wykorzystywane przez owomantw jajka [135].
Niewtpliwie najliczniejsza zgrup obiektw, sucych czowiekowi wdywinacji,
to przedmioty codziennego uytku. Podzia ten chciabym zacz od najpopularniejszej
dziedziny kartomancji, wrenia zkart [93], znanej zwaszcza dziki wrbiarstwu
tarotowemu oraz kubomancji lub inaczej astragalomacji, czyli wrenia zkoci do gry
33
34
31
32
Ostatnia grupa to zbir technik, ktre okreliem mianem demonicznych. Wprzypadku tych metod wrbita posuguje si wiedz otrzyman od duchw idemonw,
ktre przywouje wokultystycznych rytuaach. Psychomancja to dziedzina mantyczna
opierajca si na informacjach otrzymanych od duchw [151]. Demonomancja korzysta
zporad demonw [45]. Ostatnia metoda, ojednej znajduszych tradycji pojawiajca
si rwnie wBiblii whistorii czarownicy zEndor to nekromancja, wktrej wieszcz
lub czarownik przywouje zmarych [126-127].
Wrbiarstwo byo ijest wynikiem ludzkiej chci poznania tego, co ukryte. By sobie pomc, rne ludy opracowyway techniki, ktre rzekomo pozwalay na osignicie
enigmatycznej wiedzy oprzyszoci. Wrd licznych metod tylko kilka przetrwao do
wspczesnoci, mona je pozna wszcztkowych opisach.
Bibliografia
Ajschylos, Prometeusz skowany, Wrocaw 2004.
Berlinski D., Oastrologii isztuce przepowiadania, Krakw 2005.
Bugaj R., Nauki tajemne wdawnej Polsce Mistrz Twardowski, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1986.
Cicero Marcus Tullius., Onaturze bogw; Owrbiarstwie; Oprzeznaczeniu, Krakw 1960.
Dornseiff F., Alfabet wmistyce imagii, Warszawa 2001.
Evans-Pritchard E.E., Czary, wyrocznie imagia uAzande, Warszawa 2008.
Frazer J.G., Zota ga. Studia zmagii ireligii, Warszawa 1962.
Guiley R.E., The Encyclopedia of Magic and Alchemy, New York 2008.
Kieckhefer R., Magia wredniowieczu, Krakw 2001.
Kowalewska D., Magia iastrologia wliteraturze polskiego owiecenia, Toru 2009.
Lvi ., The History of Magic. Including aClear and Precise Exposition of Its Procedure, Its
Rites and Its Mysteries, London 1922.
Lombardi P., Filozof iczarownica. Rozum iwiat magiczny, Warszawa 2004.
Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, cz.2, Krakw 1934.
Owicimski S., Zeus daje tylko znak. Staroytne wrbiarstwo greckie, WrocawWarszawa
KrakwGdaskd 1989.
Place R.M., Astrology and Divination, New York 2008.
Plancy J.C.de, Sownik wiedzy tajemnej, WarszawaKrakw 1993.
Popko M., Magia iwrbiarstwo uHetytw, Warszawa 1982.
Robbins R.H., The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology, London 1959.
Sownik Jzyka Polskiego PWN. [online] http://sjp.pwn.pl/szukaj/wr%C3%B3%C5%BCbiarstwo [dostp: 28.06.2012].
Tiryakian E., Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology
1972, t.LXXVIII. Cyt. za: E.Mircea, Okultyzm, czary, mody kulturalne, Warszawa 2004.
Wierciski A., Magia ireligia. Szkice zantropologii religii, Krakw 1994.
Zagodon J., Sen wliteraturze redniowiecznej irenesansowej, Opole 2002.
Mariusz Gajewski SJ
Niewidzialne promieniowanie
rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem,
New Age iezoteryzmem
maj charakteru osobowego iwzwizku ztym nie jest przez nie manipulowany. Celem
wykluczenia elementu spirytystyczno-demonicznego, radiesteci przyjmuj optymistycznie
interpretowany wiatopogld okultystyczny czy magiczny. Arbitralnie zakadaj pozytywny
schemat wsppracy znierozpoznanymi do koca energiami czy duchami.
Jacques Verlinde, mwic oniebezpieczestwie praktykowania radiestezji, czy j
zmediumizmem, ktry jest czci okultyzmu. Stwierdza on: Jeli chodzi oradiestezj,
to opiera si ona na wraliwoci typu mediumicznego, nastawionej na pewne energie
naturalne, promieniowane przez rne osoby, roliny. Magnetyzm natomiast jest prb
skierowania energii wydobywajcej si znaszego ciaa wstron osoby, ktr rzekomo
mamy wyleczy. Moe to wielu zaskoczy, lecz radiestezj imagnetyzm naley zaliczy
do praktyk okultystycznych, albo inaczej rzecz ujmujc do biaej magii7.
Amerykascy badacze okultyzmu Josh McDowell iDon Stewart radiestezj ukazuj
wkontekcie praktyk zpogranicza nauki iokultyzmu (wrenie). Zdaniem autorw,
radiestezja jest sprzeczna zwiar izdrowym rozsdkiem. Wswojej opinii podwaaj
skuteczno radiestezji wposzukiwaniu wody, powoujc si na eksperyment, wktrym
pidziesiciu omiu rdkarzy uczestniczyo wprbach majcych za cel ustalenie ich
zdolnoci8.
Wyran krytyk radiestezji znajdujemy rwnie wksice ks. prof. Andrzeja Zwoliskiego, ktry stwierdza: Posugiwanie si rdk moe pozornie nie przynosi radiestecie
adnych negatywnych skutkw. Mog one jednak pozostawa ukryte, iujawni si dopiero
wpnej staroci lub wchwili wielkiej tragedii yciowej lub winnym miejscu Nauka
nie znajduje przekonywajcych dowodw na istnienie wwiecie przyrody promieniowania
zdolnego porusza rdki iwahadeka9.
Ocisych powizaniach radiestezji zpraktyk okultyzmu ispirytyzmu dowiadujemy
si take od samych radiestetw. Dobrym tego przykadem s zpewnoci rozwaania
Tag iJudith Powell nad moliwoci przekraczania czasoprzestrzeni zawarte wksice
Wahado. Narzdzie podwiadomoci, gdzie czytamy: Moemy cofn si wprzeszo
iustali, kiedy miao miejsce okrelone wydarzenie, lub wybiec wprzyszo izobaczy,
kiedy co innego si wydarzy [] kiedy zaczy si nasze wasne alergie, kiedy powstay
negatywne, ograniczajce nas przekonania, atake kiedy miao miejsce nasze poprzednie
wcielenie. Wahadeko zaprowadzi nas take wprzyszo wten jej obszar, ktry nas
interesuje. Zaufajmy odpowiedziom. Moemy np. ustali, ktrego dnia, miesica iroku
(zapytajmy take odekad istulecie) powinnimy zmieni zawd, przeprowadzi si do
nowego domu, wyjecha do innego kraju, a by moe na inn planet!10. Przytoczony
opis niczym nieograniczonych moliwoci radiestezji wyranie wskazuje, e praktyka ta
7
J.Verlinde w: http://www.egzorcyzmy.katolik.pl/zagrozenia/okultyzm-i-spirytyzm (16.04.2012),
J.Verlinde, Bg wyrwa mnie zciemnoci: Okultyzm achrzecijastwo, Warszawa 1998.
8
J.McDowell, D.Stewart, Okultyzm, Lublin 1995.
9
A.Zwoliski, Radiestezja, skd ta energia?, Krakw 1994.
10
T.J.Powell, Wahadeko. Narzdzie podwiadomoci, Warszawa 1997, s.112.
nie ogranicza si do poszukiwania wodnych y czy innych bliej nieokrelonych patologicznych promieniowa ziemskich czy kosmicznych.
Radiesteci, wychodzc od najprostszych koncepcji promieniowania y wodnych,
przechodz miao do koncepcji zaczerpnitych ze wspczesnej myli New Age. Mylenie
intuicyjne, holistyczna antropologia, deifikacja umysu ludzkiego czy monistyczna wizja
wszechwiata to sztandarowe hasa wyzwolonych radiestetw spod znaku ery wodnika.
Opowizaniu radiestezji zmyleniem intuicyjnym ikoncepcj wykorzystania okultystycznych zdolnoci prawej pkuli mzgowej pisz Tag iJudith Powell: Na czym polega
radiestezja? Polega na uyciu narzdzi fizycznych uatwiajcych wykorzystanie informacji
pochodzcej zintuicji czy te zprawej pkuli mzgu do uzyskania odpowiedzi niedostpnych zmysom fizycznym podporzdkowanym prawej pkuli. Jest to wic posugiwanie si fizycznym narzdziem dla wzmocnienia iucilenia dozna intuicyjnych11.
Poszukiwanie y wodnych przez radiestetw stanowi dla nich jedynie dobry punkt
wyjcia dla ich praktyki. D.Semelle wksice zatytuowanej Geobiologia azdrowie wyjania:
ya wodna dziaa osabiajco na ciao fizyczne, ale sprzyja rozwojowi ciaa eterycznego,
co odpowiada wreligii terminowi wzniesienie duszy12. Forsujc swoje mylenie wduchu
ery wodnika, winnym miejscu D.Semelle elokwentnie toruje wizj koniecznoci powrotu
czowieka do stanu harmonii znatur oraz potrzeb wprowadzenia rwnowagi pomidzy
elementem racjonalnym iintuicyjnym. Idea uwolnienia prawej pkuli mzgowej celem
wyzwolenia mylenia intuicyjnego unifikuje najnowsze koncepcje spod szyldu radiestezja zrozwijanymi ju od lat ideami New Age. Czytamy: Czowiek jest najwraliwszym
instrumentem, upi jednak swoj wraliwo, by da pierwszestwo postawie racjonalnej
iwyrozumowanej. Kady znas powinien mie swoj osobist wityni wdomu czy
wniedalekim ssiedztwie, gdzie mgby si naadowa energi idobrze poczu. Wykorzystajmy swoj intuicj, aby okreli miejsca dla nas dobre ize, istarajmy si unika tych
ostatnich [] ycie, ktre prowadzimy wnaszym materialistycznie iracjonalistycznie
nastawionym spoeczestwie, nie jest pene harmonii. Aby odnale rwnowag, pozwlmy
od czasu do czasu popracowa naszej prawej pkuli mzgowej, tej odpowiedzialnej za
intuicj iwyobrani13. Panenergetyczny obraz wiata iczowieka wyania si wsposb
niezwykle wyrazisty zinnego fragmentu ksiki, wktrym autor opisuje mier czowieka:
Energia istnieje na siedmiu poziomach, zktrych zaledwie dwa czy trzy wyczuwamy
naszymi sabo rozwinitymi zmysami. [] Pierwszy poziom tej energii jest materi, czyli
bardzo zagszczon energi. Kady poziom znajduje si na rnej czstotliwoci fal, tak jak
stacje radiowe. Wmomencie mierci zagszczona energia oddziela si od innych poziomw
istapia zzagszczon energi ziemi; zt chwil przestaje by ju oywiona. Wbrew temu,
co si powszechnie sdzi, dusza nie wzlatuje, ale pozostaje cay czas wpamie wysokich
czstotliwoci, tam, gdzie przebywa zawsze. Kady poziom zachowuje nieprzerwanie swoj
Tame, s.14.
D.Semelle, Geobiologia azdrowie, Warszawa 1999, s.41.
13
Tame, s.124.
11
12
Zwolennicy radiestezji przekonuj, e moe by ona pomocna czowiekowi we wszystkich dziedzinach ycia izachcaj do korzystania (oczywicie odpatnie) zich pomocy.
6. Niebezpieczestwa praktyki
Chciabym raz jeszcze podkreli, e wradiestezji istnieje zbyt wiele hipotez iprzypuszcze, aby mona si byo bezpiecznie wni angaowa. Pokusa sukcesu jest olbrzymia,
ale moliwo szkody jeszcze wiksza.
26
27
chorb iprzyczyn ich powstawania oraz stwarzaj zudne nadzieje dla ludzi dotknitych
nieszczciem38.
Wswoim artykule odnosi si krytycznie do praktyk medycyny niekonwencjonalnej
iradiestezji. Winnym miejscu M.Chory stwierdza: nie mog obojtnie patrze na
szerzenie pseudonauki, ciemnoty izabobonw, ani tolerowa manipulacji umysami ludzi
dotknitych zym losem. [] Czowiek, czsto umczony codziennymi troskami, wkocu poddaje si istaje si bezwolnym obiektem manipulatorw naszych umysw idusz.
Naszym losem nie kieruj ani planety, ani modulatorzy naszego biopola. Naszych chorb
nie wywouj ani promieniowania y wodnych, ani za polaryzacja palcw uprawej lub
lewej rki. Raka piersi nie uleczy ani wahadeko, ani rka radiestety39.
mylcy jest ksztat gowy, ktra nie spenia funkcji gowy czowieka, gdzie znajduje si
jego gwny dyspozytor mzg. [] Przeprowadzone dodatkowo badanie wybircze
Kosmity NOL UFO wykazao odmienno osobnika, ktrego widoczna dla ludzkiego oka jego powierzchnia moe by wkolorze biaym, szarym, zielonym oraz posiada
struktur zblion do futerka ziemskiej myszy40.
Powracajc na koniec naszych rozwaa jeszcze raz do wspominanej wczeniej ksiki
C.Spychalskiego Radiestezja wdomu ina dziace. Ot dowiadujemy si zniej owielu
wstrzsajcych skutkach przebywania ludzi izwierzt wekspozycji ciekw iy wodnych.
Okazuje si bowiem, e obok ludzi znakomitymi radiestetami s zwierzta, ktre posiadaj
niezwyky zmys radiestezyjny idoskonale wyczuwaj yy wodne. Wspomniany autor
ukazuje szerok palet niekorzystnych konsekwencji przebywania zwierzt wpobliu y
wodnych. Czytamy: Promieniowanie podziemnych y wodnych wywiera take niekorzystny wpyw na zwierzta. Pierwszy sygna to brak apetytu iywotnoci. Nastpnie to
opuchnite nogi, ktre cigle niespokojnie si poruszaj, azwierzta pomimo zmczenia
nie chc si pooy. Krowy dostaj skurczw, drgawek, konwulsji, staj si bezpodne lub
maj czste poronienia. Zdarzaj si przypadki wypadnicia macicy izapalenia wymion.
Wlecie krowy maj dug zmierzwion sier. Daj mniej mleka. Na pastwisku krowy
skubi czsto resztki ju wypasionej trawy, jakby nie zauwaay cigncego si obok pasa
bujnej rolinnoci, ale rosncej na yle wodnej []. winie kaszl ipomimo najlepszego
pokarmu nie tucz si []. Kury wkurniku wol siedzie na ziemi wolnej od jakichkolwiek zadranie, anieli na napromieniowanej grzdzie41. Dokonywanie szerszego
komentarza przytoczonego fragmentu zdaje si by zbyteczne. Trudno polemizowa
ztego typu argumentacj. Wspczesna nauka nie jest wstanie wykaza zalenoci kaszlu
czy zmierzwienia futra do krtszego czy duszego przebywania wokolicy yy wodnej.
Istnienie pojazdw UFO to kolejny do kontrowersyjny temat, nie mwic oradiestezyjnych pomiarach fizjologii kosmitw.
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, naley podkreli, e wlicznych publikacjach dostpnych na rynku polskim radiestezja przedstawiana jest jako dyscyplina
nienaukowa icile powizana zNew Age iokultyzmem.
Bibliografia
Almanach Radiestezyjny, nr7. Federacja Stowarzysze Radiestezyjnych wBydgoszczy 1997.
Chory M., Manipulacja umczon dusz, Polityka 1998, nr3(2124).
Faivre A., Esoteric, Braunschweig 1994.
Gajewski M., Rozdroa radiestezji, Sekty iFakty. Kwartalnik informacyjno-profilaktyczny,
nr8(4:2000), s.38.
40
41
Cz III
Micha uczyski
Wsplnym obiektem bada nauk okulturze ijzykoznawstwa jest kultura tradycyjna. Wan jej czci jest kultura duchowa, do ktrej zaliczaj si wszelkiego rodzaju
wyobraenia magiczne iwierzenia religijne. Tymi ostatnimi na gruncie jzykoznawstwa
zajmuj si wostatnich latach do intensywnie badacze tradycyjnej leksyki mitologicznej,
wtym nazewnictwa iterminologii wicych si zczarownictwem1.
Analiza jzykowa wykazuje, e we wszystkich jzykach sowiaskich sownictwo
zwizane ze sfer tradycyjnych wierze jest bardzo ywotne ifunkcjonuje wregionach
oduym konserwatyzmie kulturowym a do czasw wspczesnych. Nale tu m.in. nazwy
iterminy, odnoszce si do tej czci kultury ludowej, ktr mona nazwa zgodnie
ztematem przewodnim konferencji ezoteryzmem, czyli do magii, religii, spirytyzmu
iokultyzmu, poczonych wjeden synkretyczny system, charakterystyczny dla religijnoci
ludowej. Badajc tradycj ludow, wielokrotnie mona si przekona, e do niedawna
funkcjonoway wniej instytucje podobne do tych, jakie znamy ze wspczesnych ruchw
ezoterycznych. Wobrbie kultury tradycyjnej mamy oczywicie do czynienia znieco inn
ezoteryk ni ta XIX- iXX-wieczna nie zmienia to jednak faktu, e wiele zjawisk wystpujcych wspoecznociach chopskich mona bez wtpienia nazwa ezoterycznymi.
Pod terminem ezoteryczny na uytek niniejszego artykuu bd rozumie kade
zjawisko odnoszce si do tajemnych, niedostpnych szerokiemu ogowi, umiejtnoci,
ktrymi dysponuj reprezentanci instytucji zwizanych zczarownictwem2. Badacze zajmujcy si kulturami spoeczestw plemiennych wiedz, e nie tylko wodlegych rejonach
wiata, ale rwnie we wspczesnych konserwatywnych spoecznociach chopskich
1
WPolsce badaniami nad leksyk mitologiczn iobrzdow zajmuj si m.in. R.Dwigo, Polskie ludowe sownictwo mitologiczne, Krakw 2004 iA.Kruszec, Serbskie ludowe sownictwo mitologiczne
iobrzdowe, Krakw 2010.
2
Ezoteryzm, w: Religia, w: Encyklopedia PWN, red. T.Gadacz, B.Milerski, t.3, Warszawa b.r.,
s.508; H.Zimo, Ezoteryzm, w: Encyklopedia Katolicka, red. R.ukaszyk, L.Biekowski, F.Gryglewicz,
t.IV, Lublin 1983, s.1485-1486.
niekiedy take we wtrnych relacjach znowoytnymi koncepcjami ezoterycznymi (czsto byy to zapewne tumaczenia opracowa zachodnioeuropejskich, takich jak traktaty
demonologiczne, zielniki czy tytuy w krgu jarmarcznej literatury dewocyjnej) oraz e
najbardziej rozpowszechniona bya ona wRosji, wCzechach iPolsce, poniewa wtych
krajach moemy si spotka zwyranymi ladami znajomoci tradycji ezoterycznych
(wtym symboli okultystycznych, takich jak pentagram czy heksagram) wludowej magii apotropaicznej4. Wwypadku Rosji posiadamy dokadne dane historyczne oakcji
masowego zwalczania tego rodzaju literatury, zarzdzonej w1731 roku specjalnym ukazem carycy5. Natomiast co do Polski listy lektur wiejskich znachorw iczarownikw
wwystarczajcym stopniu potwierdzaj, e wobiegu czytelniczym znajdowao si wiele
tytuw, ktre dostarczay tego rodzaju wiedzy6.
Charakterystyczny rys zwizkw, stowarzysze, szk, sekt pielgnujcych wiedz
ezoteryczn iprzekazujcych j starannie wyselekcjonowanym adeptom wtrakcie zoonych, nierzadko niebezpiecznych rytw inicjacji, poprzedzonych zwykle duszym
lub krtszym okresem wtajemniczenia (nowicjatu), rwnie znalaz odzwierciedlenie
wludowej formie ezoteryzmu. Std liczne wzmianki owerbowaniu modych zdolnych
przez wdrownych czarnoksinikw na nauki oraz oich powrocie po latach jako
uznanych czarownikw iznachorw. Istniej rwnie wzmianki oprzekazywaniu przez
czarownice wszystkich sekretw swoim crkom dopiero na ou mierci spotyka si je
wrdach etnograficznych do czsto. Do takich rysw wsplnych zowieconym,
uczonym ruchem ezoterycznym naley te cisa hierarchizacja czarownic iznachorw,
ich podzia na stopnie ze wzgldu na sta/dowiadczenie, rang, posiadan moc (oraz jej
rdo: przyrodzone lub wyuczone).
Podsumowujc, mona powiedzie, e znany wspczenie obraz ludowego czarownictwa wykazuje zjednej strony wpywy ezoteryzmu, zdrugiej natomiast zbudowany
jest na tych samych strukturach mylowych, charakterystycznych dla kultur tradycyjnych.
Owe podobiestwa atwo tumacz si homogenizmem znanej wspczenie, synkretycznej
religijnoci chopskiej, ktra powstaa wskutek nakadania si na siebie rnych warstw.
