You are on page 1of 252

EZOTERYZM

W ZACHODNIEJ KULTURZE

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWA II


WYDZIA FILOZOFII

Religijno

A l t e r n at y w n a

EZOTERYZM
W ZACHODNIEJ KULTURZE
Redakcja naukowa
Robert T. Ptaszek, Diana Sobieraj

Wydawnictwo KUL
Lublin 2013

Recenzent
ks. prof. dr hab. Marian Rusecki
Opracowanie redakcyjne
Leon Formela
Opracowanie komputerowe
Ewa Kara
Projekt okadki i stron tytuowych
Agnieszka Gawryszuk

Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2013

ISBN 978-83-7702-666-3

Wydawnictwo KUL
ul. Zboowa 61, 20-827 Lublin
tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50
e-mail: wydawnictwo@kul.lublin.pl
http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl

Druk i oprawa
elpil
ul. Artyleryjska 11
08-110 Siedlce
e-mail: info@elpil.com.pl

Spis treci

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Cz I: Ezoteryzm: pojcie i sposoby podejcia
Aleksander Posacki SJ (Akademia Ignatianum w Krakowie)
Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy
badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Ks. Andrzej Zwoliski (Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie)
Przesd jako forma ezoteryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Henryk Kiere (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Gnoza w teorii sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Ks. Janusz Bujak (Uniwersytet Szczeciski)
Prba oceny zjawiska ezoteryzmu w wietle teologii chrzecijaskiej . . . . . . . . . . . . . 61
Cz II: Formy obecnoci
Bogumia Truchliska (Uniwersytet Marii Curie Skodowskiej)
Irracjonalizm w kulturze filozoficznej dwudziestolecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Viara Maldjieva (Uniwersytet Mikoaja Kopernika)
Jzyk ezoteryzmu a ezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej
w jzyku wspczesnych ruchw religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Imelda Chodna (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Wychowanie ku penemu czowiekowi? Antropozoficzna nauka o wychowaniu
Rudolfa Steinera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Micha Rozmys (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa technik
przepowiadania przyszoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Mariusz Gajewski SJ (Jezuickie Centrum Edukacji w Nowym Sczu)
Niewidzialne promieniowanie rzecz o zwizku radiestezji z okultyzmem,
New Age i ezoteryzmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

6 Spis treci

Cz III: Ezoteryzm w religii i duchowoci


Micha uczyski (Uniwersytet Jagielloski)
Wtki ezoteryczne w tradycyjnych wierzeniach sowiaskich (na materiale
sownictwa mitologicznego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Justyna Kroczak (Uniwersytet Zielonogrski)
Ezoteryzm chrzecijaski w duchowoci prawosawnej wybrane zagadnienia
filozoficzno-teologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Andrzej Waka (Uniwersytet Szczeciski)
Uruchamianie porednictw. Channeling, spirytyzm, mediumizm w ich relacji
do wiata ponadzmysowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Anna Nowakowska
Elementy ezoteryzmu w sztuce New Age . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Ireneusz Kamiski (Uniwersytet Mikoaja Kopernika)
Przebstwienie kontra transformacja czowieka w bosk samowiadomo.
Soteriologia gwnych nurtw chrzecijaskich a ezoteryczne samozbawienie
w New Age . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Wstp

Pragnienie bycia kim wyjtkowym jest tak stare jak czowiek. Jest zatem zpewnoci
starsze ni chrzecijastwo izbudowana na jego fundamencie zachodnia kultura. Jedn
zwaniejszych drg realizacji tego pragnienia stanowi poszukiwanie wiedzy ezoterycznej (to znaczy dostpnej tylko dla wybranych). Ezoteryzm (ktrego nazwa pochodzi od
greckiego esteriks wewntrzny, zamknity) jest tak pocigajcy, bo dzieli ludzi na
dwie zbiorowoci (dwa krgi). Wskad pierwszej, zwykle nielicznej, wchodz wybrani, to
znaczy godni dostpu do tajemnicy. Natomiast druga grupa (krg zewntrzny) nie posiada
dostpu do dajcej zbawienie wiedzy. To zrnicowanie sprawia, e przedstawiciele krgu
wewntrznego mog uzna si za elit, zaspokajajc wten sposb wspomniane pragnienie1.
Nic zatem dziwnego, e rne idee ipraktyki ezoteryczne wystpuj take wchrzecijaskiej kulturze Zachodu. Chrzecijastwo, mimo e pod wieloma wzgldami jest religi
wyjtkow, tylko wniewielkim stopniu ograniczyo jego rozwj. Warto powici kilka
zda, aby nieco dokadniej przedstawi t kwesti.
Na wyjtkowo chrzecijastwa skada si kilka elementw. Zaliczy do nich trzeba
przede wszystkim sam osob Jezusa Chrystusa, ktry nie tylko twierdzi, e jest Synem
Boga, lecz uwiarygadnia te niezwyke aspiracje spektakularnymi cudami. Take nauka,
ktr gosi, wywoaa prawdziwy przewrt wumysach wczesnych ludzi. Zawieraa
bowiem wiele zupenie nowych, aponadto odmiennych od powszechnie akceptowanych,
idei. Wymiemy tylko przykadowo niektre znich: uznanie Boga za Ojca kochajcego
ipragncego zbawienia kadego czowieka2, przekonanie, e czowiek jest stworzony na
obraz Boga oraz wielokrotnie podkrelana wolno, rwno igodno wszystkich ludzi.
Mimo tej wyjtkowoci, goszona przez Chrystusa ijego uczniw Ewangelia bya
dosy prosta streszczaa si wtrzech pojciach [] poznanie, prawo, zapowied, mia Aby podkreli rnic midzy wybranymi areszt spoecznoci, wejcie do grona wtajemniczonych
zwizane jest zwykle ze skomplikowan procedur inicjacyjn.
2
Tak bowiem Bg umiowa wiat, e Syna swego Jednorodzonego da, aby kady, kto wNiego
wierzy, nie zgin, ale mia ycie wieczne. Ewangelia w. Jana 3,16.
1

8 Wstp

nowicie Poznanie Boga, prawo moralne, zapowied ycia wiecznego3. To zrozumiae,


bo jej cel stanowio wskazanie drogi, ktra miaa zaprowadzi czowieka do Boga ida
mu ycie wieczne wniebie to znaczy wstanie najwyszego iostatecznego szczcia.
Midzy innymi ztego powodu Ewangelia nie zawieraa jakichkolwiek bezporednich
odniesie do filozofii. Gdy zatem chrzecijastwo zaczo niezwykle dynamicznie rozwija si na terenie Cesarstwa Rzymskiego, gdzie wiat postrzegano przez pryzmat poj
wypracowanych przez filozofi greck, podjte zostay prby wyraenia nauk Chrystusa
wjzyku tej filozofii. Autorzy niektrych ztakich prb, wiadomi elitarnego charakteru
wiedzy filozoficznej (episteme), take objawion przez Syna Boego mdro chrzecijask
(gnosis) uznali za skierowan przede wszystkim do wskiego grona wybranych. Wten
sposb narodzi si gnostycyzm chrzecijaski, ktry swj rozkwit przeywa wII wieku.
Gnostycyzm wokresie ksztatowania si chrzecijastwa odgrywa znaczc rol.
We wprowadzeniu do ksiki Gillesa Quispela czytamy: Gnoza [] wziwszy pod
uwag tre obecnych wniej przekona iwierze, moga uchodzi za teologi wII iIII
wieku; co wicej jej zwolennicy widzieli wniej wanie gbszy czy te wyszy stopie
refleksji nad wiar, asamych siebie uwaali za doskonalszych chrzecijan od tych, ktrzy
pozostawali wierni nauczaniu Kocioa. Byo to moliwe ztej racji, e ichrzecijanie,
ignostycy posugiwali si podobnymi terminami, pokrewnym sposobem mylenia,
odwoywali si do tego samego Pisma witego, dociekali sensu iwartoci tych samych
tajemnic Chrystusa iKocioa, sakramentw iycia chrzecijaskiego. Dla wielu chrzecijan ta gbsza wiara, czyli gnoza, opromieniona tajemniczoci prywatnych objawie,
ascetyzmem, azwaszcza wynoszca ponad tum zwykych chrzecijan, moga by rwnie
pocigajca, jak dzisiaj s niektre mdroci Wschodu, medytacja transcendentalna czy
oglnie nowe religie4.
Od czasw pierwszych chrzecijaskich gnostykw ezoteryzm stanowi nieodczny
skadnik europejskiej kultury. Otym, jak znaczcy by wpyw gnostycyzmu na zachodni
kultur pisze midzy innymi znany polski badacz tej problematyki Wincenty Myszor:
gnostycyzm odbi si echem wwiekach pniejszych, cho by moe nie zawsze wbezporedniej zalenoci. Do gnostykw jednak naley zaliczy manichejczykw, pryscylian,
paulicjan, bogomiw, katarw, wyznawcw popularnego panteizmu wXVI iXVII w.,
niektrych masonw oraz wyznawcw wspczesnych kociow gnostyckich5.
Cho zatem przez stulecia chrzecijastwo ksztatowao kultur Zachodu, to ezoteryzm by wniej take stale obecny. Uczeni badajcy t problematyk chtnie posuguj
si metafor cienia, aby opisa relacje midzy ortodoksyjnym chrzecijastwem agnostycyzmem (czy szerzej ezoteryzmem). Robi tak midzy innymi jeden zwybitniejszych
wspczesnych badaczy gnozy, Kurt Rudolph. Pisze on jak sdz zpewn przesad:
gnoza jak cie towarzyszya Kocioowi nigdy nie mg nad ni cakowicie zapanowa, bo
W.Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.1, Warszawa 1983, s.173.
Od wydawcy polskiego, w: G.Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s.7-8.
5
W.Myszor, Wprowadzenie do: G.Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s.12.
3
4

Wstp 9

zbyt wielki by wpyw, ktry wywara na myl gnostykw; dziki swej wsplnej historii
gnoza iKoci pozostawali dwojgiem wrogiego rodzestwa6.
Wydawa by si mogo, e we wspczesnej kulturze Zachodu ezoteryzm powinien
znikn lub ulec marginalizacji. Wszak dzi na jej obszarze rozwina si cywilizacja techniczna przyjmujca zupenie odmienn od religijnej hierarchi wartoci oraz wskazujca
skoczone, to znaczy ograniczone wycznie do ziemskiej perspektywy, cele ludzkiego
ycia. Wrezultacie coraz wicej ludzi bardziej ni ostan swojej duszy troszczy si ozdrowy wygld isprawno fizyczn, za szczcie utosamia zdoznawaniem przyjemnoci.
Tymczasem mimo ekspansji nauki itechniki, atake bdcych skutkiem tego zjawiska przemian kulturowych, ezoteryzm we wspczesnej zachodniej kulturze ma si
bardzo dobrze. Nie tylko nie zanik, ale znaczco rozbudowa izmodyfikowa swoje
formy, stajc si jej istotnym skadnikiem. Stao si tak, bo cywilizacja techniczna przesadnie akcentuje znaczenie sfery materialnej inie powica nalenej uwagi duchowym
potrzebom czowieka. Musi on zatem samodzielnie szuka sposobw ich zaspokojenia.
Wczeniej zazwyczaj znajdowa je wreligii chrzecijaskiej, jednak obecnie zachwiana
zostaa zachowywana przez wieki rwnowaga midzy chrzecijastwem aezoteryzmem.
Zaburzenia te powstay, bo wEuropie od czasw Owiecenia rozwija si dynamicznie
nurt mylenia antyreligijnego. Traktowanie religii jako sfery emocji iprzesdw, wymysu niewolnikw, opium ludu oraz wiele podobnych teorii, funkcjonujcych wcigu
trzech ostatnich stuleci wkulturze europejskiej, sprawio, e spore grono osb zaczo
poszukiwa innych drg swojego duchowego rozwoju.
Dyskredytacja celw, wartoci inorm postpowania, ktrych dostarczaa ludziom
religia chrzecijaska, spowodowao, e dzi rne formy ezoteryzmu przenikaj niemal
wszystkie sfery ludzkiego ycia. Sytuacj t wbardzo obrazowy sposb przedstawi Pablo
Capanna: Sekularyzacja Zachodu nie bya ani nie moga by ostatnim etapem: kiedy
cykl dobieg koca, znowu odrastaj korzenie starego pogastwa imagia jednoczy si
ztechnik. Przecie yjemy wepoce, wktrej komputerw uywa si do stawiania horoskopw, aastronauci nosz amulety7.
Wspczesny renesans ezoteryzmu to gwna przyczyna powstania tej monografii.
Skada si ona ztrzech czci. Pierwsza nosi tytu Ezoteryzm: pojcie isposoby podejcia.
Jest ona szczeglnie wana, poniewa pojcie ezoteryzm zracji swojej niedookrelonoci
iwieloznacznoci bywa rnorodnie definiowane. Aby umoliwi podjcie wieloaspektowej dyskusji na ten temat, wpracy przyjmujemy szerokie rozumienie ezoteryzmu,
zgodne ztym, ktre prezentuje Wouter J.Hanegraaff, redaktor naczelny Dictionary of
K.Rudolph, Gnoza, Krakw 2003, s.321-322. Na trwao zwizkw midzy gnoz achrzecijastwem wskazywa take Gilles Quispel. Jego zdaniem gnoza penia wobec chrzecijastwa funkcj
kompensacyjn. Jest ona [] cieniem, od ktrego nie mona si uwolni, aktry wci wskazuje na
draliwe braki wprzepowiadaniu Kocioa ibolesne niedostatki wyciu chrzecijan (G.Quispel, Gnoza,
s.105-106).
7
P.Capanna, Od sekularyzacji do neopogastwa, w: Wsplnoty kocielne, niezalene grupy religijne,
sekty na przykadzie Ameryki aciskiej, Warszawa 1995, s.169.
6

10 Wstp

Gnosis & Western Esotericism. Jego zdaniem, wczasach nowoytnych iwspczesnych


do ezoteryzmu zaliczy mona takie zjawiska, jak: renesansowy hermetyzm, bazujc
na platonizmie filozofi okultystyczn, astrologi, magi, alchemi, kaba, teozofi,
okultyzm, atake niektre nurty duchowoci XIX iXX wieku oraz pewne elementy
tworzce doktryn ruchu New Age.
Przyjcie tak szerokiego zakresu nazwy ezoteryzm zmusza do podjcia prby rozstrzygnicia sporu, czy ezoteryzm powinien by traktowany jako forma religijnoci czy
raczej duchowoci. Aby wstpnie uporzdkowa iwyjani t problematyk, wpierwszej czci ksiki oddalimy gos najbardziej znanym wPolsce badaczom ezoteryzmu.
Otwiera j tekst, wktrym Aleksander Posacki SJ wyjania, czym jest ezoteryzm, do
jakich idei si odwouje iwjaki sposb moe by owocnie badany. Andrzej Zwoliski
omawia przesd bdcy dzi najbardziej powszechn form przejawiania si ezoteryzmu, aHenryk Kiere pokazuje, jak gnoza iezoteryzm przejawiaj si wsztuce. Cz
t koczy tekst, wktrym Janusz Bujak przedstawia histori ezoteryzmu inajbardziej
znaczce kulturowe formy jego funkcjonowania. Wtekcie znajdziemy te wiele uytecznych typologii irozrnie, ktre pozwalaj poszczeglne formy ezoteryzmu lepiej
opisa, scharakteryzowa izrozumie.
Druga cz monografii prezentuje kulturowe uwarunkowania iprzejawy ezoteryzmu. Rozpoczyna j tekst, wktrym Bogumia Truchliska opisuje oddziaywanie irracjonalizmu filozoficznego na rozwj ezoteryzmu wdwudziestoleciu midzywojennym.
Viara Maldjieva na przykadach zaczerpnitych ztekstw wspczesnych nauczycieli
duchowoci prezentuje specyfik jzyka ezoterycznego oraz sposoby jego wykorzystywania do tworzenia doktryn wspczesnych ruchw religijnych. Imelda Chodna omawia
antropozoficzne idee Rudolfa Steinera, bdce rdem jego alternatywnej koncepcji
pedagogiki. Pedagogika ta stanowi podstaw funkcjonowania dziaajcych wspczenie szk waldorfskich. Zkolei Micha Rozmys podejmuje prb zsyntetyzowania
wiadomoci na temat wrbiarstwa. Wswoim tekcie dokonuje charakterystyki zjawisk
przepowiadania przyszoci oraz typologii technik wrbiarskich. Natomiast Mariusz
Gajewski omawia koncepcje wiatopogldowe zawarte wliteraturze radiestezyjnej, atake
ukazuje ezoteryczno-okultystyczne konteksty praktyk radiestetw.
Wczci trzeciej omawiane s formy, wjakich ezoteryzm obecny jest wsferze religii
iduchowoci. Micha uczyski na podstawie analizy wystpujcego wjzykach sowiaskich sownictwa zwizanego ze sfer tradycyjnych wierze pokazuje, e wtki ezoteryczne
obecne byy ju wtradycyjnych wierzeniach sowiaskich. Zkolei Justyna Kroczak omawia
wtki ezoteryczne wdawnej iwspczesnej duchowoci prawosawnej. Spord nich na
szczegln uwag zasuguje dokonana przez autork interpretacja hezychazmu Grzegorza
Palamasa. Natomiast Andrzej Waka wswoim tekcie wyjania, na czym polegaj ezoteryczne praktyki nawizywania relacji ze wiatem ponadzmysowym, takie jak: spirytyzm,
mediumizm czy wspczesna forma tych praktyk, jak jest channeling. Koczce t cz
ksiki teksty Anny Nowakowskiej iIreneusza Kamiskiego prezentuj wtki ezoteryczne
obecne wduchowoci ruchu New Age iinspirowanej ni sztuce.

Wstp 11

Redaktorzy tomu zdaj sobie spraw, e mimo zgromadzenia tak licznego grona
specjalistw zrnych dziedzin, tytuowa problematyka nie moga zosta zaprezentowana
wcaociowy (ani tym bardziej wyczerpujcy) sposb. Ezoteryzm, co dobrze pokazuj
zwaszcza teksty zebrane wpierwszej czci ksiki, jest bowiem zagadnieniem tak obszernym iwielowtkowym, e wiele jego przejaww wzachodniej kulturze nadal czeka na
prezentacj. Moemy jedynie ywi nadziej, e ksika ta zachci uczonych zajmujcych
si dociekaniami nad przeszoci iteraniejszoci zachodniej kultury do dalszych bada
ipublikacji na ten wany iinteresujcy temat.
Robert T.Ptaszek

Cz I

EZOTERYZM: POJCIE I SPOSOBY PODEJCIA

Aleksander Posacki SJ

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje


interdyscyplinarne, perspektywy badawcze

1. Szeroka perspektywa metodologiczna idyscyplina badawcza


Szerokie, socjologiczne rozumienie ezoteryzmu zaprezentowa Wouter J.Hanegraaff, czoowy badacz tego tematu (zpozycji sojologii religii, czego nie naley przecenia), ajednoczenie redaktor naczelny Dictionary of Gnosis & Western Esotericism1.
Jego zdaniem, wczasach nowoytnych iwspczesnych do ezoteryzmu zaliczy mona
takie zjawiska, jak: renesansowy hermetyzm, bazujc na platonizmie filozofi okultystyczn, astrologi, magi, alchemi, kaba, teozofi, okultyzm, atake niektre
nurty duchowoci XIX iXX wieku oraz pewne elementy tworzce doktryn ruchu New
Age2. Tak obszerna tematyka pozwala uj rne interpretacje tego tematu. Isusznie.
Ezoteryzm zawiera bowiem aspekty teoretyczne ipraktyczne. Tu powstaje przestrze
metodologiczna take dla definicji okultyzmu irelacji tego pojcia do ezoteryzmu,
ktry coraz czciej jest badany na uniwersytetach icoraz czciej wystpuje wpodrcznikach filozofii3.
Aby odpowiedzie na te pytania, naleaoby jednak wykroczy poza socjologi czy
opisowy empiryzm, ktry zreszt czsto zawiera wukryciu interpretacje wiatopogldowe
ifilozoficzne. Natomiast sam ezoteryzm to szerokie pojcie irealne zjawisko, ktre zawiera samo wsobie wiele idei filozoficznych iteologicznych. Nie jest to wic pojcie
czy zjawisko marginalne, ale dotyczce kultury wysokiej ipodstawowych problemw
czowieka, zarwno poznawczych, jak iegzystencjalnych. Pojcie ezoteryzmu zawiera
wsobie wiatopogldy: obraz Boga, czowieka iwiata. Zawiera wic odniesienia nie tylko

Por. Ed. W.Hanegraaff, Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Leiden-Boston 2006.
Por. W.J.Hanegraaff, New Age Religion and Western Culture. Esotericism In the Mirror of Secular
Thought, LeidenNew YorkKln 1996.
3
Por. A.Faivre, Lesoterismo, Carnago 1992.
1
2

16 Aleksander Posacki SJ

do filozofii czy teologii, ale take do nauk empirycznych, ktrych granice kompetencji
poznawczych powinny by waciwie zinterpretowane4.
Wydaje si, e wnieredukcyjnych badaniach nad ezoteryzmem pojawia si metodologiczny priorytet filozofii, wtym szczeglnie metodologii nauk (epistemologii) oraz historii
idei (wtym uniwersalnych meta-idei, lecych upodstaw ezoteryzmu, jak fatalizm,
monizm, panteizm czy holizm). Std nie mona odda tego tematu wycznie naukom
empirycznym, ktre maj tu swoje wane miejsce. Pod warunkiem jednak, e zachowaj
granice wasnych kompetencji, nie popadajc wideologizacj nauki. Moe si ona przejawia wpostaci jawnego czy ukrytego dogmatycznego materializmu, bdcego zwykle
form kryptoreligijnej deifikacji materii/energii ijej rzekomo nieskoczonych moliwoci.
Chodzi tu szczeglnie oreligioznawstwo oraz pokrewne dyscypliny naukowe, jak
socjologia religii ikultury oraz psychologia, szczeglnie psychologia religii. Antropologia filozoficzna iteologiczna nie pozwalaj jednak, by owe metody empiryczne, czsto
naznaczone znamieniem materializmu, zawaszczyy jednostronnie iredukcyjnie temat
ezoteryzmu ipokrewnego mu okultyzmu. Aby uratowa te przestrzenie przez materializmem irelatywizmem, potrzebna jest religiologia (prof. Z.Zdybicka) oraz teologia religii,
atake inne nieredukcyjne iotwarte formy teorii religii.

2. Problem okrelenia ezoteryzmu rne opinie


Istnieje wiele okrele ezoteryzmu, nawet wobszarze bada naukowych5. Pojawiaj
si te sprzeczne opinie na temat tego, czy ezoteryzm powinien by traktowany jako
forma religijnoci czy raczej duchowoci. Czy chodzi oformy zewntrzne, czy bardziej
owewntrzn kategori dowiadczenia. To samo pytanie dotyczy cile zwizanej zezoteryzmem kategorii inicjacji. Pojawia si wtym kontekcie problem relacji ezoteryzmu
czy okultyzmu do mistyki (ktra jest pokrewna duchowoci), pojawiajcy si rwnie
wprzypadku kabay. Inny temat to ezoteryzm iokultyzm wrelacji do neopogastwa czy
satanizmu (te dwie ostatnie parareligine koncepcje same wsobie wymagaj porwnania).
Interesujce s rnice pomidzy satanizmem alucyferyzmem, jak te zwizki obydwu
nurtw duchowych zideologi gnozy6.
We wspomnianym dziele Hanegraaffa ju wsamym tytule zestawia si gnoz zezoteryzmem. Pojawia si suszne pytanie podjte przez wielu badaczy wjaki sposb
iwjakiej mierze gnoza czy mylenie gnostyczne konstytuuje ezoteryzm. Jaka jest rnica
A.Posacki, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne ipraktyczno-duszpasterskie, Radom 2009.
5
Por. A.Faivre, Access toWestern Esotericism, Albany 1994.
6
Por. A.Posacki, Ezoteryzm, s.175 n.
4

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 17

pomidzy gnoz ineognoz? Jaki jest stosunek gnozy do magii, ktre, jak si wydaje, s
ze sob cile zwizane. Jaki jest naprawd stosunek religii do magii (rnica midzy nimi
jest zamazywana przez wielu religioznawcw)? Wkocu naley opisywa ipodkrela
rnic pomidzy wiar (rn od religii wjej socjologicznym opisie) amagi?
Filozoficzna iteologiczna analiza iocena gnozy oraz magii daje nam nowe wiato.
Tym bardziej e dostrzegamy wyranie gnostycko-magiczny rys nowej duchowoci (tak
jak wczeniej New Age czy Next Age), co zasadniczo jest niedoceniane, ama wielkie znaczenie ideologiczne, rwnie wstosunku do chrzecijastwa. Jest jednoczenie przyczyn
zwodzenia chrzecijan, zakonw, kierownikw domw rekolekcyjnych7. Wkontekcie
katolickim wane s badawcze postulaty watykaskich dokumentw osektach cigle
otwarte iniezbadane8. Wtym take ruch New Age wjego aspektach filozoficznych iteologicznych, anie tylko socjologiczno-historycznych9.
Waspecie teologicznym warto zbada wzoonej ideologii New Age elementy
wyciszane lub nieznane, tym bardziej e czsto s one niebezpieczne jak np. inicjacja
lucyferyczna czy kryptosatanizm arbitralnie wykluczone przez niektrych badaczy10.
Interesujca jest wtym kontekcie rnica pomidzy dokumentem Episkopatu irlandzkiego na temat New Age adokumentem watykaskim (inicjacja lucyferyczna, wpyw
teozofii imasonerii, czego nie ma wdokumencie watykaskim na temat New Age,
ktry bardziej jest nastawiony na dialog, ni na analiz teologiczn, ktra uwzgldniaaby obron wiary)11.

3. Wybrane propozycje badawcze ezoteryzmu wkontekcie polskim


Istnieje ogromna ilo tematw zwizanych zezoteryzmem, ktre naleaoby przebada wkontecie polskiej kultury, aby otworzy nowe horyzonty badawcze, czsto
ocharakterze interdyscyplinarnym. Zkoniecznoci ogranicz si jedynie do wybranych
tematw.
7
Por. A.Posacki, Tendencje ezoteryczno-gnostyckie wduchowoci katolickiej, Duchowo wPolsce
12(2010), s.52-63.
8
Por. Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie, L`Osservatore Romano, wyd.polskie, nr5/79, 1986.
9
Por. R.T.Ptaszek, Nowa Era religii? Ruch New Age ijego doktryna aspekt filozoficzny, Siedlce
2008; A.Posacki, Antropologia New Age: kilka chrzecijaskich obiekcji, w: New Age nowe owiecenie?, red.
A.Brzeziska, K.Bondyra, J.Wycisk, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1999, s.165-207.
10
Por. B.Dobroczyski, New Age, Krakw 1997.
11
Por. Dokument Watykaski Jezus Chrystus dawc wody ywej chrzecijaska refleksja na temat
New Age, Krakw 2003; The Irish Theological Commission, ANew Age of the Spirit? ACatholic Response
to the New Age Phenomenon, Dublin 1994.

18 Aleksander Posacki SJ

3.1. Inicjacja wkulturze


Ze wzgldu na znaczenie wtradycji ezoterycznej tematu inicjacji izwizanej zni sfery
symbolicznej wane s takie dziedziny, jak symbolologia, nieredukcyjna hermeneutyka, dowiadczenie egzystencjalne. Istotne jest tu znaczenie woli, wyobrani iintuicji (s to wadze
antropologiczne, ktre wczesniej zostay whistorii kultury zachodniej zmarginalizowane),
ale te rozeznawanie duchowe tematy interdyscyplinarne. Wtym kontecie wprowadziem
pojcie inicjacji ikontrinicjacji, aby zrnicowa te pojcia na poziomie aksjologicznym12.
Niewystarczajce jest bowiem pojcie inicjacji proponowane przez M.Eliadego (propagowane take wPolsce, gdzie przetumaczono prawie wszystkie dziea Eliadego), gdy
czsto nie ma ono charakteru neutralnego (naukowego). Wtym ujciu jednostronnie
kady rodzaj inicjacji traktowany jest jako dobry czy waciwy czowiekowi, zamazujc
kryteria aksjologiczne.
Paradygmat Junga/Eliadego winterpretacji zjawisk religijnych ma rys monistyczny
czy monodualistyczny, co wskazuje na ukryt interpetacj metafizyczn, gdzie wcale nie
pomija si aksjologii, ale swoicie j interpretuje (dualizm nieanagonistyczny, monodualizm, niwelujce moralny problem dobra iza)13.
3.2. Znaczenie ezoteryzmu wfilozofii
Chodzi tu szczeglnie owewntrzny (ideowy) zwizek ezoteryzmu zfilozofi idealistyczn, szczeglnie platonizmem ineoplatonizmem (teurgia). Interesujce jest wtym
kontekcie przeledzenie mylenia teurgicznego wfilozofii, estetyce czy wrozmaitych
teoriach sztuki. Wane jest te przeledzenie wpywu mistyki czy gnozy na idealizm
niemiecki (gnoza Schellinga ispirytyzm, gnoza Hegla). Wtym kontecie naley bada
wpyw gnozy na kultur (E.Voegelin)14.
3.3. Alchemia ihermetyzm jako ezoteryczne tradycje intelektualno-duchowe
Alchemia nie jest tylko pre-nauk (jak to jest jednostronnie podane wEncyklopedii
katolickiej, KUL), ale soteriologiczn tradycj duchow ocharakterze gnostyckim. Alchemia symboliczna to take cz rytuau wolnomularskiej podry, symbolizujca
midzy innymi ascez prowadzc do masoskiej gnosis wiedzy dla wtajemniczonych.
Alchemiczn literatur podda badaniom twrca psychologii analitycznej, Carl Gustav
Por. A.Posacki, Neospirytyzm ipseudopsychologie, Krakw 2012, s.10-12.
Por. A.Posacki, Ezoteryzm, s.40 n.
14
Por. A.Posacki, Antropologia gnozy, w: Philosophia vitam alere, red. S.Ziemiaski, Krakw 2005,
s.547-568.
12
13

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 19

Jung. Wich wyniku redniowieczne nauki alchemikw zinterpretowa jako symboliczne


opisy psychicznego procesu przemiany, analogicznego do indywiduacji, ktra dla Junga
jest te form ezoterycznej inicjacji. Reakcje isubstancje chemiczne odpowiadaj niewiadomym treciom izachodzcym wpsychice procesom15.
Znaczcy jest wtym kontekcie fakt, e pierwszy tom powieci oHarrym Potterze
nazywa si Harry Potter iKamie Filozoficzny, gdzie pojcie Kamienia Filozoficznego
odnosi si bezporednio do alchemicznej inicjacji, wykorzystanej take przez inicjacje
wolnomularskie.
3.4. Literatura ezoteryczna ijej znaczenie wkulturze
Ezoteryzm ipokrewny mu okultyzm wpywa dzi powszechnie (wskali wiatowej)
na literatur. Istnieje te udowodniony wpyw literatury ezoteryczno-okultystycznej na
realne ezoteryczne organizacje oraz okultystyczno-satanistyczne sekty.
Najbardziej poczytni autorzy na wiecie, tacy jak J.K.Rowling, P.Coelho, S.Meyer
oraz D.Brown, wmilionowych nakadach propaguj ideologi ezoteryczn iokultystyczn, poczwszy od najmodszych czytelnikw. Wiele zdzie tych autorw miao ju
swoj wersj filmow. Ju 5-letnie dziecko, nieumiejce jeszcze czyta, dowiaduje si, e
ich ulubieniec Harry Potter mia 4 nauczycieli obrony przed czarn magi. Dowiaduje
si oistnieniu czarnej magii, ktra naley do historii ezoteryzmu, okultyzmu, ale te satanizmu, ijest czym innym ni bajkowa magia metaforyczna, abstrahujca od wszelkiej
magii historycznej czy realistycznej poprzez stylizacj literack. Naley wtym kontekcie
odrni magiczn wyobrani od realistycznej magii16. Jest to wany metodologiczny
problem, lekcewaony czsto przez kulturoznawcw iliteraturoznawcw, nierzadko na
bazie uprzednich zaoe wiatopogldowych, niemajcych nic wsplnego znauk.
Jest to okazja, by przyjrze si wpywom ezoteryzmu iokultyzmu, ktre wystpoway
wczeniej wliteraturze wiatowej, wtym take polskiej ihispanoamerykaskiej (realizm
magiczny)17. Naley oceni wpyw tych wiatopogldw oraz autorw, czsto praktykujcych osobicie okultyzm, jak W.Reymont czy B.Prus.
3.5. Wpyw religii orientalnych na zachodni ezoteryzm iokultyzm
Wpyw wielkich wiatowych religii, takich jak hinduizm ibuddyzm, na wolnomularstwo, teozofi, antropozofi iNew Age jest niekwestionowany. S to uproszczone
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Alchemia [12 wrzenia 2012].
Por. A.Posacki, Harry Potter iokultyzm, Gdask 2006.
17
Por. T.Pindel, Zjawy, szalestwo imier. Fantastyka irealizm magiczny wliteraturze hispanoamerykaskiej, Krakw 2004.
15
16

20 Aleksander Posacki SJ

iznieksztacone formy tych wielkich tradycji, bdce ich zafaszowaniem iposugujace


si ich autrotytetem18. Dobrym przykadem moe by uproszczona joga jako sidhi joga
odrzucana wklasycznej jodze jako propagujca mylenie magiczne wystpujca
wspirytystycznej koncepcji Transcendentalnej Medytacji (TM)19.
Generalnie naley uwiadomi ludziom, e religie Wschodu bardziej ni tradycja
judeochrzecijaska toleruj magi ispirytyzm. Posiadaj swoj ciemn stron. Mamy
na Zachodzie do czynienia zorientalnym okultyzmem, ktry ma niewiele wsplnego zreligiami Wschodu, cho posuguje si podobn terminologi ozmienionym znaczeniu,
ktrej laik nie jest wstanie rozpozna. Kontakt ztak form okultyzmu czsto prowadzi
do optania20.
Przykadem orientalnego okultyzmu jest uzdrowicielska praktyka reiki, potpiona
ostatnio przez Episkopat amerykaski21. Jest to zarazem praktyka inicjacyjna. Nieprzypadkowo A.Crowley napisa ksik Joga imagia, H.Bawatska take napisaa du
prac na temat jogi. Terminologi oraz uproszczon ideologi orientaln propagoway
na Zachodzie organizacje teozoficzne.
3.6. Filozofia rosyjska iezoteryzm
Istnieje wyrana obecno ju naukowo potwierdzona, ale wymagajca dalszych
bada ideologii ezoterycznych wrosyjskiej filozofii (W.Soowjow, M.Bierdiajew),
teologii (S.Bugakow, P.Florenski), sztuce iliteraturze rosyjskiej (co wida szczeglnie
usymbolistw rosyjskich, jak A.Biey, W.Iwanow czy W.Briusow, ale te uM.Buhakowa, szczeglnie wMistrzu iMagorzacie). Wzajemne zwizki pomidzy tymi obszarami s
typowe dla myli rosyjskiej, nie tylko od czasw Dostojewskiego iTostoja, co tym bardziej
obrazuje znaczenie podobnych bada22. Chodzi tu oinspiracje gnostyckie, kabalistyczne,
wolnomularskie, teozoficzne, antropozoficzne, spirytystyczne, anawet sekciarskie (sekta
Chystw, tostojowcy, rerichowcy). Te ideologie obecne wmyli rosyjskiej byy nierzadko
negatywnie oceniane przez ortodoksyjn myl prawosawn (G.Florowski). Ocena tych
rzeczywistoci zpunktu widzenia teologii chrzecijaskiej (nie tylko prawosawnej) te
jest wielce pouczajca inie moe by pomijana.
Wpywy gnostyckie widoczne s take wmyli sowieckiej, ktra dla niektrych
(A.Besanon) ma cisy zwizek zmistycyzujc tradycj myli rosyjskiej, tak jak sowianofile, opart na teologii prawosawnej. Tym bardziej e sowiecki marksizm wykazuje
Por. List do Biskupw Kocioa Katolickiego oniektrych aspektach medytacji chrzecijaskiej
Orationis formas, w: Wtrosce openi wiary, Tarnw 1995.
19
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.165 n.
20
Por. A.Posacki, Egzorcyzmy, optanie, demony, Radom 2005.
21
Zob. peny tekst angielski: A.Posacki, Ezoteryzm, s.470 n.
22
Por. A.Posacki, Humanizm sataniczny uF.Dostojewskiego na przykadzie postaci Wielkiego
Inkwizytora, w: Philosophia rationis magistra Vita, red. J.Bremer, R.Janusz, Krakw 2005, s.318-344.
18

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 21

cechy religii oraz waciwej jej symboliki (M.Bierdiajew)23. Platonizm, prawosawie,


idealistyczna filozofia niemiecka, gnoza wszystkie te nurty obecne wmyli rosyjskiej
ostatecznie sprzyjay recepcji ezoteryzmu iokultyzmu wmyli ikulturze rosyjskiej, ktrych
rozliczne iwielowarstwowe wpywy s widoczne take idzi24.
Mylenie symboliczne wRosji rodzi si nie tylko wonie myli czy mistyki chrzecijaskiej, inspirowanej prawosawiem (liturgia bizantyjska, teologia ikony), ale take wnurcie antychrzecijaskiej gnozy, ktra konstytuuje ideologie ezoteryczno-okultystyczne.
Mylenie symboliczne zrodzone ztych korzeni ma wielkie promieniowanie wkulturze
rosyjskiej take dzi. Wspczesne spoeczestwo rosyjskie wykazuje dzi nie tylko wielk
wraliwo artystyczn, ale du, amoe nawet nadzwyczajn (potwierdzon badaniami
socjologicznymi), tolerancj na wszelkie formy ezoteryzmu iokultyzmu.
3.7. Teoria reinkarnacji aezoteryzm
Wobecnym stanie bada mamy wPolsce za mao krytyki, mao apologetyki, mao
analizy dla tak kluczowej teorii eschatologicznej, majcej znaczenie dla dezinformacji
wobszarze soteriologii, wjej wymiarze teoretycznym ipraktycznym, dotyczcym zbawienia to tylko 25 procent zwolennikw wEuropie, atake wPolsce.
Teoria karmy ireinkarnacji moe by analizowana wrelacji do teorii fatalizmu
iprzeznaczenia czy te dawnej predestynacji. S to dawne meta-idee, wystpujce we
wszystkich epokach. Rozwaanie tych kwestii jest waniejsze od modnych dzi kwestii
koca wiata, cho to te jest wane. Jest to teoria, ktra unika Sdu Boego, wynika
zamoralizmu, asprzyja jej niedojrzao, brak wyboru. Jakie s psychologiczne motywy
wyboru teorii reinkarnacji?
Teoria reinkarnacji to nie tylko buddyzm czy hinduizm, ale caa tradycja ezoteryczno-okultystyczna: t teori propaguj wszystkie wspczesne ideologie spirytystyczne, gnostycyzm ineognoza, teozofia, antropozofia, New Age irne formy nowej duchowoci. To
nie tylko dialog religijny, ale wrota do ezoteryzmu iokultyzmu. To nie tylko wyzwanie,
ale czsto zagroenie.
3.8. Znaczenie numerologii iwitej geometrii wkulturze
Ezoteryczne, numerologiczne przedefiniowanie tekstw witych, szczeglnie Biblii
(rne kody Biblii) to teorie goszce, e wtekcie hebrajskim Biblii zaszyfrowano wiele
informacji dotyczcych m.in. historii wiata. Teoria ta ma zwizek zpraktykami kabali Por. M.Bierdiajew, Teozofia iantropozofia wRosji, Gnosis 4(1992).
Por. A.Posacki, Czowiek rosyjski wEuropie czy Eurazji? Wspczesna ideologia eurazjatyzmu, w:
Czowiek wjednoczcej si Europie, red. W.Pasierbek, R.Terlecki, Krakw 2004, s.91-101.
23
24

22 Aleksander Posacki SJ

stycznymi ijest oparta na analizach gematrycznych25. Jest to odebranie Biblii jej personalistycznego charakteru. Mona przypomnie, e numerologia jest take popularyzowana
wHarrym Porterze jako ulubiony przedmiot Hermiony, przyjaciki bohatera powieci26.
wita geometria miaa wpyw na architektur sakraln. Znaczcy imao znany
jest wtym kontekcie wpyw pitagoreizmu na kultur zachodni27. Neopitagoreizm to
oglna nazwa staroytnych, redniowiecznych irenesansowych nurtw filozoficznych
czerpicych znauk Pitagorasa iuznajcych si za kontynuatorw pitagoreizmu. Spekulacje na ten temat wystpuj nawet wksice Dana Browna Kod Leonarda da Vinci
powiconej liczbie FI (gr. ). Wszechobecno Fi wprzyrodzie wtej interpretacji
zpewnoci ibezsprzecznie wychodzi poza ramy przypadku. Staroytni przypuszczali, e
liczba musiaa by zamierzona przez samego Stwrc. Pierwsi naukowcy gosili rzekomo,
e jest to boska proporcja.
Idea witej geometrii sprzyja spekulacjom okultystycznym. Oto przykad modnej
take wkontekcie polskiego ezoteryzmu merkaby. Jest ona krystalicznym polem
energii obejmujcym szczegln wit Geometri, ktra czy umys, ciao iserce razem
ze sob. To pole energii powstao zrozwinicia witej Geometrii dookoa ciaa, ma
rednic ok. 18 metrw, proporcjonalnie do wzrostu czowieka. To geometryczne pole
energii normalnie rotuje dookoa naszego ciaa zprdkoci blisk prdkoci wiata, ale
wikszo znas spowalnia je albo nawet zatrzymuje cakowicie dlatego, e nie koncentrujemy si na nim inie uywamy go. Kiedy pole to jest reaktywowane iwiruje prawidowo,
nazywane jest wanie Merkab. Cakowicie zaktywowana Merkaba wyglda jak struktura
galaktyki albo UFO28.
3.9. Bractwa tajemne oraz sekty iich wpyw na polityk ikultur
Wpyw bractw tajemnych na polityk ikultur przez wiele lat by swoistym tabu.
Na szczcie powraca dzi rzetelna konspirologia, coraz bardziej obecna na uniwersytetach, tak jak omawianie ezoteryzmu ijego wpywu na kultur jest coraz czciej
obecne wpodrcznikach filozofii. Dotyczy to szczeglnie okresu renesansu, gdzie ukazywany by jednostronnie (ideologicznie) gwnie aspekt humanistyczny tego okresu,
anie ezoteryczny, okultystyczny czy spirytystyczny29. Dotyczy to szczeglnie magii
naturalnej, bardzo istotnej wideologii renesansowej, ktra nigdy nie obywaa si bez
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kod_Biblii (18 lip 2012).
Por. A.Posacki, Harry Potter, s.110 n.
27
Por. M.C.Ghyka, Zota liczba. Rytuay irytmy pitagorejskie wrozwoju cywilizacji zachodniej,
Krakw 2001.
28
Por. http://www.merkaba.ezoteria.pl/.
29
Pewnym wyjtkiem jest twrczo naukowa Frances Yates. Zob. M.G.Jones, Frances, Yates and
the Hermetic Tradition, Lake Worth 2008.
25
26

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 23

spirytyzmu. Dotyczy to szerszego wpywu okultyzmu na nauk, anie tylko wpywu


samej magii renesansowej30.
Takie organizacje tajemne, jak wolnomularstwo, rokrzyowcy, iluminaci, Bractwa
pangermaskie, miay istotny wpyw na polityk ikultur (literatura Dana Browna
wskazaa na luk wtej wiedzy, wykorzystujc ideologicznie t ludzk niewiedz). Wolnomularstwo miao wpyw take na psychiatri, na teorie muzyki czy literatur31.
3.10. Ezoteryzm wpsychologii iwedukacji
Jzyk psychologii czy psychoterapii ukrywa czsto ezoteryczne inicjacje32. Psychologia
moe sta si religi33. Wzorem jest tu Carl Gustav Jung, ktry ubstwiajc po gnostycku
ludzk ja, jednoczenie zamaza rnic pomidzy niewiadomoci awiatem duchw,
traktowanych przez niego wpierwszej poowie ycia jako cz teje niewiadomoci.
Ilustruj ten problem dowiadczenia Junga zwewntrznym przewodnikiem Filemonem
ni to realnym duchem, ni to archetypem niewiadomoci, ni to person, ni personifikacj.
Autointerpretacja psychologiczna Junga wobec jego wasnych dowiadcze nie jest przekonywajca. Rwnie dobrze mona mwi omediumicznych dowiadczeniach spirytyzmu34.
Wpyw Junga iEliadego, ktry take by zwizany zezoteryzmem, jest wikszy ni
to postrzegane wpowszechnej wiadomoci35. Jeszcze wczeniej chodzi opsychoanaliz
Freuda, wmyleniu ktrego istniej wpywy ezoteryczne (M.Introvigne)36. Zideologi
spirytyzmu powizany by R.Assagioli37. Ze wzgldu na istotne zwizki psychologii
zpedagogik, problem przekada si na edukacj. Istotny jest tu wpyw pedagogiki waldorfskiej, scile zwizanej ze steineryzmem38.
3.11. Gnoza aantysemityzm
Istnieje wyrany zwizek gnozy zantysemityzmem na gbokim poziomie struktury
ideowej, anie tylko na historycznej czy spoecznej powierzchni zjawisk39. To by pozwo30
Por. M.Baignet, R.Leigh, Eliksir ikamie. Alchemicy, masoni, rokrzyowcy iich wpyw na histori
wiata, Warszawa 1999.
31
Por. Ed. T.Stewart, Freemasonry in Music and Literature, London 2005.
32
Por. A.Posacki, Psychologia iNew Age, wyd.Arka Noego, Gdask 2007.
33
Por. P.C.Vitz, Psychologia jako religia, Warszawa 2002.
34
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.106 n.
35
Por. M.De Martini, Mircea Eliade esoterico, Roma 2008.
36
Por. M.Introvigne, Il cortile dei gentili. La Chiesa e la sfida della nouva religosita, Milano 2010, s.40.
37
Por. R.Assagioli, Psychosynthesis. Amanual of Principles and Techniques, New York 1971.
38
Por. A.Posacki, Pedagogika waldorfska, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.II, Radom 2009.
39
Por. M.Brumlik, Gnostycy. Marzenie osamozbawieniu czowieka, Gdynia 1999.

24 Aleksander Posacki SJ

lio odpiera powierzchowne ijednostronne zarzuty wobec chrzecijastwa. Np. gnoza


nazistowska ijej wewntrzna sprzeczno zmyleniem semickim, anie tylko zewntrzna
niespjno (nacjonalizm polityczny). Wobozach niemieckich wiadkowie Jehowy mieli
osobne oznaczenia na swoich ubraniach, chocia nie byli ydami. Pogaski boek nazizmu
niemieckiego Wotan iJahwe stali wsprzecznoci. Bya to walka duchowa, przeniesiona
wtrnie na polityk, oparta naezoterycznych inicjacjach ineopogaskiej symbolice40.
3.12. Ezoteryzm iokultyzm wnazizmie ikomunizmie
Ezoteryzm wyranie wystpuje wpolityce, ito od wiekw (gnoza polityczna). Wane
by byo przeledzenie znaczenia znajomoci ezoteryzmu iokultyzmu uHitlera iinnych
dostojnikw Trzeciej Rzeszy41. Istotne jest wnazizmie mylenie mityczne ineopogaskie42. Znaczcy by te wpyw astrologii wTrzeciej Rzeszy43. Cakiem nieznana pozostaje
znajdujca si wOxfordzie dokumentacja, ukazujca jak Niemcy walczyli na morzu,
posugujc si rozeznaniem przy pomocy wahadeka.
Istotne s tu badania N.Goodricka-Clarkea, ukazujce znaczcy wpyw okultyzmu
(wtym teozofii H.Bawatskiej) na ideologi nazizmu niemieckiego, przygotowan przez
wczeniejsz dziaalno Bractw pangermaskich, opierajcych si na inspiracjach pogaskich iokultystycznych44. Wpodobny sposb rzecz dotyczy sowieckiego komunizmu
ijego gnostyckiego charakteru, ktry odkrywa A.Besanon45. Gnostyckie czy okultystyczne mylenie ujawniao si take wsowieckiej Rosji poprzez programowe badania nad
parapsychologi czy psychotronik prowadzone take wcelach militarnych46. Wczeniej
elementy ezoteryczne mona byo spotka wmyleniu K.Marksa47.
3.13. Studia nad masoneri wkontekcie wszechstronnego badania
ideologii
Wolnomularstwo nie jest jedn organizacj, lecz swoistym nurtem wyznajcym
pewne przekonania metafizyczne oraz dcym do zmiany czowieka oraz spoeczestwa
wedug zasad uznawanych przez masonw za wane. Nie chodzi tylko omasoneri jako


42

43

44

45

46

47

40
41

Por. M.Hesseman, Religia Hitlera, Warszawa 2011, s.122 n.


Por. H.Rauschning, Rozmowy zHitlerem, Warszawa 1994.
Por. F.W.Haack, Neopoganizm wNiemczech, Krakw 1999.
Por. F.King, Szatan iswastyka. Okultyzm wpartii nazistowskiej, Pozna 1996, s.251 n.
Por. N.Goodrick-Clarke, Okultystyczne rda nazizmu, Warszawa 2001.
Por. A.Besanon, Intellektualnyje istoki leninizma, Moskwa 1998.
Por. A.Posacki, Ezoteryzm, s.57 n.
Por. M.Introvigne, Il cortile dei gentili, s.40.

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 25

organizacj polityczn, co za bardzo podkrelano, pomijajc analiz wiatopogldu oraz


jego analogi wkulturze, co sprzyja antychrzecijaskim teoriom48.
Symbolika masoska czerpie take ztradycji rokrzyowcw, aza ich porednictwem
zsymboliki alchemicznej. Jeszcze inne symbole pochodz ze staroytnych misteriw inicjacyjnych, zwaszcza egipskich ieleuzyjskich oraz mitw solarnych ipitagorejskich. Dua
cz symboliki ma pochodzenie gnostyczne ihermetyczne; wreszcie niektre symbole
s zapoyczeniami zsymboliki rycerskiej49.
Mona znale analogie winnych obszarach kultury. Np. kantyzm odpowiada
ideologii wolnomularstwa, std nieprzypadkowo psychologizujcy ezoteryk ispirytysta
C.G.Jung opiera si na I.Kancie ina jego epigonie, jakim by A.Schopenhauer. Te
zwizki ideologiczne nie s przypadkowe is jednak zbyt sabo znane ibadane. Tutaj po
raz kolejny ujawnia si zwizek idealizmu zezoteryzmem iokultyzmem.
3.14. Znaczenie R.Gunona iJ.Evoli whistorii europejskiego ezoteryzmu
Znani ideolodzy ezoteryzmu R.Gunon iJ.Evola s zupenie nieznani wPolsce50.
Pomjajc prac Z.Mikoejko, tematy s sabo znane ianalizowane, co pozbawia nas
wiedzy choby na temat zwizku ezoteryzmu zfaszyzmem we Woszech51.
Znani wPolsce C.G.Jung iM.Eliade s renegatami duchowymi zpunktu widzenia pogldw nieznanego wPolsce R.Gunona, poniewa mieszaj symbolik sakraln
zsymboliczn52. Ten zgry zaoony kantowski subiektywizm, wystpujcy szczeglnie
uJunga, sprzyja relatywizmowi isynkretyzmowi. Naley bada ezoteryczne zwizki pomidzy Jungiem aEliadem, co cigle jest mao znane.
3.15. Ezoteryczne iokultystyczne cechy sekt
Istniej ezoteryczne iokultystyczne cechy sekt, nawet jeli one tego nie deklaruj
jawnie. Oznacza to wtedy zagroenie wiatopogldowe, anie tylko spoeczne. Naley
odrni nowe ruchy religijne od nowych ruchw magicznych, co czyni M.Introvigne.
Wiele sekt ujawnia mylenie gnostycko-magiczne (scjentologia), astd blisko do lucyferyzmu, anawet satanizmu, cho wielu nie dostrzega takich niebezpiecznych zwizkw,
Por. J.Brzozowski, Koci urugwajski wobec dziaalnoci sekularyzacyjnej masonerii wlatach 18301917 wwietle publikacji urugwajskich, Warszawa 1997.
49
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wolnomularstwo (20 wrzenia 2012).
50
Por. R.Gunon, Considerazioni sulla via iniziatica, Genova 1987.
51
Por. Z.Mikoejko, Mity tradycjonalizmu integralnego. Julius Evola ikultura religijno-filozoficzna
prawicy, Warszawa 1998.
52
Por. R.Gunon, Pensieri sullesoterismo, Genova 1988.
48

26 Aleksander Posacki SJ

ktre nie musz wcale istnie tylko na gruncie zewntrznych deklaracji53. Mao znane s
zwizki Sekty Moona ze spirytyzmem (np. kontakt ze zmarym synem).
3.16. Estetyka, sztuka aezoteryzm
Romantyzm, surrealizm, abstrakcjonizm (W.Kandinsky) iinne kierunki estetyczne
ukazuj gboki wpyw ezoteryzmu, anawet okultyzmu. Dokonuje si to take poprzez
sfer symboliczn, awaciwie poprzez swoist jej reintepretacj. Istotna jest tu take
wizja czowieka, wtym take znaczenie wyobrani jako wadzy antropologicznej, ktrej
czsto przypisywano boskie znaczenie. Celem dziaania surrealistw byo np. zbadanie
sfery niewiadomoci. Uwaali bowiem, e czowiekiem rzdz siy niezalene od jego
wiadomego ja surrealici zafascynowani byli hipnoz, pismem automatycznym,
mediumizmem, okultyzmem jednym sowem zjawiskami, ktrych badaniem zaja si
rozwijajca si wowym czasie psychoanaliza54. Czy jednak mona wyjania ezoteryzm
poprzez co, co samo domaga si wyjanienia ido tego, czego podoe jest wduej
mierze ezoteryczne?
3.17. Magnetyzm zwierzcy A.Mesmera
Tzw. mesmeryzm powizany jest ze spirytystyczn ideologi A.Kardeca iinnymi
nurtami ezoterycznymi. Istnieje cisy zwizek mesmeryzmu zastrologi55. Dlaczego
zatem racjonalnie nastawiony Lew Tostoj interesowa si magnetyzmem zwierzcym? Skd uA.Schopenhauera zainteresowanie mesmeryzmem?56. Sednem pogldw A.Mesmera byo istnienie tajemniczego fluidu. Zdaniem Mesmera choroba bya
spowodowana zaburzeniami wrozprzestrzenianiu fluidu. Magnetyzer, oddziaujc na
chorego, przywraca stan harmonii fluidu, co skutkowao pojawieniem si napadu
(konwulsji). Mesmer by przekonany, e jego metoda ma podstawy fizjologiczne, afluid
istnieje podobnie jak energia elektryczna czy magnetyczna57. Mesmeryzm by zwizany
historycznie iideowo zmasoneri ispirytyzmem otwieraj si tu a trzy systemy
ezoteryczne czy okultystyczne. Tradycja hipnozy ibioenergoterapii jest powizana zt
ezoteryczn tradycj58.
Por. M.Guerra, Satanizm ilucyferyzm jako formy alternatywnej imagicznej religijnoci naszych
czasw, w: Teologia oszatanie, red. K.Gd, Lublin 2002.
54
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Surrealizm (5 wrzenia 2012).
55
Por. B.Ponka-Syroka, Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii, Wrocaw 1994.
56
Por. D.E.Cartwright, Schopenhauer: ABiography, Cambridge University Press 2010, s.442 n.
57
Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Franz_Anton_Mesmer (7 lipca 2012).
58
Por. A.Posacki, Hipnoza, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.I, Radom 2009.
53

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 27

3.18. Problematyka UFO


Naley gbiej zbada ezoteryczne, okultystyczne czy spirytystyczne aspekty fenomenu
UFO, wtym powizania ideologii Daenikena zBawatsk. Istniej powane przesanki,
by zjawiska oraz ideologi UFO traktowa jako formy neospirytyzmu59. Wikszo specjalistw wdziedzinie UFO zwraca si obecnie do okultyzmu idemonologii, aby lepiej
zorientowa si wbadanych zjawiskach. Wiele dowiadcze zUFO jest zadziwiajco
podobnych do optania przez demony izjawisk psychicznych, ktre od dawna znane s
teologom iparapsychologom60.
John Keel, zdeklarowany agnostyk, ktry rozpocz badania UFO zpozycji sceptyka,
zdecydowanie przeszed na spirytystyczn interpretacj zjawisk UFO: Obecna historia
UFO jest histori oduchach iprzywidzeniach, odziwnych zaburzeniach umysu, widzialnym niewidzialnym wiecie, ktry nas otacza imomentami wdziera si wnasz wiat To
wiat iluzji, gdzie realia zostay wypaczone przez nieznane moce, ktre widocznie mog
zarzdza przestrzeni, czasem imateri fizyczn za pomoc si, ktre niemal cakowicie
s niedostpne dla naszego umysu Oglnie rzecz biorc, waciwoci icharakterystyki
s drobnymi wariantami znanych od wielu wiekw fenomenw demonologii61.
3.19. Parapsychologia amistyka
Parapsychologia, psychotronika iodmienne stany wiadomoci (out-of-body experience:
OOBE, OBE) powinny by badane, ale woderwaniu od redukcjonizmu ontologicznego czy rnych form ideologicznego antropocentryzmu. Nie naley pomija kontekstu
nieredukcyjnej antropologii filozoficznej iteologicznej. Nie chodzi tylko owiadomo
czy niewiadomo (podwiadomo), ale te oludzk dusz. Panuje bowiem powierzchowna idogmatyczna tendencja, by moce paranormalne optymistycznie przypisywa
czowiekowi ijego rzekomo nieskoczonym moliwociom62. Tego rodzaju dogmatyczny
antropocentryzm jest bardziej ideologiczny ni metodologiczny63.
Wszerokim, nieredukcyjnym metodologicznym kontekcie problem jasnowidztwa
naley rozwaa wjego zwizku ze spirytyzmem, mediumizmem czy optaniem. Dopiero
wtym otwartym kontecie pojawia si peniej problem oceny antropologicznej parapsychologii oraz relacji parapsychologii do mistyki oraz oceny, ktra ztych tendencji bardziej
odpowiada naturze czowieka.
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.50 n.; B.Ponka-Syroka, Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii, Wrocaw 1994.
60
L.G.Canoe, UFOs and Related Subjects: An Annotated Bibliography, Waszyngton 1969.
61
J.A.Keel, UFO: Ko Trojaski, Waszyngton 1993, s.46, 299. Por. te A.Posacki, Neospirytyzm,
s.50-51.
62
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.104-107.
63
Por. R.S.Broughton, Parapsychologia nauka kontrowersyjna, Biaystok 1994.
59

28 Aleksander Posacki SJ

3.20. Szamanizm inowe formy spirytyzmu (neospirytyzm)


Szamanizm jest najstarsz form spirytyzmu. Szamanizm iczerpicy zniego modny
dzi neoszamanizm rozwija si dzi pod egid ioson tematyki ekologicznej ikulturoznawczej ciekawoci. Take pod hasem alternatywnej terapii czy medycyny, co budzi
nadziej izaufanie. Tymczasem szamanizm jest najstarszym wierzeniem spirytystycznym
wiata. Mona te pojcie neoszamanizmu rozumie jako wspczesn form uprawiania
ipopularyzacji dawnego szamanizmu64. Pojawia si wtym kontekscie znaczenie psychodelikw, stosowanych przez dawnych iwspczesnych szamanw. Wspczesnie spr
ostosowanie psychodelikw, jako kategorii duchowej, pojawia si take weksperymentach
S.Grofa65. Tu pojawia si na nowo antropologiczny iteologiczny problem mediumizmu.
Pojawiaj si wic nowe formy spirytyzmu imediumizmu. Jedn znich s dowiadczenia bliskie mierci (near-death experience: NDE), nad ktrymi badania rozpocz
R.Moody. Jednym zelementw czy punktw tzw. paradygmatu Moodyego jest typowe dla tradycji spirytystycznej (np. wkoncepcji A.Kardeca) spotkanie ztzw. duchami
bdzcymi. Badani spotkali istoty, ktre byy jakby wsidach, wpuapce, wstanie
niemoliwoci oderwania si od ciaa fizycznego66.
3.21. Medycyna ezoteryczna (okultystyczna)
Przed laty wprowadziem termin medycyna okultystyczna, ale wczeniej istniao
ju leczenie ezoteryczne A.Bailey67. Praktyki lecznicze wynikaj zokrelonej ideologii
imog by form inicjacji, aprzynajmniej form propagandy teje ideologii religijnej
iparareligijnej. Jasnym przykadem jest wspomniana ju ideologia ipraktyka reiki68.
Wmarcu 2009r. Komitet ds. Doktryny Episkopatu Stanw Zjednoczonych wyda dekret zakazujcy praktykowania reiki przez katolikw, ktre dotd byy stosowane wniektrych amerykaskich katolickich szpitalach iprzychodniach. Dekret konkluduje: ze
wzgldu na to, e terapia Reiki nie jest zgodna zzarwno nauczaniem chrzecijaskim,
jak inaukowymi dowodami, byoby niewaciwym, aby instytucje katolickie, takie jak
katolickie centra lecznicze irehabilitacyjne, lub osoby reprezentujce Koci, takie jak
katoliccy kapani, promowali lub wspierali terapi Reiki69.
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.84-85.
Por. S.Grof, Obszary niewiadomoci. Raport zbada nad LSD, Krakw 2000.
66
Por. A.Posacki, Neospirytyzm, s.57 n.
67
Por. A.Posacki, Okultyzm, magia, demonologia, Krakw 1996; A.Bailey, Leczenie ezoteryczne,
Warszawa 1997.
68
Por. A.Posacki, Reiki achrzecijastwo, w: A.Posacki, M.Cholewa, R.Pindel, A.Zwoliski,
Reiki, deszcz niebiaskiej energii?, wyd.List, Krakw 1997.
69
Por. Guidelines for Evaluating Reiki as an Alternative Therapy. 25 March 2010. http://pl.wikipedia.
org/wiki/Reiki.
64
65

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 29

Wane icigle mao doceniane s tym kontekcie spory ohomeopati, ojej ezoteryczne czy spirytystyczne aspekty70. Medycyna ezoteryczna czy okultystyczna moe by
zagroeniem dla chrzecijaskiej wizji zbawienia71.
3.22. Wpyw mitw gnostyckich na kultur zachodni
Wane jest przeledzenie jawnego iukrytego wpywu mitw gnostyckich na kultur
(np. mitu Atlantydy, Graala, androgynizm winterpretacji Jezusa iMarii Magdaleny)72.
Wtej ideologii czsto si twierdzi, i Koci celowo zatai Ewangeli czy mity gnostyckie, aby zachowa swoj wadz (zEwangelii gnostyckich korzysta take M.Buhakow
wsynnej powieci Mistrz iMagorzata)73.
Ksika Dana Browna Zaginiony Symbol oprcz apologii ideologii masonerii (opinia
M.Introvigne), zjej gnostyck antropologi samoubstwienia, nad ktrym to aspektem
Brown rozwodzi si dosy dugo wsamej powieci) propaguje najbardziej istotne
ideologie okultystyczne ispirytystyczne wwikszym stopniu ni pozostae jego ksiki,
co nie wszyscy dostrzegaj. Gnostycyzm ihermetyzm, rokrzyowcy ikabaa, astrologia
inumerologia, inicjacja iteurgia. Powie wspomina iswoicie propaguje nawet satanizm
Aleistera Crowleya, opisuje idee Junga, zajmuje si te ideami grupowego umysu czy
paranormalnymi moliwociami czowieka74. Wpowieci pojawia si bowiem aluzja do
wanego wruchu New Age Instytutu Noetyki, zaoonego przez byego astronaut E.Mitchella, ktrego przeycia zwizane zdowiadczeniem lotw kosmicznych skieroway ku
badaniom nad ludzk wiadomoci.
Nazw Instytutu stworzy jego wspzaoyciel John White, autor swego rodzaju przewodnika po ciekach Nowej Ery, ksiki wydanej unas pod tytuem wiat Ery Wodnika.
Spotkanie Ducha iNauki. Jak si dowiadujemy zrozdziau 3 Zaginionego symbolu, Katherine
Solomon jest wybitn specjalistk wdziedzinie nauk noetycznych. Nazwa noetyczny ma
zwizek zkoncepcj umysu (gr. nous) iwiadomoci. Wrozdziale 15 znajdziemy informacj, e niedawne eksperymenty wInstytucie Nauk Noetycznych wKalifornii dostarczyy
dowodw na zdolno ludzkiego umysu do zmieniania wiata fizycznego75.
70
Por. A.Posacki, Wprowadzenie, w: A.Sereda, Co naley wiedzie ohomeopatii, Krakw 2010,
s.13-20. Zob. te A.Posacki, Neospirytyzm, s.175 n.
71
Por. S.Pfeifer, Czy zdrowie za wszelk cen? Medycyna alternatywna awiara chrzecijaska, Wrocaw
1994.
72
Por. M.Baignet, R.Leigh, H.Lincoln, wity Graal. wita Krew, Warszawa 1994.
73
Powie Buhakowa moe by podrcznikiem nie tylko gnozy czy satanizmu, ale take swoistym
podrcznikiem demonologii wkontekcie wspczesnego wiata, gdzie poeta Bezdomnyj, posiadajcy
waciw wizj za, jest zamykany wpsychiatryku, aszatan ijego poplecznicy nazwani s grup hipnotyzerw, pomimo faktw, ktry ewidentnie wymykaj si takiej redukcyjnej interpretacji.
74
Por. S.Cox, Odczytujc Zaginiony Symbol, Pozna 2010, s.91 n.
75
T.Collins, Zaginiony Symbol. Prawda ifikcja, Warszawa 2010, s.76.

30 Aleksander Posacki SJ

Cigle nie docenia si gnozy, najpowaniejszej ze wszystkich herezji, ktra jest zreszt
take najwiksz pokus (W.Myszor). Icigle si odradza.
Bibliografia
Assagioli R., Psychosynthesis. Amanual of Principles and Techniques, New York 1971.
Baignet M., Leigh R., Eliksir ikamie. Alchemicy, masoni, rokrzyowcy iich wpyw na
histori wiata, Warszawa 1999.
Baignet M., Leigh R., Lincoln H., wity Graal. wita Krew, Warszawa 1994.
Bailey A., Leczenie ezoteryczne, Warszawa 1997.
Besanon A., Intellektualnyje istoki leninizma, Moskwa 1998.
Bierdiajew M., Teozofia iantropozofia wRosji, Gnosis 4(1992).
Broughton R.S., Parapsychologia nauka kontrowersyjna, Biaystok 1994.
Brumlik M., Gnostycy. Marzenie osamozbawieniu czowieka, Gdynia 1999.
Brzeziska, K.Bondyra, J.Wycisk, New Age nowe owiecenie?, Wydawnictwo Fundacji
Humaniora, Pozna 1999.
Brzozowski J., Koci urugwajski wobec dziaalnoci sekularyzacyjnej masonerii wlatach
1830-1917 wwietle publikacji urugwajskich, Warszawa 1997.
Canoe L.G., UFOs and Related Subjects: An Annotated Bibliography, Waszyngton 1969.
Collins T., Zaginiony Symbol. Prawda ifikcja, Warszawa 2010, s.76.
Cox S., Odczytujc Zaginiony Symbol, Pozna 2010, s.91 n.
De Martini M., Mircea Eliade esoterico, Roma 2008.
Dobroczyski B., New Age, Krakw 1997.
Dokument Watykaski Jezus Chrystus dawc wody ywej chrzecijaska refleksja na temat
New Age, Krakw 2003; The Irish Theological Commission, ANew Age of the Spirit?
ACatholic Response to the New Age Phenomenon, Dublin 1994.
Faivre A., Access toWestern Esotericism, Albany 1994.
Faivre A., Lesoterismo, Carnago 1992.
Freemasonry in Music and Literature, Ed. T.Stewart, London 2005.
Ghyka M.C., Zota liczba. Rytuay irytmy pitagorejskie wrozwoju cywilizacji zachodniej,
Krakw 2001.
Goodrick-Clarke N., Okultystyczne rda nazizmu, Warszawa 2001.
Grof S., Obszary niewiadomoci. Raport zbada nad LSD, Krakw 2000.
Guerra M., Satanizm ilucyferyzm jako formy alternatywnej imagicznej religijnoci naszych
czasw, w: Teologia oszatanie, red. K.Gd, Lublin 2002.
Gunon R., Considerazioni sulla via iniziatica, Genova 1987.
Gunon R., Pensieri sullesoterismo, Genova 1988.
Haack F.W., Neopoganizm wNiemczech, Krakw 1999.
Hanegraaff W.J., Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Leiden-Boston 2006.
Hanegraaff W.J., New Age Religion and Western Culture. Esotericism In the Mirror of Secular
Thought, LeidenNew YorkKln 1996.
Hesseman M., Religia Hitlera, Warszawa 2011.