Oczarownicy (iponiekd oczarownictwie wogle) pisa B.Baranowski: wPolsce posta
czarownicy uksztatowaa si zrnych wzorw. Nie bez znaczenia by tu miejscowy typ,
wywodzcy si jeszcze zczasw przedchrzecijaskich, posdzanej oczary wrki-znachorki. Wmniemaniu opinii ludowej bya ona wpewnych kontaktach znieczystymi siami,
niekoniecznie jednak zdiabem. Powoli upowszechnia si na ziemiach polskich inny
Por. K.Moszyski, Kultura ludowa Sowian, t.2, cz.1, Warszawa 1968, s.332; atake: J.Ztek,
Povry ome, esk Ld 15(1906), s.437, gdzie rysunek mu noha noga mory wformie pentagramu
spenia funkcj obronn przed istotami demonicznymi, zwanymi morami, zmorami itp.
5
E.B.Smiljanskaja, Suevernaja kniica pervoj poloviny XVIII v. Iz Biblioteki Kazanskogo Universiteta, ivaja Starina 2(1994), s.33.
6
A.Kisielewska, Czarownik pogody zLachowic, Rocznik Muzeum Etnograficznego wKrakowie
8(1983), s.53-69; teje, Panetnik Wojciech Rachwa zPrzysietnicy, Materiay Muzeum Budownictwa
Ludowego wSanoku 12(1970), s.25-46.
4
B.Baranowski, Kultura ludowa XVII iXVIII w. na ziemiach Polski rodkowej, d 1971, s.238.
Justyna Kroczak
Zob. G.Stroumsa, Hidden Wisdom. Esoteric Traditions and the Roots of Christian Mysticism,
Leiden-Boston 2005, p. 149-150.
1
stycki, przedstawiajc rwnoczenie swj idea mdrca gnostycznego (tj. gnostyka, ale
chrzecijaskiego)14. WKobiercu szstym czytamy, e prawdziwy gnostyk to osoba, ktra
wolna jest od wszelkich namitnoci ipoprzez bogobojno oraz cnot osiga prawdziw wiedz oBogu, czyli doskonao15. Ten idealny typ chrzecijanina przejawia si
bdzie szczeglnie wyranie wpniejszym ruchu monastycznym iyciu eremickim, do
ktrego szczegln predylekcj ma prawosawie16. Nie ma tu oczywicie wprost mowy
ojakimkolwiek ekskluzywizmie, niemniej jak pisaa Janina Niemirska-Pliszczyska
Klemens Aleksandryjski wyznaje sui generis elitaryzm, ktry nie wynika bynajmniej
zbraku mioci do czowieka czy intelektualizmu, ale raczej zarliwego mistycyzmu,
ktrym przepojone jest cae dzieo [Kobierce J.K.]17. Wspomniany elitaryzm, ktry
wnaturalny sposb implikuje pewn dychotomi wiedzy ezoterycznej iegzoterycznej,
ma wedug wspomnianych wyej Ojcw Kocioa potwierdzenie wPimie witym.
Szczeglnie chtnie powoywali si na listy w. Pawa, ale take, jak to miao miejsce
uOrygenesa, na Ewangeli w. Mateusza iw. Jana18. Bazujc na tym, dokonali swoistego podziau wrd wiernych oddzielili od siebie praktyka od gnostyka, czy te ludzi,
ktrzy przygotowali si, aby by godnymi izdolnymi do przyjcia mdroci19. Praktyk
by zwykym wiernym, ktry nie filozofowa na temat wiary, gnostyk natomiast to typ
chrzecijaskiego inteligenta, ktry dy do gnozy, czyli wiedzy witej ezoterycznej,
teoretycznie dostpnej dla wszystkich, ale praktycznie tylko dla nielicznych. Zarwno
Orygenes iKlemens Aleksandryjski, jak iMaksym Wyznawca wKsidze Owieconych
(Centurie gnostyckie) odgraniczyli od siebie te dwa typy chrzecijan.
WKomentarzu do Ewangelii w. Mateusza Orygenes omawia postp ludzi wdoskonaoci na zasadzie piramidy20. Warto doda, e by on take zwolennikiem egzegezy
alegorycznej, ktra miaa na celu odkrycie ukrytego itym samym prawdziwego sensu
ksig biblijnych. Zkolei Maksym Wyznawca wKsidze Owieconych, specjalnie napisanej
dla tego drugiego, doskonalszego typu chrzecijanina, nazywa gnoz wiedz wit imi Gnostyczny gnoza; gnostycki gnostycyzm.
Stromata VI, 9.
16
Por. J.Keller, Prawosawie, s.248.
17
Zob. J.Niemierska-Pliszczyska, Wstp, w: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapiskw filozoficznych dotyczcych prawdziwej wiedzy, prze. J.Niemierska-Pliszczyska, t.1, Warszawa 1994, s.XXXV.
18
Przykady cytatw, na ktre powouj si Ojcowie Kocioa: Hbr 5,14: Przeciwnie, stay pokarm
jest waciwy dla dorosych, ktrzy przez wiczenie maj wadze umysu udoskonalone do rozrniania dobra
iza [doroli gnostycy; niemowlta wdomyle zwykli wierni J.K.]; 1 P 2,2: Jak niedawno narodzone
niemowlta pragnijcie duchowego, niesfaszowanego mleka, abycie dziki niemu wzrastali ku zbawieniu;
2Kor 3,18: My wszyscy zodsonit twarz wpatrujemy si wjasno Pask jakby wzwierciadle; za spraw
Ducha Paskiego, coraz bardziej janiejc, upodabniamy si do Jego obrazu (odsonit twarz ma gnostyk);
1 Kor 2,6: Ajednak gosimy mdro midzy doskonaymi, ale nie mdro tego wiata ani wadcw tego
wiata, zreszt przemijajcych; 1 Kor 2,7: Lecz gosimy tajemnic mdroci Boej, mdro ukryt, t,
ktr Bg przed wiekami przeznaczy ku chwale naszej. Wszystkie cytaty wedug Biblii Tysiclecia.
19
De principiis I, 3 (Orygenes, Ozasadach, prze. S.Kalinowski, Krakw 1996).
20
Zob. MtKom XI (Orygenes, Komentarz do wedug Mateusza, prze. K.Augustyniak, Krakw 1998).
14
15
styczn, dostpn dla wybranych. w. Maksym idzie nawet dalej wodrnianiu od siebie
typw wiernych iwyrnia zwykych wiernych, uczniw iapostow21, co przypomina
nieco Orygenesow piramid.
Nie ma wtpliwoci, e wszystkie wymienione dziea, tj. Kobierce, Ozasadach oraz
pna wstosunku do nich Ksiga Owieconych, charakteryzuj si mistycyzmem. Taka
forma uprawiania teologii, kontynuowana wV w. przez Pseudo-Dionizego Areopagit
okrelia charakter teologii bizantyjskiej iwpniejszym okresie take prawosawnej.
Badacze duchowoci wschodniej twierdz nawet, e chrzecijastwo wschodnie nigdy
nie znao konfliktu midzy teologi amistyk. John Meyendorff pisa: Tak wic Bizancjum nigdy nie znao [] polaryzacji midzy teologi atym, co Zachd nazywa
mistycyzmem. Co wicej, ca teologi wschodniego chrzecijastwa czsto okrelano
jako mistyczn22. Zkolei Wodzimierz osski uwaa, e: teologia imistyka dalekie
s od pozostawania wopozycji, wrcz przeciwnie wzajemnie si wspieraj. Jedna bez
drugiej nie jest moliwa []. Mistyk pojmuje si jako teologi par excellence23. Myl,
e zpowodzeniem mona zacytowa wtym kontekcie take Guenona: [K]ocioy
[W]schodnie nie znaj mistyki jako osobnego dowiadczenia, ktre byoby oderwane
[] poniewa zachoway one praktyk inicjacyjn hezychazmu, to oznaczy modlitwy
serca wkontemplacyjnym wyciszeniu24. Mistyka jako forma uprawiania teologii, atake
nieodczne od niej dowiadczenie mistyczne, zwizana bdzie zinicjacj, oktrej wpowyszym cytacie pisa Guenon. Praktyki inicjacyjne s jedn zcech ezoteryzmu wedug
wspczesnego teoretyka ezoteryzmu AntoineaFaivrea25. Inicjacja stanowi bdzie,
wedug definicji tego badacza, abstrahujc od jej rozrnienia na inicjacj wewntrzn
izewntrzn, pewne dowiadczenie absolutnej duchowej przemiany26. Za tak wanie
form inicjacji moe by uznane mistyczne dowiadczenie hezychastw.
odwoanie do palamickiego rozrnienia niepoznawalnej Boskiej istoty ipoznawalnych Boskich energii31. Naley jednak zaznaczy, e zarwno istota, jak ienergie s
niestworzone. Doktor Hezychastyczny pisa: Awic jeden Bg, czczony wtrzech
hipostazach ijednej istocie, niepodzielnie icakowicie dzieli si take na rne energie.
[] Musimy przyzna, e czym innym jest istota Boga, aczym innym wychodzenie,
czyli energia lub wola Boga, chocia jest jeden Bg, dziaajcy ichccy. [] My za
zostalimy nauczeni przez Ojcw, e wszystkie energie Boga s niestworzone, chyba e
kto uzna energi () za tosam zdziaaniem (), czyli skutkiem32.
Istota Boga pozostaje niepoznawalna, lecz Boska energia ujawnia si poprzez wiato33,
ktrej dowiadczaj hezychaci wmodlitwie. Bg jest Deus absconditus wswojej istocie,
aDeus revelatus wswoich energiach34.
Hezychia bya zatem dowiadczeniem mistycznym, ktre charakteryzowao si
dwojakim odczuciem: transcendencji Boga, Jego nieprzeniknionej natury, ktrej nie
mona znim dzieli wjego istocie oraz afirmacji bliskoci Boga, jego immanencji,
jego obecnoci wkadym znas, czyli rzeczywistej deifikacji czowieka, Moc Sowa
iDucha35. Gwnym celem hezychastw byo przebstwienie (gr. ), ktre
miao cechy wspominanej wczeniej Faivreowskiej inicjacji, naleaoby jednak doda, e deifikacja czowieka odbywa si za spraw nie tylko indywidualnego wysiku
czowieka, ale take aski Boga. Przebstwienie stanowio wic cakowit wewntrzn
metanoj ciaa iduszy, czowiek wbrew temu, co sugerowali platonicy ineoplatonicy,
by bowiem dla hezychastw jednoci36. Przebstwienie powinno by celem kadego chrzecijanina, jednak szczeglnie predestynowani byli do tego mnisi ieremici,
zuwagi na model ich ycia, bardziej zerodkowany na modlitwie ikontemplacji ni
czowieka wieckiego.
Niekiedy mona spotka si zpotraktowaniem hezychazmu jako medytacji i, co za
tym idzie, porwnania go zindyjsk jog albo praktykami zikr (dhikr) muzumaskich
sufich37. Oile zestawienia zjog nie da si obroni, to zsufickimi praktykami ju tak.
Wzajemne wpywy chrzecijastwa iislamu wXIII iXVI w. byy niewtpliwe inieza Zob. Teophanes, PG 150, kol. 910-960; zob. take Grzegorz Palamas, Obrona szczegowa, prze.
I.Zogas-Osadnik, w: L.Kiejzik, Palamas, Bugakow, osiew. Rozwaania oreligii, imieniu Boym, tragedii
filozofii, wojnie iprawach czowieka, Warszawa 2010.
32
Zob. Grzegorz Palamas, Obrona szczegowa, s.130-133.
33
Chodzi owiato przemienienia na grze Tabor (Mk 9,2-8). Palamas wwielu miejscach pisa
owietle, ktrego dowiadczaj hezychaci, np. Homiliae, PG 151, kol. 433B.
34
Por. P.Evdokimov, Prawosawie, prze. J.Klinger, Warszawa 1964, s.16.
35
Zob. J.-Y.Leloup, Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna, prze. H.Sobieraj, Krakw
1996, s.79.
36
Zob. Gregorii Palam, De Hesychastis, PG 150, col. 1104A-1104D.
37
Zob. A.Siemianowski, Tomizm apalamizm. Wok kontrowersji doktrynalnych chrzecijaskiego
Wschodu iZachodu wredniowieczu, Pozna 1998 s.23; Kallistos Ware, Modlc si ciaem: hezychastyczna
metoda modlitwy ijej niechrzecijaskie odpowiedniki, w: tene, Tam skarb Twj, gdzie serce Twoje, prze.
K.Leniewski, Lublin 2011, s.71-106.
31
imieniem, ani tylko swoim imieniem). Sama formua jednak nie wystarczy, trzeba j
jeszcze dobrze zrozumie. Ot podmiotem pierwszej czci zdania (tj. do kai) jest imi
Boe (poniewa jest ono wyraone wnominativie iopatrzone rodzajnikiem), adrugiej
Bg. Orzeczniki wtych dwch zdaniach s wyraone dwojako: raz bez rodzajnika, raz
zrodzajnikiem. Ta drobna rnica ma powane konsekwencje interpretacyjne. Grecki
rodzajnik specyfikuje cz zdania, przy ktrej stoi. Florenski wyjania: Orzecznikami
s: wpierwszym wypadku Bg, wdrugim Imi; orzeczniki s uyte dwojako: raz
bez rodzajnika, za drugi raz zrodzajnikiem. To odpowiada, po pierwsze, podpadaniu
podmiotu pod pojcie orzecznika, po drugie pozycji ontologicznej tosamoci rzeczywistoci oznaczanej przez podmiot zrzeczywistoci orzecznika podpadaniu orzecznika
pod podmiot. Wten sposb formua ta [tj. imiesawia J.K.] stwierdza, e Imi Boe,
jako rzeczywisto odsaniajca iujawniajca Bosk Istot, jest wiksze ni ono samo ijest
boskie; mao tego jest samym Bogiem, rzeczywicie ujawnianym wImieniu, anie zudnym, iluzorycznym zjawiskiem. Zarazem Bg, cho si ujawnia, nie traci wswym zjawisku
swojej realnoci []50. Wtoku rozwaa Florenski doszed do wniosku, e odrzucenie
podziau na istot ienergi jest rwnoznaczne zodrzuceniem religii wogle51. Ponadto
przekonanie ozwizku istoty ijej energii ma wydwik oglnoludzki. Myliciel pisa:
owa nauka jest implicite obecna we wszelkiej yciowej myli, ley upodstaw wiatopogldu wszystkich ludw wszech czasw []52. Wanie dlatego spory palamickie isam
palamizm, oile dotyczy wskiego problemu teologicznego, zyska znaczenie niepomiernie
szersze: oglnoludzkie iuniwersalne wanie. Wymawianie witego imienia bdzie zatem
przykadem dowiadczenia mistycznego lub inicjacji chrzecijaskiej iodczucia gbi (ezoteryzmu). Zkolei przykadem nauki bardziej teoretycznej, niemajcej bezporedniego, tj.
praktycznego przeoenia na jako ycia chrzecijaskiego, ale stanowicej pewn prb
zrozumienia gbi iistoty chrzecijastwa, bya sofiologia.
4.2. Nauka oSofii Mdroci Boej
Twrc rosyjskiej wersji nauki oSofii by Wodzimierz Soowjow, nauk t kontynuoway nastpne pokolenia rosyjskich filozofw, wprowadzajc szereg oryginalnych modyfikacji, jednak najbardziej wyrazist wersj tej koncepcji spotykamy uSergiusza Bugakowa.
Myliciel ten, jako ksidz prawosawny, by pod silnym wpywem mistycznych nauk
Ojcw Kocioa, szczeglnie wspominanego wielokrotnie Grzegorza Palamasa, ale take
Ojcw kapadockich. Bazujc na Palamickiej doktrynie opoznawalnoci niestworzonych
energii Boskich twierdzi, e nie ma absolutnego ontologicznego rozdarcia midzy Bogiem
Zob. P.Florenski, Imiesawie jako zasada filozoficzna, w: tene, Sens idealizmu. Metafizyka rodzaju
ioblicza iinne pisma, Warszawa 2009, s.150.
51
Zob. tame, s.152.
52
Tame, s.127.
50
Uruchamianie porednictw
Spirytyzm ichanneling
wich relacji do wiata nadzmysowego
Wstp
Fenomeny mediumiczne obejmuj rozlege transhistoryczne itranskulturowe zjawisko
obcowania zduchami lub innymi ponadzmysowymi mocami ispotykane s wwielu
formach religijnych iparareligijnych od szamanizmu, poprzez Starotestamentowy opis
wizyty Saula uczarownicy wEndor (1 Sm 28,7-19), motywy charakterystyczne dla
literatury romantyzmu, a do takich nowych religii, jak haitaskie vodou, kubaska
santeria, brazylijska umbanda czy amerykaska urantia. Kluczow rol wfenomenach
tych odgrywa medium, tj. osoba wchodzca wkontakt ze wiatem niewidzialnym. Czci
szerokiego iwielopostaciowego mediumizmu jest zachodni ezoteryzm, wktrym idea
kontaktw zzawiatem odgrywa istotn rol. Wyrazicie egzemplifikuje si ona m.in.
wspirytyzmie ichannelingu1.
Wzachodnim ezoteryzmie relacje do wiata nadzmysowego maj wielowtkow
histori, wskaza tu mona np.: teurgi, wrbiarstwo, czarownictwo, kaba. Zjawiska
te, cho zrnicowane wswej historii iformach, czy cecha medialnoci, czyli poredniczenia. Chodzi zarwno osam osob medium porednika, jak ionadzmysow sfer
rzeczywistoci porednich, na ktrej fenomeny te koncentruj swoj uwag. Iwanie
ten drugi aspekt pozaludzkich porednictw bdcy nieodzownym komponentem
zachodniego ezoteryzmu, bdzie przedmiotem niniejszego artykuu. Akcentowanie
porednictw/mediacji jest bowiem jednym zpryncypiw tosamoci zachodniego
ezoteryzmu, jedn zimmanentnych cech odrniajcych ezoteryzm od innych zjawisk
parareligijnych ikulturowych2. Mimo upywu czasu, popularno ezoterycznych fe Por. R.Dziura, Mediumizm, w: S. Wilk et al. (red.), Encyklopedia katolicka, t.XII, Lublin, TN
KUL 2008, kol. 394-396.
2
Zwrcili na to uwag zarwno Antoine Faivre, jak iPierre A.Riffard. Zob. A.Faivre, Access to
Western Esotericism, New York, State University of New York Press 1994, s.10-15, zw. s.12; A.Faivre,
1
grzechem rozdzielenia tego, co na dole od tego, co na grze. Oba zjawiska skupiaj si na ujawnianiu ulokowanych midzy tymi dwoma biegunami nieuchwytnych
zmysowo form porednich. Wprocesie tym szczeglna rola przypada rnego rodzaju
podmiotowym mediacjom (anioom, duchom, siom, energiom, etc.). wiat tych istot
jest womawianych zjawiskach, podobnie jak wcaym ezoteryzmie, opisywany wsposb
nieostry inie stanowi zamknitego zbioru enumeratywnie wyliczonych rzeczywistoci,
lecz odsya do wiata przekraczajcego mechanicystycznie iscjentystycznie pojmowan
natur. Ich prawdziwa natura zakryta jest przed fizycznym wzrokiem imoe by poznana,
dziki uyciu technik pozazmysowych ipozadyskursywnych. Poznanie wiata mediacji
prowadzi przede wszystkim do zdobycia wiedzy, bdcej rdem wewntrznej przemiany.
Poznanie form porednich midzy natur awiatem boskim czyni te moliwym przekraczanie granic fizycznoci ipoznanie tego, co ponadzmysowe, dajc dostp do wyszego
wiata. Dziki takiej perspektywie epistemologicznej scjentystycznie pojmowana natura
(od)zyskuje swoje odniesienie do absolutu.
co wTabula Smaragdina zostao okrelone jako relacja midzy tym, co na dole atym,
co na grze, czyli wiat wszelkiego typu mediacji iporednictw midzy fizyczn natur
awiatem boskim7.
Dobr ilustracj ezoterycznej postawy skoncentrowania na formach porednich midzy wiatem materialnym aBogiem jest nastpujce spostrzeenie FaivreaBy moe,
to wanie pojcie porednictwa stanowi ornicy pomidzy tym, co mistyczne atym,
co ezoteryczne. Wnieco uproszczony sposb mona powiedzie, e mistyk wcile klasycznym znaczeniu tego sowa aspiruje do mniej wicej cakowitego wyparcia
przedstawie iporednikw, poniewa s one dla niego przeszkod wzjednoczeniu si
zBogiem. Natomiast ezoteryk prezentuje wiksze zainteresowanie elementami poredniczcymi ukazanymi jego wewntrznemu oku poprzez moc jego kreatywnej wyobrani, ni
siganiem sw istot ku zjednoczeniu zboskoci. Woli on raczej przebywa na drabinie
Jakubowej, gdzie anioy (iniewtpliwie inne istoty) wdruj wgr iwd, ni wspi
si na szczyt ijeszcze dalej8.
Wepistemologii ezoterycznej dominuje nurt negatywny, bosko wedug ezoterykw jest niepojmowalna. Bg rozumiany jest jako ukryty, trudnodostpny, nie
ingerujcy bezporednio whistorii, dlatego wwikszoci przypadkw nie poddaj
Go logicznej analizie, lecz koncentruj si na sposobach jego ujawniania si wsferze
form porednich9. Wtym sensie wiat mediacji opisuje porednio to, co absolutne
iniepoznawalne. Bg jest ukrytym skarbem, ktry chce zosta poznany. Pozwala
sobie by czciowo objawionym poprzez przepoowienie si wcentrum ontologicznej
sfery, usytuowanej pomidzy naszym stworzonym wiatem anieznanym, ktra jest
przypuszczalnie miejscem spotkania pomidzy Nim astworzeniem. Wten sposb
transcendencja iimmanencja s pogodzone10.
Zarwno spirytyzm, jak iwchanneling nie koncentruj si na odkrywaniu tajemnic boskoci. Boski byt, ktry uznawany jest za pierwsz przyczyn, nie posiada
zazwyczaj womawianych fenomenach mediumicznych wyranie zdefiniowanej formy
wyobraeniowej, lecz pozostaje epistemologicznie oddalony. Niekiedy przedstawiany
jest wformie bezosobowej, jak uBawatskiej, ktra stwierdza To jest bezosobowa
wszechobecna rzeczywisto, albowiem zamyka wszystkich iwszystko. Jej bezosobowo okazuje si podstawowym przedstawieniem systemu. Jest upiona wkadym
atomie wszechwiata isama jest wszechwiatem11. Podobnie sdzi C.W.Leadbeater,
piszc Samo Bstwo stoi poza osobowoci, jest we wszystkim iprzez wszystko.
Wrzeczywistoci Bg jest Wszystko12. Wksikach Nowalskiej Bg nazywany
Por. A.Faivre, Access, s.12.
A.Faivre, Access, s.12.
9
Por. A.Faivre, Access, s.22.
10
A. Faivre, Access, s.27.
11
H.Bawatska, Doktryna tajemna, Warszawa 1995, t.2, s.171-172.
12
C.W.Leadbeater, Zasady teozofii, Warszawa 1909, s.23. Por. take: M.F.Bednarowski, New
Religions and the Theological Imagination in America, Bloomington and Indianapolis 1989, s.35-37.
7
8
dzi wowiele wyszym ponad-ludzkim stanie []17. Jego zdaniem, mistrz stoi na szczycie drabiny reinkarnacyjnej itym samym poza koniecznoci podlegania reinkarnacji18.
Gdy dramat dosiga wypenienia, gdy wszystkie ycia iwszystkie mierci s przeyte
idowiadczone, dusza rozpoczyna sw now przeznaczon jej drog jako Mistrz Mdroci,
jako bezporedni przedstawiciel Boga na ziemi []19. Uzasadniony jest wic wniosek, e
mistrzowie s duszami osb, ktre osigny wyzwolenie od podlegania fizycznoci ijako
takie mog korzysta zciaa, ale nie s od niego zaleni20. Potwierdzenie takiego rozumienia
znajdziemy wpismach teozoficznych. Dla Annie Besant mahatmowie tworzcy Wielkie
Biae Bractwo s Duchami cakowicie wyzwolonymi, gdy osignli kres moliwoci rozwoju
wpostaci cielesnej. Jeli wwczas nie opuci on swego ciaa iwiata, [] wtenczas zostaje
Tym, ktrego zwiemy Mistrzem, Duchem cakowicie wyzwolonym, dziaajcym jednak
przez fizyczne ciao21. Annie Besant przypisuje im te wiele przymiotw wrcz boskich.
Jej zdaniem, hierarchia kieruje na przykad dziejami wszechwiata: []przeksztaca powierzchni naszego globu, wznosi izatapia ldy, wytwarza nowe rasy, [] kieruje losami
narodw, rozstrzyga oprzeznaczeniach cywilizacji, rwnoway od czasu do czasu wielkie
porachunki ras inarodw irzdzi zewntrznymi losami ludzkoci22.
Istoty porednie cechuje zrnicowanie iniejednoznaczno. Reprezentuj rne
poziomy rozwoju, atym samym zrnicowane poziomy moralne. Od wysoko rozwinitych, szlachetnych duchw przepenionych bezinteresown mioci do ludzi, a po
istoty szkodliwe, stanowice przeciwiestwo pierwszych. Ci ostatni wpismach Barbary
Marciniak okrelani s jako Ciemne Koszulki bd Jaszczurki23. Channelistka ta
dodaje jednak, e szkodliwoci tej nie naley rozumie wkategoriach za moralnego, lecz
jedynie braku odpowiedniej wiedzy. Bdcie uprzejmi, kiedy mwicie osiach ciemnoci.
Nie mwcie, jakoby byy one ze. Zrozumcie po prostu, e s one nie poinformowane
itworz systemy, ktre s rwnie nie poinformowane, poniewa wierz, e tak wanie
musz postpowa24.
Oile wreligiach teocentrycznych, azwaszcza wchrzecijastwie, ze duchy pojmuje
si bardziej wkategoriach etyczno-aksjologicznych (nie s odwieczne inie bray udziau
wakcie zaoycielskim wszechwiata, lecz jako stworzenia skoczone iniekonieczne
okreliy swj status, dokonujc wolnego wyboru), s wic cakowicie przyporzdkowane
C.Jinarajadasa, Czowiek we wszechwiecie, t. 1, Madras 1957, s.1.
Por. tame, s.61.
19
Tame, s.79.
20
Por. W.J.Hanegraaff, Intermediary, s.630.
21
A.Besant, Wtajemniczenie, czyli droga do nadczowieczestwa, Warszawa 1928, s.103. Rwnie
anonimowy autor jednego zartykuw teozoficznych okrela ich jako istoty niezmiernie przewyszajce
poziom ludzki, istoty nadludzkie, boskie. Zob. [anonimowo], Ze studiw porwnawczych nad religiami,
Przegld Teozoficzny (1921) 2, s.55.
22
A.Besant, Wtajemniczenie, s.106; zob. take: tame, s.103.
23
B. Marciniak, Zwiastuni witu. Nauki Plejadian, Biaystok, Arte 2009, s.51-52.
24
B. Marciniak, Zwiastuni, s.51-52.
17
18
historii zbawienia25, otyle womawianych zjawiskach ezoterycznych jako osobowe elementy struktury wszechwiata atwiej pojmowane s wkategoriach ontycznych. Wedug
Marciniak s istotami zkosmosu, ktre maj swj wasny dom wprzestrzeni kosmicznej,
nale do kategorii Bogw stwrcw ibrali udzia wbudowaniu wiata, lecz sami
odseparowali si od wiedzy, przez co ich dziaanie ma charakter destrukcyjny26. Wedug
Nowalskiej nie naley dzieli Energii na dobre ize, gdy wrzeczywistoci s to istoty
rnice si jedynie etapem rozwoju27.
Skupiajc uwag na wiecie porednictw, przedstawicielom omawianych fenomenw
mediumicznych nie chodzi oaktywno typu fantasy iscience-fiction, lecz oTiryakanowskie kognitywne sporzdzanie map natury ikosmosu28. Przedstawiaj oni czsto
rozbudowane izawie opisy wiata poredniego, jak rwnie kosmologii iantropogenezy
oraz mitycznych wydarze oskali kosmicznej, poparte jedynie autorytetem istot poredniczcych29. Jednak sfera form porednich eksplorowana wspirytyzmie ichannelingu
rozumiana jest odmiennie ni wreligiach monoteistycznych. Wprawdzie poprzez niefizykaln natur istoty nadzmysowe przewyszaj cielesnego czowieka wpodobiestwie
do Boga, jednak rwnoczenie ich wielo jasno wskazuje na oddalenie od Jednego30.
Wobu opisywanych fenomenach istoty poredniczce s przedstawiane zjednej strony
jako rodzaj kontynuacji bstwa, ale zdrugiej jako istoty niszego rzdu ni bstwo31.
S wic raczej, podobnie jak wcaym zachodnim ezoteryzmie, nie tyle hierarchi wiata
boskiego, ile raczej formami porednimi midzy bstwem awiatem32.
Literatura spirytystyczna ichannelingowa przedstawia je jako istoty znajce wol
Boga, jak twierdzi Bailey, to za ich porednictwem boskie energie docieraj do ludzkoci33. Tre nauk istot nadzmysowych dotyczy zarwno obszaru osobistego, jak ikwestii
globalnych. Waspekcie osobistym obok zagadnie egzystencjalnych pojawiaj si tematy
zwzane zsamopoznaniem, np.: prawdziwej natury iukrytych moliwoci czowieka,
struktury wewntrznej jani (np. obecno wniej ducha chrystusowego) czy inspiracji do
Por. K.Rahner, H.Vorgrimler, May sownik teologiczny, Warszawa 1987, kol. 79-80.
B. Marciniak, Zwiastuni, s.51-52.
27
E.Nowalska, Przyjaciele wiata, Warszawa 2000, s.49-50.
28
Szerzej zob. E.A.Tiryakian, Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology 78 (1972) 3, s.499.
29
Zob. np. C.Jinarajadasa, Czowiek, t.1, s.36-42; B. Marciniak, Zwiastuni, s.37-44. Por. take
J.Prokopiuk, Droga do wtajemniczenia rdze antropozofii Rudolfa Steinera, w: R.Steiner, Droga do
wtajemniczenia, Pozna 2000 s.80, 114-116; tene, cieki, s.52-53.
30
Por. W.J.Hanegraaff, Intermediary, s.628.
31
Te kontynuacje Najwyszego Stwrcy, ktre bdziemy nazywa bogami stwrcami, poszy izaczy eksperymentowa zenergi Najwyszego Stwrcy, jak mieli wsobie. Zaczli stwarza swoj wasn
hierarchi, ktra zkolei stworzya inne hierarchie. Kada kolejna hierarchia stwarzaa nastpn hierarchi,
aby obdarzy j swoj wasn istot iaby pomagaa wrozwoju wiata. B. Marciniak, Zwiastuni, s.37.
32
Por. J.-P. Brach, Intermediary Beings III: Renaissance, w: W.J. Hanegraaff (ed.), Dictionary, s. 623,
627; W.J. Hanegraaff, Intermediary, s. 628.
33
Por. A.A.Bailey, Powrt Chrystusa, Genve 1973, s.23.
25
26
3. Operowanie porednictwami
Poznawczemu aspektowi ezoteryzmu towarzyszy niejednokrotnie aspekt praktyczny,
polegajcy na wpywaniu na sfer porednictw, uruchamianiu tajemnych mocy. Zdaniem Larsena wiara wprawdziwo takich metod stanowi wany klucz do zrozumienia
zachodniego ezoteryzmu35.
Zarwno wspirytyzmie, jak iwchannelingu kontakt zinteligentnymi istotami wiata
poredniego moe przybiera charakter spontaniczny lub celowo sprowokowany osigany
za pomoc specjalnych procedur. Mediumiczna ga ezoteryzmu dostarcza nam wielu
przykadw operowania sfer poredni przy pomocy wysiku woli iodpowiednich zabiegw
medium lub channela36, wcelu uzyskania podanych skutkw. Wywoywanie duchw,
posugiwanie si specjalnymi tabliczkami ouija, publiczne seanse spirytystyczne czy sesje
B. Marciniak, Zwiastuni, s.33.
L.S.Larsen, Western Esoterism: Ultimate Sacred Postulates and Ritual Fields, Lund 2008, s.viii.
36
Na fakt, e channeling nie zawsze musi by inicjatyw istot zawiatowych, lecz moe te by
rezultatem samodzielnych poszukiwa channela zwrci uwag W.Bockenheim, Channeling, s.92.
34
35
channelingowe (jak to miao miejsce wprzypadku np.: sistr Fox czy Heleny Bawatskiej),
ale take lektura przekazw astralnych, s przykadami sztucznego sigania do sfery ponadzmysowej wcelu posuenia si ni. Medium/channel, czyli osoba majca kontakt ze
wiatem niewidzialnym, moe peni sw funkcj dziki odpowiedniej wraliwoci iumiejtnoci wchodzenia wkontakt, ale take nakaniania istot nadzmysowych do wsppracy.
Wspirytyzmie wykorzystywane s porednictwa dusz/duchw osb zmarych, czsto
wskazuje si wrcz na postaci historyczne, np. siostry Fox weszy wkontakt zduchem
zabitego ongi komiwojaera, ktry odpowiada na ich pytania, Doris Stokes odbieraa
przesania ducha, ktry przedstawia si jako Ramonov. Brazylijskie medium spirytystyczne, Divaldo Franco (w. Divaldo Pereira Franco, ur. 1927), spisywa pismem automatycznym wiadomoci, ktrych autorstwo przypisuje duchowi Joanny de Angelis, za Chico
Xavier (w. Francisco Cndido Xavier,1910-2002) przy pomocy pisma automatycznego
mia zapisywa liczne przesania ducha oimieniu Emmanuel, co przynioso mu ogromn
popularno wcaym kraju.
Wchannelingu pojawiaj si przekazy tzw. istot astralnych, nie bdcych ju duszami zmarych. Channelami tajemniczych istot zrnych sfer rzeczywistoci byy np.:
Helen Schucman, ktra channelowaa Jezusa Chrystusa, Jane Roberts channelujca istot
oimieniu Seth, Judy Zebra Knight, ktra przekazywaa informacje od istoty duchowej
przedstawiajcej si jako Ramtha, Alice Ann Bailey iTerri Newlon odbieray instrukcje od
mistrza duchowej hierarchii imieniem Dawhal Khul, David Spangler nawiza kontakt
zistot imieniem John. Bailey utrzymuje, e wzywanie pomocy nadzmysowej Hierarchii
sprawi, e Hierarchia ta odpowie37, za wypowiadanie sw Wielkiej Inwokacji przyspieszy
ponowne przyjcia Chrystusa, ktry jest Gow Duchowej Hierarchii38.
WTowarzystwie Teozoficznym mamy do czynienia zukrytymi mistrzami tworzcymi Wielkie Biae Bractwo, kierujce losami wiata ihistorii. Helena Bawatska
twierdzia, e odbiera przekazy od ukrytych mistrzw wformie materializujcych si
na kartkach papieru zapisw, mieli oni take dyktowa lub wrcz dopisywa cae ustpy
jej ksiek39. Podobnie inni teozofowie byli wzayych kontaktach zmahatmami, np.
A.P.Sinnett iC.W.Leadbeater40. Wedug nauki teozofw mistrzowie s jedynymi wpeni
Por. A.A.Bailey, Powrt, s.117.
Tame, s.28-29.
39
A.P.Sinnett utrzymuje, e Odsonit Izyd pisaa Bawatska pod dyktando, dlatego, jego
zdaniem, naley j nazywa raczej wsppracownic tego dziea ni jego autork. Sinnett wspomina
te, e niektre teksty byy wrcz telepatycznie dopisywane przez Mistrzw do manuskryptu Bawatskiej.
Zob. A.P.Sinnett, wiat tajemny, Warszawa 1912, s.113. Por. take: tame, s.25-27, 33-35, 38-39;
G.L.Plummer, H.P.Blavatsky: The Mystery, w: V.Hanson (ed.), H.P.Blavatsky and the Secret Doctrine,
Wheaton, Ill. 19882, s.6. Kontakty zaoycielki Towarzystwa Teozoficznego zMistrzami opisaa A.Besant,
H.P.Blavatsky and the Masters of the Wisdom, London 1907.
40
Por. A.P.Sinnett, wiat, s.64-108, 112-113; C.Jinarajadasa, Letters from the Masters of the Wisdom,
Chicago 1926; tene, K.H.Letters to C.W.Leadbeater, Wheaton 1980; A.T.Baker, The Mahatma Letters
to A.P.Sinnett, Pasadena 1926.
37
38
ichanneling rni si jednak od kocielnej teologii zakresem, bardzo czsto natur przedmiotu, atake metod docieka isposobem pojciowego przedstawiania wnioskw. Jak
zaznaczyem, uwag zwolennikw spirytyzmu ichannelingu skupia gwnie wiat form
porednich midzy fizyczn natur aBogiem, anie zjednoczenie zsamym Bogiem48.
Odsunicie Boga poza horyzont ludzkiego poznania czyni podmioty porednie rdem
objawienia49, za medium/channel przyjmuje rol transmitera gnozy. Jest to wic nie
tyle dowiadczenie tego, co boskie, ile raczej dowiadczenie tego, co nieempiryczne.
Wtak rozumianym procesie dostpu do gnozy rozumowanie spekulatywne zasadniczo
nie jest nieodzowne. Mediumiczne objawienie womawianych fenomenach dokonuje
si zwykle jedynie wformie werbalnej, nieobecny jest natomiast element objawiajcych
czynw czy wydarze historycznych.
Medium czy te channel, sigajc do ponadzmysowych rde wiedzy, peni rol
metafizycznego inyniera, odkrywajcego iprzekazujcego prawdy niedostpne na innej
drodze idokonujcego zbawczej przemiany wiadomoci. Jak wyrazi to Faivre Natura
aspiruje ku wybawieniu, do ktrego klucz posiada czowiek50. Tym kluczem jest poznanie, zbawcza gnoza przychodzca ze wiata nadludzkiego na drodze quasi-mistycznego
objawienia. Pozytywny charakter istosunkowo wysoki stopie bezporednioci tego
objawienia wydaj si rekompensowa zwolennikom omawianych zjawisk braki wtreciowej spjnoci tych przekazw.
Ezoterycy s przewiadczeni, e oddzielony wszechwiat moe zosta uleczony/zbawiony poprzez reintegracj na wyszym poziomie iosignicie absolutnej, metaempirycznej
jednoci51. Eliade okreli ten wymiar powrotu do boskiego rda bytu jako nadziej
na renovatio52. Jest to nadzieja regeneracji, odnowy, powrotu do sytuacji sprzed upadku,
dotyczy ona zarwno sfery indywidualnej, jak ikosmicznej53. Rozumienie procesw
soterycznych wezoteryzmie rni si od tego, zjakim mamy do czynienia wklasycznej
kocielnej teologii tym, e akcent kadziony jest nie na zbawienn ask, lecz na zbawienn
wiedz. Jak twierdz Plejadianie zksiek B.Marciniak Podajemy swoj wersj wydarze
tylko po to, aby wznie was na wyszy stopie wiadomoci54.
Zarwno szeroko rozumiany spirytyzm, jak ichanneling poprzez swoje odniesienie do wiata nadzmysowego sprzyjaj indywidualnym poszukiwaniom duchowym.
Por. A.Faivre, Access, s.12.
Uycie w kontekcie ezoterycznych przekazw od istot poredniczcych terminu objawienie
znajduje swoje uzasadnienie wsposobie wyraania si niektrych ezoterykw, np. Curuppumullage Jinarajadasa piszc, e wiedza ezoteryczna zostaa przekazana teozofom przez Mistrzw, dodaje, e wtym sensie
mona mwi oswoistym objawieniu teozofii tym, ktrzy jej jeszcze nie zdobyli. Zob. C.Jinarajadasa,
First, s.4.
50
A.Faivre, Access, s.26.
51
Por. L.S.Larsen, Western Esoterism, s.ix-x; 69.
52
M.Eliade, Okultyzm, czary, mody kulturalne, Krakw 1992, s.73-75.
53
Tame, s.77.
54
B. Marciniak, Zwiastuni, s.35.
48
49
Zakoczenie
Charakter niniejszego artykuu sprawia, e mogem jedynie oglnie zarysowa zoony
problem relacji spirytyzmu ichannelingu do wiata ponadzmysowego. Nawet skromny
zarys pozwala jednak dostrzec specyficzn, odmienn od znanej zchrzecijastwa, rol,
jak peni wspirytyzmie ichannelingu sfera porednictw.
Istoty zawiatowe maj womawianych fenomenach mediumicznych charakter
zdecydowanie niefizykalny, aprzez to nieuchwytny zmysowo. Istoty te zapeniaj
wiat nadzmysowy, adziki temu, e przekraczaj doskonaoci ontyczn czowieka
traktowane s jako ogniwo porednie midzy wiatem boskim aludzkim. Zasadniczo
formy porednie pojmowane s jako gotowe do wsppracy zczowiekiem, posiadajcym odpowiednie predyspozycje czy umiejtnoci komunikowania si znimi, cho nie
wszystkie mog by uznane za istoty moralnie dobre ihierofanijne. Obok yczliwych
istniej take nieprzychylne, aich pozycja whierarchii zalena jest od stopnia duchowego rozwoju ikondycji moralnej. Peni one rol dystrybutora niedostpnej innymi
metodami wiedzy wkwestiach zarwno samorozumienia czowieka, jak iporzdku
rzeczywistoci.
Poznanie tych istot moliwe jest na drodze pozazmysowego dowiadczenia. Zperspektywy ezoterycznego mediumizmu moliwo kontaktu iodbierania informacji ze
wiata nadzmysowego nie tylko potwierdza realno wiata duchowego, ale daje take
poczucie stosunkowo atwego uczestnictwa wjednoci itotalnoci rzeczywistoci, ktrej
wiat duchowy jest integraln, cho niewidzialn czci. Przeamuje zarwno alienacj,
jak iniewiedz jednostki. Pozwala odkrywa uniwersalne rda sensu iprzezwycia
poczucie przypadkowoci.