Ezoteryzm wspczesne idee, inspiracje interdyscyplinarne, perspektywy badawcze 31

Introvigne M., Il cortile dei gentili. La Chiesa e la sfida della nouva religosita, Milano 2010,
p. 40.
Jones M.G., Frances, Yates and the Hermetic Tradition, Lake Worth 2008.
Keel J.A., UFO: Ko Trojaski, Waszyngton 1993, s.46, 299.
King F., Szatan iswastyka. Okultyzm wpartii nazistowskiej, Pozna 1996, s.251 n.
Mikoejko Z., Mity tradycjonalizmu integralnego. Julius Evola ikultura religijno-filozoficzna
prawicy, Warszawa 1998.
Orationis formas, w: Wtrosce openi wiary, Tarnw 1995.
Pindel T., Zjawy, szalestwo imier. Fantastyka irealizm magiczny wliteraturze hispanoamerykaskiej, Krakw 2004.
Philosophia rationis magistra vitae, red. J.Bremer, R.Janusz, Krakw 2005.
Pfeifer S., Czy zdrowie za wszelk cen? Medycyna alternatywna awiara chrzecijaska, Wrocaw 1994.
Ponka-Syroka B., Mesmeryzm. Od astrologii do bioenergoterapii, Wrocaw 1994.
Ptaszek R.T., Nowa Era religii? Ruch New Age ijego doktyna aspekt filozoficzny, Siedlce 2008.
Posacki A., Antropologia gnozy, w: Philosophia vitam alere, red. S.Ziemiaski, Krakw 2005,
s.547-568.
Posacki A., Antropologia New Age: kilka chrzecijaskich obiekcji, w: Ezoteryzm iokultyzm
formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne ipraktyczno-duszpasterskie, red.
A.Posacki, Radom 2009.
Posacki A., Czowiek rosyjski wEuropie czy Eurazji? Wspczesna ideologia eurazjatyzmu, w:
Czowiek wjednoczcej si Europie, red. W.Pasierbek, R.Terlecki, Krakw 2004.
Posacki A., Egzorcyzmy, optanie, demony, Radom 2005.
Posacki A., Harry Potter iokultyzm, Gdask 2006.
Posacki A., Hipnoza, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.I, Radom 2009.
Posacki A., Neospirytyzm ipseudopsychologie, Krakw 2012, s.10-12.
Posacki A., Okultyzm, magia, demonologia, Krakw 1996.
Posacki A., Pedagogika waldorfska, w: Encyklopedia Zagroe Duchowych, t.II, Radom 2009.
Posacki A., Psychologia iNew Age, wyd.Arka Noego, Gdask 2007.
Posacki A., Reiki achrzecijastwo, w: A.Posacki, M.Cholewa, R.Pindel, A.Zwoliski, Reiki,
deszcz niebiaskiej energii?, wyd.List, Krakw 1997.
Posacki A., Tendencje ezoteryczno-gnostyckie wduchowoci katolickiej, Duchowo wPolsce
12(2010), s.52-63.
Posacki A., Wprowadzenie, w: Sereda A., Co naley wiedzie ohomeopatii, Krakw 2010,
s.13-20.
Rauschning H., Rozmowy zHitlerem, Warszawa 1994.
Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie, L`Osservatore Romano, wyd.polskie, nr5/79, 1986.
Vitz P.C., Psychologia jako religia, Warszawa 2002.

32 Aleksander Posacki SJ

Esotericism contemporary ideas, interdisciplinary inspirations,


research perspectives
Esotericism is the wide notion which contains many philosophical and theological ideas.
It is not the marginal notion but it regards the high culture and the fundamental problems of
ahuman being. The notion of esotericism contains the world views: the picture of God, the
human being and the world. It contains references not only to philosophy or theology but also
to empirical sciences. It seems that unreductive research on esotericism results in the methodological priority of philosophy, especially the priority of methodology of science (epistemology)
and the history of ideas. This topic is not supposed to be solely given to empirical sciences,
however, empirical sciences has its important role in this matter.
Especially religious studies and related disciplines like sociology of religion and culture,
especially psychology of religion are considered here. Philosophical and theological anthropology
does not allow the matter of esotericism and related with the one occultism be overtaken in one
sided and reductive way by empirical sciences influenced by materialism. Esotericism contains
theoretical and practical aspects. Here appears the sphere for the definition of occultism and the
relation of this notion and reality to esotericism, which more intensively becomes the object of
aresearch at universities and much frequently is to be found in the philosophical textbooks.

Ks. Andrzej Zwoliski

Przesd jako forma ezoteryzmu

Sondae wskazuj, e 95% Polakw uznaje matematyk za potrzebn lub poyteczn


pozostali nie maj wyrobionego na ten temat zdania albo uwaaj, e bez niej mona
spokojnie y. Tylko 80% uznaje potrzeb stosowania tabliczki mnoenia, ztym e poowa uwaa za konieczne wniesienie drobnych poprawek szczeglnie zniesienie reguy,
e zawsze dwa razy dwa rwna si cztery. 75% ankietowanych uwaa za przestarzae
zasady dodawania iodejmowania, apotrzeb korzystania zlogarytmw ipierwiastkw
dostrzega tylko 30% spoeczestwa. Opublikowano nawet apel 39 intelektualistw:
ludzi pira, twrcw kultury inauki, wrd nich 4 matematykw i13 uczonych posugujcych si matematyk wcodziennej pracy (fizykw, elektronikw, twrcw techniki),
ktrzy zaprotestowali przeciw narzucaniu wspczesnemu czowiekowi przestarzaych
zasad matematycznych, wywodzcych si znieokrzesanej staroytnoci ipielgnowanych
wciemnych czasach redniowiecza. Niektrzy ztwrcw apelu, zwaszcza matematycy,
uznali dotychczasow matematyk za prawdziw, ale sprzeciwiaj si narzucaniu jej caemu
spoeczestwu, gdy kady czowiek ma prawo wolnoci wposzukiwaniu prawdy isam
moe odkrywa zasady matematyczne. Czy sytuacja matematyki nie jest podobna do
praktyki przebierania wrd prawd wiary, zodrzuceniem jednych, aakceptacj innych?
Wrd Polakw 96% wierzy wBoga, ale tylko 50% wycie pozagrobowe, 50% wistnienie Szatana, 25% odrzuca szste przykazanie, atylko 63% uznaje za konieczne stosowanie
pitego przykazania Boego wodniesieniu do dzieci nienarodzonych1.

1. Przyblienie terminw
Terminem, ktry wspczenie sta si bardzo popularny dla okrelenia ukrytych
form magii, jest okultyzm, ktry pochodzi od ac. occultus = tajemny, ukryty,
W.Gazka, Przebieranie wzasadach wiary, Emaus 2(1992), s.6-8.

34 Ks. Andrzej Zwoliski

kryjwka. Tak okrela si cao wiedzy tajemnej ipraktyk zni zwizanych. Termin
ten wznaczeniu to, czego nie mona uchwyci umysem, niedostpne zwykemu
rozumieniu bd poznaniu, wystpuje od XVI w., od ukazania si dziea De occulta
Philosophia libri III sive de magia (Trzy ksigi ofilozofii okultystycznej, czyli omagii,
1510), ktre napisa Henryk Kornela Agrypa von Nettesheim (1486-1535). Chcia on
uzgodni magi zprawami natury izdogmatami religii, atermin magia by rozumiany
zbyt negatywnie. Przez termin occultus pragn da wyraz prastarej nauce wszystkich
mdrcw. Na przeomie XVI iXVII wieku nastpio wykrystalizowanie si okultyzmu
rozumianego jako swoiste zestawienie gnozy (wiedzy tajemnej) imagii (praktyki wyraajcej si wtechnikach irytuaach). Okultyzm jest rozumiany jako: synonim nauk
tajemnych; synonim magii; ga nauki niedostpna dla bada empirycznych; synonim
parapsychologii; nauka nabyta wniewidzialnym wiecie iprzekazywana nielicznym
wtajemniczonym; synonim terminu nadnaturalny; badanie wiata pozaempirycznego; zbir wierze ipraktyk rozumiany jako metareligia; wszystko, co tajemnicze,
cudowne, zdumiewajce; reakcja na owieceniowy ipostowieceniowy materializm,
racjonalizm ipozytywizm; pejoratywne okrelenie praktyk igrup niezalecanych przez
religie ortodoksyjne; synonim pseudonauki iprzesdu.
Termin ten jest pokrewny znaczeniowo terminowi ezoteryzm, chocia ten dotyczy sfery poszukiwa duchowych, ktre zakada wtajemniczenie adepta przez cile
okrelone praktyki inicjacyjne. Okultyzm jest takim wycinkiem poszukiwa ezoterycznych, wktrych dy si do opanowania mocy, siy praktycznej, ktra moe mie
zastosowanie zarwno wwiecie duchw, jak iwramach wiata doczesnego. Wokultyzmie tajemnic objta jest nie tylko wiedza, stanowica cel poszukiwa, lecz take
techniki jej zdobywania, przynaleno do grona wtajemniczonych, aniekiedy nawet
samo istnienie takiego grona.
Wspczenie przez okultystyczny rozumie si ukierunkowane celowo praktyki,
techniki lub sposoby: a) czerpice zukrytych bd tajemnych mocy Natury lub Kosmosu, jakich nie mona zmierzy ani uchwyci narzdziami nowoczesnej nauki; b) ktre
ostatecznie daj rezultaty empiryczne, dane bd sprowokowane, takie jak uzyskanie
ju to wiedzy odnoszcej si do zwykego biegu rzeczy, ju to wadzy modyfikowania ich
wkierunku, ktrego inaczej nie mogoby przyj. Ponadto, skutkiem tego, e czowiek
parajcy si okultyzmem to nie pierwszy lepszy osobnik; e praktyki, jakim si oddaje,
wymagaj specjalistycznej wiedzy iumiejtnoci oraz e umiejtnoci te s nabywane
iprzekazywane wsposb spoecznie zorganizowany, rutynowy izrytualizowany (lecz
niedostpny czowiekowi pierwszemu zbrzegu) moemy powiedzie otych praktykach,
e stanowi sztuk albo nauk okultystyczn2.
Nurty Nowej Ery, odwoujce si wswoich praktykach do tradycji ezoterycznych,
okrela si rwnie niekiedy terminem Wodnika okultystycznego. Zalicza si do nich np.
Por. M.Eliade, Okultyzm, czary, mody kulturalne, przek. I.Kania, Oficyna Literacka, Krakw
1992.
2

Przesd jako forma ezoteryzmu 35

szkoy wtajemniczenia odwoujce si do magii, kulty neopogaskie, dziaania czerpice


ztradycji szamanizmu, praktyki spirytystyczne itp3.
Zawarto treciowa terminu przesd ktry skupia dzisiaj nasz uwag nie jest
jednoznaczna izalena jest od wielu czynnikw, np. od wiatopogldu, epoki, tradycji
iwychowania. Zpewnoci znaczeniowo przeciwstawny wobec niego jest termin przekonanie racjonalne. Przesd ma wic wiele wsplnego zirracjonaln postaw czowieka,
czyli ztakich zachowaniem idziaaniem, ktremu sprzeciwia si rozumny czowiek.
Dziaanie przesdne nie znajduje dostatecznego rozumnego uzasadnienia odnosi si
wic kadorazowo do aktualnego stanu wiedzy imoe ulega zmianie wmiar poddania
refleksji naukowej nowych obszarw ycia. Dla wielu przesd redukowalny jest do reliktw dawnego, magicznego mylenia, awic jest obecny wznachorstwie, wrbiarstwie,
astrologii czy nekromancji. Inni rozcigaj znaczenie tego pojcia na wszelkie irracjonalne
religijne wierzenia ipraktyki, bezpodstawne, urojone. Praktycznie trzeba wic przyj,
e przesdem jest taki rodzaj wiary czy dziaania, jakie rozumny czowiek wdanej
spoecznoci uznaby za przesdne. Jest to wic wiara zarwno wferalne liczby, dni,
kolory, astrologi, dziaanie czarownic iduchw, jak iszereg systemw okultystycznych.
Niektre znich s elementem skadowym spjnego pogldu na wiat, wchodz wszersze
systemy idei iwierze, aniektre s subiektywnym odczuciem jednostek przeywajcych
tajemne doznania, przyswajane na ich wyczny uytek, umacniane przez kolejne dowiadczenia. Niektre zprzesdw s rozpowszechniane publicznie, przez ludzi polityki,
kultury, media, anawet naukowcw iwychowawcw. Inne pozostaj nieznane, dostpne
tylko wcisym gronie rodzinnym czy krgu przyjaci. Wszystkie s rodzajem bdu,
odrzucaj prawd, lekcewa uznan wiedz. Niektrzy prbuj uzasadnia ich pojawienie
si aktywnoci niewiadomoci (anawet podwiadomoci). Upatruj wnich reakcj
warunkow na sytuacje zagroenia. Traktuj jako zjawisko spoeczne, ktre jest wyrazem
konfliktw, napi inadziei caych grup spoecznych. Zpewnoci przesd jest sposobem
mylenia bez myli, rodzajem niepewnoci czowieka, ktry utraci wiar wBoga, ktry
go prowadzi swoj Opatrznoci4.
Przesd jest zpewnoci zdrad nauki na rzecz irracjonalizmu. Opiera si na nieznanych iniepotwierdzonych rdach wiedzy tajemnej, na bezpodstawnym przekonaniu,
e tak to jest, niekiedy ezoterycznie potwierdzonym sobie tylko wiadom inicjacj
przez wewntrzne dowiadczenie (ja wiem, na sobie si przekonaem, inni te tak
twierdz). Jest to jednak zawsze odrzucenie prawdy irozminicie si zni, awic jej brak.
Irracjonalizm, czyli odrzucenie rozumu wdochodzeniu do prawdy, czsto ma radykaln posta antyracjonalizmu zwalczania udziau rozumu wdochodzeniu do prawdy.
Jest jednak zawsze atakiem na prawd ijej rol jako fundamentu kultury. Wmiejsce
W.Stawiszyski, Magia podbija wiat, Newsweek Polska 39(2011), s.84-88. Por. D.W.Hoover,
Okultyzm, przek. E.Obracaj, wyd.Augustana, Bielsko-Biaa 1994.
4
Por. A.Zwoliski, Dewocja. Dobra czy za pobono?, Wydawnictwo Salwator, Krakw 2010,
s.145-160.
3

36 Ks. Andrzej Zwoliski

prawdy czsto lansuje si wolno, rozumian jako dobrowolno poznawcz, wktrej


widzi si sposb uzdrowienia kultury irozwoju czowieka. Pozostaoci wiary chrzecijaskiej wformie zwyczajw czy tradycyjnych zachowa akceptuje si rwnolegle
zneopogastwem, astrologi, chiromancj, terapiami typu New Age czy medytacjami
transcendentalnymi. WWielkiej Brytanii okoo 50% studentw skania si ku neopogastwu, Wicca czy szamanizmowi: s bardziej zainteresowani odkrywaniem swoich mocy
ni zmienianiem wiata. Znaczenie poznania religijnego jest coraz mniejsze, aduchowo
rozumie si jako poszukiwanie dowiadcze ulepszajcych izmieniajcych (cigle!) ycie.
Jest ona duchowoci koktajlow, wktrej obok siebie wystpuj sprzeczne elementy,
fasz pomieszany zprawd. Jak zauwaa Paul Heelas, wykadowca religii inowoczesnoci
na Lancaster University: Coraz mniej ludzi bdzie lojalnych wobec jednej religii. To nie
znaczy, e przestan by religijni. Tak naprawd coraz wicej ludzi czuje, e na wiecie
istnieje co wicej ni tylko to, co moe by wytumaczone przez nauk irozum5.

2. Rodzaje przesdw
Jest ich bardzo wiele imog pojawi si wkadej dziedzinie nauki. Przybieraj posta antynauki, s obecne wbudowaniu pseudonaukowych hipotez, s goszone przez
szarlatanw wiedzy czy demagogw politycznych kreujcych nie-istniejce wiaty utopii.
Przykadw budowania pseudonaukowych teorii jest bardzo wiele. Carlos Castaneda
wkroczy wwiat czarnoksinikw ipowrci zniego, by napisa prac doktorsk na
Uniwersytecie Kalifornijskim wLos Angeles (UNCLA). Opisa wniej swoj inicjacj
uindiaskiego czarnoksinika Juana Matusa istwierdzi, e rda szamaskie inaukowe
s takie same: Te same kryteria, co wnauce obowizuj te wwiecie czarnoksinika:
szkolenie, polegajce na ustnych pouczeniach imanipulacji wiadomoci, cho rni si od
naszego, jest rwnie rygorystyczne, gdy ich wiedza jest rwnie, jeli nie bardziej, zoona6.
Wiele dziedzin nauki odchodzi dzisiaj radykalnie od poszukiwania prawdy ikieruje
si wstron nienaukowej nauki. Amerykaski psycholog Roger Mills, wartykule pt.
Psychologia zwariowaa: partaczy jako nauka, stwierdzi: Sam syszaem, jak terapeuci
przekonuj klientw, i wszystkie ich problemy bior si od matki, zgwiazd, struktury
biofizycznej, diety, stylu ycia, nawet zkarmy poprzednich wciele7. Natomiast Bernie
Zilbergeld, psycholog kliniczny, pisze oprzebiegym, cynicznym niszczeniu duchowoci
czowieka izastpowaniu jej swoist pozytywistyczn nauk umysu []. Ci, ktrych
przodkowie czerpali ze sw Boga ioddawali cze uotarzy Chrystusa iJahwe, znaleli
M.Bunting, Duchowy supermarket, (The Guardian 16 XII 1996), Forum 6(1997), s.22.
C.Castaneda, The Power of Silence: Further Lessons of don Juan, ed. Simon and Schuster, Los
Angeles 1987, p. 7.
7
R.Mills, Psychology Goes Insane, Botches Role As Science, National Educator 7(1980), p. 14.
5

Przesd jako forma ezoteryzmu 37

dzi ukojenie isprawuj kult uotarzy Freuda, Junga, Carla Rogersa [] irzeszy podobnych autorytetw8.
Beznadziejne okazuje si poszukiwanie utopijnego raju wpostaci spoeczestwa
wszelkiej obfitoci, ktre jest owocem postpw nauki itechniki. Aproblem odpowiedzialnoci moralnej uczonych sta si jednym zwanych zagadnie wspczesnego wiata.
Wpowszechnym przekonaniu przesd sytuuje si wdrobiazgach przyjmowanych jako
uamki wikszej teorii. S to rnego rodzaju przesdne rytuay, wiara wmagiczne liczby,
kolory czy konfiguracje liter, czyli cae mnstwo drobiazgw, ktre pozornie niewiele
znacz, chocia s znakiem rozsypanej wiedzy owiecie, jakby kurzem po roztrzaskanych
tablicach mdroci ludzkoci.
Rodzajw przesdw byo whistorii ijest cigle bardzo wiele. Itak np. whistorii
ze oko sprawiao, e bydo chudo, mleko kwaniao, zdech pies, pony domostwa,
zachoroway dzieci, drzewo scho czy wysychaa studnia. Polacy iNiemcy obawiali si oczu
chorych izaczerwienionych; Francuzi gboko osadzonych iocienionych krzaczastymi
brwiami; wAnglii szczeglnie duych oczu; wHiszpanii mtnych iwodnistych bd
rnicych si kolorami renic; Indianie obawiali si najbardziej jednookich, amieszkacy
Afryki wierzyli, e czarownice ze mierciononym spojrzeniem maj po dwie renice woku.
Wierzono, e kto wdziecistwie by zbyt wczenie odstawiony od piersi matki, apotem
przystawiony zpowrotem, ma du szans, e wprzyszoci bdzie zabija wzrokiem. Ze
spojrzenie zarzucano Cyganom iczarownicom. Oze oko by posdzany cesarz Wilhelm II,
Napoleon III ilord Byron. Najprostszym sposobem, ale nie zawsze skutecznym, uniknicia
zgubnego spojrzenia byo odwrcenie gowy lub zasonicie twarzy domi. Niekiedy musia
by dokonany specjalny rytua magiczny: wypicie tajemniczego napoju, przetarcie twarzy
bielizn, zaoenie odziey na lew stron, wyjcie tyem zizby zpowtarzaniem zaklcia:
niech ze spojrzenie zapadnie si pod ziemi. Zapobiegano zgubnym skutkom zego
spojrzenia przez noszenie talizmanw lub amuletw (pamitk po nich jest lubny lub
aobny welon chroniy przed zauroczeniem przez odrzuconego kochanka lub najgroniejszym urokiem, jakim byo spojrzenie umarego). Koatki do drzwi wformie gronego
pyska lwa albo oblicza greckiej Meduzy miay take odstrasza ze oko. Woda powicona
gwarantowaa bezpieczestwo, anamazanie byda olejem chronio je przed zaraz.
Wiele przesdw zwizanych byo znumerologi. Przykadem jest pechowa 13, za
tak uznana ju wstaroytnoci. Agamemnona zabito wdniu 13 gameliona. Filip Macedoski zosta zamordowany na weselu crki, gdy kaza doda swj posg do 12 gw bogw
greckich. Na sabaty na ysej Grze zlatywao zawsze 12 czarownic iprzedstawiciel diabelskiej
mocy. Do dzisiaj wiele hoteli nie ma pokoju ani pitra oznaczonego tym numerem. Wosi
nie uywaj 13 wloteriach, awe Francji wynajmuje si ze specjalnej agencji 14 gocia na
przyjcie. Na amerykaskiej giedzie wpitki, gdy wypada 13 dzie miesica, liczba operacji
spada do 40%, na czym gospodarka traci zwykle wier miliarda dolarw. S tacy, ktrzy kpi
B.Zilbergeld, The Shrinking of America: Myth of Psychological Change, Brown and Company Little
1983, p. 3.
8

38 Ks. Andrzej Zwoliski

sobie zfatalnego wpywu trzynastki. Czonkowie chicagowskiego Klubu Nieprzesdnych


maj swoj siedzib przy ulicy Huron 13, telefon 337 (suma cyfr daje znw 13), wewntrzny
13. Skadki czonkowskie wynosz 13 dolarw i13 centw, a313 czonkw spotyka si
13 wpitek. Do ich zwykych zachowa naley deptanie czterolistnej koniczyny, rzucanie
podkowami wlustra, przechodzenie pod drabinami. Maskotk klubu jest czarny kot.
Rwnie starym przesdem jest chuchanie na pienidze (niegdy chuchano wusta
umierajcego, by tchn wniego odrobin ducha). Mnstwo przesdw zwizanych jest
zprzernymi zwierztami, ptakami (byy traktowane jako mediatorzy midzy ludmi
aniebem, np. bociany), gadami (w oznacza podno msk; jaszczurka zwiastowaa
ze nowiny), anawet owadami (np. pajk zwiastowa mier; mrwka podno, amucha
chorob). Wyjcy pies zapowiada mier (uIndian szakal), akot, zwaszcza czarny
pecha. Wiele zabobonw wizao si zposzczeglnymi okresami roku, zwaszcza zWigili, Boym Narodzeniem iSylwestrem (ostatnim dniem wroku). Take poszczeglne
zawody, zwaszcza wtzw. grupach podwyszonego ryzyka, wypracoway wiele przesdw
izabobonw: np. sportowcy nie lubi widoku zakonnicy wdrodze na mecz; przed zawodami nie gol si, zakadaj star odzie; himalaici nie id wgry, gdy ujrz czarnego
motyla zwiastuna mierci; lotnicy chtnie wkadaj na szczcie pod hem damsk
poczoch; marynarze francuscy nigdy nie maluj statkw na zielono (pechowy kolor),
ana morzu nie wolno im gwizda, gdy cignie si sztorm; gdy aktorom rozsypie si
puder wgarderobie, to oznacza zmian teatru lub romans zpartnerem scenicznym, zym
znakiem jest take lecy na pododze afisz teatralny; wdniu premiery reyser powinien
kopn aktora wchodzcego na scen, itd.
Take wiele zcodziennych czynnoci zwizanych jest zprzesdami: zwyczaj odpukiwania wdrewno, by odpdzi ze moce wie si zkrzyem, na ktrym umar Jezus;
rozsypanie soli ma zwiastowa ze wieci bya ona cae wieki symbolem zamonoci,
oczyszczenia, konserwacji przyjani, anawet niemiertelnoci imskiego nasienia, odpdzaa ze duchy; podkowa na szczcie wie si zlegend owitym Dunstanie,
ktry by kowalem ido ktrego przyszed diabe, by podku swe kopyta, lecz rozpoznany
iprzyparty si do muru zgodzi si omija domy, na ktrych bdzie wisiaa podkowa,
inne tumaczenie wie ten przesd zczarownicami, ktre boj si koni (dlatego lataj
na miotle), apodkowa kojarzy si im zkomi9.

3. Mechanizm mnoenia przesdw


Badania CBOS zpadziernika 2011 roku wykazay, e ponad poowa dorosych
Polakw (54%) wierzy wprzesdy. Wiar wco najmniej pi, zdziesiciu przedstawio9

Por. M.Roek, Smakowitoci obyczajowe, Petrus, Krakw 2009, s.7-36.

Przesd jako forma ezoteryzmu 39

nych wbadaniach przesdw, zadeklarowao 17% badanych, wtrzy lub cztery 13%;
aniemal co czwarty (24%) wjeden lub dwa. Wedug bada wiara wprzesdy maleje
wraz zpoziomem wyksztacenia oraz zwysokoci dochodw. Najbardziej popularnym
przesdem jest trzymanie kciukw wto, e taki gest moe przynie powodzenie wierzy blisko jedna trzecia badanych. Wniepowodzenie zpowodu stuczenia lustra wierzy
25%, awpecha zpowodu przebiegajcego drog czarnego kota 22% ankietowanych10.
Najczciej mechanizm powstawania przesdw przypisuje si tzw. syndromowi grupowego mylenia (group thinking syndrome), sformuowanemu przez amerykaskiego
psychologa Irvinga Janisa (dostpna wMultimedialnej Encyklopedii Powszechnej, edycja
2006). Do symptomw tego syndromu zalicza si: iluzj nieomylnoci ipewnoci siebie,
lekcewaenie niepomylnych informacji, przesd wszechwiedzy; iluzj jednomylnoci, wzajemne wspieranie koncepcji, ktre grupa wytwarza lub przyjmuje, przesd oich
przydatnoci; wiar we wasn etyk zawodow, lekcewaenie etycznych imoralnych
nastpstw decyzji, przesd oich koniecznoci; wywieranie nacisku wcelu wymuszania
konformizmu iuznania powzitej decyzji za jedynie suszn ibezpieczn, blokowanie krytyki iprzekonanie obraku alternatywy (zudzenie mdroci); szanta nielojalnoci, tzn.
ataki pod adresem czonka grupy, ktry odway si zanegowa przedstawion koncepcj;
autocenzur, tj. wewntrzny proces wygaszania iblokowania myli oraz uczu niezgodnych
zrozwaan bd przyjt koncepcj; filtrowanie informacji, niedopuszczanie informacji
sprzecznych ze zdaniem grupy ipodwaajcych zasadno powzitej przez ni decyzji.
Tak wic chocia sia nacisku grupowego odgrywa istotn rol wpowstawaniu ipodtrzymywaniu przesdw, indywidualna postawa iotwarcie na nie decyduj oich zaistnieniu.
Jednym ze rde przesdw jest wybircza wiara, przyjmowanie tylko takich twierdze, ktre pasuj lub zgadzaj si zwizj, ktr czowiek wsobie nosi. Jest to rodzaj
wybirczej mdroci religijnej, czyli tym samym gupoty, skoro redukuje cao prawd
apoprzestaje na ich fragmentach11.
Wspczesnego czowieka cechuje swobodne podejcie do prawd wiary, subiektywne
segregowanie ich ze wzgldu na praktyczn przydatno, odrzucanie lub przyjmowanie
wedug bliej nieokrelonych kryteriw. Dzieje si tak pomimo deklaracji wiary, awic
ilojalnoci wobec Boga, ktry si objawia.
w. Pawe pocztkowo by przekonany, e tylko religia ydowska jest dobra iprawdziwa. Dlatego silnie zaangaowa si wzwalczanie chrzecijastwa, za ktrym opowiadao si
wielu ydw. Jednak, gdy tylko pozna, e jest wbdzie, achrzecijastwo gosi prawd
sta si jej najarliwszym apostoem. Tego wymaga konsekwentne odkrycie prawdy.
Uznanie prawdy pociga za sob obowizek dawania oniej wiadectwa. Sprzeciwianie
si jej jest ucieczk zdrogi zbawienia, zacieraniem ladw Jezusa iprb wymazania Go
zpamici.
Por. Pr., Szaman umiliardera, Niedziela 43(2009), s.35.
Por. T.Guz, Ukonstytuowanie prawdy poprzez kamstwo wnowoytnej myli filozoficznej, Fronda
58(2011), s.173-190.
10
11

40 Ks. Andrzej Zwoliski

Obowizkiem czowieka jest poszukiwanie prawdy, anie zastpowanie jej przesdami,


czyli prawdami-protezami, namiastkami wiedzy.
Przesd rodzi si tam, gdzie jest niewiedza. Moe by ona pokonywalna polega na
zaniedbaniu duchowym wdziedzinie prawdy. atwo signicia po prawd, jej dostpno,
atake brak usprawiedliwienia, dlaczego kto jej nie pozna, pogbiaj powag sytuacji.
Badania nad stanem wiedzy religijnej s zatrwaajce: poowa Amerykanw uwaa, e
Sodoma iGomora to biblijne maestwo; adwie trzecie jest zdania, e fraza: Bg pomaga tym, ktrzy pomagaj sobie (autorstwa Benjamina Franklina) to jedno zdziesiciu
przykaza. Wiedza religijna jak silnie podkrela to socjologia nie jest rwna religijnoci,
jednak powinny one siebie nawzajem warunkowa. Badania wkatolickiej Polsce (90%
okrela siebie jako katolicy) wykazay ogromn niewiedz Polakw: wrd X przykaza
Boych znajomoci Iwykazao si zaledwie 41,9% wierzcych; II 34,4%; III 39,7%;
IV 48,8%; V 57,8%; VI 60,6%; VII 61,4%; VIII 42%; IX 40,6%; X 36,7%;
anie potrafio wymieni adnego przykazania 32,5% badanych wierzcych. Na pytanie,
czy mona si wyspowiada zgrzechu pierworodnego, poprawnie (nie) odpowiedziao
66% badanych, tak 29,1%, awstrzymao si od odpowiedzi 4,8% pytanych. Na pytanie
oCzterech Ewangelistw nie potrafio wymieni adnego 23,1% ankietowanych, w. Jana
wymienio 59,6%; w. ukasza 59,1%; w. Mateusza 47%, w. Marka 37,3%12.

4. Pogranicze
We wspczesnej nauce zespoliy si dwa aspekty dowiadcze ludzkich: racjonalny
isubiektywny. Gnoza, rozumiana jako wiedza niepodlegajca dyskursom ani weryfikacjom, staa si udziaem wielu dyscyplin nauki. Wielcy naukowcy, jak Einstein,
Heisenberg, Bohr, dochodzili do swoich wielkich odkry drog medytacji iwizualizacji
subiektywnej. Coraz czciej kwestionuje si dzisiaj np. tradycyjn medycyn. Przeraa
ona swoj bezwzgldnoci iradykalnymi metodami chirurgicznymi. Wostatnich
latach pojawio si wiele nowych metod leczniczych, ukrywajcych si pod nazwami:
medycyna alternatywna, medycyna niekonwencjonalna, medycyna komplementarna,
holistyczna czy te medycyna naturalna. Sposoby leczenia wtakiej medycynie odbiegaj od tradycyjnych wyobrae oniej icho s mniej uczone, odznaczaj si czsto
du skutecznoci izyskuj przez to coraz wiksz aprobat spoeczn. Nie wszystkie
jednak nowe metody lecznicze rzeczywicie s naturalne. Niektre znich naleaoby
nawet zakwalifikowa do wrbiarstwa, astrologii, magii lub czego poredniego midzy
okultyzmem aezoteryzmem13.
12
13

Sz. Hoownia, Gorzkie ale, Newsweek Polska 14(2007), s.26-28.


A.Krzyaniak-Gumowska, Wrkoholicy, Wprost 48(2011), s.62-65.

Przesd jako forma ezoteryzmu 41

Dyscyplinami naukowymi, ktre bywaj rnorodnie wykorzystywane do podbudowania doktryny wspczesnych odmian ezoteryzmu, zwaszcza pochodzcych znurtu
New Age, s te biologia ichemia. Angielski chemik, James Lovelock, wraz zmikrobiologiem, Lynn Margulis, przez szereg lat zajmowali si badaniem biosfery. Efektem wsplnej
pracy bya ksika pt. Gaja. Lovelock wysun wniej hipotez, e planeta Ziemia jest
samoregulujcym si systemem (Gaja), ktrego pozornie przypadkowe procesy wistocie
inteligentnie wsppracuj ze sob, regulujc ipodtrzymujc ycie. Koncepcja Gai jako
jednego ywego organizmu, podbudowana filozofi Wschodu, staa si istotn czci
myli New Age. Znalaza swe szczeglne miejsce wrnego rodzaju nowych ekologiach14.
Wspczesna filozofia gosi mier prawdy, ktrej po prostu nie ma. Vaclav Bielohradski, czeski filozof postmodernista, wjednym zwywiadw powiedzia: filozofia
nie jest adn dyscyplin naukow; jest raczej tym, co gwarantuje okrelony poziom
publicznego goszenia pogldw [] tworzy warunki, wktrych sowo ma sens, arozmowa jest podna [] wfilozofii nie chodzi wcale oprawd ani oprawdy, ale oto, co nas
uwalnia od niej15. Spotkanie zfilozofem jest spotkaniem zwtajemniczonym wukryt
wiedz ezoterykiem.
Nowoczesny ezoteryk chtnie odwouje si do nauki jako rda swego wtajemniczenia, ktr manipuluje wdowolny sposb. Sam posiada dyplom uniwersytecki iwiadectwa
akademickie, chtnie uywa naukowej terminologii, pracuje zkomputerem, wykorzystuje
wszystkie nowinki nauki itechniki, by ze swoj doktryn dotrze do najszerszych grup
spoecznych. Powoujc si na autorytet nauki, pogbia intelektualne ikulturowe zagubienie wspczesnego czowieka. Inteligencja staa si pojciem niejasnym, rozmytym;
nie wiadomo, kiedy ijak suy poszukiwaniu Prawdy16.
Trudn sytuacj wspczesnego czowieka, zagubionego wproblemach wiata, pomnaa oglny kryzys polityczny ispoeczny. Aspoeczestwo dotknite gbokim kryzysem
lub wystawione na konfrontacj zobcymi systemami iwartociami kulturowymi jest
naturalnym rodowiskiem powstawania nowych idei parareligijnych iezoterycznych.
Wedug I.I.Zaretskyego iM.P.Leone przyczynami wyjaniajcymi powstawanie nowych religii ikultw s: negacja istniejcego porzdku spoecznego, ch odcicia si od
establishmentu, pojawienie si charyzmatycznych przywdcw, denia partykularne
wymagajce zorganizowanych dziaa, reakcja na stres wywoany radykalnymi zmianami
spoecznymi. Nowe ruchy religijne nasilaj si wspoeczestwach, wktrych jednostki
odczuwaj stany zagroenia iegzystencjalnej niepewnoci, maj poczucie dyskryminacji
ispoecznego odrzucenia, znajduj si na marginesie spoeczestwa. Mona to atwo
zaobserwowa m. in. na przykadzie krajw postkomunistycznych17.
Por. K.Dorosz, Przeciw gnostykom. Aneks, Kwartalnik Polityczny 35(1984), s.3-33.
Za: J.Kuczyski, Rnorodno ijedno nauk jako podstawa uniwersalizmu, w: Ouniwersalnoci
ijednoci nauk, red. W.Krajewski, W.Strawiski, Warszawa 1993, s.274.
16
O.Burkeman, Rozum na manowcach (The Guardian, 2011), Forum 7(2012), s.34-36.
17
Por. I.I.Zaretsky, M.P.Leone, Religious Movements in Contemporary America, New Jersey 1977.
14
15

42 Ks. Andrzej Zwoliski

Aleksander Sogomonow, pracownik Instytutu Socjologii Rosyjskiej Akademii Nauk,


twierdzi: Defilada rnorodnych form duchowoci wpostsowieckiej Rosji jest zjawiskiem
prawowiernym ido pewnego stopnia normalnym. Wodrodzeniu si zainteresowania religi nie ma nic nieoczekiwanego idziwnego []. Zdumienie wywouje raczej szokujca
popularno okultyzmu isekciarstwa. Zwrot ku okultyzmowi, teozofii, anawet prosta
wyznaniowa reinkarnacja wznacznym stopniu zwizane s zpotrzeb nowych absolutw,
nowych prawd, sowem nowego wiatopogldu18. Praktyka zdaje si potwierdza te
obawy. Wroku upadku marksizmu, wlistopadzie 1989r., wMoskwie powstao pierwsze stowarzyszenie magiczne Wszechzwizkowy Komitet Wymiany Energoinformacji
wPrzyrodzie, skupiajcy rnego rodzaju uzdrowicieli, rdkarzy, jasnowidzw, hipnotyzerw, astrologw, ufologw itp. Wczerwcu 1990r. powoano Midzyregionaln
Federacj Astrologw, aprzy Wyszej Szkole Partyjnej utworzono Wszechzwizkow
Akademi Astrologiczn. Jeden zdziennikarzy rosyjskich, przy okazji relacji zsdowej
debaty nad ukraiskim Biaym Bractwem, zauway: Magicy godzinami wystpuj
wtelewizji, czarownikom odstpuje si szpalty gazet, nakady utworw mistycznych
iastrologicznych zbliaj si do nakadw klasykw marksizmu []. Jeli nasze zjednoczone wysiki zwrcone ku deracjonalizacji spoeczestwa ijego demoralizacji bd
trway nadal, Biae Bractwo powrci. Nie jest istotne, jak si bdzie nazywa wnowym
obliczu. Przecie my sami przyzywamy nieszczcia, zparanoidalnym uporem wywoujc
upiory zprzeszoci19. Wielkie Biae Bractwo zaoy wKijowie w1990r. doktor nauk
technicznych, dziaacz poateistycznego stowarzyszenia Znanije, Jurij Kriwonogow wykadowca ekstrasensoryki wDoniecku. Wspomagaa go Maryna Cwigun, absolwentka
wydziau dziennikarstwa, bya dziaaczka komsomolska, pniej propagatorka zdrowej
ywnoci izdrowego trybu ycia wstylu wschodnim.
Od 1991 do 1998 roku wurzdach pastwowych wRosji zarejestrowano ok. 13 tys.
sekt iruchw religijnych. Liczb czonkw sekt szacuje si obecnie na miliony. Wielu
znich przewodz przedstawiciele pokomunistycznej lub nowej inteligencji.
WPolsce do 1998r. tysic osb ukoczyo dzk Akademi Astrologiczn, otrzymujc tytu magistra. Uprawnienia nadaa jej podobna uczelnia wMoskwie. Najpopularniejsz pastwow uczelni polsk, ksztacc astrologw wramach zaj ztzw. filozofii
psychotroniki, jest Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Przesdy s efektem iznakiem zaburzenia relacji zachodzcych midzy sfer religijn
apoznawcz, midzy religi anauk. Byy one niezwykle interesujce wcigu caej historii. Kolejne zdobycze nauki wymagay nowych komentarzy, czasem nawet weryfikacji
pewnych zaoe doktryn religijnych. Zkolei religia stwarzaa perspektywy kulturowe
dla rozwoju nauki, niekiedy okrelaa jej obszar iwchodzia wobrb niektrych teorii
ihipotez. aden zrodzcych si ruchw kulturowych nie moe nie dostrzega danych
naukowych, ignorowa gosu nauki.
18
19

J.J., Rosja: misjonarskie desanty, Biuletyn KAI, nr70, 22 lipca 1994, s.15.
Go Niedzielny 32(1998).

Przesd jako forma ezoteryzmu 43

Irracjonalizm stwarza pozory intelektualizmu. Wzwizku ztym wskazuje si na


kamstwo zawarte wwielu twierdzeniach pseudonauki iszarlatanerii jako na celowe
dziaanie Za wumyle czowieka. Mona mwi osatanizmie lucyferycznym iarymanicznym, wtym sensie, jak to interpretowa W.Iwanow weseju oDostojewskim, gdzie
Lucyfer reprezentuje zwodniczy aspekt kuszenia, za Aryman (wmitologii perskiej bg
za iciemnoci) aspekt destrukcyjny. Dla okrelenia spustosze umysowych (ogupiajcych) schemat Lucyfer-Aryman jest uzasadniony. Najpierw blask owiecenia, potem
upadek, degeneracja idegradacja. Wznioso Lucyfera przypiecztowana jest przez
bana Arymana destruktora, ktry bezlitonie rozprawia si znaiwnymi wasnymi
wyznawcami20.
Przemieszanie si nauki ipseudonauki, zatarcie granicy midzy nimi, skonio wielu
manipulatorw do wykorzystania autorytetu nauki dla wasnych, propagandowych iideologicznych celw. Brak oceny zdrady prawdy przez wspczesn inteligencj (wrozumieniu, oktrym mowa na pocztku), ktra poddaa si chorobie irracjonalizmu, pogbia
tylko chorob. Znajduje bowiem uzasadnienie wezoterycznych tezach ocharakterze
poznania, ktre jest niewysowione, tajemne, zakada rzeczywiste istnienie przeciwiestw.
Na bazie irracjonalizmu zbudowa swe postawy postmodernizm, ktry ogosi mier
prawdy, bo jej po prostu nie ma. Byy to rwnoczenie narodziny nowych przesdw.
Chrzecijastwo zawsze mocno podkrelao rol umysu jako miejsca walki dobra ze
zem. Opis takiej walki znajduje si na pierwszych kartach Biblii. Szatan zasia niepokj
wumysach Adama iEwy przez podsunicie im wtpliwoci, przygotowujc tym samym
ich pragnienia ioczekiwania do przeciwstawienia si Bogu (por. Rdz 3,1-7). Kamstwo
Szatana proponuje co dobrego, nie zego, gwarantuje czowiekowi bycie jak Bg
zmoliwoci rozpoznawania za.
Pismo wite mwi ponadto: Nie bierzcie wic wzoru ztego wiata, lecz przemieniajcie si przez odnawianie umysu (Rz 12,2); [] trzeba odnawia si duchem
wwaszym myleniu (Ef 4,23); Udaremniamy ukryte knowania iwszelk wynioso
przeciwn poznaniu Boga iwszelki umys poddajemy wposuszestwo Chrystusowi
(2Kor 10,4-5); Apokj Boy, ktry przewysza wszelki umys, bdzie strzeg waszych
serc imyli wChrystusie Jezusie (Flp 4,7).
Za przyczyn wspczesnej niewiary, ktrej wyrazem s przesdy, podaje si czsto
tzw. zatoczenie samego siebie, gdy czowiek buduje swj wiat, poprzestajc tylko
na sobie, zabudowujc siebie wasnymi pomysami, mylami iodpowiedziami, nie
zostawiajc miejsca dla Boga. Wiara dojrzaa jest owocem szczerego iszerokiego
otwarcia si na Ojca, ktry pragnie opowiedzie siebie czowiekowi iposucha
ufnoci jego wiary.
Chrzecijastwo zpowag podchodzi do wiary irozumu jako rde poznania prawdy. Wiara nie jest rezygnacj rozumu wprocesie poznawania, nie jest wycofaniem go
Por. M.Rozanow, Czytajc Dostojewskiego, Literatura na wiecie 3(1983), s.16 nn.; F.J.Martinez, Przezwyciy rozum sekularny, Fronda 61(2011), s.166-205.
20

44 Ks. Andrzej Zwoliski

wirracjonalizm. w. Anzelm stwierdzi: wiara szuka zrozumienia. Jest odwag bycia,


wyruszeniem wgbi Prawdy. Wiara jest akceptacj tego, co otrzymalimy od Boga.
Gdy Koci krytykowa osignicia rozumu nigdy nie gani go za zaufanie do niego, lecz
jedynie za zawanie prawdy wycznie do pewnych sfer rzeczywistoci dowiadczalnych, widzialnych, materialistycznych, zwykluczeniem czy oskareniem religii ociemnot. Rzeczywisto wiary nie jest irracjonalna, lecz jest gbi Rozumu Boga, ktrej nie
jestemy wstanie postrzec naszymi ludzkimi zmysami. Podstawowym sowem wiary,
jak to wyrazi w. Jan (na pocztku byo Sowo), jest twrczy Rozum, nadajcy sens
boskiemu poznaniu. Pierwsza zasada wiary mwi wic, e wszystko, co jest stao si
zmyli21. Materializm za twierdzi, e na pocztku byo to, co nierozumne, awszystko
stao si zprzypadku. Ztego, co nierozumne powstao to, co rozumne. Wwczas rozum
jest jakby ubocznym produktem bezrozumu, przypadkow konstrukcj. Podstaw staje
si wic irracjonalizm.
Chrzecijastwo wiadome jest tego, e rozum ma swe okrelone granice, porusza
si po obszarze zakrelonym licznymi tajemnicami. Lew Szestow pisa: yjemy otoczeni
nieskoczon wieloci tajemnic. Ale jakkolwiek zagadkowe byyby tajemnice wpisane
wbyt najbardziej zagadkowe izatrwaajce jest to, e tajemnica wogle istnieje, e
jestemy jak gdyby ostatecznie ina zawsze odcici od rde ipocztkw ycia. []
wieczna tajemnica, wieczna nieprzejrzysto, jak gdyby kto ju przed stworzeniem wiata
zamkn czowiekowi dostp do tego, co dla niego najwaniejsze inajbardziej potrzebne.
To, co uwaamy za prawd, co zdobywamy za pomoc naszego mylenia, okazuje si
wpewnym sensie niewspmierne nie tylko ze wiatem zewntrznym [], ale iznaszymi wewntrznymi przeyciami. Mamy nauk, ktra ronie irozwija si ju nie zdnia
na dzie, ale wrcz zgodziny na godzin. [] Lecz mga pierwotnej tajemnicy si nie
rozwiaa. Waciwie zgstniaa jeszcze bardziej22.
Czowiek do koca wiata pozostanie na etapie poszukiwania prawdy. Dar rozumu
umoliwia mu osiganie wspaniaych wynikw wpoznawaniu wiata. Potrzebuje jednak
nieustannego pilnowania porzdku, ktry dostpny jest rozumowi wjego budowaniu
nowych twierdze iteorii. Bez porzdku, zwizanego zkondycj ludzkiego rozumu, jego
zapltanie si izagubienie jest bardzo atwe.
w. Pawe wLicie do Rzymian przestrzega przed takimi nauczycielami religii, ktrzy
cho Boga poznali, nie oddali Mu czci jako Bogu ani Mu nie dzikowali, lecz znikczemnieli wswoich mylach izamione zostao bezrozumne ich serce. Podajc si za
mdrych, stali si gupimi. Izamienili chwa niezniszczalnego Boga na podobizny iobrazy
miertelnego czowieka, ptakw, czworononych zwierzt ipazw. Dlatego wyda ich
Bg poprzez podania ich serc na up nieczystoci, tak i dopuszczali si bezczeszczenia
wasnych cia. Prawd Bo przemienili oni wkamstwo istworzeniu oddawali cze,
isuyli jemu, zamiast suy Stwrcy [] (Rz 1,21-25).
21
22

J.Ratzinger, Drogi wiary wdobie wspczesnych przemian, Communio 2(1992), s.124.


L.Szestow, Ateny iJerozolima, tum. C.Wodziski, Krakw 1993, s.92.

Przesd jako forma ezoteryzmu 45

Bibliografia
Bunting M., Duchowy supermarket, (The Guardian, 16 XII 1996), Forum 6(1997), s. 22.
Burkeman O., Rozum na manowcach, (The Guardian, 2011), Forum 7(2012), s. 34-36.
Castaneda C., The Power of Silence: Further Lessons of don Juan. ed. Simon and Schuster,
Los Angeles.
Dorosz K., Przeciw gnostykom. Aneks, Kwartalnik Polityczny 35(1984), s. 3-33.
Eliade M., Okultyzm, czary, mody kulturalne, przek. I. Kania, Oficyna Literacka, Krakw
1992.
Gazka W., Przebieranie w zasadach wiary, Emaus 2(1992), s. 6-8.
Go Niedzielny 32(1998).
Guz T., Ukonstytuowanie prawdy poprzez kamstwo w nowoytnej myli filozoficznej, Fronda
58(2011), s. 173-190.
Hoownia Sz., Gorzkie ale, Newsweek Polska 14(2007), s. 26-28.
Hoover D. W., Okultyzm, przek. E. Obracaj, Wyd. Augustana, Bielsko-Biaa 1994.
Kuczyski J., Rnorodno i jedno nauk jako podstawa uniwersalizmu, w: O uniwersalnoci
i jednoci nauk, red. W. Krajewski, W. Strawiski, Warszawa 1993, s. 274.
Krzyaniak-Gumowska A., Wrkoholicy, Wprost 48(2011), s. 62-65
Martinez F. J., Przezwyciy rozum sekularny, Fronda 61(2011), s. 166-205.
Mills. R., Psychology Goes Insane, Botches Role As Science, National Educator 7(1980),
p. 14.W.
Ratzinger J., Drogi wiary w dobie wspczesnych przemian, Communio 2(1992), s. 124.
Pr., Szaman u miliardera, Niedziela 43(2009), s. 35.
Roek M., Smakowitoci obyczajowe, Petrus, Krakw 2009, s. 7-36.
J. J., Rosja: misjonarskie desanty, Biuletyn KAI, nr 70, 22 lipca 1994, s. 15.
Rozanow M., Czytajc Dostojewskiego, Literatura na wiecie 3(1983), s. 16 nn.
Stawiszyski W., Magia podbija wiat, Newsweek Polska 39(2011), s. 84-88.
Szestow L., Ateny i Jerozolima, tum. C. Wodziski, Krakw 1993, s. 92.
Zaretsky I.I., Leone M.P., Religious Movements in Contemporary America, New Jersey 1977.
Zilbergeld B., The Shrinking of America: Myth of Psychological Change, Brown and Company
Little 1983, p. 3.
Zwoliski A., Dewocja. Dobra czy za pobono?, Wydawnictwo Salwator, Krakw 2010,
s.145-160.

Superstition as aform of esotericism


The meaning of the term superstition is ambiguous and depends on many factors, such
as the philosophy of life, age, tradition and upbringing. Certainly, opposite in meaning to it is
the term rational conviction. Superstition has much in common with the irrational attitude
of man, that is such behavior and activity, which is unacceptable for rational man. Superstitious
operation has not sufficient reasonable grounds so it always refers to the current state of art
and can change during scientific reflection which submits new areas of life.

46 Ks. Andrzej Zwoliski

For many scientist, the superstition is reducible to the relics of the ancient, magical thinking, and is present in quackery, divination, astrology, and necromancy. Others scientist wider
the meaning of the term to all irrational religious beliefs and practices, arbitrary, imaginary.
Practically, we have to assume, that the superstition is the kind of faith or actions that rational
person in the community would consider as superstitious. So it is abelief in the unlucky
numbers, days, colors, astrology, witches and ghosts action and many of occult systems. Some
of them constitute part of acoherent view of the world. They come into wider systems of ideas
and beliefs, but some are subjective individuals feelings of people, who experiences secret sensations. It is absorbed in their exclusive use, strengthened by subsequent experience.
Some of the superstitions have been widespread by the people connected with politics,
culture, media, and even science and education. Others remain unknown, available only in
the closed groups of family or friends. All of them are kind of error, rejection of the truth,
disregard the recognized knowledge. Some people try to justify their occurrence by the activity
of the unconsciousness (or even subconsciousness). They believe that conditional is response
to emergency situations. Treated as asocial phenomenon, which is an expression of conflicts,
tensions and hopes of entire social groups.
Certainly, superstition is away of thinking without thinking, akind of uncertainty of
man, who has lost faith in God, who leads him by Providence. Superstition is associated with
esotericism by irrational quality of their content, and ahidden source of their origin. They are
wrong and baseless manifestation of the occult, which is sometimes connected with anti-science,
pseudoscience or even quackery.
Superstitions are the result of adisturbance of relations between religious and cognitive
sphere, between religion and science. They were extremely interesting through history. Further
conquests of science required new commentaries, even sometimes verification of assumptions
religious doctrines. In turn, religion created cultural perspectives for the development of science,
sometimes set out its territory and came in the sphere of some theories and hypotheses. None
of the emerging cultural movements can ignore scientific data, voice of science.

Henryk Kiere

Gnoza wteorii sztuki

1. Gnoza, ezoteryzm, manicheizm


Bogata literatura przedmiotu dowodzi, e zjawisko gnozy towarzyszy ludzkiej kulturze
od jej historycznych pocztkw po dzi dzie oraz e gnoza ma tysic gw ie przenika
wszystkie dziedziny kultury: nauk, moralno, sztuk ireligi1. Mona sdzi, e wbogatym
wachlarzu izmw, jakie towarzysz gnozie, jej najbliszymi krewnymi s ezoteryzm imanicheizm2. Sercem gnozy jest teza goszca, e istnieje szczeglny rodzaj poznania rozmaicie
przez gnostykw okrelanego, ktre dociera do rde czy podstaw wszelkiego bytu. Poznanie
to ipozyskana dziki niemu wiedza wiedza tajemna przekracza porzdek naturalnego,
dostpnego wszystkim, dowiadczenia, auzyska je mog nieliczni, tzw. owiecani lub ci,
ktrzy spenili okrelone, konieczne warunki, przeszli inicjacj iosignli najwyszy stopie
wtajemniczenia (ekskluzywizm, ezoteryzm). Zracji swej wyjtkowoci poznanie to owocuje
gbok, ontologiczn iegzystencjaln przemian czowieka (metanoizm), awykorzystanie
wiedzy tajemnej wpraktyce yciowej stwarza rkojmi radykalnej przebudowy wiata
(modernizm). Chocia niektre nurty gnozy gosz indywidualizm inihilizm antropologiczny, przewaa pogld, e wspomniana przebudowa wiata jest konieczna, wiat bowiem
to wistocie dwa wiaty, mianowicie, wiat prawdziwego bytu oraz wiat-cie, wktrym
bytuje niewiadomy tego stanu rzeczy czowiek (dualizm ontologiczny). Wynika ztego, e
czowiek jest naznaczony powinnoci wyzwolenia si zbytowania pozornego izjednoczenia
si ze wiatem ontologicznie macierzystym3.
Ks. A.Posacki SJ, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, t.1 i2, Radom
2009, szczeglnie Prolegomena, czyli Wprowadzenie do Encyklopedii zagroe duchowych, t.1, s.9-35.
A.Z.Zmorzanka, Transformacje mitu gnostyckiego we wspczesnych utworach literackich, w: Gnostycyzm
antyczny iwspczesna neognoza, Warszawa 1996, s.84-92; Oblicza gnozy, Krakw 2000.
2
Wyjanienie aspektu etymologicznego, dziejw imylowych kontekstw gnozy oraz towarzyszcych jej izmw w: Encyklopedia zagroe duchowych, passim.
3
Upodstaw kultury klasycznej ley tzw. teoria aspektu, ktra odrnia poznanie, postpowanie,
wytwarzanie ireligi jako skadniki dynamizmu ludzkiego idziay kultury. Twrca kultury musi rozpozna
1

48 Henryk Kiere

Jak ju wspomniano, dostrzega si obecno gnozy wsztuce, szczeglnie wliteraturze, ale raczej rzadko wteorii sztuki, aprzecie trudno nie przyzna, e nie byoby gnozy
wdziele sztuki bez jej obecnoci wteorii sztuki. Przypomnijmy dla porzdku, e teoria
wyjania, czym sztuka jest co okrela jej istot, jaka jest jej racja bytu (przyczyna celowa)
oraz jaki jest jej zwizek zprawd, dobrem, piknem ireligi. Chocia refleksji nad sztuk
nie brakuje, wczym celuj sami twrcy oraz humanici ikrytycy artystyczni, podkreli
naley, e obowizek wyjanienia faktu sztuki jako sztuki spoczywa na filozofii. Wiadomo
jednak, e zfilozofi sprawa nie jest prosta, jej dorobek poznawczo-mylowy tworz bowiem dwie rnice si tradycje: realizm iidealizm. Konsekwencj tego zrnicowania s
rozbiene ujcia problemu sztuki i jak zobaczymy trzy rnice si teorie sztuki. S
one obecne wkulturze iwsposb bezporedni lub poredni wpywaj na oblicze sztuki4.
Ktre znich oddaj sztuce sprawiedliwo, aktre s skaone gnoz, awic nie wyjaniaj
faktu sztuki, lecz projektuj jej jak systemow wizj itym samym narzucaj systemowe,
obce jej naturze cele?
Pytanie powysze jest osnow niniejszego artykuu, jednake warto odnotowa zwizan znim supozycj, wedug ktrej to sama filozofia jedna zjej tradycji lub ktry
znurtw wymienionych tradycji doznaa zainfekowania gnoz. Zatem, aby wyjani
rzecz do koca (teorie sztuki nie bior si znikd!), naley zmierzy si rwnie, anawet
przede wszystkim, zproblemem filozofii, zkwesti jej genezy iprzyczyn jej polaryzacji
na przeciwstawne sobie tradycje. Co wicej, naley te tradycje podda ocenie, odrni
filozofi od pseudofilozofii itym samym dotrze do ostatecznych przyczyn obecnoci
gnozy wkulturze5. Zanim do tej kwestii przejdziemy, tytuem wprowadzenia zatrzymajmy
si nad wspczesn teori sztuki ijej mylowym zapleczem.

2. Teoria sztuki dzi


Wyrazem najnowszej mody wrefleksji nad sztuk jest dzi tzw. antyestetyka, patronka mylowa tzw. antysztuki (postsztuki, metasztuki, sztuki negatywnej), ktra
te aspekty iuporzdkowa je zgodnie zich natur oraz pod ktem ostatecznego celu wasnego ycia.
Natomiast myl gnostycka to fuzja wiedzy tajemnej zjak soteriologi czy felicytologi, gotow recept
na uszczliwienie czowieka, wyzwolenie go od za. Wizj gnostyck tworz mity, utopie iideologie.
4
Zostay one sformuowane czy choby uwyranione na gruncie filozofii, ale znajdziemy je take
na og wpostaci hybryd mylowych wdoktrynach artystycznych, wrozwaaniach humanistw
ikrytykw artystycznych. Istniej zatem tylko trzy koncepcje sztuki, awspomniana hybrydyzacja, czyli
czenie zsob skadnikw rnych (iwykluczajcych si!) uj, jest przyczyn agnostycyzmu wteorii
sztuki; jak zobaczymy, jego dzisiejszym wyrazem jest tzw. antyesencjalizm.
5
Wliteraturze fachowej odrnia si gnoz od gnostycyzmu, amianem gnostycyzmu oznacza si
historyczne odmiany chrzecijaskich herezji, zob. W.Myszor, Gnostycyzm, w: Powszechna encyklopedia
filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.3, Lublin 2002, s.805-808.

Gnoza wteorii sztuki 49

zkolei wyrasta izwiecza ideowo awangard artystyczn zprzeomu XIX iXX wieku.
Antyestetyka stoi na gruncie tzw. antyesencjalizmu, wedug ktrego zbudowanie teorii
sztuki czy urobienie istotowej definicji sztuki to zadanie niewykonalne, logicznie wykluczone. Dowodzi tego historia estetyki, ktra poczwszy od greckiej staroytnoci
takiej teorii (definicji) uparcie poszukuje, atym samym wpada wpuapk esencjalizmu, bdu poznawczego, ktrego konsekwencj jest normatywizm (redukcjonizm),
czyli notoryczne zniewalanie sztuki rzekomo uniwersalnymi teoriami estetycznymi.
Wspomniany bd zosta wykryty przez awangard, azdemaskowany przez antysztuk.
Awangarda uniewania esencjalizm, auczynia to proklamujc mier obowizujcego wtradycji kanonu mimetyczno-kallotropicznego, wedug ktrego sztuka miaa
naladowa (przedstawia) natur irealizowa pikno (wartoci estetyczne). Legendarny
M.Duchamp wystawia wSalonie Niezalenych Artystw swoje ready mades, ktrymi
s przedmioty codziennego uytku (pisuar, suszarka do butelek), awautokomentarzu
oznajmia, e nie chodzi mu onaladowanie czy pikno, lecz owyeksponowanie samego
aktu twrczego, autonomicznej iwolnej decyzji, ktra we wasnej immanencji okrela,
co jest sztuk. Myl t wyraaj zwile pniejsze zawoania, wedug ktrych sztuka to
rewolucja wpermanencji, wolno ikreatywno czy droga do wolnoci, aostateczny ksztat nada jej artysta iteoretyk J.Kosuth, kiedy powie, e Sztuka jest swoj
wasn Ide (Art is an idea of Idea), czyli jest ona kognitywno-twrcz eksploracj
samej siebie jako idei6.
Awangarda iantysztuka s ideowo zrnicowane, czego przyczyn jest stosunek do
problemu celu sztuki, czyli tego, co usprawiedliwia jej obecno wkulturze. Wedug
pierwszego ze skrajnych uj sztuka jest dziedzin autonomiczn wobec rzeczywistoci
ikultury oraz autoteliczn, czyli obojtn na wszystko, co nie mieci si wjej idei.
Opozycyjne podejcie odrzuca myl osztuce dla sztuki ilansuje wizj sztuki tzw.
krytycznej lub politycznej, angaujcej si wycie spoeczne, chodzi bowiem oto jak
si uzasadnia by wyzwoli wolno, czyli wykaza, e we wszelkich instytucjach
spoecznych nie ma nic koniecznego, e s one owocem jakiego apriorycznego dekretu
lub konwencji7.
Antyesencjalizm sprawia, e teoretycy rezygnuj zpokusy wszechobejmujcej
teorii, akceptuj dewiz Najpierw sztuka, filozofia potem! (Art first, philosophy
after!) iograniczaj kompetencje antyestetyki do deskrypcji artefaktw lub id dalej
bo wantysztuce chodzi oco wicej! iopatruj antysztuk swoistym komentarzem
egzystencjalnym, ktry stanowi wykadni zawartego wniej przesania krytyczno-poznawczego. Jak podkrelaj rzecznicy tej koncepcji, wszystkie wersje antysztuki
deklaruj wyzwolenie wolnoci, samowyzwolenie si bd wyzwolenie si wskali
Zob. szerokie omwienie zjawiska antysztuki w: S.Morawski, Na zakrcie: od sztuki do po-sztuki,
Krakw 1985.
7
Zob. R.Bubner, Dowiadczenie estetyczne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2005; O.Marquard,
Aesthetica ianaesthetica. Rozwaania filozoficzne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2007.
6

50 Henryk Kiere

spoecznej, adeklaracja ta zakada zwrot antropologiczny, wedug ktrego nie rozumno jak chciaa tradycja lecz wolno stanowi oczowieku ijest osnow
jego racjonalnoci.
Przywoany kontekst antropologiczny zwrotu od sztuki do antysztuki niesie zsob
myl, e antysztuka jako domena wolnoci ikreatywnoci, czyli wolnoci od (od
jakichkolwiek ogranicze) ikreatywnoci jako rewolucji wpermanencji peni wak
rol antropotwrcz, anawet, e jest ona kluczow sfer dynamizmu ludzkiego itym
samym wiodc dziedzin kultury. Przecie, jak si zaznacza, realizuje si wniej rdowy,
pierwotny sposb bytowania czowieka, archeiczne otwarcie si na moliwe wiaty.
Iwanie dlatego artyci iantyestetycy twierdz, e ars nova logicznie wyprzedza nauk,
szczeglnie filozofi, oraz moralno ireligi, czy te jeli spojrzy si na problem zperspektywy dziejw kultury europejskiej stanowi ich przezwycienie, czyli uwiadomienie, e tradycyjna, oparta na esencjalizmie kultura ograniczaa czowieka, zamykaa
go wciasnych iopresywnych ramach wszechobejmujcych teorii.
Ideologia anty wsztuce iestetyce ma swoje drugie dno, zaplecze mylowe reprezentowane przez tzw. postmodernizm, oponent modernizmu. Wspomniany postmodernizm (powanie zainspirowany rewolucj wsztuce!) etykietuje ca tradycj kultury
europejskiej mianem modernizmu ioskara ototalitaryzm cywilizacyjny imonizm kulturowy. Ich przyczyn jest wanie wspomniany kult wszechobejmujcych teorii czy
metanarracji, Logosu ijego niewzruszonych zasad. Na tym kulcie budowano rne
wersje projektu modernistycznego, konstruowano wizje, ktre zawiody, zakoczyy
si koszmarem antropologicznym ikryzysem kultury. Dlatego jak postuluj rzecznicy
postmodernizmu naley wyzwoli wolno, awszystkie narracje rozumu podda dekonstrukcji iwten sposb chroni rozum przed modernistyczn pokus metafizyki, za
kultur przed totalitaryzmem politycznym imentaln urawniowk. Publicystycznym
wyrazem projektu postmodernistycznego (!) jest czsto przytaczany aforyzm: Dajmy
czowiekowi wolno, aprawda przyjdzie do nas sama8.
Wpodsumowaniu odnotujmy, e opisana transformacja sztuki wantysztuk, estetyki wantyestetyk ifilozofii wantyfilozofi to wistocie odejcie od racjonalizmu ku
irracjonalizmowi (woluntaryzmowi). Aprzypomnijmy, e spr pomidzy racjonalizmem
iirracjonalizmem jest sporem teoriopoznawczym orol rozumu wludzkim poznaniu.
Wsporze tym irracjonalizm stoi na straconej pozycji, jest bowiem pogldem wewntrznie
sprzecznym (absurdalnym), ale racjonalizm nie jest stanowiskiem jednolitym, ma bowiem posta skrajn oraz umiarkowan9. Wzwizku ztym naley rozstrzygn, wktr
zodmian racjonalizmu uderza postmodernizm? Wyjanienie tej kwestii pozwoli odnie
si do podziau filozofii na modernizm ipostmodernizm (czy jest podziaem zupenym)
iosadzi te nurty wich waciwej tradycji filozoficznej.

8
9

Por. H.Kiere, Postmodernizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.8, Lublin 2007, s.387-391.
A.B.Stpie, Teoria poznania. Zarys kursu uniwersyteckiego, Lublin 1971, s.48-50.

Gnoza wteorii sztuki 51

3. Problem filozofii
Jak wiadomo, filozofi odkryli staroytni Grecy, dziki czemu kultura grecka przekroczya prg poznania mitologicznego (poetyckiego) iopara si na dowiadczeniu iracjonalnym (sprawdzalnym) argumencie. Epok filozofii umiowania mdroci otwiera
naukotwrcze pytanie: Dziki czemu wiat istnieje ijakie s przyczyny jego integralnoci
bytowej?. Na pytanie to odpowiadano rnie, ale wramach wspomnianych ju tradycji:
realizmu iidealizmu. Przyczyn podziau czy raczej rozpadu filozofii byo ijest nadal
odmienne podejcie do problemu tzw. punktu wyjcia wwyjanianiu zagadki wiata.
Zwolennicy realizmu uznali, e neutralnym, czyli bezzaoeniowym, pocztkiem filozofowania jest naturalne (spontaniczne) dowiadczenie, ktre informuje, e wiat bytw
istnieje ie jest racjonalny, czyli poznawalny icelowy. Whoryzoncie tego dowiadczenia
mieci si przedmiot filozofii, bytowy aspekt wiata, oraz jej cel, ktrym jest dotarcie do
ostatecznych przyczyn istnienia iracjonalnoci wiata bytw (cel przedmiotowy) ijego
zrozumienie (cel podmiotowy). Refleksja nad sam filozofi, jedyn samozwrotn isamouzasadniajc si nauk, dowodzi, e rozumienie wiata jest koniecznym warunkiem celowoci bytowania czowieka wwiecie, ainaczej mwic, wiedza teoretyczna
(oprzyczynach rzeczy) warunkuje moralno oraz sztuk. Filozofia cel swj osiga,
jeli respektuje konieczne warunki dorzecznego iracjonalnego dyskursu, mianowicie,
niesprzeczno goszonych sdw, ich prawdziwo, przewidywanie logicznych irealnych
konsekwencji stanowisk oraz historyzm (znajomo dorobku poznawczego tradycji).
Natomiast zwolennicy tradycji idealizmu obrali tzw. krytyczny punkt wyjcia wfilozofii, awic zakwestionowali wiarygodno naturalnego, dostpnego wszystkim dowiadczenia, uznali, i jest ono poznawczo zawodne, podatne na bdy izudzenia, azwizany
znim realizm (poznajemy rzeczy takie, jakie s) jest stanowiskiem naiwnym. Filozofia
musi podda dowiadczenie krytyce, aby na tej drodze dotrze do takiej wadzy, metody
lub dyspozycji poznawczej, dziki ktrej przebije si przez sfer wiedzy zjawiskowej
idotrze do rzeczywistej rzeczywistoci. Dziki krytyce poznania myl filozoficzna
przezwycia wiedz potoczn (opini) izyskuje absolutn tosamo ujcia przedmiotu
filozofii zsamym przedmiotem: prawdziwym bytem idopiero teraz moe realizowa swj
cel, jakim jest zrozumienie wiata iczowieka.
Ktra ztych tradycji rozpoznaa natur filozofii? Odnotujmy, e od greckiej staroytnoci do dzi toczy si pryncypialna debata pomidzy realizmem iidealizmem (do
ktrej niebawem wrcimy), ale odnotujmy take, e debata ta toczy si rwnie wonie
tradycji idealizmu, ajej konsekwencj jest rozpad tej tradycji na dwa przeciwstawne sobie
iznane nam ju nurty, mianowicie, na racjonalizm ina irracjonalizm. Co jest przyczyn
tego rozpadu? Ot idealizm musi rozstrzygn wan kwesti: jaka wadza (metoda,
dyspozycja) gwarantuje poznanie archeiczne, ujmujce prawdziwy byt?
Kto si opowiedzia po stronie rozumu izawyrokowa, e rozum jest autonomicznym
iautarkicznym rdem wiedzy, czyli rdem niezalenym od innych wadz poznaw-

52 Henryk Kiere

czych ipoznawczo samowystarczalnym, ten stan po stronie racjonalizmu (dodajmy:


racjonalizmu skrajnego). Natomiast kto pozbawi rozum roli lidera wludzkim poznaniu,
ten mia do wyboru zmysy (sensualizm), wol (woluntaryzm), uczucia (emotywizm),
pozaracjonaln intuicj (intuicjonizm ekstatyczny) lub lepy akt wiary (fideizm), ale
niezalenie od tego, co obdarzy przywilejem rda lub kryterium wiedzy archeicznej,
opowiedzia si za irracjonalizmem10.
Po rozpoznaniu przyczyn wewntrznego rozpadu filozofii na tradycj realizmu iidealizmu, aidealizmu na racjonalizm iirracjonalizm, przejdmy do problemu filozoficznych
teorii sztuki.