Bibliografia
[anonimowo], Ze studiw porwnawczych nad religiami, Przegld Teozoficzny (1921) 2.
Bailey A.A., Powrt Chrystusa, Genve 1973.
Baker A.T., The Mahatma Letters to A.P.Sinnett, Pasadena 19262.
Bednarowski M.F., New Religions and the Theological Imagination in America, Bloomington
and Indianapolis 1989.
Besant A., H.P.Blavatsky and the Masters of the Wisdom, London 1907.
Besant A., Wtajemniczenie, czyli droga do nadczowieczestwa, Warszawa 1928.
Bawatska H., Doktryna tajemna, t.2, Warszawa 1995.
Bawatska H., Klucz do teozofii, Madras 1954.
Bawatska H., Zgrot imatecznikw Hindustanu, St. Petersburg 1912 [mps. powiel.].
Bockenheim W., Channeling, w: S.Bednarek, W.Bockenheim, J.Jastrzbski (red.), New Age.
Encyklopedia Nowej Ery, Wrocaw, Astrum 1996.
Brach J.-P., Intermediary Beings III: Renaissance, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary of
Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Buescher J.B., Spiritualism, w: L. Jones (ed.), Encyclopedia of Religion, 2nd ed., Vol. 13,
Detroit 2005.
Deveney J.P., Spiritualism, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Dziura R., Mediumizm, w: S. Wilk et al. (red.), Encyklopedia katolicka, t.XII, Lublin 2008.
Eliade M., Okultyzm, czary, mody kulturalne, Krakw 1992.
Faivre A., Access to Western Esotericism, New York 1994.
Faivre A., Voss K.C., Western Esotericism and the Science of Religions, Numen 42(1995).
Gauld A., Spirytyzm, w: R.Cavendish (red.), wiat tajemny. Leksykon magii, okultyzmu,
parapsychologii, d 1992.
Hanegraaff W.J., Intermediary Beings IV: 18th Century Present, w: W.J.Hanegraaff (ed.),
Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Hanegraaff W.J., On the Construction of Esoteric Traditions, w: A.Faivre, W.J.Hanegraaff
(eds), Western Esotericism and the Science of Religion, Leuven 1998.
Jinarajadasa C., Czowiek we wszechwiecie, t.1, Madras 1957.
Jinarajadasa C., First Principles of Theosophy, Adyar 1967.
Jinarajadasa C., K.H.Letters to C.W.Leadbeater, Wheaton 1980.
Jinarajadasa C., Letters from the Masters of the Wisdom, Chicago 1926.
Larsen L.S., Western Esoterism: Ultimate Sacred Postulates and Ritual Fields, Lund 2008.
Leadbeater C.W., Czowiek we wszechwiecie, Warszawa 1924.
Leadbeater C.W., Zasady teozofii, Warszawa 1909.
Leadbeater C.W., Jasnowidzenie, Warszawa 1938.
Marciniak B., Zwiastuni witu. Nauki Plejadian, Biaystok 2009.
Melton J.G.(ed.), Encyclopedia of Occultism & Parapsychology, 5th ed., Vol. 1-2, Detroit
2001.
Nowalska E., Opowie oprzemienianiu si, Warszawa 1997.
Nowalska E., Prawda odkrywana na nowo, Warszawa 1994.
Activation of mediations
Spiritualism and channeling in their relationship to the supersensory world
The common feature spiritualism and channeling are the beliefs and practices on communicating with the entities residing in the supersensory. In spiritualism they are the souls of
the dead, in channeling otherworlds beings. These entities have anonphysical and sensually
imperceptible nature. They are an intermediate form between the divine and the human world.
They play arole of the source of knowledge not available by other methods.
Anna Nowakowska
Na pocztku artykuu warto postawi sobie pytanie, czym jest sztuka New Age?
Gdy wedug klasycznej definicji sztuka (gr. techne, ac. ars) to zasada poprawnego
wytwarzania dzie zamierzonych (recta ratio factibilium); trwaa dyspozycja rozumu
praktycznego do wytwarzania zgodnego zreguami danej sztuki, atake dzia kultury.
Jeli chodzi opojmowanie sztuki wnurcie Nowej Ery, to trudno tutaj ojakkolwiek
prost definicj, poniewa jest to zjawisko niejednorodne, skoncentrowane bardziej na
aspekcie uytecznoci wzgldem rozwoju duchowego twrcy iodbiorcy ni na samym
wymiarze estetycznym. Jak zauwaa znawca zjawiska Nowej Ery Anna E.Kubiak, sztuk
Nowej Duchowoci charakteryzuje brak ostrych granic midzy tym, co jest, atym, co
nie jest sztuk1.
Istnieje jednake zbir pewnych charakterystycznych cech odpowiadajcych temu,
co nazywamy sztuk New Age. To najczciej swobodne, niemal chaotyczne, czerpanie
zwielu stylw itradycji malarskich, azwaszcza tych najbardziej archaicznych, siganie
do wtkw tradycji ezoterycznych, wykorzystywanie ekologicznej symboliki, nawizywanie do kultury postmodernistycznej iucieczka od wszelkiego zinstytucjonalizowania.
Dominuje tu nacisk na spontaniczno, zabaw zkonwencj, twrczo, otwarto,
intuicyjno, czyli cechy tak znamienne dla Nowej Ery2.
Bardzo istotny jest tu sam twrca ijego zwizek zideologi Nowej Ery. Jak pisze
Magorzata Just, autorka pracy na temat sztuki New Age, na zaliczenie do sztuki Nowej
Ery wpyw ma nie tylko ostateczny ksztat form plastycznych, ale rwnie cay proces
ich tworzenia, ktry zaczyna si ju wsamej osobowoci artysty, jego wiatopogldzie
idziaaniach, wpisujcych si wideologi New Age. Czynniki te rzutuj na sposb
kreacji dziea, co ma pniej konsekwencje wostatecznych funkcjach iksztacie tego
dziea. Dopiero te wszystkie elementy razem wzite pozwalaj ustali, czy dany utwr
Zob. H.Kiere, Sztuka, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9, Lublin, PTTA 2008, s.310;
A.E.Kubiak, Jednak New Age, Warszawa, Jacek Santorski & Co 2005, s.171.
2
Zob. A.E.Kubiak, Jednak New Age, s.172.
1
artystyczny mona uzna za nalecy do New Age3. Tak oto opisuje swoj prac malarka
Nowej Ery Grayna Cebo: [w] jaki sposb powstaj moje obrazy? Pierwszym krokiem
jest, oczywicie, przygotowanie warsztatu pracy. Drugim relaksacja, wyciszenie ciaa
iumysu. Nastpnym skoncentrowanie si na temacie pracy. Wtedy moe pojawi si
wizja obrazu4.
Do tzw. sztuki nurtu New Age zalicza si zarwno sztuk malowania mandal, tzw.
vedic art, muzyk medytacyjn, sztuk projektowania wntrz (feng shui), sztuk uytkow iosobist (piercie atlanty, amulety italizmamy, drzewka szczcia, krysztay iin.),
sztuk medytacji ioddychania, sztuk rozwoju duchowego, anawet isam sztuk ycia5.
Najczciej jednak ca sztuk New Age sprowadza si do psychoterapeutycznej
funkcji imwi si wtedy otzw. arteterapii (terapii sztuk). Arteterapia, mimo wielu
walorw terapeutycznych, zawiera te wiele elementw ezoteryzmu, co szczeglnie wida
wplastycznych jej odmianach. Niewtpliwy wpyw na sztuk Nowej Duchowoci miaa
XX-wieczna sztuka abstrakcjonistw, aszczeglnie dorobek Wasyla Kandyskiego. Sztuka
wtakiej postaci naznaczona jest silnie irracjonalizmem iantyracjonalizmem, ktrym
towarzyszy intuicjonizm iwiara wpoznawczo-zbawcz moc sztuki6.
Arteterapia
Arteterapia wyodrbnia si jako nauka praktyczna wlatach 60. ubiegego wieku.
Na jej rozwj silny wpyw miaa psychoanaliza Sigmunda Freuda, psychologia gbi
Carla G.Junga oraz francuscy psychiatrzy: Ambroise Tardieu iMax Simon, ktrzy pod
3
M.Just, Sztuka Przebudzonych Midzy Magi iTranscendencj (praca magisterska), Warszawa,
Katedra Etnologii iAntropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2001, cyt. za: A.E.Kubiak,
Jednak New Age, s.171; zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty
2002, nr3/4, s.223.
4
Cyt. za: A.E.Kubiak, Jednak New Age, s.171.
5
Por. tame. Wpyw Nowej Ery jest widoczny we wszystkich dziedzinach sztuki pisze Csar
V.Manzanares; tene, Prekursorzy Nowej Ery. May sownik, tum. E.Burska, Warszawa, Verbinum 1994,
s.91.
6
Zob. H.Kiere, Suy kulturze, Lublin, IEN 1998, s.75-76. rde woluntaryzmu iirracjonalizmu wantysztuce naley za upatrywa wwariabilistycznej koncepcji bytu. Antysztuka programowo
odcina si od rozumu, wpisujc si take wnurt postmodernizmu. Wielu artystw iteoretykw sztuki
akceptuje wypowiedzi wstylu: Rozum jest nieporozumieniem (E.Canetti) czy Rozum odci czowieka
od natury (H.Arp). Jest to swoisty paradoks, poniewa kada sztuka jest obrazem iwyrazem ludzkiej
wiedzy orzeczywistoci (ju chociaby wten sposb nie mona jej oderwa od realnego wiata, jakby
chcieli przeciwnicy sztuki figuratywnej), awiedza owa jest wynikiem jakiego poznania rozumowego (!).
Co wicej, twrca antysztuki, chcc uciec od wiata realnego przy tworzeniu swego dziea, bierze ztego
wiata form itreci. Tame.
koniec XIX wieku opracowali temat znaczenia diagnostycznego dzie plastycznych osb
chorych psychicznie. Obecnie, jako dziaanie wspierajce proces leczenia, znajduje ona
zastosowanie wpediatrii, geriatrii oraz wleczeniu przewlekle chorych. Wykorzystuje
si j wrehabilitacji modziey, wterapii rodziny, wreedukacji chorych na schizofreni
iwresocjalizacji przestpcw. Stosuje si j rwnie jako terapi odprajc wrd dzieci
szkolnych majcych zaburzenia koncentracji7.
Terapia przez sztuk ma bardzo szerokie zastosowania. Poprzez dziaania plastyczne,
muzyczne, literackie, teatralne, spenia ona funkcj zarwno korekcyjn, jak istymulacyjn. Ma umoliwia czowiekowi, przy pomocy symboli, wyraenie swoich trudnych
przey iemocji. Jak charakteryzuje j Beata Sielicka-Kowalska: [a]rteterapia umoliwia
samopoznanie, rozbudza wiadomo motyww wasnych dziaa izachowa, pobudza
wyobrani, uaktywnia spontaniczno, daje poczucie wolnoci irealizacji, spenia funkcj
kompensacyjn, wyrwnujc braki iograniczenia psychofizyczne, zaspokaja potrzeby:
bezpieczestwa, wspuczestnictwa, akceptacji, rozbudza wiar wsiebie8.
Zarysujemy tutaj cztery najbardziej charakterystyczne gazie ezoterycznej sztuki New
Age, wchodzce wskad arteterapii, awic poruszymy tematyk tworzenia mandali itzw.
vedic art, opiszemy dzia wpisujcy si warteterapi, zwany choreoterapi (azwaszcza Metod Ruchu Autentycznego), atake poruszymy temat tzw. muzyki medytacyjnej New Age.
Abstrakcjonizm
Omawiajc ezoteryczny klimat sztuki New Age, atake arteterapii, naley na pierwszym miejscu wskaza na XX-wieczny abstrakcjonizm, aszczeglnie na twrczo Wasyla
Kandyskiego (Pierwsza abstrakcyjna akwarela, 1910, Improwizacja 14, 1910) prekursora abstrakcjonizmu jako zaczynu ita ideowego sztuki Nowej Duchowoci9.
Kandyski by nie tylko malarzem niefiguratywnym, ale iteoretykiem malarstwa
abstrakcyjnego10. Opiera swoj twrczo na myli ezoterycznej teozofii iantropozofii.
By przewiadczony, e po pozytywizmie kolejn epok bdzie spirytualizm (duchowo).
Zafascynowany teozofi, widzia jej sens wwielkim spirytualistycznym ruchu, bdcym
ju wtej formie zapowiedzi rychego wyzwolenia duchowego, nadziej docierajc do
B.Sielicka-Kowalska, Mandala warteterapii. Za: http://mandale.info/_mandala_w_arteterapii.
html (28 sierpnia 2009).
8
Tame.
9
Zob. P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, Przegld Religioznawczy 1997, nr4, s.2526; P.Jaroszyski. Kandinsky, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.5, Lublin, PTTA 2004, s.464-466.
10
Jego waniejsze dziea: ber das Geistige in der Kunst, 1912 (Oduchowoci wsztuce, 1996); Punkt
und Linie zu Flche. Beitrag zur Analyse der malerischen Elemente, 1926 (Punkt ilinia apaszczyzna. Przyczynek do analizy elementw malarskich, 1986).
7
wtpicych serc, ogarnitych ciemnoci nocy11. Dlatego traktowa dzieo sztuki jako
medium poredniczce wbudowaniu piramidy, ktra signie nieba. Odbir dziea sztuki
wedug Kandyskiego polega ma na kontemplacji (dlatego przed przystpieniem do
malowania wykonawca obrazu musi si odpowiednio nastroi pozytywnie, aby pozytywna energia spyna na odbiorc dziea)12. Artyci New Age nawizuj do twrczoci
Kandyskiego, ktry w1911 roku zapowiada: Jest ju tu przed nami czas celowej roboty
twrczej. Nowy duch wmalarstwie jest wograniczonym ibezporednim zwizku zoto
rozpocztym budowaniem nowego Krlestwa epoki wielkiej duchowoci13.
Jak zauwaa Piotr Jaroszyski, na twrczo Kandyskiego mocno wpyna rwnie muzyka Wagnera, ceni rwnie Aleksandra N.Skriabina (1872-1915) iArnolda
Schnberga (1874-1951), twrcw, uktrych pojawiy si analogiczne do malarstwa
abstrakcyjnego elementy sonoryzmu (dwik pozbawiony jest odniesienia do otaczajcej
rzeczywistoci). Natomiast na usystematyzowanie abstrakcyjnych poj zwizanych
zmalarstwem imuzyk pozwolia Kandyskiemu teoria muzyki Johanna W.Goethego
(1749-1832). Wedug Kandyskiego, barwy wyobraone (rwnie iforma) posiadaj
swoje psychiczne brzmienia. Oddziaywanie malarza na odbiorc porwnywa do gry
na instrumencie: artysta jest t rk, ktra uderzajc wten lub inny klawisz, wprawia
dusz ludzk wzamierzon wibracj14.
Koncepcja powizania kolorystyki zduchowoci miaa uKandyskiego dodatkowe
rdo wteozofii iantropozofii. Wedug tradycji gnostycko-hermetycznej urde wszelkiego
bytu ley wiato, ktre stopniowo rozszczepia si na rne barwy. To wiato jest tosame
zduchem, ktry zarwno ukrywa si za barwami, jak iza ich porednictwem si ujawnia15.
Istd, wedug Kandyskiego, narzdziem ksztatujcym wymiar mistyczny wsztuce jest
barwa: [k]olor jest sposobem wywierania bezporedniego wpywu na dusz. Kolor jest
klawiszem. Oko jest moteczkiem. Duch za wielostronnym fortepianem pisa16.
Sztuka abstrakcyjna stanowi negacj sztuki figuratywnej17. Wida tu wpyw myli
wschodniej, ktra wnikna do sztuki Kandyskiego za porednictwem wspomnianej
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, d, Pastwowa Galeria Sztuki 1996, s.43; cyt. za
P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.28.
12
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.225; P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.28. w schemat Epoki Wielkiej Duchowoci
oparty zosta na XII-wiecznym modelu Joachima zFiore (ok. 1132-1202), ktry dzieli ludzko na epok
Ojca, Syna iDucha. To epoka Ducha miaa by epok przynoszc szczcie ludzkoci.
13
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.133; cyt. za P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci,
s.28.
14
Otym, co duchowe wsztuce, w: Artyci osztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa, PWN 1977,
s.271.
15
Zob. P.Jaroszyski, Kandinsky, s.465.
16
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.62, cyt. za: P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci,
s.26.
17
Wedug Kandyskiego, to na skutek kryzysu religii, nauki imoralnoci wsztuce nastpi zwrot
ku samemu artycie. Prawo wewntrznej koniecznoci, czyli prawo duchowe (intuicja) rzdzi post11
teozofii. Wedug filozofii Wschodu imyli ezoterycznej wiat materialny uwaany jest
za zudzenie oraz za zbdny balast duszy. Duch musi si uwolni od wiata materii (tu:
rzeczywistoci reprezentowanej przez figur, dokadne przedstawienie), aby osign
wyzwolenie, std potrzebuje on obcowania zbarw, ktra nie tylko symbolizuje, ale
iwyraa to, co duchowe18.
Rwnie pniejsza twrczo ezoteryczna New Age, wmniemaniu jej wykonawcw,
ma posiada nadprzyrodzone waciwoci, ktre wynikaj zmocy energii zawartych
wniej kolorw iksztatw19. Efekty kolorystyczne obrazw ezoterycznych (np. mandali)
tworzone s wtaki sposb, aby zaspokoi aspiracje twrcw do uzdrawiania innych osb
lub artystycznego oddania wasnego stanu ducha, ktry osigaj podczas medytacji20.
Wida tu nawizanie do idei Kandyskiego.
Mandale
Samo sowo mandala (sanskr. mandala okrg) wreligiach indyjskich (hinduizm,
buddyzm, dinizm) to geometryczny diagram, symbol Kosmosu, wktrego centrum
znajduje si istota boska. Mandala buddyjska (spotykana warteterapii New Age) stanowi
harmonijne poczenie koa ikwadratu, gdzie koo jest symbolem nieba, zewntrznoci
inieskoczonoci, natomiast kwadrat przedstawia sfer wewntrznoci, tego, co jest
zwizane zczowiekiem iziemi. Obie figury czy punkt centralny, ktry jest symbolem
pocztku ikoca caego ukadu (bosko)21.
Istniej rne rodzaje mandali. S mandale pomagajce wzjednoczeniu zbstwem
(swoim wewntrznym ja), oczyszczajce lub wzmacniajce okrelone obszary ludzkiego
ycia. Wtekcie jednego ztwrcw mandali czytamy: przy tworzeniu mandali zawamy
pole widzenia. Odchodz zbdne myli, ktre cay czas zamiecaj nasz umys. Zostajesz
tylko ty, anawet twoje ja wpewnym momencie moe si rozpuci idoznasz absolutnego
spokoju. Mandali tak naprawd moesz uy do wszystkiego. S mandale uzdrawiajce,
powaniem artysty. Jak zauwaa Przybysz, stanowio to prb stworzenia, tak podanego na przeomie
XIX iXX wieku, autentycznego dziea sztuki; zob. W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.62; cyt.
za: P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.26-27. Henryk Kiere wyjania, e wyeliminowanie
sztuki figuratywnej iwprowadzenie wjej miejsce tzw. abstrakcji jest wynikiem kierowania si estetyk
postmodernizmu. Usunicie figury niszczy dyskurs, bez figury kultura to bekot; tene, Trzy socjalizmy,
Lublin, Fundacja Lubelskiej Szkoy Filozofii Chrzecijaskiej 2000, s.51.
18
Zob. P.Jaroszyski, Kandinsky, s.466.
19
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.225.
20
Zob. tame, s.131.
21
Zob. Wielka encyklopedia PWN, red. J.Burek, t.16, Warszawa, PWN 2003, s.542.
Vedic art
Kolejn sztuk plastyczn wpisujc si warterapi jest vedic art. Jest to, oparta na
staroytnej sztuce Wed, metoda rozwoju wiadomoci ikreatywnoci za pomoc spontanicznego malowania zzastosowaniem 17 zasad, tj. kluczy majcych otwiera twrcze
Tame.
G.Tucci, Mandala, tum. I.Kania, Krakw, Znak 2002, s.121.
30
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.235.
28
29
moliwoci czowieka, rozwija intuicj iwskazywa drog do wasnego serca. Dziki nim
dowiesz si kim jeste, poznasz sw wewntrzn si imoc tworzenia, atake odnajdziesz
spokj iwiar wsiebie zachca Ewa Tyka, nauczycielka vedic art31.
Pod koniec lat 80. ubiegego wieku Maharishi Mahesh Yogi, twrca Medytacji Transcendentalnej, przekaza podstawy sztuki Wed swojemu uczniowi, szwedzkiemu malarzowi
Curtowi Kllmanowi, aby przystosowa j na potrzeby cywilizacji Zachodu. Itak powstaa
vedic art, metoda spontanicznego malowania, dziki ktrej jestemy wstanie otworzy
swoje wntrze idostrzec wnim wszystkie twrcze moliwoci, jakie wnas drzemi. Curt
Kllman powrci do Szwecji iw1988 roku otworzy na wyspie land pierwszy orodek
vedic art, stwarzajc now szko artystyczn opart na tradycyjnej wedyjskiej wiedzy32.
Od paru lat metoda ta dostpna jest rwnie wPolsce.
Vedic art nie naucza malowania, ale przypomina, jak malowa, pamita bowiem, jak
sztuka moe by tworzona: [o]d samego pocztku, kiedy poznajemy siedemnacie zasad
Vedic Art, zaczynamy odtwarza sobie rwnie ca histori stworzenia, skd przychodzimy idokd zmierzamy. Vedic Art zawiera wsobie map nawigacyjn. Uyj kompasu,
ktry znajduje si wTwoim umyle iznajd drog do miejsca pokoju wTwoim sercu.
Wtedy, kiedy zanurzysz pdzel wwietle, przestrzeni ibogoci namalujesz wieczno.
Kiedy wnikniesz wswoje dzieo wTwoim wewntrznym dialogu odnajdziesz szyfr,
ujawniajcy, jak y ijak dzieo moe otworzy drzwi do nieba na ziemi czytamy na
stronie internetowej powiconej tej formie sztuki33.
Ewa Tyka tak opisuje w proces tworzenia: [w] t podr wgb siebie zabierasz ze
sob biae ptno, farby ipdzle. Drogowskazem jest 17 zasad Wed, aprzewodnikiem
nauczyciel Vedic Art, ktry za pomoc zasad wprowadza ci kolejnymi krokami do
poznania siebie iTwojego wiata. Zwiedzajc sw wewntrzn krain odnajdujesz wsobie miejsca pikne inieznane. Zauwaasz, co do tej pory Ci krpowao ihamowao.
Wtrakcie tej podry to, co pikne nabiera wikszego blasku, awszelkie ograniczenia
pod wpywem wiata zrozumienia wydaj Ci si ju niepotrzebne, wic znikaj, jakby
ich nigdy nie byo []. Malujesz, aenergia Vedic Art pynie, czujesz j wsobie iwok
siebie. Wytwarza si specyficzna aura wotoczeniu. Cisza, spokj, ptno mieni si
kolorami. Jeste TU ITERAZ. Wtym transie malarskim, wtej medytacji otwartego serca
rodzi si nowy czowiek przepeniony nowymi barwami istnienia, od ktrego bije wiato
poznania iwiato nowej wiadomoci. Cay ten proces dokonuje wTobie wewntrzn
przemian, rozwija si Twoja intuicja, co za tym idzie cae Twoje ycie nabiera nowych
E.Tyka, Zapraszam na kurs VEDIC ART. Za: http://www.ezosfera.pl/detail/3/vedic-art.html
(28sierpnia 2009).
32
Curt Kllman twierdzi, e po wielu wiekach bdzenia po omacku dotarlimy do punktu,
wktrym zawali si stary porzdek wiata, robic miejsce Zotej Erze. Miliony ludzi na wszystkich
kontynentach przebudziy si do nowego, innego, wewntrznego spojrzenia na swoje ycie. Jednym ze
sposobw, dziki ktrym moemy poszerzy swoj wiadomo idotkn wasnego wntrza jest Vedic
Art; zob. E.Jwiak, Vedic Art sztuka przebudzenia, Czwarty Wymiar 2007, nr6, s.56.
33
C.Kllman, Czym jest Vedic Art? Za: http://www.vedicart.pl/ (28 sierpnia 2009).
31
Choreoterapia
Wnurt arteterapii wpisuje si take terapia tacem iruchem, czyli choreoterapia,
znana rwnie jako Dance Movement Therapy (DMT). Dziedzina ta jako osobna
profesja powstaa okoo 1940 roku na terenie Wielkiej Brytanii iStanw Zjednoczonych.
Wlatach 70. przeya swj renesans ijest praktykowana do dzi, nie tylko wkrgach
sympatykw Nowej Ery. Sztuk t bowiem zarezerwowaa ipsychoterapia, przez co
traktowana jest niejednokrotnie jako metoda psychoterapeutyczna36.
WPolsce warsztaty DMT organizuje Polski Instytut Psychoterapii Tacem iRuchem, Polskie Stowarzyszenie Psychoterapii Tacem iRuchem iPolskie Stowarzyszenie
Choreoterapii. Jak gosz twrcy warsztatw, celem ich jest zaprezentowanie najwa E.Tyka, Czym dla mnie jest Vedic Art?. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
C.Kllman, Vedic Art. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
36
Zob. J.Chodorow, Dance Therapy and Depth Psychology: The Moving Imagination, LondonNew
York, Routledge 1991; D.Kozieo, Taniec ipsychoterapia, Pozna, KMK Promotions 2002, s.33-34.
34
35
Gdzie indziej natomiast czytamy: Ruch Autentyczny bada relacj pomidzy poruszajcym si awiadkiem, pomidzy patrzeniem abyciem widzianym. Majc zamknite oczy,
jedna zosb wsuchuje si wsiebie iznajduje ruch wynikajcy zwewntrznego impulsu.
Ruch moe rozpocz si od impulsu, odczucia, gestu, obrazu czy wspomnienia irozwija si wwyniku podania za mdroci ciaa. Stopniowo ruch ten staje si widoczny,
bezporedniemu dowiadczeniu nadawany jest ksztat fizyczny. wiadek akceptuje osob
wruchu bez zastrzee, obserwuje ruch bez oceniania, wiadom wasnego wewntrznego
wiata odczu oraz znacze. Spotkanie osoby wruchu ze wiadkiem watmosferze wzajemnej akceptacji iszacunku stwarza okazj do dotarcia do swego prawdziwego Ja49.
Jak twierdz jego propagatorzy, Ruch Autentyczny jest praktykowany na wiecie jako
forma medytacji, praktyki duchowej czy terapii wcelu zwikszenia wiadomoci lub po
to, by otworzy si na swoj kreatywno iproces twrczy50. Jednake nie kady moe
praktykowa t metod: Authentic Movement wymaga stabilnego usytuowania ego,
poniewa ruch ten moe uatwia dostp do niewiadomoci ibezporednich dowiadcze.
[] Grupy Authentic Movement adresowane s do osb, ktre maj ju podstawy winnej
dyscyplinie, takiej jak medytacja Vipassana (Vipassana meditation)51, Tai Chi lub inne
podejcie koncentrujce si na ciele/wiadomoci, takie jak np. Alexander Technique52.
Nacisk na popraw kontaktu zwasnym ciaem podporzdkowany jest wedug tej
filozofii odkryciu swojego twrczego potencjau53, dotarciu do wewntrznego ja,
tzw. wewntrznego tancerza, jak to uja Hanna Samson54. Co wicej, wedug Samson
[c]horeoterapia to metoda leczenia duszy55. Zkolei Afra Crudo, nauczycielka taca
nowoczesnego we Wrocawiu, tumaczy, e [o]sobowo znajduje si rwnie wciele,
t drog te moesz poszuka swojej duchowoci56.
Authentic Movement bywa te nazywany ruchem wgbi57 (Marie L.Blankemeyer), kojarzony jest ponadto zContemplative Dance, ktry jest prost azarazem gbok
49
Ruch Autentyczny. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=400 (1 wrzenia 2009). Kady
znas ma zakodowany wsobie swj taniec, bdcy wyrazem jego najgbszego ja; M.Roalski, Butoh,
Konteksty 2004, nr1/2, s.122.
50
Tame.
51
Vipassana, ktra oznacza widzie rzeczy takimi, jakimi s, jest jedn znajstarszych indyjskich
technik medytacyjnych. Nauczano jej ju ponad 2500 lat temu (A.N.).
52
Who is Authentic Movement for?, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.authenticmovement.
org/faq.html (1 wrzenia 2009).
53
J.Masella, ycie to taniec, Zwierciado luty 2002, s.88.
54
Wnurt ten wpisuje si rwnie metoda pracy zciaem, opracowana wlatach 50. ubiegego wieku
przez Moshe Feldenkraisa, zwana metod Feldenkraisa; zob. J.Paczkowski, Kontakt zciaem. Za: http://
www.metoda-feldenkraisa.pl/?id=2001 (1 wrzenia 2009).
55
H.Samson, Najtrudniej zataczy siebie, Twj Styl luty 2002.
56
J.Masella, dz.cyt., s.88.
57
Zob. M.L.Blankemeyer, Drama and Authentic Movement as Intercultural Communication Skill
GFL (German as aForeign Language) 2004, nr1, s.124-133. Za: http://www.gfl-journal.de/1-2004/
blankemeyer.html (1 wrzenia 2009).
praktyk medytacji wruchu; jest to praktyka duchowa (Alton Wasson), ktra [k]oncentruje jak medytacja; jest osobista jak modlitwa; wymowna iprzeobraajcy jak rytua.
Niweluje rozdarcie midzy umysem aciaem, duchem amateri. Daje wyobraenie
oparu istotnych ludzkich kwestiach oraz stwarza okazj do wyraania icelebrowania ich58.
WPolsce odbywaj si regularne warsztaty Ruchu Autentycznego itaca duchowego59. Zuzanna Pdzich60, pionierka Ruchu Autentycznego iTerapii Tacem wPolsce,
wrd swojej oferty posiada warsztaty pt. Taniec jako forma Modlitwy iMedytacji61:
Wczasie warsztatu zataczymy tace sakralne pochodzce zrnych kultur ikontynentw. Poznamy te formy taca iruchu, ktre mog by stosowane indywidualnie jako
praktyka medytacyjna. [] Warsztat przeznaczony jest dla kobiet, ktre chc zaprzyjani
si zwasnym ciaem iotworzy si na swoj kobieco jej agodno, pikno oraz si.
Wtrakcie warsztatu uczestniczki naucz si take kilku tacw wkrgu, do ktrych
otrzymaj muzyk62. Przypomina to niektre zneopogaskich rytuaw wiccanizmu:
[o]dprawiymy tam nasz kobiecy rytua pierwszy, jaki si tam odby od tysicleci.
Zapaliymy wiece, taczyymy wkrgu, piewaymy Chciaymy poczu obecno
Wielkiej Bogini. Iudao nam si. Nigdy tego nie zapomn. To by niezwyky, budujcy,
jednoczcy moment dla kadej znas. Da nam tyle twrczej energii, e wrezultacie po
powrocie kada znas wydaa ksik. Wielka jest sia kobiet, kiedy s razem pisaa
Cristina Baggi63.
Jak pisze Zuzanna Pdzich, tzw. tace wkrgu najlepiej nadaj si do pracy terapeutycznej. Krg daje uczestnikom terapii poczucie bezpieczestwa: [z]amknite koo
bardzo mocno podkrela, e zewntrzny wiat jest wykluczony. Peni ono rol ochronn,
nie pozwalajc obcym siom przenikn do wntrza64. Autorka prowadzi ukierunkowane
warsztaty pt. Zastosowanie Tacw wKrgu wTerapii. Niemiecki profesor taca, Bernard
Wosien, jako pierwszy doceni ich warto terapeutyczn ipowici wikszo ycia na
ich odszukanie. Jak pisze Pdzich, kady ztacw ma swoje symboliczne znaczenie65.
Zastanawia prba sprowadzenia terapii tacem do dziedziny psychoterapii, mimo
jej wyranych powiza zreligijno-filozoficzn myl Wschodu. Wrd polskich
Contemplative Dance / Authentic Movement, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.contemplativedance.org/index.html (1 wrzenia 2009).
59
Zob. Projekty. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=102 (1 wrzenia 2009).
60
Pdzich tak opisuje moment taca: Wspln podr rozpoczynamy od budzenia wewntrznego
tancerza Odnajdujc wten sposb swj naturalny ruch, swoje wasne ja. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).
61
Zob. Terminy najbliszych warsztatw. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=301 (1 wrzenia
2009).
62
Tematy warsztatw. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).
63
Tame.
64
Z.Pdzich, Taniec wrytuale aobnym ijego zastosowanie wterapii, Konteksty 2004, nr1/2,
s.117.
65
Zob. tame, s.120.
58
Na zakoczenie
Uczestnicy Nowej Ery nierzadko na uytek opisu rnych dyscyplin prowadzcych do
boskoci uywaj jzyka psychologii ipsychoterapii (gwnie wujciu Carla G.Junga).
Metody rozwoju wiadomoci, majce wyrane powizania zreligijno-filozoficzn myl
80
81
82
83
78
79
Zesp istnia do 1976 roku. Reaktywowany wlatach 80. iponownie w2008 roku.
Zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, s.39.
Zob. B.Dobroczyski, New Age, Krakw, Znak 1997, s.53.
Zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, s.39.
Zob. B.Dobroczyski, New Age, s.55.
Zob. A.Zwoliski, Duchowa muzyka Nowej Ery, s.56.
Bibliografia
Adler J., Offering from the Conscious Body: The Discipline of Authentic Movement, Rochester,
Inner Traditions 2002.
Authentic Movement: Essays by Mary Starks Whitehouse, red. J.Adler, J.Chodorow, M.S.Whitehouse, P.Pallaro, London, Jessica Kingsley Publishers 2000.
Authentic Movement: Moving the Body, Moving the Self, Being Moved. ACollection of Essays,
t.2, red. P.Pallaro, London Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers 2007.
Blankemeyer M.L., Drama and Authentic Movement as Intercultural Communication Skill,
GFL (German as aForeign Language) 2004, nr1, s.124-133.
Chodorow J., Dance Therapy and Depth Psychology: The Moving Imagination, LondonNew
York, Routledge 1991.
Dobroczyski B., New Age, Krakw, Znak 1997.
Jaroszyski P., Kandinsky, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.5, Lublin, PTTA 2004,
s.464-466.
Jwiak E., Vedic Art sztuka przebudzenia, Czwarty Wymiar 2007, nr6, s.56-57.
Just M., Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.223-236.
Just M., Sztuka Przebudzonych Midzy Magi iTranscendencj (praca magisterska), Warszawa, Katedra Etnologii iAntropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2001.
Kandyski W., Oduchowoci wsztuce, d, Pastwowa Galeria Sztuki 1996.
Kiere H., Trzy socjalizmy, Lublin, Fundacja Lubelskiej Szkoy Filozofii Chrzecijaskiej 2000.
Kiere H., Sztuka, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9, Lublin, Polskie Towarzystwo
Tomasza zAkwinu 2008, s.310-312.
Kiere H., Suy kulturze, Lublin, Instytut Edukacji Narodowej 1998.
Kozieo D., Taniec ipsychoterapia, Pozna, KMK Promotions 2002.
Kubiak A.E., Jednak New Age, Warszawa, Jacek Santorski & Co 2005.
Kubiak A.E., Klimaty New Age strefy, pogranicza, prognozy, Przegld Religioznawczy
1997, nr4, s.129-142.
Kubiak A.E., Sztuka New Age, Konteksty 2002, nr3/4, s.202-210.
Manzanares C.V., Prekursorzy Nowej Ery. May sownik, tum. E.Burska, Warszawa, Verbinum 1994.
Masella J., ycie to taniec, Zwierciado luty 2002, s.86-89.
Nowakowski P.T., David Lynch, czyli gowa do medytowania, Sekty iFakty 2009, nr1
(38/39), s.36-39.
Nowakowski P.T., Po plecach Beatlesw (1): Medytacja Transcendentalna, Sekty iFakty
2000, nr3 (7), s.21-22.
Otym, co duchowe wsztuce, w: Artyci osztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa, PWN
1977.
Pdzich Z., Taniec wrytuale aobnym ijego zastosowanie wterapii, Konteksty 2004, nr1/2,
s.117-121.
Posacki A., Mandala technika psychologiczno-pedagogiczna czy religijna inicjacja?, Sekty
iFakty 2007, nr33, s.37-42.
Przybysz P.J., rda estetyki nowej duchowoci, Przegld Religioznawczy 1997, nr4, s.19-29.
Roalski M., Butoh Konteksty 2004, nr1/2, s.122-124.
Samson H., Najtrudniej zataczy siebie, Twj Styl luty 2002.
Skommer M., Warsztaty: Emocje iciao. Zastosowanie Terapii Tacem wradzeniu sobie ze
stresem.
Sorell W., Dance in Its Time, New York, Columbia University Press 1981.
Tucci G., Mandala, tum. I.Kania, Krakw, Znak 2002.
Zwoliski A., Duchowa muzyka Nowej Ery, Sekty iFakty 2004, nr22/23 (3/4), s.54-57.
Zwoliski A., Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.37-39.
Netografia
Cele. [online], http://www.stowarzyszeniedmt.pl/content/view/20/6 (28 sierpnia 2009).
Co to jest DMT? [online], http://www.instytutdmt.pl/ (28 sierpnia 2009).
Contemplative Dance / Authentic Movement. Tum. A.Nowakowska. [online], http://www.
contemplativedance.org/index.html (1 wrzenia 2009).
Kllman C.: Czym jest Vedic Art? [online], http://www.vedicart.pl/ (28 sierpnia 2009).
Kllman C.: Vedic Art. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
Mandala. [online], http://www.duszki.pl/poogladaj_poczytaj/mandala/Mandala.html
(28sierpnia 2009).
Mka M.: Czym jest mandala ijak j zrobi? . [online], http://kobieta.wp.pl/ (28 sierpnia 2009).
Paczkowski J:. Kontakt zciaem. [online], http://www.metoda-feldenkraisa.pl/?id=2001
(1wrzenia 2009).
Podstawy DMT. [online], http://www.instytutdmt.pl/index.php?podstrona=szkolenie&id=4
&podtytul=Warsztaty (28 sierpnia 2009).
Projekty. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=102 (1 wrzenia 2009).
Ruch Autentyczny. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=400 (1 wrzenia 2009).
Sielicka-Kowalska B.: Mandala warteterapii. [online], http://mandale.info/_mandala_w_arteterapii.html (28 sierpnia 2009).
Stankiewicz K.: Mandale. [online], http://www.katarzynastankiewicz.pl/?k=mandale (28 sierpnia 2009).
Tematy warsztatw. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).
Ireneusz Kamiski
wszyscy zostan ostatecznie przez ni osignici. Byoby lepiej dla czowieka, aby jak
najszybciej to zrozumia, by owiecony, uwiadomi sobie, jaka jest rzeczywisto ijak
najszybciej si zaangaowa6.
Czowiek jest tu swoim autozbawc (autosoteryzm). Antropologia wtym modelu
rzeczywistoci oznacza, e czowiek jest samotnym ateist, albowiem nic poza nim nie
istnieje. Jednak jest to optymistyczna (lub nawet zbyt naiwna) wizja samo-zbawienia,
pozbawiona idei grzechu, za iich konsekwencji dla czowieka iwiata. Pozbawiona jest
take odrbnoci czowieka od wiata iod Boga. Stan zbawienia wNew Age nie jest wic
dzieem Boga, ale samego czowieka jest to wizja zbawienia czowieka przez samego
czowieka. Jest to wyraz tsknoty czowieka za zbawieniem ijeszcze jedna pomyka,
zuda, i czowiek moe zbawi si sam7.
Warto doda, e istotny wtym modelu zbawienia nie jest realizm zbawienia, czyli
rzeczywistego uratowania czowieka, ile po prostu osignicie samej w i a d o m o c i
z b a w i e n i a (na pewno jestem zbawiony, poniewa to czuj!) iutrzymywanie si
wtym subiektywnym poczuciu. New Age nie czyni rnicy pomidzy wiadomoci
psychologiczn awiadomoci moraln, czyli sumieniem. Subiektywne dowiadczenie
jest waniejsze ni obiektywny fakt.
Jeli chodzi ogrzech, to jest nim dla czowieka nowoepokowego zaprzestanie
odnajdywania harmonii zkosmosem, ktra prowadzi do zdobycia wikszego stopnia
samowiadomoci ipeniejszego dowiadczenia boga wsobie. Zaprzestanie tego jest
grzechem czy raczej czym niepodanym, poniewa wNew Age czowiek ze swej natury
jest dobry (przecie jest Bogiem!), aprzy tym jest samowystarczalny iwolny. Nowoepokowiec nie moe zgrzeszy, gdy jest do tego znatury niezdolny (jako Bg). Awic nie
ma grzechu wtak rozumianej soteriologii, grzech to pojcie starego paradygmatu, ktry
trzeba przeama poprzez odkrycie braku rnicy pomidzy czowiekiem aBogiem8.
Grzechem, czy raczej czym niepodanym, jest wic pozostawanie wstarym paradygmacie, ktry zudnie ifaszywie podpowiada nam, e istniej oddzielnie: czowiek,
Bg iwiat. Jeli czowiek posiada nisk wiadomo (grzeszy), nie ma wiadomoci
pozostawania bogiem.
Tak wic wobrazie wiata Nowej Epoki nie ma miejsca na Boga transcendentalnego
iosobowego, ktry zbawia czowieka tu sam czowiek zajmuje miejsce Boga, przypisujc sobie nieskoczone moliwoci, anawet samoubstwia si, co jest poczone
zsamozbawieniem. A.Posacki uwaa wznaczeniu teologicznym e jest to wyrazem
grzechu pychy czy wrcz idolatrii, co take dotyka grzechu przeciwko Duchowi w.