4. Filozofia iproblem teorii sztuki


Jak wczeniej wspomniano, wkulturze Europy konkuruj zsob trzy koncepcje
sztuki. Pierwsza, teoria tzw. prywatywna (od ac. privatio brak) powstaa na gruncie
tradycji realizmu. Okrela si wniej sztuk jak cnot (trwa dyspozycj) rozumu do wytwarzania zgodnie zprzyjtymi zasadami lub jako zasad poprawnego wytwarzania tego,
co zamierzone (ars est recta ratio factibilium). Definicja ta ma charakter analogiczny, jest
uniwersalna ipoznawczo neutralna, czyli dotyczy wszelkiej sztuki iunika aprioryzmu11.
Racj bytu sztuki jest doskonalenie wiata zuwagi na jej cel ostateczny, jakim jest czowiek, dlatego mwi si, e sztuka dopenia zastane wwiecie braki (ars supplet defectum
naturae), aczyni to naladujc natur (ars imitatur naturam), czyli celowo wytwarzajc
zamierzone dziea12. Sztuka jest zwizana zprawd, jest bowiem obrazem naszej wiedzy, zatem jeli wiedza owiecie, czowieku, sztuce jest faszywa, dziea sztuki
fasz dziedzicz, nie doskonal wiata, lecz pomnaaj wnim braki! Ostatecznym
celem (dobrem) sztuki jest czowiek, adokadnie mwic, jest nim integralnie widziane ludzkie ycie, zczego wynika, e sama sztuka mieci si wsferze dbr uytecznych
iprzyjemnociowych13. Kryterium sztuki jest pikno, czyli to wszystko, co doskonali
byt-konkret, co mu przysuguje na mocy jego rodzajowej lub gatunkowej natury idziki
czemu realizuje on cel wasnego bytowania14. Iwreszcie, sztuka jest dwojako powizana
zreligi, po pierwsze, jest ona wkalkulowana wcel ostateczny ludzkiego ycia, ten za jest
okrelany wycznie na gruncie religii (okrelonej doktryny religijnej15), po drugie, jest
Por. Irracjonalizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.5, Lublin 2004, s.15 n.
H.Kiere, Jednoznaczno/wieloznaczno czy analogia wteorii sztuki?, w: tego, Czowiek icywilizacja, Lublin 2007, s.222-228.
12
H.Kiere, Co to znaczy sztuka naladuje natur?, tame, s.242-259.
13
H.Kiere, Sztuka wobec natury, Radom 2001, szczeglnie s.57-92.
14
H.Kiere, Kultura Zachodu aproblem pikna, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.260-272.
15
Pamita naley, e doktryna ta moe by zainfekowana gnoz, przyj posta herezji lub przybra
posta wieckiej ideologii, ktra sakralizuje wasn utopi.
10
11

Gnoza wteorii sztuki 53

ona integralnym skadnikiem kultu religijnego jako sztuka tzw. sakralna, ale tylko wtedy,
kiedy pozostaje wzgodzie zdoktryn religijn, nie narusza jej depozytu poznawczego
irespektuje kanony teologiczne16.
Natomiast tradycj idealizmu reprezentuj dwa ujcia problemu sztuki: koncepcje
tzw. ejdetyczna oraz maniczno-ekspresyjna.
Koncepcja ejdetyczna jest zakorzeniona mylowo wracjonalizmie, ajej wsplnym
mianownikiem jest teza, e racj bytu sztuki jest materializacja idej, ucielenianie idej
wzmysowej formie. Zracjonalizmem jest zwizany wspomniany ju dualizm ontologiczny, dziedzictwo idealizmu, wedug ktrego wiat to dwa wiaty: rzeczywisty ipozorny
(wktrym aktualnie bytuje czowiek), za jego cech charakterystyczn jest tzw. statyzm
ontologiczny, ktry utrzymuje, e rzeczywist rzeczywisto reprezentuj wieczne iniezmienne Idea-Tosamo-Niesprzeczno. Ontologia ta moe mie posta wertykaln,
kiedy prawdziwy wiat bytuje wsobie (Platon, Plotyn) lub horyzontalny, kiedy wiat
w, tworzce go idee, s niezmienne (bytuj wsobie), ale artykuuj si historycznie
iprocesualnie (G.Hegel, A.Whitehead). Zauwamy, e konsekwencj dualizmu istatyzmu jest teza, e sztuka ma sens jedynie wtedy, kiedy odzwierciedla prawdziwy wiat,
anie wiat pozoru bytowego! Wtym drugim przypadku staje si reakcyjna lub out of
date, czyli niemodna. Wynika ztego, e racjonalizm iejdetyzm owocuj esencjalizmem, narzucaj sztuce jaki okrelony kanon iwprzgaj j wsub jakiej ideologii,
adokadnie mwic, jakiej odmiany ideologii modernizmu, bd te przyznaj artycie
status ogldacza idej, awic kogo wyposaonego wnadnaturalne zdolnoci poznawcze,
dziki ktrym wnika on wistot rzeczy iucielenia j wdziele sztuki.
Ujcie maniczno-ekspresyjne sztuki (od gr. mania szlachetny sza; ac. expressio
wyraenie) wyrasta zirracjonalizmu icho jest zrnicowane jak sam irracjonalizm
(woluntaryzm, emotywizm, sensualizm, intuicjonizm ekstatyczny, fideizm), jego rne
wersje czy myl, e sztuka jest domen szlachetnego szau twrczego bd twrczej
autoekspresji ludzkiego ducha, jego sfer wyszych: duchowych, lecz ciemnych (pozaracjonalnych) lub niszych: zmysowo-uczuciowych czy popdowo-instyktownych.
Wspomniana mania moe przybra posta natchnienia, intuicji twrczej, wyobrani-fantazji, spontanicznej ekspresji lub jak wantysztuce wolnoci ikreatywnoci, moe
nadej zgry (bogowie, muzy) lub by przejawem geniuszu twrczego hic et nunc
artysty. Irracjonalizm take pociga za sob dualizm bytowy, ajego wasn wizj wiata
cechuje mobilizm (wariabilizm) ontologiczny, wwietle ktrego depozytem prawdziwego wiata jest Ruch-Zmiana-Nieokrelono. Czowiek bytuje wwiecie wtrnym
ontologicznie iniekoniecznym, wiat prawdziwy jest bowiem czystym ruchem, spontaniczn, pozbawion celu zmian ikreacj. Wtym wtrnym bytowo wiecie czowiek
buduje wiat kultury, twr skaonego esencjalizmem rozumu, zamyka tym samym wasne
ycie wramy uniwersalnych teorii iwkonsekwencji zniewala samego siebie. Wynika ztego, e istoty bytu ludzkiego nie naley wiza zrozumem, lecz zwolnoci ie
16

H.Kiere, Istota ikryteria sztuki religijnej, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.273-290.

54 Henryk Kiere

kluczem do wyzwolenia wolnoci (zmysowoci, uczuciowoci, aktw ekstatycznych)


jest permanentna kreatywno. Wynika take, e miejscem aktualizowania si wolnoci
jest sztuka wyzwolona zgorsetu teorii estetycznej ie sztuka-antysztuka jest organem
poznawczym, dziki ktremu czowiek obcuje ztym, co rzeczywiste izyskuje tosamo
iautentyczno17.
Tytuem podsumowania powtrzmy, e wteorii sztuki konkuruj trzy ujcia nie
liczc ich hybryd mylowych, mianowicie, zwizana ztradycj realizmu teoria prywatywna oraz koncepcje ejdetyczna imaniczno-ekspresyjna, ktre stanowi dorobek
mylowy tradycji idealizmu. Idealizm dominuje wkulturze nowoytnej iwspczesnej
Europy, dlatego jego wizje sztuki (sztuki wsko rozumianej, ograniczonej do sztuk literackich iplastycznych) to prawie wyczny przedmiot debat naukowych oraz opinio
communis elit artystycznych, aszczeglnie admiratorw antysztuki. Wdzisiejszym sporze
osztuk gr bierze postmodernizm imaniczno-ekspresyjna wizja sztuki, ktre zgodnie
odsyaj tradycj do lamusa, bo ta jak si zprzekonaniem gosi zawaszczya sztuk
idoprowadzia do jej degeneracji. Tytuem komentarza zauwamy, e owszem, sztuka doznaa krzywd, ale sprawia to ideologia modernizmu, jej skrajny racjonalizm (esencjalizm)
ijego systemowa konsekwencja wteorii sztuki ejdetyzm. Ale cho racjonalizm siga
pocztkw filozofii, to przecie modernizm narodzi si dopiero wczasach nowoytnych,
azebra niwo, kiedy wcieli si wutopie spoeczne18 . Zatem to, co postmodernici
okrelaj dzi mianem tradycji to nie tylko modernizm, to poprzedzajce modernizm
dwa tysiclecia kultury ijej dramatycznego zmagania si odorzeczno dyskursu ijego
sprawdzalno. Kontekstem tego zmagania si jest filozofia, od jej jakoci zaley ksztat
ibieg kultury, take sztuki. Wynika ztego, e aby rozstrzygn kwesti teorii sztuki,
czyli oceni istniejce jej ujcia iich pretensje poznawcze, naley rozstrzygn problem filozofii. Przejdmy do tej kwestii.

5. Filozofia ipseudofilozofia
Spr ofilozofi nie dotyczy wycznie sposobu jej uprawiania, co wie si cile ze
wspomnianym ju problemem punktu wyjcia, nie brakuje bowiem gosw domagajcych
si jej eliminacji zkultury lub jak chce postmodernizm transformacji wpostfilozofi
czy nawet antyfilozofi. Krytykw filozofii bulwersuje jej wielogosowo, praktyczna
nieuyteczno oraz konsekwencje kulturowe icywilizacyjne, ktrym na imi kryzys,
czyli zapa duchowa, utrata rozumienia wiata iupadek kultury czynu. Ta krytyka
jest na og trafna jak na przykad postmodernistyczna krytyka modernizmu, tyle e
17
18

H.Kiere, Spr oteori sztuki, w: tego, Suy kulturze, Lublin 1998, s.127-144.
Zob. .Stefaniak, Utopizm: rda mylowe ikonsekwencje cywilizacyjne, Lublin 2011.

Gnoza wteorii sztuki 55

nie dotyczy ona filozofii jako takiej (czego takiego nie ma), lecz ktrej zjej tradycji
lub nurtu tej tradycji oraz podkrelmy to ma charakter filozoficzny. Mona zatem
sdzi, e antyfilozofia jest przejawem niewiadomej troski okondycj filozofii ie jest
wymierzona wpseudofilozofi19.
Wspomnielimy ju, e drogi filozofii rozchodz si wraz zokrelonym rozstrzygniciem problemu punktu wyjcia wpoznaniu (wyjanianiu), e wyoniy si dwie tradycje:
idealizm irealizm. Obie tradycje ywi przekonanie, e punkt wyjcia poznania filozoficznego powinien by neutralny, czyli nieskaony adnymi zaoeniami, oraz powinien
dotyczy wszystkiego, co istnieje, czyli by transcendentalny. Realizm stoi na gruncie
dowiadczenia spontanicznego (dostpnego wszystkim, przyrodzonego), ktre ley upodstaw caego wiadomego ycia czowieka iktre jest aktualizowane (wadze poznawcze
czowieka s wmonoci do poznawania) przez bytow stron istniejcych konkretw:
kady ztych konkretw istnieje ijest jaki. Inaczej mwic, archeicznym wymiarem
tego, co poznajemy (co aktualizuje ludzkie poznanie) jest bytowa strona rzeczywistoci.
Ztej racji tradycja realizmu gosi, e pierwszym przedmiotem poznania jest byt (ens
ut primum cognitum), e byt bytowa strona poznawanych konkretw aktualizuje
wadze poznawcze ipodawcze czowieka. Wraz zt aktualizacj budzi si wiadomo
czowieka, ktra podlega dalszemu rozwojowi ispecjalizacji20.
Tak wic wprzypadku realizmu sowo transcendentalny znaczy: przekraczajcy
wszystkie rodzaje igatunki bytowe, czyli powszechnobytowy, ajeli powszechnobytowy,
to zarazem neutralny poznawczo, bowiem to byt aktualizuje poznanie ibudzi wiadomo, to on jest przedmiotem filozofii ito on zakrela jej kompetencje poznawcze. Co
na to tradycja idealizmu?
Myliciele tej tradycji te poszukuj neutralnego itranscendentalnego punktu wyjcia
dla filozofii, ale nie ufaj poznaniu spontanicznemu, ktre okrelaj mianem potocznego,
idlatego s zdania, e waciwym pocztkiem filozofii nauki! powinna by krytyka
ludzkiego poznania. Jak sdz, poznanie naturalne jest zawodne, skaone bdami (faszami) izudzeniami, jest skonfliktowane znauk, uwarunkowane rozmaitymi idolami
pozapoznawczymi, naley je zatem przekroczy, podda puryfikacji idotrze do rda
wiedzy niepowtpiewalnej. Ten budzcy respekt program, wedug ktrego teoria poznania
ma poprzedza czynno wyjaniania (modus sciendi ante scientiam), doczeka si krytyki. Zwrcono uwag, e wraz zmetodycznym zwtpieniem czy zawieszeniem
(epoche) naturalnego dowiadczenia nastpuje odcicie poznania od realnego wiata
oraz zamiana poznawania (wyjaniania) na mylenie czynno wiadom, lecz
niepoznawcz (!), ktrej istot s operacje na ideach (pojciach, treciach zmysowych). Tak pojta filozofia nie wyjania, lecz konstruuje zidei (tworzywa mylenia
systemowego) rozmaite wizje wiata. Tradycja idealizmu celuje wmnoeniu tych wizji,
rozmaitych izmw, skonfliktowanych zsob iprzezwyciajcych si nawzajem, to
19
20

Zob. Filozofia ipseudofilozofia, w: Encyklopedia Biaych Plam, t.VI, Radom 2001, s.152-160.
Por. M.A.Krpiec, Realizm ludzkiego poznania, Lublin 1995.

56 Henryk Kiere

za kadzie si cieniem na samej filozofii, jest przyczyn pomawiania jej obezuyteczno


poznawcz iszkodliwo cywilizacyjn ikulturow.
Na czym polega bd idealizmu? Ot poznania spontanicznego nie da si uniewani
czy ukrytyczni, bo ma ono charakter archeiczny ijest warunkiem koniecznym iwystarczajcym specjalizacji ludzkiego poznania. Bd idealizmu jest rezultatem niedokadnego
opisu dowiadczenia, nieodrnienia poznania spontanicznego od poznania potocznego.
Poznanie tzw. potoczne (czy raczej wiedza potoczna) jest konsekwencj specjalizacji
ludzkiego poznania. Zdobyta dziki niemu wiedza to zlepek prawd iopinii, informacji
iniedorzecznoci. Takie poznanie (wiedz) naley podda krytyce, choby ztej racji, e
wiatopogld czowieka powinien by dorzeczny iracjonalny. Azauwamy na koniec,
e krytyki takiej nie mona by przeprowadzi, gdyby nie istnia neutralny poznawczo
punkt widzenia na rzeczywisto.

6. Pseudofilozofia ignoza
Wgld wproblem filozofii pozwala zasadnie stwierdzi, e tzw. krytyczny punkt
wyjcia prowadzi filozofi na manowce pseudofilozofii. Jej ucielenieniem jest tradycja
idealizmu, tradycja rozpita pomidzy Scyll racjonalizmu aCharybd irracjonalizmu.
Nasuwa to myl opowinowactwie pseudofilozofii ignozy, anawet otym, e pseudofilozofia to rdo gnozy. Wbadaniach powiconych gnozie traktuje si j jako zjawisko
ponadhistoryczne iponadkulturowe, jako osobliw iwrcz nieusuwaln przypado
czowieka21.
Zpunktu widzenia filozofii realistycznej gnoza ipseudofilozofia s dewiacjami umysowymi, aczy je, po pierwsze, przekonanie oistnieniu ponadnaturalnego rda wiedzy,
dziki ktremu czowiek wchodzi wpoznawczy iegzystencjalny kontakt zprawdziw
rzeczywistoci; po drugie, poniewa poznanie to (wiedza) przekracza porzdek naturalnego dowiadczenia, dostp do niego maj nieliczni lub ci, ktrzy zostali wnie wtajemniczeni (ezoteryzm); po trzecie, pozyskana wiedza prowadzi do przemiany egzystencjalnej
czowieka, wyzwala go iprzenosi wstan bytowo macierzysty (metanoizm) bd pozwala
mu dostrzec, e ludzkie ycie to walka owyzwolenie si zpozoru bytowania ie naley
wiat przebudowa, aby w stan macierzysty bytowo osign (dualizm, manicheizm).
Wprzypadku pseudofilozofii idealizmu owocem wspomnianego poznania iwiedz,
ktra jest rdem metanoi egzystencjalnej oraz narzdziem przebudowy wiata, s utopie
iideologie. Utopie dotycz metod ycia spoecznego (cywilizacji), as poetyckimi wizjami
Wgr wchodzi teologiczny aspekt problemu gnozy, kiedy traktuje si j jako herezj ikonsekwencj grzechu pierworodnego oraz aspekt kulturologiczny (kulturoznawczy), kiedy stwierdza si jej
powszechno.
21

Gnoza wteorii sztuki 57

idealnych pastw ispoecznoci, ktre s jak si zapewnia warunkiem koniecznym


oraz gwarantem samowyzwolenia si czowieka zpozoru bytowego. Zkolei ideologie
wskazuj na konieczne rodki oraz opracowuj polityczne strategie wspomnianego samowyzwalania si. Ten gnostycki projekt by realizowany wramach modernizmu, aponiewa
ponis fiasko, proklamowano postmodernizm22. Wrmy do problemu idealistycznych
koncepcji sztuki.
Pierwsza znich, tzw. ejdetyczna, powstaje na gruncie racjonalizmu (esencjalizmu),
ama ona by taka jest jej racja bytu ucielenieniem idej wzmysowej formie. Czy
wtej koncepcji jest co odkrywczego? Raczej nie, bo przecie bez idei (wizji, planu,
koncepcji) nie powstaoby adne dzieo sztuki. Sztuka ucielenia idee, ale rzecz wtym,
czy twrca dziea liczy si zrealnym wiatem, bo dzieo sztuki ma w wiat doskonali.
Wimi czego miaoby dzieo okrelon ide urzeczywistni? Itu wsukurs przychodzi
ideologia, to jej twrca wie, jakie idee s wiecznie ywe iwimi jakiego wiata naley
je realizowa wsztuce. Wten sposb sztuka staje si suk gnozy, obrazem iwyrazem
ideologii, narzdziem modernizacji wiata. Tego wymaga od sztuki promotor racjonalizmu Platon, przy tym obstaje programowo modernizm, szczeglnie komunizm inazizm
(komunizm narodowy), ktre narzucaj sztuce kanon tzw. realizmu socjalistycznego
(zideologizowanego neoklasycyzmu).
Analogicznie ma si rzecz zkoncepcj maniczno-ekspresyjn, ktrej kontekstem
mylowym jest irracjonalizm (antyesencjalizm), awizytwk antysztuka. Irracjonalizm
postuluje eliminacj rozumu zkultury (cho sam jest tworem rozumu), amisj t powierza sztuce-antysztuce. Ma ona wzorcowo ucielenia ideologi postmodernizmu wjej
typowo gnostyckiej krytyczno-reformatorskiej wizji wyzwolenia wolnoci. Sztuka ma
by autoteliczn, niezwizan zrealnym wiatem, gr zmoliwociami lub ucieczk
wwolno, tworzc wiat estetycznego pozoru ikompensujc absurdalno ludzkiej
kondycji wwiecie bd te ma by co brzmi daleko groniej miejscem bezwzgldnego demaskowania kultury tradycyjnej, jej struktur zagraajcych wolnoci: wadzy
politycznej, religii, maestwa, rodziny, atake sztuki opartej na kanonie mimetycznym
ikryterium pikna. Szczeglnym, lecz niejako sztandarowym, przypadkiem antysztuki jest
tzw. irreligia, ktra realizuje gnostycki program zastpienia religii przez sztuk idlatego
bezwzgldnie, nie stronic od blunierstwa, atakuje wswoich akcjach religi itradycj
chrzecijask23.
Znakiem rozpoznawczym obecnoci gnozy wkoncepcji sztuki jest wyraenie sztuka
ma by tym atym, nie wyjania si, czym idlaczego sztuka jest, lecz wymaga si od
niej, aby realizowaa jaki okrelony kanon twrczy; odstpstwo od tego wymogu ciga
na ni potpienie oraz represje. Powtrzmy, e teoria sztuki niczego sztuce nie narzuca,
22

2000.

Zob. H.Kiere, Trzy socjalizmy. Tradycja aciska wobec modernizmu ipostmodernizmu, Lublin

Por. H.Kiere, Czowiek isztuka, Lublin 2006, szczeglnie: Sztuka ireligia, s.71-93; J.Socho,
Religia wprojekcie postmodernistycznym, Lublin 2012.
23

58 Henryk Kiere

teoria wyjania fakt sztuki, natomiast otym, co wytwarza, wjaki sposb idlaczego,
decyduje sam twrca dzie sztuki. Moe si wtym myli ipj tropem bdnej, skaonej
redukcjonizmem inormatywizmem koncepcji sztuki. Wwczas jego dziea bd jedynie
ilustracj tego bdu oraz dowodem na to, e odpowiedzialne uprawianie jakiejkolwiek
sztuki wymaga jej rozumienia, na ktre skada si take znajomo dziejw sporu oteori
sztuki wraz zfilozoficznym tem tego sporu.
Przyczyn obecnoci gnozy wludzkim yciu ikulturze jest bd poznawczy. Bd ten
jest dziedziczony wpostaci faszu przez sdy oglne owiecie, czowieku isensie-celu
ludzkiego ycia. Bd poznawczy moe si trafi profesjonalnemu filozofowi idomorosemu mylicielowi-amatorowi, moe go popeni uczony kadej specjalnoci, polityk,
pedagog iartysta. Ojego obecnoci wiadczy to, e zwizana znim myl nie wyjania
faktw, lecz projektuje ich wizj izarazem lekceway wspomniane wczeniej, wypracowane wtradycji realizmu filozoficznego, konieczne kryteria dorzecznoci isprawdzalnoci
tez filozoficznych, atake wszelkiego dyskursu kulturowego. Itak, gnoza wypowiada
si wewntrznie sprzecznie (absurdalnie), ajeli jej wizja jest racjonalna, to wwczas nie
liczy si zrealnym wiatem iprawd; ignoruje realne konsekwencje wasnych wizji, atym
samym ukoniecznia zo (!) oraz cechuje j ignorancja dorobku poznawczo-mylowego
tradycji, czego zgubn konsekwencj jest postulat zaczynania wszystkiego od pocztku24.
Bibliografia
Bubner R., Dowiadczenie estetyczne, tum. K.Krzemieniowa, Warszawa 2005.
Kiere H., Co to znaczy sztuka naladuje natur?, w: tego, Czowiek icywilizacja, Lublin
2007, s.242-259.
Kiere H., Czowiek isztuka, Lublin 2006.
Kiere H., Istota ikryteria sztuki religijnej, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.273-290.
Kiere H., Jednoznaczno/wieloznaczno czy analogia wteorii sztuki?, w: tego, Czowiek
icywilizacja, Lublin 2007, s.222-228.
Kiere H., Konieczne kryteria dyskursu filozoficznego, w: Zadania wspczesnej metafizyki.
Spr orozumienie filozofii, red. A.Maryniarczyk, K.Stpie, Lublin 2009.
Kiere H., Kultura Zachodu aproblem pikna, w: tego, Czowiek icywilizacja, s.260-272.
Kiere H., Postmodernizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.8,
Lublin 2007, s.387-391.
Kiere H., Spr oteori sztuki, w: tego, Suy kulturze, Lublin 1998, s.127-1 44.
Kiere H., Sztuka wobec natury, Radom 2001, s.57-92.
Kiere H., Trzy socjalizmy. Tradycja aciska wobec modernizmu ipostmodernizmu, Lublin
2000.
Krpiec M.A., Realizm ludzkiego poznania, Lublin 1995.
H.Kiere, Konieczne kryteria dyskursu filozoficznego, w: Zadania wspczesnej metafizyki. Spr
orozumienie filozofii, red. A.Maryniarczyk, K.Stpie, Lublin 2009, s.149-165.
24

Gnoza wteorii sztuki 59

Morawski S., Na zakrcie: od sztuki do po-sztuki, Krakw 1985.


Myszor W., Gnostycyzm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.3,
Lublin 2002, s.805-808.
Posacki A., Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, t.1 i2, Radom
2009.
Socho J., Religia wprojekcie postmodernistycznym, Lublin 2012.
Stefaniak ., Utopizm: rda mylowe ikonsekwencje cywilizacyjne, Lublin 2011.
Stpie A.B., Teoria poznania. Zarys kursu uniwersyteckiego, Lublin 1971, s. 48-50.
Zmorzanka A.Z., Transformacje mitu gnostyckiego we wspczesnych utworach literackich, w:
Gnostycyzm antyczny iwspczesna neognoza, Warszawa 1996, s.84-92. Oblicza gnozy;
Krakw 2000.

Gnosis in the theory of art


The starting point of this text is the thesis that the cause of presence of gnosis in humans
lifeis acognitive bias. Authors main objections against gnosis concerns two issues. The first is
the way of formulate gnosiss statements, which are self-contradictory or ignores knowledge
about real world. And furthermore, gnosis negates cognitive-intellectuals achievements of our
culture and proclaims demand of starting all over again.
From this perspective, Author analyzes three theories of art, which functions in contemporary culture. He shows that only theory of art which came into existence basing on
philosophical realism explains in rational and reasonable way what the art is. However, both
theories which has starting point in philosophical idealism are contaminated by gnosis. Its
causes that instead of explain the fact of art, its designing some kind of systematic vision.

Ks. Janusz Bujak

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu


wwietle teologii chrzecijaskiej

1. Znaczenie pojcia ezoteryzm, okultyzm ignoza


Ezoteryzm ( zgr. wewntrzne, tajemne, esotero to, co wewntrzne), cile
czy si zgnoz (gr. poznanie) iokultyzmem (ac. to, co ukryte)1. Terminem ezoteryzm
okrela si wszystkie tajemne doktryny, istniejce wramach jakiej filozofii lub religii, do
ktrych mona mie dostp jedynie za porednictwem inicjacji.
Ezoteryzm moe by chrzecijaski (arcana fidei) ipozachrzecijaski; staroytny (np.
egipski czy grecki) iwspczesny (poczony zokultyzmem ignoz).
Jak stwierdza Ch. Bochinger, przymiotnik ezoterikos od III w. po Chrystusie oznacza
to samo co aciskie sowo occultus, tzn. treci nauczane wfilozoficznych szkoach greckich.
Natomiast od XVI wieku przymiotnik ezoteryczny oznacza wiedz tajemn, tak
jak alchemia, astrologia czy teozofia (por. Agryppa zNettesheim, De occulta philosophia
libri tres, rok 1510). Przymiotniki okultystyczny iezoteryczny oznaczaj zarazem jako
okrelonej wiedzy iograniczony przystp do niej (disciplina arcana), co miao chroni j
przed naduyciem izanieczyszczeniem.
Rzeczownik ezoteryzm powsta dopiero wXIX wieku (fr. esotrisme), okoo roku 1870,
ajego twrc by Eliphas Lvi (1810-1875).
Prby systematycznego wykadu ezoteryzmu sigaj Swedenborga, ale za najwiksz
propagatork iznawczyni ezoteryzmu uznaje si Helen Bawatsk, ktra w1888 roku
opublikowaa rodzaj podrcznika na ten temat pt. Secret Doctrin. Zgodnie zprzekonaniem Bawatskiej, ezoteryzm jest dzi uwaany przez jego zwolennikw za wewntrzn
form kadej religii2.
Chodzi tu wic oukryte poznanie tego, co wewntrzne albo opoznanie tego, co ukryte, wewntrzne.
2
Por. Ch. Bochinger, Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-886;
H.D.Leuenberger, Co to jest ezoteryka, Bydgoszcz 1994, s.21.
1

62 Ks. Janusz Bujak

Wedug niektrych autorw naley odrni ezoteryzm od okultyzmu.


Ezoteryzm byby poszukiwaniem transcendencji na poziomie niedostpnym dla
przecitnego czowieka, natomiast przez okultyzm naleaoby rozumie rzeczywisto,
ktra charakteryzuje si trzema cechami: zwizkiem zrzeczywistoci tajemn, ukryt;
zwizkiem zwydarzeniami, ktre wydaj si zalee od si ludzkich, ale przekraczaj nasze
pi zmysw; po trzecie, okultyzm ma do czynienia znadprzyrodzonoci iobecnoci
si anielskich idemonicznych3.
Tradycyjny ezoteryzm to doktryna isposb dziaania. Opiera si na pierwotnej
tradycji, ktra od pocztku istnienia ludzkoci miaa by przekazywana wukryty sposb. Ezoteryzm ma pomc ludziom wzrozumieniu ich prawdziwej tosamoci, pragnie
otworzy wrota do wiedzy, pomc wej wposiadanie ukrytych prawd. Ezoteryzm ma
prowadzi od tego, co zewntrzne (egzoteryczne) do tego, co wewntrzne (ezoteryczne),
dziki objawieniu, inicjacji, ktra prowadzi do przebudzenia, do nowych narodzin. Jest
to wiedza, ktra prowadzi do owiecenia, postrzegania intuicyjnego.
Okultyzm natomiast jest to pragnienie posiadania mocy otrzymanych za pomoc
czarnej magii. Kady sposb jest tu dobry: czary, alchemia, techniki tajemnej inicjacji.
Natomiast ezoteryka pragnie jedynie objawi ukryt tradycj. Jednake rwnie ezoteryzm
prowadzi do konkretnych praktyk, takich jak alchemia, astrologia, tajemna medycyna.
Jak podkrela Hemminger, okultyzm jest niezgodny zchrzecijastwem, pojawi si
on bowiem jako protest przeciw niemu. Dogmaty ezoteryzmu s przeciwiestwem
chrzecijastwa: Bg jest bezosobowy iponadhistoryczny, celem ycia na ziemi jest nieustanny rozwj indywidualnej wiadomoci, samodoskonalenie si, wczym ma pomc
reinkarnacja, najbardziej popularny dogmat ezoteryki.
Wspczesny okultyzm to take reakcja na pozytywizm imaterializm XIX wieku,
podobnie jak romantyzm. To bunt, protest, wobec sprowadzania czowieka irzeczywistoci jedynie do poziomu materii4.

2. Ezoteryzm wujciu Antoine Faivrea


Francuski badacz ezoteryzmu Antoine Faivre stwierdza, e istnieje sze gwnych
znacze terminu ezoteryzm, zczego cztery przynale cile do ezoteryki: doktryna
opowszechnych poczeniach (Universal correspondences); yjcej naturze (living nature);
wyobrani/medytacji; itransmutacji.
WXV iXVI wieku pojawiy si trzy nurty mylowe, ktre stay si punktem
odniesienia dla zachodniego ezoteryzmu a po dzie dzisiejszy: pierwszy to herme3
4

Por. M.Stanzione, Occultismo. Una sfida per il cristiano, Verona 2007, s.11-12.
Por. H.Hemminger, Ezoteryka iokultyzm. Poradnik dla rodzicw, Krakw 2005, s.36-46.

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 63

tyzm, od czasu gdy Marsilio Ficino przetumaczy w1471 roku Corpus Hermeticum
przypisywany Hermesowi Trismegistusowi; drugi nurt to chrzecijaska kabaa, tzn.
rozpowszechnienie si ydowskiej kabay wwiecie chrzecijaskim po wypdzeniu
ydw zHiszpanii w1492 roku; trzeci za nurt to paracelsyzm, zwizany zhumanist
ilekarzem Paracelsusem (1493-1541), ktry bada filozofi natury irozwija alchemi
eksperymentaln.
Wwieku XVII dochodz jeszcze dwa nurty: rokrzyowcy iteozofia, jednak nie ta
znana dziki Helenie Bawatskiej, ale teozofia niemiecka, pochodzca od Jacoba Bhme
(1575-1624, ur. wdzisiejszym Sulikowie, powiat Zgorzelec). Oba te nurty rokrzyowcy iteozofia zrodziy si Niemczech.
Tradycyjne nauki nalece do ezoteryzmu s rwnie trzy, istniej one od czasw
staroytnych, ale wokresie Renesansu nabray nowego znaczenia: to alchemia, ktrej celem bya przemiana metali isamego alchemika; astrologia wsensie przepowiadania, wizji
wiata oraz magia, czyli pogld, i caa natura to ywy organizm (Pico della Mirandola).
Trzeci nurt magii skupia si na magicznych przedmiotach, talizmanach. Do tego dochodzi
okultyzm, wdwch znaczeniach: nurt zwieku XIX, ktry by prb poczenia zasad
naukowych ignozy za pomoc czenia tradycji Wschodu iZachodu. Drugie znaczenie
to tyle, co magiczny. Mieci si tu rwnie perennalizm Ren Gunona (1886-1951)
(philosophia perennis). Ren Gunon, okrelany niekiedy jako mistrz duchowy ezoterycznej filozofii Zachodu, znawca hinduizmu, ktry w1931 przeszed na islam, zosta
czonkiem Zakonu Sufi. Wpraktyce ezoteryzm wyraa si wtakich formach religijnych,
jak hinduizm, panteizm, religia wiatowa5.

3. Cechy ezoteryzmu wedug P.C. Pilar


Clemens Pilar do wiatopogldu ezoterycznego zalicza nastpujce elementy: boska
zasada zamiast Boga osobowego; kosmos jako cz boskiej zasady, panteizm; prawa natury wzorem dla czowieka; odrzucenie grzechu idiaba; samozbawienie przez techniki
ipoznanie; ewolucjonizm ireinkarnacja, prawo karmy; powrt magw; synkretyzm
religijny, np. chrzecijaska joga; goszenie nowej eschatologii wpostaci Ery Wodnika6.
Ezoteryczny pogld na Boga, wiat iczowieka niesie ze sob zagroenie materializmem,
Por. A.Faivre, Questions of Terminology proper to the Study of Esoteric Currents in Modern and
Contemporary Europe. In: Western Esotericism and the Science of Religion: Selected Papers presented at the 17th
Congress of the International Association for the History of Religions. Mexico City 1995, Edited by A.Faivre
& Wouter J.Hanegraaff, Leuven 1998, s.1-10; J.Vernette, Occultismo, magia, sortilegio. Esoterismo-astrologia-reincarnazione-spiritismo-stregoneria-fine del mondo. Il cristiano di fronte ai misteri dellocculto e
dello strano. Torino 1991, s.36-45.
6
Por. P.C.Pilar, Ezoteryzm achrzecijastwo, Krakw 2002, s.103-113.
5

64 Ks. Janusz Bujak

ktry wynika zgoszenia pogldu, e wszystko jest energi, take dusza. Ezoteryzm ma
rozwija pragnienie bycia wszechmocnym duchowo; odrzuca rozum azarazem gosi jedno fizyki imistyki. Skutkiem wpywu ideologii ezoterycznej jest wychowanie egoistw,
skupionych na wasnym samorozwoju7.
Ezoteryzm na co dzie przejawia si wprzekonaniu, e moliwe jest uzdrawianie
alternatywnymi metodami, przede wszystkim sugesti. Pomocna jest rwnie homeopatia Hahnemanna ijedzenie wiata, atake terapia kwiatowa; leczenie kamieniami
szlachetnymi; reiki; astrologia ksiyca; mandala czy radiestezja8.
W odpowiedzi na tego rodzaju tendencje Pilar podkrela konieczno zwrcenia
uwagi na najbardziej zagroone prawdy wiary chrzecijaskiej, takie jak istnienie Boga
osobowego; prawd ostworzeniu wiata iczowieka jako korony stworzenia, imago Dei,
ktry jest skierowany ku Bogu; grzech pierworodny; niemoliwo samozbawienia;
potrzeba zbawczej wiary9.

4. Etapy rozwoju ezoteryzmu zachodniego wedug


H.D.Leuenbergera
4.1. Dwa mity urde zachodniego ezoteryzmu: Atlantyda iHermes
Trismegistos
H.D.Leuenberger, Szwajcar, byy pastor kalwiski, propagator ezoteryzmu, twierdzi,
e istniej dwa punkty widzenia na temat pochodzenia ezoteryki: pierwszy traktuje j
jako rodzaj filozofii iteologii, drugi jako magi, religi. Leuenberger opowiada si za
tym drugim nurtem10.
Pocztkw ezoteryki filozof inaukowiec bdzie szuka wkulturze Babilonii iEgiptu,
natomiast zwolennik nurtu magiczno-religijnego znajdzie je wdwch mitach.
Pierwszy to mit Atlantydy, ktra zostaa zniszczona, ale ci, ktrzy przeyli, udali si
do Egiptu, by za pomoc swej magicznej wiedzy rozpocz wszystko od nowa. Ztego
powodu Egipt jest uznawany przez ezoterykw za rdo zachodniej tajemnej wiedzy,
za kontynuacj mdroci Atlantydy. Istota kultury staroytnego Egiptu wyraa si ma
wEgipskiej ksidze zmarych.
Drugi mit zachodniej ezoteryki mwi oHermesie Trismegistosie, pbogu pczowieku, ktry wEgipcie nosi imi Toth. Szmaragdowa Tablica zgrobu Hermesa Trisme Por. tame, s.117-124.
Por. tame, s.129-173.
9
Por. tame, s.81-90.
10
Por. H.D.Leuenbergerer, Co to jest ezoteryka, s.51-52.
7
8

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 65

gistosa zawiera dwanacie praw kosmosu, ktre stanowi podstaw zachodniej ezoteryki,
zktrych cztery zasady s najwaniejsze: 1. jak na grze, tak ina dole; 2. wszystko
jest biegunowe; 3. midzy biegunami biegnie strumie siy; 4. cykliczno kosmosu11.

4.2. Filozofia grecka, misteria


Wedug Leuenbergera, Nard grecki zrk Egiptu przej tajemnice, aby strzec ich dla
pokole nadchodzcej epoki. Do wielkich ezoterykw greckich mieli nalee Pitagoras
iPlaton. OPitagorasie mwi si, e mia przebywa wIndiach iwEgipcie, gdzie osign
wtajemniczenie. Stworzy wKrotonie ezoteryczny zakon, gdzie bya przekazywana wiedza
tajemna. Take Platon dowiadczy wEgipcie wtajemniczenia, anastpnie rozpowszechnia nauk misteriw, ktr ukry wswoich tekstach. Whellenizmie wtajemniczenie
nastpowao poprzez kulty orfickie imisteria eleuzyskie12.

4.3. Ezoteryzm wjudaizmie


Wedug Leuenbergera, dziedzictwo egipskich misteriw zostao przekazane take
narodowi ydowskiemu wpostaci kabay. Wedug tego autora, istnieje uderzajce podobiestwo midzy religi egipsk aydowsk, ktre polega na szukaniu jednej przyczyny
wszystkiego. WEgipcie dziao si to ezoterycznie, uydw egzoterycznie, jawnie13.

4.4. Ezoteryzm wspotkaniu zchrzecijastwem gnostycyzm


Zwolennicy ezoteryzmu twierdz, e Jezus by Wtajemniczonym, nawet jednym
zMistrzw, Awaterem. Wedug Leunbergera, Jezus naucza oprawie karmy ireinkarnacji, co przej ztajemnych nauk kabay. Zgin zrk faryzeuszy, poniewa zdradza
tajemnice pilnie przez nich strzeone. Jezus by ezoterykiem ichcia ezoterycznie
izrozumiale poznawa. Trzysta lat po Jego mierci chrzecijastwo jako religia pa Por. tame, s.53-63.
Por. tame, s.63-68.
13
Por. H.D.Leuenberger, Co to jest ezoteryka, s.69-71; J.Maier, Esoterik, w: Lexikon fr Theologie
und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-885; G.Stemberger, Esoterik, w: Theologische Realenzyklopdie, t.X,
BerlinNew York 1982, s.368-373; na temat kabay por. G.Bareille, Cabale, w: Dictionnaire de theologie
catholique, t.XII, Pary 1932, kol. 1269-1291.
11
12

66 Ks. Janusz Bujak

stwowa przeobrazio si wreligi na wskro ezoteryczn. To byo przyczyn konfliktu


Koci gnoza, wktrym gnostyccy ezoterycy przegrali, zeszli do podziemia, twierdzi
szwajcarski ezoteryk.
WIV wieku chrzecijastwo zdradzio swoje powoanie, stao si podobne do pastwa
rzymskiego. Na 2 tys. lat gnoza zesza do podziemia jako ezoteryka lub wiedza tajemna
idopiero dzi wychodzi na wiato dzienne14. Ezoterycy przyznaj, e to w.Tomasz
zAkwinu zada ostateczny cios ezoteryzmowi, chocia twierdz, e wwiekach rednich
potajemnie ezoteryzmem zajmowali si templariusze, ktrzy wiedzy tajemnej nauczyli
si od muzumanw, katarzy, w. Albert Wielki (mistrz w. Tomasza zAkwinu!) czy
Roger Bacon.

4.5. Ezoteryzm jako wiedza tajemna


Renesans to odrodzenie, powtrne odkrycie staroytnoci pogaskiej, dziki uciekinierom zBizancjum, ktrzy przybyli do Woch po zdobyciu Konstantynopola przez
muzumanw15. Pojawiaj si takie postaci, jak Paracelsus (1493-1541), lekarz ialchemik,
oraz Rokrzyowcy (rok 1614), ktrzy za cel stawiali sobie cakowit reform wiata
woparciu oezoteryzm. Rokrzyowcy uwaali siebie za uczniw Lutra, dlatego za swoich
najwikszych przeciwnikw uwaali jezuitw iinnych kontrreformatorw.
Wiek owiecenia irozumu to czas zamania dominacji Kocioa katolickiego, ale
irozwj ezoteryzmu. Jednym zcentrw rozwoju nauk tajemnych by dwr wersalski
Ludwika XIV, na ktrym pojawiali si wszyscy znani mistrzowie wiedzy tajemnej tamtego
czasu: lekarz Franz Anton Mesmer, Giuseppe Balsamo albo Cagliostro, Saint-Germain16.

4.6. Wiek XIX nowe formy ezoteryzmu


Leunberger iinni ezoterycy uwaaj, e rok 1875 by szczeglnie wany whistorii
ezoteryki, by to bowiem rok mierci Eliphasa Leviego, urodzin Carla Gustava Junga
iAleistera Crowleya oraz zaoenia Towarzystwa Teozoficznego przez Helen Bawatsk.
WXIX wieku rwnie wAnglii rozwija si ezoteryzm. Na fundamencie Societas Rosicruciana powsta Zakon Zotego witu, gdzie praktykowano m.in. magi tybetask
ikaba. Do grupy tej przez pewien czas naleeli Aleister Crowley iRudolf Steiner17.


16

17

14
15

Por. H.D.Leuenberger, Co to jest ezoteryka, s.72-77.


Por. tame, s.80-94.
Por. tame, s.95-104.
Por. tame, s.105-123.

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 67

5. Ezoteryzm wXX wieku


Podczas gdy starsze ruchy ezoteryczne (teozofia, spirytyzm, rokrzyowcy, antropozofia) prawie nie zwikszyy liczby czonkw, to mniej wicej od 1980 roku wUSA
iEuropie Zachodniej, bez racjonalnego wyjanienia, mocno rozwija si ezoteryzm18.
Obok czysto praktycznego ikomercyjnego ezoteryzmu, pojawiaj si autorzy, ktrzy
rozwijaj go wsposb teoretyczny, jako wiatopogld, m.in. T.Dethlefsen, F.Capra,
S.Grof. Podstaw s dla nich takie pogldy, jak szamanizm, astrologia, hermetyzm, kabaa, ale cz je oni ze wspczesn psychologi, fizyk, biologi. Ten nowy ezoteryzm
okrelaj oni jako zmian paradygmatu, ktry naprawi prawie wszystkie braki, jakie
dzi istniej wzakresie psychologicznym iekologicznym.
Istnieje te grupa, ktra pragnie, by bezporednie dowiadczenie (M.Ferguson)
przywiodo do porzucenia religii egzoterycznych, oficjalnie ustanowionych idoprowadzio do przeycia jednoci wszystkich religii wramach Kosmosu.
Wikszo tych autorw, mimo rnic, wyznaje spirytualistyczny panenergizm, ktry
traktuje czowieka inatur jako formy tej samej siy yciowej. Zasady tego nurtu to:
1.czowiek moe przekracza granice egzoteryzmu, dziki takim technikom, jak tarot,
I-Ging, horoskopy; 2. czowiek dy do jednoci zkosmicznym ja, do czego prowadzi
ewolucyjny rozwj ludzkoci itakie techniki, jak telepatia; 3. czowiek, dziki swemu
ciau astralnemu jest poczony zkosmosem. Przez medytacj moe on uruchomi siedem
swoich gwnych centrw (czakra). Nowy ezoteryzm bardzo ufa duchowym dowiadczeniom, szuka uzdrowie psychicznych icielesnych, budzi wiadomo ekologiczn,
feministyczn ipolityczn. Jednak poza optymistyczn wizj wiata nie przynosi niczego
nowego ani adnego wicego etosu, podkrela B.Grom19.

6. Antonio Gentili oezoteryzmie chrzecijaskim


Wiemy ju, e ezoteryka oznacza wiedz iwypywajce zniej zachowania, dziaania
dostpne jedynie dla wybranych. Wchrzecijastwie termin ezoteryka zosta zapomniany, aby broni suwerenno mioci Boga przed profanacj iograniczaniem jej do
niewielkiej grupy ludzi20.
18
Por. tame, s.26. Leunberger twierdzi, e od 1975 roku tajemna wiedza ezoteryczna, strzeona
wkrajach masywu Himalajw, wTybecie iNepalu, zostaje zkoniecznoci przekazana ogowi. Podkrela
te, e wodrnieniu do wielkich religii, ezoteryzm opar si sekularyzacji.
19
Por. B.Grom, Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 886.
20
Por. J.B.Met, Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, Herder Freiburg 1986, t.III, kol. 1106.

68 Ks. Janusz Bujak

Ks. Antonio Gentili wksice Chrzecijastwo iezoteryzm cytuje sowa w. Grzegorza


zNyssy (ok. 335-395), ktry pisze omistagogii ezoterycznej, tzn. ocoraz gbszym
wnikaniu, przez stopniow inicjacj, wtajemnice wiary: wyznanie wiary, obrzdy chrztu,
namaszczenie krzymem, Eucharysti.
Klemens Aleksandryjski (150-212) pisa oobecnych wchrzecijastwie pismach
ezoterycznych, tzn. wewntrznych, iozwyczajnych, zewntrznych, czyli egzoterycznych.
Od zawsze bowiem istniay pisma dla nowicjuszy idla wtajemniczonych. ZIV iV wieku
posiadamy tzw. Katechezy mistagogiczne Cyryla zJerozolimy iinnych teologw, ktre
miay to samo zadanie: doprowadzenie ochrzczonych do coraz gbszego poznania prawd
wiary, ktr przyjli21.
Innymi sowy pisze Gentili istnieje wiedza przekazywana wformie ustnej wybranym adeptom, niedostpna dla innych, ze wzgldu na jej tre, ktra ma odsania
zakryte znaczenia prawd, symboli iobrzdw22. Tego rodzaju nauka ipraktyka nosz
nazw misteriw lub sakramentw, co do ktrych istnieje obowizek dochowania tajemnicy (disciplina arcani), obowizujcy wKociele od III do V wieku. Disciplina arcani
wymagaa, by nie mwi obcym niechrzecijanom odogmatach, obrzdach isakramentach oraz by waciwie je przekazywa przez dowiadczenie.
Ojcowie Kocioa zasad zachowania tajemnicy (disciplina arcani) czerpi zPisma
witego, zpostawy Chrystusa, ktry ostrzega: Nie dawajcie psom tego, co wite
(Mt7,6), co mona przetumaczy: niewtajemniczonym, bezbonym, jako e pies dla
ydw by synonimem pogan. Chrystus mwi rwnie: Kto ma uszy do suchania,
niechaj sucha [] uwaajcie na to, czego suchacie (Mk 4,23-24; k 8,18 jak suchacie). Chrystus tym, ktrzy byli na zewntrz (egzo!) opowiada przypowieci, natomiast
Dwunastu uczniom na osobnoci tumaczy ich sens, jako e im dana zostaa tajemnica
krlestwa Boego (Mk 4,11 i33-34). Obiecuje zesanie Ducha witego, ktry zapewni
im peni poznania Jego nauki (J 16,12-13; J 15,26). Nie oznacza to, e Jezus dyskryminowa niektrych suchaczy lub e chcia stworzy elitarn grup, ktra posiadaaby
tajemnice niedostpne dla innych. Przecie Ewangelia jest dla prostaczkw (Mt 11,25).
Poza tym, zadaniem uczniw byo ogoszenie tego, czego nauczyli si od Jezusa caemu
wiatu, nie za ukrywanie tego przed innymi (Mt 10,26-27)23.
Gentili przypomina zdanie Ren Gunona (1886-1951), francuskiego badacza ezoteryzmu, e chrzecijastwo uswoich pocztkw miao charakter ezoteryczny, inicjacyjny,
nie za, jak dzi, egzoteryczny. Mona zatem mwi oezoteryzmie chrzecijaskim, ale
nie ochrzecijastwie ezoterycznym. Nie chodzi tu ojak szczegln form chrzecijastwa, ale owewntrzny aspekt tradycji chrzecijaskiej. Zatem dla chrzecijastwa
przymiotnik ezoteryczny nie jest obcy, jeli rozumie si pod nim pewien aspekt jego
nauki ipraktyki.
Por. A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, Krakw 1997, s.13-14, 17.
Por. tame, s.17.
23
Por. tame, s.18, 29-30.
21
22

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 69

Rzeczownik ezoteryzm pojawi si dopiero wXIX wieku, zosta stworzony przez


Eliphasa Leviego (1810-1875) ioznacza dzi szczeglny rodzaj wiedzy idziaania ludzkiego, superreligi.
Mwienie dzi oezoteryzmie chrzecijaskim nie jest atwe, zapomniano bowiem
otym aspekcie chrzecijastwa. Gentili przecie pisze za Frithjofem Schuonem, e chrzecijastwo jest ezoteryczne, poniewa gosi ordzie skierowane do wntrza: cnota jest
wnim waniejsza od zewntrznego posuszestwa nakazom24.
Jak jednak doszo do tego, pyta ju Gunon, e prawdy iobrzdy chrzecijaskie
straciy charakter ezoteryczny istay si wycznie rzeczywistoci egzoteryczn? Wedug
C.G.Junga (1875-1961) wynika to zprzeraajcego ubstwa symboli wdzisiejszych
czasach, spowodowanego rozbudzeniem umysu iikonoklazmem reformacji, co doprowadzio do upadku wszelkiego symbolizmu stworzonego przez dogmat iobrzd. Doszo do
tego, e ezoteryzm chrzecijaski jest dzi zupenie nieznany, asamo sowo utosamione
jest wycznie zherezj25.
Czy moliwy jest dzisiaj powrt do symboli, ktre doprowadz nas do odkrycia
gbi chrzecijastwa? Wduchowoci pierwszych stuleci chrzecijastwa gwn drog
do tajemnicy bya liturgia (skoncentrowana wok sakramentw) ilectio divina Pisma
witego (ktrej punktem kulminacyjnym bya kontemplacja)26. Dlatego trzeba sobie
zda spraw, e sakramenty bd nieskuteczne, jeli zabraknie wniknicia wrzeczywistoci
ezoteryczne, ktrych wyrazem inonikiem jest obrzd, gest, elementy takie, jak: woda,
wonny olejek, chleb, wino. [] Podobnie ma si sprawa zikonami Wnich rzeczywisto ludzka ulega przeobraeniu isama ma funkcj przeobraajc, pod warunkiem
zrozumienia znacze zawartych wformie, kolorze ikompozycji scen. [] Take gesty
iformuy powinny odsya do rzeczywistoci ezoterycznej; inaczej bowiem gesty iformuy
bd miay charakter czysto zewntrzny, bez istotnego wpywu na rozwj wewntrznego
czowieka. Mona tutaj przywoa najbardziej rozpowszechnione gesty, takie jak: pokon,
uklknicie, znak krzya, bogosawiestwo, naoenie rk, wzniesienie rk, pocaunek itd.
[] Formuy modlitewne, poczwszy od Ojcze nasz iPsalmw, staj si pustosowiem,
gdy pozbawi si je wymiaru ezoterycznego, ktry Ojcowie Kocioa, szeroko odwoujc
si do Pisma witego, nazywali tajemnymi znaczeniami, dodajc, e uwaga powinna
by skoncentrowana wanie na nich, anie na zewntrznej literze, podkrela Gentili27.
Mona zatem mwi ochrzecijaskim ezoteryzmie, ktry zjednej strony umoliwia
kontakt zgbokoci bogactw, mdroci iwiedz Boga (por. Rz 11,33), zdrugiej strony, dziki mocnemu fundamentowi Objawienia iWcielenia, chroni przed wpadniciem
wbagno intelektualne, ktre jest zmor ezoterystw, podkrela Gentili28.


26

27

28

24
25

Por. tame, s.15-18.


Por. tame, s.37-38.
Tame, s.44.
A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, s.40-41.
Tame, s.49-50.

70 Ks. Janusz Bujak

7. Rozwj gnozy wujciu Ennio Innocenti


Wedug ks. Innocentiego, wstaroytnoci nurt gnostycki by reprezentowany przez
buddyzm imanicheizm, gnoz judaistyczn, niektre nurty filozofii greckiej: pitagoreizm,
platonizm, neoplatonizm idoktryn hermetyzmu, powoujc si na Hermesa Trismegistosa (Hermesa po trzykro wielkiego)29.
Usamych swoich pocztkw chrzecijastwo skonfrontowao si ze rodowiskiem
gnostycznym, ktre pragno przenikn do Kocioa. Gwnymi przedstawicielami byli
Szymon Mag, Pseudo-Tomasz, Marcjon iWalentyn30.
Wedug Innocentiego, wredniowieczu zwolennikami nieczystej gnozy byli m.in.
Szkot Eriugena, albingensi, katarzy, kabalici, Joachim zFiore, Wilhelm Ockham, Mistrz
Eckhart oraz niektre nurty mistyczne wislamie31.
Wokresie renesansu gnoza rozwija si wEuropie pod wpywem myli tureckiej,
ydowskiej ibizantyjskiej. Centrum woskiego renesansu bya Florencja, tam te znajdziemy wielu przedstawicieli zanieczyszczonej gnozy, awrd nich dwch najwikszych
jej przedstawicieli: Pico della Mirandola iMarsyliusza Ficino32.
Do rozwoju gnozy sprzecznej zchrzecijastwem przyczyni si te protestantyzm
stwierdza ks. Innocenti co wynika zduego wpywu idei gnostyckich na myl Marcina
Lutra. Niemiecki teolog Th. Beer wykaza, jak wielki wpyw na teologi Lutra miaa myl
neoplatoska ignostycka33.
rodowiskami, ktre propagoway gnostyck wizj wiata wXIX iXX wieku, byy
jak twierdzi ks. Innocenti przede wszystkim masoneria, ale take marksizm, ateizm,
feminizm iteologia wyzwolenia34.
Jeli chodzi oPolsk, wedug ks. Inncentiego, gnoza przenikaa do kultury naszego
kraju zdwch rde: zkultury woskiej, jako e Polacy odbywali studia wPadwie
iBolonii, gdzie ezoteryzm ignoza byy bardzo popularne aUniwersytet Jagielloski
zosta zaoony na wzr boloskiego, izkultury hebrajskiej. Szczeglnie silny wpyw
na kultur polsk wywar woski gnostyk Filip Buonaccorsi (1437-1496), zwany Kallimachem, ktry by m.in. ministrem na dworze krla Jana Olbrachta (panowa wlatach
1492-1501). Jeszcze wikszy wpyw humanizmu woskiego na kultur polsk dokona
si przez maestwo Zygmunta Starego, ktry panowa wlatach 1506-1548, zBon
Sforza. Rwnie Mikoaj Kopernik mia by by pod wpywem gnozy, czego dowodem
Por. E.Innocenti, La gnosi spuria. Dalle origini allOttocento, Roma 2009, s.5-16.
Por. tame, s.26-27.
31
Por. tame, s.31, 42-46, 49-57.
32
Por. tame, s.73-123.
33
Por. tame, s.133-161; Th. Beer, Der frhliche Wechsel und Streit. Grundzge der Theologie Martin
Luthers, Einsiedeln 1980.
34
Por. E.Innocenti, La gnosi spuria. LOttocento, Roma 2009, s.13-38; tene, La gnosi spuria. Il
Novecento, Roma 2011, s.18-20, 30-33.
29
30

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 71

jest cytat zHermesa Trismegistosta wjego dziele De revolutionibus z1543 roku, do


ktrego wstp napisa Andreas Osiander, teolog iksidz katolicki, ktry przeszed na
luteranizm ipropagowa idee okultystyczne. Niektrzy widz nawet wsystemie solarnym Kopernika wpyw religii wiata, kultu soca imagii Marsyliusza Ficino, ktr
propagowa wPolsce Kallimach35.
Wwieku XVIII mona zauway wielki wpyw kabay luriaskiej na polskich intelektualistw oraz ydw, ktrzy przyjli chrzecijastwo za przykadem Jacoba Franka
(1726-1791), twrcy sekty frankistw.
Wiek XIX to take coraz wikszy wpyw masonerii na organizacje niepodlegociowe36.
Organizacje masoskie, wsekrecie, dziaay take wczasach rzdw komunistycznych
wPolsce (1945-1989), bdc wkontakcie zloami francuskimi iamerykaskimi. Po
1989 roku rozwijaj one relacje zfrancusk lo Wielki Wschd (fuzja wroku 1997),
rozwija si take masoneria Rytu Szkockiego37.

8. Konfrontacja chrzecijastwa zgnostycyzmem


Jak podkrela Gentili, upodstaw ezoteryzmu stoi gnoza, ktra jest poszukiwaniem
wiedzy prowadzcej do zbawienia, oraz okultyzm, ktry wiat widzialny uwaa za bezporedni ipowierzchowny wyraz prawd niewidzialnych.
Te trzy nurty akcentuj zakryte aspekty dowiadczenia ludzkiego, dostpne dziki
wiedzy intuicyjnej ijzykowi symbolicznemu, nie za poszukiwaniom czysto racjonalnym inaukowym38.
Gnostycyzm, czyli chrzecijastwo zanieczyszczone gnoz, chcia od pocztku by
alternatyw dla chrzecijastwa, oczym mwi ju Apokalipsa: pierwsza pokusa to bawochwalstwo, (Ap 2,14); druga nikolaici, (Ap 2,6.15), czyli dualizm ciaa iducha,
rozwizo obyczajw, uznanie mitw pogaskich; trzecia to synkretyzm religijny
prorokini Jezabel, czwarta to gbiny szatana, (Ap 2,24).
Natomiast wedug Ojcw Kocioa (Grzegorz zNyssy, Klemens Aleksandryjski),
prawdziwy gnostyk to kto, kto prowadzi ycie bez zarzutu, yje wBogu, czyni dobro,
osign rwnowag ipogod ducha, ma wiadomo swojej grzesznoci, dlatego czyni
pokut. Chrzecijastwo to synteza wiedzy ipraktyki, umysu izaangaowania moralnego.
To kto, kto inicjacyjne owiecenie, otrzymane we chrzcie w., zamienia na ar mioci39.


37

38

39

35
36

Por. E.Innocenti, La gnosi spuria. Dalle origini allOttocento, s.227-236.


Por. Tene, La gnosi spuria. LOttocento, s.163-164.
Por. Tene, La gnosi spuria. Il Novecento, Roma 2011, s.206-208.
Tame, s.58.
Por. tame, s.75-83.

72 Ks. Janusz Bujak

Ezoteryzm przejawia si whistorii ludzkoci na rne sposoby: wformie alchemii,


astrologii, numerologii, chiromancji ikartomancji, magii, metempsychiki iparapsychologii. Ezoteryzm czerpie zwielu prdw kulturowych iwydobywa znich to, co jest znim
zbiene: ewolucjonizm, szamanizm, doktryny azjatyckie (czakra, karma ireinkarnacja,
tantryzm), spirytyzm ichanneling40.
Umberto Eco twierdzi, e historia Zachodu to dzieje usiowania skaenia od wewntrz
chrzecijastwa gnostycyzmem. Na pocztku chrzecijastwa mamy Szymona Maga
(Dz 8), wwiekach rednich katarw ialbingensw, pewne nurty humanizmu renesansu
iowiecenia, masoneri (szczeglnie rytu szkockiego), niektre nurty romantyzmu, idealizm, faszyzm, nazizm, marksizm-leninizm, okultyzm, ezoteryzm, kultur narkotykw
wszdzie mamy do czynienia zchorob gnostyck, ktra zagraa Ewangelii.
Antropolog sacrum, ks. kard. Julien Ries, wskazuje na trzy rda gnostycyzmu:
judaizm apokaliptyczny ispekulatywny, ktry pojawi si po zburzeniu wityni jerozolimskiej; hellenistyczne religie misteryjne iwreszcie heretyckie grupy chrzecijaskie
ocechach inicjacyjnych: marcjonici, walentynianie, ebionici, kaniici, ktrych czyy
interpretacja kosmosu jako efektu upadku anie mdrego projektu stworzenia. Wedug
ich pogldw dusza ludzka jako boska iskra jest uwiziona wciele imaterii, ktra jako
cao jest dzieem zego demiurga, tzn. Boga Starego Testamentu, dlatego konieczne jest
uwolnienie si od niszczcych wizw demiurga. Zbawienie rozumiane jest jako powrt
do pierwotnej peni (pleroma) poprzez drog wiadomoci lub gnozy.
Czsto powraca pytanie, czy gnostycyzm, ktry zosta pokonany przez teologi Ojcw
Kocioa, takich jak Ireneusz, Tertulian, Augustyn (gdy chodzi omanichejczykw), nie
przetrwa do naszych czasw jako ukryty nurt zawsze obecny whistorii iczy wanie gnostycyzm nie jest jedn zprzyczyn dzisiejszego kryzysu cywilizacji europejskiej zbudowanej
przez Koci katolicki? Czy nie on wpywa na ni zarwno bezporednio, przez kulty
ezoteryczne kabaa, hermetyzm, alchemia jak iporednio, za pomoc si irodkw
tylko pozornie zupenie wiatowych? Jeli chodzi oten ostatni aspekt, wane okazay si
prace Hansa Jonasa pisane na przeomie drugiej wojny wiatowej ijego prba odczytania
egzystencjalizmu Heideggera, iszerzej wspczesnego nihilizmu, wwietle nihilizmu
gnozy pnej staroytnoci.
Hipoteza ta znalaza swoje potwierdzenie wdzieach filozofa historii Erica Voegelina,
ktry podkrela transformacj myli gnostycznej uschyku redniowiecza wruch rewolucyjny, wywrotowy, wktrym rewolucja bya uwaana za najlepszy sposb na uwolnienie
si od wiata materialnego, uwaanego za zy, na zbawienie go ioczyszczenie.
Do tego naley doda Augusto Del Noce iEmanuele Samek Lodovici, ktrzy wskazywali na gnostyczny charakter marksizmu oraz na zaraenie materializmem ilibertynizmem
kapitalistycznego mieszczastwa41.
Por. tame, s.59-62.
Por. A.Galli, La gnosi, un veleno postomoderno?, Avvenire 1 marca 2012. http://www.avvenire.it/
Cultura/Pagine/gnosi-veleno-post.aspx.
40
41

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 73

Schemat ten, do czego zaprasza take jego autor, naley czyta wkontekcie naszych
czasw. Objawy choroby gnostycznej moemy dzi spotka wmasonie, marksicie-leninicie, ezoterycie, adepcie sekt ikultw wschodnich, faszycie, czytelniku J.Evoli
iR.Gunona czy zaangaowanym intelektualicie stwierdzi Eco42.
Podstawowe rnice
Chrzecijastwo
Skierowane do mas
Jest jawne
Obiecuje postp
Jest myl historyczn
Czas jest czci odkupienia
Jest religijne, ale toleruje wiecko

Gnostycyzm
Skierowany do elit
Jest tajemny
Obiecuje powrt do pocztkw
Ma charakter ahistoryczny
Czas jest pomyk stworzenia
Wydaje si wiecki, ale jest religijny

Bg iwiat
Chrzecijastwo
Bg jest jednoci, nie sprzecznoci
Bg jest inny ni czowiek
Bg kocha wiat
Chocia niepoznawalny, Bg jest wjaki
sposb uchwytny rozumowo
wiat jest dobry
Jezus przyjmuje ciao, wktrym
zmartwychwstaje

Gnostycyzm
Dualizm
Jedno Boga iczowieka
Bg nienawidzi wiata
Bg jest niepoznawalny za pomoc rozumu,
jedynie przez mistyk imit
wiat jest zy
Ciao zasuguje na wzgard

Zo
Chrzecijastwo
Zo jest akcydensem stworzenia
Zo jest przypadkiem ludzkiej wolnoci
Naley unika za

Gnostycyzm
Zo jest czci Boga iwiata
Czowiek nie jest odpowiedzialny za zo
Naley pozna zo, take praktycznie, by
mc je zwyciy

Poznanie
Chrzecijastwo
Historia to dzieje Odkupienia
Okrela Odkupienie jako spraw przyszoci
Prawda jest jawna
Aut-aut, tertium non datur
Teologia jako rozumowy wywd
42

Gnostycyzm
Historia to dzieje stopniowego upadku
Prawdy nie da si okreli wsowach
Prawda jest tajemna
Przeciwiestwa tworz prawd
Teologia jako opowie mityczna

Por. A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, s.65-68.

74 Ks. Janusz Bujak

Zbawienie
Chrzecijastwo
Moemy uwolni si od grzechu imoe
zrobi to kady
Zbawienie nie wymaga trudnej wiedzy,
wszyscy mog pojc to, co istotne do zbawienia
Zbawienia dostpi ubodzy duchem, take
niewolnicy
Kady czowiek posiada naturalne wiato
rozumu, ktrym moe pozna Boga
Duch misyjny Kocioa
Zbawienie to powrt do Boga

Gnostycyzm
Tylko wybrani mog uwolni si od grzechu
Tylko nieliczni mog si zbawi, zbawienie
to trudna wiedza, dla wtajemniczonych
Zbawienia dostpi tylko najlepsi
Zbawienie jest tajemnic dostpn dla
nielicznych
Sekciarsko
Zbawienie jako ponowne stanie si Bogiem

Zakoczenie
Celem artykuu byo ukazanie ronych sposobw rozumienia ipraktykowania ezoteryzmu. Ezoteryzm najczciej czymy zgnoz iokultyzmem, co wynika zpodobiestwa
wiatopogldowego tych trzech nurtw (dualizm, ktry radykalnie oddziela od siebie wiat
materialny, opanowany przez zo, od wiata duchowego, dobrego; doktryna oboskiej
iskrze uwizionej wczowieku, wjego ciele iwwiecie; czowiek jest sam dla siebie
zbawicielem, dziki posiadaniu zbawczej wiedzy). Mona powiedzie, e gnoza dostarcza
ezoteryzmowi teorii, aokultyzm form praktycznych, takich jak astrologia, spirytyzm
iinne. Wielu zadaje sobie dzi pytanie, czy ezoteryzm ignostycyzm nie s kluczem do
zrozumienia wspczesnoci? Czy pokonany przez Ojcw Kocioa, takich jak Ireneusz,
Tertulian, Augustyn (gdy chodzi manichejczykw), gnostycyzm nie przetrwa do naszych
czasw jako ukryty nurt zawsze obecny whistorii iczy wanie on nie jest jedn zprzyczyn
dzisiejszego kryzysu cywilizacji powstaej na fundamentach chrzecijaskich?
Bibliografia
Bareille G., Cabale, w: Dictionnaire de theologie catholique, t.XII, Pary 1932, kol. 1269-1291.
Beer Th., Der frhliche Wechsel und Streit. Grundzge der Theologie Martin Luthers, Einsiedeln 1980.
Bochinger Ch., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-886.
Faivre A., Questions of Terminology proper to the Study of Esoteric Currents in Modern and
Contemporary Europe, In: Western Esotericism and the Science of Religion: Selected

Prba oceny zjawiska ezoteryzmu wwietle teologii chrzecijaskiej 75

Papers presented at the 17th Congress of the International Association for the History
of Religions, Mexico City 1995, Edited by A.Faivre & Wouter J.Hanegraaff (Leuven:
Peeters 1998), s.1-10.
Galli A., La gnosi, un veleno postomoderno?, Avvenire 1 marca 2012. http://www.avvenire.it/
Cultura/Pagine/gnosi-veleno-post.aspx [dostp: 28.06.2012].
Gentili A., Chrzecijastwo iezoteryzm, Krakw 1997.
Grom B., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 886.
Hemminger H., Ezoteryka iokultyzm, Poradnik dla rodzicw, Krakw 2005.
Innocenti E., La gnosi spuria. Dalle origini allOttocento, Roma 2009.
Innocenti E., La gnosi spuria. LOttocento, Roma 2009.
Innocenti E., La gnosi spuria. Il Novecento, Roma 2011.
Metz J.B., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, Herder, Freiburg 1986, t.III,
kol.1106.
Leuenberger H.D., Co to jest ezoteryka, Bydgoszcz 1994.
Maier J., Esoterik, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, t.III, 2006, kol. 884-885.
Pilar P.C., Ezoteryzm achrzecijastwo, Krakw 2002.
Stanzione M., Occultismo. Una sfida per il cristiano, Verona 2007.
Stemberger G., Esoterik, w: Theologische Realenzyklopdie, t.X, BerlinNew York 1982,
s.368-373.
Vernette J., Occultismo, magia, sortilegio. Esoterismo-astrologia-reincarnazione-spiritismo-stregoneria-fine del mondo. Il cristiano di fronte ai misteri dellocculto e dello strano,
Torino 1991.