(Mt12,31n; k 12,10), ktry Jan Pawe II definiowa jako radykalna odmowa przyjcia zbawienia zzewntrz. Nowa Era szerzy pozytywn gnoz selfizm, ktra gosi,
J.Drane, Co New Age ma do powiedzenie Kocioowi?, Krakw 1993, s.35.
B.Ferdek, Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993, s.92.
8
R.Tomczak, Bezdroa New Age, Zielona Gra 1994, s.45.
6
7
e ludzkie ja (ang. self) jest dobre, anawet boskie ipene nieskoczonych moliwoci.
Jedn ztakich spyconych ideologii selfizmu jest mylenie pozytywne, ktre jest promowane przez Ruch Ludzkiego Potencjau. WUSA prawie caa edukacja przepeniona
jest ideologi selfizmu9.
WNew Age czowiek jest wyznawc kultu swojego wasnego dowiadczenia wewntrznego, duchowo ta ma silny rys terapeutyczny. Nie jest istotna prawda, zblienie
si do niej kosztem pracy, wyrzecze izaparcia si siebie, ale istotne jest osignicie psychicznego, duchowego dobrostanu. New Age nie przywizuje duej wagi do prawdziwoci tezy religijnej czy do prawdziwoci antropologii, poniewa dla czowieka istotna
jest uyteczno.
Czowiek nowoepokowy to rodzaj upionego Boga, ktry wzwizku ztym, i przecie
jest prawdziwym Bogiem, konsekwentnie sam ustanawia zasady swej etyki ipostpowania,
co wefekcie musi przynosi autonomiczn, odrbn etyk dla kadego dla kadego
odmienn iprzez to sytuacyjn10. Jako istota boska czowiek nie podlega przecie adnemu prawu iwobec nikogo nie jest odpowiedzialny, tylko wobec samego siebie no
ioczywicie konsekwentnie jest wolny od wszelkiej winy. Etyka nowoepokowcw jest
dla kadego czowieka odmienna izalena od sytuacji.
Jaka bdzie droga powstania czowieka nowoepokowego? Bdzie to transformacja,
ktra zdaje si mie cztery stopnie, ktre doprowadz do przemiany sposobu mylenia:
(1) zachwianie pewnoci rnych tradycyjnych koncepcji wiatopogldowych wstrzs,
bo zostaa zakwestionowana wizja osoby, zwizanej zkonkretnym ciaem, ktra po mierci
musi zda rachunek zycia przed Bogiem; (2) praca nad samym sob poprzez rne
psychotechniki istudiowanie rnych duchowych technik jest to etap poszukiwa,
wktrym mona jeszcze korzysta zpomocy rnych duchowych nauczycieli; (3) ten
etap przynosi ju nowy obraz wiata, pojawia si nowy wiatopogld etap integracji,
gdzie czowiek uwalnia si od zewntrznych nauczycieli istaje si posuszny swojemu
wewntrznemu przewodnikowi, wczym pomaga cisza ikontemplacja; (4) konspiracja to
ostatni etap, ktry polega na manifestowaniu nowej wiadomoci, co oznacza niszczenie
zdehumanizowanych struktur biurokratycznego izmaterializowanego spoeczestwa.
Kiedy nowy wiatopogld zintegruje si, budzi si wczowieku ch konspiracji wznaczeniu wspoddychania, wspdziaania zinnymi11.
Czowiek oczekuje transformacji to kluczowe pojcie antropologii New Age.
Transformacja ma dokona si zbiorowo, aoznacza przejcie caego rodzaju ludzkiego
na wyszy jakociowo poziom ewolucji, tak aby od przypadkowej, niepewnej, niekierowanej ipowolnej ewolucji przej do kierowanej, wiadomej. Chodzi oplanowany
9
New Age, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, Radom
2009, t.2, s.142, 152-153.
10
H.Kara, Ezoteryzm anauka, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005, s.62.
11
B.Ferdek, Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993, s.89-90; A.Siemieniewski, Czowiek Nowej Ery, w: tame, s.93-95.
czasem nie ma rozrnienia pomidzy ja aty, poniewa istnieje tylko wielkie JA.
Ono zawiera wsobie kad osob, ale te kad rzecz, tak wic kady jest wszystkim,
awszystko jest kadym. Wszystko jest czci jednej substancji, ktr okrela si jako:
moc, wszystko, umys, si, absolut, zasad, jedno, uniwersaln energi. Najwyszy
stan wiadomoci to taki, wktrym wszystko co jednostkowe rozpywa si wuniwersalnej, niepodzielnej jednoci.
Na rysunku przedstawiono konsekwencje podstawowych bdw poznawczych rzeczywistoci, ktre wystpuj wideologii New Age. Ideologia ta, twierdzc, e nie istnieje
nic poza wielkim Ja, nie rozrnia odrbnego od czowieka wiata ioddzielnego od
czowieka iwiata Boga, rozcigajc ide wielkiego Ja na ca istniejc rzeczywisto.
Tym wielkim Ja jest czowiek, ktry wsobie odkrywa Boga iustanawia prawa dotyczce wiata, ktry jest jego wewntrznym wiatem. Wtym wiecie czowiek jest bogiem,
dlatego te moe dowolnie ustala swoje etyczne zasady postpowania, anawet prawa
rzdzce jego wewntrznym wiatem.
CZOWIEK
starego
paradygmatu
(chrzecijaskiego)
WIAT
odrbny
BG
transcendentny
o w o e p o k o w y
istnieje tylko czowiek!
Nie istnieje ani transcendentny Bg, ani odrbny wiat!
Obarczone bdem poznanie rzeczywistoci wynik przeamania zdroworozsdkowego postrzegania wieloci irnorodnoci bytw powoduje przekonanie, e naprawd
istnieje tylko jeden byt. Skoro za czowiek nowoepokowy jest przekonany, e istnieje, to
on jest tym bytem jednoczenie Bogiem iwiatem.
Koncepcja czowieka wNowej Erze jest maksymalnie szeroka iekspansjonistyczna,
poniewa odrzucajc odrbno wiata iBoga, czowiek zajmuje przestrze, iBoga,
iwiata. Koncepcja czowieka wNew Age ekspanduje. Czowiek niejako rozciga sam
siebie na Boga iwiat, uznajc, e s to niejako jego wewntrzne elementy skadowe.
Koncentracja czowieka nowoepokowego na samym sobie, jego pycha, egoizm inarcyzm
wiatopogldowy, faszywie podpowiadaj mu, e tak naprawd istnieje tylko czowiek
jako wielkie Ja.
Transcendentalizm21 by kierunkiem filozoficznym, czy intelektualnym, ktry wywodzi si zNowej Anglii wUSA. Jego powstanie wie si zrokiem 1836, kiedy to
wBostonie powsta Klub Transcendentalny, skupiajcy grup pisarzy imylicieli.
Czoow postaci by unitarianin isyn pastora unitariaskiego, Ralph Waldo Emmerson
(1803-1882). Kierunek ten czy wizj sukcesu ioptymizm ery przemysowej zmistycznym idealizmem, szeroko czerpa take zidei niemieckiego idealizmu iromantyzmu,
podkrela wiar wprymat osobowoci, uwielbienie dla geniuszu ibohatera. Opiera si
na kantyzmie, ktry wpoznaniu bardziej podkrela rol intuicji ni dowiadczenia, co
mocno inspirowao R.Emmersona igrono jego znajomych, gdy intuicja przywracaa
przestrze dla mistycznych dowiadcze jednostki. Transcendentalici przywizywali
take du wag do przeczucia, instynktu itp. Tak pojmowany mistycyzm spowodowa,
e gosili idee panteistycznego monizmu oraz weszli wspecyficzne przymierze ze spirytyzmem, okultyzmem imesmeryzmem. czy ich idealistyczny zbir przekona na temat
jednoci stworzenia, wrodzonej dobroci ludzkiej osoby iwyszoci intuicji nad logik.
Wzakresie religii niechrzecijaskich nawoywali do tolerancji iposzanowania innych
religii. Dla rozwoju idei New Age istotna bya adaptacja dorobku W.Emmersona, ktry
take zaliczany jest do przedstawicieli romantyzmu.
Ruch Nowej Myli (New Though)22 powsta wlatach 80. XIX w. wUSA. Opiera swe
nauczanie na ideach idziaalnoci znanego hipnotyzera, Phinesa Parkhusta Quimbyego
(1802-1866)23. Naucza on, e wszystkie choroby s efektem umysu, ardem wszystkich
problemw s ze myli. Stosowa metody iteorie zapocztkowane przez F.A.Mesmera,
ktrego by kontynuatorem. Nowa Myl bya uproszczon wersj idealizmu filozoficznego,
na ktrym take si opieraa. ywe rwnie byy tu idee swedenborgianizmu ihinduizmu
oraz oczywicie chrzecijastwa. Zreszt Now Myl uwaa si oficjalnie za nurt chrzecijaski. Organizacjami, ktre rozwijay idee tego ruchu byy np.: (1) Nauka Chrzecijaska
(scjentyci),24 jej zaoycielk bya Mary Baker Eddy (1821-1910) to najbardziej znana
21
A.Posacki, Ezoteryzm, okultyzm, inicjacja wstrukturze ruchu New Age, w: Abc oNew Age, red.
A.Biaows, Tychy 2005, s.44; S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka, Szczecin 2005, s.16.
22
New Thought, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993, s.226.
23
Quimby uwaa, e wszystkie choroby maj wycznie podoe duchowe, afluid podwietla
tylko wczasie kuracji ze skonnoci ludzkiej duszy, dziki czemu pacjent jest pobudzony isam owasnych
siach dokonuje samouleczalnego wysiku. Ztej wanie koncepcji wywodzi si np. leczenie przez wiar,
praktykowane worganizacji Nauka Chrzecijaska. Quimby uzdrowi zaoycielk tej organizacji Mary
Baker Eddy. Inn du organizacj wyros zRuchu Nowej Myli jest Szkoa Jednoci Chrzecijastwa.
Mimo podobiestw do New Age, organizacje wywodzce si zRuchu Nowej Myli mona zaliczy do
organizacji chrzecijaskich. Inne nazwy Ruchu Nowa Myl to: Ruch Nowej Myli (New Thought), Ruch
Nowego Ducha, Quimbyci.
24
P.Stawiski, Chrzecijaska nauka, w: Sekty, Studium socjologiczno-historyczne, Katowice 1993,
s.29-40; M.Libiszowska-towska, Kocioy izwizki wyznaniowe. May sownik, Warszawa 2001,
s.156-157; Eddy Mery Baker, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.43; Nauka
chrzecijaska, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.88-89; Christian Science,
grupa tego nurtu, powstaa w1879r., obecna take wPolsce; (2) Jedno (Szkoa Jednoci
Chrzecijastwa)25 twrcami byo maestwo Myrtle iCharles Fillmore (1854-1948)
grupa powstaa w1889r.; (3) Boska Nauka26, ktra zostaa zainicjowana w1889r.
przez Non Brooks, ajej rozwj zwizany jest zEmm Curtis Hopkins (1853-1925); (4)
Nauka Religijna (Nauka Umysu, Koci Nauki Religijnej),27 ktrej zaoycielem by
niejaki Ernest Holmes (1887-1960); (5) Nowa Myl Felta Evansa (1817-1889), ktry
by pastorem metodystycznym, uzdrowionym przez Quimbyego swoje idee czerpa
take od E.Swedenborga iKocioa Nowego Jeruzalem.
Wszystkie te ugrupowania, reprezentujce ruch Nowej Myli, kad nacisk na rol si
umysu wokrelaniu terapii sucej poprawie oglnego stanu danego czowieka. Umys
by uwaany za fundamentaln rzeczywisto, zo pojmowano jako zudzenie, za drog
do wyzwolenia zniego byo wytworzenie wsobie pozytywnych stanw umysu. Zo jest
wedug wyznawcw Nowej Myli jedynie stanem umysu, ktry moe ulec zmianie. Nurt
w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994,
s.95-104; Chrzecijaska nauka, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993,
s.105-106; W.Hanc. Christian Science, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1989-1998, t.III, s.275-277;
Sz. Benic, Przegld nowych ruchw religijnych wPolsce, w: E.Barker, Nowe ruchy religijne, Krakw 1997,
s.296-299; W.Somski, Wsplnoty para-chrzecijaskie, Warszawa 1997, s.12-21; A.Tokarczyk, Trzydzieci wyzna, Warszawa 1987, s.183-188; S.Gottschalk, The Emergency of Christian Science in American
Religious Life, Berkeley 1973; Christian Science, w: M.Elser, S.Ewald, G.Murrer, Leksykon religii od
Ado , Warszawa 1994, s.61; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.454-456;
M.Malherbe, Religie ludzkoci, Krakw 1995, s.287; Christian Science, w: G.J.Bellinger, Leksykon religii
wiata, Warszawa 1999, s.82-84; F.Ridenour, Jaka jest rnica?, Lublin 1994, s.99-106; Religie wiata
przewodnik encyklopedyczny, red. P.Alexander, Warszawa 1996, s.403; E.Grabczak-Ryszka, Stowarzyszenie
Chrzecijaskiej Nauki, w: Leksykon religioznawczy, red. W.Tyloch, Warszawa 1988, s.259; Scjentyci, w:
A.apiski, Historia religii. Sownik terminologiczny, Warszawa 1995, s.136-137; J.Vernette, New Age
uprogu ery wodnika, Warszawa 1998, s.69; T.Zdrojewski, Oszustwo Christian Science, Effatha 1996,
nr8(54), s.230-232; Stowarzyszenie Chrzecijaskiej Nauki, w: Quo vadis Nowa Ero? New Age wPolsce,
red. H.Kara, Warszawa 1999, s.290-291; Z.Pawowicz, Koci isekty wPolsce, Gdask 1996, s.292;
J.Kowalski, Wspczesne sekty ignozy. Neopoganizm inowa religijno, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie
oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993, s.33.
25
K.Brooks, Duch prawdy iduch faszu, Toru 1997, s.16-17; A.Zwoliski, Anatomia sekty, Krakw
1996, s.60; The Unity School of Christianity, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty
ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994, s.105-113; Fillmore Charles iMyrtle, w: C.V.Manzanares,
Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.47; W.Hanc, Christian Science, w: Encyklopedia katolicka,
Lublin 1989-1998, t.III, s.275-276; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.466,
608; J.Vernette, New Age uprogu ery wodnika, Warszawa 1998, s.73, 83; P.Lochhaas, Co to s Religie
Wschodu, Bielsko-Biaa 1995. s.17.
26
P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.608.
27
Religious Science, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj
wyznawcw?, Lublin 1994, s.215-219; Cole-Whittaker Terry, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej
Ery, Warszawa 1994, s.35; Holmes Ernst, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994,
s.58-59; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.608; J.Vernette, New Age uprogu
ery wodnika, Warszawa 1998, s.226.
obecnymi wNew Age. Gnostyczne idee zprzeszoci stay si jedynie symbolami, ktre
wprosty sposb posuyy ruchowi New Age do wyjanienia iinterpretacji dzisiejszego
wiata32.
Oblicze New Age uksztatowaa take psychologia humanistyczna (Ruch Ludzkiego Potencjau) tzw. trzecia sia wpsychologii (po behawioryzmie ipsychoanalizie).
Psychologia transpersonalna (czwarta sia wpsychologii) jest kontynuacj psychologii
humanistycznej istanowi syntez wiedzy na temat dowiadcze duchowych ipsychologii. Termin transpersonalny rozumiany jest tu jako ludzkie denie do przekraczania
indywidualnych tosamoci. Psychologia transpersonalna inspirowana bya antropologi
kultury, psychologi Gestalt itradycjami religijno-filozoficznymi kultur azjatyckich oraz
uzupenia teori otakie tematy, jak: dowiadczenia mistyczne; potrzeby wartoci ostatecznych, np. zbawienie, sens narodzin imierci; przekraczanie wiadomoci wdowiadczeniach szczytowych. Poszerza rozumienie wiadomoci ostany snu ihipnozy po uyciu
narkotykw. Gosi za buddyzmem i przyczyn ludzkich cierpie jest dzielenie wiata
na: ja ireszta oraz uznaje, e najwaniejsze sfery psyche dotycz caej ludzkoci imaj
charakter sakralny33. Gwn ide psychologii personalnej jest Uniwersalny Umys,
Wysze Ja oraz kolektywna iindywidualna niewiadomo czowieka.
Jednym sowem: korzenie New Age bezsprzecznie tkwi nie tylko wreligiach orientalnych, ale take wkulturze protestanckiej.
2.2. Przemiany protestantyzmu
Protestantyzm jest zjawiskiem dynamicznie zmieniajcym swoj posta, plastycznym
cigle wytwarzajcym nowe grupy religijne inowe tendencje wstarych denominacjach,
wszystkie mniej lub bardziej ortodoksyjne wstosunku do chrzecijastwa. Moemy analizowa jego starsze formy iprzemiany, ktre wjakim stopniu wpyny na uksztatowanie
pogldw, ktre dzi nazywamy Now Er (swedenborgianizm, transcendentalizm, ruch
nowej myli (New Thought) itd.), ale take moemy obserwowa jego najnowsze ewolucje.
Nie chodzi tu tylko okryzys ierozj kostniejcego luteranizmu, np. wSkandynawii, czy
kryzys anglikanizmu, ale dotyczy to rwnie bardzo dynamicznego iekspansywnego ruchu
zielonowitkowego, ktry ju dzi uchodzi za czwart, odrbn ga chrzecijastwa
(obok katolicyzmu, prawosawia iprotestantyzmu). Ciekawe metamorfozy zaszy rwnie
wodprotestanckim ruchu unitariaskim. Przypatrzmy si wiec tym interesujcym nowym
zjawiskom iprzemianom wprotestantyzmie.
Niektrzy wyranie dostrzegaj idemaskuj przyswajanie przez nurt zielonowitkowy caych elementw zaczerpnitych ztych samych rde, co gwny nurt New Age,
S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005, s.25.
33
A.Kubiak, Jednak New Age, Warszawa 2005, s.60-61.
32
wzakresie ich wierze ipraktyk. Mona tu wymieni Ruch Wiary (ruch sowa wiary
zgwnymi liderami Kenneth Hagin iKenneth Copeland), ruch wstawiennikw, fal
zToronto (Toronto blessing), ruch prorocki, reformacj nowoapostolsk (Peter Wagner
iKocioy Vineyard John Wimber), czy tzw. III fal charyzmatyczn (neocharyzmatycy).
Wtych rnorodnych nurtach zielonowitkowych odchodzi si wrcz od klasycznych
dla protestantyzmu koncepcji opartych na Biblii, sowie, nauczaniu, kazaniach itd., na
rzecz muzyki, pseudo-mantrowania, wszelakiej cudownoci, uzdrowie czy pseudomistyki
(ju nie kazalnica znajduje si wcentrum ich kociow isal modlitewnych, lecz scena
zzespoem muzycznym, najczciej ocharakterze rockowym). Wierni ju nie wysuchuj
tradycyjnie dugich kaza opartych na Biblii, lecz uczestnicz wdugich modlitwach
neocharyzmatycznych zpadaniem na ziemi (tzw. usypianie), witym rolowaniem,
tacami mistycznymi iinnymi szokujcymi zjawiskami, majcymi by rzekomo oznak
szczeglnego dziaania Ducha witego. Jednak wrzeczywistoci s to klasyczne zjawiska
transowe, charakterystyczne dla szamanizmu. Wtych grupach ju nie modlitwa jzykami
typowa cecha zielonowitkowcw, ktra dla wielu jest ju dostatecznie ekscentryczna
iszokujca jest wana, lecz poszukiwanie kolejnych przejaww mocy czy koncentracja
na swego rodzaju wymuszaniu zjawisk cudownych. Skrajnymi przykadami s tu modlitwy oto, aby Bg wypeni zotymi plombami ubytki stomatologiczne czy modlitwy
opokrywanie si ludzi zotym pyem. S to ekstremalne elementy cudownoci wnurcie
tzw. ewangelii sukcesu/dobrobytu.
Mona zauway, i najwiksza krytyka zjawisk neocharyzmatycznych wypywa
zkonserwatywnego nurtu protestanckiego, czyli gwnie ze strony fundamentalistycznych baptystw, ktrzy upatruj wtych zjawiskach przejaww New Age, podstpnie
wprowadzanych do niektrych denominacji.
Richard Abanes, piszc wksice pod redakcj Waltera Martina baptysty ispecjalisty
od sekt wUSA stwierdza, e chrzecijastwo nie miao do czynienia zwpywem nauk
pozabiblijnych na tak skal, jak czyni to Ruch Wiary34, zwany take ruchem sowa wiary.
Niektrzy sdz, e jest to cz ruchu charyzmatycznego lub e sam ruch jest po prostu
ruchem charyzmatycznym. Abanes jednake uwaa, e jest to grupa, ktra propaguje
faszywego Jezusa, inn ewangeli iinnego ducha. Inni take nazywaj ich herezj, sekt,
transcendentalizmem lub gnostycyzmem, ktry propaguje zdrowie ibogactwo. Ruch
posuguje si bardzo podobn do ewangelicznej izielonowitkowej terminologi oraz
tyloma cytatami zBiblii na potwierdzenie swych racji, i wielu chrzecijan daje si zwie,
e jest to ruch ortodoksyjny (tj. chrzecijaski).