The evaluations attempt of the esotericism


in the light of the christian theology
The aim of this article is to show the attempt of the most important elements of esoterism
in its historical, doctrinal and practical aspects as well as the evaluation of this phenomenon
in the light of the christian theology.

Cz II

FORMY OBECNOCI

Bogumia Truchliska

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej


dwudziestolecia

1. Uwagi wstpne
Zanim przejd do rekonstrukcji tytuowego zagadnienia, winnam dokona kilku ucile. Po pierwsze rozwaania moje dotycz lat 1918-1939 wPolsce; po drugie przez
kultur filozoficzn rozumiem zarwno ducha tego okresu, pewien klimat intelektualno-uczuciowy; dziaalno akademick ipozaakademick filozofw, krytykw czy artystw (przy
przyjciu filozofii implicite), jej efekty wpostaci prac naukowych, krytyczno-artystycznych,
zjazdw idysput, wtym take prywatnych spotka naukowych (kontynuacji dawnych
salonw); jak i wsensie podmiotowym zamiowanie do filozofii, umiejtno krytycznej
analizy ioceny problemw filozoficznych. czc te dwa aspekty przedmiotowy ipodmiotowy mam zarazem wiadomo przedstawienia tej kultury jedynie wzarysie; peny obraz
wymagaby odrbnego studium wykraczajcego poza ramy niniejszego artykuu. Celem
moim bdzie wic ilustracja pytania oobecno irracjonalizmu iformy jego przejawiania si
wpolskiej myli filozoficzno-kulturoznawczej wlatach 1918-1939. T obecno zakadam
woparciu oprzesanki takie, jak przeom modernistyczny (aszerzej antypozytywistyczny),
stanowicy irracjonalistyczn odpowied na scjentyzm pozytywizmu oraz fakty kulturowe:
wojna, rewolucja czy odzyskanie przez Polsk niepodlegoci, utrzymanie jej granic iodbudow, awic zdarzenia wiodce do wzmoonej uczuciowoci iwzrostu irracjonalnoci.
Przez irracjonalizm rozumiem: po pierwsze pogldy, ktre za podstawowy skadnik
bytu (bd jego czynnik rdowy czy zasad) uznaj pierwiastki pozarozumowe ipozazmysowe: wol, ducha bd instynkty; po drugie te koncepcje, ktre wczynnikach
pozarozumowych oraz pozazmysowych upatruj rde imetod poznania czy prawdy
obycie. Wielo odmian irracjonalizmu jest historycznie ugruntowana. Najczstsze postaci
to spirytualizm iwoluntaryzm tak wpaszczynie ontologicznej, jak iteoriopoznawczej.
Wedug Kazimierza Ajdukiewicza irracjonalizm jest kierunkiem wteorii poznania1, ale
1

K.Ajdukiewicz, Zagadnienia ikierunki filozofii, Warszawa 1949.

80 Bogumia Truchliska

trzeba pamita, e reprezentuje on szko onastawieniu antymetafizycznym. Antoni


B.Stpie dokonujc typologii wskazuje na wiele typw irracjonalizmu, wtym rwnie metafizyczny, psychologiczny iaksjologiczny2. Irracjonalizm, jako pogld opozycyjny
wpewien sposb do racjonalizmu, moe ten sposb demonstrowa jako radykalne
anty-, ale moe przejawia si wpostaci agodniejszej jako poza. Obydwa wskazuj na pewn niedoskonao czy niewystarczalno rozumu ludzkiego inie oznacza to
tylko braku, ale te inadmiar. Wdziejach myli ludzkiej pewne stadia przebstwienia
rozumu zyskiway reakcj irracjonalistyczn. Wiek XX okrelono mianem: ROZUM
NA ROZDROU (J.Pastuszka).
Wwietle mojej dotychczasowej wiedzy odwudziestoleciu spr midzy racjonalizmem
iirracjonalizmem naley do gwnych sporw filozoficznych tego okresu. Obecno irracjonalizmu daje si uj wsposb podmiotowy iprzedmiotowy. Aspekt pierwszy to
irracjonalizm stanowicy jawn imanifestowan filozofi poszczeglnych twrcw. Bd
to najczciej kontynuatorzy modernizmu, ktry go waciwie wsptworzyli, jak Artur
Grski (autor terminu Moda Polska iwspautor programu), Wincenty Lutosawski,
Marian Zdziechowski, reprezentant modernizmu katolickiego czy Bolesaw Lemian.
Inn grup zwolennikw stanowi autorzy, ktrzy dojrzewajc wokresie modernizmu,
ulegli jego atmosferze, zinterioryzowali niektre skadowe, przetwarzajc je we wasny
wiatopogld, ale uwzgldniajcy take realia nowych czasw.
Natomiast przedmiotowy aspekt obecnoci to irracjonalizm jako przedmiot analiz
krytycznych mylicieli nie identyfikujcych si zadnym zelementw, atake programowo odrzucajcych irracjonalizm. Mam tu na uwadze szko lwowsko-warszawsk oraz
racjonalistyczny odam filozofii chrzecijaskiej. Irracjonalizm by rwnie przedmiotem
negacji wpimiennictwie Stanisawa Ignacego Witkiewicza, filozofa racjonalisty iabsolutysty, wyraajcego wiar wprzyszo nauki iPrawd (przez due P, aczkolwiek bez
religijnych konotacji tego zapisu)3.
1.1. Uwarunkowania kulturowe myli dwudziestolecia wPolsce
Trzeba tu mocno podkreli odmienno warunkw historyczno-kulturowych wPolsce. Historycy filozofii ihistorycy literatury czsto wykazuj s w o i s t o i o d r b n o
polskiego romantyzmu (np. Maria Janion, Maria migrodzka, Adam Sikora iin.) ico
ciekawsze p o z y t y w i z m u (Barbara Skarga). Rwnie dwudziestolecie miao swj
2
A.B.Stpie, Irracjonalizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.5,
Lublin 2004, s.15-16. Zawiera bibliografi za l. 1922-1993; zob. te J.Szmyd, Irracjonalizm prba
okrelenia itypologii, Czowiek iwiatopogld 1985, z.10, s.49-61, oraz tene, Mylenie izachowania
irracjonalne. (Studia zpsychologii irracjonalizmu), Krakw 1993.
3
Std te do stereotypw interpretacyjnych naley wykadnia katastroficzna. Zob. B.Truchliska,
Czy Witkacy by katastrofist?, w: Filozofia polska. Twrcy idee wartoci, Ston2, Kielce 2001.

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 81

odmienny charakter. Mimo zniszcze wojennych czy rewolucyjnych (Kresy), odzyskanie


po 123 latach niewoli niepodlegoci wpyno korzystnie na przypyw energii twrczej
ludzi przystpujcych od podstaw do tworzenia wasnej pastwowoci, atake wasnej
kultury ijej instytucji. Kultura wczasach zaborw podtrzymujca tosamo narodow wnowej dobie miaa peni funkcje integrujce. Mimo prac okryzysie kultury
(Z.Dbicki, Kryzys inteligencji polskiej, 1918; F.Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej,
1921), fakt odzyskania wolnoci uniemoliwi oddziaywanie mylenia negatywnego
(J.Braun), pyncego zZachodu (idee O.Spenglera), jak iidei rewolucyjnych pyncych
ze Wschodu. Budowa wasnych instytucji pastwowych obja take szkolnictwo, wtym
akademickie. Tworzono nowe wydziay filozofii, katedry filozofii kultury isocjologii,
wydziay sztuki, instytuty badawcze ipropagujce kultur (np. Instytut Propagandy
Sztuki). Powstao pierwsze wdziejach Polski Ministerstwo Kultury iSztuki; pierwszym
ministrem by twrca doby Modej Polski, Zenon Przesmycki Miriam, co skaniao
zwolennikw demokratyzacji kultury do konfrontacji zjego elitaryzmem iestetyzmem.
Do krzewienia kultury, wtym kultury filozoficznej, suyy media, przede wszystkim
czasopisma, apniej radio. Pismo Nowa Ksika, dokonujce krytycznego omwienia nowoci, mogo poszczyci si wysokim poziomem irang; oceny dokonywali luminarze nauki polskiej, wybitni znawcy wposzczeglnych dziedzinach. Gboko
zakorzeniona bya te potrzeba wymiany pogldw, sporw, dysput. Toczyy si one
na rnych paszczyznach m.in. indywidualnej czy prywatnej poprzez kontynuacj
dawnych salonw, np. we Lwowie uczeni (filozofowie, psycholodzy) iartyci spotykali
si wdomu uczennicy Witwickiego, p. Heleny Dbczaskiej; wZakopanem zkolei
up. Marusi Kasprowiczowej, aWitkacy zKoniskim prbowali utworzy uniwersytet
wakacyjny zprelekcjami wybitnych mylicieli. Dyskutowano idebatowano take nad
sprawami nauki, pocztkowo nad jej organizacj iperspektywami rozwojowymi. Temu
by powicony zorganizowany w1920r. Pierwszy Zjazd Polski; za kwestiom iprofilowi filozofii zjazd wmaju 1923r., okrelany mianem Pierwszego Polskiego Zjazdu
Filozoficznego. Wobu zjazdach bra czynny udzia Wadysaw Witwicki (1878-1948),
reprezentujcy szko lwowsko-warszawsk. Na pierwszym wygosi referat pt. Ostosunku
nauki do sztuki4, na drugim za wykad inauguracyjny pt. Zfilozofii nauki5. Wzakoczeniu wykadu inauguracyjnego Witwicki stwierdzi: Praca na polu filozofii [] dzi
jest unas bardziej potrzebna ni kiedykolwiek. Nie tylko unas mona po wojnie zauway masowy odwrt dusz wmroczny wiat snw na jawie []. Jeli nie mamy wrci
wmroczne czasy rednich wiekw adzi zmierzamy wt stron szybko kto niech
czuwa6. Apel ten zpewnoci skierowany by do filozofw iuczonych wodpowiedzi
W.Witwicki, Ostosunku nauki do sztuki, Nauka Polska 1923, t.3, s.53-60.
Tene, Zfilozofii nauki, Przegld Warszawski 1923,r. III, t.3, nr24, s.289-298. Sprawom
nauki powici te tekst pt. Co Polska traci skutkiem niedostatecznego uprawiania nauki. (X.Filozofia),
Nauka Polska, t.V, 1925, s.176-181.
6
W.Witwicki, Zfilozofii nauki, Przegld Warszawski 1923,r. III, t.III, nr24, s.298.
4
5

82 Bogumia Truchliska

na ponowne odrodzenie wiatopogldw nienaukowych, ktrych to przejawem bya


religia isztuka. Witwicki, na ktrego osobowo oddziayway dwa prdy, wzajemnie si
wykluczajce: pozytywistyczny scjentyzm imodernistyczny (neoromantyczny) estetyzm
(nie bez wpywu tu zreszt byy zainteresowania Platonem, uktrego te mona takie
dwie dusze znale), zdecydowanie rozdzieli przedmiotowo dwie dziedziny, ktrymi
si zajmowa, tj. sztuk ta bowiem suy p i k n u inauk ta suy p r a w d z i e. Sdzi
te, e krytycyzm odbiorcy nie pozwoli przyjmowa tego, co podane wpiknej formie,
lecz jest fikcj. Atmosfer irracjonalizmu wPolsce odda te artyku powicony zasugom
Kazimierza Twardowskiego, wktrym autor konstatuje wpyw modernizmu literackiego
na ksztatowanie si postaw iwiatopogldw. Wasny pogld na wiat iycie formowa
sobie mody czowiek zazwyczaj wzwizku zlektur poetw ipowieci. Jeden zostawa
przy Rodzinie Poanieckich iWieczorach nad Lemanem ksidza Zaskiego, inny przechodzi
do AnatoleaFranceaiGabriela DAnnunzio. Niedugo mia jednych zahipnotyzowa
Przybyszewski, innych eromski, jeszcze innych Brzozowski wszystkim brako przy
tym oparcia ojak jasn icis metod mylenia. Niektrym si zdawao, e tyle jest
prawd, ilu jest poetw []7. Doda tu trzeba, e przed Twardowskim, jak twierdzi
Witwicki, uniwersytecka filozofia odstrczaa przez sw mtno, niezrozumiao,
aszkolna propedeutyka filozofii nudzia uczniw inajczciej j przeznaczano na inne
lekcje. Zasug wic Twardowskiego byo podniesienie kultury filozoficznej, tosamej
zracjonalizmem inaukowoci.
Deprecjacja wiatopogldu artystycznego moe nie do koca jest suszna, bo wypowiedzi autobiograficzne innego lwowskiego doktora filozofii, badacza kultury ludowej
ikrytyka literackiego Karola Ludwika Koniskiego (1891-1943), wiadcz owielkim
wpywie duchowym modernizmu. Idee te byy dla rewelacj ibuntem przeciwko racjonalistycznemu iprogramowo ateistycznemu wiatopogldowi, stosowanemu wwychowaniu
domowym przez apodyktycznego ojca8. Irracjonalizm by wic reakcj na scjentyzm,
racjonalizm czy intelektualizm okresu poprzedniego, jak ijego skadowe. Powiadcza to
rwnie ogromne zainteresowanie nie tylko Fryderykiem Nietzschem (ktrego nie warto
byo bada, jak orzek K.Twardowski, nie ze wzgldu na chorob, ale ze wzgldu na brak
spjnoci, jasnoci ialogiczno jego tekstw), ale Henrykiem Bergsonem. Jego filozofia
wpewien sposb uzupeniaa niemieck filozofi antypozytywistyczn, zwaszcza wjej
irracjonalistycznym odamie. Nie byo wic wokresie poprzedzajcym Iwojn wiatow
(take ipo niej) takiego myliciela, kierunku, szkoy filozoficznej wPolsce, ktra nie
odwoywaaby si do Bergsona9. Postawy autorw s rnorodne od fascynacji po negacj iomieszanie, jak uL.Chwistka iWitkacego. Mamy te krytyczn rekonstrukcj
7
W.Witwicki, Kazimierz Twardowski (1938), w: tene, Wybr pism, w: A.Nowicki, Witwicki
(Myli iLudzie), Warszawa, Wiedza Powszechna 1982, s.268.
8
Zob. B.Mamo, Karol Ludwik Koniski, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1969.
9
Zob. S.Borzym, Bergson aprzemiany wiatopogldowe wPolsce, WrocawWarszawaKrakw
Gdaskd 1984.

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 83

pogldw autora Ewolucji twrczej wdysertacji doktorskiej Romana Ingardena, napisanej


iobronionej wseminarium Edmunda Husserla.
Obecno wtkw irracjonalnych wmyli, pogldach ipostawach wyrastajcych
zinspiracji modernizmu (atym samym romantyzmu) ianty-pozytywizmu jest faktem
niezaprzeczalnym. Dzieje si tak, e dziaaj itworz jeszcze ludzie wyrastajcy wklimacie modernizmu, wsptworzcy go, uksztatowani przez aktywizm, filozofi czynu,
odwoujc si do elementw woluntaryzmu czy spirytualizmu. S te iprzeciwnicy takiej
filozofii. Pluralizm filozoficzny dwudziestolecia nie oznacza jednake rwnouprawnienia,
tote toczya si swoista walka filozoficzna midzy modelem filozofii naukowej, tosamej
zracjonalistyczn (pretendujcej do jedynej susznej), apozostaymi, zaliczanymi do kierunkw nienaukowych lub wiatopogldu; ewentualnie wiatopogldu artystycznego.
Rozdarcie midzy wpywy paradygmatu scjentystycznego zjednej strony amodernistycznego zdrugiej owocowao bd radykalnym rozdzieleniem przedmiotw, metod,
celw nauki isztuki czy religii, bd prbami pogodzenia, wspobecnoci pierwiastkw
racjonalnych iirracjonalnych, rnie motywowanymi czsto odwoaniami do antropologicznych argumentw (czowiek jako cao wadz). Nie jest tu moliwe przedstawienie
caego bogactwa stanowisk, dokonam wic prezentacji pogldw wybranych postaci, ktre
zpunktu widzenia filozofii kultury maj swj wkad wdynamik tego okresu.
1.2. Kontynuacje modernistyczne wdwudziestoleciu
Te dwa okresy cz ze sob nazwiska Artura Grskiego (1870-1959), Bolesawa
Lemiana (1878-1937), Wincentego Lutosawskiego (1863-1954). S to nazwiska znaczce wnaszej kulturze. Kady znich na swj indywidualny sposb wnis wkultur
filozoficzn iliterack odrodzonego kraju idee imotywy modernistyczne; kady znich
wsptworzy klimat duchowy minionego okresu, azaznaczy te sw pozycj wPolsce
odrodzonej. Artura Grskiego, autora terminu Moda Polska, cz ze wiatowej sawy
badaczem Platona (ustali chronologi pism Platona na podstawie tzw. stylemw), Wincentym Lutosawskim, wsplne intelektualne rda proweniencji romantycznej iich
konsekwencje wpostaci indywidualizmu, ale uwzgldniajcego aspekt wsplnotowy, tj.
wsplnot narodow (pojt uobydwu jako wsplnota duchowa) imesjanizm; tene
wwersji Mickiewiczowskiej, czyli irracjonalistyczny. Racjonalistyczny reprezentowa
wdwudziestoleciu, nawizujcy do J.M.Hoene-Wroskiego, Jerzy Braun. Wczasie okupacji Artur Grski pracowa wUnii, organizacji spoeczno-katolickiej, zaoonej przez
Jerzego Brauna, prowadzc woddziale krakowskim jej wydzia zwany Uni Kultury.
Wczasie Iwojny A.Grski wyda ksik Ku czemu Polska sza? (1915; wyd.4-1938),
oywiajc przekonania omesjanistycznej roli narodu polskiego. Za gwne przyczyny
upadku Polski uwaa utrat poczucia wasnej wielkoci, nierwnoci spoeczne isabo
wadzy pastwowej. Dzieje Polski to droga jego zdaniem ku wzajemnej yczliwoci
iuznaniu wasnej godnoci. Wraliwo na kwestie spoeczne ioptymizm historiozoficzny

84 Bogumia Truchliska

byy powodem krytyki bezwzgldnego indywidualizmu F.Nietzschego, jego egoizmu,


immoralizmu, na naszym gruncie manifestowanego przez S.Przybyszewskiego10. Do Przybyszewskiego po krtkim okresie znajomoci zrazi si te W.Lutosawski, wykazujc
bezideowo jego programu wbroszurze pod znamiennym tytuem: Baki mydlane czyli
satanizm nagich aniemytych dusz.
Myl filozoficzna iwiatopogldowa Grskiego ewoluowaa stopniowo: od socjalizmu
do indywidualizmu, od socjalizmu ku religijnoci ikatolicyzmowi. Mona rzec od
kosmopolitycznego modernizmu ku samowiedzy narodowej, stanowicej pomost ku
uniwersalizmowi chrzecijaskiemu pod koniec ycia. Jego pogldy na kwestie religijne te
ulegy zmianom. Na etapie modernizmu jest zwolennikiem tzw. modernizmu katolickiego
ijak wielu jego reprezentantw dokonuje krytyki martwej formuy religii, instytucji
kocielnych, akcentujc uczuciowo iintuicj wimi odrodzenia katolicyzmu. Trzeba
tu podkreli, e obok indywidualizmu irracjonalizm, intuicjonizm iwoluntaryzm byy
wyrnikami jego pogldw.
Literatura romantyczna, zapoznanie si zpoezj wieszcz to czynniki wstrzsu duchowego, jakiego dozna W.Lutosawski. Dla badacza Platona poezja ta objawia nowe
moliwoci budowania filozofii narodowej. Opar j opodstawy irracjonalistyczne,
spirytualizm iwoluntaryzm, ito zarwno wpaszczynie metafizycznej, jak ihistoriozoficznej11. Przejcie od kosmopolityzmu filozoficznego (wedug jego okrelenia), od
filozofii wolnych duchw (eleuteryzm) ku problematyce narodu spowodowao przesunicie akcentw zmetafizyki na etyk, zzagadnienia jani samoistnej ku relacjom
midzyludzkim, ku kwestiom odpowiedzialnoci za dzieje iwartoci kulturowe. Warto
tu przypomnie, e jako jeden znajbardziej znanych polskich filozofw, iwEuropie,
iwUSA, wczasie Iwojny wiatowej wczy si aktywnie wdzieo odbudowy Polski.
Powiadczaj jego zaangaowanie zarwno artykuy wprasie midzynarodowej, popierajce spraw odrodzenia naszego bytu pastwowego, jak ipraca wPolskim Biurze Prac
Kongresowych na Konferencji Pokojowej wParyu wroku 1919. Jest to otyle wane, e
Lutosawski (podobnie jak Grski) by przeciwnikiem etatyzmu. Nard by tu pojmowany jako wsplnota duchowa. Wystpujc przeciwko Bergsonowi, wskazywa na rol
ewolucji duchowej, tak jak uSowackiego (Krl-Duch), anie materii. Odkrycie jani,
Boga iidei narodu uznawa za wielkie odkrycia filozoficzne, na nich opar swj mesjanizm
utosamiany zpolsk filozofi narodow (tak samo czyni B.J.Gawecki). Jak wyznaje
wautobiografii pt. Jeden atwy ywot (1933), wpolskim wiatopogldzie idea Boga
stanowi najwaniejszy pewnik . Jako fakt psychologiczny nie da si logicznie uzasad10
B.Truchliska, Grski Jzef Artur Maria (1870-1959), w: Wizerunki filozofw ihumanistw
polskich, wiek XX, red. J.Szmyd, Krakw, Wyd. Edukacyjne 2000, s.115. Otwrczoci doby Modej
Polski zob. te A.Kieu, Drogi wasne, Biaystok 2006.
11
W.Jaworski, Eleuteryzm imesjanizm. Urde filozofii spoecznej Wincentego Lutosawskiego,
Krakw 1994; R.Palacz, Wincenty Lutosawski czyli filozofia midzy narodow metafizyk aPlatonem, w:
tene, Klasycy filozofii polskiej, WarszawaZielona Gra, wyd.ZCG 1999.

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 85

ni ani te nie potrzebuje logicznego uzasadnienia. Na tym pewniku opiera si rwnie


wiara wpowoanie mesjaniczne naszego narodu. To Bg nam objawi je poprzez pisma
wieszczw oraz poprzez czyny naszych bohaterw. Trzeba tu podkreli, e Lutosawski
odrzuca wersj mesjanizmu opartego na apoteozie cierpienia (to prowadzi bowiem do
pesymizmu historiozoficznego), za wujciu filozofii narodowej zaznacza perspektyw
uniwersalistyczn. Nard czy filozofia s otyle narodowe, oile wnosz cenne wartoci do
historii ikultury powszechnej. Na pokrewiestwie wolnych itwrczych duchw wskali
uniwersalnej Lutosawski opiera swj projekt u n i j n y c h rozwiza kwestii spoecznych ipolitycznych. Mesjanizm jest wic take filozofi praktyczn, filozofi czynu. Taka
wykadnia to wynik spotkania zfilozofi romantyzmu, ale iprzyjani zpragmatyst,
zW.Jamesem. Celem mesjanizmu XX w. jest urzeczywistnienie Krlestwa Boego na
ziemi (czyli odrodzona izjednoczona ludzko), powszechny pokj iharmonia12.
wiatopogld artystyczny tworzy iprzenis na grunt kultury dwudziestolecia
Bolesaw Lemian. WII poowie XX wieku wydobywano treci filozoficzne zjego poezji, czc je take ztematyk esejw (S.Borzym, W.Strewski). Eseje filozoficzne byy
zebrane (wczeniej rozproszone wprasie zIpoowy zXX w.) przez J.Trznadla iumieszczone wzbiorze pod nieco mylcym tytuem Szkice literackie (1959). Tak wic obraz
Lemianafilozofa mia utrudnion drog wprzebijaniu si do wiadomoci odbiorcy.
Wpyw na filozofi Lemiana mia niewtpliwie Bergson. To nie tylko zainteresowanie, ale wrcz fascynacja pogldami autora Ewolucji twrczej. Lemian czerpa zjego
pogldw, modyfikujc niektre, wtym nazewnictwo, np. sawetne lan vital zastpi
wichrem yciowym. By zwolennikiem Bergsonowskiego intuicjonizmu, zktrym to
przekroczy modernizm ku filozofii egzystencji wdwudziestoleciu. Wyraz swej fascynacji
da wesejach takich, jak: Zrozmyla oBergsonie, Przemiany rzeczywistoci, Rytm jako
wiatopogld, Urde rytmu.
Lemianowska recepcja bergsonizmu nie jest jednake bezkrytyczna: ujawnia twrczy stosunek do obiektu rozmyla, wykazujc elementy wsplne, pokrewne iswoiste,
odrbne. Lemianbergsonista zaakceptowa intuicj, przeciwstawiajc si intelektualizmowi, powrt do metafizyki (po antymetafizycznoci pozytywistyczno-scientystycznej)
iprzeycia metafizycznego, zwizek metafizyki zprocesem twrczym oraz stawanie si,
dynamiczn koncepcj rzeczywistoci. Rytm, obraz, metafora te motywy rwnie wpyny na ksztatowanie si pogldw itwrczoci artystycznej. Jego nieustanna kreatywno
iinwencja lingwistyczna wynikaa zinspiracji filozoficznych; bya swoist filozofi jzyka,
usiujcego uchwyci immanentne przemiany rzeczywistoci, dotrze do istoty sowobytu
(okrelenie BT), ukaza j bez zafaszowa.
Wpogldach Lemiana nie ma powizania ze zbiorowoci; jednostka jest nonikiem
metafizycznoci, spoeczestwo za rzeczywistoci wtrn. Poza Bergsona zpewnoci
Zob. W.Lutosawski, Klasyfikacja pogldw na wiat, w: Ksiga Pamitkowa II Zjazdu Filozoficznego, Warszawa 1927; oraz tene, Filozofia narodowa. Przegld Filozoficzny 1934. Lutosawski filozofi
pojmowa jako wiatopogld iekspresj.
12

86 Bogumia Truchliska

wykraczaj idee powrotu do natury, fascynacja franciszkask koncepcj jednoci wszechbytu (w. Franciszek zAsyu). Pojcie nicoci iobsesyjny wrcz motyw mierci wykraczaj
poza bergsonizm ku filozofii egzystencjalistycznej. Pocztki myli Heideggera, Sartrea,
Camusa paralelne do twrczoci Lemiana mog tu by zbiene przypadkowo. Trudno
tu mwi ordach, raczej owsplnym klimacie duchowym lat 30., okreniu idei
inastrojw. Podobnie byo zwpywem wmodoci rosyjskiej myli religijno-filozoficznej,
ktra rwnie skaniaa si ku irracjonalizmowi. Przejawia si on wkoncepcji poznania
imetafizyki mocno ze sob powizanych, wantropologii iwfilozofii kultury, wyraonych zarwno explicite, jak iwkomplementarnej filozofii implicite, tkwicej wtekstach
poetyckich Lemiana13. Na podkrelenie zasuguje waka zpunktu widzenia filozofii
kultury krytyka mediokracji zjej kultem czowieka przecitnego, statystyki imasowoci;
wie si ztym obrona jednostki (indywidualizm) ielitaryzm wkulturze, co sytuowao
Lemiana wkontekcie takich krytykw idiagnostw kultury, jak Burckhardt, Nietzsche,
Ortega y Gasset, ana naszym gruncie Znaniecki czy Witkacy.
Modernizm wpyn rwnie na koncepcj nauki. Wyranie to wida wzainteresowaniu J.ukasiewicza nauk jako twrczoci. Nawiza do niego rwnie B.Suchodolski.
Wstudium Badanie inauczanie (1935) wystpowa nie tylko przeciwko nadmiernemu
produktywizmowi wnauce, ale przeciw intelektualizmowi, ujawniajc subiektywistyczno-emocjonalne nastawienie do nauki. Zdecydowanym krytykiem tej koncepcji by
S.Ossowski, przedstawiciel szkoy lwowsko-warszawskiej.
1.3. Po-modernistyczne rozterki iinspiracje
Niektrzy zmylicieli itwrcw dwudziestolecia dorastali, inni rodzili si wdobie
Modej Polski; wychowani wjej atmosferze przenosili pewne wtki itropy do swej twrczoci. Wskaza tu mona S.I.Witkiewicza zokresu wczesnego; styl ipewne motywy
Nowych form wmalarstwie (1919), np. obecno kategorii tragizmu, powiadczaj t
zaleno. Wprawdzie Witkacy opowiedzia si za filozofi racjonalistyczn, niemniej
jakie elementy czy pierwiastki mylenia irracjonalistycznego nie s mu obce. Wystarczy
wspomnie, e cokolwiek wymykao si poznaniu czy stanowio trudno teoretyczn
(nierozwizywaln), to okrela to mianem tajemnicy; nie stroni te od uczu metafizycznych, ale zdecydowanie zwalcza bergsonizm. By moe owe tajemnice (wsplne
zLemianem) maj rdo wspotkaniu obu twrcw zfilozofi ikultur rosyjsk.
Ten trop wypada tu zasygnalizowa jedynie jako pole badawcze, natomiast chciaabym wspomnie tu okrytyku, Karolu Ludwiku Koniskim (1891-1943). Jako badacz
podkrela on rol Modej Polski. Zwaszcza lektura pism Brzozowskiego, Kasprowicza,
Tetmajera, Wyspiaskiego czy eromskiego budzia bunt przeciw ideologii wyrastajcej
Zob. B.Truchliska, Filozofia Bolesawa Lemiana amyl europejska, w: Filozofia sowiaska.
Historia iwspczesno, red. W.Somski, wyd.WSF, z.2, Warszawa 2007, s.29-42.
13

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 87

zpozytywizmu, praktycyzmu iutylitaryzmu. Dla Koniskiego byo to wrcz mistyczne objawienie, rwne sile dowiadczeniu chrztu, ktry przey wwieku 10 lat wraz
zinnym rodzestwem, gdy ojciec racjonalista iateista zmuszony by ze wzgldw
praktycznych (edukacja dzieci) dokona tego aktu. To przeycie obudzio wKoniskim
zainteresowanie religi ireligijnoci (aczkolwiek jego bya, jak sam wyznawa, arcymoderna). To skonio go rwnie do obrony irracjonalizmu, chocia intelektualizmu
take nie chcia nigdy porzuci. Jak twierdzi jeden zbadaczy Koniskiego14, stanowi
on rodzaj ramy dla wyjanienia badanych zjawisk: sztuki, religii czy szerzej kultury,
chocia te dostrzega wnim niebezpieczestwo zuboenia. Zarysowuje si ono zarwno wnowych prdach umysowych, kadcych nacisk na obiektywizm irzeczywisto,
jak iwliteraturze awangardowej, zamknitej na metafizyczne niepokoje. Koniski
uznawa, e najwaniejsz spraw jest obowizek suby czowiekowi; krytykowa wic
sztuk niezaangaowan. Dostrzega te bliski zwizek sztuki zreligi. Dowiadcza tu
ambiwalencji, rozdarcia midzy intelektualizm airracjonalizm. Zjednej strony oddziaywania ojca iszkoy lwowsko-warszawskiej (we Lwowie w1932r. broni doktorat na
Wydziale Filozoficznym), azdrugiej wpyw subiektywizmu uczuciowego lektur.
Dowodzi wic, e irracjonalista nie gardzi logizowaniem; nie jest mu obojtne czy
tworzy koncepcje intelektualnie ekonomiczne, przejrzyste. Wtym celu intensywnie
logizuje. Ale te bezlitonie rozprawia si zwszelkimi pseudologizmami, s to bowiem
racjonalizacje bdne.
Wlatach 30. zainteresowanie Maritainem iodnow katolicyzmu skierowao go bardziej wstron racjonalizmu. Ztego okresu pochodzi te interesujce studium Oczowieku
polskim (Przegld Wspczesny 1936, nr4). Twierdzi wnim, e Polak cierpi nie na
jaki n i e d o m i a r, ale na pewien n a d m i a r duchowy, amianowicie jest nim nadmiar
r o z u m i e n i a p r z e z u c z u c i a15. Wskazuje na rnorodno iwielo tych uczu, ale
wielo to bogactwo, wtym take przykrych dowiadcze. To take wielo rozumie.
Nie chodzi tu owielo prawd, ale wielostronne docieranie do prawdy, czego nie mona
dokona jednorazowym spojrzeniem intelektu. Std te bierze si sformuowany przez
autora postulat tolerancji wobec rnych pogldw. Oznacza to pozwolenie na wolno,
ta zkolei jest ufundowana na godnoci czowieka. Mona wprzypadku Koniskiego
mwi zarwno oprbie akceptacji p l u r a l i z m u, jak iopewnej ambiwalencji; nie
ulega wtpliwoci, e skrajne rozwizania nie wchodz wrachub. Ani racjonalizm, ani
irracjonalizm nie s tu poprawne, ale pewna ich komplementarno.
Ztego te powodu wwielu np. odczytaniach Bergsona ztego pniejszego okresu
znajdujemy takie przekonania, jak: Bergson mia wiadomo kryzysu racjonalnoci
(H.Elzenberg), jego zasug jest odkrycie wielkoci typw racjonalnoci (F.Znaniecki),
intuicja jest wysz form poznania intelektualnego (J.Pastuszka). Mieci si tu rwnie
intuicja racjonalna W.Tatarkiewicza.
14
15

Zob. B.Mamo, Karol Ludwik Koniski, Krakw, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak 1969.
Cyt. za: B.Mamo, Karol Ludwik Koniski, s.83.

88 Bogumia Truchliska

H.Elzenberg osobicie uczestniczcy wwykadach Bergsona by na naszym


gruncie jednym znielicznych oponentw dominujcej szkoy lwowsko-warszawskiej,
zwaszcza logistyki. Na Zjedzie Filozoficznym w1927r. wygosi referat pt. Odoniosoci poznawczej mylenia metaforycznego16, wktrym zblia dwie sfery mylenia, poezj
ifilozofi; uznaje mylenie metafizyczne za istotny (konstytutywny wrcz) element wiatopogldu filozoficznego. Trzeba tu podkreli, e Elzenberg protestowa take przeciwko
utosamianiu kultury zkultur intelektualn (znauk) przez szko lwowsko-warszawsk,
przede wszystkim wpowodw aksjologicznych. Kultura jako urzeczywistnienie wartoci
autotelicznych wymaga take wartociowa, co wyklucza pozytywistycznie pojta nauka.
Dostrzega rwnie, e cise irygorystyczne pojcie filozofii jako nauki, wraz ze
swymi naukowymi metodami17, nie jest wstanie wypeni swego zadania wobec caoci
irnorodnoci zagadnienia wiata humanistycznego. Przesadny racjonalizm logikw
moe grozi oderwaniem od rzeczywistoci, alk przed bdem obezwadnia umysy
ihamowa rozwj nauki. Jak wyznawa wswych zapiskach (znanych jako Kopot zistnieniem) z1944r., szkoa warszawskich logikw obrzydzia mu zupenie racjonalizm. Swoje
stanowisko okrela mianem umiarkowanego irracjonalizmu. Moe nieprzypadkowo
samotnik filozoficzny doby dwudziestolecia zostaje odkryty przez pokolenie wnukw
wczasie propagowania postmodernizmu, czyli II etapu kryzysu racjonalizmu.

2. Antyirracjonalistyczne bariery
2.1. Szkoa lwowsko-warszawska
Programowo wrcz podjto tu prby przeciwstawienia si fali irracjonalizmu, wyrosej
zjednej strony zkryzysu wiary wnauk (zkrachu scjentyzmu), azdrugiej zkryzysu
moralno-egzystencjalnego, stanowicego efekt wydarze historycznych (wojna irewolucja). Zadania tego podjli si filozofowie ze szkoy lwowsko-warszawskiej oraz niektrzy
myliciele chrzecijascy, wyranie opowiadajc si za racjonalistyczn wykadni. Mam
tu na myli o. Jacka Woronieckiego iStefana Swieawskiego, ucznia iwychowanka
szkoy lwowskiej, oraz tzw. Koo Krakowskie, stosujce logik do unowoczenienia tomizmu (J.M.Bocheski, F.Drewnowski, J.ukasiewicz, J.Salamucha). Wonie myli
chrzecijaskiej podjto take krytyk idei nowego redniowiecza, wyrosej zprzesanek
16

z.I-II.

H.Elzenberg, Odoniosoci poznawczej mylenia metafizycznego, Przegld Filozoficzny 1928,

Por. dyskusj na Zjedzie nad referatem J.ukasiewicza pt. Ometod wfilozofii. Zob. S.Borzym,
Filozofia polska 1900-1950, Wrocaw, Ossolineum 1991, s.154-155. Ozjazdach filozoficznych zob.
Encyklopedia filozofii polskiej, t.2, Lublin, Polskie Towarzystwo Tomasza zAkwinu 2011.
17

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 89

filozoficzno-religijnych N.Bierdiajewa, azaakceptowanej wszeregu pism powiconych


kulturze, jej kryzysowi idrogom wyjcia. To stanowisko, bdce tsknot za jednoci,
jednolitoci iuniwersalizmem, prezentowali m.in. Artur Grski, ks. Andrzej Krzesiski (Kultura nowoczesna ijej tragizm), Bogdan Suchodolski18. Jzef Pastuszka wszeregu
swych pism dowodzi niesusznoci tego mylenia. Sam by filozofem godzcym wtki
racjonalistyczne (tomizm) iirracjonalistyczne (zainteresowanie w. Augustynem). Irracjonalistyczn orientacj reprezentowa ks. Franciszek Sawicki, autor Filozofii mioci (1934).
Modelow wrcz postaw wzgldem irracjonalizmu reprezentuj K.Ajdukiewicz
(1890-1963) iJ.Dmbska (1904-1983). Ajdukiewicz zakrela granice irracjonalizmu
igosi programowy antyirracjonalizm, uznajc go za wyrnik szkoy lwowsko-warszawskiej. Natomiast I.Dmbska idc tym tropem uczynia irracjonalizm przedmiotem
swoich bada iodrbnych analiz, dokonujc rwnie jego typologii.
Dmbska jako wierna uczennica twrcy szkoy lwowskiej staa na stanowisku minimalizmu filozoficznego, sceptycyzmu metafizycznego iracjonalizmu. Ztych te pozycji, uznanych za cechy konstytutywne naukowoci, dokonaa analizy irracjonalizmu19.
Wyodrbnia irracjonalizm logiczny, epistemologiczny, metafizyczny ipsychologiczny.
Na podkrelenie zasuguje fakt, e irracjonalizmu nie zwalczaa, ale wytyczaa granice,
wobrbie ktrych jest on nieuprawomocniony. Zdaniem Dmbskiej, ma on swe uzasadnione miejsce, ale wwiatopogldzie, anie nauce. Przy okazji demaskowaa zabiegi
rzecznikw poszczeglnych odmian irracjonalizmu, chccych dowie swych racji iwyszoci stanowisk. Do tego celu su im rnorodno nazewnictwa imetod poznawczych,
wykazywanie rzekomej wyszoci rnych form dowiadczenia bezporedniego itp.
Jan ukasiewicz zkolei podda wwtpliwo naukow ca tradycj filozofii nowoytnej
(od Kartezjusza do Kanta), sytuujc krytyk wpaszczynie metodologicznej (Ometod
filozofii, referat na II Zjedzie Filozoficznym). Dotychczasowe systemy filozoficzne mog
mie, jego zdaniem, warto estetyczn czy etyczn, ale s pozbawione wartoci naukowej,
nie uwzgldniaj bowiem logiki. Jak podkreli S.Borzym, autor pragn narzuci swj
punkt widzenia, dotyczcy sposobu uprawiania tej dziedziny wiedzy20. Nie wszyscy
jednake akceptowali to stanowisko oponenci to spirytualista W.Lutosawski, umiarkowany intuicjonista H.Elzenberg iracjonalista Jerzy Braun.
Szkoa lwowsko-warszawska utrwalia wwiadomoci kulturalnej spoeczestwa
rozdzia przedmiotowy midzy nauk asztuk, jak rwnie midzy nauk areligi. Tezy
oprywatnoci religii maj tam swe rdo. Radykalny podzia stanowi wyjcie ztrudnej
psychologicznie sytuacji. Cz przedstawicieli tej szkoy bya religijna, cho zpewnoci nie klerykalna, jak twierdzi S.Swieawski, piszc rwnie, e opinia jakoby Szkoa
Zob. B.Truchliska, Filozofia kultury Bogdana Suchodolskiego, Lublin, Wyd. UMCS 2006.
Zob. Kwartalnik Filozoficzny 14(1937), s.83-118; 185-212, praca ta bya po wojnie podstaw
do habilitacji. Zob. te D.Dbek. Problem konwencjonalizmu iirracjonalizmu wepistemologii Izydory
Dmbskiej. Czstochowa 2007.
20
S.Borzym, Program filozofii naukowej, w: Filozofia polska 1900-1950, s.122.
18
19

90 Bogumia Truchliska

Lwowsko-Warszawska bya formacj areligijn, jest zbyt uproszczona ijednostronna21.


Ta dwoisto staa si przedmiotem bada psychologa, tworzcego podstawy psychologii
religii, Wadysawa Witwickiego (1878-1948). Religi zalicza on do dziedziny irracjonalnych zjawisk kulturowych. Podda wic analizie sprzeczno psychologiczn midzy
wiedz awiar ludzi wyksztaconych. Intrygowao go pytanie, jak to si dzieje, e ludzie
nie dostrzegaj tej sprzecznoci. Opracowa koncepcj badania tej kwestii, aefektem
bya wydana wroku 1939 wjzyku francuskim ksika pt. Wiara owieconych (tum.
I.Dmbska). Witwicki dowodzi wniej odrbnoci przekona (pogldw) isupozycji,
powstajcych waktach woli. Te s udziaem ludzi wierzcych, aich charakter (iwaciwie status) jest analogiczny do przey fikcyjnych, estetycznych. Stan wiary wywouj
ipodtrzymuj dziea sztuki, rzeby, architektura, poezja, muzyka, piewy iwidowiska
religijne22. Na uwag zasuguje te klasyfikacja postaw wobec wiary. Uwzgldniajc zjednej
strony stosunek wierzcych, zdrugiej niewierzcych, Witwicki wyodrbni ich czternacie23. Podstawy jego refleksji wyznacza racjonalizm. Tak wic zarwno Witwickiego, jak
iDmbsk czyo wkwestii twierdze religijnych przekonanie, e subiektywne wyznania
wiary s czym odrbnym od prawd naukowo dowiedzionych. Dwa rne przedmioty
wymagay zarwno dwu rnych postaw, jak imetod poznawczych.
Dyskusja antyirracjonalistyczna dotyczya rwnie jasnego iniejasnego stylu filozofowania, za misja filozofa, czyli uprawianie mylicielstwa (T.Kotarbiski), zawiera si
wzadaniach takich, jak: doskonalenie zagadnie, poj, twierdze iich systemw. Ma
ten wysiek prowadzi do zrozumienia waciwej intencji myli, wie ku racjonalniejszemu uksztatowaniu problemw oraz zyskaniu jasnoci poj24. Mona wic rzec,
e bariery stawiane irracjonalizmowi miay troist posta: 1) granic przedmiotowych:
rozdzia na nauk isztuk, nauk ireligi; 2) barier jzykowo-semantycznych; 3) granic
metodologicznych (zastosowanie metod logicznych).
2.2. Myl chrzecijaska wobec irracjonalizmu
Ogranicz si tu tylko do zasygnalizowania tego zagadnienia. Dwudziestolecie byo
czasem odnowy chrzecijastwa, acilej katolicyzmu po latach niewoli, uniemoliwiajcej
gbsz refleksj nad zagadnieniami religijnymi. Zmiany poszy tak daleko po Iwojnie
wiatowej, e zapewne zakwestionowany przez czynniki oficjalne Kocioa na pocztku
XX w. modernizm katolicki (co zreszt osobicie jako porak przey wsptworzcy go
S.Swieawski, Przebyski nadchodzcej epoki, Warszawa, Biblioteka Wizi 1998, s.292.
W.Witwicki, Wiara owieconych, Warszawa 1959. Zob. te A.Nowicki, Witwicki, oraz J.Szmyd,
Osobowo areligia. Zpsychologii religii wPolsce, Warszawa 1979.
23
W.Witwicki, Wiara owieconych, s.271-278.
24
Zob. M.Przecki, Antyirracjonalizm Szkoy Lwowsko-Warszawskiej, Przegld Filozoficzny
1(1995).
21
22

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 91

prof. Marian Zdziechowski (1861-1938)) miaby tu szans zaistnienia. Wtki irracjonalistyczne nie byy wic obce mylicielom tej doby, zwaszcza podejmujcym problematyk
zzakresu filozofii kultury czy filozofii czowieka. Mona je znale umylicieli nawizujcych do inspiracji augustiaskich, takich jak badacz w. Augustyna Jzef Pastuszka
(1897-1989) czy Franciszek Sawicki (1877-1952), autor Filozofii mioci, poprzedzajcej
wsensie rdowym Mio iodpowiedzialno K.Wojtyy.
Krytyk irracjonalizmu znajdujemy wrnych momentach, m.in. przy rozwaaniu
kwestii spoecznych oraz przy krytyce indywidualizmu ikolektywizmu. Na uwag zasuguj tu prace J.Stepy (1892-1959): Prdy spoeczne aduch kultury (1938) iWolno
aautorytet (1939). Autor odsania wnich korzenie wiatopogldowe ifilozoficzno-kulturowe wspczesnych prdw, aprzede wszystkim tych, ktre mona okreli mianem
indywidualizm ikolektywizm25. Co interesujce, odkrywa tu przy analizie kolektywizmu
pseudometafizyk, opart na irracjonalnych podstawach. S to: kult pastwa, narodu,
klasy bd rasy. Zbiorowo jest tu pojta jak jaki wrcz mistyczny byt oodrbnych
celach, niezalenych od pojedynczych ludzi (Wolno aautorytet). Przekonywa rwnie, e indywidualizm leg upodstaw, wydawaoby si wykluczajcych si doktryn, jak
liberalizm ikomunizm. czy ich przede wszystkim zbieny cel ostateczny, jakim jest
wobydwu realizacja koncepcji zniesienia pastwa. Ma te miejsce krytyka nowoytnego
racjonalizmu wiedzie bowiem do redukcjonizmu.
Przeciw irracjonalizmowi spoeczno-kulturowemu (wpostaci dezintegracji ycia
kulturalnego) wystpowa rwnie S.Swieawski (1907-2004) wstudium Uprawa
intelektu (1936). Stanowisko autora wpisywao si wpewien projekt intelektualizacji, ktry podjto wdwudziestoleciu. Obok idei uniesprzecznienia kultury zmyl
chrzecijask, przekonania opozytywnej roli kultury duchowej dla chrzecijastwa,
pojawiy si wtekstach filozofw katolickich (m.in. uPastuszki, Stepy czy Woronieckiego) postulaty rozwinicia akcji na rzecz umocnienia katolicyzmu wrodowiskach
intelektualnych. Dostrzeono pytko, powierzchowno, sentymentalizm, plebejsko
polskiego katolicyzmu. Wyranie to stwierdza J.Woroniecki wksice Upodstaw
kultury katolickiej (1935). Brak formacji intelektualnej zjednej strony (spowodowany
niemonoci waciwej edukacji kapanw wczasie zaborw), zdrugiej za zbytnie
zainteresowanie modernizmem byy przyczynami podjcia akcji na rzecz intelektualizacji. Projekt obejmowa tworzenie naukowej myli katolickiej, katedr filozofii
chrzecijaskiej na wydziaach wieckich, skupienie elity umysowej wok Kocioa,
tworzenie czasopimiennictwa naukowego (aszerzej kulturalnego). Wszeregu pism
katolickich, np. wKulturze, Przegldzie Powszechnym, wVerbum, toczya si
oywiona dyskusja nad modelem pisarstwa katolickiego. Zwrcono si rwnie ku
propozycjom J.Maritainea. Obecno Maritaineana Midzynarodowym Kongresie
Omwienie tych kwestii wdobie dwudziestolecia. Zob. B.Truchliska. Antropologia iaksjologia
kultury. Koncepcje podmiotu ihierarchie wartoci wpolskiej myli filozoficzno-spoecznej 1918-1939, Lublin,
Wyd. UMCS 1998.
25

92 Bogumia Truchliska

Filozofii Tomistycznej 1934r. wPoznaniu, na ktrym wygosi referat wydany wLublinie


przez Towarzystwo Wiedzy Chrzecijaskiej KUL pt. Onow cywilizacj chrzecijask,
bya zpewnoci jednym zprzejaww owej akcji intelektualizacji filozofii katolickiej,
jak ipromieniowania nowych idei chrzecijaskich na rodowiska niekonfesyjne. Myl
chrzecijaska, nawizujca do racjonalizmu, prowadzia do poczenia go zrealizmem
iuniwersalizmem. Dostrzega niebezpieczestwa irracjonalizmu, ale iracjonalizmu.
Powiadcza to krytyka kultury nowoczesnej ikoncepcji czowieka nowoczesnego,
opartych oformu nowoytnego racjonalizmu. Tak wic jest to stanowisko zoone,
czce fideizm (= lenistwo umysowe wedug J.Stepy) isentymentalizm (przesadny kult
uczucia iuczuciowoci) zirracjonalizmem. Ale te racjonalizm wspczesny wie si
zredukcjonizmem, tak wkwestii rde poznania, jak iwkoncepcji czowieka. Nowoytny iwspczesny racjonalizm wiedzie do sceptycyzmu, agnostycyzmu irelatywizmu.
Barier byoby przyjcie stanowiska klasycznej filozofii chrzecijaskiej, wzbogaconej
opersonalistyczn wykadni iocen zjawisk kulturowych.

3. Uwagi kocowe
Sumujc dotychczasowe wypowiedzi, trzeba podkreli ywotno irracjonalizmu
izwizanej znim problematyki wmyli filozoficznej ikulturoznawczej dwudziestolecia.
Wtki irracjonalistyczne byy wnim wspobecne jako:
1) kontynuacja modernistycznych pogldw;
2) skadowa antyscjentystycznego nastawienia konsekwencji oddziaywania fermentu intelektualnego tzw. nauk oduchu (czyli antynaturalistycznego modelu nauk
okulturze) wich wersji irracjonalistycznej; powiadczaj to: dostrzeenie roli uczu
iprzey oraz tezy ozwizku kultury iycia, atake kultury iosobowoci;
3) wyeksponowanie roli twrczoci (zwaszcza wkoncepcjach ycia aktualno-twrczego) oraz prby rozszerzenia zakresu znaczeniowego tego pojcia na dziedziny takie,
jak nauka;
4) antyredukcjonizm wobronie caociowego pojmowania czowieka czy kultury jako wielkiej caoci. Caociowo ujty czowiek to nie tylko rozum, intelekt,
ale iuczucia iwola; czyli peny czowiek przeznaczony ku peni ycia; nie trzeba
podkrela, jak kategori byo pojcie ycie.
5) jako przedmiot bada ipodjcie prb jego racjonalizacji zrnych przesanek
irnych pozycji.
Wnurt krytyki intelektualizmu (jako przejawu degeneracji kultury) wczyli si
twrcy iuczeni opowiadajcy si za demokratyzacj kultury, m.in. pedagodzy kultury.
Intelektualizm ich zdaniem by nie tylko redukcjonizmem, ale iumacnia przekonania
elitarystyczne.

Irracjonalizm wkulturze filozoficznej dwudziestolecia 93

Odrbn, zoon, wymagajc oddzielnych bada postaw przyja myl chrzecijaska. Spotykamy tu zarwno nawizanie ikontynuacj irracjonalistycznej tradycji
chrzecijaskiej, jak ikrytyk irracjonalizmu; fideizm isentymentalizm wiod bowiem nie
tylko do powierzchownoci, ale czsto do ateizmu. Jednake nie tylko irracjonalizm jest
poddany negatywnemu osdowi, dotyczy on te wspczesnego racjonalizmu, ktry jako
podstawa kultury nowoczesnej wiedzie do agnostycyzmu irelatywizmu; jest redukcjonizmem tak wkwestii rde poznania (odrzuca objawienie), jak iwkoncepcji czowieka.
Wasna propozycja to zjednej strony intelektualizacja katolicyzmu, jak iodnowa
wduchu realizmu, uniwersalizmu ipersonalizmu chrzecijaskiego zdrugiej.
Te rne postaci iformy obecnoci, atake spory, std idyskusje filozoficzne, powiadczay, e do rozwoju kultury filozoficznej potrzebny jest pluralizm, anie monizm,
cho onim czsto te dyskutowano (problem jednoci irnorodnoci wkulturze, tsknoty za jednolitoci kultury, jednolitym pogldem na wiat etc.). Ale te wskazywano
na moliwo oceny ihierarchizacji, czego brakuje we wspczesnym nam pluralizmie,
propagowanym przez postmodernizm najbardziej zracjonalizowan formu skrajnego
irracjonalizmu, powiadczajc, e rozum krytyczny niektrych filozofw ipedagogw
przeszed wrozum cyniczny.
Bibliografia
Ajdukiewicz K., Zagadnienia ikierunki filozofii, Warszawa 1949.
Borzym S., Bergson aprzemiany wiatopogldowe wPolsce, Wrocaw, Warszawa, Krakw,
Gdask, d, Ossolineum 1984.
Borzym S., Filozofia wPolsce 1900-1950, Ossolineum 1991.
Dbek D., Problem konwencjonalizmu iirracjonalizmu wepistemologii Izydory Dmbskiej,
Czstochowa 2007.
Dmbska I., Irracjonalizm apoznanie naukowe, Kwartalnik Filozoficzny 14(1937).
Elzenberg H., Odoniosoci poznawczej mylenia metaforycznego, Przegld Filozoficzny
1928, z.I-II.
Jaworski W., Eleuteryzm imesjanizm. Urde filozofii spoecznej Wincentego Lutosawskiego,
Krakw 1994.
Kieu A., Drogi wasne, Biaystok 2006.
Lutosawski W., Klasyfikacja pogldw na wiat, w: Ksiga Pamitkowa II Zjazdu Filozoficznego, Warszawa 1927.
Mamo B., Karol Ludwik Koniski, Krakw, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak 1969.
Nowicki A., Witwicki, Warszawa, Wiedza Powszechna 1982.
Palacz R., Klasycy filozofii polskiej, WarszawaZielona Gra, Wyd. ZCG 1999.
Przecki M.: Antyirracjonalizm Szkoy Lwowsko-Warszawskiej, Przegld Filozoficzny 1(1995).
Stpie A.B., Irracjonalizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A.Maryniarczyk, t.5,
Lublin, Wyd. KUL 2004.
Swieawski S., Przebyski nadchodzcej epoki, Warszawa, Biblioteka Wizi 1998.

94 Bogumia Truchliska

Szmyd J., Irracjonalizm prba okrelenia itypologii, Czowiek iwiatopogld 1985, z.10.
Szmyd J., Mylenie izachowanie irracjonalne. (Studia zpsychologii iirracjonalizmu), Krakw
1993.
Truchliska B., Grski Jzef Artur Maria (1870-1959), w: Wizerunki filozofw ihumanistw
polskich. Wiek XX, red. J.Szmyd, Krakw, Wyd. Edukacyjne 2000.
Truchliska B., Filozofia Bolesawa Lemiana amyl europejska, w: Filozofia sowiaska. Historia
iwspczesno, red. W.Somski, Warszawa, Wyd. W.S.F iZ2007.
Truchliska B., Filozofia polska. Twrcy idee wartoci, Kielce, Wyd. Ston II 2001.
Truchliska B., Filozofia kultury Bogdana Suchodolskiego, Lublin, Wyd. UMCS 2006.
Witwicki W., Ostosunku nauki do sztuki, Nauka Polska 1923, t.3.
Witwicki W., Zfilozofii nauki, Przegld Warszawski 24(1923).
Witwicki W., Co Polska traci skutkiem niedostatecznego uprawiania nauki, X, Filozofia,
Nauka Polska 1925, t.5.
Witwicki W., Kazimierz Twardowski (1938), w: tene, Wybr pism, w: A.Nowicki, Witwicki
(seria Myli iLudzie), Warszawa, Wiedza Powszechna 1982.
Witwicki W., Wiara owieconych, Warszawa 1959.
Zjazdy filozoficzne wPolsce, (opr. M.Nawracaa-Urban), w: Encyklopedia filozofii polskiej,
t.2, Lublin, Wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza zAkwinu 2011.

Irrationalism in philosophical culture of the Interwar


The text shows existence of irrationalism in thought of this period. It takes subjective
and objective form. In this first form Authors manifests their irrational views which are
continuation of modernism (Young Poland movement). We can mention here A.Grskis,
W.Lutosawskis and B.Lemians ideas. K.L.Koniski is agood example of ambivalent scientist, he defends irrationalism, simultaneously does not reject rationalism (Intellectualism)
which constituted an interpretational framework for studied cultural phonemes. The opponents
of irrationalism were representatives of Lvov-Warsaw School. They policy was antiirrationalism. They distinguished science and art, science and religion, philosophy and philosophy of
life, simultaneously propagated necessity of application adequate to subject of scientific
methods. In Interwar period scientists were also disputing about method, light and dark style
of philosophy, scientific and unscientific statements, also including religious statements, which
were comprehended as supposition analogous to esthetical experience(W.Witwicki). We can
find criticism of irrationalism in thesis of non-academic philosopher S.I.Witkiewicz and in
some factions of Christian philosophy. Christian philosophers criticize irrationalism, but also
modern rationalism, proposing renewal in spirit of universalism and Christian personalism.

Viara Maldjieva

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk.


Konsekwencje etyki ezoterycznej wjzyku
wspczesnych ruchw religijnych
Prawda nie przysza na wiat naga, lecz przysza wsymbolach iobrazach.
wiat nie przyjby jej inaczej. (Ewangelia Filipa 67a)

0. Przedmiotem rozwaa wtym artykule jest nie tyle inwentarz jzykowy klasycznych interpretacji ezoterycznych, np. tekstw Starego Testamentu, co mechanizmy
dziaa jzykowych, oktrych mona wstpnie uzna, e legy uich podstaw, aktre
obserwuje si wjzyku wspczesnych duchowoci. Obserwacja ogranicza si do tekstw
neognozy chrystianizujcej, czyli nawizujcej zarwno tematyk, jak iszat jzykow
do kanonu tekstw chrzecijastwa.
0.1. Pierwotne znaczenie sowa ezoteryczny wchrzecijastwie wystpujce np.
wpismach Ojcw Kocioa1 to wewntrzny wopozycji do egzoterycznego, czyli zewntrznego. Innymi sowy, mianem ezoteryczne okrelano to, co wewntrzne, zwizane
zrzeczywistoci transcendentn, niewidzialn istd tajemnicz, wodrnieniu od tego,
co egzoteryczne, czyli zewntrzne, zwizane zwyraajcymi t rzeczywisto pojciami,
obrzdami isymbolami. Zuycia obu terminw2 mona wnioskowa, e zachodzia midzy nimi pewna istotowa relacja odpowiednioci uzasadniona iokrelona co do swojego
zakresu przez Objawienie izwizan znim doktryn. Zakadaa ona prymat objawionej
rzeczywistoci transcendentnej nad prbujcym j zgbi czowiekiem. Wtej relacji
rola, jaka przypadaa jzykowi, polegaa na prbie przyblienia tajemnicy wedug miary
dojrzaoci odbiorcy, zzachowaniem wiernoci Objawieniu idoktrynie, bdcymi norm
interpretacyjn. Spenienie tak uwarunkowanej roli konstytuowao gramatyk symboli,
zadawao reguy hermeneutyki, atym samym dopuszczalne interpretacje tekstu3. Tak si
dzieje wezoteryzmie chrzecijaskim, jeli uy terminu Gentiliego4.
Por. A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, Wyd. WAM, Krakw 1997; por. etymologigr.
esteriks wewntrzny; tylny od esteros jp. zs wewntrz od es, eis w(co) zen w(czym) wedug
W.Kopaliski, Sownik wyrazw obcych izwrotw obcojzycznych, pierwsze wydanie wInternecie, [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.slownik-online.pl/kopalinski/34CF9
E649ABDC78FC12565BE004B383A.php.
2
Np. uGrzegorza zNyssy mistagogia ezoteryczna, por. A.Gentili, dz.cyt.
3
Zgodnie zzasad co na zewntrz, to iwewntrz, cyt. za A.Gentili, dz.cyt., s.41.
4
A.Gentili, dz.cyt., s.77.
1

96 Viara Maldjieva

To, co dziao si od zarania na onie gnozy chrzecijaskiej idzieje si dalej wneognozie chrystianizujcej, prowadzc do powstania iistnienia na przestrzeni stuleci
czego wrodzaju chrzecijastwa ezoterycznego, od pocztku antychrzecijaskiego,
polega na odwrceniu relacji midzy czowiekiem arzeczywistoci tak, e to czowiek
stwarza, konstytuuje pewn rzeczywisto, m. in. ustalajc arbitralnie reguy uycia
jzyka iinterpretacji tekstw Objawienia5. Takie odwrcenie generuje inne reguy,
araczej brak regu symbolicznego uycia znakw isymbolicznej interpretacji tekstw.
Jzyk zamiast przybliy tajemnic rzeczywistoci, zakrywa tajemniczoci wytwory
umysowoci ludzkiej6.
0.2. Zmian relacji, oktrej mowa, zarejestrowa jzyk, ktry wposzczeglnych
uyciach sw ezoteryzm, ezoteryczny powiadcza przesunicie semantyczne:
wewntrzny, zakryty tajemny, ukryty, nieujawniony7.
Odpowiednio wyraenie jzyk ezoteryczny nabyo znaczenia nie tylko jzyka ezoteryzmu (ezoteryki)8, lecz take jzyka niejasnego, tajemniczego, niedostpnego dla
wszystkich, ukrywajcego treci, ktrych odczytanie wymaga uprzedniej wiedzy.
Ciekaw wskazwk na temat istoty icech jzyka ezoterycznego niespodziewanie
dostarcza nam znaczenie pewnego terminu winformatyce, amianowicie ezoteryczny jzyk
programowania: Jzyk programowania tworzony wcelu badania idemonstracji niekonwencjonalnych technik programistycznych oraz metod programowania. Zazwyczaj nie jest
on przeznaczony do pisania rzeczywistych aplikacji. Jzyki tego typu s popularne wrd
hackerw oraz entuzjastw programowania. Termin ezoteryczny suy do odrnienia
ich od pozostaych jzykw. Powody, dla ktrych ezoteryczne jzyki nie nadaj si do
powanych zastosowa, to skomplikowane rozwizania, nadmierne uproszczenie jzyka
Nasuwa si tu niepozbawione racji skojarzenie zydowsk interpretacj filozoficzn imistyczn,
wktrej preegzystujcy system idei jest uywany jako hermeneutyczny klucz do okrelenia sensu Pisma
witego (por. Sownik wiedzy biblijnej, Prymasowska Seria Biblijna, red. B.M.Metzger, M.D.Coogan,
Warszawa 2004, s.220).
6
Wedug okrelenia A.Besant, cyt. za A.Gentili, dz.cyt., s.77.
7
Itak np. sowniki wspczesnego jzyka polskiego podaj nastpujce definicje: ezoteryzm,
ezoteryka wiedza dostpna tylko dla wtajemniczonych; ezoteryka (rzadziej ezoteryzm) rzecz. .: wiedza
tajemna, czsto majca wiele wsplnego zmagi, dowiadczaniem rzeczy niezwykych, wrbiarstwem
itp., [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://sjp.pwn.pl/slownik/2458214/
ezoteryzm; http://doroszewski.pwn.pl/haslo/ezoteryzm/, ezoteryczny tajemny, tajny; dostpny tylko dla
wtajemniczonych, wybranych, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://
www.slownik-online.pl/kopalinski/34CF9E649ABDC78FC12565BE004B383A.php; ezoteryczny ~ni
tajemny, tajemniczy; dostpny tylko dla wtajemniczonych lub wybranych; niedostpny dla ogu Ezoteryczna nauka, wiedza, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://sjp.pwn.
pl/slownik/2458214/ezoteryczny; http://doroszewski.pwn.pl/haslo/ezoteryczny/.
8
Chodzioby oezoteryzm rozumiany najoglniej jako pewna teoria, wedug ktrej jest to caociowe
spojrzenie na rzeczywisto, odwoujce si nie tyle do rozumu, co do uczu, wyobrani iniewiadomoci, przedstawiane jako uniwersalny klucz do interpretacji wszystkich religii itradycji por. A.Posacki,
Encyklopedia zagroe duchowych, t.I, Wyd. Polwen, Radom 2009.
5

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 97

lub nieczytelna skadnia. atwo uycia oraz zrozumienia kodu nie jest priorytetem
iczsto bywa powicana do osignicia przyjtych zaoe9.
Refleksja nad tym, jakie inwariantne elementy znaczenia wyraenia ezoteryczny jzyk
niezalene od referencji zawonej wtym wypadku do dziedziny wiedzy idziaalnoci
technicznej umoliwiy ukucie takiego terminu, pozwala stwierdzi, e jzyk ezoteryczny
jest:
tworzony wcelu wyraenia niekonwencjonalnych treci;
nie jest przeznaczony do komunikowania (opisu) rzeczywistoci;
jest znany zamknitej grupie uytkownikwznawcw itylko dla nich dostpny;
wyraa treci wsposb skomplikowany;
stosuje nieczyteln skadni;
stosuje nadmierne uproszczenia kodu (jzyka: inwentarza jednostek iregu ich
czenia);
powica komunikatywno (czytelno, zrozumiao), aco za tym idzie intersubiektywn sensowno, wimi osignicia przyjtych zaoe.
Wymienione cechy, sformuowane wpopularnonaukowym jzyku, s prawie identyczne, jeli chodzi otre, ze sformuowanymi wterminach naukowych waciwociami
przypisywanymi tekstom gnostyckim kadej doby10.
1. Istotne dla analizy lingwistycznej pytanie dotyczce jzyka ezoterycznego (jzyka
ezoteryki) brzmi: Jakie rodki imechanizmy jzykowe realizuj wspomniane cechy? Nawizujc do pierwotnego znaczenia sowa ezoteryczny, mona by to pytanie sformuowa
itak: Za spraw jakich rodkw imechanizmw jzyk majcy przyblia tajemnic
iwtym sensie by jzykiem tego, co wewntrzne staje si jzykiem ukrywajcym,
tajemnym? Porwnanie kanonicznych tekstw chrzecijaskich itekstw chrzecijaskiej neognozy wydaje si by idealnym miejscem, gdzie mona szuka odpowiedzi, ato
za spraw tosamoci formalnej nie tylko terminw, lecz take innych elementw szaty
jzykowej tych dwch zbiorw tekstw.
1.1. Wstpne spostrzeenie, ktre nasuwa si przy obserwacji jzyka gnostyckiego,
to rozerwanie konwencjonalnego, kanonicznego dla tekstw chrzecijastwa zespolenia
formy itreci11, ktre moe pojawi si na rnych szczeblach organizacji tekstu. Najogl9
Ezoteryczny jzyk programowania, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide
Web: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ezoteryczny_j%C4%99zyk_programowania.
10
Syntetyczny przegld prac na ten temat zawiera np. praca A.Waka, Zachodni ezoteryzm jako
prba alternatywnego komentarza do Biblii, w: Alternatywno ipluralizm wspczesnoci auniwersalizm
chrzecijaski, Lublin 2012, por. wszczeglnoci cz powicon ezoterycznej hermeneutyce, s.292-293.
11
Dziki takiemu zespoleniu tre staje si dostpna za pomoc formy, moe by zformy odczytana.
Zespolenie to sprawia zarazem, e wystpienie konkretnego typu tekstu aktywizuje cechy jemu waciwe,
co pozwala odbiorcy zaakceptowa ten tekst isytuowa go wdanym kontekcie. Wpewnym skrcie
mona powiedzie, e czynniki pragmatyczne (wtym np. historyczne, kulturowe, spoeczne), kooperujc
zsystemowymi moliwociami jzyka, formuj wzorce (stereotypy) tekstowe odpowiadajce okrelonym
celom komunikacyjnym wokrelonych sytuacjach komunikacji (por. A.Duszak, Tekst, dyskurs,

98 Viara Maldjieva

niej mwic, rozerwanie to polega przede wszystkim na naruszeniu regu semantycznych


ina naruszeniu regu pragmatycznych12.
1.1.1. Wprzypadku regu semantycznych chodzi ouycia przenone, wtym wszelkiego rodzaju uycia wyrae alegorycznych, symbolicznych oraz metafor iinnych rodzajw
analogii;
1.1.2. Wdrugim wypadku mamy do czynienia ze stylistyczn heterogenicznoci
tekstw, czyli zobecnoci wjednym tekcie fragmentw nalecych do rnych odmian
igatunkw. Oddzielenie formy od treci stwarza potencjalnie warunki do zniesienia
tosamoci tekstw iwyraonych tymi tekstami doktryn.
1.2. Obserwacja tekstw (neo)gnostyckich wzestawieniu ztekstami chrzecijaskimi
kae uzna wstpne spostrzeenie za niewystarczajce dla jednoznacznego odrnienia
tych dwch zbiorw. Wszak przenone uycia nazw niekiedy take oparte na rozbudowanym acuchu skojarze nie s obce Pismu witemu, obfituj wnie np. pisma
Ojcw Kocioa. To samo mona powiedzie oheterogenicznoci gatunkowej wystarczy
tu wspomnie ewangelie czy listy w. Pawa inkrustowane fragmentami nalecymi do
rnych gatunkw.
1.3. Dalsza konfrontacja tekstw chrzecijaskich ignostyckich odkrywa jednak,
jak si zdaje, pewn zasadnicz rnic13. Chciaabym j wtym miejscu zapowiedzie,
uywajc jako etykiety dla caego jzyka ezoterycznego (gnostyckiego) okrelenia Hansa
Jonasa dotyczcego alegorii gnostyckiej: odwrcenie na opak14, ktre staje si, jak pisze
autor winnym miejscu: rdem nowej mitologii, [] rewolucyjnym narzdziem jej
wyonienia si15.
1.3.1. Owo odwrcenie na opak manifestuje si na wszystkich szczeblach systemu
jzykowego iaspektach funkcjonowania jego jednostek. Jego ostatecznym wynikiem jest
zmiana (wtym take zanegowanie) treci doktryny wnaszym wypadku chrzecijaskiej,
ktrej form uywa pasoytniczo tekst ezoteryczny.
1.3.2. Odwrcenie polega na tym, e zostaje proklamowana arbitralnie ustanowiona
nowa tre przy uyciu waciwych dla tekstw chrzecijaskich form. Arbitralno
zespolenia nowej treci ze star form wie si zbrakiem spjnego systemu regu interpretacyjnych, ktre byyby stae, zrozumiae (intersubiektywnie sensowne) iznane
odbiorcom. Mona przypuszcza, e norm interpretacyjn staj si wtakim wypadku
komunikacja midzykulturowa, Warszawa 1998). Powstaje co wrodzaju kanonu analogicznego do
kanonu ikonograficznego, ktry wanie przewiduje zespolenie formy itreci wsposb stay. Por. tzw.
kanon obowizkowy (kanon tradycji literackiej) wR.Nycz, Intertekstualno ijej zakresy: teksty, gatunki,
wiaty, w: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, Warszawa 1995.
12
Wprzyblieniu termin ten wtym miejscu pokrywa si znaczeniowo zterminem norma stylistyczna.
13
Nie jest to jedyna realizujca si jzykowo rnica midzy tymi dwoma typami tekstw; wtej
pracy jest ona wcentrum uwagi.
14
H.Jonas, Religia Gnozy, Platan, Krakw 1994, s.109.
15
H.Jonas, dz.cyt., s.108.