Autor ten przytacza wiele dziwnych doktryn, wktre wierz, np. jakoby Bg
stworzy wiat poprzez to, e zacz go sobie wyobraa wswoim umyle. Adam za
by istot skopiowan na wzr Boga iposiada wsobie cechy kobiety imczyzny, lecz
potem Bg je rozdzieli, tworzc mczyzn ikobiet. Adam by dokadn kopi Boga
std prosty wniosek, e Bg ma posta czowieka (180 cm wzrostu iok. 90 kg). Bg
34
R.Abanes, Ruch Sowa Wiary, w: W.Martin, wiat religii isekt, Warszawa 2004, s.586.
take wyobrazi sobie Jezusa iwten sposb powoa go do ycia. Odkupienie nastpio
nie na krzyu, lecz wpiekle, gdzie przez 3 dni szatan poddawa mkom Jezusa. Bg
nie ma wstpu na ziemi, gdzie po grzechu Adama iEwy rzdzi wycznie szatan.
Twierdz, e naley pozytywnie wyznawa swoj wiar, np. jeli jestemy chorzy, naley
si modli jestem zdrowy, aby si wyleczy. Wierz, i wypowiadane sowa maj tak
wielk moc, e moe to zmieni rzeczywisto. Wedug nich cierpienie ichoroba jest
grzechem, apowodzenie finansowe musi spotka naprawd gorliwych wyznawcw,
poniewa Bg nie chce, aby jego wyznawcy yli wbiedzie. Wszelkie zo, ubstwo
ichoroby pochodz zawsze od szatana35.
David Hunt iT.A.McMahon konserwatywni baptystyczni protestanci wksice
oznamiennym tytule Zwiedzione chrzecijastwo ju w1985r. napisali, i antychrzecijaskie, czsto wrcz okultystyczne przekonania imetody zostay wcigu ostatnich
lat wbudowane wchrzecijastwo na skal wprost nieprawdopodobn. Tendencje te
znamionuje wdodatku alarmujce przyspieszenie. Podaj take, i napisali sw ksik
wcelu udokumentowania, i zwodzi daj si nie tylko liberalni chrzecijanie, ale take
konserwatywni. Wedug tych autorw nastpuje dzi odrodzenie szamanizmu (czarnoksistwo iliczne praktyki okultystyczne), ktry byskawicznie ogarnia wiat niechrzecijaski ichrzecijaski. Pod nazw szamanizm rozumiej wszelkie prby manipulowania
rzeczywistoci za pomoc rozmaitych technik wadania umysem nad materi, od alchemii iastrologii po pozytywne imoliwociowe mylenie. Zazwyczaj liderzy wsplnot protestanckich nie potrafi tych praktyk szamanistycznych zidentyfikowa isi im
przeciwstawi. Take ruch Nowej Ery stosuje narzdzia, ktre od dawna ju zadomowiy
si we wsplnotach protestanckich: podejrzane psychoterapie, wizualizacja, medytacje,
pozytywne wyznawanie, pozytywne imoliwociowe mylenie, hipnoza, medycyna holistyczna, techniki homoedukacyjne, techniki spod znaku motywacja/sukces.
Techniki manipulacji materi za pomoc siy umysu znajduj coraz szersze zastosowanie izmieniaj wiat od nauki imedycyny po psychologi ipedagogik. To, co niewierzcy wiat nazywa si umysu, wielu chrzecijan interpretuje jako wiar. Bezosobow
Si, okrelan przez okultystw jako Umys Wszechwiata lub Natura, wielu chrzecijan
uznao za nazw Boga. Zdolno wpywania umysem na materi nie uchodzi ju dzi
za zjawisko okultystyczne, ale za przejaw naturalnego, normalnego, cho nieograniczonego, potencjau ludzkiego, zktrego naley czerpa, stosujc prawa sukcesu. Istnieje
dzi caa rozbudowana ewangelia sukcesu/dobrobytu. Gosi si pogldy, e pozytywne
nastawienie iwiara to jedno ito samo, e wiara wsi umysu jest mniej wicej tym
samym, co wiara wBoga. Techniki New Age to nic nowego to stary znajomy szamanizm
iokultyzm znow naukow etykietk36. Autorzy ci mwi wprost o i n w a z j i m e t o d
itechnik rodem zNowej Epoki na rne wsplnoty ikocioy
p r o t e s t a n c k i e (zielonowitkowe, baptystyczne, metodystyczne iinne).
35
36
Tame, s.586-611.
D.Hunt, T.McMahon, Zwiedzione chrzecijastwo, WrocawKrakw 1994, s.14-15, 10.
37
Wizualizacja (sterowanie obrazem, autoperswazj) jest staroytn technik magiczn ijedn znajskuteczniejszych metod kontaktowania si ze wiatem duchw wcelu
osignicia nadprzyrodzonej mocy, wiedzy czy uzdrowienia. Wizualizacja zdobywa
coraz wiksze uznanie wspoeczestwie wieckim oraz we wsplnotach protestanckich.
Polega na tworzeniu iutrzymywaniu wumyle wyrazistych obrazw wcelu uzdrawiania chorb, zdobywania bogactwa iwszelkiego manipulowania rzeczywistoci. Tych
samych technik nauczaj niektrzy chrzecijascy przywdcy, praktykujc je wimi
Jezusa inie rozpoznajc ich prawdziwej natury. Zwolennicy wizualizacji wKociele nie
chc przyzna, e stanowi ona rdze wierze orodowodzie okultystycznym idemonicznym jednoznacznie wrogich chrzecijastwu. Wizualizacja ma by drog do wejcia
wwiatopogld okultystyczny, niechrzecijaski. Stosujcy wizualizacj twierdz, e
nie jest to fantazja czy wyobrania, ale rzeczywisto stworzona przez umys, wktrej
mona manipulowa Bogiem, zmuszajc go do takiego anie innego dziaania poprzez
wyraziste obrazy wumyle. Uznano, e myl panuje nad wszystkim, asia mylenia,
pozytywnego albo negatywnego, pozwala tworzy lub niszczy rzeczywisto fizyczn.
Uwierzono, e wludzkiej myli isowach istnieje sia, ktra pozwala sterowa rzeczywistoci duchow imaterialn. Jest to bardzo zbiene zhinduizmem, gdzie sowo
mantra oznacza myloksztat. Ta szamanistyczna metoda zostaa przejta przez
psychologi humanistyczn itranspersonaln (spsychologizowany szamanizm). Pod
paszczem psychologii wkroczya rwnie do kociow, atake zostaa wykorzystana
wtechnikach sukcesu, motywacji oraz wowiacie iwychowaniu. Praktyka wizualizowania postaci Jezusa jest wedug tych autorw tym samym, co okultystyczne
postacie duchw przewodnikw. Podkrelaj, e te praktyki: (1) s niebiblijne, (2)
od tysicleci wystpoway wrozlicznych formach szamanizmu, (3) mamy wnich do
czynienia zczym wicej ni szamanizmem, (4) oddajc si im, otwieramy si na dziaania demonw. Wizualizowanie postaci Jezusa lub Boga jest de facto prb zmuszenia
Go do pojawienia si, nie za dowiadczeniem jego staej obecnoci. Tworzenie Jezusa
jako fantazji wumysach iupieranie si, e jest to prawdziwy Jezus oraz twierdzenie, e
rozmowa ztakim urojeniem naszej wyobrani jest doznaniem duchowym to idealny
przykad zwiedzenia.
Uzdrawianie wewntrzne iuzdrowienie wspomnie D.Hunt iT.A.MacMahon
take zalicza si do praktyk magicznych, szamaskich (podstaw tego systemu jest okultyzm Junga). Uzdrawianie wewntrzne, zwane uzdrawianiem pamici, zostao stworzone
przez on pastora episkopalnego, niejak Agnes Stanford, wlatach 50. i60. XX wieku.
D.Hund iT.A.McMahon38 twierdz, e uzdrawianie wspomnie zostao przejte zsekt
ruchu Nowej Myli. Pisz, e te idee usunito na pocztku XX w. zgwnego nurtu
protestantyzmu, przetrway jednak na jego obrzeach wekstremalnych grupach zielonowitkowych. Przyjto ostatecznie szamanistyczne pogldy na istot modlitwy. To Nowa
Myl wszczepia tezy szamanizmu wprotestantyzm.
38
Od poowy XIX w. mona jednak unich dostrzec stopniowe odchodzenie od chrzecijaskich korzeni iod Biblii. W1933r. podpisano Manifest Humanistyczny, apoowa
zjego sygnatariuszy bya duchownymi unitariasko-uniwersalistyczni, ktrzy nie skaniali si ju do wiary wBoga iwzbawienie czowieka, poniewa porzucili take deizm
jako taki, tym bardziej chrzecijastwo. Najwysz wartoci staa si dla nich pena
realizacja czowieka, oraz poszukiwanie pomylnego ycia tu iteraz. Do takiej ewolucji
unitarian przyczyniy si take wpywy wspomnianych wyej XIX-wiecznych transcendentalistw, zR.W.Emersonem na czele. Od XX w. unitarianie przestali uwaa si
za chrzecijan izaczli zblia do humanizmu ateistycznego. Przestali by herezj astali
si wyznawcami cakowicie niechrzecijaskiej filozofii. Nastpiy wtej grupie kolejne
zmiany iju wlatach po II wojnie wiatowej ich pastor, John H.Holmes zNowego Jorku,
przemianowa nazw zboru zUnitariaski Koci Mesjaszana na Koci Spoecznoci
Nowego Jorku. Ogosi Ghandiego najwikszym czowiekiem na ziemi iwswoistym
akcie synkretycznym asymilowa wita wikszych religii wiatowych, wprowadzajc je
do roku liturgicznego. Tym samym otworzy ruch na ludzi rnych religii ipogldw.
W.Gomez pisze, e do niektrych unitarian-uniwersalistw duchowo New Age
wydaje si pasowa najlepiej, take grupy neopogaskie ifeministyczne zaczy wywiera
znaczcy wpyw na t grup religijn. Autor ten przypomina sowa, ktre pady podczas
jej Zgromadzenia Oglnego: Stowarzyszenie Uniwersalistw-Unitarialistw jest czym
wyjtkowym whistorii Kocioa bdc prawdopodobnie jedyn czci Ciaa Chrystusa,
ktra sama zdecydowaa si opuci chrzecijastwo iogosia, e nie jest ju chrzecijask denominacj, ale stowarzyszeniem czcym rne religie41. Tak wic grupa ta
poprzez powoln ewolucj odesza od chrzecijastwa, wchodzc przynajmniej czciowo
wduchowo New Age idowiadczenia wielkich religii Wschodu.
Protestantyzm ze swej natury jest podatny na wszelkie podziay, herezje, sekty, nowatorstwa idziwactwa, wydaje si by cakiem bezbronny wobec tych wpyww, moe
za wyjtkiem swojego nurtu fundamentalistycznego. Jest to spowodowane tym, i protestantyzm jest po prostu zredukowanym katolicyzmem ito wduchu gnostycznym
wedug schematu scenariusza historii rozwoju idei przyjtego przez Ericka Voegelina.
Owa redukcja dotkna rwnie widzialn organizacj Kocioa, jego urzdy, posugujcych wnim ksiy, atake autorytet magisterium Kocioa, co bezporednio przeoyo
si na rozdrobnienie, zrnicowanie i,wkonsekwencji, na osabienie protestantyzmu.
Adwentystyczne przesanie moe prowadzi do akcentowania nieuprawnionego millenaryzmu iwyznaczania konkretnych dat koca wiata, za iluminizm zielonowitkowy
moe prowadzi do faszywego mistycyzmu jak podkrelano wyej.
Na zjedzie Amerykaskiej Akademii Religioznawstwa w1989r. Philips Lucas
zUniwersytetu Kalifornijskiego wSanta Barbara wdramatycznym przemwieniu zasugerowa, i ruch charyzmatyczny wchrzecijastwie iNew Age to po prostu rne przejawy
W.A.Gomes, Uniwersalizm unitariaski. (Dodatek E), w: W.Martin, wiat religii isekt, Warszawa
2004, s.747-768.
41
45
46
zostanie zawsze czowiekiem, sob, czyli kim innym ni Bg. Czowiek zostaje zBogiem
zjednoczony (komunia), ale nie zmieszany, wchonity czy utosamiony (fuzja) dalej
trwaj jako oddzielne byty.
Oczywicie koncepcja przebstwienia rni si cakowicie od koncepcji ubstwienia
czowieka wrnych sektach czy wNew Age. Duchowo imistyka prawosawna wpisane
s bardzo silnie wpodstawowe, ortodoksyjne prawdy chrzecijaskiej wiary (Trjca, Inkarnacja, misja Ducha witego, realizm sakramentw inieodzowno Kocioa), dlatego
te c a k o w i c i e r n i s i od proponowanych przez religie orientalne technik
idrg czy te praktyk zalecanych przez naszych Zachodnich new ageowcw47.
Przebstwienie wchrzecijaskiej teologii prawosawnej opiera si na tzw. s y n e r g i i. Jest to termin grecki oznaczajcy tyle co razem pracowa, wsppracowa z,
pomidzy wszystkich dzieli energie. Pojcie to wskazuje na interakcj pomidzy ask
idzieem czowieka na drodze osignicia przebstwienia. Bg iczowiek wsppracuj
zsob wsynergii dla zbawienia wiata, wcelu przemiany ludzkiego serca.
Tak pojmowana synergia nie ma nic wsplnego zrozumieniem tego terminu przez
wierzenia New Age. Zwolennicy tego nurtu posuguj si nim wzupenie odmiennym
znaczeniu. Dla nich jest to wspdziaanie wielu ludzi, czyli zlewanie si wielu energii
dla zrealizowania jakiego celu, ktry jest czym wicej, ale te iczym innym ni proste
zsumowanie poszczeglnych osb, skadnikw czy po prostu pojedynczych energii.
Gdy szereg osb wchodzi wkontakt, uprawiajc synergi, wwczas zich wspdziaania
powstaje co zupenie nowego, oryginalnego, co, czego nie mona przewidzie ani
przepowiedzie. Synergia doprowadza do powstania czego jakociowo wyszego ni
zsumowane dziaania pojedynczych ludzi. Suma dziaa poszczeglnych osb jest czym
mniejszym iinnym ni efekt synergicznej wsppracy.
New Age szczeglnie akcentuje to, co si zbiega, zlewa idopenia, co wpisuje si
wlogik holistycznego wszechwiata. Wten sposb przyczynia si do rozszerzenia swego
rodzaju kosmicznej harmonii, gdzie mikrokosmos czowieka jest odbiciem czy projekcj
makrokosmosu (niezhumanizowanego wszechwiata).
Natomiast chrzecijanie wiedz, e Bg iczowiek wsppracuj zsob wsynergii dla zbawienia wiata, wcelu przemiany czowieka. Jest to dla chrzecijan bardzo
prawdziwa ipikna prawda. Czsto te same pojcia uywane przez nowoepokowcw
ichrzecijan nie oznaczaj tego samego inie odsaniaj tych samych rzeczywistoci48. Tak
wic chrzecijaska synergia Boga iczowieka wdziele zbawienia zastpiona jest przez
nowoepokowcw synergicznym dziaaniem wielu najlepiej wszystkich ludzi, wcelu
osignicia nowej jakoci, urzeczywistnienia holistycznej jednoci, co jest dla New Age
synonimem zbawienia.
Dokument watykaski na temat New Age Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja
chrzecijaska nad temat New Age stwierdza wprost, i Nowa Era przedstawia ide fa47
48
Tame, s.179-180.
Tame, s.204-206.
szywego theosis przebstwienia, ktre mona osign przy pomocy jakiego przewodnika (spirytyzm?) izuyciem rnych serii technik nastawionych na otwarcie naszego
ukrytego, boskiego, potencjau. Gwna idea mwi: Bg ukryty jest obecny gboko
wnas samych. Jestemy bogami iodkrywamy nasz nieograniczon moc, eliminujc
warstwy nieautentycznej iluzji, im bardziej odkrywamy swj potencja, tym bardziej si
on realizuje. Nowa Era ywi przekonanie, i nie istnieje adna istota boska gdzie tam,
poza wiatem, realnie oddzielona od reszty rzeczywistoci. Pomys Boga wymylony
przez Junga to bg wewntrzny wczowieku tam go trzeba szuka.
Jednak autentyczne, prawdziwe, chrzecijaskie teosis nie nastpuje tylko dziki
naszym wysikom, ale zpomoc nieodzownej aski Boga49, ktry dziaa wnas iprzez
nas, co zakada podstawow wiadomo bycia niekompetentnym czy wrcz grzesznym
iwyklucza samowywyszanie si. Zakada to pokor czowieka, ktry swoj wol odstawia
na bok, zapraszajc do swojego ycia dziaanie Boga ijego energi. Przebstwiony czowiek wprowadzony jest wycie Trjcy witej doskonay przypadek rnoci wsercu
jednoci, raczej synergii ni stopienia si. Wszystko to jest jednak owocem osobowego
spotkania si, przyjcia oferty Jezusa Chrystusa, za ycie irelacja zJezusem jest czym
bardzo osobistym inie ogranicza si do poziomu wiadomoci nie jest jakim nowym
poziomem wiadomoci, lecz zakada przemian czowieka poprzez uczestnictwo wyciu
Boga, ktry jest zrnicowany wtrzech osobach. Nawet on nie jest prost Jedni.
Po m i d z y n o w o e p o k o w c a m i a c h r z e c i j a n a m i r y s u j e s i z a s a d n i c z a f u n d a m e n t a l n a o p o z y c j a p o m i d z y c z o w i e k i e m b o g i e m w e w n t r z n y m a p r z e b s t w i e n i e m5 0 . Zauwaa to rwnie Aleksander Posacki, piszc, i wedug autentycznej tradycji chrzecijaskiej czowiek jest powoany
do boskoci, ale pod pewnymi warunkami. Rozrnia si tu ubstwienie czowieka
znatury (bg wewntrzny) aprzebstwienie zaski (theosis). Myl rosyjska mwi oprzeciwstawieniu wantynomii: Bogoczowieczestwo iczowiekobstwo (W.Soowjow
ijego ucze F.Dostojewski). Ten sam autor bdc teologiem jednoznacznie wskazuje na
autora owej imitacji: Szatan imitujc prerogatywy Boga proponuje czowiekowi bosko
na skrty (rzekome ubstwienie znatury, zamiast przebstwienia zaski), co stanowi
jakby wewntrzn tre pokusy edenicznej51. Istnieje wic zasadnicza rnica pomidzy
chrzecijaskim Bogoczowieczestwem ignostycko-magicznym czowiekobstwem.
Czowiek pragnie idy do tego, aby by Bogiem, jednake dylemat polega na tym, i by
bogiem bez Boga iprzeciw Bogu lub bogiem przez Boga izBogiem52.
Jedna zgwnych prawd wiary chrzecijaskiej mwi jasno: aska Boa do zbawienia jest koniecznie potrzebna.
50
Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja chrzecijaska na temat New Age, Papieska Rada ds.
Kultury, Papieska Rada ds. Dialogu Midzyreligijnego, Pozna 2003, s.55-57.
51
A.Posacki, Psychologia iNew Age. Psychologiczne terapie czy okultystyczne inicjacje?, Gdask 2007,
s.21-22.
52
A.Posacki, Wprowadzenie do wydania polskiego, w: M.Introvigne, Powrt magii, Krakw 2005,
s.10-11.
49
54
naniu ztymi obrazami jest ludzka samowola ipycha towarzyszca faszywym prorokom,
pozbawionym aski (np. Lew Tostoj). Koci jest Ciaem Chrystusa, azbawiajcy si
wKociele otrzymuj moc iycie Chrystusa, zostaj przebstwieni istaj si bogami wedug aski, sami staj si Chrystusami drugimi Chrystusami na wzr Jezusa Chrystusa.
Bg powstaje wzgromadzeniu bogw, porodku bogw sd odbywa. Przedziwny jest
Bg wswych witych. Bg Izraela (Ps 81,1). Oczywicie, istnieje nieprzebyta odlego
pomidzy Chrystusem itymi, ktrzy s Chrystusowi (Ga 5,24).
witymi przebstwionymi s Ci, ktrzy wysikiem swej aktywnej wiary imioci
zrealizowali wsobie podobiestwo Boe iprzez to ukazali wmocy obraz Boy, czym
przycignli do siebie obfit ask Bo. Wtym oczyszczeniu serca, poprzez wysiek duszy
iciaa, streszcza si droga zbawienia kadego czowieka, wktrym zamieszka Chrystus
ju nie ja yj, ale yje we mnie Chrystus (Ga 2,20). Wysiek duchowy jest twrczym
deniem czowieka do zdobycia mocy ienergii Ducha witego57.
Paul Evdokimow pisze, i Theosis stan przebstwienia istoty ludzkiej, jej przepojenia
Boymi energiami jest najwyszym celem de Kocioa Wschodniego. Antropologia
Wschodu jest ontologi przebstwienia, stopniowo dokonujcego si owiecenia istoty
kosmosu isamego czowieka. Dziki sakramentom iliturgii Koci staje si miejscem
metamorfozy, wiadczcej oyciu Boym wistocie ludzkiej. Pawowe przybranie za
synw wwietle teologii Janowej rozumiane jest tak, e to: Syn jest tym, wktrym
zamieszka Bg jedyny wTrjcy. Duch wity prowadzi nas do Ojca przez Jezusa Chrystusa, czynic wspuczestnikiem Jego Ciaa (Ef 3,6). w. Cyryl Jerozolimski podkrela,
e uczestniczcy wWieczerzy Paskiej staj si tego samego Ciaa iKrwi, co Chrystus.