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 99

wizje czy idee i/lub dorane potrzeby pragmatyczne (np. perswazyjne) interpretatora
(zobacz niej 5.).
2. Wdalszej czci pracy zostan ukazane niektre jzykowe mechanizmy odwrcenia
zwizanego gwnie zsymbolami iwszczeglnoci mechanizmy arbitralnego ustanawiania
(wprowadzania) nowego symbolu oraz arbitralnej (re)interpretacji istniejcego symbolu.
2.1. Wpierwszym wypadku odwrcenie polega na zamianie literalnego16 uycia
znaku, formy jzykowej wtekcie kanonu17, na uycie symboliczne wnowym tekcie lub
na zamianie interpretacji literalnej wtekcie kanonu na symboliczn wnowym tekcie,
czsto bdcym egzegez tego pierwszego.
Zamian uycia literalnego na symboliczne ilustruje nastpujcy fragment, wktrym
owosienie, broda staj si symbolami istotnymi dla doktryny gnostyckiego autora:
(1) Nie sdcie, e wszystko jest wgowie. Wgowie jest bardzo maa cz. Ta zaronita
cz jest odczuwaniem. Ta cz gowy, ktra jest owosiona, tam s uczucia. Wuczuciach kryje
si duo pikna, ale iduo za si kryje. To, co rozumne, duch, to ta goa cz twarzy. Caa
owosiona reszta to pozostao po zwierztach. Wosy s ladem po krlestwie zwierzcym. Tym
ono si wyrnia. Kobieta wyrnia si tym, e ona pozbya si brody. Czym jest kobieta? Tym,
co jest bez brody. Broda wyobraa to, co szorstkie wczowieku. Broda to niewychowana wola
czowieka. To s nienaturalne podania. Czowiek chciaby wszystko sprbowa. Poniewa
kobieta, kiedy posza do drzewa ycia, miaa brod, azgrzeszywszy utracia brod. Paradoks
wtym: ten, ktry j skusi, mwi: Ja ci naucz nie mie brody, eby ci rozpoznawa Adam.
Adam mia brod, on nie zna tej sztuki. Nie umia ogoli brody. Mczyzna do dzi si goli.
Kobieta zrobia ten znak iowosienie znikno. Inaczej mwic: Zpowodu poznania dobra
iza wniej zagodniay uczucia. Poniewa Adam zosta stworzony zziemi, zktrej stworzone
s te zwierzta, on ma szorstki element. Poniewa kobieta zostaa stworzona zdelikatniejszej
czci, zebra, zsubtelnej materii, jej twarz staa sie gadka. PD 118
Aoto przykad symbolicznej interpretacji wyrae literalnie uytych wtekstach
ewangelicznych na potrzeby egzegezy ezoterycznej:
(2) Termin trdowaci czsto oznacza tych, ktrzy nie przeszli inicjacji do wyszego krgu
wsplnoty lub byli przez ni odrzuceni. lepi to ci, ktrzy nie byli dopuszczeni do Drogi,
istd nie widzieli wiatoci. Wtej perspektywie teksty ouzdrawianiu lepca lub uzdrawianiu trdowatego odnosz si konkretnie do procesu nawracania ku Drodze. Zniesienie
ekskomuniki opisywano jako powstanie zmartwych (termin szczeglnie wany; zostanie
Literalno jest tu szerzej rozumiana, awic zakada nie tylko tzw. nieprzenone uycia, lecz take
uycie wramach poprawnie zbudowanej analogii waciwej.
17
Okrelenie tekst kanonu uywane jest tu na zasadzie pewnego skrtu, odsyajcego do zbioru
tekstw tworzcych kanon tekstw chrzecijastwa rozumiany jak wyej w1.1., por. te przyp. 11. Nale
do niego m. in. tekst Pisma witego, teksty Tradycji iUrzdu Nauczycielskiego Kocioa.
18
, ( , 09.05.1937 10:00 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com, komentarz do tekstu
Ez 18. Tu idalej tumaczenia tekstw zjzyka bugarskiego V.M.Na oznaczenie tego autora stosujemy
skrt PD.
16

100 Viara Maldjieva

omwiony pniej). Okrelenie kogo jako osoby nieczystej mwi, e jest to nieobrzezany
poganin, achory to czowiek bdcy wpublicznej lub kapaskiej nieasce. LG19
2.2. Wdrugim wypadku istniejcy wtekcie kanonu symbol moe zosta zdegradowany, czyli zinterpretowany literalnie, lub reinterpretowany, czyli przeksztacony
wnowy symbol.
Naley wstpnie zauway, e wanalizowanym materiale degradacja symbolu jest
zjawiskiem znacznie rzadszym ni symboliczna interpretacja ireinterpretacja. Porwnaj
przykad literalnego potraktowania symbolu ztekstu wyjciowego:
(3) [Lisy maj nory iptaki powietrzne gniazda, lecz Syn Czowieczy nie ma miejsca,
gdzie by gow mg oprze (k 9,58)]. Najwiksi spord wielkich s bezdomni O20
(4) Chrystus mwi jeszcze: Jam jest chlebem ywym, ktry znieba zstpi. Idea ta jest
zupenie zrozumiaa dla czowieka, bo on sam robi sobie chleb iwie, jaka jest jego cena. On
wie, e bez chleba nie ma ycia. PD 221
Porwnaj przykad reinterpretacji symboli:
(5) [Iwycignwszy rk ku swoim uczniom, rzek: Oto moja matka imoi bracia. Bo kto
peni wol Ojca mojego, ktry jest wniebie, ten Mi jest bratem, siostr imatk. (Mt 12,49-50)]
Satya Sai Baba:
Ojcem jest Prawda. Mio jest Matk. Mdro jest synem. Spokj jest crk. Powicenie
jest bratem. Aspiranci duchowi s przyjacimi. Takiemu pokrewiestwu trzeba dawa
pierwszestwo itakie zwizki trzeba kultywowa. SA 4622
Arbitralna interpretacja symboliczna ireinterpretacja symbolu wystpuj obok siebie
czsto wegzegezie przypowieci ewangelicznych, wktrych opisana sytuacja jako cao
stanowi zoony symbol. Interpretacja gnostycka na og rozkada cao na czci, akada
zczci otrzymuje symboliczn (re)interpretacj. Porwnaj np.:
(6) [Poka wam, do kogo podobny jest kady, kto przychodzi do Mnie, sucha sw moich
iwypenia je. Podobny jest do czowieka, ktry buduje dom: wkopa si gboko ifundament
zaoy na skale. Gdy przysza powd, potok wezbrany uderzy wten dom, ale nie zdoa go
naruszy, poniewa by dobrze zbudowany. (k 6,47-48)]
Satya:
Wiara wDuchow wiato [obecn wczowieku jako Iskra Boa] jest fundamentem.
Ciche zadowolenie zlosu [wkadych okolicznociach] to ciany. Powicenie to dach.
Samourzeczywistnienie za [ujawnienie wiata] to gotowy dom. Dopiero wwczas ycie
znajduje swoje wypenienie. SA 58
L.Gardner, Krew zkrwi Jezusa, Wydawnictwo Da Capo, Warszawa 1998. Wtekcie LG.
Bhagavan Sree Rajneesh-Osho, Come Follow Me, Talks on Jesus. 1976, by Rajneesh Foundation,
przekad przytoczonych fragmentw V.M.Na oznaczenie tej pozycji stosujemy wtekcie skrt O.
21
, ( , 25.07.1937 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
22
Tu idalej skrtem SA oznaczono fragmenty zDobra nowina Issy iSai. Odwieczna prawda
wnaukach Jezusa Chrystusa iSatya Sai Baby, Wrocaw: Oficyna wydawnicza Sapere ausuris 1996. Cyfra
oznacza numer strony.
19
20

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 101

3. Na paszczynie znaczenia wymienione zamiany s wynikiem m. in. pewnych


operacji na treciach dokonanych wstrukturze semantycznej tekstu kanonu, ktrych
istot jest zmiana relacji midzy skadowymi pojciami. Chodzi najczciej oustanowienie relacji identycznoci midzy treciami nieidentycznymi wtekstach doktryny
chrzecijaskiej oraz oustanowienie innych nowych (nieistniejcych wtekcie kanonu)
lub odmiennych (od tych wtekcie kanonu) relacji treciowych.
3.1. Nowa lub odmienna relacja (wtym relacja identycznoci) moe by wyraona
explicite za pomoc swojego standardowego wykadnika jzykowego23 albo innego
funkcjonalnie rwnowanego wykadnika jzykowego24.
Ilustracj eksplicytnie wyraonej relacji identycznoci jest nastpujcy fragment:
(7) [Zkrlestwem Boym dzieje si tak, jak gdyby kto nasienie wrzuci wziemi. Czy
pi, czy czuwa, we dnie iwnocy, nasienie kiekuje ironie, on sam nie wie jak. Ziemia sama
zsiebie wydaje plon, najpierw dbo, potem kos, apotem pene ziarnko wkosie. Agdy
stan zboa na to pozwala, zaraz zapuszcza si sierp, bo pora ju na niwo. (Mk 4, 26-29)]
Satya: Ziemi jest wiadomo czowieka, aziarnem sowa duchowego nauczania. SA 53
Eksplicytnie wyraona relacja identycznoci wystpuje te wprzykadach (1), (2),
(5), (6). S one zarazem ilustracj jeszcze jednej cechy egzegezy neognostyckiej ot
czsto posuguje si ona caymi sekwencjami identyfikacji. Zjawisko to ma zwizek ze
wspomnianym wyej rozkadaniem caoci isymboliczn (re)interpretacj kadej czci
zosobna (zob. 2.2.).
Przykad (4) zkolei ilustruje eksplicytne wprowadzenie relacji przyczynowej (czowiek
rozumie ide, e Chrystus jest chlebem ywym, bo sam sobie robi chleb). Porwnaj te
explicite wprowadzone relacje wnioskowania iprzyczyny wprzykadzie (1):
Paradoks wtym: ten, ktry j skusi, mwi: Ja ci naucz nie mie brody, eby ci rozpoznawa Adam. Adam mia brod, on nie zna tej sztuki. Nie umia ogoli brody. Mczyzna
do dzi si goli. Kobieta zrobia ten znak iowosienie znikno. Inaczej mwic: Zpowodu
poznania dobra iza wniej zagodniay uczucia. Poniewa Adam zosta stworzony zziemi,
zktrej stworzone s te zwierzta, on ma szorstki element. Poniewa kobieta zostaa stworzona zdelikatniejszej czci, zebra, zsubtelnej materii, jej twarz staa sie gadka. PD 1
3.2. Jednak owiele czciej wtekstach ezoterycznych ito take naley zaliczy do
ich specyficznych cech arbitralnie ustanowiona lub zmieniona relacja nie jest wyraona
23
Za podstawowy wykadnik jzykowy relacji uznaje si wyraenie zdaniowe ookrelonej strukturze
formalnej, ukonstytuowanej przez jakie wyraenie funkcyjne (np. spjnik). Tak dla jzyka polskiego
standardowym wykadnikiem jzykowym relacji identycznoci bdzie struktura zdaniowa p jest (to) q,
relacji przyczynowej struktura p bo / poniewa / dlatego e q, relacji wnioskowania struktura skoro p,
q, relacja wynikania struktura p awic / zatem q itd. Wmiar kompletn list polskich struktur zdaniowych zawiera M.Grochowski, Skadnia wyrae polipredykatywnych, W: Gramatyka wspczesnego jzyka
polskiego, t.I, Skadnia, red. Z.Topoliska, Warszawa 1984.
24
Relacje mog by wyraane rwnie wsposb leksykalny, wtedy wyraenie zdaniowe zawierajce
leksykalny wykadnik jest przeksztacalne na wyraenie standardowe. Por. np. Przyczyn p jest q p bo
q ipod.

102 Viara Maldjieva

explicite. Niemniej jest ona czytelna dla odbiorcy, cho trudniejsza do uwiadomienia,
azatem iweryfikacji, dziki pewnym technikom bazujcym na podstawowych waciwociach spjnego tekstu, takich jak kohezja, koherencja, intencjonalno, akceptabilno,
sytuacyjno, intertekstowo25.
3.2.1. Podstawow technik jzykow wprzypadku nieeksplicytnej zmiany relacji
midzy skadnikami struktury semantycznej tekstu, zaobserwowan wbadanym korpusie
tekstw neognostyckich, jest, najoglniej mwic, kontaktowa pozycja ich formalnych
wykadnikw wpowierzchniowej strukturze tekstu. Wprzypadku relacji, ktrych wykadnikami s wyraenia zdaniowe, chodzioby oich bezporednie bezspjnikowe nastpowanie po sobie. Za spraw akceptabilnoci, czyli nastawienia odbiorcy na traktowanie
powizanych zda jako spjnego tekstu, jest on gotw odczytywa zwizek pozycyjny
jako wskanik zwizku treciowego irelacjonowa wzgldem siebie treci wyrae zdaniowych. Porwnaj np.:
(8) Jezus rzek, e chleb spoywany podczas ostatniej wieczerzy by Jego Ciaem, awino
byo Jego Krwi. [awic ] Mia na myli to, e wszystkie stworzenia zciaa ikrwi powinny
by traktowane jak On Sam ie nie naley czyni rozrnie wrodzaju: przyjaciel wrg,
my oni. [poniewa ] Kade ciao jest Jego Ciaem, podtrzymywanym przy yciu przez
chleb [pokarm]; kada kropla krwi pynca wyach kadego stworzenia jest Jego oywian
przez energi udzielan przez wino [napj]. SA 56
(9) Ja jestem krzewem winnym, wy latorolami. Wtym wersecie Chrystus pojmuje
krzew winny jako symbol czego. [awic ] Czowiek musi dugo studiowa ycie krzewu
winnego, eby zrozumie gboki symbol, ktry Chrystus woy wniego. Czowiek musi dugo
studiowa chleb, eby zrozumie, jakie energie tkwi wnim. [poniewa ] Bez wewntrznego dowiadczenia rzeczy czowiek nigdy nie zrozumiaby ich sensu, ani nie wyrobiby sobie
waciwego pojcia onich. PD 2
3.2.2. Zkolei koherencja tekstu, na mocy ktrej kolejne nastpujce po sobie wyraenia zdaniowe zawsze zawieraj wyrazy (poczenia wyrazw) tej samej wartoci referencjalnej, odnoszce si do przedmiotu i/lub tematu tekstu itworzce tzw. acuchy
nominacji, sprawia, e odbiorca jest skonny stawia znak rwnoci midzy treciami
wyrazw ogniwami acucha nominacji26. Inaczej mwic, odbiorca zakada istnienie
relacji identycznoci midzy nimi, relacji, ktra notabene nie zostaa eksplicytnie wyraona. Tak wprzykadzie (9) zachodzi niewyraona wprost identyfikacja treci studiowanie
wewntrzne dowiadczenie. Porwnaj te niej (14), (15).
Wklasycznym ju dzi ujciu tekstem jest spjna pod wzgldem semantycznego powizania
treciowych skadnikw (koherencja) iformalnego powizania powierzchniowych skadnikw (kohezja)
sekwencja wyrae zdaniowych powstaa zwoli nadawcy zokrelon intencj (intencjonalno), ktr
odczytuje odbiorca (akceptabilno) oraz wpowizaniu zinnymi tekstami izokrelonym kontekstem
spoeczno-kulturowym (intertekstowo) por. np. R.A.de Beaugrande, W.U.Dressler, Wstp do
lingwistyki tekstu, Warszawa 1990; J.Bartmiski, Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, w: Tekst
problemy teoretyczne, red. B.Boniecka iJ.Bartmiski, Lublin 1998, s.9-27.
26
Woparciu oinne kontekstowe wskaniki nawizania ipowierzchniowe wskaniki kohezji.
25

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 103

Tosamo wartoci referencjalnej wyrae (wtym zanegowana) moe by wyraona


wacuchach nominacji za pomoc leksykalnych synonimw iantonimw oraz wszelkiego rodzaju formalnie identycznych lub bliskich wyrae (np. wyrazw pokrewnych). Wystpienie wyrae tego typu wtekcie rwnie wzmacnia gotowo odbiorcy do uznania
identycznoci lub bliskoci ich treci bez szukania uzasadnienia ibywa wykorzystywane
dla komunikowania relacji identycznoci treciowej wsposb nieeksplicytny. Ilustracj
zastosowania takiej techniki moe by nastpujcy fragment:
(10) [AJa wam powiadam: Kady, kto si gniewa na swego brata, podlega sdowi. Akto
by rzek swemu bratu: Raka, podlega Wysokiej Radzie. Akto by mu rzek: Bezboniku,
podlega karze pieka ognistego. (Mt 5,22)].
Zawsze powtarzam, e czysto mowy prowadzi do czystoci umysu. Nalegam wic
na to, eby mwi spokojnie, agodnie inieduo. adnego gniewu, adnego uniesienia,
adnej niechci. Taka mowa nie doprowadzi nigdy do sprzeczki, podwyszonego cinienia
krwi idzielcych ludzi urazw; bdzie natomiast sprzyja wzajemnemu szacunkowi isympatii. SA 37
Porwnaj te (15) narodzi si zwody iDucha narodzi si zwasnego ducha iwasnej
duszy.
Technika nieeksplicytnej identyfikacji za pomoc formalnego podobiestwa wyrae,
notorycznie stosowana wwykadzie ezoterycznym, prowadzi do klasycznych dla tych
tekstw iodnotowywanych przez badaczy antynomii27 typu: przebstwienie czowieka
bosko czowieka; nawrcenie owiecenie ipodobne.
3.2.3. Ustanowienie relacji identycznoci niezakomunikowanej wprost odbywa si
rwnie za pomoc przeniesienia wyrae zkontekstu kolokacji niemetaforycznej wkontekst kolokacji metaforycznej. Podobna transformacja uycia nieprzenonego wuycie
przenone przy jednoczesnym utosamieniu treci wyrae jest moliwa znowu dziki
tosamoci (rzadziej bliskoci) formalnej. Porwnaj np. potok na kuli ziemskiej potok
ludzkiego ycia wnastpujcym fragmencie:
(11) Jest na kuli ziemskiej mnogo rwcych potokw. Skd pochodzi ich woda? Zoceanu, oczywicie. Zastanwcie si, ile przeszkd musz pokona strumienie, zanim osign
swj cel ocean!
Rwcy potok ludzkiego ycia zrodzi si ze szczliwoci Duchowego Istnienia imusi
osign to wanie rdo, zktrego wypyn. SA 77
Jak wida zprzytoczonego przykadu, technika metaforyzacji moe wspwystpowa zinnymi technikami nieeksplicytnej identyfikacji treci (porwnaj ocean rdo
Duchowe Istnienie).
Porwnaj te niej (13) ogie ogie Miosci Boga, (14) dzieci Ojca znieba krople
oceanu, iskierki ognia.
3.3. Pragmatycznym czynnikiem wzmacniajcym skuteczno semantycznego odwrcenia na opak realizowanego za pomoc opisanych operacji na treciach staje si
Por. np. wstp A.Posackiego do: A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, Wyd. WAM, Krakw 1997.

27

104 Viara Maldjieva

heterogeniczno pod wzgldem wykadnikw rejestru. Obok wykadnikw rejestru


potocznego, ze znaczcym nateniem wystpuj cechy jzykowe tekstu dydaktycznego
inaukowego, np. wzakresie leksyki iskadni. Mona wtym wypadku mwi oswoistym
odwrceniu, anawet (wielokrotnym) odwracaniu zachodzcym midzy potocznoci
anaukowoci, szczeglnie czstym wtekstach wspczesnych nauczycieli neognozy.
Zpewnym uproszczeniem mona powiedzie, e waciwa myleniu potocznemu wska
perspektywa przy jednoczesnej skonnoci do uoglnie, niespjno ifragmentaryczno
idce wparze zapodyktycznoci iemocjonalnoci28, ksztatujce zakres wprowadzanych
poj, zostaje uwiarygodniona, zalegalizowana, wzetkniciu si zform rejestru naukowego. Wgrze potocznoci znaukowoci zachodzi jednak podwjne odwrcenie: nie
tylko za pomoc formy naukowej pojcia isdy potoczne staj si elementami doktryny,
lecz take skomplikowane isubtelne dystynkcje ztekstu kanonu zostaj za pomoc formy
potocznej sprowadzone do konstruktw wiedzy potocznej oreferencji ograniczonej do
pojedynczych przedmiotw bd niewielkich zbiorw. Porwnaj np.:
(12) Pewna biedna kobieta zachorowaa izwrcia si do lekarza po rad. Lekarz poleci
jej pi trzy yki dziennie oliwy. Ona jednak nie miaa pienidzy, eby speni polecenie lekarza.
Zastanawiaa si, co zrobi, czym zastpi oliw. Raptem przyszo jej do gowy, eby zastpi
smalcem. Poniewa miaa dosy smalcu, roztopia iprzepucia przez drewnian rurk. Itak, zamiast oliwy, pia smalec, lecz zwiar, e jej si poprawi. Rzeczywicie, niedugo po tym nastpia
poprawa. Kobieta wszdzie rozpowiadaa, jak zastpia oliw smalcem isi wyleczya. Waciwie
smalec nie jest godzien polecenia. winia jest symbolem skrajnego indywidualizmu. Jeli jedna
tylko wiska komrka dostanie si do ludzkiego organizmu, innych cztery czy pi komrek
musz j otoczy istrzec, eby nie spowodowaa jakiej szkody. wiskie komrki przynosz
wicej szkody ni poytku. Wiedzc otym, Mojesz zakaza ydom je wieprzowin. PD 329
Porwnaj te fragmenty (1) i(11).
4. Obserwacja jzykowych mechanizmw odwrcenia na opak wtekstach neognozy
pozwala zauway kolejn ich waciwo: pewn dynamik polegajc na tym, e operacje
przeksztace semantycznych (zobacz wyej 3.1. 3.2.) itowarzyszce im zmiany rejestru
(3.3.) bardzo czsto pojawiaj si wielokrotnie nawet wramach jednego fragmentu tekstu.
4.1. Eksplicytne ustanowienie lub zmiana interpretacji symbolu mog odby si
wielokrotnie wramach jednego fragmentu tekstu, porwnaj np.:
(13) [Przyszedem rzuci ogie na ziemi ijakebym pragn, aby ju zapon. (k
12,49)]
Oto jak Sai Baba objania [znaczenie] materializowanego przez siebie popiou, zwanego
wibhuti: Symbolizuje on cykl ycia-mierci, wktrym wszystko redukuje si do popiou.
Zprochu ciaa si rodz ido prochu wracaj. Popi lub proch to ostateczny stan wszystkich
rzeczy materialnych. Wkontekcie duchowym wibhuti stanowi ostrzeenie iprzypomnienie
Por. T.Howka, Mylenie potoczne. Heterogeniczno zdrowego rozsdku, Warszawa 1986.
, ( , 15.08.1943 10:00 , ),
[online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
28
29

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 105

dla przyjmujcego, e powinien zarzuca dze ispala wszystkie namitnoci wogniu Mioci
Boga, dziki czemu oczyszczaj si myli, sowa iczyny. Taka jest symbolika chrzecijaskiego
Popielca. SA 65
4.2. Podobnie wprzypadku nieeksplicytnego ustanowienia relacji identycznoci na
niewielkim odcinku tekstu mona zaobserwowa co wrodzaju acucha identyfikacji,
porwnaj np.:
(14) [Jeli wic wy, cho li jestecie, umiecie dawa dobre dary swoim dzieciom, oile
bardziej Ojciec znieba da Ducha witego tym, ktrzy Go prosz. (k 11, 13)]
Sowa Satyi Sai: Jeli zastanowicie si gbiej, to uprzytomnicie sobie, e Pan nie odmwiby
nikomu szansy osignicia Siebie. Iskierkom tego samego ognia, kroplom tego samego oceanu
jak mgby ogie czy ocean odmwi schronienia. Pan nie odmwi inie odepchnie! SA 62
(15) Chrystus mwi: Jeli si kto nie narodzi zwody izDucha, nie moe wej do
krlestwa Boego. Symbolicznie, jeli si nie narodzicie zwaszego ducha izwaszej duszy,
nie moecie wej do krlestwa Boego. Jeli si nie narodzicie zwaszego umysu izwaszego
serca, nie moecie suy Bogu; nie moecie si sta obywatelami krlestwa Boego, jeli nie
narodzicie si zDucha, ztego, co mocne isilne, izmioci, tj. zwody. PD 430
4.3. Wprzypadku transformacji kontekstu niemetaforycznego wkontekst metaforyczny przy jednoczesnym utosamieniu treci wyrae obserwuje si inny rodzaj wielokrotnego stosowania operacji semantycznych izmian rejestru: rekurencyjne przejcie od
przenonie do nieprzenonie uytych wyrae iodwrotnie, czsto woparciu opotoczne
mylenie. Porwnaj np.:
(16) [] zazwyczaj Bogini objawia si za jej [wody V.M.] porednictwem. Moe dlatego, e woda jest rdem ycia? Czowiek zostaje poczty wwodzie iprzebywa wwodach
podowych przez dziewi miesicy. Woda jest rwnie symbolem kobiecej mocy. Mocy, ktrej
aden mczyzna nawet najbardziej wiaty idoskonay nigdy nie bdzie mg posiada.
[] Wkadej religii wiata iwkadej tradycji zawsze si Ona pojawia, przybiera jedynie
odmienn posta. Poniewa jestem katolikiem, dostrzegam J wwizerunku Najwitszej
Marii Panny. PC31
(17) Dopki czowiek jest wruchu, dopty bdzie spotyka ipoznawa ludzi. Jeli przestanie chodzi, nikogo nie moe spotka. Co innego, jeli kto osobicie przyjdzie do niego igo
odwiedzi. Wogle to czowiek, ktry nie moe chodzi, nie moe si rusza, jest wstrasznej
sytuacji. Poniewa nogi s symbolem cnt, sytuacja czowieka, ktry nie pracowa nad swoimi
cnotami, jest straszna. Kto rozwin swoje cnoty, chodzi cicho iagodnie, tak jakby nie stpa
po ziemi. Im mniej ociosany jest czowiek, tym haaliwiej chodzi. PD 532
30
, ( , 14.02.1940 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com.
31
Paulo Coelho, Na brzegu rzeki Piedry usiadam ipakaam, Drzewo Babel, Warszawa 1998.
Wtekcie stosujemy skrt PC.
32
, ( , 03.09.1941 , ), [online];
[dostp: 30.04.2012]. Dostpny w World Wide Web: http://www.beinsaduno.com.

106 Viara Maldjieva

(18) [Lisy maj nory iptaki powietrzne gniazda, lecz Syn Czowieczy nie ma miejsca,
gdzie by gow mg oprze (k 9,58).] Najwiksi spord wielkich s bezdomni Drzewa,
zwierzta, ptaki sama przyroda je chroni; one maj dom Na tej ziemi tylko czowiek
jest bezdomny, tylko czowiek jest zewntrzny wszyscy inni s wewntrzni. Std bierze
si religia. Religia to nic innego, jak poszukiwanie domu. O
Dynamika ta utrudnia racjonalny osd zasadnoci wprowadzenia nowych symboli i/lub
reinterpretacji istniejcych, co uatwia przyjcie dokonujcego si wten sposb odwrcenia.
4.4. Wprzytoczonych przykadach wida rwnie charakterystyczne dla badanych
tekstw wspwystpowanie rnych mechanizmw rozerwania konwencjonalnego zespolenia formy itreci. Nastpny fragment ilustruje wspdziaanie rnych sposobw semantycznego ipragmatycznego odwrcenia wramach jednego wywodu doktrynalnego:
(19) Chrystus mwi do Tomasza: W swj palec do Mojej rany. On nie mwi mu,
eby woy rodkowy palec, lecz wskazujcy palec palec ludzkiej szlachetnoci. Palec jest to
Boska miara, ktr mierzy si rzeczy. Kiedy woy palec wskazujcy do swojej rany, na nim
kadzie te kciuk, eby utworzy krzy. Zatem krzy to nic innego, jak tylko symbol, znak,
powstay zpalca wskazujcego czowieka, na ktrym pooony jest jego pierwszy palec to,
co Boskie wczowieku. Awic, kiedy Bg chce nas dowiadczy, zmusza nas do tego, abymy
woyli swj pierwszy palec do Jego rany, po czym on sam kadzie swj palec na nim. Tylko
wten sposb czowiek moe wydosta si ze zych warunkw. Takie jest gbokie pojmowanie
tego wersetu. Tylko tak mona wychowywa czowieka. Jeli czowiek nie potrafi znale wsobie
tej wielkiej mocy, ktra pozwoli mu zrozumie sens tego wersetu, dugo jeszcze pozostanie wtej
sytuacji, wktrej znajduje si dzi. Ikady, kto chce zrozumie t nauk, powinien zrozumie,
jak jest utworzony krzy. Kiedy utworzy ten krzy, moe powiedzie jak Chrystus: Pokj
wam. Sam zsiebie czowiek jest takim krzyem. PD 633
5. Obserwacja typw zmian, ktre zostay wtym miejscu okrelone mianem odwrcenia na opak, rodzi pytanie oto, na ile autorzy tekstw chrystianizujcej neognozy s
wiadomi efektw jzykowych dziaa prowadzcych do owych odwrce, azatem, czy s
one przez nich zamierzone. Odpowied na to pytanie nie jest moliwa tylko na gruncie
jzyka, lecz wymagaaby dowodw np. na to, e autor danego tekstu zna lub mg pozna
tre tekstu kanonu, jego norm interpretacyjn, jego reguy konwencjonalnego zespolenia
formy itreci (porwnaj wyej 1.1.), bo jeli tak, to wprowadzone przez niego zamiany
(odwrcenia) naleaoby uzna za wiadome, zamierzone iukierunkowane na osignicie
okrelonych skutkw. Pozytywnie zdaje si odpowiada na to pytanie wstosunku do
staroytnej gnozy Hans Jonas, twierdzc, e odwrcenie na opak jest narzdziem jej
[nowej mitologii] wyonienia si wobliczu mocno obwarowanej tradycji, ktr zamierza
obali idlatego wanie zasad [] musi by paradoks, anie zgodno ztradycj34.
, , ( , 09.04.1939 ,
), [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://www.beinsaduno.com,
33

komentarz do J 20,19 nn.


34
H.Jonas, dz.cyt., s.108.

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 107

5.1. Fakty zycia autorw analizowanych wtej pracy tekstw pozwalaj sdzi, e
odrzucenie chrzecijaskiej normy interpretacyjnej (przy zachowaniu kanonicznej formy)
izastpienie jej kluczem preegzystujcego systemu idei35 jest dziaaniem zamierzonym.
Podam dwa przykady:
Zaoyciel gnostycko-okultystycznej wsplnoty Biae Bractwo, Petyr Dynow (18641944)36, jest synem bugarskiego ksidza prawosawnego; po ukoczeniu protestanckiego
seminarium wSwisztowie, wlatach 1888-1895 studiuje teologi na protestanckim
Uniwersytecie Teologicznym wBostonie. Tu zapoznaje si znowoczesnymi prdami filozoficznymi, wtym take zruchem teozoficznym. Wedug niektrych przekazw 7 marca
1897 roku Petyrowi Dynowowi wcudowny sposb objawione zostaje to, czym ma si
zajmowa wswojej dalszej dziaalnoci. Rezultatem tego wydarzenia jest jego wystpienie
wWarnie wpadzierniku 1898 roku, zatytuowane Apel do mojego narodu37, wktrym
ogasza, e jest wybracem niebios, wysanym na ziemi, aby speni wan misj. Mowa
koczy si sowami Ja jestem Elochim, Anio Przymierza Paskiego, wktrych autor
de facto utosamia si zDrug Osob Trjcy witej. Na pocztku goszenia od 1901
roku do poowy lat dwudziestych Petyr Dynow podruje po Bugarii, wykadajc
swoj nauk na prelekcjach, ktre odbywaj si zawsze wniedziel, ogodzinie dziesitej
(wczasie, kiedy na og wbugarskich kocioach prawosawnych jest celebrowana Msza
wita). Prelekcje te maj struktur homilii wyjaniajcej fragment Pisma witego.
Paulo Coelho zkolei pobiera nauk wjezuickiej szkole im. witego Ignacego wRio
de Janeiro. W1979 wyjecha do Europy, gdzie zwiedza wiele krajw. Podczas pobytu
wobozie koncentracyjnym wDachau mia widzenie, wktrym ujrza pewnego mczyzn. Dwa miesice pniej spotka tego samego czowieka wkawiarni wAmsterdamie
idugo rozmawiali, wymieniajc swoje pogldy idowiadczenia. Mczyzna, ktrego
tosamoci Coelho nigdy nie ujawni, zosta jego duchowym przewodnikiem izachci
go, by powrci do katolicyzmu, eby wprowadza do Kocioa dobr stron magii38.
Zaproponowa mu te, eby odby pielgrzymk redniowiecznym szlakiem do Santiago del Compostela. Paulo zacz zgbia symbolik chrzecijastwa. Jak sam mwi:
Od 1982 roku nale do grupy zajmujcej si studiami nad jzykiem symbolicznym
wKociele katolickim. To luna grupa, nie jakie cise zgromadzenie39. Nie chodzi nam
Por. przyp. 5.
Por. . , , 1994.
37
. , dz.cyt., s.14.
38
Por. Juan Arias, Zwierzenia pielgrzyma. Rozmowy zPaulem Coelho, Drzewo Babel, Warszawa
2003, s.99-10, gdzie Coelho twierdzi, e jest magiem odrzucajcym czarn magi, wodrnieniu od
biaej magii, ktra ma nie dobro ludziom.
39
Zjaw, ktr po raz pierwszy spotka wDachau, Coelho przedstawia wswoich wypowiedziach jako
czonka pewnego tajemnego zakonu katolickiego onazwie RAM, do ktrego ion wstpuje, jednoczenie
deklarujc powrt do katolicyzmu. Tajemniczy zakon RAM jest stowarzyszeniem ezoterycznym majcym
na celu pogbianie duchowoci swoich czonkw. Por. M.Salwowski, Paulo Coelho duchowy mistrz czy
faszywy prorok?, Radom 2004, s.36.
35
36

108 Viara Maldjieva

orozwaania teoretyczne, tylko oprzeycie. W1989 roku odbyem dwie pielgrzymki.


Pierwsz zgranicy francusko-hiszpaskiej do Santiago. Druga pielgrzymka bya zupenie
inna. Mimo e nazywa si ona Droga do Rzymu, nie wymaga fizycznego przemieszczania si. Nie ruszaem si wogle zLourdes, ktre sobie wybraem. Wtej pielgrzymce
chodzi ozgbianie jzyka symboli za pomoc intuicji. Polega to na tym, e wprowadza
si wycie nasze sny: jednego dnia nimy, nastpnego musimy robi to, co nam si
nio. Kierujemy si tylko swoimi intuicjami isnami. Co si wtedy dzieje, trudno jest
wytumaczy. Pierwsz pielgrzymk nazwabym msk to przestrze, ktr musimy
pokona, linearno, czowiek kieruje si wniej dyscyplin. Podczas drugiej walczy si
zczasem naley spdzi wokrelonym miejscu 70 dni. Drog dyktuj sny. To wanie
wtedy odkryem kobiec stron mojej duszy. Udao mi si to zaakceptowa dopiero
w1994 roku napisaem wtedy ksik Na brzegu rzeki Piedry usiadam ipakaam40.
Warto na marginesie odnotowa, e wobydwu podanych przykadach autorzy przechodz inicjacj okultystyczn.
5.2. Uycie wyrazu ezoteryczny wkolokacji moralno / etyka ezoteryczna znowu daje
nam ciekaw wskazwk. Wedug wybitnego brytyjskiego utilitarysty Henriego Sidgwicka,
moralno ezoteryczna zakada, e zgodnie zutylitarystycznymi zasadami wpewnych
okolicznociach suszne moe by uczynienie izalecenie prywatnie czego, czego nie
mona propagowa otwarcie; suszne moe by nauczanie otwarcie jednej grupy osb tego,
czego nie mona naucza innej; nie jest wykluczone, e jeli utrzymamy to we wzgldnej
tajemnicy, suszne bdzie uczyni co, co byoby ze, gdybymy dokonali tego na oczach
caego wiata, anawet, gdy wszystko zachowamy wcakowitej tajemnicy, co czego nie
mona nawet zaleci prywatnie41. Oto niektre zdaleko idcych nastpstw podobnego
stanowiska42, ktre s znane zgnostyckiego kodeksu moralnego:
K.Bielas, Drog dyktuj sny, Wysokie Obcasy, 8 lipca 2000, [online]; [dostp: 30.04.2012].
Dostpny wWorld Wide Web: http://paulocoelho.pl/coelho/artykuly_i_wywiady/droge_dyktuja_sny.
html.
41
Por. H.Sidgwick, The Methods of Ethics, 7th edition, (London: Macmillan, 1907), p. 489, cyt.
za: K.de Lazari-Radek, P.Singer, Secrecy In Consequentialism: ADefence Of Esoteric Morality, Ratio
23(2010),s. 57-58, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web: http://etykapraktyczna.
pl/blog/etyka-ogolna/utylitaryzm/moralnosc-ezoteryczna.html. Wedug tych autorw tzw. niepryncypialny konsekwencjalizm regu dopuszcza, e wwyjtkowych przypadkach, gdy przestrzeganie reguy
nie jest najbardziej uyteczne, mona zama regu moraln kierujc si bezporednio rachunkiem
skutkw. Naley uwaa, aby amanie zasad moralnych nie promowao takiego dziaania uinnych, gdy
wtedy zmniejszalibymy uyteczno zwizan zich spoecznym obowizywaniem. Poniewa amanie
zasad moralnych, przy jednoczesnym unikaniu promocji takich praktyk, najlepiej uzyska mona
wtajemnicy, konsekwencj takiego zaoenia jest etyka ezoteryczna. Jeli znajdziemy si wsytuacji,
wktrej przestrzeganie reguy moralnej (np. nie kradnij) daoby wswych skutkach gorsze rezultaty ni
jej zamanie, dziki zaleceniom etyki ezoterycznej po cichu moemy zwiksza uyteczno naszych
dziaa, nieburzc przy tym utylitarnej roli zasad, ktre przestrzegane koordynuj yciem spoecznym.
(http://etykapraktyczna.pl/blog/etyka-ogolna/utylitaryzm/trzy-typy-konsekwencjalizmu).
42
Przytoczone wedug K.de Lazari-Radek, P.Singer, dz.cyt.
40

Jzyk ezoteryzmu aezoteryczny jzyk. Konsekwencje etyki ezoterycznej 109

Istniej czyny, ktre s suszne tylko wtedy, gdy nikt albo prawie nikt onich nie
wie. Suszno czynu zaley zatem od jego utajnienia.
Niektrzy wiedz lepiej od innych, co susznie jest uczyni wdanych okolicznociach.
Istniej co najmniej dwa zbiory zasad, kodeksy moralne etc., ktre bd uyteczne
dla rnych grup ludzi (dla tych, co wiedz lepiej igorzej). Mogoby ztego wynika, e
istniej przynajmniej dwa rne standardy oceny tego, co ludzie czyni.
Wydaje si, e opis dziaa podporzdkowanych skutecznoci zgodnie zreguami
etyki ezoterycznej adekwatnie scala lingwistyczne iekstralingwistyczne fakty itumaczy
obecno wielopaszczyznowych odwrce wtekstach nauczycieli (neo)gnozy. To, co
wezoteryzmie chrzecijaskim byo motywowane wiksz uytecznoci dla adepta
chrzecijastwa, wchrzecijastwie ezoterycznym jest usprawiedliwiane wiksz uytecznoci dla nauczyciela neognostyka.
Bibliografia
Arias J., Zwierzenia pielgrzyma. Rozmowy zPaulem Coelho, Drzewo Babel, 2003.
Bartmiski J., Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej, w: Tekst problemy teoretyczne,
red. B.Boniecka iJ.Bartmiski, Lublin 1998, s.9-27.
Bielas K., Drog dyktuj sny, Wysokie Obcasy, 8 lipca 2000, [online]; [dostp: 30.04.2012].
Dostpny wWorld Wide Web: http://paulocoelho.pl/coelho/artykuly_i_wywiady/droge_dyktuja_sny.html.
de Beaugrande R.A., Dressler W.U., Wstp do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990.
de Lazari-Radek K., Singer P., Secrecy In Consequentialism: ADefence Of Esoteric Morality,
Ratio 23 (2010),s. 57-58, [online]; [dostp: 30.04.2012]. Dostpny wWorld Wide Web:
http://etykapraktyczna.pl/blog/etyka-ogolna/utylitaryzm/moralnosc-ezoteryczna.html.
Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa 1998.
Gentili A., Chrzecijastwo iezoteryzm, Wyd. WAM, Krakw 1997.
Grochowski M., Skadnia wyrae polipredykatywnych, w: Gramatyka wspczesnego jzyka
polskiego, t.I, Skadnia, red. Z.Topoliska, Warszawa 1984.
Howka T., Mylenie potoczne. Heterogeniczno zdrowego rozsdku, Warszawa 1986.
Jonas H., Religia Gnozy, Platan, Krakw 1994.
Nycz R., Intertekstualno ijej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, w: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, Warszawa 1995.
Posacki A., Encyklopedia zagroe duchowych, t.I, Wyd. Polwen, Radom 2009.
Salwowski M., Paulo Coelho duchowy mistrz czy faszywy prorok?, Radom 2004.
Sownik wiedzy biblijnej, Prymasowska Seria Biblijna, red. Bruce M.Metzger, Michael D.Coogan, Warszawa 2004.
Waka A., Zachodni ezoteryzm jako prba alternatywnego komentarza do Biblii, w: Alternatywno ipluralizm wspczesnoci auniwersalizm chrzecijaski, Lublin 2012.
., , 1994.

110 Viara Maldjieva

The language of esotericism and esoteric language. Effects of the esoteric ethics
in the language of contemporary religious movements
The object of study of this article are not so much the linguistic features of classic
example of esoteric interpretations, of the Old Testament texts for example, as much as
the linguistic mechanisms, which can be assumed to be the basis of these characteristics,
and which occur in the language of contemporary spirituality, particularly that of neognosis based both thematically and linguistically on the canon of Christian texts. The
confrontation of Christian and Gnostic texts reveals amajor difference between them,
which can be identified using Hans Jonas term turning upside-down. It consists of the
arbitrary introducing of new symbols or reinterpretation of existing ones using particular
semantic and pragmatic language mechanisms. The comparison of linguistic features of
modern esoteric texts with their extralinguistic characteristics give reason to believe that
the relation between esotericism sensu stricto and sensu lato (covering new religious movements) despite some semantic transformations is the so called esoteric ethics (morality).

Imelda Chodna

Wychowanie ku penemu czowiekowi?


Antropozoficzna nauka owychowaniu
Rudolfa Steinera

Problematyka wychowania inauczania absorbuje wielu uczonych, pedagogw, rodzicw. Zwizana jest zwieloma dziedzinami nauki ikultury. Nieustajca wano iaktualno tego tematu spowodowana jest bardzo bliskim jego zwizkiem zyciem kadego czowieka, zjego osobowym rozwojem, deniem do samorealizacji, doskonaoci.
Zauwaamy jednak, e zagadnienie to jest bardzo rnie ujmowane, co spowodowane
jest chociaby tym, e rozmaicie pojmuje si koncepcj samej osoby, jej natury, sposobu
icelu jej istnienia.
Majc na uwadze powysze aspekty omawianej problematyki, wniniejszym artykule
poddam analizie pedagogiczne pogldy niemieckiego myliciela Rudolfa Steinera1,
akcentujc ich rda filozoficzne. Wcelu przyblienia specyficznego sposobu mylenia,
charakteryzujcego tego filozofa, przedstawi jego podstawowe zaoenia. Jednym znich
jest to, i poznajcy czowiek egzystuje niezalenie od swojej cielesnoci. Jego pogldy,
zwane antropozofi (grec. nthropos czowiek, sopha mdro)2, rni si od nowo1
Rudolf Steiner by filozofem, literatem, architektem, pedagogiem, twrc tzw. antropozofii. Urodzi si 27 lutego 1861 roku wKraljevecu na granicy midzy Austri iWgrami (dzisiejsza Chorwacja).
W1902 roku wstpi do Towarzystwa Teozoficznego istworzy fundamenty antropozofii. W1913 roku
utworzy Towarzystwo Antropozoficzne. WDornach koo Bazylei pooy kamie wgielny pod budow
Goetheanum siedziby Towarzystwa Antropozoficznego, dajc t prac impuls do rozwoju nowych prdw warchitekturze, rzebie imalarstwie. Dziaalno naukowa Steinera dotyczya bardzo wielu dziedzin
ycia. Oprcz badania dzie Goethego, by wydawc, wykadowc, artyst, twrc podstaw medycyny
antropozoicznej, traktujcej chorob czowieka waspekcie caego ludzkiego organizmu skadajcego si nie
tylko zciaa fizycznego, ale rwnie zduszy iducha. Swoimi wykadami da impuls do rozwoju rolnictwa
biodynamicznego. Razem zMari Steiner stworzy now dziedzin sztuki ruchu eurytmi. By prekursorem architektury organicznej. Swoimi pracami inspirowa rozwj rzeby imalarstwa. By twrc nowej
alternatywnej pedagogiki. Pisa dramaty, by autorem wielu ksiek, rozwija nauki spoeczne. Wicej na
ten temat zob.: A.Biaows, P.T.Nowakowski, Rudolf Steiner, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9,
pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2008, s.192-195.
2
Antropozofia wyrosa wklimacie sprzeciwu wobec zawonego przez pozytywizm obrazu wiata
iczowieka. Najpierw (wdrugiej po. XIX w.) sprzeciw ten rozwijany by wramach teozofii (H.Pietrowna

112 Imelda Chodna

czesnych dyscyplin naukowych przede wszystkim tym, e swych zdobyczy poznawczych nie
zawdzicza on konkretno-zmysowemu ogldowi iuoglniajcej refleksji, lecz przyjmuje
moliwo poznania dziki medytacji iintuicji. Steiner nie nawizuje jednak do Kartezjusza, Kanta czy te nowoczesnego przyrodoznawstwa, lecz wiadomie sytuuje si wtradycji
mylenia intuicyjnego. Jego nauka jest zbiorem biblijno-chrzecijaskich idei. Powouje
si przy tym na mdroci Wschodu, mity antyku, atake na filozofi przyrody Goethego.
Wjednej ze swoich ostatnich prac pt. Antroposophische Leitstze (1925) Steiner opisywa antropozofi jako drog poznania, ktra chciaaby doprowadzi ducha ludzkiego do
Ducha wKosmosie. Natomiast wwykadzie Philosophie und Antroposophie (1908) okrela
on antropozofi m.in. nastpujco: Przez antropozofi rozumiem takie badanie wiata
duchowego, ktre zanim uczyni pierwszy krok na drodze prowadzcej do wniknicia do
nadzmysowego wiata, rozwija najpierw wpoznajcej duszy siy, ktre nie dziaaj jeszcze wzwykej wiadomoci iwzwykej nauce, aktre jej takie wniknicie umoliwiaj.
Stanowczo podkrela przy tym, e owe badania duchowe musz si urzeczywistni a
po konkretne efekty wpraktyce. Jak mwi: Wprzeciwnym bowiem razie antropozofia
nadal bdzie uwaana za rodzaj sekciarstwa religijnego, uprawianego przez kilku zdziwaczaych fantastw. Jeli jednak wykonywa bdzie pozytywn, uyteczn prac duchow,
to wwczas nie bdzie mona odmwi temu ruchowi penej zrozumienia aprobaty3.
W1902 roku Steiner zainicjowa ruch antropozoficzny. Ruch ten posuguje si
ezoteryczn symbolik, za swj cel przyjmuje zmian wiata, azwaszcza stworzenie
nowego chrzecijastwa, co chce osign przez tzw. wychowanie ku penemu czowiekowi idziaalno Wsplnoty Chrzecijaskiej. Powouje si przy tym na swego
guru, wodza ludzkoci Rudolfa Steinera. Stworzon przez siebie wspczesn szko
ezoterycznego wtajemniczenia Steiner okrela jako: naukowe badania wiata duchowego, ktre przenika jednostronno zarwno czystego przyrodoznawstwa, jak izwykej
mistyki4. Antropozofia taka ma trzy aspekty: 1) jest zbiorem metod medytacyjnych; 2)
wiatopogldem, bdcym rezultatem dowiadczenia duchowego uzyskanego wwyniku
zastosowania tych metod (obejmujcym wiedz oBogu, kosmosie, Czowieku Kosmicznym, oprawie karmana ireinkarnacji, oistotach anielskich idemonicznych); 3) jest
Bawatska), natomiast na pocztku XX w. powstao specjalne stowarzyszenie antropozoficzne, zaoone
przez Steinera. Antropozofi zalicza on do tzw. Geisteswissenschaften, tj. do nauk duchowych. Opiera
si bowiem na zaoeniu, e to, co duchowe jest nie tylko wczowieku, ale rwnie we wszechwiecie.
Za warstw zmysow wszechwiat zawiera niewidzialnego iponadzmysowego ducha. Czowiek moe
uaktywni wsobie odpowiednie zdolnoci ponadzmysowe, przekraczajce poziom mylenia czysto racjonalnego, aby t stron duchow wiata oglda. Wicej zob.: P.Jaroszyski, Antropozofia, w: Powszechna
Encyklopedia Filozofii, t.1, pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2000, s.264-265.
3
R.Steiner, Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, tum. E.yczewska, d
1998, s.32.
4
R.Steiner, Antropozoficzne myli przewodnie (Antroposophische Leitstze), 1925. Zob. take: R.Steiner, Wszechwiat, Ziemia, czowiek. Ich istota irozwj, jak rwnie ich odbicie wzwizku, jaki zachodzi
midzy mitem egipskim awspczesn kultur, prze. H.Dobrzyska, M.Przyborowska, Bielsko-Biaa 1993.

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 113

rwnie realizowanym wrnych dziedzinach ycia holistycznym programem budowy


kultury icywilizacji alternatywnej, azwaszcza odrodzenia religii, stymulowania nowych
form sztuki, od architektury (np. Goetheanum, siedziba Towarzystwa Antropozoficznego wDornach) po taniec (eurytmia), wprowadzania wycie nowych idei spoecznych
(autonomia kultury, ycia spoecznego iekonomii), ekonomicznych (bankowo bez
lichwy), pedagogicznych (tzw. szkoy Waldorfskie, pedagogika specjalna), medycznych
(zwaszcza wonkologii), farmaceutycznych (np. leki Weledy iWali), rolniczych (tzw.
rolnictwo biologiczno-dynamiczne).
We wrzeniu 1919 roku powstaa wStuttgarcie pierwsza Wolna Szkoa Waldorfska
(Freie Waldorfschule). Wczeniej dobra Steiner wedug wasnych kryteriw nauczycielskie
kolegium zaoycielskie, ktre zapozna zogln nauk oczowieku imetodyk nauczania. Zarys nowej pedagogiki przedstawi ju w1907 roku wksice pt. Owychowaniu
dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej (d 1998, Die Erziehung des Kindes vom
Gesichtspunkte der Geisteswissenschaft, Lucifer-Gnosis 1907, z.33).
Od czasu, gdy w1983 roku wWitten (Zachodnie Niemcy) otwarty zosta pierwszy
antropozoiczny Wolny Uniwersytet, coraz wyraniej zaczto dostrzega rozprzestrzenianie si tego ruchu. Dziaa on bowiem nie tylko na polu polityki, ale rwnie gospodarki,
medycyny, szkolnictwa, kierujc si zwaszcza ku dzieciom imodziey, goszc hasa
owolnoci bez lku, wzgodzie iharmonii. Opinia publiczna nie zdaje sobie jednak do
koca sprawy ztego, jakie s wiatopogldowe przesanki jego dziaalnoci.

1. Czym jest wiedza tajemna?


Wzaoonym przez Steinera stowarzyszeniu antropozoficznym, majcym charakter
okultystyczny, najwikszy nacisk kadziono na pielgnacj tego, co duchowe wnaturze
oraz goszono potrzeb rozwinicia zdolnoci odczuwania istnienia tzw. wyszego wiata,
woparciu owiedz tajemn.
Wiedza tajemna to poznanie niezmysowej treci wiata. Prawdziwe poznanie nadzmysowe polega na przeywaniu treci wiata utajonego. Wedug Steinera dopiero dziki
poznaniu tego, co nadzmysowe doceniamy warto tego, co jako zmysowe uznawalimy
za jedyn prawdziw rzeczywisto. Dlatego poznanie duchowe czyni czowieka bardziej
zdolnym do ycia. Ma ono suy nie tylko teoretycznym potrzebom poznawczym czowieka, lecz prawdziwej praktyce yciowej. Wiedza orzeczach nadzmysowych umoliwia
wtajemniczonym nauk owiecie zewntrznym wszystko, co czowieka otacza, moe si
sta dla niego jasne izrozumiae, jeeli spojrzy on na zjawiska zewntrzne przez pryzmat
wiedzy tajemnej5. Wmyl tej zasady wszelkie poznanie rzeczy widzialnych, aby mogo
5

R.Steiner, Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992, s.43.

114 Imelda Chodna

si rozwija, musi stale korzysta zwiedzy owiecie niewidzialnym. Jej zadanie polega
na podaniu praktycznego iujmujcego istot ycia czowieka pogldu na wiat. Ukazuje
ona, e czowiek zdolny jest do rozwoju, e rozwijajc nowe narzdy moe zdoby sobie
nowe wiaty.
Jak twierdzili czonkowie Towarzystwa Antropozoficznego, drog do takiej wiedzy
moe znale kady czowiek we waciwym dla niego czasie, jeli uzna istnienie rzeczy
utajonych na podstawie obserwacji wiata widzialnego lub chocia wnie uwierzy ijeeli
dojdzie do wniosku, e wiat utajony moe si przed nim odsoni. Steiner wswych pracach zapewnia, e to, co utajone chroni ludzkie ycie przed osabieniem duszy, rozpacz,
utrat nadziei, przed wszelkimi negatywnymi uczuciami, osabiajcymi ludzkie siy witalne. Tego rodzaju poznanie umacnia nas, anie tylko zaspokaja nasz potrzeb poznawania.
Steiner zaznacza, e kto, kto pragnie rozwin wsobie wysze zdolnoci poznawcze
powinien rwnie podj si powanej pracy mylowej. Dla osignicia wyszej zdolnoci
widzenia konieczna jest wewntrzna wytrzymao, pewno duszy, do ktrej doprowadzi
moe tylko mylenie. Jest ono najwysz ze zdolnoci, jakie czowiek posiada wwiecie
zmysowym. To, czego naucza badacz duchowy, ucze powinien uczyni treci swego
wasnego wiata mylowego6.
Czowiek uczcy si poznania duchowego musi rozwin wsobie umiejtno
zachowywania si wobec rzeczy iludzi wsposb odpowiadajcy ich specyficznej naturze, musi uznawa warto iznaczenie kadej znich. Dziki temu poznajcy pozwala
dziaa na siebie wszelkiemu bytowi, jaki znajduje si wjego otoczeniu. Ze swego
mylenia powinien on uczyni mylenie poddane surowym reguom. Musi ono przyj
wewntrzny charakter wiata duchowego. Poznajcy powinien wic umie obserwowa
siebie ipanowa nad sob. To samo dotyczy jego dziaania, ktre powinno by posuszne
prawom szlachetnego pikna iwiecznej prawdy, bez jakichkolwiek wpyww ze
strony osobowoci.
Steiner by przekonany, i poznanie wiata duchowego wiedzie ku wyszemu moralnemu poziomowi ycia, ku prawdziwemu poznaniu bytu zmysowego, ku pewnoci
yciowej iwewntrznemu zdrowiu duszy. Twierdzi, i dziki zgbianiu prawdziwej
wiedzy tajemnej czowiek ma zacz zdawa sobie spraw ztego, e jego los cile wie
si zlosami caego wiata iwszystkich innych istot ludzkich.
Moliwo wyszego poznania musi jednak by poprzedzona rozwojem ludzkich
si poznawczych. Rozwj ten odbywa si woparciu owychowanie, ktrego podstaw
jest wiedza na temat istoty czowieka oraz jego poznania. Dziki wychowaniu czy si
zludzkim yciem co, co nie ma zwizku zdziedzicznoci. Istniej wnim wewntrzne
siy, ktre wmyl prawa reinkarnacji pochodz zpoprzednich istnie.
To wanie wiedza tajemna bada istot czowieka, przemierzajc wstecz drog jego
rozwoju. Wedug niej duchowe jestestwo czowieka wielokrotnie moe przybiera posta
cielesn. Poznanie duchowe dochodzi nawet do epoki, kiedy owo jestestwo po raz pierwszy
6

Tame.

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 115

wstpio wform cielesn, gdy ja po raz pierwszy zczya si zistot zoon ju ztrzech
cia iodtd bierze udzia wich rozwoju. Wczeniej ciaa te rozwijay si samodzielnie7.
Przyjrzyjmy si, wjaki sposb, zgodnie zzasadami antropozofii, odbywa si rozwj
ludzkiego poznania. Drog prowadzc do poznania wyszych wiatw jest tzw. poznanie
imaginacyjne8. Jest to pierwszy stopie poznania, zaraz po poznaniu przedmiotowym,
czyli opartym na dowiadczeniu zmysowym. Dusza dochodzi do niego dziki nadzmysowemu stanowi wiadomoci. Postrzega ona wtym stanie fakty iistoty duchowe, do
ktrych zmysy nie maj adnego dostpu. Nie jest tu wana tre wyobrae, ale zdolno duszy, ktra rozwija si dziki takiemu przeywaniu. Wwyniku koncentracji na
odpowiednim wyobraeniu lub symbolu dusza zostaje zmuszona do znacznie wikszego
wysiku ni zazwyczaj. Wzmaga si dziki temu jej wewntrzna aktywno. Uwalnia si
ona od cielesnoci, osigajc przy tym wyszy stopie wiadomoci, przeywajc siebie
jako samodzieln istot. Do wyzwolenia duszy ludzkiej od postrzee zmysowych iopartego na nich mylenia su symbole. Jednak, aby to nastpio, czowiek musi poczu
si istot niezalen od narzdw zmysowych imzgu. Jest to pierwsze czysto duchowe
przeycie: uchwycenie istoty jani. Zczasem wspomnienia ze wiata duchowego staj si
coraz wyraniejsze. Czowiek osiga wwczas cigo wiadomoci.
Szczeglne znaczenie maj zatem dwa przeycia duszy: pierwszym jest to, wktrym
czowiek po pozbyciu si wszelkich wrae pyncych ze wiata fizycznego dostrzega
wswoim wntrzu wiadom siebie istot przebywajc wnieznanym mu do tej pory
wiecie. Wdrugim zkolei swoje dotychczasowe ja moe odczuwa jako co odrbnego,
znajdujcego si obok prawdziwej istoty czowieka. Odnosi on wraenie, e zachowujc
pen wiadomo, yje podwjnym yciem. Owa druga, nowo odkryta, ja moe posi zdolno postrzegania wwiecie duchowym. Czowiek zacznie wwczas postrzega
rzeczywisto duchow, podobnie jak postrzega wiat fizyczny. To stanowi trzecie doniose
przeycie.
Zdaniem antropozofw, chcc prawidowo rozwin wsobie narzdy postrzegania
nadzmysowego, czowiek powinien speni m.in. nastpujce warunki: osign panowanie nad myleniem, wol iuczuciami dusza powinna panowa nad wol, nad ludzkim dziaaniem, aby nie dopuci do podania rzeczy nieistotnych; wana jest rwnie
umiejtno powcigania, kontrolowania emocji. Czowiek, ktry nie speni wyej wymienionych warunkw, bdzie postrzega wiat duchowy niedokadnie inieprawdziwie.
Rozwj nie zatrzymuje si na poziomie poznania imaginacyjnego. Czowiek jest
wstanie wznie si ponad nie iosign tzw. poznanie przez inspiracj. Rozwj poznania
odbywa si zasadniczo wten sposb, e pocztkowo czowiek widzi niektre zjawiska
ze wiata imaginacyjnego, apo pewnym czasie czuje, e zaczyna si wnich orientowa.
wiat inspiracyjny jest jednak zupenie inny od imaginacyjnego. Wimaginacji poznaje si
przejawy dziaania dusz, istot ulegajcych przemianom, natomiast za pomoc inspiracji
7
8

R.Steiner, Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992, s.120-121.
Tame.

116 Imelda Chodna

przenika si do ich wntrza. Widzi si gwnie wielo istot duchowych irelacje midzy
nimi, wyznaczone przez wewntrzne cechy owych istot. Na jeszcze wyszym stopniu
poznania staje si moliwe przeniknicie do ich wntrza. Jest to tzw. stopie intuicyjny9.
Poznanie inspiracyjne iintuicyjne moemy osign tylko dziki wiczeniom duchowym. Wmniejszym stopniu nawizuj one do postrzee zaczerpnitych ze wiata
zmysowego. Koncentruj si raczej na czynnociach samej duszy. wiat duchowy otwiera
si za porednictwem postrzeenia intuicyjnego wformie, ktra nie ma nic wsplnego
zform wiata fizycznego.
Owa droga poznania wiatw nadzmysowych ukazuje, i wwiatopogldzie antropozoficznym du rol przypisuje si ewolucji wiata wprocesie poznawania istoty
czowieka isensu jego ycia. Wedug obowizujcych tu prawide kady czon czowieka
znajduje si wzwizku zcaym wiatem. Czowiek wtrakcie rozwoju swoich zdolnoci
poznawczych powoli dochodzi do poznania tych wzajemnych powiza. Steiner okrela je
jako poznanie analogii midzy mikrokosmosem-czowiekiem amakrokosmosem-wiatem.

2. Wychowanie dziecka anauka duchowa


Bazujc na tzw. wiedzy tajemnej, Steiner rozwin podstawy nauczania iwychowania.
Twierdzi, i posugujc si odpowiednimi metodami mona osign zupenie szczegln moc wgldu wprzyrod inatur ludzk. Woparciu oten wgld wypracowa form
pedagogiki adresowan do penej istoty stajcego si czowieka10.
Przejdmy zatem do przedstawienia koncepcji natury ludzkiej ijej rozwoju zpunktu
wiedzenia antropozofii. Jest to wane zpunktu widzenia wychowawcy, poniewa zgodnie
znauczaniem Steinera, aby mg on we waciwy sposb pracowa nad poszczeglnymi czonami istoty ludzkiej, musi zbada ich natur. Ich rozwj dokonuje si bowiem
wrnych okresach wrny sposb. Znajomo tych praw rozwoju natury ludzkiej jest
waciw podstaw wychowania inauczania. Wychowawca musi wiedzie, na ktr cz
istoty ludzkiej trzeba oddziaywa wdanym okresie ycia ina czym polega odpowiednie
oddziaywanie.
Wiedza duchowa uznaje wczowieku istnienie ciaa fizycznego, ciaa eterycznego
ciaa ycia, ciaa astralnego ciaa odczuwajcego, ciaa janiowego nosiciela wyszej
Tame.
Wedug Steinera: Wiedza duchowa ma dla wszystkich tajemnic wiata trafne porwnania,
obrazy wzite zistoty rzeczy, ktre nie powstaj dopiero za spraw czowieka, lecz ktre siy wiata same
kad upodoa wakcie stworzenia. Dlatego wiedza duchowa musi by penym ycia podoem wszelkiej
sztuki wychowania. Zob. R.Steiner, Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, tum.
E.yczewska, d 1998, s.24.
9

10

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 117

duszy czowieka. Ja pracuje nad pozostaymi czonami istoty czowieka, uszlachetnia


je ioczyszcza11. Zdaniem Steinera, cay rozwj kulturowy wyraa si uludzi wtakiej
pracy jani nad ich niszymi czonami. Rwnie poszczeglne elementy kultury irodki
wychowawcze rnie dziaaj na poszczeglne czony istoty ludzkiej. Dziaania kulturalne iowiatowe wpywaj na ciao odczuwajce wpajaj mu wyszego rodzaju chci,
niechci ipopdy ni te, ktre miao ono pierwotnie. Zagbianie si wdziea sztuki
dziaa na ciao eteryczne. Potnym rodkiem, ktry oczyszcza iuszlachetnia to ciao, jest
religia. Ma ona ogromny wpyw na proces rozwoju ludzkoci. Wynikiem pracy jani nad
ciaem ycia przez szereg wciele jest sumienie. Owa praca jani moe by waciwoci
caego rodzaju ludzkiego lub te moe by indywidualnym dokonaniem pojedynczej
jani wobec siebie samej.
Czowiek rozpoczynajcy wysze-tajemne szkolenie musi wiadomie iindywidualnie
pracowa nad przeobraaniem zwyczajw, temperamentu, charakteru, pamici itd. moc
swej jani. Ciao ycia przeobraa si wwczas wducha-ycie, ciao fizyczne wducha-czowieka. Zgodnie zzasadami antropozofii, gdy przeobrae tych dokonuje si wraz
zcaym rodzajem ludzkim lub jego czci (np. narodem, plemieniem czy rodzin),
wwczas ciao astralne przeksztaca si wdusz odczuwajc, ciao eteryczne wdusz
intelektualn, aciao fizyczne wdusz wiadom. Widzimy wic, e dusza odczuwajca,
intelektualna iwiadoma oraz wysze czony natury ludzkiej: duch-samo, duch-ycie
iduch-czowiek pojawiaj si jako produkty przeobrae wowych czterech podstawowych
czonach istoty czowieka.
Dalej wiedza duchowa mwi otrzech narodzinach czowieka. Narodziny fizyczne
polegaj na tym, e czowiek zostaje uwolniony od fizycznej osony matczynej, dziki
czemu moe na dziaa bezporednio otaczajcy go wiat fizyczny. Jego zmysy otwieraj
si na wiat zewntrzny. Ciao eteryczne zostaje uwolnione zosony eterycznej otaczajcej czowieka wokoo sidmym roku ycia, czyli wraz ze zmian zbw. Wreszcie ciao
astralne wyswobadza si zosony astralnej wraz zdojrzewaniem.
Pierwszym wanym okresem bdcym ksztatowaniem instrumentu dla ycia dorosego czowieka jest dziecistwo. Wnim stopniowo ujawniaj si zdolnoci, predyspozycje,
atake saboci itrudnoci. Wedug wskaza Steinera, nauczyciel moe pomc siom danej
indywidualnoci wurzeczywistnieniu si, usuwajc niekorzystne wpywy iwspierajc
warunki harmonizujce znatur dziecka.
Du wag przywizywa Steiner do temperamentu czowieka. Poznanie temperamentu kadego ucznia uwaa za podstawowy obowizek nauczyciela. By przekonany,
e owe cztery temperamenty: choleryczny, melancholijny, flegmatyczny isangwiniczny
s decydujcymi determinantami psychologicznymi iupatrywa ich rda wdominacji
jednego zczterech cia czowieka. Wyjania to nastpujco: Jeli Ja czowieka dziki jego
losom stao si tak silne, e jego siy panuj wpoczwrnej naturze czowieka, wwczas
powstaje temperament choleryczny. Jeli (czowiek) podlega gwnie siom ciaa astral11

Tame.

118 Imelda Chodna

nego, wwczas przypisujemy mu temperament sangwiniczny. Jeli na pozostae czony


nadmiernie oddziauje ciao eteryczne, wwczas powstaje temperament flegmatyczny.
Ijeli wludzkiej naturze panuje ciao fizyczne wraz ze swymi prawami [], wwczas
chodzi otemperament melancholijny12. Jak dalej twierdzi Steiner, przewaga wdanej
jednostce takiego anie innego temperamentu zaley od karmy prawa przeznaczenia. Jeli
jeden zczterech temperamentw cakowicie zdominuje wczowieku pozostae, przybierze
on charakter patologiczny13. Zadaniem wychowawcy jest zapobieganie tym patologiom.
Nauczyciel musi zatem wiedzie, jak naley postpowa zposzczeglnymi siami
duszy, czyli zmyleniem, uczuciem iwol, aby ich rozwj oddziaywa zkolei na ciao
eteryczne, gdy wczasie pomidzy zmian zbw adojrzaoci pciow moe si ono
coraz doskonalej ksztatowa dziki wpywom zzewntrz.
Jak naucza Steiner, waciwe stosowanie wcigu pierwszych siedmiu lat ycia omwionych powyej zasad wychowania stanowi podoe dla rozwoju zdrowej, silnej woli.
Musi ona bowiem opiera si na wpeni rozwinitych formach ciaa fizycznego. Due
znaczenie maj tu przeycia religijne, wktrych objawia si to, jak czowiek czuje si
wczony wwiat jako cao. wiat uczu rozwija si we waciwy sposb przez porwnania isymbole, aszczeglnie przez to wszystko, co nios przykady znamienitych ludzi
zaczerpnite zhistorii iinnych rde. Wane jest tu take zagbianie si wtajemnice
ipikno przyrody, pielgnowanie zmysu pikna, obudzenie poczucia artystycznego,
odczuwania rytmu. Mylenie wswojej waciwej postaci jako ycie wewntrzne woderwanych, abstrakcyjnych pojciach musi wrozwaanym okresie ycia nadal jeszcze
pozostawa na nieco dalszym planie. Midzy sidmym rokiem ycia aokresem dojrzaoci
pciowej musi ono wzrasta pord innych przey duszy, aby pniej, po osigniciu
dojrzaoci pciowej, czowiek by zdolny do wpeni samodzielnego wyrobienia sobie
wasnego zdania wobliczu spraw ycia inauki.
Wiedza duchowa dostarcza waciwej podstawy nie tylko dla duchowej czci wychowania, lecz take dla fizycznej. Rozwijajce si ciao eteryczne musi bowiem, dziki
wiczeniom fizycznym, mie poczucie wzrastania oraz stale wzmagajcej si siy. Osoba ksztatujca takie wiczenia musi posiada umiejtno dowiadczenia wsobie, jak
pewne ruchy wywouj przyjemne, radosne poczucie siy, ainne pewnego rodzaju jej
utrat. eby moliwe byo prowadzenie wicze ruchowych wtym kierunku trzeba, aby
nauczyciel posiada to, co moe mu da jedynie wiedza duchowa, aszczeglnie pynce
zniej usposobienie14.
R.Steiner, Das Geheimnis der Temperamente, Dornach 1975, s.20.
Steiner okrela patologie wnastpujcy sposb: Jeli temperament melancholijny ulegnie zwyrodnieniu inie pozostanie wobrbie duchowych granic, lecz rozszerzy si na to, co cielesne, wwczas
zrodzi si obd (Wahnsinn); obd jest zwyrodnieniem temperamentu melancholijnego. Zwyrodnienie
temperamentu flegmatycznego jest ociaoci (umysow), albo gupot. Zwyrodnienie sangwinicznego
jest wariactwem (Narrheit). Zwyrodnienie cholerycznego jest szalestwem (Tobsucht). R.Steiner, Erziehungskunst. Seminarbesprechungen und Lehrvortrge, Dornach 1985, s.47.
14
R.Steiner, Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, s.44.
12
13

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 119

3. Podstawy pedagogiki Rudolfa Steinera


Pedagogika steinerowska jako sztuka wychowania stworzona przez Rudolfa Steinera
nie jest prost sum metod pedagogicznych, lecz pewn postaw yciow. Cech charakterystyczn szk steinerowskich jest to, e czonkom ich gron nauczycielskich przywieca
ten sam cel duchowy. Steiner bardzo dba oto, aby nauczyciele wypeniali swoje codzienne
zadania, stale studiujc wiedz oczowieku ipodajc drog antropozoficznego szkolenia
duchowego. Pedagogik t nazywa wychowaniem do wolnoci, poniewa miaa ona
za cel usunicie moliwie wielu przeszkd fizycznych ipsychicznych, jakie pojawiaj si
na drodze do osignicia wiadomego panowania jani wwieku dojrzaym.
Upodoa zapatrywa pedagogicznych Steinera le cztery dusze czowieka, pojmowane jako fazy jego rozwoju iksztatowania si. Odpowiadaj one okrelonym sposobom
pojmowania wiata idziaania. w rozwj jako proces zmian jakociowych nie ma charakteru cigego, lecz dokonuje si skokowo, przy czym kolejna faza trwa siedem lat. Co
siedem lat maj nastpowa narodziny kolejnych cia. Aoto owe fazy rozwoju czowieka15:
Do sidmego roku ycia rozwojowi podlega ciao fizyczne; dziecko poznaje wiat
za porednictwem zmysw, uczy si przez naladownictwo iprzykad, stopniowo wiczy
swoj wol.
Od sidmego do czternastego roku ycia rozwija si przede wszystkim ciao eteryczne; oznak dojrzaoci szkolnej jest zmiana uzbienia, systematyczna nauka szkolna
dokonuje si przez oddziaywanie na dziecko tego wszystkiego, co ma charakter pogldowy: poprzez obrazy iprzykady, wsparte fantazj ioddziaywaniem sztuki dziecko
ma rozwin wsobie ochot do wasnej twrczoci idoj do przekonania, e wiat jest
pikny, azarazem uksztatowa wasny charakter.
Od czternastego do dwudziestego pierwszego roku ycia rozwija si ciao astralne,
pojawiajce si pod koniec okresu dojrzewania pciowego; mody czowiek jest ju dojrzay do wydawania wasnych sdw; wadz nad wol iuczuciami zaczyna przejmowa
samodzielne mylenie imdro jego najwysza posta. Wmomencie, gdy wychowanie
przeksztaca si wsamowychowanie, faza ta koczy si iprzechodzi wnastpn.
Od dwudziestego pierwszego do dwudziestego smego roku ycia rozwija si wpeni ciao ja; wtej fazie nastpuje uszlachetnienie ioczyszczenie innych cia przez ciao
ja; jest to dzieo wyszej duszy ludzkiej, dokonujce si wkolejnych okresach ycia.
Nauczyciel wszkole steinerowskiej powinien celowo ize znajomoci rzeczy oddziaywa na poszczeglne ciaa. Kade siedmiolecie wymaga przyjcia innej postawy
pedagogicznej wobec uczniw. Jak gosi Steiner, wychowanie inauczanie nie moe by
uzalenione od dowolnie tworzonych programw. Ich przesanki musz wyoni si
bezporednio zistoty rozwijajcego si czowieka, do ktrej pomaga nam dotrze wiedza
zdziedziny antropozofii.
15

Por. R.Steiner, Erziehung und Unterricht aus Menschenkenntnis, Dornach 1975.

120 Imelda Chodna

Jednym zgwnych celw nauczania jest, zdaniem Steinera, wzbudzenie uuczniw


respektu ibojani. wita boja ma zapobiega przedwczesnemu wydawaniu sdw,
poniewa a do chwili osignicia dojrzaoci pciowej dziecku nie wolno by krytycznym
obserwatorem, ma ono delektowa si otoczeniem urzdzonym woparciu ozasady
antropozoficzne. Dopiero od dwunastego roku ycia powinno si rozwija zdolnoci
intelektualne. Do tego czasu ucze musi wystarczajco dobrze przyswoi sobie podstawy
antropozofii16.
Podkrelajc na terenie pedagogiki steinerowskiej ogromn rol wtajemniczenia uczniw wprawd antropozoficzn, wyznacza si tym samym szczegln rol nauczycielowi.
Jest on wybracem si wyszych, azarazem przeznaczeniem dzieci. Uczniowie s dla
niego przybierajcymi organiczne formy istotami duchowymi, ktre pochodz ze wiata
ponadzmysowego. Wedug Steinera pedagog ijego wychowanek wchodz wwity,
okrelony przez karm zwizek, ktry jest czym wicej ni zwizkiem nauczyciel-ucze.
Ten szczeglnie bliski kontakt midzy nauczycielami zwaszcza wychowawcami klasy
iuczniami sprawia, e uczniowie s znacznie bardziej od nich psychicznie zaleni ni ma
to miejsce wszkole publicznej. Nauczyciel steinerowski angauje si wprac zuczniami
bez reszty, oczekujc zarazem bardzo duej tolerancji wobec swoich nieuniknionych
saboci. Od okoo dwunastego roku ycia wychowanek powinien podziwia iodnosi
si zrespektem do materiau przekazywanego mu przez nauczyciela, awic wychowawca
powinien cieszy si szczeglnym autorytetem: wszkole waldorfskiej rzdzi nauczyciel;
jest on krlem, absolutnym monarch, ktrego wadzy nie ograniczaj adne konstytucje,
poza jego poznaniem istotnociowym, od ktrego nie ma odwoania17.
Program nauczycielski wseminariach nauczycielskich obejmuje studia wzakresie
wiedzy oczowieku imetodyki, uczestnictwo wwielu kursach artystycznych oraz hospitacje lub nawet sta wktrej ze szk steinerowskich. Tok ksztacenia nakierowany jest na
wyksztacenie dyspozycji humanistyczno-pedagogicznych. Dziki nauczycielskiej sztuce
wychowania ujawni si ma waciwa danemu czowiekowi jego istota18. Zgodnie znauk
antropozoficzn nauczyciel jest te wizjonerem ikapanem, poniewa jego najwitszym
zadaniem jest rozwijanie wdziecku tego, co wnim bosko-duchowe. Dziaalno wychowawcza jest pojmowana jako rodzaj kultu religijnego, jako przekazywanie okrelonej
medytacyjnej postawy yciowej.
Wywieraniu przez duszy czas znaczcego wpywu na rozwj ucznia suy szczeglna
forma wychowawstwa: ten sam nauczyciel przez osiem lat nie tylko naucza wszystkich
przedmiotw gwnych, ale ponadto regularnie odwiedza rodzicw poszczeglnych
uczniw wich domach. Wten sposb wychowawca klasy zastpujc samego Rudolfa
Steinera staje si osob bardzo wan zarwno dla dzieci, jak iich rodzicw. Jest on
Tame.
Zob. K.Prange, Erziehung zur Anthroposophie. Darstellung und Kritik der Waldorfpdagogik, Bad
Heilbrunn 1985, s.143.
18
Zob. R.Steiner, Erziehung und Unterricht aus Menschenkenntnis, Dornach 1975, s.165 n.
16
17

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 121

wszkole steinerowskiej autorytetem ipeni rol ojca czy te matki; wszelkie powaniejsze
przewinienia uczniw s przeze rejestrowane, anastpnie omawiane zrodzicami. Nie
dopuszcza si adnej indywidualnej czy grupowej aktywnoci uczniw, ktra nie odpowiada fantazji inieustajcej inicjatywie ich nauczyciela. Kada wycieczka, kady krok
musi mie gboki sens pedagogiczny.
Stworzon przez siebie sztuk wychowania przedstawi Steiner po raz pierwszy
podczas kursu pedagogiki powszechnej, na ktry zoyy si trzy cykle wykadw wygoszonych w1919 roku. Wcyklu wykadw Allgemeine Menschenkunde19 Steiner ukaza
sposb postpowania nauczyciela klasowego: Musi on sobie tworzy jasny obraz ich
(dzieci) rozwoju cielesnego izwaa na ich wygld. Na kocu roku szkolnego czy innego
okresu winien ponownie dokona przegldu izwrci uwag na zmiany, jakie wtym
czasie dokonay si wdzieciach20. Wcyklu Sztuka wychowania. Metodyka dydaktyka21 poda kilka praktycznych przykadw, jak nauczyciel moe wykorzysta znajomo
rozwoju poszczeglnych dzieci wswej codziennej pracy: Organizm czowieka bardzo
podatny jest na rytm. Lecz nie tylko zewntrzny organizm ulega rytmowi odnosi si
on do caej istoty czowieka. Dlatego te majc do czynienia zprzebiegiem caego ycia
czowieka atak wanie jest, gdy uczymy iwychowujemy dzieci dobrze jest zadba
orytmiczne powtrzenia. Dobrze jest dlatego pomyle otym, jakby nawet rok wrok
powraca do okrelonych motyww22.
Podstaw opisanego powyej rytmu ycia szkolnego jest wanie nauczyciel wychowawca klasowy. Od jego osobowoci isamodzielnoci uzalenione s zajcia, na ktrych
przez osiem lat dowiadcza zwychowankami najrozmaitszych dziedzin wiedzy isytuacji
yciowych. Uczniowie s take dla nauczyciela najlepszymi pomocnikami wwychowywaniu samego siebie. Przez wytrwa prac nad sob icige przebywanie zklas staje si on
dla niej prawdziwym autorytetem izastpienie go jest bardzo trudne. Wcelu uniknicia
zbytniego przywizania si dzieci do jednego nauczyciela kady nauczyciel-wychowawca
musi rwnie uczy jakiego specjalistycznego przedmiotu.
Zasadnicze idee steinerowskiej pedagogiki zawieraj rwnie spoeczne intencje tego
typu szkoy oraz mwi okoniecznoci przeamania form monopolu szkoy pastwowej.
Szkoa powinna by zbudowana na pogbionej wiedzy oczowieku: Wychodzc od
takich fundamentw nie sposb stworzy niczego innego ni tylko szko jednolit dla
wszystkich ludzi: oczywistym jest fakt, e prawa rozwoju od sidmego do okoo czternastego roku ycia s dla wszystkich ludzi jednakowe. Musi istnie pewien jednakowy dla
wszystkich ludzi trzon ksztacenia; niezalenie od przynalenoci klasowej musz mie oni
19
R.Steiner, Allgemeine Menschenkunde als Grundlage der Pdagogik, Stuttgart, wykad z2.09.1919r.,
Gesamtausgabe, t. 293, Dornach 1992.
20
Tame.
21
R.Steiner, Erziehungskunst. MethodischDidaktisches, Stuttgart, wykad z27. 08. 1919r., Gesamtausgabe, t. 294, Dornach 1990.
22
Tame.

122 Imelda Chodna

moliwo pobrania takiego samego wyksztacenia oglnego, niewane czy zostan pniej
pracownikami umysowymi czy fizycznymi23. Dla takiej szkoy istnieje zatem tylko jeden
cel: uksztatowanie czowieka. Podstawowym warunkiem jego osignicia jest gruntowna
reforma ksztacenia nauczycieli. Wedug Steinera: Wtrakcie tego, co kiedy zastpi dzisiejsz form egzaminu naley stwierdzi, czy czowiek, ktry ma si para wychowaniem
inauczaniem czowieka wokresie jego stawania si, potrafi stworzy poyteczne wizi,
czy umie ca sw umysowoci zanurzy si wdusz iistot stajcego si czowieka24.
Podkrela przy tym ogromn rol, jak peni wtej dziedzinie antropozofia, bdca
drog do uzyskania wiedzy owiecie iczowieku. Nauczycielowi jest ona potrzebna nie
po to, aby uczyni zniej bezporedni przedmiot lekcji, ale dla wasnego ksztacenia.
Steiner czsto akcentowa, e przez tego rodzaju wewntrzne szkolenie pedagog moe
wistotny sposb polepszy sw umiejtno posugiwania si jego metod wobserwacji
rozwoju dziecka25.

Zakoczenie
Po bliszym przyjrzeniu si steinerowskiej pedagogice nasuwa si podejrzenie, e szkoa
tego typu podciga dzieci pod jeden pedagogiczny schemat iaplikuje im zideologizowan
terapi wychowawcz, ktra raczej kci si zwolnoci wpotocznym jej rozumieniu.
Ten swoisty rodzaj wychowania musi si cigle liczy ztym, e wrealizacji swego systemu wartoci bdzie napotyka na opr, poniewa nie sprzyjaj mu warunki spoeczne
istniejce poza waldorfskim wiatem. Dlatego specyfik tego typu szk jest to, e kady
nalecy do nich czonek ma moliwo zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb wich
obrbie. Winteresie szkoy ley bowiem to, aby zaj czas, jakim dysponuje jednostka, aby
dokadnie wypeni jej ycie. Dlatego szkoy tego typu to szkoy caodzienne. Uczniowie
s tak bardzo obcieni lekcjami irnymi zajciami, e nie znajduj ju czasu, aby po Tame.
Tame.
25
Jak twierdzi: Zadanie nauczyciela polega na takim postpowaniu zuczniem, aby waden sposb
nie naruszy jego jani iprzyczyni si do takiego wyksztacenia jego ciaa iduszy, aby duch mg kiedy
swobodnie si wnim rozwija. Nauczyciela musi cechowa wpracy jak najwikszy dystans wobec wasnej osoby samozaparcie. Musi on y obok dziecka tak, aby duch dziecka mg wsympatii rozwin
swoje wasne ycie obok jego ycia. Nie moe by tak, by przez przymus ityrani sigao jeszcze poza
okres nauki to, co tkwio wnauczycielu. Musimy umie wychowywa tak, aby usun wszelkie fizyczne
iduszne przeszkody stojce na drodze temu, co zboskiego porzdku wiata na nowo wstpuje wnasz
wiat wkadej epoce ycia dziecka, atake tak, aby tworzy wychowankowi rodowisko, dziki ktremu
duch bdzie mg wkroczy wycie wpenej wolnoci. R.Steiner, Die geistig-seelischen Grundkrfte der
Erziehungskunst, Oksford, wykad z19. 08. 1992r., Gesamtausgabe, t. 305, Dornach 1991.
23
24

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 123

zna swych rwienikw nie nalecych do subkultury waldorfskiej. Typowy nauczyciel


waldorfski obraca si zreguy wkrgu osb opogldach takich samych, jak jego, ito nie
tylko wszkoach, lecz take na seminariach ikonferencjach pedagogicznych, na ktrych
cigle omawia si wedug tego samego schematu te same teksty antropozoficzne. Wbibliotekach szkolnych inauczycielskich dominuje literatura antropozoficzna. Prowadzi
to nawet do powstawania typowego waldorfskiego sposobu mwienia, rozpoznawalnego
zarwno po intonacji, jak ipo doborze sw.
Zajmujc si bliej problematyk steinerowskiej pedagogiki, atwo mona dostrzec,
e nie brakuje zarwno zdecydowanych jej zwolennikw, jak iprzeciwnikw. Ci ostatni
zarzucaj jej gwnie: dogmatyzm ibrak tolerancji unauczycieli, zamachy na cielesn
iduchow integralno uczniw, monizm, represyjne iautorytarne metody wychowania,
ideologiczny charakter treci nauczania, aponadto elitaryzm, pajdocentryzm ifasadowo, ktrej przejawem s pompatyczne obchody wit iuroczystoci pastwowych
iszkolnych ztypowym dla tych obchodw przerostem formy nad treci. Zarzut fazowego dogmatyzmu wie si natomiast zopracowan przez Steinera typologi rozwoju
psychofizycznego uczniw26.
Szkoa ta wychodzi nie tylko od antropozoficznego obrazu wiata iwasnej chrystologii, lecz take od koncepcji czowieka, wktrej ignoruje si takie zjawiska, jak akceleracja,
zmieniajce si warunki dorastania wspoecznym inaturalnym otoczeniu oraz zmiana
paradygmatu obrazu wiata ijej konsekwencje dla wiadomoci ludzi wspczesnych.
Ciekawe jest take to, e od samego pocztku dokonuje si tu selekcji dzieci, dobierajc
te, ktre pasuj do steinerowskiej pedagogiki: oprzydatnoci dziecka irodzicw decyduje komisja zoona zlekarza szkolnego, eurytmika bd innego nauczyciela, bdcego
czonkiem konferencji wewntrznej oraz przyszego wychowawcy klasy.
Jednak to sami rodzice przyprowadzaj swoje dzieci do orodkw pedagogicznych
oddziaywania antropozofii, gdzie zarwno oni, jak iich dzieci stykaj si automatycznie
zjej podstawowymi ideami. Wielu znich uwaa szko waldorfsk za rodzaj szkoy alternatywnej, akceptujc jej chrzecijaski charakter wzamian za zwodniczo brzmice
hasa izaoenia, dziki ktrym pasuje ona dokadnie do istniejcych trendw: brak czy
26
Pierwsze gosy krytyki pod adresem ruchu antropozoficznego zaczy pojawia si od 1984
roku. Koncentrowaa si ona gwnie na pedagogice steinerowskiej. Wkrtce pedagogika ta staa si te
przedmiotem bada. Pierwsz krytyczn ksik otego typu szkole bya praca pt. Rudolf Steiner und die
Waldorfschulen (Rudolf Steiner iszkoy waldorfskie) Fritza Beckmannshagena, psychologa szkolnego, ktry
przeanalizowa psychologiczne mechanizmy rzdzce zachowaniem si nauczycieli iuczniw wowej
szkole ibliej przedstawi cienie rzucane przez wiato nauk Rudolfa Steinera. Nastpnie zpedagogiki
waldorfskiej przedmiot swych bada uczynili przede wszystkim pedagodzy. Itak w1985 roku Klaus
Prange opublikowa ksik pt. Erziehung zur Anthroposophie (Wychowanie iantropozofia), awroku
1986 Heinrich Ullrich napisa ksik pt. Waldorfpdagogik und okkulte Weltanschauung (Wychowanie
awiatopogld okultystyczny). Pogldy Steinera wielokrotnie spotykay si zostr krytyk ze strony znanych
pedagogw niemieckich. Zob. A.Wolff, Reformimpulse aus der Waldorfpdagogik?, Pdagogisches Forum
1992, nr2.

124 Imelda Chodna

osabienie nacisku na osignicia, zajcia rzemielnicze, artystyczne imuzyczne awszystko to wzintegrowanej formie. Nie wiedz oni jednak ani czego, ani jak ich dzieci bd
si uczyy. Maj jedynie mgliste wyobraenie, e wszkole waldorfskiej wychowuje si
inaczej, zposzanowaniem dziecka.
Sytuacj pogarsza dodatkowo fakt, e ucze ma do czynienia znauczycielem, ktry
jest reprezentantem antropozoficznego wiatopogldu iporusza si niemal wycznie
wwaldorfskim wiecie. Przebywa wic zprzedstawicielami ograniczonego wiata, cho
ma by przecie przygotowany do ycia wnormalnym wiecie. Waldorf-Schulen, goszc
postulat przygotowania uczniw do takiego ycia, realizuj go wwarunkach od tego ycia
na og do odlegych, aprzynajmniej odbiegajcych od tych, wjakich yje ogromna
wikszo dzieci imodziey wNiemczech ina caym wiecie, gdzie funkcjonuj tego
typu instytucje waldorfskie.
Bibliografia
Beckmannshagen F., Rudolf Steiner und die Waldorfschulen: Eine Psychologisch-Kritische
Studie, Wuppertal 1984.
Biaows A., Nowakowski P.T., Rudolf Steiner, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t.9,
pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2008, s.192-195.
Carlgren F., Wychowanie do wolnoci. Pedagogika Rudolfa Steinera. Obrazy irelacje zmidzynarodowego ruchu szk steinerowskich, prze. M.Gaewski, Gdynia 1994.
Francis E., Pedagogika Rudolfa Steinera. Szkoy waldorfskie na wiecie iwPolsce, prze.
A.Konczewska, Warszawa 1996.
Jaroszyski P., Antropozofia, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, t.1, pod red. A.Maryniarczyka, Lublin 2000, s.264-265.
Kayser M., Wagemann P.A., Uczylimy wszkole waldorfskiej. Ohistorii ipraktyce pewnej
pedagogicznej utopii, prze. M.S.Szymaski, Warszawa 1998.
Prange K., Erziehung zur Anthroposophie. Darstellung und Kritik der Waldorfpdagogik,
Bad Heilbrunn 1985.
Steiner R., Antropozoficzne myli przewodnie, 1925.
Steiner R., Filozofia wolnoci. Zarys podstawy nowoczesnego pogldu na wiat, prze. M.K.Woowski, Warszawa 1929.
Steiner R., Das Geheimnis der Temperamente, Dornach 1975.
Steiner R., Erziehung und Unterricht aus Menschenkenntnis, Dornach 1975.
Steiner R., Erziehungskunst. Seminarbesprechungen und Lehrvortrge, Dornach 1985.
Steiner R., Erziehungskunst. MethodischDidaktisches, Stuttgart, wykad z27. 08. 1919r.,
Gesamtausgabe, t. 294, Dornach 1990.
Steiner R., Die geistig-seelischen Grundkrfte der Erziehungskunst, Oksford, wykad
z19.08.1992r., Gesamtausgabe, t. 305, Dornach 1991.
Steiner R., Allgemeine Menschenkunde als Grundlage der Pdagogik, Stuttgart, wykad
z2.09.1919r., Gesamtausgabe, t. 293, Dornach 1992.

Wychowanie ku penemu czowiekowi? 125

Steiner R., Wiedza tajemna, czyli poznanie wyszych wiatw, Gdynia 1992.
Steiner R., Wszechwiat, Ziemia, czowiek. Ich istota irozwj, jak rwnie ich odbicie wzwizku, jaki zachodzi midzy mitem egipskim awspczesn kultur, prze. H.Dobrzyska,
M.Przyborowska, Bielsko-Biaa 1993.
Steiner R., Owychowaniu dziecka zpunktu widzenia wiedzy duchowej, tum. E.yczewska,
d 1998.
Traub F., Rudolf Steiner als Philosoph und Theosoph, Tbingen 1921.
Ullrich H., Waldorfpdagogik und okkulte Weltanschauung, Weinheim 1986.
Wolff A., Reformimpulse aus der Waldorfpdagogik?, Pdagogisches Forum 1992, nr2.
Woowski M.K., Antropozofia Steinera ijej przeciwnicy wPolsce, Warszawa 1925.

Education towards full human being?


Rudolf Steiners anthroposophical teaching on education
The Authoress presents aprofile of an anthroposophist, creator of the conception of alternative school and founder of that school Rudolf Steiner. She indicates an ideological basis of
unceasingly progressing movement of so-called Waldorf schools all over the world. She explains
what the anthroposophy itself is and how an inseparable from human life aspect, ie. education,
is determined in its light. At the beginning of the XX-th century Steiner worked out the most
influential idea of anthroposophy, founding aspecial anthroposophical association of an occultist character. Basing on aspiritual knowledge he developed bases of teaching and educating. In
the article there is also abrief description of aprocess of the spiritual knowledge conquering,
what is according to Steiner indispensable to acorrect development of the human being.
In the conclusion the Authoress pays attention on the threats, which comes from this specific
kind of pedagogics, showing how in practice the character of outlook postulated by Steiner
and dominated by anthroposophy, looks like.

Micha Rozmys

Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz


typologizacja przedmiotowa technik
przepowiadania przyszoci
Jam take ich nauczy, jakie snowa sdy
Zprzernych wieszczb, jak ze snu odgadywa losy
Idce; wszelkie znaki przydrone igosy
Przeznacze niepojte iprzeznacze ciemnie
Umiej dzi pojmowa izgbia przeze mnie.
Ajschylos, Prometeusz skowany, w. 528-532.

Wpowyszym wyimku ztragedii Ajschylosa Prometeusz skowany1 mowa oczywicie


owrbiarstwie. Tytuowy dobrodziej ludzkoci, wypowiadajc te sowa, wyjawia, jakie
dary inauki ofiarowa ludziom, bdzcym bez jego pomocy wciemnociach niewiedzy.
Pord tajnikw budownictwa, uprawy roli, wiedzy matematycznej imedycznej przekaza
ludziom Prometeusz nauk ogwiazdach iprzepowiadaniu przyszoci. Znamienne jest
umieszczenie wrd tak wanych dziedzin ludzkiego poznania wanie wieszczbiarstwa,
poniewa warto, jak niesie za sob moliwo poznania przyszych dziejw, miaa swoj
realn wag; to, co ukryte iniedostpne zawsze pocigao czowieka. Cyceron podkrela:
Nie znam doprawdy adnego narodu ani tak dalece wyksztaconego iowieconego,
ani tak bardzo dzikiego ina tyle nieokrzesanego, iby nie przyjmowa, e przyszo
mona przepowiada ie niektrzy ludzie s wstanie widzie j iwieszczy2.

Wcywilizacji greckiej doby staroytnej wrbiarstwo osigno wysoki status pewne


sukcesy wieszczw przyczyniy si do wzrostu popularnoci tej dziedziny dziaa3, adziki
gbokiemu zakorzenieniu wyciu codziennym, moliwe byo pniejsze szerzenie si
dywinacji wciece kontrkulturowej wobec chrzecijastwa, przez co mantyka rozwijaa si na obrzeach procesu kulturowego do wspczesnoci, pomimo potpieczego
stosunku Kocioa, zgodnego zocen, jak wystawi astrologii (wszerokim rozumieniu
tego pojcia: wrbiarstwu) Tomasz zAkwinu: Gwiazdy by moe s przyczyn, ale na
pewno nie znakiem4.
Ajschylos, Prometeusz skowany, Wrocaw 2004.
Marcus Tullius Cicero, Onaturze bogw; Owrbiarstwie; Oprzeznaczeniu, Krakw 1960, s.231-232.
3
Por. S.Owicimski, Zeus daje tylko znak. Staroytne wrbiarstwo greckie, WrocawWarszawa
KrakwGdaskd 1989, s.8.
4
D.Berlinski, Oastrologii isztuce przepowiadania, Krakw 2005, s.138.
1
2

128 Micha Rozmys

Naley rwnie pamita, i sia dywinacji tkwia wtym, e przepowiadanie przyszoci jest przyrodzone wzasadzie kadej cywilizacji. Kazimierz Moszyski, badacz
staroytnoci ikultury sowiaskiej, wypowiada opini, ktra idealnie koresponduje
zwczeniej zacytowanymi sowami:
Jest doprawdy zastanawiajce, na ilu ijak rnych drogach usiowa czowiek przenikn
mroki niewiadomego; monaby miao powiedzie, i odsanianie rzeczy przyszych
oraz rzeczy, ktre ju si dokonay, lecz pozostay zakryte, to jedna znajwikszych
pasyj ludzkoci5.

Po krtkim wstpie chciabym przedstawi plan syntezy wiedzy owrbiarstwie zadaniem pierwszej czci artykuu jest krtkie objanienie istoty zjawiska, jakim jest dywinacja. Cz druga przedstawia bdzie typologi technik wrbiarskich oraz charakterystyk
najciekawszych znich.
Na pocztku rozwaa warto przytoczy definicj wrbiarstwa. Sownik Jzyka
Polskiego PWN dostarcza prostego wyjanienia: odczytywanie przyszoci na podstawie
ukadu gwiazd, kart, linii na doni itp.6. Krtka definicja odkrywa najoczywistsz funkcj.
Zdecydowanie bardziej rozbudowan charakterystyk przedstawia Rosemary Ellen Guiley:
Wykorzystanie mediacyjnej, magicznej lub nadnaturalnej siy wcelu przepowiadania
przyszoci, odnajdywania ukrytych izagubionych przedmiotw, poznawania sekretw
oraz odkrywania prawdy. Wrbiarstwo jest powszechne whistorii; tradycyjnie jest
wykonywane przez kapanw, prorokw, wyrocznie, czarownice, szamanw, magw,
media lub przez osoby, ktre s predysponowane do rozporzdzania nadprzyrodzonymi
mocami izdolnociami7.

Jeeli chodzi ookrelenie przynalenoci mantyki do nauk tajemnych, pomocne


bdzie rozpoznanie Edwarda Tiryakiana, ktry definiuje ezoteryzm jako filozoficzno-religijne systemy wierze, uktrych podstaw legy techniki ipraktyki okultystyczne8,
przez ktre czowiek dy do szerszego poznania Natury iKosmosu. Naley wtym miejscu
rwnie rozrni dwa zjawiska, ktre czsto wystpuj obok siebie, mianowicie wrbiarstwo oraz magi. Fundamentaln rnic jest fakt, i magia nie ma na celu odkrycia
przyszoci, dy natomiast do wymuszenia zajcia podanej zmiany wotoczeniu9.
Wrbiarstwo natomiast ma za cel poznanie przyszoci przez ciekawskich, co umoliwia
ewentualn ucieczk od niepodanych zdarze10.
K.Moszyski, Kultura ludowa Sowian, cz.2, z.1, Krakw 1934, s.366.
Sownik Jzyka Polskiego PWN [online] http://sjp.pwn.pl/szukaj/wr%C3%B3%C5%BCbiarstwo
(dostp: 28.06.2012).
7
R.E.Guiley, The Encyclopedia of Magic and Alchemy, New York 2008, p. 95.
8
E.Tiryakian, Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology 1972,
t.LXXVIII, p. 499. Cyt. za M.Eliade, Okultyzm, czary, mody kulturalne, Warszawa 2004, s.71.
9
A.Wierciski, Magia ireligia. Szkice zantropologii religii, Krakw 1994, s.103.
10
S.Owicimski, dz.cyt., s.6.
5
6

Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa 129

Przy prbie opisu wrbiarstwa naley odwoa si do dwch elementw, ktre


wystpuj woperacji wrenia. Pierwszy znich to podmiot, ktry poszukuje tajemnic
przyszoci, pragnc wykorzysta je wwiadomy sobie sposb. Gdy podmiot przedsibierze
okrelone dziaanie, kieruje si wstron drugiego elementu, jakim jest przedmiot co,
co suy rozpoznaniu przyszych dziejw. Jeeli chodzi okategori podmiotu sprawa
jest atwo rozstrzygalna jego zakres rozpada si na dwie grupy: wrbiarstwo indywidualne, dotyczce jednostki, oraz wrbiarstwo zbiorowe, kiedy wrba dotyczy ma
wikszej iloci osb.
Rozrniajc najwaniejsze motywacje, jakimi kieruje si wrbiarstwo, chciabym
odwoa si do opinii Jana Latosa, synnego polskiego renesansowego astrologa, ktry,
uznajc techniki mantyczne za nauki boskie11, dzieli je nastpujco: pierwsza grupa
dotyczy globalnych wydarze, np. katastrof przyrodniczych lub casusw politycznych
wpywajcych na losy wielkich grup ludzi (Richard Kieckhefer podaje, i wrbici, jako
szare eminencje, mieli czsto istotny wpyw na decyzje podejmowane na dworach ksicych ikrlewskich12). Dalszy podzia motyww wrebnych projektuje wieszczbiarstwo
meteorologiczne, zajmujce si nie tylko przewidywaniem zmian pogody, ale rwnie
jatromatematyk, czyli medycyn astrologiczn, uzalenion od korzystnych zmian ukadu
cia niebieskich. Trzecia grupa zabiegw opisuje losy indywidualne: wszelkiego rodzaju
horoskopy urodzinowe, prby odkrycia imion kochankw, uzyskanie powodzenia, informacji odacie mierci (itemu podobnych rzeczy). Czwarty rodzaj motywacji pozwala
odkry, jakie momenty s najodpowiedniejsze do realizowania zaplanowanych czynnoci
wielce istotne byo wtym przypadku wrbiarstwo dla strategw wojennych, ktrzy
przez jedno sowo wrbity potrafili rezygnowa zwojny iwielomiesicznych przygotowa do podbojw. Interesujce wtym miejscu s te nazwy zbiorcze, ktre dla czterech
typw astrologicznych Latosa zaproponowaa Danuta Kowalewska: przedstawione wyej
grupy okrelia kolejno mianem astrologii mundalnej, medycznej lub astrometeorologii,
natalnej lub urodzinowej oraz elekcyjnej lub wyborczej13.
Teraz chciabym przej do drugiej obszerniejszej czci syntezy, amianowicie
do opisu itypologizacji wybranych technik wrbiarskich. Podstawowy podzia, ktry
przyjem, jest zasadniczo zgodny zpodziaem zaproponowanym przez Stefana Owicimskiego wjego monografii Zeus daje tylko znak, Apollo wieszczy osobicie. Autor wyrnia
wrbiarstwo naturalne (speniajce si przy pomocy medium, jakim jest czowiek,
np. wrenie wyroczni lub ze snw) oraz wrbiarstwo sztuczne, wprzypadku, gdy
przyszo odczytywana jest przy pomocy jakiego przedmiotu lub zjawiska14. Sam chciabym zastpi jednak okrelenie sztuczne jako nacechowanie pejoratywne owiele
11
Por. R.Bugaj, Nauki tajemne wdawnej Polsce Mistrz Twardowski, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1986, s.110.
12
Por. R.Kieckhefer, Magia wredniowieczu, Krakw 2001, rozdz. Magowie na dworze, s.147-153.
13
Por. D.Kowalewska, Magia iastrologia wliteraturze polskiego owiecenia, Toru 2009, s.269.
14
Por. S.Owicimski, dz.cyt., s.10-14.

130 Micha Rozmys

czytelniejszym mianem wrbiarstwa obiektowego. Spiesz rwnie zaznaczy, e niektre ztechnik znajduj si na pograniczu tych dwch kategorii, Owicimski wyjania:
Poza tym zreszt granica midzy nimi [rodzajami wrenia M.R.] pod pewnymi
innymi wzgldami jest pynna, wobu bowiem tych kategoriach wrb jedne znaki czy
wypowiedzi wrebne, zalenie od towarzyszcych im okolicznoci isytuacji, s tak
oczywiste iwyrane, e nie wymagaj interpretacji lub wyjanienia, ainne znowu bez
tego znowu obej si nie mog bez wzgldu na to, czy s sztuczne, czy naturalne15.

Pierwszy typ wrbiarstwa stanowi najwaniejsz cz caej dywinacji greckiej16. Opiera si na przewiadczeniu, ktre opisuje Cyceron, i dusza ludzka zawiera wsobie jaki
boski pierwiastek, ni lub kana, dziki ktrym wybraniec jest wstanie pozna rzeczy
przysze. Predysponowani do tego byli nieliczni, ci ludzie, ktrzy posiedli umiejtno
wyniesienia si ponad sw czowiecz form oraz ziemskie potrzeby, zakcajce wieszcze natchnienie17. Innym stanem, wktrym zmysy ludzkie pozostaway wotpieniu,
co pozwalao na poznawanie rzeczy boskich, by sen lub letarg wtakim przypadku
mowa otechnice zwanej onejromancj.
Wtrakcie wieszczego natchnienia czowiek wchodzi wstan uniesienia, jest rozpity
midzy ekstaz aszaem. Sytuacja mediacyjna moe powstawa samoistnie, zrzekomego
poruczenia bstw czy demonw, oraz wwyniku zaplanowanych dziaa. Wieszczcych
spontanicznie okrelano mianem chresmologw. Byli posiadaczami wrodzonego daru,
nierzadko dziedzicznego, ktry wywoywa wnich prorocze wizje, czsto nage iniespodziewane. Ztego wzgldu nie zawsze odpowiadali na zadawane im pytania18. Przykadem
dla chresmologw jest trojaska ksiniczka Kassandra, ktra, otrzymawszy dar wieszczenia od Apolla, skazana zostaa przeze kltw na niezrozumienie iniech do jej przepowiedni. Zamiast naturalnych wrbitw, codziennych porad czsto udzielali osobnicy
wywoujcy stan ekstazy przy pomocy rnych technik byli to najczciej czonkowie
kast kapaskich, powizani zjak konkretn wityni do tego typu miejsc nale
wszelkie wyrocznie greckie zdelfick Pyti na czele, wieszczc pod wpywem pneum,
tajemniczych oparw unoszcych si zrozpadlin ziemskich19. Inna metoda odurzania,
wwyroczni Apollina wArgos, polegaa na piciu wieej krwi zoonego wofierze jagnicia
przez kobiet zobowizan do czystoci; wEgirze natomiast spoywano krew byka20.
Wprzypadku drugiego typu technik naturalnych onejromancji wzasadzie kady
mg wmniejszym lub wikszym stopniu dostpi zaszczytu wrenia. Sen, stan fizjologiczny
konieczny dla prawidowego funkcjonowania, dawa moliwo wyciszenia zmysw ipod

17

18

19

20

15
16

Tame, s.14.
Tame, s.53.
Por. Marcus Tullius Cicero, dz.cyt., s.291.
Por. S.Owicimski, dz.cyt., s.56.
Por. P.Lombardi, Filozof iczarownica. Rozum iwiat magiczny, Warszawa 2004, s.143-156.
Por. J.G.Frazer, Zota ga. Studia zmagii ireligii, Warszawa 1962, s.110-111.

Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa 131

suwa szans na rozpoznanie przyszych wydarze. Wprzypadku warstw spoecznych mniej


wyksztaconych onejromantyka polegaa zazwyczaj na utosamieniu treci snu zprzyszymi
zdarzeniami, na przykad sen owodzie zapowiada mg mier przez utonicie, aogie
przestrzega przed poarem. Istniay rwnie bardziej wyszukane sposoby tumaczenia snw
pitnastowieczny sennik Hansa Lobenzweiga dawa interpretacj snu woparciu ostatus
spoeczny czy kondycj fizyczn nicego21. Sen sta si take boskim narzdziem biblijnej
komunikacji zIzraelitami. Wwizjach [zsyanych przez Jahwe M.R.] przed oczyma nicego raz po raz rozbyskuj konkretne obrazy. Symboliczne treci omwionych rewelacji
s zwykle enigmatyczne iwymagaj interpretacji22, ktrej dokonywali wybraniprorocy.
Do technik naturalnych Owicimski kwalifikuje rwnie engastrimantyk, wrenie
zbrzuchomwstwa, nie podaje jednak szczegw dotyczcych metod rozpoznawania przyszoci wtej dziedzinie23. liphas Lvi przyporzdkowuje take do tej kategorii kartomancj,
it postulates agood medium24, jak pisze, zwracajc ponownie uwag, e osoba odczytujca
przyszo nigdy nie moe by pierwsz lepsz, lecz powinna by osob predysponowan
zarwno wtechnikach naturalnych, jak izalenych od jakich przedmiotw.
Teraz chciabym zaj si typologi technik, ktre pragnbym okreli wsplnym
mianem obiektowych. Zdecydowaem si na takie okrelenie ze wzgldu na niejednolity charakter przedmiotw wykorzystywanych przy opisywanych sposobach wrenia. Podstawowy podzia, jaki zrealizowaem, opiera si na siedmiu grupach obiektw:
pierwszy uznaje za narzdzie czowieka, ale wprzeciwiestwie do technik wrbiarstwa
naturalnego znaczce jest nie wieszcze natchnienie, ale fizyczny byt, za przedmiotem
wrb jest ludzkie ciao. Druga grupa dotyczy zwierzt, tutaj wrbiarstwo analizuje znaki
na podstawie zwierzcego organizmu ijego zachowania; trzecia grupa to roliny wraz
zproduktami ywieniowymi; czwarty zesp to obiekty uytku codziennego; pity skupia
techniki, ktre opieraj si na alfabecie icyfrach; szsty dotyczy przyrody nieoywionej
iprzyszoci odczytywanej ze zjawisk przyrody oraz dziaa czterech ywiow; ostatnia,
sidma grupa, dotyczy technik wrenia, ktre chciabym nazwa demonicznymi,
aprzyczyn obrania takiej nazwy wyjani pniej. Na samym pocztku pragn te
zaznaczy, e wielokrotnie opisywane przez mnie techniki wrbiarskie zakwalifikowa
mona do rnych grup, przyjta typologia opiera si relatywnych zaoeniach. rdem
pochodzenia wikszoci technik wrbiarskich, ktre za chwil przedstawi, jest Sownik
wiedzy tajemnej JacquesaCollina de Plancyego, ktry ze wzgldu na swj encyklopedyczny charakter gromadzi najwaniejsze informacje25.
Por. R.Kieckhefer, dz.cyt., s.134.
J.Zagodon, Sen wliteraturze redniowiecznej irenesansowej, Opole 2002, s.95.
23
Por. S.Owicimski, dz.cyt., s.83-84.
24
. Lvi, The History of Magic. Including aClear and Precise Exposition of Its Procedure, Its Rites and
Its Mysteries, London 1922, p. 151. [Kartomancja M.R.] domaga si odpowiedniego medium.
25
Pragnc unikn nagromadzenia przypisw, informacj ostronie ze Sownika Plancyego podawa
bd wnawiasie kwadratowym za wydaniem: J.C.de Plancy, Sownik wiedzy tajemnej, WarszawaKrakw
1993. Inne rda pozostawi wprzypisach dolnych.
21
22

132 Micha Rozmys

Czowiek, traktowany jako przedmiot wrenia, dostarcza kilku sposobw przepowiadania przyszoci najwicej wie si zodczytywaniem znakw znarzdw iczci ciaa,
tak wic jedn znajpopularniejszych technik jest oczywicie fizjognomika [65-72], czyli
rozpoznawanie przyszoci zksztatu ibudowy twarzy, podrzdna wobec tej techniki jest
metoposkopia [120], czyli wrenie zczoa oraz frenologia, analizujca ksztat czaszki26.
Drug popularn technik jest chiromancja polegajca na odczytywaniu przyszoci
zdoni [30-31]. Ten sposb ma rwnie wersj wyspecjalizowan onychomancj,
wrenie zpaznokci [133]. Kolejna metoda odwouje si do przysowia By wczepku
urodzonym, poniewa amniomancja za przedmiot badania obiera bon otaczajc gow
noworodka [13]. Omfalomancja skupia si na ppku [132], apodomancja na stopach27.
Dwie nastpne techniki, czyli antropomancja oraz palmoskopia, badaj ludzkie organy
oraz wntrznoci, najchtniej skadanych wofierze dzieci, na podobiestwo etruskich
haruspicji [15-16, 139], przy wykorzystaniu zwierzt. Jedynym rodzajem, ktry bada
zachowanie czowieka, jest geloskopia wrenie ze miechu osoby poddanej wpywom
narkotycznych oparw [75].
Nawizujc do wczeniej wspomnianych technik badania wntrznoci techniki
te wyspecjalizoway si, badajc trzewia zwierzt. Uczeni wichtiomancji spekuluj nad
ociami ipcherzami ryb [83]. Badajc wtrob, wykorzystuje si zasady hepatoskopii, za
koci opatkowe zwierzt ofiarnych to przedmiot wrenia skapulomancji28. Najbardziej
niecodzienny sposb to kefalomancja przewidywanie przyszoci zgotowanej gowy
osa [96].
Osobn dziedzin stanowi prby oceny zachowania zwierzt. Czasem samo napotkanie jakiego mona byo poczytywa za wrb takie ujcie to apantomancja29, ajej
przejawem moe by szalenie popularny wPolsce przesd, ktry dotyczy napotkania na
swojej drodze czarnego kota. Za predysponowane do odkrywania przyszoci uznaje si
gatunki zwierzt omediacyjnym iapotropeicznym charakterze, jak na przykad we,
ktrych ruch wnaczyniach napenionych wod badaj ofiomanci30 lub szczury czy myszy,
ktrych aroczno ipiski analizuj praktycy miomancji [123]. Jeeli chodzi ozwierzta
oswojone, korzystano zpomocy psw, ktre utrzymywano przy wityniach, awrazie potrzeby analizowano ich szczekanie wramach techniki zwanej ololigomancj [132]. Wrd
Celtw popularna bya metoda, do ktrej wykorzystywano hodowane wwitych gajach
szare konie, ot hippomancja [80] opieraa si na bardzo prostej metodzie zadawano
pytanie iobserwowano, zktrej nogi ko ruszy, przy czym dobrym prognostykiem bya
noga prawa; dodatkowo zwracano uwag na koskie renie. Ostatni metod, najbardziej
popularn, bya ornitomancja, czyli przewidywanie przyszoci zlotu izachowania pta

28

29

30

26
27

Zob. R.E.Guiley, dz.cyt., s.28.


Zob. R.H.Robbins, The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology, London 1959, s.139.
Por. K.Moszyski, dz.cyt., s.405-407.
Zob. R.E.Guiley, dz.cyt., s.27.
Zob. M.Popko, Magia iwrbiarstwo uHetytw, Warszawa 1982, s.151-153.

Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa 133

kw, ktrym zajmowali si augurowie. Ogrom szczegw, jak podaje Robert M.Place,
by istotny przy odczytywaniu przyszoci:
Wszyscy augurowie musieli by przygotowani do rozpoznawania znaczenia rnych
gatunkw dzikich ptakw, dwikw jakie wydaway, wzorw ich lotu, nawykw
ywieniowych, ale przede wszystkim musieli zwraca uwag, czy przybyy one do
Auguraculum od lewej strony (co okrela si aciskim terinem sinister) czy od prawej
(po acinie dexter)31.

Wyspecjalizowanym wariantem tego sposobu jest alektromancja wieszczenie zzachowania kogutw, ktre polegao na rozrysowaniu koa zpodziaem na 24 czci, zktrych
kada otrzymywaa jedn liter alfabetu oraz ziarno zboa. Nastpnie specjalnie trenowany
kogut wydziobywa zboe, akolejno wskazanych pl zliterami odsaniaa enigmatyczne
haso [11-12]. Warto wtym miejscu zwrci uwag na metod wrbiarsk plemienia
Azande kurze podaje si trucizn, nastpnie obserwuje si jej reakcje na szkodliwy
rodek32.
Wprzypadku rolin iproduktw spoywczych istniej dwie podgrupy. Pierwsza
skupia si na rolinach techniki te nosz zbiorcz nazw botanomancji33. Dendromancja bada szelest listowia drzew, filirodomancja to technika nasuchiwania lici ry [65].
Odmienn technologi stanowia sykomancja na liciu figowca wypisywano nurtujcy
problem, nastpnie obserwowano, czy li usycha. Jeeli tak si dziao, spodziewa si
mona byo niepomylnego obrotu spraw [173]. Swe wrebne waciwoci wykazywa
rwnie laur podczas spalania go obserwowano ogie idym atechnika ta nosi nazw
dafnomancji [44].
Jeeli chodzi oroliny spoywane, Plancy podaje nastpujce metody: kromniomancja, czyli wrenie zcebul, ktrych kiekowanie lub niekiekowanie wiadczyo
oprzyszoci sprzyjajcej lub nie [103]. Nastpna technika to aleuromancja, obierajca
za przedmiot przewidywania mk [12]. Metoda ta polega na wysypywaniu pewnej iloci
produktu do naczynia, manipulowaniu nim ipniejszym odczytywaniu widocznych
symboli. Na podobnym koncepcie opiera si tasenografia metoda wrenia zfusw
kawy czy herbaty. Inne produkty spoywcze suce do wrenia to wprzypadku oinomancji wino [131], alfitomancji chleb [12], halomancji sl wrzucana do ognia34
oraz wykorzystywane przez owomantw jajka [135].
Niewtpliwie najliczniejsza zgrup obiektw, sucych czowiekowi wdywinacji,
to przedmioty codziennego uytku. Podzia ten chciabym zacz od najpopularniejszej
dziedziny kartomancji, wrenia zkart [93], znanej zwaszcza dziki wrbiarstwu
tarotowemu oraz kubomancji lub inaczej astragalomacji, czyli wrenia zkoci do gry


33

34

31
32

R.M.Place, Astrology and Divination, New York 2008, p. 48.


Por. E.E.Evans-Pritchard, Czary, wyrocznie imagia uAzande, Warszawa 2008, s.118.
Zob. R.H.Robbins, dz.cyt., s.139.
Zob. R.E.Guiley, dz.cyt., s.28.

134 Micha Rozmys

[106,17]. Kolejna podgrupa dotyczy broni: aksynomancja to metoda wykorzystujca


obracajc si siekier lub topr [11], rabdomancja, wktrej posugiwano si kijami lub
rdkami [152], belomancja to wrenie ze strza, polegajce na wystrzeliwaniu wraz ze
strzaami odpowiedzi na zadane pytania, ta, ktrej udao si dolecie najdalej uznawana
bya za znaczc [25]. Nastpny podzia odnosi si do przedmiotw luksusowych pery
miay zastosowanie wmargaritomancji [119], piercienie wdaktylomancji [45], akrysztay wkrystalomancji, ktrej pochodn jest popularne dzisiaj wrenie zkrysztaowej kuli
lub lustra [104]. Inne przedmioty, ktre trudniej uporzdkowa, to wiece (sposb palenia
si knota badano wlychnomancji) [113], awosk jako prognostyk przyszoci irozlewany
na wodzie to ceromancja [30]). Klucz, wykorzystywany chociaby wrodzimych wrbach
andrzejkowych, to przedmiot metody zwanej kleidomancj [97], zwierciado natomiast
suyo wkataptromancji [96], asita lub przetaki wkoskinomancji [101]. Dym obserwowano wkapnomancji35, awyspecjalizowan technik bya libanomancja analiza dymu
kadzida [109]. Ksztat, kolor iruchy wiata lamp natomiast badali lampadomanci [107].
Wprzypadku szstej, wskiej dziedziny przedmiotw, materi wrenia s cyfry oraz
alfabet. Naturalnie, na myl nasuwa si numerologia, arytomancja, gematria36. Nastpna
technika skupia si imionach wasnych onomancja [132]. Najciekawsze inajatwiejsze
sposoby wrenia ztej grupy to wrenie zksiek, polegajce na otwieraniu ich iodczytywaniu przypadkowego fragmentu, ktry nastpnie interpretowano wokrelonym
kontekcie podobne zabiegi Richard Kieckhefer okrela mianem dowiadczalnych,
zwracajc uwag na czynny udzia wrcego37. Wykorzystujc dziea poetyckie, stosowano
rapsodomancj [152], ktrej wsz specjalizacj jest stoikomancja, czyli wrenie zdzie
Homera iWergiliusza [172]. Wraz znadejciem chrzecijastwa doszo do blunierczego zastosowania wdywinacji witej ksigi tej religii, czyniono to wmetodzie zwanej
bibliomancj [28].
Wrenie zemanacji si przyrody dotyczy gwnie ywiow. Powietrze pomaga
technikom okrelanym mianem aeromancji lub chaomancji [10, 30]. Woda suy hydromantom oraz lekanomantom [83, 108]. Wprzypadku pegomancji wrzuca si do
wody kamienie, aobserwacja ich zachowania staje si podstaw rozpoznania przyszoci
[140]. Same kamienie su za przedmiot dywinacji litomantom [111]. Ogie natomiast
wykorzystuje si wpiromancji, gdy obserwuje si jako pomienia [144] oraz wkozinomancji, gdy wogniu spala si rne materiay [103].
Wodniesieniu do zjawisk atmosferycznych najwaniejsz metod wrenia jest
zpewnoci ceronoskopia, ktrej amatorzy badali pioruny [30]. Najbardziej rozbudowan technik wtej podgrupie jest oczywicie astrologia (wwskim znaczeniu), czyli
badanie zalenoci midzy ciaami niebieskimi przy zaoeniach powszechnej sympatii
iantypatii oraz badanie ich oddziaywania na ycie czowieka [18-20].
Zob. R.H.Robbins, dz.cyt., s.139.
Zob. F.Dornseiff, Alfabet wmistyce imagii, Warszawa 2001, s.150-188.
37
Por. R.Kieckhefer, dz.cyt., s.137.
35
36

Wrbiarstwo. Zakres podmiotowy oraz typologizacja przedmiotowa 135

Ostatnia grupa to zbir technik, ktre okreliem mianem demonicznych. Wprzypadku tych metod wrbita posuguje si wiedz otrzyman od duchw idemonw,
ktre przywouje wokultystycznych rytuaach. Psychomancja to dziedzina mantyczna
opierajca si na informacjach otrzymanych od duchw [151]. Demonomancja korzysta
zporad demonw [45]. Ostatnia metoda, ojednej znajduszych tradycji pojawiajca
si rwnie wBiblii whistorii czarownicy zEndor to nekromancja, wktrej wieszcz
lub czarownik przywouje zmarych [126-127].
Wrbiarstwo byo ijest wynikiem ludzkiej chci poznania tego, co ukryte. By sobie pomc, rne ludy opracowyway techniki, ktre rzekomo pozwalay na osignicie
enigmatycznej wiedzy oprzyszoci. Wrd licznych metod tylko kilka przetrwao do
wspczesnoci, mona je pozna wszcztkowych opisach.
Bibliografia
Ajschylos, Prometeusz skowany, Wrocaw 2004.
Berlinski D., Oastrologii isztuce przepowiadania, Krakw 2005.
Bugaj R., Nauki tajemne wdawnej Polsce Mistrz Twardowski, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1986.
Cicero Marcus Tullius., Onaturze bogw; Owrbiarstwie; Oprzeznaczeniu, Krakw 1960.
Dornseiff F., Alfabet wmistyce imagii, Warszawa 2001.
Evans-Pritchard E.E., Czary, wyrocznie imagia uAzande, Warszawa 2008.
Frazer J.G., Zota ga. Studia zmagii ireligii, Warszawa 1962.
Guiley R.E., The Encyclopedia of Magic and Alchemy, New York 2008.
Kieckhefer R., Magia wredniowieczu, Krakw 2001.
Kowalewska D., Magia iastrologia wliteraturze polskiego owiecenia, Toru 2009.
Lvi ., The History of Magic. Including aClear and Precise Exposition of Its Procedure, Its
Rites and Its Mysteries, London 1922.
Lombardi P., Filozof iczarownica. Rozum iwiat magiczny, Warszawa 2004.
Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, cz.2, Krakw 1934.
Owicimski S., Zeus daje tylko znak. Staroytne wrbiarstwo greckie, WrocawWarszawa
KrakwGdaskd 1989.
Place R.M., Astrology and Divination, New York 2008.
Plancy J.C.de, Sownik wiedzy tajemnej, WarszawaKrakw 1993.
Popko M., Magia iwrbiarstwo uHetytw, Warszawa 1982.
Robbins R.H., The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology, London 1959.
Sownik Jzyka Polskiego PWN. [online] http://sjp.pwn.pl/szukaj/wr%C3%B3%C5%BCbiarstwo [dostp: 28.06.2012].
Tiryakian E., Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology
1972, t.LXXVIII. Cyt. za: E.Mircea, Okultyzm, czary, mody kulturalne, Warszawa 2004.
Wierciski A., Magia ireligia. Szkice zantropologii religii, Krakw 1994.
Zagodon J., Sen wliteraturze redniowiecznej irenesansowej, Opole 2002.

136 Micha Rozmys

Divination. The subjective scope and objective classification


of the methods of fortune-telling
The author makes an attempt to synthesise information about divination. The first part is
devoted to the problems concerning the characteristics of the divination phenomenon, and,
further, the reader is presented with subjective scope. In the second part, the author focuses
on the classification of divination methods in relation to the subject, the reader is presented
with two main categories of divination natural and artificial and their examples. About 80
methods of divination are described in total.

Mariusz Gajewski SJ

Niewidzialne promieniowanie
rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem,
New Age iezoteryzmem

Pierwsze lady praktykowania tzw. radiestezji pochodz zdalekich Chin isigaj


poda sprzed czterech tysicy lat. Chiczycy za pomoc odpowiednich przyrzdw
(np. kompas lo-pan, tabliczka pa-kua) iprzy uyciu ezoteryczno-magicznej wiedzy
wznosili swoje wioski ibudowali miejsca kultu, ktre uwzgldniay energetyczny porzdek wiata. Opanowanie si natury miao ich chroni przed wpywem negatywnych
oddziaywa mrocznego wiata duchw (np. ochrona przed zymi mocami shen ikuen).
Odpowiednie usytuowanie domostw iobiektw codziennego uytku zapewniao im
ask bogw iprzychylno si natury. Dla zabezpieczenia si przed zymi energiami
Chiczycy kadli pod swoje ka stare monety, obrcze zmiedzi isrebra, gazie brzozy
itp. Dziki znajomoci zasad feng-shui (wiatr iwoda) organizowano ycie codzienne,
chronic si przed yami Smoka oraz przed demonami gbin, jak nazywano wwczas
wspczesne yy wodne1.
Radiestezj zajmowano si rwnie wAsyrii oraz Grecji, zktrej pochodzi kaduceusz,
bdcy symbolem wszystkich lekarzy. Rzymski pisarz Pliniusz twierdzi, e wedug mitologii rzymskiej rdka leszczynowa bya wasnoci boga Eskulapa, odpowiedzialnego
za sprawy medycyny. Rdka virgula divina, odpowiedzialna za rozsdzanie ludzkich
sporw, bya atrybutem boga Merkurego. Wredniowieczu radiestezja kojarzona bya
zokultyzmem iczarn magi. Wwieku XIX zjawiska radiestezyjne zaczto czy ze
wieo odkrytym prdem elektrycznym. Stworzywszy teori przycigania iodpychania
elektrycznego, stopniowo zaczto rugowa okultystyczne podoe wahadlarstwa. Wiek
XX, pomimo nasilonych wysikw propagatorw idei wahadlarskich (liczne sympozja
ikonferencje, olbrzymia ilo wydanych ksiek), przynosi cakowit krytyk praktyk
radiestezyjnych. Ostatecznie radiestezja uznana zostaje przez rodowiska naukowe za
pseudonauk, niemajc adnych podstaw wfizyce, chemii, hydrobiologii czy geologii2.
M.Winczewski, Radiestezja dla kadego, Biaystok 2004, s.20-21.
M.Gajewski, Rozdroa radiestezji, Sekty iFakty. Kwartalnik informacyjno-profilaktyczny
nr8(4/2000), s.38.
1

138 Mariusz Gajewski SJ

1. Ezoteryczny iokultystyczny kontekst radiestezji


Radiestezja wswym wymiarze teoretycznym, jak ipraktycznym wpisuje si wszeroki
nurt mylenia ezoterycznego iNew Age. Ezoteryzm jako wspczesne zjawisko masowe
jak zauwaa badacz fenomenu Bernhard Grom wksice Ezoteryzm nowa nadzieja?
pomimo e osign ju swoje apogeum inie rodzi waciwie nowych idei, jest jednak
wci nieprzerwanie istotnym skadnikiem oferty epoki ponowoczesnej wdziedzinie
dotyczcej wiatopogldu imetod majcych suy czowiekowi pomoc wrozwizywaniu
najrozmaitszych yciowych problemw3.
Radiestezja wswym teoretycznym wymiarze odwouje si do rozmaitych ezoteryczno-okultystycznych tradycji rnych kultur, ktre na przestrzeni ostatnich tysicleci zrodziy
liczne magiczno-okultystyczne idee wspoddziaywania czowieka zprzyrod. Wspczenie radiestezj usiuje si tumaczy jzykiem pozytywistycznego racjonalizmu przy
rwnoczesnym dystansowaniu si do scjentystycznej logiki mylenia, ktra wyklucza
zabobon na rzecz racjonalnego umysu.
Analiza literatury zwolennikw radiestezji ukazuje olbrzymi chaos, zarwno co do
teorii, jak izasad praktyki. Analiza przedstawianych koncepcji przez poszczeglnych teoretykw ipraktykw radiestezji ukazuje brak ostatecznych granic tego, czym jest ijaka jest
radiestezja. Wychylenie wahada iruch rdki powodowany moe by najrozmaitszymi
siami, ktre tumaczy mona na rozmaite sposoby. Nie istnieje wic jedna radiestezja,
ale wiele radiestezji. Obok klasycznych definicji radiestezji, mwicych, e jest ona nauk
ipraktyk poszukiwania wody, znajdujemy oglne jej okrelenia wstylu Radiestezja
naley do zjawisk powizanych zsubtelnymi energiami naszego umysu. By osign
wniej wyniki, naley woy prac wdoskonalenie umysu iducha4.
Radiestezja na rne sposoby odnosi si do ezoteryczno-magicznych koncepcji mylenia wkategoriach ruchu New Age. Na cisy zwizek idei radiestezji zideologi New
Age wskazuje badaczka zjawiska Dorota Hall wksice New Age wPolsce. Lokalny wymiar
globalnego zjawiska5. Ozwizkach radiestezji zokultyzmem pisze rwnie Aleksander
Posacki SJ, ktry stwierdza: Rdkarz jako medium otwiera si wic na pewne siy
nieznanego pochodzenia, ktre mona nazwa siami okultystycznymi (occultus nieznane), nawet jeli rdkarz nazwie te siy siami kosmicznymi twierdzc, i nie jest
przez nie manipulowany6.
Warto zauway, e wbrew zapewnieniom niektrych, wwikszoci przypadkw
(amoe izawsze) rdkarz wswej praktyce nie potrafi okreli zca pewnoci natury
si, do ktrych si odwouje, nie moe rwnie wykluczy, i siy, zktrymi pracuje, nie
B.Grom, Ezoteryzm nowa nadzieja?, Krakw 2006, s.7.
Por. http://www.umysl.pl/systemy/92.php (15.05.2012).
5
D.Hall, New Age wPolsce. Lokalny wymiar globalnego zjawiska, Warszawa 2007.
6
A.Posacki, Ideologia rdkarstwa, Nie ztej Ziemi 12(1998).
3
4

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 139

maj charakteru osobowego iwzwizku ztym nie jest przez nie manipulowany. Celem
wykluczenia elementu spirytystyczno-demonicznego, radiesteci przyjmuj optymistycznie
interpretowany wiatopogld okultystyczny czy magiczny. Arbitralnie zakadaj pozytywny
schemat wsppracy znierozpoznanymi do koca energiami czy duchami.
Jacques Verlinde, mwic oniebezpieczestwie praktykowania radiestezji, czy j
zmediumizmem, ktry jest czci okultyzmu. Stwierdza on: Jeli chodzi oradiestezj,
to opiera si ona na wraliwoci typu mediumicznego, nastawionej na pewne energie
naturalne, promieniowane przez rne osoby, roliny. Magnetyzm natomiast jest prb
skierowania energii wydobywajcej si znaszego ciaa wstron osoby, ktr rzekomo
mamy wyleczy. Moe to wielu zaskoczy, lecz radiestezj imagnetyzm naley zaliczy
do praktyk okultystycznych, albo inaczej rzecz ujmujc do biaej magii7.
Amerykascy badacze okultyzmu Josh McDowell iDon Stewart radiestezj ukazuj
wkontekcie praktyk zpogranicza nauki iokultyzmu (wrenie). Zdaniem autorw,
radiestezja jest sprzeczna zwiar izdrowym rozsdkiem. Wswojej opinii podwaaj
skuteczno radiestezji wposzukiwaniu wody, powoujc si na eksperyment, wktrym
pidziesiciu omiu rdkarzy uczestniczyo wprbach majcych za cel ustalenie ich
zdolnoci8.
Wyran krytyk radiestezji znajdujemy rwnie wksice ks. prof. Andrzeja Zwoliskiego, ktry stwierdza: Posugiwanie si rdk moe pozornie nie przynosi radiestecie
adnych negatywnych skutkw. Mog one jednak pozostawa ukryte, iujawni si dopiero
wpnej staroci lub wchwili wielkiej tragedii yciowej lub winnym miejscu Nauka
nie znajduje przekonywajcych dowodw na istnienie wwiecie przyrody promieniowania
zdolnego porusza rdki iwahadeka9.
Ocisych powizaniach radiestezji zpraktyk okultyzmu ispirytyzmu dowiadujemy
si take od samych radiestetw. Dobrym tego przykadem s zpewnoci rozwaania
Tag iJudith Powell nad moliwoci przekraczania czasoprzestrzeni zawarte wksice
Wahado. Narzdzie podwiadomoci, gdzie czytamy: Moemy cofn si wprzeszo
iustali, kiedy miao miejsce okrelone wydarzenie, lub wybiec wprzyszo izobaczy,
kiedy co innego si wydarzy [] kiedy zaczy si nasze wasne alergie, kiedy powstay
negatywne, ograniczajce nas przekonania, atake kiedy miao miejsce nasze poprzednie
wcielenie. Wahadeko zaprowadzi nas take wprzyszo wten jej obszar, ktry nas
interesuje. Zaufajmy odpowiedziom. Moemy np. ustali, ktrego dnia, miesica iroku
(zapytajmy take odekad istulecie) powinnimy zmieni zawd, przeprowadzi si do
nowego domu, wyjecha do innego kraju, a by moe na inn planet!10. Przytoczony
opis niczym nieograniczonych moliwoci radiestezji wyranie wskazuje, e praktyka ta
7
J.Verlinde w: http://www.egzorcyzmy.katolik.pl/zagrozenia/okultyzm-i-spirytyzm (16.04.2012),
J.Verlinde, Bg wyrwa mnie zciemnoci: Okultyzm achrzecijastwo, Warszawa 1998.
8
J.McDowell, D.Stewart, Okultyzm, Lublin 1995.
9
A.Zwoliski, Radiestezja, skd ta energia?, Krakw 1994.
10
T.J.Powell, Wahadeko. Narzdzie podwiadomoci, Warszawa 1997, s.112.