Czowiek zostaje rzeczywicie przemieniony wChrystusie, wSowo Wcielone, proch
ziemi otrzymuje godno krlewsk [] iprzeistacza si wsubstancj Krla58.
Wedug teorii przebstwienia czowiek moe pozna jedynie Bo Chwa, Jego
niestworzone energie inieopisane wiato na Grze Tabor. Istota Boa jest jednak dla
czowieka nieosigalna. Niektrzy mogli widzie wiato Chrystusa iczcili j jako
wiato Przemienienia Taboru (Boskie niestworzone wiato), inni widzieli wiat cay
iwszystkie stworzenia wtej wiatoci idowiadczali ztego powodu wielkiej radoci. Te
niestworzone energie inieopisane wiato Gry Tabor widzieli trzej wybrani Apostoowie,
potem dostpio tego wielu innych, np. w. Tychom Zatoski, Ihumen Antoni Putiow
oraz dawni wielcy wici mowie, w. Symeon Nowy Teolog, w. Grzegorz Palamas.
Jezusa zgodnie ztym, co zapowiedzia zesa ludziom Ducha witego, ktry
dziaajc wwiecie udziela kademu zludzi zbawienia iprzebstwienia wsposb subiektywny, tak jak zbawienie iprzebstwienie wsensie obiektywnym zostao udzielone przez
Jezusa Chrystusa. Paszczyzn dziaania Ducha witego jest Koci isakramenty wite,
S.Buhakow, Prawosawie. Zarys nauki Kocioa prawosawnego, BiaystokWarszawa 1992, s.134138, 166-167.
58
P.Evdokimow, Poznanie Boga wtradycji wschodniej. Patrystyka liturgia iikonografia, Krakw 1996,
s.137-138.
57
nikt zludzi nie moe zbawi si bez udziau aski Boej, czyli zbawiajcej iprzebstwiajacej energii, udzielanej przez Ducha witego. aska jest jednak darem, iaby zadziaaa
wczowieku, musi by zjego strony wiadoma idobrowolna odpowied, przejawiajca si
we wsppracy czowieka zBogiem. T odpowiedzi s uczynki sprawiedliwoci, adziki
asce Boej, wierze idobrym uczynkom jestemy usprawiedliwieni59.
Ujmujc kwesti przebstwienia historycznie pierwszym, ktry zacz mwi ojej
podstawach by w. Ireneusz zLyonu, lecz jej rda odnajdujemy ju wNowym Testamencie. Koncepcja przebstwienia jest dzi postrzegana jako zwizana gwnie znauczaniem
Grzegorza Palamasa (1296-1356), ktry by jej zwieczycielem itwrc hezychazmu,
czyli oficjalnej mistyki prawosawia. Wzasadzie koncepcja przebstwienia nie jest
wycznie dobrem Kocioa prawosawnego, poniewa jest ona obecna wkatolicyzmie,
anawet szcztkowo wtradycji protestanckiej. Nie jest jednak dostatecznie eksponowana
wtych formach chrzecijastwa, szczeglnie wprotestantyzmie. Katolicyzm po Soborze
Watykaskim II jest bezkrytycznie zapatrzony wprotestantyzm, aprzecie prawosawie
take ma co do zaoferowania ijest blisze katolikom.
Wkatolicyzmie mwi si, co prawda, owspdziaaniu zask Bo nawet
protestantyzm mwi ouczestnictwie zbawionych wnaturze Boga zpowoywaniem si
na Pismo w. (2 P 1,4)60 ale nie mwi si odwanie oprawdzie przebstwienia moc
transcendentnego Boga. Chrzecijastwo na tym traci, anowoepokowcy zbijaj swj
duchowy kapita.
B g s t w o r z y c z o w i e k a s a m s w o j w o l , j e d n a k n i e m o e g o
z b a w i b e z w s p u d z i a u w o l i l u d z k i e j, czyli oznacza to, i osignicie
przebstwienia jest moliwe wmiosnym dialogu woli Boej iwoli ludzkiej.
Nowa Epoka przyjmuje za swoje gwne przesanie, e l u d z i e s b o g a m i z e
s w e j i s t o t y, z n a t u r y j e l i n i e z d o w i a d c z e n i a, chrzecijastwo
za naucza oczowieku ijego zniszczonej rasie, wypdzonej zraju. Biblia wymienia
13rodzajw podoci czowieka, np.: cudzostwo, chciwo, nieczysto, ipodkrela, i
pochodz one zwewntrz czowieka (Mk 7,21-23). Tam gdzie New Age widzi upionego
Boga Jezus Chrystus znajduje grzech. Inkarnacja (Jezus wcieli si wludzk natur,
iby idealnym, bezgrzesznym czowiekiem) pokazuje czowiekowi na zasadzie kontrastu
ogrom jego ubstwa poprzez ogrom koniecznej pomocy, jak musi otrzyma od Boga62.
Tylko zewntrzna osobowa sia Boga, ktry staje si czowiekiem, podnosi upadek
ludzi do swojego poziomu, czyli boskoci. Czowiek nadal jednak zachowuje swoj
odrbno itosamo. Tym samym osiga swoje powoanie, swj cel, do ktrego zawsze
zmierza iktrego pragn co te podkrela New Age ale ktrego nie mg osign
ani swym wysikiem, ani wymylnymi technikami nawet tymi najbardziej subtelnymi.
(1) Protestantyzm koncentruje si na idei czowieka przesiknitego zem, grzesznego,
ktrego natura jest cakiem zepsuta iktry do zbawienia bezwzgldnie potrzebuje pomocy Boga, aski. Protestantyzm konsekwentnie absolutyzuje ask Bo (ktr ikatolicy
uwaaj za niezbdn do zbawienia, ale odrzucaj ide samozbawienia) synne Lutrowe
tylko (sola gratia). Marcin Luter (1483-1546) gosi, i wola ludzka jest sptana przez
grzech (posuy si porwnaniem, e wola ludzka to osio juczne zwierz, na ktrym
siedzi albo Bg, albo szatan), itylko Bg wskazuje wybranych do zbawienia, tzw. predystynacja pojedyncza.
(2) Std dalsza konsekwencja wpewnych nurtach protestantyzmu pojawia si idea
predestynacji, zakadajca zgrubsza, e wzasadzie Bg moe zbawi czowieka nawet
wtedy, kiedy ten tego nie pragnie, aco gorsza, moe te potpi czowieka, nawet jeli ten
bardzo si stara ipragnie zbawienia kalwinizm (Jan Kalwin, 1509-1564). Zbawionych
ipotpionych wybiera Bg. Jest to doktryna tzw. podwjnej predestynacji.
(3) Te idee przybieraj czasami wrcz groteskow opraw. Np. zwolennicy synnego
quasi-protestanckiego proroka Wiliama Marriona Branhama (1909-1965), zwolennika
zielonowitkowizmu jednociowego (antytrynitarngo, tzw. jednociowcy), zwani te
branhamistami (branhamowcy), wierz wnauk otzw. nasieniu wa. Ot chodzi
oto, e Brahnam wierzy (adowiadczy licznych objawie aniow), i wraju Ewa, zdradzajc Adama, odbywaa take stosunki pciowe zwem szatanem. Rodzi wic dzieci
Adama iwa. Ludzie dziel si wic na dwa plemiona: wowe iBoe. Jedni s zrodzeni
zwowego nasienia, ainni zBoego. Ci zrodzeni znasienia Boego, s nieskalani przez
wiaroomny zwizek Ewy ito oni iich potomstwo bd dziedzicami ycia wiecznego.
Oczywicie, uczniowie Branhama s znasienia Boego, areszta ci co nie przyjli jego
62
D.R.Groothuis, Zaszamaniony Jezus, w: New Age, red. P.Macura, Krakw 1993, s.87.
1.
New Age
2.
katolicyzm/prawosawie
3.
protestantyzm
kondycja
czowieka
status woli
czowieka
absolutyzacja,
ubstwienie woli
czowieka, czowiek
moe wszystko, jest
nieograniczony, nastpuje
optymistyczna inaiwna
deifikacja czowieka
czowiek zosta
pozbawiony moliwoci
podejmowania wolnych
decyzji, pesymistycznie
posiada niewoln wol,
Bg musi zaingerowa
na si
zbawienie
/ ratunek
poprzez:
SYNERGIA: aski
(uprzednie dziaanie
Boga) iuczynkw
(dziaanie czowieka),
Bg czowieka nie moe
zbawi bez wspudziau
jego woli; synergia =
wspdziaanie Boga
iczowieka
status
czowiek pozby si
zbawionego iluzji odrbnoci,
czowieka
jest wiadomy swej
jednoci ze wszystkim,
ze wiatem, energi
ibogiem; jest wchonity
wJedno iwiadomy
swej boskoci
UBSTWIONY;
istnieje tylko jeden
byt; inno poza Ja
nie istnieje; osignicie
tego stanu moe trwa
duej ni jedno ycie,
awic czowiek moe tu
wykorzysta reinkarnacj
Protestantyzm jako nurt chrzecijastwa odszed cakiem od modelu czowieka zbawionego, ktry staje si bogiem zaski, bogiem zadopcji czyli jest przebstwiony
moc, energiami Boga (staje si synem Boym, ale zadopcji tak jak Jezus Chrystus,
ktry jest jednak Synem Boym znatury). Taki czowiek zachowujc swoj odrbno od
Boga iinnych ludzi, nadal dysponuje swoim czowieczestwem, posiada niemiertelno,
szczcie iswoist peni moe uczestniczy wwitoci iwiatoci, ktra pochodzi
od Osobowego Boga, ktry jest zewntrzny wobec wiata (transcendentny). Aby wtym
programie przebstwienia ludzi uczestniczy, naley p r z e s t a zbawia si swoimi
pomysami, technikami isposobami oraz zaufa temu, kto ten autorski projekt uratowania czowieka jako jego stworzyciel skonstruowa.
Jan Kowalski pyta: gdzie si podziaa odwaga pierwszych Ojcw Kocioa uobecnych duszpasterzy chrzecijaskich (katolickich iprotestanckich). Dlaczego mao
podkrelaj jedno typu chrzecijaskiego, oddajc pola jednoci typu New Age. Pyta
dalej: kto odwaa si gosi, e wito Wniebowzicia celebruje wMaryi pierwszym
ukoczonym stworzeniu przebstwienie, do ktrego przecie kady czowiek jest
przeznaczony. Dodaje, e wcelu wyjcia ku sympatykom New Age, trzeba odda
czowiekowi jego wspaniao, otworzy mu ogrom, dla ktrego zosta stworzony, bo
tak jak Maryja ku chwale Wniebowzicia czowiek jest zapraszany do bycia wsercu
Trjcy witej.
Monoteizm chrzecijaski nie jest dokadnie monolityczny, Bg chrzecijan jest bowiem komuni. Jest to tryteizm dla ydw iantropomorfizm dla muzumanw. Jednak
Trjca wita jest otwarta dla kadego czowieka Aby byli jedno, jak My jedno jestemy:
Ja wnich, aTy we Mnie. Rozumie to Rublow, gdy maluje sw ikon, gdzie trzej oczekuj
zaproszonego kadego czowieka. Jedno doskonaa midzy ludmi jest taka sama,
jak istnieje midzy Ojcem iSynem jedno trynitarna jest jednoci komunii, ale nie
stopienia si co prowadzioby do stagnacji63.
Christian Science, w: M.Elser, S.Ewald, G.Murrer, Leksykon religii od Ado , Warszawa 1994.
Chrzecijaska nauka, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993,
s.105-106.
Cole-Whittaker Terry, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
de Lassus A., New Age. Nowa religia?, Warszawa 1993.
Dobrzanowski S., New Age zagroeniem iwyzwaniem dla chrzecijan, w: New Age. Pseudoreligia, red. S.Dobrzanowski, Krakw 1994.
Drane J., Co New Age ma do powiedzenia Kocioowi?, Krakw 1993.
Elser M., Ewald S., Murrer G., Leksykon religii od Ado , Warszawa 1994.
Encyklopedia Nowej Ery, red. S.Bednarek, J.Jastrzbski, Wrocaw 2008.
Evdokimow P., Poznanie Boga wtradycji wschodniej. Patrystyka, liturgia iikonografia, Krakw
1996.
Ferdek B., Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red.
I.Dec, Olenica 1993.
Ferdek B., New Age oJezusie Chrystusie, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age,
red. I.Dec, Olenica 1993.
Fillmore Charles iMyrtle, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Franck B., Leksykon New Age w100 kluczowych pojciach dla chrzecijan, Krakw 1997.
Gomes W.A., Uniwersalizm unitariaski. (Dodatek E), w: W.Martin, wiat religii isekt,
Warszawa 2004.
Gottschalk S., The Emergency of Christian Science in American Religious Life, Berkeley 1973.
Grabczak-Ryszka E., Stowarzyszenie Chrzecijaskiej Nauki, w: Leksykon religioznawczy, red.
W.Tylach, Warszawa 1988.
Groothuis D.R., Zaszamaniony Jezus, w: New Age, red. P.Macura, Krakw 1993.
Hanc W., Christian Science, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1989-1998, t.III, s.275-277.
Helminiak A.D., Religion and the Human Science. An Approach via Spirituality, New York
1998.
Helminiak A.D., The Human Core of Spirituality. Mind As Psyche and Spilit, New York 1996.
Holmes E., w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Hunt D., McMahon T., Zwiedzione chrzecijastwo, Wrocaw-Krakw 1994.
Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja chrzecijaska na temat New Age. Papieska Rada
ds. Kultury. Papieska Rada ds. Dialogu Midzyreligijnego, Pozna 2003.
Kara H., Ezoteryzm anauka, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005.
Koci Nowego Jeruzalem (KNJ), Swedenborgianizm (CNJ), w: G.A.Mather, L.A.Nichols,
Sownik sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, konsultacja A.J.Schmidt, przekad
uzupeni oraz zaopatrzy wpolski wstp naukowy, aneksy ibibliografi I.Kamiski, wstp
teologiczny A.Posacki, Warszawa 2006.
Kowalski J., Wspczesne sekty ignozy. Neopoganizm inowa religijno, w: Zudzenia Nowej
Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993.
Kowalski J., Wyzwanie stawiane chrzecijastwu przez New Age, w: Zudzenia Nowej Ery.
Teologowie oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993.
Kubiak A., Jednak New Age, Warszawa 2005.
Leksykon religioznawczy, red. W.Tyloch, Warszawa 1988.
The Unity School of Christianity, w: McDowell J., Stewart D., Oszukani. Wco wierz kulty
ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994.
Tokarczyk A., Trzydzieci wyzna, Warszawa 1987.
Tomczak R., Bezdroa New Age, Zielona Gra 1994.
Vernette J., New Age uprogu ery wodnika, Warszawa 1998.
Waka A., Rozumienie pojcia religii New Age na przykadzie Towarzystwa Teozoficznego, w:
Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka, Szczecin 2005.
Wargacki S.A., New Age, w: Sownik wiedzy oreligiach, red. K.Banek, Bielsko-Biaa 2007.
Wargacki S.A., rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005.
Zdrojewski T., Oszustwo Christian Science, Effatha 1996, nr8(54).
Zwoliski A., Anatomia sekty, Krakw 1996.
Noty oautorach
Ks. Janusz Bujak ur. 21.08.1967 wWejherowie, samodzielny pracownik Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego, specjalizacja wzakresie eklezjologii prawosawnej
iantropologii dokumentw dialogw ekumenicznych, kierownik studiw podyplomowych
zteologii wKoszalinie.
Imelda Chodna doktor filozofii, adiunkt Katedry Filozofii Kultury Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II. W2002 roku ukoczya studia filozoficzne wKUL. Jej
zainteresowania naukowe obejmuj zagadnienia zwizane zfilozofi kultury icywilizacji, filozofi edukacji, sztuk retoryki. Autorka hase wPowszechnej encyklopedii filozofii oraz licznych
artykuw naukowych, wktrych omawiane zagadnienia ujmowane s zperspektywy filozofii
realistycznej.
Mariusz Gajewski SJ doktor nauk humanistycznych. Interesuje si rnicowaniem oddziaywa psychokorekcyjnych wzgldem osb spoecznie niedostosowanych iwykolejonych.
Twrca jednego zpierwszych Orodkw informacji onowych ruchach religijnych wPolsce.
Autor publikacji powiconych pedagogice, psychologii, sektom iNew Age:Sekty religijny
supermarket. Krtki poradnik psychologiczny (2001); Satanizm wPolsce ina wiecie (2002); Nowe
ruchy religijne isekty. Midzy zbawieniem adestrukcj (2002); Sekty inowe ruchy religijne (2009);
Satanizm. Historia, kontrowersje, pytania (2010).
Ireneusz Kamiski prawnik, absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu. Autor
kilkudziesiciu artykuw nt. sekt inowych ruchw religijnych. Polski konsultant naukowy
iautor wstpu naukowego oraz uzupenie do: Sownika sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, red. G.A.Mather, Warszawa 2006. Jest on take twrc polskojzycznej bibliografii na
temat sekt.
Henryk Kiere dr hab. prof. KUL. Kierownik Katedry Filozofii Sztuki na Wydziale Filozofii
KUL. Oprcz filozofii sztuki, stanowicej gwny przedmiot pracy naukowej, zajmuje si teori
poznania, filozofi spoeczn, filozoficznymi podstawami kultury (humanistyki, pedagogiki)
oraz najnowszymi trendami wfilozofii (postmodernizmem).
Justyna Kroczak mgr, doktorantka wZakadzie Historii Filozofii, Instytut Filozofii, Wydzia
Humanistyczny, Uniwersytet Zielonogrski, al. Wojska Polskiego 71a, 65-762 Zielona Gra.
Micha uczyski magister filologii polskiej, doktorant na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagielloskiego wKrakowie. Zainteresowania naukowe: leksykologia, leksykografia,
etnolingwistyka.
Viara Maldjieva prof. dr hab., pracuje wInstytucie Filologii Sowiaskiej Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu. Obszary jej slawistycznych bada konfrontatywnych to: skadnia
isemantyka; sowotwrstwo, frazeologia ileksykografia. Przedmiotem jej bada jest rwnie
analiza semantyczna ipragmatyczna tekstw nowych ruchw religijnych.
Anna Nowakowska (Biaows) dr, filozof i publicystka; autorka hase do Powszechnej encyklopedii filozofii np. New Age (Lublin 2006), Steiner Rudolf (Lublin 2008); pod jej redakcj
ukazay si m.in.: Mirae New Age (2008), Abc o New Age (2005); autorka konspektw do
filmw z serii Jarmark cudw i wielu publikacji popularnonaukowych w zakresie nowych
ruchw religijnych; w latach 2007-2010: sekretarz oglnopolskiego kwartalnika informacyjno-profilaktycznego Sekty i Fakty; w obszarze jej zainteresowa badawczych ley antropologia
filozoficzna, filozofia kultury i problematyka New Age. e-mail: nowakowska@maternus.pl.
Aleksander Posacki SJ (ur. 1957) jezuita, teolog katolicki, filozof, wykadowca akademicki,
doktor habilitowany teologii (KUL), doktor filozofii (Uniwersytet Gregoriaski Rzym), profesor Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum (Wydzia Filozoficzny Instytut
Kulturoznawstwa), wykadowca na Wydziale Teologii KUL (Instytut Teologii Duchowoci
KUL Katedra Teologii Duchowoci Katolickiej). Czonek zwyczajny Polskiego Stowarzyszenia Teologw Duchowoci. Badacz, ekspert iwykadowca wszerokim obszarze tematycznym
historii duchowoci ihistorii mistyki, nowych ruchw religijnych isekt oraz problematyki
ezoteryzmu iokultyzmu.
Micha Rozmys urodzony w 1990 roku. Zamieszkay w Lublinie. Studiuje w Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawa II na kierunkach: filologia polska oraz Midzywydziaowe Indywidualne Studia Humanistyczne, w ramach ktrych realizuje program filologii
romaskiej zelementami kulturoznawczymi. Jego zainteresowania badawcze skupiaj si na
dziedzinie literaturoznawstwa (zwaszcza epoki romantyzmu, wtkach ezoterycznych wliteraturze, atake wspczesnych strategiach interpretacyjnych) oraz kulturze ludowej iwierzeniach
Sowiaszczyzny.
Bogumia Truchliska dr hab. prof. nadzwyczajny UMCS, kierownik Zakadu Aksjologii
Kultury Instytutu Kulturoznawstwa. Prowadzi badania zzakresu filozofii kultury, estetyki
ifilozofii polskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem zagadnie aksjologicznych.
Ks. Andrzej Stanisaw Waka dr, adiunkt Katedry Teologii Fundamentalnej Wydziau
Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego. Autor ponad czterdziestu publikacji, redaktor
serii Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego Studia iRozprawy. Czonek To-