140 Mariusz Gajewski SJ

nie ogranicza si do poszukiwania wodnych y czy innych bliej nieokrelonych patologicznych promieniowa ziemskich czy kosmicznych.
Radiesteci, wychodzc od najprostszych koncepcji promieniowania y wodnych,
przechodz miao do koncepcji zaczerpnitych ze wspczesnej myli New Age. Mylenie
intuicyjne, holistyczna antropologia, deifikacja umysu ludzkiego czy monistyczna wizja
wszechwiata to sztandarowe hasa wyzwolonych radiestetw spod znaku ery wodnika.
Opowizaniu radiestezji zmyleniem intuicyjnym ikoncepcj wykorzystania okultystycznych zdolnoci prawej pkuli mzgowej pisz Tag iJudith Powell: Na czym polega
radiestezja? Polega na uyciu narzdzi fizycznych uatwiajcych wykorzystanie informacji
pochodzcej zintuicji czy te zprawej pkuli mzgu do uzyskania odpowiedzi niedostpnych zmysom fizycznym podporzdkowanym prawej pkuli. Jest to wic posugiwanie si fizycznym narzdziem dla wzmocnienia iucilenia dozna intuicyjnych11.
Poszukiwanie y wodnych przez radiestetw stanowi dla nich jedynie dobry punkt
wyjcia dla ich praktyki. D.Semelle wksice zatytuowanej Geobiologia azdrowie wyjania:
ya wodna dziaa osabiajco na ciao fizyczne, ale sprzyja rozwojowi ciaa eterycznego,
co odpowiada wreligii terminowi wzniesienie duszy12. Forsujc swoje mylenie wduchu
ery wodnika, winnym miejscu D.Semelle elokwentnie toruje wizj koniecznoci powrotu
czowieka do stanu harmonii znatur oraz potrzeb wprowadzenia rwnowagi pomidzy
elementem racjonalnym iintuicyjnym. Idea uwolnienia prawej pkuli mzgowej celem
wyzwolenia mylenia intuicyjnego unifikuje najnowsze koncepcje spod szyldu radiestezja zrozwijanymi ju od lat ideami New Age. Czytamy: Czowiek jest najwraliwszym
instrumentem, upi jednak swoj wraliwo, by da pierwszestwo postawie racjonalnej
iwyrozumowanej. Kady znas powinien mie swoj osobist wityni wdomu czy
wniedalekim ssiedztwie, gdzie mgby si naadowa energi idobrze poczu. Wykorzystajmy swoj intuicj, aby okreli miejsca dla nas dobre ize, istarajmy si unika tych
ostatnich [] ycie, ktre prowadzimy wnaszym materialistycznie iracjonalistycznie
nastawionym spoeczestwie, nie jest pene harmonii. Aby odnale rwnowag, pozwlmy
od czasu do czasu popracowa naszej prawej pkuli mzgowej, tej odpowiedzialnej za
intuicj iwyobrani13. Panenergetyczny obraz wiata iczowieka wyania si wsposb
niezwykle wyrazisty zinnego fragmentu ksiki, wktrym autor opisuje mier czowieka:
Energia istnieje na siedmiu poziomach, zktrych zaledwie dwa czy trzy wyczuwamy
naszymi sabo rozwinitymi zmysami. [] Pierwszy poziom tej energii jest materi, czyli
bardzo zagszczon energi. Kady poziom znajduje si na rnej czstotliwoci fal, tak jak
stacje radiowe. Wmomencie mierci zagszczona energia oddziela si od innych poziomw
istapia zzagszczon energi ziemi; zt chwil przestaje by ju oywiona. Wbrew temu,
co si powszechnie sdzi, dusza nie wzlatuje, ale pozostaje cay czas wpamie wysokich
czstotliwoci, tam, gdzie przebywa zawsze. Kady poziom zachowuje nieprzerwanie swoj
Tame, s.14.
D.Semelle, Geobiologia azdrowie, Warszawa 1999, s.41.
13
Tame, s.124.
11
12

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 141

pierwotn czstotliwo. [] Kiedy osigamy poziom najwyszy, stajemy si Bogiem.


Jest to wycznie przeobraenie duszy inic poza tym14.
Zaawansowana radiestezja odwanie zawaszcza coraz to nowe obszary ludzkiej aktywnoci. Itak mwimy ju nie tylko oszukaniu ciekw wodnych, ale oradiestezji medycznej,
duchowej czy radiestezji ezoteryczno-okultystycznej. Jako praktyka radiestezja odwanie mapuje religi, cho oficjalnie si od tego typu praktyk dystansuje. Znajdujemy wic wofercie
radiestetw rnego rodzaju propozycje spod znaku New Age. czc idee stare znowymi,
radiesteci stworzyli (cho temu zaprzeczaj) quasi-religijn filozofi czy wrcz quasi-religi.

2. Pytanie pierwsze: czym jest radiestezja?


Radiestezja wykracza daleko poza ramy tradycyjnej nauki. Wmetodzie naukowej
potrafimy obliczy granice bdu, wprzypadku radiestezji tej granicy nie znamy, ajej
ustalenie jest waciwie niemoliwe. Na rne sposoby radiesteci usiuj uwiarygodni
naukowo radiestezji, odwoujc si do wybranych koncepcji iteorii zaczerpnitych
zrnych nauk szczegowych. Posuguj si takimi terminami, jak: badanie radiestezyjne, diagnozowanie radiestezyjne, pomiar radiestezyjny itp., sprawiaj wraenie,
e radiestezja to nauka taka sama, jak fizyka, geologia czy matematyka. Analiza zarwno
zaoe teoretycznych, jak ipraktyki radiestezyjnej zperspektywy nauk przyrodniczych
obala jednak wszelk naukowo radiestezji.
Niefalsyfikowalno inienaukowo radiestezji potwierdzaj przeprowadzone eksperymenty zudziaem jej praktykw. Pomijajc drobne prywatne eksperymenty, majce za
zadanie uwiarygodni praktyk, napotykam na powane badania, ktre nie pozostawiaj
zudze co do nieskutecznoci radiestezji.
Wksice zatytuowanej Radiestezja wdomu ina dziace wydanej przez Pastwowe
Wydawnictwo Rolnicze iLene, Czesaw Spychalski przekonuje czytelnika, e najbardziej fascynujcym dziaem radiestezji jest teleradiestezja. Obejmuje ona poszukiwania wprzestrzeni iwczasie15, co pozwala czytelnikowi wnioskowa, e moliwoci
radiestezji wykraczaj daleko poza tytuow dziak iogrd. Inny radiesteta, Gilbert Le
Cossec, dowodzi natomiast wksice zatytuowanej Podrcznik radiestezji praktycznej, e
Radiestezja jest czym wicej ni nauk czy technik: jest metod pozwalajc osign
rozwj duchowy16.
Wpewnym uproszczeniu mona radiestezj scharakteryzowa jako odczuwanie przez
radiestezyjnie wraliwe osoby rnych niekorzystnych promieniowa pochodzcych zy
Tame, s.82-83.
C.Spychalski, Radiestezja wdomu ina dziace, Pozna 1986, s.9.
16
G.LeCossec, Podrcznik radiestezji praktycznej, Warszawa 2008, s.18.
14
15

142 Mariusz Gajewski SJ

wodnych, koloru, ksztatu itp. Zadaniem radiestety jest wykrycie izneutralizowanie


owego promieniowania.
Radiestezja wykracza wic poza tu iteraz, przekracza prawa fizyki ilogicznego
mylenia. Wprzypadku radiestezji mentalnej, radiesteci zamieniaj si wposzukiwaczy
zaginionych osb, diagnozuj choroby itp. Ztej perspektywy radiestezja stanowi swoist
form magii iokultyzmu. Promieniowanie ciekw wodnych przestaje mie jakiekolwiek
znaczenie, skoro radiesteta potrafi przemieszcza si wprzestrzeni iczasie. Odwoywanie
si przez radiestetw do wyszej Jani, Super umysu, duchw ibliej niezidentyfikowanych istot astralnych klasyfikuje radiestezj do grupy praktyk spirytystycznych. Ztej perspektywy radiestet postrzega mona jako praktyka okultyzmu imedium spirytystyczne.
Wielu adeptw radiestezji praktykuje wasne jej odmiany iwsposb dowolny aplikuje swoim klientom. Pewien radiesteta reklamuje swoje usugi, proponujc przy okazji
ekspertyz radiestezyjnych zabiegi bioenergetyczne, feng shui, atake wiadome cofanie
wprzeszo, ktre jest zdaniem radiestety jego wasn now metod pomocy wwyzdrowieniu iuwolnieniu si od wielu negatywnych programw niszczcych zdrowie iycie. Jest
psychoenergoterapi, procesem wiadomego samopoznania (bez hipnozy), wiadomym
widzeniem obrazw, syszeniem iodczuwaniem swojej przeszoci. Jest procesem wiadomego samopoznania ipozwala na uwolnienie si od wielu negatywnych programw, od
blokad iogranicze rozwoju ycia zzapisu wswojej pamici. Jest wskazana przy stresie,
lkach, strachu, nerwicach, depresji, kompleksach, tremie, pechu ichorobach. Wzmacnia
take wiar wswoj si ycia, otwiera na sukces17.
Radiestezja wpisuje si, jak wida zpowyszego przykadu, wezoteryczno-okultystyczny wiatopogld New Age. Jest ona integraln czci psychotroniki, ktra zawiera
wsobie takie dziedziny, jak: bioenergoterapia, akupunktura, akupresura, apiterapia,
piramidologia, muzykoterapia, chromoterapia, energoterapia, relaksacja itp.
Warto zaznaczy, e Polska jest jednym znielicznych krajw Europy, ktrym udao
si wpisa radiestezj na list zawodw rzemielniczych. Wzwizku ztym cakiem legalnie
na terenie naszego kraju dziaa (przynajmniej obecnie) kilkadziesit stowarzysze radiestezyjnych, wktrych zawodowi radiesteci oferuj swoje niczym nieograniczone usugi.
Zuchwalonego przez Polski Cech Radiestetw Kodeksu Etyki Radiestety dowiadujemy si, e do najwaniejszych zada radiestety nale:
posugiwanie si swoj wiedz iumiejtnociami wcelu przywrcenia rwnowagi
energetycznej organizmw ywych oraz okrelania ilikwidowania szkodliwych wpyww
otaczajcego wiata;
lokalizacja zasobw naturalnych za pomoc wykrywania zmian energetycznych
otaczajcego wiata;
oraz e najwyszym nakazem etycznym dla radiestety jest dobro czowieka18.
http://www.radiestezja.pl/swiadome-cofanie-w-przeszlosc
Kodeks Etyki Radiestety Polskiego Cechu Radiestetw uchwalony na Walnym Zgromadzeniu
wdniu 5 lipca 2004 roku, art. 2.
17
18

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 143

Zwolennicy radiestezji przekonuj, e moe by ona pomocna czowiekowi we wszystkich dziedzinach ycia izachcaj do korzystania (oczywicie odpatnie) zich pomocy.

3. Rozwj organizacyjny wPolsce


WPolsce pierwsz organizacj zajmujc si radiestezj bya Sekcja Radiestezji
przy Stowarzyszeniu Wynalazcw Polskich, powoana do istnienia wroku 1957 zinicjatywy rdkarza, ks. Jana Podbielskiego oraz hrabiego Mocickiego. Wokresie
midzywojennym, po nieudanej prbie stworzenia oglnopolskiej organizacji radiestezyjnej, poszczeglni jej zwolennicy dziaalno swoj prowadzili skupieni wok
ezoteryczno-okultystycznych stowarzysze propagujcych wiedz alternatywn. Do
najbardziej znanych naleay: Towarzystwo Psychofizyczne, Teozofowie, Polskie Towarzystwo Bada Psychicznych, Towarzystwo Parapsychiczne, Polskie Towarzystwo
Metapsychiczne iinne.
Wokresie powojennym radiestezja polska nie cieszy si zbytnim zainteresowaniem.
Radiesteci dziaaj na wasn rk. Dopiero wlatach szedziesitych zaczynaj si tworzy pierwsze zgrupowania ludzi zainteresowanych praktykowaniem radiestezji. Lata
60. i70. to okres zmiennego rozwoju radiestezji na terenie Polski. Sytuacja zmienia
si po roku 1970, kiedy to powstaj rne organizacje radiestezyjne, wrd ktrych
znajdujemy na lsku Opolskim grup radiestetw zorganizowan zinicjatywy ks.
Jana F.Twardzickiego. Wroku 1971 powoane zostao do istnienia Wielkopolskie
Stowarzyszenie Rdkarzy wPoznaniu. W1972 roku za przyczyn radiestetw Tadeusza Kozarwa iPawa Spojdy powstaje wOlenie Klub Rdkarzy. Kolejnymi
organizacjami radiestezyjnymi s: stowarzyszenia radiestetw wOpolu, Warszawie,
Gdasku iLublinie. Wlatach 80. i90. najwaniejszymi orodkami polskiej radiestezji
s Warszawa iPozna.
Obecnie na terenie Polski dziaa ponad 30 rnych instytucji zajmujcych si tymi
zagadnieniami. Wydaje si kilka almanachw radiestezyjnych oraz coraz to nowe ksiki
iopracowania. Lata 90. dla radiestezji to czas stagnacji iwielkiego sceptycyzmu do postulatw ipraktyk propagatorw radiestezji. W1995 roku na zlecenie Instytutu Pracy iSpraw
Socjalnych przygotowano charakterystyk takich zawodw, jak m.in.: psychotronika,
astrologia czy biotronika. Od kwietnia tego roku powysze zawody umieszczono na
oficjalnej licie uprawianych wPolsce zawodw, opublikowanej wdokumentach Ministerstwa Pracy. Wrok pniej Katowicki Sd Rejonowy wpisa do rejestru Krajowy Cech
Radiestetw iBioenergoterapeutw zsiedzib wRaciborzu, nadajc mu wten sposb
osobowo prawn19.
19

M.Gajewski, Rozdroa radiestezji, s.39.

144 Mariusz Gajewski SJ

4. Wahada irdki, czyli gwne narzdzia radiestezyjne


Wahada irdki s podstawowym sprztem biofizycznym radiestety. Ich budowa
jest bardzo prosta, nie ma adnych ustalonych przepisw odnonie do ich konstrukcji.
Przyrzdy te (wahada irdki) przybieraj rozmaite ksztaty. Wszystko zaley od
twrczoci radiestety. Za wahado moe posuy torebka herbaty ekspresowej albo
zuyty bezpiecznik elektryczny zawieszony na czarnej nitce. Do najczciej stosowanych iopisywanych wahade nale: naturalne drewniane, na wiadka, zfikcyjnym
stokiem, detektor podczerwieni/ultrafioletu, egipskie Karnak, egipskie Ozyrys,
egipskie Izis, zpamici, zakumulatorkiem, zakumulatorkiem iwkadem
odpowiedniej substancji, uniwersalne.
Zsamych nazw popularnych wahade mona zauway, e radiestezja chtnie siga
do mitologii Egiptu oraz idei redniowiecznego hermetyzmu czy bardziej wspczesnego
okultyzmu. Dostpno rnego rodzaju wahade irdek radiestezyjnych jest ogromna. Najczciej zakupi je mona wsklepach promujcych okultyzm iNew Age. Walter
Lbeck wksice Wahadeko. Poradnik uzdrawiania omoliwoci nabycia iwykorzystania
wpraktyce wahada pisze wnastpujcy sposb: Dzi, wsklepach ezoterycznych czy
poprzez sprzeda wysykow, mona dosta wahadeka wnajrniejszej postaci []. Zdarzay si sytuacje, kiedy na gwat potrzebowaem informacji od wahadeka, lecz adnego
ze sob nie miaem. Wtakich przypadkach pomagay mi czsto wahadeka zastpcze,
takie jak szczotki do kpieli zptl do zawieszenia, klucze na acuszku, gwodzie czy
wikszego rozmiaru spinacze do papieru20.
Jeeli chodzi ordki radiestezyjne, to ze wzgldu na ich konstrukcj dzieli si je
na: rdki jednoramienne, dwuramienne irezonatory, zwane potocznie rdkami
hiszpaskimi. Wpraktyce rdek jest oczywicie duo wicej. Niezalenie od budowy,
tj. np. iloci ramion, kada rdka ma za zadanie unaoczni radiestecie, gdzie znajduje
si ya wodna, uskok geopatyczny, miejsce mocy itp.
Dla uwiarygodnienia swojej dziaalnoci, wielu radiestetw odwouje si do autorytetu Biblii, wktrej odnajduj rzekome wzmianki ukazujce dziaania ocharakterze
wahadlarsko-radiestezyjnym. Richard Webster wksice Rdkarstwo przekonuje
czytelnika: Rdki wspominane s wielokrotnie wStarym Testamencie. WKsidze
Liczb Mojesz dwukrotnie uderza lask wska, otrzymuje wod potrzebn do napojenia swoich ludzi iich trzody. Stary Testament uznawa radiestezj, jeli suya ona
Chwale Pana21. Pobiena analiza egzegetyczna Ksigi Wyjcia jednoznacznie przeczy
teorii radiestezyjnego zaangaowania Mojesza. Mojesz nie jest radiestet, nie szuka
rdk wody tak, jak to czyni radiesteci. Wrcz przeciwnie, na polecenie samego
Boga Bg wcudowny sposb sprawia, e woda wypywa ze skay, oczym czytamy
20
21

W.Lbeck, Wahadeko. Poradnik uzdrawiania, Bydgoszcz 2000, s.10.


R.Webster, Rdkarstwo. Jak posugiwa si rdk iodnie sukces, Wrocaw 1997, s.9.

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 145

wsiedemnastym rozdziale ksigi: Cae zgromadzenie synw Izraela wyruszyo na


rozkaz Jahwe zpustyni Sin, aby przeby dalsze etapy. Potem rozbili obz wRefidim,
gdzie nie mieli wody do picia. Ikci si lud zMojeszem mwic: Daj nam wody
do picia! Mojesz odpowiedzia im: Czemu kcicie si ze mn? Iczemu kusicie
Jahwe? Ale lud pragn tam wody idlatego szemra [] Mojesz woa wtedy do
Jahwe imwi: co mam uczyni ztym ludem! Niewiele brakuje aukamienuj mnie!
Jahwe odpowiedzia Mojeszowi: Wyjd przed lud iwe kilku ze starszych Izraela ze
sob. We wrk lask, ktr uderzye Nil, iid. Oto Ja stan przed tob na skale,
na Horebie. Uderzysz wska, awypynie zniej woda, ilud zaspokoi swe pragnienie.
Mojesz uczyni tak na oczach starszyzny izraelskiej. Inazwa miejsce to Massa iMeriba, poniewa tu kcili si synowie izraelscy iwystawiali Jahwe na prb (Ks.Wyjcia 17,1-7). Przywoywany przez radiestetw biblijny fragment Ksigi Wyjcia tylko
pozornie jest kompatybilny zide interpretacyjn radiestetw. Analiza egzegetyczna
przytoczonej perykopy wyklucza wzachowaniu Mojesza praktyk radiestezyjn. To
Bg zapewnia ludowi wod, anie zdolnoci radiestezyjne Mojesza. Faktem jest, e
radiesteci wswych interpretacjach Biblii nie uwzgldniaj podstawowych zasad odczytywania tekstw biblijnych, co prowadzi ich wkonsekwencji do nadinterpretacji.
Chcc prawidowo odczyta dany fragment biblijny, warto zna istosowa konieczne
reguy interpretacyjne. Dla przykadu warto wtym momencie wspomnie ometodzie
historyczno-krytycznej, ktra jest najczciej stosowanym sposobem wyjaniania tekstu
biblijnego. Zgodnie zzasadami metody badacz poszukuje sensu biblijnego wkontekcie historii powstawania tekstu oraz dokonuje analizy woparciu okonkretne (cise)
naukowe kryteria. Do najwaniejszych etapw metody zaliczana jest: krytyka tekstu
oraz krytyka historii form (Formgeschichte) iprzekazu tradycji (Traditionsgeschichte),
atake historia redakcji (Redaktionsgeschichte)22.
Pracujc znarzdziami radiestezyjnymi (wahada irdki), radiesteci odwouj si
zjednej strony do praw fizyki (tzw. radiestezja fizyczna), azdrugiej do okultyzmu (tzw.
teleradiestezja). Niezwykle wanym czynnikiem wspomagajcym prac radiestety jest
tzw. wraliwo radiestezyjna, ktra, wzalenoci od danej osoby, posiada taki anie inny
charakter. Na temat zdolnoci radiestezyjnych czowieka zdania s oczywicie podzielone.
Cz radiestetw szacuje, e okoo 75% ludzi posiada zdolnoci radiestezyjne, dziki
ktrym potrafi oni posugiwa si wahadem bd rdk, wykrywajc rnego rodzaju
bardziej lub mniej szkodliwe promieniowania. Twierdz oni, e zdolnoci radiestezyjne
mona wywiczy23. Spotykamy rwnie gosy przeciwne temu twierdzeniu, mwice,
e kady czowiek owe zdolnoci posiada.
22
Por. Interpretacja Biblii wKociele, red. R.Rubinkiewicz, Papieska Komisja Biblijna, Dokument
Papieskiej Komisji Biblijnej zkomentarzem biblistw polskich (Rozprawy iStudia Biblijne 4), Warszawa
1999.
23
L.Matela, Radiestezja, nauka, praktyka, ochrona przed szkodliwym promieniowaniem, Katowice
1996, s.62.

146 Mariusz Gajewski SJ

5. Postulaty praktykw radiestezji analiza krytyczna


Radiesteci twierdz, e za pomoc wahada irdki potrafi podda skutecznym
badaniom analitycznym materia organiczny inieorganiczny, np. kamienie, budynki mieszkalne, meble, przedmioty domowego uytku, samochody. Radiestezja bada rwnie cechy
charakteru czowieka, relacje pomidzy ludmi, szkodliwe promieniowanie ziemskie, moc
isi promieniowania zwierzcego irolinnego, moc isi promieniowania ludzkiego, miejsca katastrof, miejsca zaginionych bd ukrytych przedmiotw, miejsca zaginionych osb.
Faktem jest, e radiesteci wlicznych swych publikacjach dystansuj si od praktyk
zzakresu magii iokultyzmu. Usiujc nada swym praktykom charakter naukowy, nie
ukrywaj, e praktyka radiestezyjna posiada charakter silnie subiektywny. Warunkowane
jest to poprzez fakt braku obiektywnych regu izasad. Teoria, na ktrej opiera si rdkarstwo iwahadlarstwo, stanowi raczej zbir idei iautorskich koncepcji zpogranicza
bajki inauki. Susznie stwierdza Gilbert Le Cossec wksice zatytuowanej Podrcznik
radiestezji praktycznej, e kady autor opracowa na ten temat [tj. radiestezji MG]
przedstawia wasn teori, kady praktyk przedkada swoje zasady nad inne, aponadto
stosuj oni wasne systemy pomiarw iczuj si wobowizku rozpowszechnia wasn
skal. Istnieje take problem wyboru jednostki miary: jedni obliczaj wprocentach, ito
wrnych paszczyznach, inni wjednostkach Bovisa lub angstremach. Niektrzy zwolennicy skali Bovisa licz wmilionach jednostek lub wicej, inni wtysicach24.
Dobry przykad autokreacji radiestetw znajdujemy wksice Leszka do zatytuowanej Wahadekowanie duchowe ianaliza psychometryczna, wktrej autor stwierdza:
Moesz za pomoc wahada mierzy potencja energetyczny rnych osb []. Musisz
jednak wiedzie, e jednostki, jakimi posuysz si wtym celu, s tylko twoimi inie mog
by zrozumiae przez innych badaczy25.
Znany wlicznych rodowiskach New Age psychotronik Wodzimierz H.Zylbertal wartykule Radiestezja wobec smogu elektromagnetycznego potwierdza nienaukowo
iniejasno terminologii radiestezyjnej, wskazujc na skrajn subiektywno radiestetw
winterpretacji faktycznej natury promieniowania, zktrym pracuj. Odnoszc si do
tzw. energii subtelnych, wyjania: Sam termin energie subtelne, cho na og zrozumiay dla radiestetw iinnych przedstawicieli zawodw zwizanych zparapsychologi
(psychotronik) jest potnie niecisy ado tego naduywany przy kadej okazji wsposb sprzeczny zrozumieniem sowa energia wfizyce. Syszymy wic od radiestetw
oenergii negatywnej, energii pozytywnej, energii geopatycznej, energii ochronnej,
etc. Gdyby zapyta posugujc si tymi okreleniami osob, co dokadnie ma na myli,
odpowiedzi moe by wiele, od znanych radiestetom teorii fizykalnych po wyjanienia
zupenie mistyczne. Wsplne wszystkim tym wyjanieniom bdzie jednak stwierdzenie,
24
25

G.LeCossec, Podrcznik radiestezji praktycznej, s.7.


L.do, Wahadekowanie duchowe ianaliza psychometryczna, Katowice 1998, s.50.

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 147

e te energie s rne od znanych dzisiejszej fizyce oddziaywa, albo wrcz pochodz ze


wiatw innych ni znany nam materialny. Irzeczywicie: adne oddziaywanie fizyczne
nie reaguje wsposb, wjaki postpuj zenergiami subtelnymi psychotronicy. adne
fizyczne energie nie daj si usuwa modlitw, wprowadzeniem wpole dziaania energii
rysunku jakiego symbolu. Aenergie subtelne na to reaguj po wykonaniu przez
radiestet jego czynnoci czsto stwierdza si popraw jakoci ycia osb zamieszkujcych
pomieszczenia zmodyfikowane radiestezyjnie. Inie jest to, jak chcieliby sdzi przeciwnicy
radiestezji, tylko sugestia psychiczna cho iona bez wtpienia odgrywa tu swoj rol26.
Radiestezja nie jest nauk, jak chcieliby ijak twierdz wspczeni radiesteci. Czytajc
radiestezyjn literatur, od razu rzuca si woczy to, e brak jej podstawowych, jednolitych
zasad, procedur izaoe. Publikacje powicone radiestezji pene s sprzecznych hipotez.
Brak wnich jednoznacznoci. Brak wystarczajcych iwiarygodnych rde, ktre by potwierdziy przedstawiane twierdzenia. Wzwizku ztym nie mona powanie ich traktowa.
Zastanawiajce jest to, jak wiele rzeczy radiesteta potrafi (albo raczej twierdzi, e potrafi)
wykry, odtworzy iokreli za pomoc wahada czy rdki. Zadanie nie jest zbyt trudne
dla radiestety, poniewa nie mona mu wwielu przypadkach udowodni kamstwa, gdy
promieniowanie czuje tylko on. My musimy po prostu mu wierzy. Jak dotd nie skonstruowano adnego wiarygodnego aparatu potraficego mierzy tajemnicze promieniowania.
Zbigniew Krlicki, czoowy polski radiesteta, jednoznacznie przyznaje, e radiesteta
reaguje na co, czego nie tylko nie mona zmierzy, ale na dobr spraw nie wiadomo,
jak to mierzy. Dalej wswojej ksice pt. Radiestezja stosowana stwierdza: Na co reaguje
radiesteta? Jaki jest mechanizm zjawisk radiestezyjnych? Jaki charakter ma promieniowanie radiestezyjne? Na te podstawowe pytania dotd nie znaleziono jednoznacznej odpowiedzi. Tag iJudith Powell wksice zatytuowanej Wahado narzdzie podwiadomoci
przyznaj: Czasem si udaje aczasem nie [] czasami jednak zarwno pocztkujcy, jak
iprofesjonalni radiesteci otrzymuj cakowicie bdne rezultaty. Dlaczego tak si dzieje,
pozostaje tajemnic27.
Powysze wypowiedzi obrazuj nam fakt, i radiestezja nie jest wcale tak bardzo
naukowa jak chcieliby niektrzy jej zwolennicy.

6. Niebezpieczestwa praktyki
Chciabym raz jeszcze podkreli, e wradiestezji istnieje zbyt wiele hipotez iprzypuszcze, aby mona si byo bezpiecznie wni angaowa. Pokusa sukcesu jest olbrzymia,
ale moliwo szkody jeszcze wiksza.
26
27

W.H.Zylbertal, Radiestezja wobec smogu elektromagnetycznego, Nexus. Nowe czasy 2008.


T.J.Powell, Wahadeko. Narzdzie podwiadomoci, s.40.

148 Mariusz Gajewski SJ

Na terenie Polski prowadzone s liczne kursy iszkolenia radiestezyjne, po ukoczeniu


ktrych otrzymuje si dyplom Mistrza Radiestezji. Niezalenie od tego wielu ludzi praktykuje indywidualn radiestezj, bazujc na obszernej literaturze powiconej zjawiskom
radiestezyjnym. Te praktyki prowadz nierzadko do rnego rodzaju powika zdrowotnych
iduchowych, wynikajcych zjej czstego, niekorzystnego wpywu na ludzki organizm
ipsychik. Radiestezja prowadzi moe rwnie do licznych rozczarowa, wynikajcych
zjej nieskutecznoci, braku jednoznacznoci imoliwoci obiektywnego zweryfikowania.
Cytowany powyej radiesteta Z.Krlicki przyznaje wprost: Whistorii radiestezji
odnotowane s przypadki, gdy niewiadomo inieumiejtne posugiwanie si sprztem
specjalistycznym spowodoway nawet mier uytkownika28. Idalej Bardzo czsto objawem nadmiernego uwraliwienia radiestezyjnego s pojawiajce si do niespodziewanie
wraenia wzrokowe isuchowe. Radiesteta zaczyna sysze dwiki, piski, szumy lub nawet
wyrane gosy, wzrokiem zaczyna postrzega szare lub kolorowe plamy, ruchome wietliste
punkciki czy zamglone rozmazane postacie. Dalsza droga rozwoju owego radiestety prowadzi
ju do poradni zdrowia psychicznego, gdzie trafia on najczciej pod presj rodziny, wstanie
skrajnego wyczerpania psychicznego ifizycznego. [] Wtym miejscu naleaoby napisa,
e wszelkie podobiestwo do osb isytuacji jest zupenie przypadkowe29.
Ookultystycznym powizaniu praktyk radiestezyjnych wiadczy dobitnie istnienie
tzw. wahada okultystycznego. Na jego temat wypowiada si znany wPolsce radiesteta
Mirosaw Winczewski wksice pt. Radiestezja dla kadego. Zdaniem autora wahado
okultystyczne jest najciemniejsz stron bada wahadlarskich. Wprzypadku tego wahada
cakowicie odpada teoria promieniowania. Wksice czytamy, e mamy do czynienia
albo zpodwiadomoci, albo zosobnikami zzawiatw []. Wahado okultystyczne
moe wykrywa obecno duchw []. Najgorsza sytuacja bdzie wtedy, gdy duchy te,
czasami nawet bardzo inteligentne, bd staray si opanowa nas iuzaleni poprzez
wahado [] musimy si liczy zsiami, ktre za wszelk cen bd si staray nas sobie
przyporzdkowa, opanowujc wahado []. To wcale nie znaczy jednak, e tego typu
eksperymentw nie mona wykonywa. Warunkiem jest perfekcyjne opanowanie sztuki
radiestezyjnej oraz magii czy okultyzmu30.

7. Radiestezja jako okultystyczny antynaukowy ezoteryzm praktyczny


Opisujc moliwie szeroko cechy ezoteryzmu, B.Grom stwierdza: Charakterystycznych cech wspczesnego ezoteryzmu nie stanowi okrelone przekonania czy pogldy,
Z.Krlicki, Radiestezja stosowana, d 1994, s.179.
Tame, s.181.
30
M.Winczewski, Radiestezja dla kadego, s.58-59.
28
29

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 149

lecz ambicja bycia systemem poznania rzeczywistoci31. Zdaniem autora wspczesny


ezoteryzm jest [] rodzajem intuicjonistycznego optymizmu poznawczego ipanenergetycznego poczucia siy, ktra zdaje si osiga nad wiadomoci niemal magiczn
kontrol32.
Antoine Faivre twierdzi, e wspczesny ezoteryzm przejawia si w:
1) myleniu poprzez analogi;
2) rozumieniu natury jako ywej caoci powizanych elementw;
3) podkrelaniu wagi wyobrani, wizji, symboli iprzekazw;
4) deniu do metamorfozy (poprzez inicjacj)33.
Radiestezja swymi postulatami zdaje si doskonale spenia wspomniane kryteria.
Radiestezja wswym wymiarze teoretycznym ipraktycznym wpisuje si wparadygmat
mylenia okultystyczno-ezoterycznego. Poprzez deprecjonowanie kryteriw racjonalizmu
oraz wyrane otworzenie si na wiat nieznanych si duchowych upowania krytycznego badacza do postrzegania jej wkategoriach zarwno pseudonauki, jak ipraktyki
ezoteryczno-okultystycznej zarezerwowanej dla wtajemniczonych.
Radiestezja jest antynaukowa, oczym wiadcz wypowiedzi ludzi nauki (np. fizycy
Przemysaw Kiszkowski iHenryk Szydowski34 oraz lekarze Andrzej Gregosiewicz35
iMieczysaw Chory36). Aspirujc do wiedzy ofunkcjonowaniu wiata iczowieka, radiestezja staa si quasi-religi wpisujc si wparadygmat wyzwolonej duchowoci New
Age. Dominujcym paradygmatem mylenia wradiestezji jest rozumiany szeroko panenergetyzm, ufundowany na koncepcji ewolucyjnego charakteru rozwoju wiadomoci.
Ta wyranie antynaukowa koncepcja czyni zradiestety szamana XXI wieku. Podzia na
witych radiestetw kapanw natury izwykych profanw korzystajcych zusug
tych pierwszych pozwala interpretowa idee radiestezyjne wkategorii apelu nawoujcego wspczesnego czowieka do powrotu do swoich korzeni. Zliteratury przedmiotu
wyania si pesymistyczna wizja oddalenia si czowieka od natury. Rozwj technologii
oraz mylenie racjonalne zdaniem radiestetw zabiy wczowieku pierwotn wraliwo,
ktra dostpna jest jedynie radiestetom.
Na pseudonaukowy iszkodliwy charakter radiestezji wskazuje prof. medycyny dr hab.
Mieczysaw Chory37, ktry na amach Polityki wroku 1998 stwierdza, e goszone
tezy zwolennikw medycyny niekonwencjonalnej wtym radiestezji wprowadzaj
zamt wpojmowaniu wspczesnej nauki ozjawiskach ycia, faszuj wiedz obudowie
idziaaniu organizmu czowieka, karmi czytelnikw faszywymi pogldami na istot
B.Grom, Ezoteryzm nowa nadzieja?, s.11.
Tame, s.99.
33
A.Faivre, Esoteric, Braunschweig 1994.
34
P.Kiszkowski, H.Szydowski, Radiestezja anauka, Wiedza iycie 2(1999).
35
A.Gregosiewicz, Radiestezja promieniowanie gupoty, w: psychomanipulacja.pl [onilne] (dostp:
12.04.2012).
36
M.Chory, Manipulacja umczon dusz, Polityka 3(1998), (2124).
37
Czonek rzeczywisty PAN, specjalista wdziedzinie onkologii.
31
32

150 Mariusz Gajewski SJ

chorb iprzyczyn ich powstawania oraz stwarzaj zudne nadzieje dla ludzi dotknitych
nieszczciem38.
Wswoim artykule odnosi si krytycznie do praktyk medycyny niekonwencjonalnej
iradiestezji. Winnym miejscu M.Chory stwierdza: nie mog obojtnie patrze na
szerzenie pseudonauki, ciemnoty izabobonw, ani tolerowa manipulacji umysami ludzi
dotknitych zym losem. [] Czowiek, czsto umczony codziennymi troskami, wkocu poddaje si istaje si bezwolnym obiektem manipulatorw naszych umysw idusz.
Naszym losem nie kieruj ani planety, ani modulatorzy naszego biopola. Naszych chorb
nie wywouj ani promieniowania y wodnych, ani za polaryzacja palcw uprawej lub
lewej rki. Raka piersi nie uleczy ani wahadeko, ani rka radiestety39.

8. Na zakoczenie ozwizku zwierzt iUFO zradiestezj


Jak ju na rne sposoby przedstawiano wniniejszym artykule, radiestezja nie ogranicza si wycznie do odkrywania wody wziemi. Posiada ona owiele mielsze ambicje,
aco si ztym wie, imoliwoci. Ostatnimi czasy zauwaa si wrd polskich izagranicznych radiestetw do mocne zainteresowanie pojazdami UFO. Zainteresowane to
podsycane jest przez takie media, jak prasa, radio itelewizja.
Wjednym zalmanachw radiestezyjnych wartykule pt. Radiestezyjne badanie zjawiska UFONOL pewien radiesteta wnastpujcy sposb dzieli si swoimi dowiadczeniami:
Przeprowadziem badania biofizyczne []. Wykorzystaem wprzeprowadzonych badaniach radiestezyjnych dostpne fotografie UFO zperiodykw lotniczych itechnicznych.
Zautorskich pomiarw radiestezyjnych wykonanych woparciu ofotografie radiesteta
wnioskuje: Blisze rozpoznanie biofizycznego przyrzdu, pozwolio odtworzy sam pojazd
kabin kosmiczn, wktrej przebywaa zaoga piciu Kosmitw. Pojazd osign prdko watmosferze ziemskiej ok. 30 000 kilometrw na godzin. Natomiast wprzestrzeni
kosmicznej porusza si zprdkoci 2 600 000 km/h.. Jak si okazuje, radiestezja nie
tylko potrafi odtworzy wygld UFONOL, jego prdko oraz skad iilo zaogi, ale
wznakomity sposb potrafi rozpozna anatomi ifizjologi kosmitw. Dowiadujemy si
bowiem: Przy szczegowym badaniu radiestezyjnym okazao si []. Kosmitw byo
18. Byy to monstra, ktre posiaday trzy koczyny dolne (nogi) umoliwiajce chodzenie
iskakanie po powierzchni marsjaskiej. Skoki wynosiy od 20 do 180 metrw! Wgrnej
czci byy rce owycigu ca 3,0 m. Zakoczone domi z10 palcami. Gowa bya nieksztatna owosiona zduymi oczodoami. [] aden zprzedstawionych osobnikw
kosmicznych nie posiada ukadu szkieletu kostnego, ktry posiada czowiek. Rwnie
38
39

M.Chory, Manipulacja umczon dusz.


Tame.

Niewidzialne promieniowanie rzecz ozwizku radiestezji zokultyzmem, New Age 151

mylcy jest ksztat gowy, ktra nie spenia funkcji gowy czowieka, gdzie znajduje si
jego gwny dyspozytor mzg. [] Przeprowadzone dodatkowo badanie wybircze
Kosmity NOL UFO wykazao odmienno osobnika, ktrego widoczna dla ludzkiego oka jego powierzchnia moe by wkolorze biaym, szarym, zielonym oraz posiada
struktur zblion do futerka ziemskiej myszy40.
Powracajc na koniec naszych rozwaa jeszcze raz do wspominanej wczeniej ksiki
C.Spychalskiego Radiestezja wdomu ina dziace. Ot dowiadujemy si zniej owielu
wstrzsajcych skutkach przebywania ludzi izwierzt wekspozycji ciekw iy wodnych.
Okazuje si bowiem, e obok ludzi znakomitymi radiestetami s zwierzta, ktre posiadaj
niezwyky zmys radiestezyjny idoskonale wyczuwaj yy wodne. Wspomniany autor
ukazuje szerok palet niekorzystnych konsekwencji przebywania zwierzt wpobliu y
wodnych. Czytamy: Promieniowanie podziemnych y wodnych wywiera take niekorzystny wpyw na zwierzta. Pierwszy sygna to brak apetytu iywotnoci. Nastpnie to
opuchnite nogi, ktre cigle niespokojnie si poruszaj, azwierzta pomimo zmczenia
nie chc si pooy. Krowy dostaj skurczw, drgawek, konwulsji, staj si bezpodne lub
maj czste poronienia. Zdarzaj si przypadki wypadnicia macicy izapalenia wymion.
Wlecie krowy maj dug zmierzwion sier. Daj mniej mleka. Na pastwisku krowy
skubi czsto resztki ju wypasionej trawy, jakby nie zauwaay cigncego si obok pasa
bujnej rolinnoci, ale rosncej na yle wodnej []. winie kaszl ipomimo najlepszego
pokarmu nie tucz si []. Kury wkurniku wol siedzie na ziemi wolnej od jakichkolwiek zadranie, anieli na napromieniowanej grzdzie41. Dokonywanie szerszego
komentarza przytoczonego fragmentu zdaje si by zbyteczne. Trudno polemizowa
ztego typu argumentacj. Wspczesna nauka nie jest wstanie wykaza zalenoci kaszlu
czy zmierzwienia futra do krtszego czy duszego przebywania wokolicy yy wodnej.
Istnienie pojazdw UFO to kolejny do kontrowersyjny temat, nie mwic oradiestezyjnych pomiarach fizjologii kosmitw.
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, naley podkreli, e wlicznych publikacjach dostpnych na rynku polskim radiestezja przedstawiana jest jako dyscyplina
nienaukowa icile powizana zNew Age iokultyzmem.
Bibliografia
Almanach Radiestezyjny, nr7. Federacja Stowarzysze Radiestezyjnych wBydgoszczy 1997.
Chory M., Manipulacja umczon dusz, Polityka 1998, nr3(2124).
Faivre A., Esoteric, Braunschweig 1994.
Gajewski M., Rozdroa radiestezji, Sekty iFakty. Kwartalnik informacyjno-profilaktyczny,
nr8(4:2000), s.38.
40
41

Almanach Radiestezyjny, nr7. Federacja Stowarzysze Radiestezyjnych wBydgoszczy 1997.


C.Spychalski, Radiestezja wdomu ina dziace, s.14-15.

152 Mariusz Gajewski SJ

Gregosiewicz A., Radiestezja promieniowanie gupoty, [online] w: psychomanipulacja.pl,


(dostp: 12.04.2012).
Grom B., Ezoteryzm nowa nadzieja?, Krakw 2006, s.7.
Hall D., New Age wPolsce. Lokalny wymiar globalnego zjawiska, Warszawa 2007.
http://www.radiestezja.pl/swiadome-cofanie-w-przeszlosc
http://www.umysl.pl/systemy/92.php (15.05.2012).
Interpretacja Biblii wKociele, red. R.Rubinkiewicz, Papieska Komisja Biblijna, Dokument
Papieskiej Komisji Biblijnej zkomentarzem biblistw polskich (Rozprawy iStudia Biblijne
4), Warszawa 1999.
Kiszkowski P., Szydowski H., Radiestezja anauka, Wiedza iycie 2(1999).
Kodeks Etyki Radiestety Polskiego Cechu Radiestetw uchwalony na Walnym Zgromadzeniu
wdniu 5 lipca 2004 roku.
Krlicki Z., Radiestezja Stosowana, d 1994, s.179.
LeCossec G., Podrcznik radiestezji praktycznej, Warszawa 2008, s.18.
Lbeck W., Wahadeko. Poradnik uzdrawiania, Bydgoszcz 2000, s.10.
Matela L., Radiestezja, nauka, praktyka, ochrona przed szkodliwym promieniowaniem, Katowice 1996, s.62.
McDowell J., Stewart D., Okultyzm, Lublin 1995.
Posacki A., Ideologia rdkarstwa, Nie ztej Ziemi 12(1998).
Powell T.J., Wahadeko. Narzdzie podwiadomoci, Warszawa 1997, s.112.
Semelle D., Geobiologia azdrowie, Warszawa 1999, s.41.
Spychalski C., Radiestezja wdomu ina dziace, Pozna 1986, s.9.
Verlinde J., w: http://www.egzorcyzmy.katolik.pl/zagrozenia/okultyzm-i-spirytyzm (16.04.2012).
Verlinde J., Bg wyrwa mnie zciemnoci: okultyzm achrzecijastwo, Warszawa 1998.
Webster R., Rdkarstwo. Jak posugiwa si rdk iodnie sukces, Wrocaw 1997, s.9.
Winczewski M., Radiestezja dla kadego, Biaystok 2004, s.20-21, 58-59.
Zwoliski A., Radiestezja, skd ta energia?, Krakw 1994.
Zylbertal W.H., Radiestezja wobec smogu elektromagnetycznego, Nexus. Nowe czasy 2008.
do L., Wahadekowanie duchowe ianaliza psychometryczna, Katowice 1998, s.50.

Invisible radiation aquestion on arelation of dowsing and occultism,


New Age and esotericism
Dowsers coming out from the simpliest theories of water veins radiation easily go on to
esoteric-magical concepts drawn from contemporary New Age thought.
Intuitive thinking, wholistic anthropology,deification of humans mind or monoistic vision
of universe are the flagship mottos of liberal dowsers of Aquarius era sign.
In the report, there were presened the chosen concepts on world view contained in dowsing literature, which are becoming part of apost-modern thinkig logic. There were also shown
pseudo-scientific postulancies of the followers of drowsing and acomplex esoteric-occult
context of practice.

Cz III

EZOTERYZM W RELIGII I DUCHOWOCI

Micha uczyski

Wtki ezoteryczne wtradycyjnych


wierzeniach sowiaskich
(na materiale sownictwa mitologicznego)

Wsplnym obiektem bada nauk okulturze ijzykoznawstwa jest kultura tradycyjna. Wan jej czci jest kultura duchowa, do ktrej zaliczaj si wszelkiego rodzaju
wyobraenia magiczne iwierzenia religijne. Tymi ostatnimi na gruncie jzykoznawstwa
zajmuj si wostatnich latach do intensywnie badacze tradycyjnej leksyki mitologicznej,
wtym nazewnictwa iterminologii wicych si zczarownictwem1.
Analiza jzykowa wykazuje, e we wszystkich jzykach sowiaskich sownictwo
zwizane ze sfer tradycyjnych wierze jest bardzo ywotne ifunkcjonuje wregionach
oduym konserwatyzmie kulturowym a do czasw wspczesnych. Nale tu m.in. nazwy
iterminy, odnoszce si do tej czci kultury ludowej, ktr mona nazwa zgodnie
ztematem przewodnim konferencji ezoteryzmem, czyli do magii, religii, spirytyzmu
iokultyzmu, poczonych wjeden synkretyczny system, charakterystyczny dla religijnoci
ludowej. Badajc tradycj ludow, wielokrotnie mona si przekona, e do niedawna
funkcjonoway wniej instytucje podobne do tych, jakie znamy ze wspczesnych ruchw
ezoterycznych. Wobrbie kultury tradycyjnej mamy oczywicie do czynienia znieco inn
ezoteryk ni ta XIX- iXX-wieczna nie zmienia to jednak faktu, e wiele zjawisk wystpujcych wspoecznociach chopskich mona bez wtpienia nazwa ezoterycznymi.
Pod terminem ezoteryczny na uytek niniejszego artykuu bd rozumie kade
zjawisko odnoszce si do tajemnych, niedostpnych szerokiemu ogowi, umiejtnoci,
ktrymi dysponuj reprezentanci instytucji zwizanych zczarownictwem2. Badacze zajmujcy si kulturami spoeczestw plemiennych wiedz, e nie tylko wodlegych rejonach
wiata, ale rwnie we wspczesnych konserwatywnych spoecznociach chopskich
1
WPolsce badaniami nad leksyk mitologiczn iobrzdow zajmuj si m.in. R.Dwigo, Polskie ludowe sownictwo mitologiczne, Krakw 2004 iA.Kruszec, Serbskie ludowe sownictwo mitologiczne
iobrzdowe, Krakw 2010.
2
Ezoteryzm, w: Religia, w: Encyklopedia PWN, red. T.Gadacz, B.Milerski, t.3, Warszawa b.r.,
s.508; H.Zimo, Ezoteryzm, w: Encyklopedia Katolicka, red. R.ukaszyk, L.Biekowski, F.Gryglewicz,
t.IV, Lublin 1983, s.1485-1486.

156 Micha uczyski

mona si spotka zwieloma przeytkami tradycyjnej wiary wmagi iczarownictwo. Tzw.


zabobony wdalszym cigu s ywotnym iwanym skadnikiem kultury, speniajcym
wyciu spoeczestw istotne funkcje. Nie tylko wspomnienia otradycyjnych wrbach,
zioolecznictwie iurywki powoli ulegajcych zapomnieniu formu magicznych wiadcz
otym, e system ten niegdy by bogaty izoony. Dziki zachowanym materiaom archiwalnym zkoca XIX wieku oraz obserwacjom wterenie wiemy, e stanowiy one
trway element kultury, konserwatywny iwniewielkim stopniu podatny na zmiany.
Tradycyjna ezoteryka odnosi si do wiedzy dostpnej jedynie dla osb uprzywilejowanych, dowiadczonych lub takich, ktre przeszy inicjacj. Jest to tzw. wiedza tajemna
(ac. scientia occulta), czyli przeznaczona tylko dla grona wtajemniczonych, wybracw. Jej
tradycyjnej, ludowej wersji obce s znane wspczenie hasa rozwoju duchowego, ekologii
ipostrzegania pozazmysowego. Podobnie jednak do swej dzisiejszej odpowiedniczki,
treci jej s na og otoczone atmosfer tajemnicy, tajemnicy warto doda: niemale
zawodowej, zawierajcej wiedz onadnaturalnych mocach, okontaktach znieczyst si
iosposobach wykorzystania jej dla wasnej lub cudzej korzyci, albo przeciwnie wcelu
szkodzenia spoeczestwu na wiele rozmaitych sposobw.
Pojcie ezoteryzmu pokrywa si tu gwnie zokultyzmem, ktry oznacza rwnie
wiedz ukryt. Tradycyjny ludowy okultyzm wie si czsto zkultem diaba czy czarn
ibia magi. Trudno oczywicie szuka wsownictwie ludowym na ten temat okrele
bliskich okultyzmowi, do czsto spotykanych synonimw nale jednak takie terminy,
jak vrabina, voroa, voszebstwo, kodostwo, znachorstwo, czarostwo, wrenie czy szeptanie wznaczeniu uprawianie magii ipraktyki mantyczne. Pomimo tych rnic, take
ezoteryzm tradycyjny zawiera tradycje, instytucje iinne aspekty publiczne.
Tradycyjny, wiejski ezoteryzm charakteryzowa si generalnie takimi samymi wyrnikami, jak ezoteryzm wspczesny. Jako rodzaj wiedzy przeznaczonej zzaoenia jedynie
dla osb wybranych, stanowi przeciwiestwo wiedzy egzoterycznej, czyli dostpnej dla
ogu. czya go znim rwnie tendencja do ukrywania pewnych nauk, metod dziaania
(wtym rytuaw, tajemnych formu itd.) przed niepowoanymi osobami albo obcymi.
Ten jego rys doskonale widoczny jest przy oglnych okreleniach nosicieli owej wiedzy
tajemnej, w funkcjonujcych wniektrych wschodniosowiaskich gwarowych nazwach
typu: ci, co wiedz, nieproci (tj. ludzie niezwykli).
Ci, ktrzy wiedz, na og nie mog by tacy, jak wszyscy. S odmiecami, awic
odstaj od reszty spoeczestwa, aponadto jako nosiciele wiedzy tajemnej s mdrzejsi,
bo wiedz znacznie wicej ni reszta ludzi. Najczciej takich ludzi nazywano znachorami
lub wieszczymi, wi(e)szczunami. On co zna mwiono poktnie oznachorze; albo:
wicej on rozumie ni chleb zjada; taki potrafi wicej, jak chleb je itd., podobnie
wypowiadano si wPolsce oprofesji znachorki (por. np. R.Dwigo, Polskie ludowe
sownictwo mitologiczne, Krakw 2004, s.45). Std te wpolskich gwarach funkcjonowa
szereg nazw utworzonych od czasownika zna: znajcy (gwarowe cek znajcy), znajca
baba, ajako poyczki zrosyjskiego znajuszczy, znana, znany czowiek, znajcy ludzie
iwiele innych. Wrosyjskich dialektach funkcjonoway zreszt podobne nazwy mskie:

Wtki ezoteryczne wtradycyjnych wierzeniach sowiaskich 157

znajuszczij, znatliwyj, znatok, znatnik, znatun, znatar ieskie odpowiedniki: znatka,


znacha, znatucha oraz wiele innych okrele. Nazwa znachor, jak pisze Renata Dwigo
wksice Polskie ludowe sownictwo mitologiczne, to stary sowiaski derywat od czasownika znati zna, wiedzie, ktry do polszczyzny zosta zapoyczony zukraiskiego. Od
mskiej formy znachor pochodzi eska nazwa znachorka kobieta-znachor, ktra leczy/
zamawia choroby zioami, czarami, lekarka iczarownica.
Nieco inny paradygmat nazwotwrczy wiza si zszeregiem nazw utworzonych od
podstawy wiedzie (ps. *vedeti). Wrd derywatw od tego czasownika naley wymieni
przede wszystkim nazwy wiedma iwieszczy wznaczeniu ludzie wiedzcy, czarownicy,
magicy. Wpolskich gwarach funkcjonoway m.in. okrelenia wiszczun, wiedzcy, ana
Podolu nazywano ich wiedzcymi/umiejcymi ludmi. Pole znaczeniowe wiedzie, zna
wogle okazuje si niezwykle produktywne we wszelkiego rodzaju nazwach ludowych
czarownikw idobroczynnych znachorw, czego dowodem s nastpujce formy dialektalne, spotykane we wszystkich jzykach sowiaskich, nawizujce najprawdopodobniej
do prasowiaskiego wyrazu vdma:
Grupa wschodniosowiaska3:
rosyjskie () vedma, vedmica, mediema, viedunica, vielma, vieszczunja, viesznica,
vieszczica, (m) viedmak, vadmak, viedmoviszcze, viediej, vieszczij, vieszczun;
ukraiskie () vidma, vidjuga, vidvocha, viszczucha, vida; (m) vidmak, vidman, vidmar,
vidmacz, viszczij, viszczivnik, viszczun, viszczunik;
biaoruskie () vedma, viedma, viedma, vjadmarka, vjadmaczka; (m) viedmar,
viedmak, vidmak, vjadmak, vjadmar.
Grupa zachodniosowiaska:
polskie () wiedma, wiedma, widma, (m) wiaduch; na Polesiu notowana jest forma
mska wiedmar;
czeskie () vesza, viedomkynia, vedonkinia; (m) vieszczec, viesztec;
sowackie () veczica, viedomkynia; (m) veczuch, vesztec, vedomnik;
uyckie () weszerka, wieszawa, wjera/wjerbaba; (m) wieszak, wieszer, wieszennik.
Grupa poudniowosowiaska:
serbskie () visztica, viszura, vieszka, vieszta, vjesztica, vjeszticzina, visziczina; (m)
visztac, vjeszturak;
chorwackie () viszica, viszka, viesztica, visztica, vedovica, viszcza, viszczica; (m) viszun,
viszac, visztac, visztak, visztac, viszac;
bugarskie () vieszczica, veszczerica, vieda; (m) vieszczik;
soweskie () vjesza, viedomica, veszczka; (m) vedomec, veszczec, vedamac.
Prastarym sowiaskim okreleniem czowieka wiedzcego czy znajcego regu
(czyli tajemne sposoby leczenia chorb irady) jest ponadto *mdry. Wpolskich gwarach
Materia leksykalny cytowany jest ze sownikw gwarowych jzykw sowiaskich bez podawania
ich rda (zuwagi na ograniczenia niniejszego artykuu ijego przyczynkarski charakter); formy podaj
wuproszczonej transkrypcji.
3

158 Micha uczyski

notowane s nastpujce kontynuanty tej rekonstruowanej formy: mdry, mdra, mdre


baby, mdre dziady, wuyckich spotykane s: mudry mu, mudra ena, mudry cowjek,
mudra baba iin. Na polskim lsku notowana jest ponadto nazwa mdrzyca. Wdialektach rosyjskich spotykany jest czasownik mudrovat wznaczeniu kodowa/czarowa.
Ludzie okrelani wyrazami od tej podstawy znaj tajemnicze zaklcia izaegnywania, za
pomoc ktrych lecz chorych, atake usuwaj negatywne skutki czarw zadanych przez
ze czarownice iczarownikw.
Jak nietrudno zauway, bardzo wan rol wtworzeniu nazw osb zajmujcych si
magi odgrywao ich postrzeganie przez pryzmat zarezerwowanej dla wybranych (awic
poniekd ezoterycznej) wiedzy tajemnej jest to jeden zgwnych modeli semazjologicznych wtej grupie nazw, odnoszcych si do przedstawicieli tradycyjnej instytucji
czarownictwa, stanowicych na og wski krg osb, ktre swych tajemnic isobie tylko znanych formuek magicznych strzegli niczym tajemnicy zawodowej, pod rygorem
niewanoci dziaa magicznych lub (wniektrych wypadkach) nawet wasnego ycia.
Treci owej wiedzy, skrztnie ukrywanej przed niepowoanymi, bya na og struktura
wiata duchw niszego rzdu, demonw ipdemonw. Dotyczya ona profesjonalnych
sposobw kontaktowania si ztzw. si nieczyst, metod leczenia, pomagania ludziom,
ale take szkodzenia im idziaania na rzecz wasnego wzbogacenia si czy zapewnienia
sobie pomylnoci. Wtoku analizy nazw demonologicznych napotka mona take szereg
innych okrele zarezerwowanych dla drobnych postaci mitologicznych, wyspecjalizowanych wpewnego typu dziaaniach lub personifikacji istot demonicznych, ktre mona
podzieli na dwie podstawowe grupy:
nazwy drobnych duchw idemonw, pomocnikw osb parajcych si magi; tu
nale m.in.: rosyjskie ogga zy duch/diabe, pomocnik zych znachorw; morguljaszka bies na subie czarownika; kuleszata, kuzutik, kooviortysz, koloviorszy, kroguruszi,
istoty, ze duchy, nieczysta sia pomagajca kodunowi albo znachorowi wprocederze
zabierania mleka/nasyania urokw itp.
nazwy personifikowanych chorb idemonw chorb, nasyanych przez czarownice;
np. rosyjskie nasla choroba/sabo nasana przez kodostwo; tu te nale wszelkie
nazwania koduna (choroby wosw), ktry by czsto personifikowany iwedug wierze
nasyany zym spojrzeniem przez czarownice lub osoby oniedobrym oku.
Naley take wspomnie otym, e jak przystao na czarownikw iczarownice tym ludowym reprezentantom demonizowanych profesji zwizanych zinstytucj
czarownictwa nieobca bya literatura zwizana zokultyzmem, std m.in. takie nazwy,
jak ros. czernoknije kodowskie (tj. czarodziejskie) ksigi, czernokniice ksigi suce
do wrb, zawierajce formuy magiczne iprzepisy, woraku/waraku (zac. oraculum)
iwiele innych wzmianek oksigach zawierajcych teksty pomocne wuprawianiu magii
isuce rnego rodzaju czarownikom (wtym do czsto tzw. czarownikom pogody)
do przepowiadania przyszoci, zaegnywania urokw czy odganiania chmur burzowych
jako poradniki izbiory instrukcji. Ksigi te czsto byy otoczone aur tajemniczoci,
stanowic cz tajemnicy zawodowej. Wydaje si, e owa literatura zawodowa bya

Wtki ezoteryczne wtradycyjnych wierzeniach sowiaskich 159

niekiedy take we wtrnych relacjach znowoytnymi koncepcjami ezoterycznymi (czsto byy to zapewne tumaczenia opracowa zachodnioeuropejskich, takich jak traktaty
demonologiczne, zielniki czy tytuy w krgu jarmarcznej literatury dewocyjnej) oraz e
najbardziej rozpowszechniona bya ona wRosji, wCzechach iPolsce, poniewa wtych
krajach moemy si spotka zwyranymi ladami znajomoci tradycji ezoterycznych
(wtym symboli okultystycznych, takich jak pentagram czy heksagram) wludowej magii apotropaicznej4. Wwypadku Rosji posiadamy dokadne dane historyczne oakcji
masowego zwalczania tego rodzaju literatury, zarzdzonej w1731 roku specjalnym ukazem carycy5. Natomiast co do Polski listy lektur wiejskich znachorw iczarownikw
wwystarczajcym stopniu potwierdzaj, e wobiegu czytelniczym znajdowao si wiele
tytuw, ktre dostarczay tego rodzaju wiedzy6.
Charakterystyczny rys zwizkw, stowarzysze, szk, sekt pielgnujcych wiedz
ezoteryczn iprzekazujcych j starannie wyselekcjonowanym adeptom wtrakcie zoonych, nierzadko niebezpiecznych rytw inicjacji, poprzedzonych zwykle duszym
lub krtszym okresem wtajemniczenia (nowicjatu), rwnie znalaz odzwierciedlenie
wludowej formie ezoteryzmu. Std liczne wzmianki owerbowaniu modych zdolnych
przez wdrownych czarnoksinikw na nauki oraz oich powrocie po latach jako
uznanych czarownikw iznachorw. Istniej rwnie wzmianki oprzekazywaniu przez
czarownice wszystkich sekretw swoim crkom dopiero na ou mierci spotyka si je
wrdach etnograficznych do czsto. Do takich rysw wsplnych zowieconym,
uczonym ruchem ezoterycznym naley te cisa hierarchizacja czarownic iznachorw,
ich podzia na stopnie ze wzgldu na sta/dowiadczenie, rang, posiadan moc (oraz jej
rdo: przyrodzone lub wyuczone).
Podsumowujc, mona powiedzie, e znany wspczenie obraz ludowego czarownictwa wykazuje zjednej strony wpywy ezoteryzmu, zdrugiej natomiast zbudowany
jest na tych samych strukturach mylowych, charakterystycznych dla kultur tradycyjnych.
Owe podobiestwa atwo tumacz si homogenizmem znanej wspczenie, synkretycznej
religijnoci chopskiej, ktra powstaa wskutek nakadania si na siebie rnych warstw.
Oczarownicy (iponiekd oczarownictwie wogle) pisa B.Baranowski: wPolsce posta
czarownicy uksztatowaa si zrnych wzorw. Nie bez znaczenia by tu miejscowy typ,
wywodzcy si jeszcze zczasw przedchrzecijaskich, posdzanej oczary wrki-znachorki. Wmniemaniu opinii ludowej bya ona wpewnych kontaktach znieczystymi siami,
niekoniecznie jednak zdiabem. Powoli upowszechnia si na ziemiach polskich inny
Por. K.Moszyski, Kultura ludowa Sowian, t.2, cz.1, Warszawa 1968, s.332; atake: J.Ztek,
Povry ome, esk Ld 15(1906), s.437, gdzie rysunek mu noha noga mory wformie pentagramu
spenia funkcj obronn przed istotami demonicznymi, zwanymi morami, zmorami itp.
5
E.B.Smiljanskaja, Suevernaja kniica pervoj poloviny XVIII v. Iz Biblioteki Kazanskogo Universiteta, ivaja Starina 2(1994), s.33.
6
A.Kisielewska, Czarownik pogody zLachowic, Rocznik Muzeum Etnograficznego wKrakowie
8(1983), s.53-69; teje, Panetnik Wojciech Rachwa zPrzysietnicy, Materiay Muzeum Budownictwa
Ludowego wSanoku 12(1970), s.25-46.
4

160 Micha uczyski

typ, importowany zzachodu poprzez fachow literatur isfery kocielne, amianowicie


czarownicywsplniczki diaba. Wopinii szerokich rzesz ludnoci rnice midzy tymi
do rnymi postaciami wrki-znachorki iczarownicy poczy si zaciera7.
Efektem tego procesu jest stwierdzana we wspczesnych badaniach leksykologicznych nad gwarowym sownictwem mitologicznym wjzykach sowiaskich nieostro
mikropl semantycznych, takich jak zjednej strony czarownica, wiedma (wznaczeniu
istoty pdemonicznej, nawizujcej do wyobrae religijnych wywodzcych si zchrystianizmu), azdrugiej znachorka, wioskowa lekarka (wznaczeniu osoby realnej,
rzeczywicie yjcej, raczej zdziedziny tradycyjnej etnomedycyny ni stricte demonologii). Nieostro ta prowadzi do mieszania si poj iich niejednoznacznoci. Midzy
pradawnym archetypem czarownicy-znachorki ajej demonizowanym obrazem, znanym
znowoytnego synkretycznego folkloru, czsto nie da si ju przeprowadzi wyranej granicy demarkacyjnej. Faktem jednak jest, e wrd najczstszych azatem prawdopodobnie
najstarszych, odzwierciedlonych wnazewnictwie tych postaci gwnych komponentw
znacze znajduj si: wiedza (tajemna) oraz znajomo (rzeczy), atake umiejtno
przeprowadzenia rnych czynnoci mantycznych, takich jak wrenie zlinii (rdze
prasowiaski *ar-, skd najprawdopodobniej utworzono szereg nazw typu czarownik,
czarownica iin.) czy rzucanie koci (rdze *vrg-; std: wrka, voroszka, voroylja itd.). Te
fakty pozwalaj przypuszcza, i prototypem znanej wspczenie czarownicy/czarownika
byli wrbici wyspecjalizowani wtradycyjnych spoecznociach we wrbach zlinii (od
czara, czjara linia, kreska) oraz rzucania patykami/komi/drewienkami itp., speniajcy
wnich funkcje suebne idoradcze. Taki by pierwotnie obraz ezoterycznych instytucji Sowian przed przyjciem chrzecijastwa. Obraz magii iczarownictwa, wyaniajcy
si zkompleksowej analizy sownictwa mitologicznego jzykw sowiaskich, wydaje
si by rezultatem dugotrwaego rozwoju historycznego iwielorakich wpyww. Dziki
analizie jzykowej moliwa staje si rekonstrukcja jego pierwotnych archaicznych realiw.
Bibliografia
Baranowski B., Kultura ludowa XVII iXVIII w. na ziemiach Polski rodkowej, d 1971.
Dwigo R., Polskie ludowe sownictwo mitologiczne, Krakw 2004.
Ezoteryzm, w: Religia, w: Encyklopedia PWN, red. T.Gadacz, B.Milerski. t.3, Warszawa
b.r., s.508.
Kisielewska A., Panetnik Wojciech Rachwa zPrzysietnicy, Materiay Muzeum Budownictwa
Ludowego wSanoku 12(1970), s.25-46.
Kisielewska A., Czarownik pogody zLachowic, Rocznik Muzeum Etnograficznego wKrakowie 8(1983), s.53-69.
Kruszec A., Serbskie ludowe sownictwo mitologiczne iobrzdowe, Krakw 2010.
7

B.Baranowski, Kultura ludowa XVII iXVIII w. na ziemiach Polski rodkowej, d 1971, s.238.

Wtki ezoteryczne wtradycyjnych wierzeniach sowiaskich 161

Moszyski K., Kultura ludowa Sowian, t.2, cz.1, Warszawa 1968.


Peka L.J., Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
Smiljanskaja E.B., Suevernaja kniica pervoj poloviny XVIII v. Iz Biblioteki Kazanskogo
Universiteta, ivaja Starina 2(1994), s.33-36.
Zimo H., Ezoteryzm, w: Encyklopedia Katolicka, red. R.ukaszyk, L.Biekowski, F.Gryglewicz, t.IV, Lublin 1983, s.1485-1486.
Ztek J., Povry ome, esk Ld 15(1906), s.434-437.

Esoteric themes in traditional Slavic beliefs


(based of mythological names)
This article is devoted to traditional witchcraft in the light of lexicology and etnographical data from 19th and 20th Centuries from the Slavdom. The author analyses institutions
ciorrelated to the magic in terms of esoteric and occult ideas. Conclusion is that traditional
witchcraft and magic includes both influences and structural paralles to esotericism, so there
are dual parralels between them.

Justyna Kroczak

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci


prawosawnej wybrane zagadnienia
filozoficzno-teologiczne

Ezoteryzm chrzecijaski jest zjawiskiem oznacznie wszym zakresie ni ezoteryzm


wogle, dlatego jego definicja izagadnienia bd szczeglne. Artyku podzieliam na
cztery czci. Pierwsza cz stanowi bdzie prb definicji ezoteryzmu chrzecijaskiego,
wdrugiej wska zagadnienia ezoteryzmu chrzecijaskiego wwybranych pismach Ojcw
Kocioa, wczci trzeciej zkolei omwi pewien nurt duchowy wteologii bizantyjskiej
hezychazm ktry mona umiejscowi wsferze ezoteryzmu chrzecijaskiego, natomiast wczci czwartej zanalizuj przejawy ezoteryzmu chrzecijaskiego we wspczesnej
rosyjskiej filozofii religijnej.

1. Ezoteryzm chrzecijaski prba definicji


Chrzecijastwo ksztatowao si wczasie, kiedy idee ezoteryczne dominoway
wpogaskich ijudaistycznych systemach filozoficznych oraz religijnych. Naley zatem
przypuszcza, e take ono posiadao sw sekretn doktryn. Jest ona jednak ciko
uchwytna, poniewa chrzecijastwo, jak wiadomo, pretendowao do bycia religi
powszechn. Proces upowszechniania si idei chrzecijaskich nasila si od IVw.,
przestaway by wic one tajne, astaway si dostpne dla kadego, kto by nimi
zainteresowany. Wtym kontekcie istotne staje si to, jak twierdzi Guy Stroumsa, e
wanie wtedy miejsce ezoteryzmu (elitaryzmu) zajmuje mistycyzm, rozumiany jako
pogbiona znajomo prawd wiary1. Ten rodzaj mistycyzmu utosamiany bywa przez
badaczy zezoteryzmem chrzecijaskim irwnoczenie odrniany od chrzecijastwa

Zob. G.Stroumsa, Hidden Wisdom. Esoteric Traditions and the Roots of Christian Mysticism,
Leiden-Boston 2005, p. 149-150.
1

164 Justyna Kroczak

ezoterycznego. Taka dystynkcja jest stosowana powszechnie2. Drugi zwymienionych


nurtw zainicjowany zosta przez czoowych teozofw przeomu XIX iXX w. Helen
Bawatsk oraz Annie Besant akontynuowany przez Rudolfa Steinera, Carla Gustava
Junga iprzedstawicieli New Ageu. Postuluje on idee jawnie sprzeczne zdoktryn
inauczaniem Kocioa zarwno Wschodniego, jak iZachodniego. Zkolei ezoteryzm
chrzecijaski, przeciwnie, to jedyny prawdziwy ezoteryzm, jak twierdzi Rene Guenon,
iwanie na nim skupi swoj uwag.
Sama etymologia sowa ezoteryzm (gr. wewntrzny, przeznaczony dla
wtajemniczonych) skania do rozumienia go jako wiedzy przeznaczonej tylko dla wybranych, wprzeciwiestwie do wiedzy egzoterycznej, czyli takiej, ktra przeznaczona jest
dla ogu. Wkontekcie religii byaby to zatem wiedza oistocie religijnoci, stanowica
jej ukryty rdze izezwalajca na wejcie na wysze poziomy wiedzy irozumienia3. Tak
totaln dychotomi wiedzy itradycji religijnej (wewntrzna izewntrzna) mona odnale
uniektrych autorw, np. uAleksandra Dugina4. Warto onim wspomnie, gdy wiele
miejsca powici on wswych pismach analizom tradycji chrzecijaskiej, szczeglnie prawosawnej. Naley jednak czyta te prace ze szczegln ostronoci, budz bowiem sporo
zastrzee co do poziomu ich naukowoci. Itak, wspomniana dychotomia tradycji nie
jest do koca suszna wprzypadku ezoteryzmu chrzecijaskiego. Wydaje si, e tradycja
egzoteryczna iezoteryczna stanowi dwie rwnolegle rozwijajce si linie tradycji chrzecijaskiej. Aleksander Posacki twierdzi, e oezoteryzmie chrzecijaskim mona mwi
wsensie pogbionego uwewntrzniania chrzecijaskich tajemnic, przeznaczonego dla
wszystkich, ktrzy by tego szczerze pragnli5. Ten sam badacz dodaje dalej, e sercem
chrzecijastwa jest najwaniejszy ipowszechnie dostpny sakrament Eucharystia6.
Ezoteryzm wchrzecijastwie bdzie stanowi zatem jego gbi7, pewn tajemnic, ale
przeznaczon dla wszystkich wiernych. Nie ma tutaj adnego narzuconego elitaryzmu, jest
raczej elitaryzm uwarunkowany dobrowolnym wyborem lub moliwociami intelektualnymi kadego zchrzecijan. Takie rozumienie ezoteryzmu (jako gbi) wchrzecijastwie
moemy znale wpismach Ojcw Kocioa, przede wszystkim uwczesnochrzecijaskich
przedstawicieli nurtu neoplatoskiego Klemensa Aleksandryjskiego iOrygenesa oraz
uprzedstawicieli mistycznej linii teologii bizantyjskiej Maksyma Wyznawcy iGrzegorza
Palamasa.
2
Zob. np. A.Posacki SJ, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne
ipraktyczno-duszpasterskie, Radom 2009, s.171; A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, prze. A.Wieczorek, Krakw 1997, s.49.
3
Por. A.Faivre, Esotericism, prze. K.Anderson, w: M.Eliade, The encyclopedia of religion, vol. 5,
New York 1995, p. 158.
4
Zob. . , , 1999.
5
A.Posacki SJ, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne ipraktyczno-duszpasterskie, s.171.
6
Por. tame, s.172.
7
Por. tame, s.171.

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 165

2. Ezoteryzm chrzecijaski Ojcw Kocioa wybrane zagadnienia


Przedstawiciele Szkoy Aleksandryjskiej m.in. Klemens Aleksandryjski iOrygenes
zaliczani s do najwaniejszych wczesnochrzecijaskich pisarzy, mimo e ich nauki ju od
pnej staroytnoci byy przedmiotem dyskusji isporw. Niemniej powszechnie uwaa si,
e wanie wtej szkole uksztatowaa si ideologia chrzecijastwa wschodniego, aoni sami
byli pierwszymi teoretykami prawosawia8. Ojcowie ci, krytykujc wspczesne im ruchy
gnostyckie, sami zostali przez badaczy umieszczeni wtradycji gnozy chrzecijaskiej. Obu
poj, tj. gnozy ignostycyzmu, nie naley jednak utosamia, co wicej, kategoryczne ich
oddzielenie wydaje si kluczowe dla badania wczesnego chrzecijastwa. Gnoza jest pojciem
szerszym od gnostycyzmu. Mona j rozumie jako rodzaj wiedzy religijnej, dlatego te
mog wypywa zniej rne stanowiska czy systemy religijne ifilozoficzne. Jednymi ztakich
systemw byy wanie rne nurty gnostyckie. Jeden zbadaczy, Kurt Rudolph, twierdzi, e
gnoza to wiedza oboskich tajemnicach, zastrzeona dla elity9. Definicja ta tylko czciowo
pasowa bdzie do gnozy chrzecijaskiej, ktra co prawda postulowaa pogbienie rozumienia Pisma witego jako caoci oraz symboliki chrzecijaskiej, ale wzaoeniu proces ten
mia obj wszystkich wiernych, natomiast gnostycy dyli do radykalnego oddzielenia Starego Testamentu od Nowego Testamentu10 oraz wtajemniczonych od niewtajemniczonych.
Upodstaw gnostycyzmu lea radykalny dualizm, wszechwiat jako domena archontw mia
przypomina ogromne wizienie, ktrego najgbszym lochem bya Ziemia widownia
ludzkiego ycia. Czowiek mia by zoony zciaa, duszy iducha, wgbi jego duszy ukryty
jest duch albo pneuma, czyli iskra, odrobina substancji pozaziemskiej. Wedug gnostykw
pneumatycy to ludzie posiadajcy gnoz11. Ojcowie Kocioa porwnywali gnostycyzm do
hydry zgreckiej legendy zuwagi na du rnorodno nauk gnostyckich12. Warto take
wspomnie opowszechnie znanym opisie modeli poznania: chrzecijaskiego ignostyckiego
autorstwa Umberto Eco, ktry wgruncie rzeczy przystaje do podstawowego rozrnienia
ezoteryzmu chrzecijaskiego od chrzecijastwa ezoterycznego13. Myliciel ten uzna, e
upodstaw kadego ezoteryzmu ley gnostycyzm. Naleaoby jednak doda, e ezoteryzmu
faszywie pojtego, upodstaw bowiem prawdziwego ezoteryzmu chrzecijaskiego proponowanego przez pisarzy chrzecijaskich ley gnoza (gbia).
Wspomniani na pocztku ojcowie wswych pismach Klemens Aleksandryjski
wKobiercach, natomiast Orygenes wOzasadach oraz komentarzach do ksig biblijnych (do Ewangelii w. Mateusza iw. Jana) krytykowali wspczesny im ruch gno Zob. J.Keller, Prawosawie, Warszawa 1982, s.173.
Tame, s.8.
10
Por. A.Posacki SJ, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne
ipraktyczno-duszpasterskie, s.68.
11
Por. H.Jonas, Religia gnozy, prze. J.Klimowicz, Liszki 1994, s.57-58.
12
Por. K.Rudolph, Istota istruktura gnozy, Nomos 1(1992), s.7-11.
13
Zob. A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, s.66-67.
8
9

166 Justyna Kroczak

stycki, przedstawiajc rwnoczenie swj idea mdrca gnostycznego (tj. gnostyka, ale
chrzecijaskiego)14. WKobiercu szstym czytamy, e prawdziwy gnostyk to osoba, ktra
wolna jest od wszelkich namitnoci ipoprzez bogobojno oraz cnot osiga prawdziw wiedz oBogu, czyli doskonao15. Ten idealny typ chrzecijanina przejawia si
bdzie szczeglnie wyranie wpniejszym ruchu monastycznym iyciu eremickim, do
ktrego szczegln predylekcj ma prawosawie16. Nie ma tu oczywicie wprost mowy
ojakimkolwiek ekskluzywizmie, niemniej jak pisaa Janina Niemirska-Pliszczyska
Klemens Aleksandryjski wyznaje sui generis elitaryzm, ktry nie wynika bynajmniej
zbraku mioci do czowieka czy intelektualizmu, ale raczej zarliwego mistycyzmu,
ktrym przepojone jest cae dzieo [Kobierce J.K.]17. Wspomniany elitaryzm, ktry
wnaturalny sposb implikuje pewn dychotomi wiedzy ezoterycznej iegzoterycznej,
ma wedug wspomnianych wyej Ojcw Kocioa potwierdzenie wPimie witym.
Szczeglnie chtnie powoywali si na listy w. Pawa, ale take, jak to miao miejsce
uOrygenesa, na Ewangeli w. Mateusza iw. Jana18. Bazujc na tym, dokonali swoistego podziau wrd wiernych oddzielili od siebie praktyka od gnostyka, czy te ludzi,
ktrzy przygotowali si, aby by godnymi izdolnymi do przyjcia mdroci19. Praktyk
by zwykym wiernym, ktry nie filozofowa na temat wiary, gnostyk natomiast to typ
chrzecijaskiego inteligenta, ktry dy do gnozy, czyli wiedzy witej ezoterycznej,
teoretycznie dostpnej dla wszystkich, ale praktycznie tylko dla nielicznych. Zarwno
Orygenes iKlemens Aleksandryjski, jak iMaksym Wyznawca wKsidze Owieconych
(Centurie gnostyckie) odgraniczyli od siebie te dwa typy chrzecijan.
WKomentarzu do Ewangelii w. Mateusza Orygenes omawia postp ludzi wdoskonaoci na zasadzie piramidy20. Warto doda, e by on take zwolennikiem egzegezy
alegorycznej, ktra miaa na celu odkrycie ukrytego itym samym prawdziwego sensu
ksig biblijnych. Zkolei Maksym Wyznawca wKsidze Owieconych, specjalnie napisanej
dla tego drugiego, doskonalszego typu chrzecijanina, nazywa gnoz wiedz wit imi Gnostyczny gnoza; gnostycki gnostycyzm.
Stromata VI, 9.
16
Por. J.Keller, Prawosawie, s.248.
17
Zob. J.Niemierska-Pliszczyska, Wstp, w: Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapiskw filozoficznych dotyczcych prawdziwej wiedzy, prze. J.Niemierska-Pliszczyska, t.1, Warszawa 1994, s.XXXV.
18
Przykady cytatw, na ktre powouj si Ojcowie Kocioa: Hbr 5,14: Przeciwnie, stay pokarm
jest waciwy dla dorosych, ktrzy przez wiczenie maj wadze umysu udoskonalone do rozrniania dobra
iza [doroli gnostycy; niemowlta wdomyle zwykli wierni J.K.]; 1 P 2,2: Jak niedawno narodzone
niemowlta pragnijcie duchowego, niesfaszowanego mleka, abycie dziki niemu wzrastali ku zbawieniu;
2Kor 3,18: My wszyscy zodsonit twarz wpatrujemy si wjasno Pask jakby wzwierciadle; za spraw
Ducha Paskiego, coraz bardziej janiejc, upodabniamy si do Jego obrazu (odsonit twarz ma gnostyk);
1 Kor 2,6: Ajednak gosimy mdro midzy doskonaymi, ale nie mdro tego wiata ani wadcw tego
wiata, zreszt przemijajcych; 1 Kor 2,7: Lecz gosimy tajemnic mdroci Boej, mdro ukryt, t,
ktr Bg przed wiekami przeznaczy ku chwale naszej. Wszystkie cytaty wedug Biblii Tysiclecia.
19
De principiis I, 3 (Orygenes, Ozasadach, prze. S.Kalinowski, Krakw 1996).
20
Zob. MtKom XI (Orygenes, Komentarz do wedug Mateusza, prze. K.Augustyniak, Krakw 1998).
14
15

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 167

styczn, dostpn dla wybranych. w. Maksym idzie nawet dalej wodrnianiu od siebie
typw wiernych iwyrnia zwykych wiernych, uczniw iapostow21, co przypomina
nieco Orygenesow piramid.
Nie ma wtpliwoci, e wszystkie wymienione dziea, tj. Kobierce, Ozasadach oraz
pna wstosunku do nich Ksiga Owieconych, charakteryzuj si mistycyzmem. Taka
forma uprawiania teologii, kontynuowana wV w. przez Pseudo-Dionizego Areopagit
okrelia charakter teologii bizantyjskiej iwpniejszym okresie take prawosawnej.
Badacze duchowoci wschodniej twierdz nawet, e chrzecijastwo wschodnie nigdy
nie znao konfliktu midzy teologi amistyk. John Meyendorff pisa: Tak wic Bizancjum nigdy nie znao [] polaryzacji midzy teologi atym, co Zachd nazywa
mistycyzmem. Co wicej, ca teologi wschodniego chrzecijastwa czsto okrelano
jako mistyczn22. Zkolei Wodzimierz osski uwaa, e: teologia imistyka dalekie
s od pozostawania wopozycji, wrcz przeciwnie wzajemnie si wspieraj. Jedna bez
drugiej nie jest moliwa []. Mistyk pojmuje si jako teologi par excellence23. Myl,
e zpowodzeniem mona zacytowa wtym kontekcie take Guenona: [K]ocioy
[W]schodnie nie znaj mistyki jako osobnego dowiadczenia, ktre byoby oderwane
[] poniewa zachoway one praktyk inicjacyjn hezychazmu, to oznaczy modlitwy
serca wkontemplacyjnym wyciszeniu24. Mistyka jako forma uprawiania teologii, atake
nieodczne od niej dowiadczenie mistyczne, zwizana bdzie zinicjacj, oktrej wpowyszym cytacie pisa Guenon. Praktyki inicjacyjne s jedn zcech ezoteryzmu wedug
wspczesnego teoretyka ezoteryzmu AntoineaFaivrea25. Inicjacja stanowi bdzie,
wedug definicji tego badacza, abstrahujc od jej rozrnienia na inicjacj wewntrzn
izewntrzn, pewne dowiadczenie absolutnej duchowej przemiany26. Za tak wanie
form inicjacji moe by uznane mistyczne dowiadczenie hezychastw.

3. Grzegorz Palamas itradycja hezychastyczna27


Hezychazm jest nurtem wduchowoci chrzecijastwa wschodniego najczciej
utosamianym zpostaci czternastowiecznego teologa bizantyjskiego Grzegorza Palamasa.
Zob. Maksym Wyznawca, Dziea, prze. A.Warkotsch, Pozna 1980, s.323-326.
J.Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia idoktryna, prze. J.Prokopiuk, Krakw 2007, s.XXIII.
23
W.osski, Teologia mistyczna Kocioa Wschodniego, prze. I.Brzeska, Krakw 2007, s.15.
24
Cyt. za: A.Gentili, Chrzecijastwo iezoteryzm, s.43.
25
Zob. A.Faivre, Lesoterismo. Storia e significati, Carnago 1992, p. 25-35.
26
Por. A.Posacki SJ, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne
ipraktyczno-duszpasterskie, s.24.
27
Bardziej szczegowo pisz otym w: Grzegorz Palamas. Wobec kontrowersji hezychastycznej, Logos
iEthos 1(2012).
21
22

168 Justyna Kroczak

Jest to oczywicie suszne zpunktu widzenia wspczesnej teologii prawosawnej, warto


jednak pamita, e hezychazm ma dug tradycj, rozpoczynajc si wIV w. n.e. wegipskich eremach ikontynuowan przez Jana Klimaka (um. 649) wDrabinie do Raju, gdzie
autor wprost uywa pojcia wznaczeniu witego milczenia, wtrakcie ktrego
wewntrzna uwaga mnicha skierowana jest wycznie na sprawy Boe28.
Jako stan kontemplacyjny hezychazm nawizywa do monastycyzmu pustyni icaej
tradycji monastycznej wogle. Ju wIV w. pod wpywem Ewargiusza zPontu (um. 399),
ucznia Makarego zEgiptu (um. 390), obserwuje si wytwarzanie specyficznego stylu
ycia duchowego wrodowiskach monastycznych, skoncentrowanego na praktyce czystej
modlitwy. Makary Wielki, zaoyciel ycia monastycznego wSketis, uchodzi za nauczyciela hezychii imodlitwy monologicznej29, gwnie zpowodu jego poucze duchowych.
Jednak najwikszym centrum rozprzestrzeniania si hezychazmu po VI w. by synny
monaster w. Katarzyny na Grze Synaj, zaoony przez cesarza Justyniana IWielkiego.
Zklasztorem tym zwizanych byo wielu witych Ojcw, m.in. wspomniany ju Jan
Klimak. Nastpnie, wpnym redniowieczu bizantyjskim, wmonasterach nad Bosforem:
na grze Aussenzio, apotem na grze Athos, ruch hezychastyczny zosta uformowany
do takiej wersji, jak pozna Palamas. Tam te uksztatowaa si ostatecznie duchowo
hezychastyczna zwizana take zmodlitw Jezusow, ktra zdobya dominujc pozycj
wyciu duchowym mnichw. Athos kontynuowa tradycje duchowoci synajskiej, sta
si centrum praktyki iszerzenia hezychazmu. Zwieczeniem rozwoju tego ruchu by
palamizm. Wtedy wanie Athos osign najwyszy poziom swych wpyww na sytuacj
duchow ina oficjalne ycie wcesarstwie. Na pitym Soborze Konstantynopolitaskim
w1351r. ostatecznie zatwierdzono doktryn hezychazmu iwyszo objawienia nad
dociekaniem rozumowym. Nauk Palamasa popar cesarz Jan VI Kantakuzen iodtd
staa si ona oficjaln nauk Kocioa obowizujc wBizancjum. Hezychazm by zatem
wzaoeniu nurtem duchowym przeznaczonym dla wszystkich wiernych, nie zauwaa
si jednak wtym czasie zainteresowania nim wieckich. Zmiana nastpi dopiero na Rusi
za spraw tzw. starcw-hezychastw.
Hezychazm jako nurt kontemplacyjno-mistyczny, stojc wopozycji do racjonalistyczno-intelektualnych tendencji scholastycznych, bazowa na dogmacie niepoznawalnoci Boga, ktry, jak powszechnie wiadomo, stanowi cech dystynktywn chrzecijastwa wschodniego. Apofatyzm hezychastw nie by jednak nihilistyczny czy totalny,
jak niektrych ich polemistw, np. Barlaama zKalabrii. Zgodni byli oni oczywicie
co do tego, e prby mylenia oBogu wnim samym wprowadzaj nas wmilczenie,
poniewa ani myl, ani sowo nie mog zamkn Nieskoczonoci wpojciu30. Bg
zatem by transcendentny, niemniej dziki hezychastycznemu dowiadczeniu moliwe
stao si odczucie bliskoci Boga. Od strony teologicznej mona wyjani to poprzez
Zob. Scala Paradisi. XVIII PG 88, col. 1129-1148.
Por. J.Tofiluk, Hezychazm ijego wpyw na rozwj duchowoci, Elpis 2002, z.6(19), s.89.
30
Zob. W.osski, Teologia dogmatyczna, prze. H.Paprocki, Biaystok 2000, s.13.
28
29

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 169

odwoanie do palamickiego rozrnienia niepoznawalnej Boskiej istoty ipoznawalnych Boskich energii31. Naley jednak zaznaczy, e zarwno istota, jak ienergie s
niestworzone. Doktor Hezychastyczny pisa: Awic jeden Bg, czczony wtrzech
hipostazach ijednej istocie, niepodzielnie icakowicie dzieli si take na rne energie.
[] Musimy przyzna, e czym innym jest istota Boga, aczym innym wychodzenie,
czyli energia lub wola Boga, chocia jest jeden Bg, dziaajcy ichccy. [] My za
zostalimy nauczeni przez Ojcw, e wszystkie energie Boga s niestworzone, chyba e
kto uzna energi () za tosam zdziaaniem (), czyli skutkiem32.
Istota Boga pozostaje niepoznawalna, lecz Boska energia ujawnia si poprzez wiato33,
ktrej dowiadczaj hezychaci wmodlitwie. Bg jest Deus absconditus wswojej istocie,
aDeus revelatus wswoich energiach34.
Hezychia bya zatem dowiadczeniem mistycznym, ktre charakteryzowao si
dwojakim odczuciem: transcendencji Boga, Jego nieprzeniknionej natury, ktrej nie
mona znim dzieli wjego istocie oraz afirmacji bliskoci Boga, jego immanencji,
jego obecnoci wkadym znas, czyli rzeczywistej deifikacji czowieka, Moc Sowa
iDucha35. Gwnym celem hezychastw byo przebstwienie (gr. ), ktre
miao cechy wspominanej wczeniej Faivreowskiej inicjacji, naleaoby jednak doda, e deifikacja czowieka odbywa si za spraw nie tylko indywidualnego wysiku
czowieka, ale take aski Boga. Przebstwienie stanowio wic cakowit wewntrzn
metanoj ciaa iduszy, czowiek wbrew temu, co sugerowali platonicy ineoplatonicy,
by bowiem dla hezychastw jednoci36. Przebstwienie powinno by celem kadego chrzecijanina, jednak szczeglnie predestynowani byli do tego mnisi ieremici,
zuwagi na model ich ycia, bardziej zerodkowany na modlitwie ikontemplacji ni
czowieka wieckiego.
Niekiedy mona spotka si zpotraktowaniem hezychazmu jako medytacji i, co za
tym idzie, porwnania go zindyjsk jog albo praktykami zikr (dhikr) muzumaskich
sufich37. Oile zestawienia zjog nie da si obroni, to zsufickimi praktykami ju tak.
Wzajemne wpywy chrzecijastwa iislamu wXIII iXVI w. byy niewtpliwe inieza Zob. Teophanes, PG 150, kol. 910-960; zob. take Grzegorz Palamas, Obrona szczegowa, prze.
I.Zogas-Osadnik, w: L.Kiejzik, Palamas, Bugakow, osiew. Rozwaania oreligii, imieniu Boym, tragedii
filozofii, wojnie iprawach czowieka, Warszawa 2010.
32
Zob. Grzegorz Palamas, Obrona szczegowa, s.130-133.
33
Chodzi owiato przemienienia na grze Tabor (Mk 9,2-8). Palamas wwielu miejscach pisa
owietle, ktrego dowiadczaj hezychaci, np. Homiliae, PG 151, kol. 433B.
34
Por. P.Evdokimov, Prawosawie, prze. J.Klinger, Warszawa 1964, s.16.
35
Zob. J.-Y.Leloup, Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna, prze. H.Sobieraj, Krakw
1996, s.79.
36
Zob. Gregorii Palam, De Hesychastis, PG 150, col. 1104A-1104D.
37
Zob. A.Siemianowski, Tomizm apalamizm. Wok kontrowersji doktrynalnych chrzecijaskiego
Wschodu iZachodu wredniowieczu, Pozna 1998 s.23; Kallistos Ware, Modlc si ciaem: hezychastyczna
metoda modlitwy ijej niechrzecijaskie odpowiedniki, w: tene, Tam skarb Twj, gdzie serce Twoje, prze.
K.Leniewski, Lublin 2011, s.71-106.
31

170 Justyna Kroczak

przeczalne. Miao wtedy miejsce wiele osobistych kontaktw pomidzy chrzecijaskimi


mnichami iislamem. Najlepszym tego przykadem moe by tu Palamas, ktry wpewnym
okresie swego ycia dosta si do rocznej niewoli tureckiej iwtedy wanie konfrontowa
wiar chrzecijask zmuzumask.
Wwiecie islamu modlitwa przywoujca imi Boga, poczona zoddychaniem,
bya powszechnie stosowana, podobnie jak wprawosawnych klasztorach Bizancjum.
Wzwizku ztym nie mona zaprzeczy wzajemnego oddziaywania tych dwch drg
duchowych38. Jednak oile techniki medytacyjne stanowiy wany punkt wsufizmie39,
otyle whezychazmie byy jedynie dodatkiem, ito zalecanym tylko pocztkujcym, aby
nie ulegali rozproszeniu. To prawda, e wpocztkowej fazie hezychazmu (IV w.) mwi
si owewntrznej medytacji, jednak oznaczaa ona ustawiczne rozwaanie wybranych
sw czy ich recytacj zpamici inajczciej szeptem lub jedynie wmyli40. Rozwina
si ona pniej wmodlitw umysu.
Przedueniem bizantyjskich tradycji hezychastycznych by ruski hezychazm, ale
fenomen ten, dziki tzw. starcom, wedug opinii Sergiusza Choruego, zaczyna by
form duchowoci przyswajan ico wicej praktykowan przez ludzi wieckich41.
Najlepszym tego przykadem moe by pismo anonimowego autora zXIX w. Szczere
opowieci pielgrzyma (Kaza 1870), dziki ktremu ludzie wieccy zapoznali si zhezychazmem ipozostajc znim wcznoci modlitw Jezusow. Wspczenie kwestia
hezychazmu rozwijana bya przez rosyjskich filozofw religijnych (Pawa Florenskiego42,
Sergiusza Bugakowa43 iAleksego osiewa44) wkoncepcjach: Imienia Boego iSofii
Mdroci Boej.
Por. J.Meyendorff, wity Grzegorz Palamas iduchowo prawosawna, prze. K.Leniewski, Lublin
2005, s.51. Zob. take S.Runciman, Wielki Koci wniewoli, prze. S.o, Warszawa 1973, s.152;
W.Gembalik, Ikonoklazm wIslamie ijego konsekwencje wkulturze muzumaskiej, Nomos 69/70(2010).
39
Por. K.Ware, Moc imienia. Modlitwa Jezusowa wduchowoci prawosawnej, w: E.Behr-Sigel,
Miejsce serca. Wprowadzenie wduchowo prawosawn, prze. A.Kocot, Krakw 2008, s.193.
40
Por. J.Naumowicz, Wstp, w: Filokalia. Teksty omodlitwie serca, Krakw 2002, s.22-23.
41
Zob. .. , tekst niepublikowany, cytuj za zgod autora; zob. take: .. , :
, , : , , - 2000, c. 207260.
42
Zob. . , , : , , t.3(1), 1999; . , , : ,
, t.3(1), 1999; . , , . .
. , : ,
, t.3(1), 1999; . , , : , ,
2008.
43
Zob. .. , , - 1999.
44
Zob. . . , , : , , - 1997; , 11
, , , : , , - 1997; zob. take: T.Obolevitch, Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego osiewa koncepcja symbolu, Krakw 2011.
38

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 171

4. Religijna filozofia rosyjska wybrane zagadnienia


Duchowo prawosawna staa si niewyczerpan inspiracj, atake fundamentem dla
nauk propagowanych przez rosyjskich filozofw religijnych. Filozofia rosyjska to temat
wieloaspektowy iwielopaszczyznowy, ale wkontekcie ezoteryzmu chrzecijaskiego
interesowa mnie bd dwa zagadnienia imiesawie (onomatodoksja) isofiologia.
4.1. Filozofia Imienia Boego
Polska badaczka Teresa Obolevitch pisaa, e dyskusj wok imiesawia okrelano
mianem prawosawnej wersji sporu ouniwersalia, awanymi momentami wtym sporze
oimiona byy: ikonoklazm ihezychazm45 oraz nauka Grzegorza Palamasa oistocie ienergiach Boga. Historia imiesawia wXX w. rozpoczyna si w1907r. wraz zpojawieniem
si ksiki anonimowego autora (najprawdopodobniej mnicha Hilariona) Wgrach Kaukazu. Wksice tej, oprcz opisu ycia pustelnikw, zostaa wyoona tradycyjna nauka
prawosawna ohezychazmie imodlitwie Jezusowej, przy czym swoicie podkrelano, e
poza imieniem Jezusa nie ma adnego zbawienia ani dla mnicha, ani dla czowieka
wieckiego. Tezy te byy kontrowersyjne iwzbudziy niezadowolenie oficjalnych wadz
Kocioa Prawosawnego, jednak finalnie wogoszonym dekrecie z18 maja 1913r. wity
Synod stwierdzi, e imi Boe jest wite iwymawiane wmodlitwie moe czyni cuda.
Szczeglnie ciekawe rozwinicie filozoficzne nauka ta otrzymaa uPawa Florenskiego.
Uzasadni on teoretycznie doktryn imiesawcw otym, e imi Boga jest rwnoczenie
samym Bogiem iJego chwa46. Bya to dokadna trawestacja palamickiego rozrnienia
midzy istot ienergi Bo. Imi byoby tu tosame zniestworzon, ajednak mogc by
dowiadczan przez czowieka, energi. Wedug Florenskiego imi Boe to symbol wyszej
realnoci47. Wimieniu, podobnie jak iwidei, jest obecna mistyczna tre, poniewa imi
jest obecne wnazywanym, zawiera si wnim istanowi wewntrzn form nazywanego48.
Wymawianie imienia Boego jest wchodzeniem wyw obecno Boga49, stanowi zatem
dowiadczenie gbi (ezoteryzmu) wchrzecijastwie. Wpracy Imiesawie jako zasada
filozoficzna Florenski pisa, e teologiczne stanowisko imiesawia wyraa formua: (gr.)

(Imi Boe jest Bogiem, ito samym Bogiem, lecz Bg nie jest ani swoim
T.Obolevitch, Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego osiewa koncepcja symbolu, s.99-100.
Zob. .A., , s.306.
47
, ,
4(1982), s.73.
48
Zob. .. , , 2007, s.50-51.
49
Zob. .A., , s.308.
45
46

172 Justyna Kroczak

imieniem, ani tylko swoim imieniem). Sama formua jednak nie wystarczy, trzeba j
jeszcze dobrze zrozumie. Ot podmiotem pierwszej czci zdania (tj. do kai) jest imi
Boe (poniewa jest ono wyraone wnominativie iopatrzone rodzajnikiem), adrugiej
Bg. Orzeczniki wtych dwch zdaniach s wyraone dwojako: raz bez rodzajnika, raz
zrodzajnikiem. Ta drobna rnica ma powane konsekwencje interpretacyjne. Grecki
rodzajnik specyfikuje cz zdania, przy ktrej stoi. Florenski wyjania: Orzecznikami
s: wpierwszym wypadku Bg, wdrugim Imi; orzeczniki s uyte dwojako: raz
bez rodzajnika, za drugi raz zrodzajnikiem. To odpowiada, po pierwsze, podpadaniu
podmiotu pod pojcie orzecznika, po drugie pozycji ontologicznej tosamoci rzeczywistoci oznaczanej przez podmiot zrzeczywistoci orzecznika podpadaniu orzecznika
pod podmiot. Wten sposb formua ta [tj. imiesawia J.K.] stwierdza, e Imi Boe,
jako rzeczywisto odsaniajca iujawniajca Bosk Istot, jest wiksze ni ono samo ijest
boskie; mao tego jest samym Bogiem, rzeczywicie ujawnianym wImieniu, anie zudnym, iluzorycznym zjawiskiem. Zarazem Bg, cho si ujawnia, nie traci wswym zjawisku
swojej realnoci []50. Wtoku rozwaa Florenski doszed do wniosku, e odrzucenie
podziau na istot ienergi jest rwnoznaczne zodrzuceniem religii wogle51. Ponadto
przekonanie ozwizku istoty ijej energii ma wydwik oglnoludzki. Myliciel pisa:
owa nauka jest implicite obecna we wszelkiej yciowej myli, ley upodstaw wiatopogldu wszystkich ludw wszech czasw []52. Wanie dlatego spory palamickie isam
palamizm, oile dotyczy wskiego problemu teologicznego, zyska znaczenie niepomiernie
szersze: oglnoludzkie iuniwersalne wanie. Wymawianie witego imienia bdzie zatem
przykadem dowiadczenia mistycznego lub inicjacji chrzecijaskiej iodczucia gbi (ezoteryzmu). Zkolei przykadem nauki bardziej teoretycznej, niemajcej bezporedniego, tj.
praktycznego przeoenia na jako ycia chrzecijaskiego, ale stanowicej pewn prb
zrozumienia gbi iistoty chrzecijastwa, bya sofiologia.
4.2. Nauka oSofii Mdroci Boej
Twrc rosyjskiej wersji nauki oSofii by Wodzimierz Soowjow, nauk t kontynuoway nastpne pokolenia rosyjskich filozofw, wprowadzajc szereg oryginalnych modyfikacji, jednak najbardziej wyrazist wersj tej koncepcji spotykamy uSergiusza Bugakowa.
Myliciel ten, jako ksidz prawosawny, by pod silnym wpywem mistycznych nauk
Ojcw Kocioa, szczeglnie wspominanego wielokrotnie Grzegorza Palamasa, ale take
Ojcw kapadockich. Bazujc na Palamickiej doktrynie opoznawalnoci niestworzonych
energii Boskich twierdzi, e nie ma absolutnego ontologicznego rozdarcia midzy Bogiem
Zob. P.Florenski, Imiesawie jako zasada filozoficzna, w: tene, Sens idealizmu. Metafizyka rodzaju
ioblicza iinne pisma, Warszawa 2009, s.150.
51
Zob. tame, s.152.
52
Tame, s.127.
50

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 173

aczowiekiem. Czowiek moe dowiadcza bliskoci Boga iprzeywa Bosk tajemnic


dziki bytowi poredniemu Sofii ktr utosamia zBo energi iask. Nauka ta
okazaa si by nieortodoksyjna iw1935r. Bugakow oskarony zosta oherezj oraz
ekskomunikowany przez Archijerejski Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej za granic53. Niemniej, po dugim okresie sporu, Bugakow wrci do ask, uznano bowiem, e
natura prawosawia dopuszcza rne indywidualne interpretacje prawd wiary wgranicach
oficjalnej dogmatyki. Na pierwszy rzut oka nauka oSofii, jako bycie poredniczcym midzy Bogiem awiatem, wykracza poza prawosawne zasady wiary, mimo to jest to nauka
zakorzeniona wtradycji patrystycznej. Sofiologi rozwijali m.in. Grzegorz zNazjanzu54
iBazyli Wielki55. Utosamiali j jednak zJezusem lub Kocioem. Tym tropem poszed
wspominany ju Florenski, natomiast Bugakow doda do tej nauki nowe elemeny.
Bugakowska Sofia bya pojciem kosmologicznym, trjjedni pikna, dobra iprawdy. Lilianna Kiejzik pisaa, e myliciel pozostajc wgranicach teologii apofatycznej
twierdzi, e Sofia nie bya tosama zistot Boga, ale raczej, na wzr palamizmu,
zjego dziaaniami lub energiami56. Bya ona organizmem idei, wktrej zawarte byy
nasiona wszystkiego tego, co istnieje. Zajmowaa miejsce midzy Bogiem awiatem.
Cho znajdowaa si poza Bogiem, tj. poza peni, bya jednak do niej dopuszczona.
Stanowia przedmiot mioci Boga, bya mioci mioci. Wtym sensie bya czym na
wzr hipostazy, tj. miaa zdolno objaniania absolutu, ale nie bya bosk hipostaz. Bya
czym wyszym od stworzenia, ale jednoczenie rnym od Boga. Wujciu Bugakowa
sofiologia bya wic pytaniem oznaczenie Bogoczowieczestwa jako jednoci Boga
zcaym stworzonym wiatem. Bogoczowieczestwo jest charakterystycznym pojciem
wfilozofii rosyjskiej. Tumaczy ono wnowy sposb odwieczn prawd chrzecijastwa
wyraon przez Atanazego Wielkiego, e Bg sta si czowiekiem, aby czowiek sta si
Bogiem. Proces ten, tosamy wzasadzie zprawosawn deifikacj, stanowi najwiksz
gbi chrzecijastwa iistot duchowoci prawosawnej. Wzaoeniu ma by tajemnic
imisterium, wktrym uczestnicz wszyscy wierni, co jak wynika zustale wstpnych
nie wyklucza wcale zakwalifikowania tej nauki do ezoteryzmu pojmowanego jako
pogbiona wiadomo prawd chrzecijaskich.
***
Teologia iduchowo prawosawna byy znane na Zachodzie, ale dziki dwudziestowiecznej emigracji rosyjskiej (m.in. Bugakow) oraz prawosawnym teologom miesz Zob. (),
, 1937, http://
53

proroza.narod.ru/Klimov.htm [dostp: 3 VI 2012].


54
Zob. S.Strkowski, Sofiologia w. Grzegorza zNyssy. Elementy teologii trynitarnej iantropologii
wHomiliach do Pieni nad pieniami, Krakw 2006.
55
Zob. T.pidlik, La Sophiologie de saint Basile, Rome 1961.
56
Por. L.Kiejzik, Sergiusza Bugakowa filozofia wszechjednoci, Warszawa 2010, s.113.

174 Justyna Kroczak

kajcym za granic (m.in. Paul Evdokimov, Wodzimierz osski) nauczanie Kocioa


Prawosawnego zyskao wiksz si oddziaywania, anawet inspirowao. Jednym ztakich
zainspirowanych by Olivier Clemont, ktry okrela siebie jako agnostyka religijnego,
ale pod wpywem osskiego zosta ksidzem prawosawnym. Jego pisma, np. Boski Kosmos, nosz wyrane znamiona wyej opisanych mistycznych tendencji wprawosawiu
oraz pogbionej wiadomoci prawd religijnych. Idea odkrywania gbi (ezoteryzmu)
wchrzecijastwie nie skoczya si wraz zostatnim Ojcem Kocioa, ale jest cigle ywa,
oczym wiadcz wyej wymienione tendencje wrosyjskiej filozofii religijnej.
Bibliografia
Evdokimov P., Prawosawie, prze. J.Klinger, Warszawa 1964.
Faivre A., Lesoterismo. Storia e significati, Carnago 1992.
Faivre A., Esotericism, prze. K.Anderson, w: M.Eliade, The encyclopedia of religion, Vol.
5, New Jork 1995.
Florenski P., Imiesawie jako zasada filozoficzna, w: tene, Sens idealizmu. Metafizyka rodzaju
ioblicza iinne pisma, Warszawa 2009.
Gentili A., Chrzecijastwo iezoteryzm, prze. A.Wieczorek, Krakw 1997.
Grzegorz Palamas: Obrona szczegowa, prze. I.Zogas-Osadnik, w: L.Kiejzik, Palamas, Bugakow, osiew, Rozwaania oreligii, imieniu Boym, tragedii filozofii, wojnie iprawach
czowieka, Warszawa 2010.
Jonas H., Religia gnozy, prze. J.Klimowicz, Liszki 1994.
Keller J., Prawosawie, Warszawa 1982.
Kiejzik L., Sergiusza Bugakowa filozofia wszechjednoci, Warszawa 2010.
Klemens Aleksandryjski, Kobierce zapiskw filozoficznych dotyczcych prawdziwej wiedzy,
prze. J.Niemierska-Pliszczyska, t.1, Warszawa 1994.
Kroczak J., Grzegorz Palamas wobec kontrowersji hezychastycznej, Logos iEthos 1(2012),
s.127-140.
Leloup J.-Y., Hezychazm. Zapomniana tradycja modlitewna, prze. H.Sobieraj, Krakw 1996.
osski W., Teologia dogmatyczna, prze. H.Paprocki, Biaystok 2000.
osski W., Teologia mistyczna Kocioa Wschodniego, prze. I.Brzeska, Krakw 2007.
Maksym Wyznawca: Dziea, prze. A.Warkotsch, Pozna 1980.
Meyendorff J., wity Grzegorz Palamas iduchowo prawosawna, prze. K.Leniewski,
Lublin 2005.
Meyendorff J., Teologia bizantyjska. Historia idoktryna, prze. J.Prokopiuk, Krakw 2007.
Obolevitch T., Od onomatodoksji do estetyki. Aleksego osiewa koncepcja symbolu, Krakw
2011.
Orygenes, Komentarz do ewangelii wedug Mateusza, prze. K.Augustyniak, Krakw 1998.
Orygenes, Ozasadach, prze. S.Kalinowski, Krakw 1996.
Posacki A.SJ, Ezoteryzm iokultyzm formy dawne inowe. Aspekty filozoficzno-teologiczne
ipraktyczno-duszpasterskie, Radom 2009.

Ezoteryzm chrzecijaski wduchowoci prawosawnej 175

Rudolph K., Istota istruktura gnozy, Nomos 1(1992), s.7-22.


Runciman S., Wielki Koci wniewoli, prze. S.o, Warszawa 1973.
Siemianowski A., Tomizm apalamizm. Wok kontrowersji doktrynalnych chrzecijaskiego
Wschodu iZachodu wredniowieczu, Pozna 1998.
Stroumsa G., Hidden Wisdom. Esoteric Traditions and the Roots of Christian Mysticism,
Leiden-Boston 2005.
Tofiluk J., Hezychazm ijego wpyw na rozwj duchowoci, Elpis (2002), z.6(19), s.87-106.
Ware K., Moc imienia. Modlitwa Jezusowa wduchowoci prawosawnej, w: E.Behr-Sigel,
Miejsce serca. Wprowadzenie wduchowo prawosawn, prze. A.Kocot, Krakw 2008.
Ware K., Modlc si ciaem: hezychastyczna metoda modlitwy ijej niechrzecijaskie odpowiedniki, w: tene, Tam skarb Twj, gdzie serce Twoje, prze. K.Leniewski, Lublin 2011.
(), , 1937, http://
proroza.narod.ru/Klimov.htm [dostp: 3 VI 2012].
, ,
4(1982), s.65-76.
.., , 2007.
., , 1999.
., , : , , t.3(1), 1999.
.., : , . : : , - 2000.

Christian esotericism in the orthodox spirituality


selected philosophical and theological issues
This paper is an attempt of characteristics so-called Christian esotericism in the orthodox
spirituality. The article is divided into five chapters. In first chapter Iwill try to define Christian esotericism, in the second one to point out the esoteric issues contained in the selected
patristic texts. Third chapter appears as the presentation of the hesychasm phenomena and
the last one is devoted to some expressions of Christian esotericism in the modern Russian
religious philosophy.

Ks. Andrzej Waka

Uruchamianie porednictw
Spirytyzm ichanneling
wich relacji do wiata nadzmysowego

Wstp
Fenomeny mediumiczne obejmuj rozlege transhistoryczne itranskulturowe zjawisko
obcowania zduchami lub innymi ponadzmysowymi mocami ispotykane s wwielu
formach religijnych iparareligijnych od szamanizmu, poprzez Starotestamentowy opis
wizyty Saula uczarownicy wEndor (1 Sm 28,7-19), motywy charakterystyczne dla
literatury romantyzmu, a do takich nowych religii, jak haitaskie vodou, kubaska
santeria, brazylijska umbanda czy amerykaska urantia. Kluczow rol wfenomenach
tych odgrywa medium, tj. osoba wchodzca wkontakt ze wiatem niewidzialnym. Czci
szerokiego iwielopostaciowego mediumizmu jest zachodni ezoteryzm, wktrym idea
kontaktw zzawiatem odgrywa istotn rol. Wyrazicie egzemplifikuje si ona m.in.
wspirytyzmie ichannelingu1.
Wzachodnim ezoteryzmie relacje do wiata nadzmysowego maj wielowtkow
histori, wskaza tu mona np.: teurgi, wrbiarstwo, czarownictwo, kaba. Zjawiska
te, cho zrnicowane wswej historii iformach, czy cecha medialnoci, czyli poredniczenia. Chodzi zarwno osam osob medium porednika, jak ionadzmysow sfer
rzeczywistoci porednich, na ktrej fenomeny te koncentruj swoj uwag. Iwanie
ten drugi aspekt pozaludzkich porednictw bdcy nieodzownym komponentem
zachodniego ezoteryzmu, bdzie przedmiotem niniejszego artykuu. Akcentowanie
porednictw/mediacji jest bowiem jednym zpryncypiw tosamoci zachodniego
ezoteryzmu, jedn zimmanentnych cech odrniajcych ezoteryzm od innych zjawisk
parareligijnych ikulturowych2. Mimo upywu czasu, popularno ezoterycznych fe Por. R.Dziura, Mediumizm, w: S. Wilk et al. (red.), Encyklopedia katolicka, t.XII, Lublin, TN
KUL 2008, kol. 394-396.
2
Zwrcili na to uwag zarwno Antoine Faivre, jak iPierre A.Riffard. Zob. A.Faivre, Access to
Western Esotericism, New York, State University of New York Press 1994, s.10-15, zw. s.12; A.Faivre,
1

178 Ks. Andrzej Waka

nomenw mediumicznych wkulturze euroamerykanskiej utrzymuje si na relatywnie


wysokim poziomie a do dzisiaj. Wspczenie skupiaj one take uwag badaczy, gdy
zainteresowanie, jakim ciesz si wspoeczestwach zachodnich wyznacza ich znaczenie
kulturowe iaktualno badawcz.
Niniejszy artyku pragnie by skromnym przyczynkiem na drodze wyjanienia roli,
jak nadzmysowy wiat porednictw peni wspirytyzmie ichannelingu.

1. Spirytyzm ichanneling jako zjawiska mediumiczne


Spirytyzm ichanneling to stosunkowo mode fenomeny ezoteryczne, spopularyzowane odpowiednio wXIX iXX w. Oba zjawiska posiadaj analogiczn natur, cho
rni si zakresami. Ich wsplnym mianownikiem s przekonania ipraktyki dotyczce
komunikowania si z istotami zamieszkujcymi wiat ponadzmysowy.
Spirytyzm, zgodnie znazw (ac. spiritus duch) jest specyficzn odmian mediumizmu, obejmujc przekonania ipraktyki dotyczce komunikowania si zduchami
osb zmarych, zwykle za pomoc medium. Wsensie szerokim, uywany jest wodniesieniu do zbioru okrelonych historycznie ruchw wkulturze euroamerykaskiej,
majcych swj pocztek w1848r. wUSA ich wsplnym mianownikiem jest wiara
wpomiertn egzystencj dusz imoliwo ich komunikowania si zyjcymi ludmi.
Obejmuje takie zjawiska, jak: obecny gwnie wkrajach anglojzycznych spirytualizm
(ktry nie powinien by mylony ze spirytualizmem ontologicznym) oraz spirytyzm
wrozumieniu waciwym. Anglosaska odmiana spirytyzmu (spirytualizm) bierze swj
pocztek od seansw spirytystycznych wywoanych w1848r. przez siostry Margaret
iKate Fox na farmie niedaleko Hydesville USA. Seanse te szybko zyskay popularno,
jako zjawisko tzw. wirujcych stolikw lub mwicych stolikw. Sam spirytyzm, sigajc swoimi korzeniami nauk Emanuela Swedenborga (1688-1772) iFranza Mesmera
(1734-1815), by wpewnym stopniu reakcj na nowoytny empiryzm imaterializm.
Spirytyzm wsensie waciwym odnosi si do ruchu zapocztkowanego wpoowie XIXw.
przez Francuza, Allana Kardeca (w. Hippolyte Denizard Lon Rivail, 1804-1869),
tj. do tzw. kardekiaskiej odmiany spirytualizmu, rozpowszechnionego gwnie
wkrajach jzykw romaskich3.
K.C.Voss, Western Esotericism and the Science of Religions, Numen 42(1995), s.60-62; P.A.Riffard,
L`Esoterisme, Paris 1990, s.311-364; W.J.Hanegraaff, On the Construction of Esoteric Traditions, w:
A.Faivre, W.J.Hanegraaff (eds), Western Esotericism and the Science of Religion, Leuven 1998, s.24.
3
Por. J.P.Deveney, Spiritualism, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006, s.1074-1082; J.B.Buescher, Spiritualism, w: L. Jones (ed.), Encyclopedia of
Religion, 2nd ed., Detroit 2005, Vol. 13, s.8715-8718; J.G.Melton (ed.), Encyclopedia of Occultism &
Parapsychology, 5th ed., Detroit 2001, Vol. 2, s.1460 haso: Spiritism, s.1463-1467 haso: Spiritualism.

Uruchamianie porednictw 179

Channeling (kanaowanie) to pojcie nowsze, ktre zdobyo popularno wlatach


70. XX w. wkontekcie New Age. Termin channeling odnoszony jest do zjawiska mediumicznego, polegajcego na bezporednim odbieraniu informacji zparanormalnych
rde przez medium nazywane channelem (ang. channel kana). Wodrnieniu od
spirytyzmu, nie odnosi si jedynie do obcowania zduchami zmarych, lecz obejmuje
kontakty zszerokim zawiatem, kosmicznymi lub nadzmysowymi siami (np. Kriszna,
Budda, Jezus Chrystus, anioowie, bogowie greccy, energie dyktujce, UFO)4.
Zwolennicy obu tych domen deklaruj, i ich celem nie jest zwykle zaspokojenie
ciekawoci, lecz odpowied na egzystencjalne pytania onatur, pochodzenie icel istnienia czowieka. Zakadaj te istnienie powiza (korespondencji) midzy materialnym wiatem ywych arzeczywistoci wiata nadzmysowego, twierdz, e przy uyciu
odpowiednich metod moliwy jest kontakt zpodmiotami nieuchwytnymi zmysowo,
prowadzcy do osignicia rezultatw empirycznych, przede wszystkim wpostaci zdobycia niedostpnej innymi metodami wiedzy, nie maj jednak na celu rytualnej czci
owych podmiotw. Kontakt ten nawizywany jest za porednictwem mediw, mog
towarzyszy mu zjawiska fizyczne (spotykane czciej wspirytyzmie, np.: poruszanie si
przedmiotw, tajemnicze dwiki, pismo automatyczne) lub mentalne (spotykane czciej
wchannelingu, np. trans, hipnoza, wewntrzny gos, jasnowidzenie, nawiedzenie przez
zawiatowe istoty). Zwolennicy tych kierunkw utrzymuj, e proces komunikowania si
zistotami nadzmysowymi moe by badany naukowo, nawet metodami zapoyczonymi
od nauk empirycznych.
Wan rol wobu omawianych fenomenach odgrywaj nieuchwytne zmysowo
podmioty, ktre wywieraj na ludzi, odpowiedni do poziomu swego rozwoju, realny
wpyw dobry bd zy, na podobiestwo si przyrody. Zadaniem osb, ktre weszy
wkontakt ztymi istotami, jest wiadomy odbir przekazw od wysoko rozwinitych
istot zawiatowych, wcelu dostarczenia wskazwek niezbdnych do moralnie lepszego
ycia ludzi. Wspln cech omawianych zjawisk jest przewiadczenie, e wiedza zdobyta
wmediumicznych przekazach jest niedostpna czowiekowi wzwyczajnych procesach
poznawczych. Przekazy istot nadzmysowych obejmuj szeroki wachlarz zagadnie, od
kwestii osobistych, poprzez ontologiczne, do moralnych. Zwykle uznaj istnienie wiecznego, niezmiennego, niematerialnego iwszechmocnego Boga, stwrcy wszechwiata,
wraz zbytami materialnymi iniematerialnymi5.
Zarwno spirytyzm, jak ichanneling, ze swoim biegunowym przeciwstawieniem
ducha imaterii, wpisuj si wezoteryczne rozumienie rzeczywistoci jako dotknitej
4
Por. J.G.Melton (ed.), Encyclopedia of Occultism & Parapsychology, 5th ed., Detroit 2001, Vol. 1,
s.269-271 haso: Channeling; W.Bockenheim, Channeling, w: S.Bednarek, W.Bockenheim, J.Jastrzbski
(red.), New Age. Encyklopedia Nowej Ery, Wrocaw 1996, s.91; A.Posacki, Channeling, w: tene (red.),
Encyklopedia zagroe duchowych, t.1, Radom 2009, s.113-115.
5
Por. A.Gauld, Spirytyzm, w: R.Cavendish (red.), wiat tajemny. Leksykon magii, okultyzmu,
parapsychologii, d 1992, s.254.

180 Ks. Andrzej Waka

grzechem rozdzielenia tego, co na dole od tego, co na grze. Oba zjawiska skupiaj si na ujawnianiu ulokowanych midzy tymi dwoma biegunami nieuchwytnych
zmysowo form porednich. Wprocesie tym szczeglna rola przypada rnego rodzaju
podmiotowym mediacjom (anioom, duchom, siom, energiom, etc.). wiat tych istot
jest womawianych zjawiskach, podobnie jak wcaym ezoteryzmie, opisywany wsposb
nieostry inie stanowi zamknitego zbioru enumeratywnie wyliczonych rzeczywistoci,
lecz odsya do wiata przekraczajcego mechanicystycznie iscjentystycznie pojmowan
natur. Ich prawdziwa natura zakryta jest przed fizycznym wzrokiem imoe by poznana,
dziki uyciu technik pozazmysowych ipozadyskursywnych. Poznanie wiata mediacji
prowadzi przede wszystkim do zdobycia wiedzy, bdcej rdem wewntrznej przemiany.
Poznanie form porednich midzy natur awiatem boskim czyni te moliwym przekraczanie granic fizycznoci ipoznanie tego, co ponadzmysowe, dajc dostp do wyszego
wiata. Dziki takiej perspektywie epistemologicznej scjentystycznie pojmowana natura
(od)zyskuje swoje odniesienie do absolutu.

2. Natura iznaczenie mediacji


Rola, jak odgrywaj istoty nadzmysowe wspirytyzmie ichannelingu, wykracza
daleko poza czyste zaspokajanie poznawczej ciekawoci czy udzielanie moralnych poucze. Istoty te stanowi ogniwo porednie midzy wiatem boskim afizyczn natur.
Aby j zrozumie, naley spojrze na ni wszerszym kontekcie zachodniego ezoteryzmu,
worbicie ktrego oba zjawiska si znajduj.
Na pytanie, czego dotyczy wiedza ezoteryczna, Antoine Faivre odpowiada: Zasadniczo, zwizkw pomidzy pryncypiami metafizycznymi akosmologi. Te zwizki nie
stanowiy problemu dopty, dopki sfera kosmologiczna (ta od drugich przyczyn) bya
podporzdkowana metafizyce. Sama idea ezoteryzmu bya ledwie zauwaalna. Ale kiedy
nauki przyrodnicze wyzwoliy si spod teologii, zaczy by kultywowane dla samych siebie
(proces, ktry wchrzecijastwie iislamie rozpocz si wdwunastym wieku). Odtd
moga zosta ustanowiona dziedzina wiedzy ezoterycznej, ktra wokresie renesansu zacza zajmowa si granic pomidzy metafizyk akosmologi, czyli funkcjonowa jako
modalno poza-teologiczna dla czenia tego, co uniwersalne ztym, co indywidualne6.
Na pierwszy plan wpowyszym opisie Faivreawysuwa si sfera relacji midzy metafizyk
akosmologi. Stwierdzenia tego nie naley jednak rozumie wkategoriach metanauki, lecz
raczej relacji, jakie zachodz midzy przedmiotami obu dyscyplin zalenie od sposobu ich
pojmowania, tzn. relacji midzy sfer fizyczn wszechwiata (natury) ajej ostatecznymi
przyczynami czy te midzy transcendentnym aimmanentnym, mieci si tu take to,
6

A.Faivre, Access, s.8.

Uruchamianie porednictw 181

co wTabula Smaragdina zostao okrelone jako relacja midzy tym, co na dole atym,
co na grze, czyli wiat wszelkiego typu mediacji iporednictw midzy fizyczn natur
awiatem boskim7.
Dobr ilustracj ezoterycznej postawy skoncentrowania na formach porednich midzy wiatem materialnym aBogiem jest nastpujce spostrzeenie FaivreaBy moe,
to wanie pojcie porednictwa stanowi ornicy pomidzy tym, co mistyczne atym,
co ezoteryczne. Wnieco uproszczony sposb mona powiedzie, e mistyk wcile klasycznym znaczeniu tego sowa aspiruje do mniej wicej cakowitego wyparcia
przedstawie iporednikw, poniewa s one dla niego przeszkod wzjednoczeniu si
zBogiem. Natomiast ezoteryk prezentuje wiksze zainteresowanie elementami poredniczcymi ukazanymi jego wewntrznemu oku poprzez moc jego kreatywnej wyobrani, ni
siganiem sw istot ku zjednoczeniu zboskoci. Woli on raczej przebywa na drabinie
Jakubowej, gdzie anioy (iniewtpliwie inne istoty) wdruj wgr iwd, ni wspi
si na szczyt ijeszcze dalej8.
Wepistemologii ezoterycznej dominuje nurt negatywny, bosko wedug ezoterykw jest niepojmowalna. Bg rozumiany jest jako ukryty, trudnodostpny, nie
ingerujcy bezporednio whistorii, dlatego wwikszoci przypadkw nie poddaj
Go logicznej analizie, lecz koncentruj si na sposobach jego ujawniania si wsferze
form porednich9. Wtym sensie wiat mediacji opisuje porednio to, co absolutne
iniepoznawalne. Bg jest ukrytym skarbem, ktry chce zosta poznany. Pozwala
sobie by czciowo objawionym poprzez przepoowienie si wcentrum ontologicznej
sfery, usytuowanej pomidzy naszym stworzonym wiatem anieznanym, ktra jest
przypuszczalnie miejscem spotkania pomidzy Nim astworzeniem. Wten sposb
transcendencja iimmanencja s pogodzone10.
Zarwno spirytyzm, jak iwchanneling nie koncentruj si na odkrywaniu tajemnic boskoci. Boski byt, ktry uznawany jest za pierwsz przyczyn, nie posiada
zazwyczaj womawianych fenomenach mediumicznych wyranie zdefiniowanej formy
wyobraeniowej, lecz pozostaje epistemologicznie oddalony. Niekiedy przedstawiany
jest wformie bezosobowej, jak uBawatskiej, ktra stwierdza To jest bezosobowa
wszechobecna rzeczywisto, albowiem zamyka wszystkich iwszystko. Jej bezosobowo okazuje si podstawowym przedstawieniem systemu. Jest upiona wkadym
atomie wszechwiata isama jest wszechwiatem11. Podobnie sdzi C.W.Leadbeater,
piszc Samo Bstwo stoi poza osobowoci, jest we wszystkim iprzez wszystko.
Wrzeczywistoci Bg jest Wszystko12. Wksikach Nowalskiej Bg nazywany
Por. A.Faivre, Access, s.12.
A.Faivre, Access, s.12.
9
Por. A.Faivre, Access, s.22.
10
A. Faivre, Access, s.27.
11
H.Bawatska, Doktryna tajemna, Warszawa 1995, t.2, s.171-172.
12
C.W.Leadbeater, Zasady teozofii, Warszawa 1909, s.23. Por. take: M.F.Bednarowski, New
Religions and the Theological Imagination in America, Bloomington and Indianapolis 1989, s.35-37.
7
8

182 Ks. Andrzej Waka

Jasnoci ma posta wiru energetycznego JASNOCI JEST OLBRZYMI WIR


ENERGETYCZNY NIESKOCZENIE PRZEKRACZAJCY TWJ POZIOM
WIBRACJI13. Rwnie wypowiedzi samych istot poredniczcych na temat Boga s
nieproporcjonalnie bardziej lakoniczne, w porwnaniu do kwestii kosmologicznych, czy
egzystencjalnych. Znacznie wicej ibardziej szczegowo ni oBogu pisz wspczeni
mediumici oistotach poredniczcych.
Zwolennicy zarwno spirytyzmu, jak ichannelingu wychodz zzaoenia, e wiat
form porednich midzy fizyczn natur abytem boskim jest tak samo realny, jak wiat
empiryczny, cho zwaszcza na Zachodzie czsto niedoceniany. Oile jednak spirytyci
ograniczaj wiat istot porednich do dusz zmarych, ktre zwaszcza wamerykaskim
spirytualizmie za spraw wpywu nauk Emanuela Swedenborga (1688-1772) czsto
utosamiane s zanioami14, to przedstawiciele channelingu rozszerzaj go na take na
istoty pozaludzkie (bstwa, energie, hierarchie, mistrzowie, istoty pozaziemskie UFO,
etc.). Cech wspln wszystkich istot poredniczcych jest ich zmysowa nieuchwytno.
Niepodleganie poznaniu zmysowemu moe oznacza posta czysto duchow bd zwizualizowan, dziki przyczeniu przez dusz za pomoc perispirtu materii eterycznej,
lub jak wniektrych naukach channelingowych, obok ducha i/lub duszy, take pewnego
rodzaju subtelnej, nadzmysowej cielesnoci. Cielesno uezoterykw nie musi bowiem
oznacza materialnej fizycznoci, niekiedy moe oznacza ciao subtelne (np. eteryczne),
dostpne jedynie poznaniu nadzmysowemu. Wedug Rudolfa Steinera wanie wtakim
eterycznym ciele mia wsposb nadzmysowy objawi si uczniom zmartwychwstay
Chrystus15.
Pewne kontrowersje mog budzi si wok zagadnienia natury teozoficznych mahatmw: czy s to byty duchowe, czy te wiod ycie wmaterialnym ciele. Oile zaoycielka
Towarzystwa Teozoficznego widzi wnich nieprzecitnie doskonaych, znajcych tajemnice
mdroci iprzyrody, ale jednak tylko ludzi, podlegajcych mierci jak wszyscy16, otyle inni
teozofowie przypisuj im jaki wyszy, nadludzki stan. C.Jinarajadasa okrela mistrzw
jako Istoty, ktre wswym rozwoju przekroczyy znacznie poziom czowieczestwa is
E.Nowalska, Opowie oprzemienianiu si, Warszawa 1997, s.45. Stwierdzenie to posiada pewne
podobiestwa zkoncepcj Bawatskiej, twierdzcej Nasz Bg nie przebywa wraju, ani te wjakim
drzewie, grze czy specjalnym gmachu; istnieje wszdzie, wkadym atomie widzialnego iniewidzialnego
wszechwiata, we wntrzu, jak inaok iponad kadym niewidocznym atomem ipodzieln czstk, gdy
TO jest tajemnicz si inwolucji iewolucji, wszechobecn, wszechmocn anawet wszechwiedzc, twrcz
si onieskoczonej potencjalnej moliwoci przejaww. H.Bawatska, Klucz do teozofii, Madras 1954,
s.70-71.
14
Swedenborg zaprzeczy istotnej rnicy midzy anioami aduchami, twierdzc, e wszyscy anioowie kiedy yli na Ziemi jako istoty ludzkie. W.J.Hanegraaff, Intermediary Beings IV: 18th Century
Present, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary, s.628-629.
15
Por. J.Prokopiuk, cieki wtajemniczenia. Gnosis aeterna, Warszawa 2000, s.60-61.
16
Por. H.Bawatska, Klucz, s.315-328; tene, Zgrot imatecznikw Hindustanu, St. Petersburg
1912 [mps. powiel.], passim.
13

Uruchamianie porednictw 183

dzi wowiele wyszym ponad-ludzkim stanie []17. Jego zdaniem, mistrz stoi na szczycie drabiny reinkarnacyjnej itym samym poza koniecznoci podlegania reinkarnacji18.
Gdy dramat dosiga wypenienia, gdy wszystkie ycia iwszystkie mierci s przeyte
idowiadczone, dusza rozpoczyna sw now przeznaczon jej drog jako Mistrz Mdroci,
jako bezporedni przedstawiciel Boga na ziemi []19. Uzasadniony jest wic wniosek, e
mistrzowie s duszami osb, ktre osigny wyzwolenie od podlegania fizycznoci ijako
takie mog korzysta zciaa, ale nie s od niego zaleni20. Potwierdzenie takiego rozumienia
znajdziemy wpismach teozoficznych. Dla Annie Besant mahatmowie tworzcy Wielkie
Biae Bractwo s Duchami cakowicie wyzwolonymi, gdy osignli kres moliwoci rozwoju
wpostaci cielesnej. Jeli wwczas nie opuci on swego ciaa iwiata, [] wtenczas zostaje
Tym, ktrego zwiemy Mistrzem, Duchem cakowicie wyzwolonym, dziaajcym jednak
przez fizyczne ciao21. Annie Besant przypisuje im te wiele przymiotw wrcz boskich.
Jej zdaniem, hierarchia kieruje na przykad dziejami wszechwiata: []przeksztaca powierzchni naszego globu, wznosi izatapia ldy, wytwarza nowe rasy, [] kieruje losami
narodw, rozstrzyga oprzeznaczeniach cywilizacji, rwnoway od czasu do czasu wielkie
porachunki ras inarodw irzdzi zewntrznymi losami ludzkoci22.
Istoty porednie cechuje zrnicowanie iniejednoznaczno. Reprezentuj rne
poziomy rozwoju, atym samym zrnicowane poziomy moralne. Od wysoko rozwinitych, szlachetnych duchw przepenionych bezinteresown mioci do ludzi, a po
istoty szkodliwe, stanowice przeciwiestwo pierwszych. Ci ostatni wpismach Barbary
Marciniak okrelani s jako Ciemne Koszulki bd Jaszczurki23. Channelistka ta
dodaje jednak, e szkodliwoci tej nie naley rozumie wkategoriach za moralnego, lecz
jedynie braku odpowiedniej wiedzy. Bdcie uprzejmi, kiedy mwicie osiach ciemnoci.
Nie mwcie, jakoby byy one ze. Zrozumcie po prostu, e s one nie poinformowane
itworz systemy, ktre s rwnie nie poinformowane, poniewa wierz, e tak wanie
musz postpowa24.
Oile wreligiach teocentrycznych, azwaszcza wchrzecijastwie, ze duchy pojmuje
si bardziej wkategoriach etyczno-aksjologicznych (nie s odwieczne inie bray udziau
wakcie zaoycielskim wszechwiata, lecz jako stworzenia skoczone iniekonieczne
okreliy swj status, dokonujc wolnego wyboru), s wic cakowicie przyporzdkowane
C.Jinarajadasa, Czowiek we wszechwiecie, t. 1, Madras 1957, s.1.
Por. tame, s.61.
19
Tame, s.79.
20
Por. W.J.Hanegraaff, Intermediary, s.630.
21
A.Besant, Wtajemniczenie, czyli droga do nadczowieczestwa, Warszawa 1928, s.103. Rwnie
anonimowy autor jednego zartykuw teozoficznych okrela ich jako istoty niezmiernie przewyszajce
poziom ludzki, istoty nadludzkie, boskie. Zob. [anonimowo], Ze studiw porwnawczych nad religiami,
Przegld Teozoficzny (1921) 2, s.55.
22
A.Besant, Wtajemniczenie, s.106; zob. take: tame, s.103.
23
B. Marciniak, Zwiastuni witu. Nauki Plejadian, Biaystok, Arte 2009, s.51-52.
24
B. Marciniak, Zwiastuni, s.51-52.
17
18

184 Ks. Andrzej Waka

historii zbawienia25, otyle womawianych zjawiskach ezoterycznych jako osobowe elementy struktury wszechwiata atwiej pojmowane s wkategoriach ontycznych. Wedug
Marciniak s istotami zkosmosu, ktre maj swj wasny dom wprzestrzeni kosmicznej,
nale do kategorii Bogw stwrcw ibrali udzia wbudowaniu wiata, lecz sami
odseparowali si od wiedzy, przez co ich dziaanie ma charakter destrukcyjny26. Wedug
Nowalskiej nie naley dzieli Energii na dobre ize, gdy wrzeczywistoci s to istoty
rnice si jedynie etapem rozwoju27.
Skupiajc uwag na wiecie porednictw, przedstawicielom omawianych fenomenw
mediumicznych nie chodzi oaktywno typu fantasy iscience-fiction, lecz oTiryakanowskie kognitywne sporzdzanie map natury ikosmosu28. Przedstawiaj oni czsto
rozbudowane izawie opisy wiata poredniego, jak rwnie kosmologii iantropogenezy
oraz mitycznych wydarze oskali kosmicznej, poparte jedynie autorytetem istot poredniczcych29. Jednak sfera form porednich eksplorowana wspirytyzmie ichannelingu
rozumiana jest odmiennie ni wreligiach monoteistycznych. Wprawdzie poprzez niefizykaln natur istoty nadzmysowe przewyszaj cielesnego czowieka wpodobiestwie
do Boga, jednak rwnoczenie ich wielo jasno wskazuje na oddalenie od Jednego30.
Wobu opisywanych fenomenach istoty poredniczce s przedstawiane zjednej strony
jako rodzaj kontynuacji bstwa, ale zdrugiej jako istoty niszego rzdu ni bstwo31.
S wic raczej, podobnie jak wcaym zachodnim ezoteryzmie, nie tyle hierarchi wiata
boskiego, ile raczej formami porednimi midzy bstwem awiatem32.
Literatura spirytystyczna ichannelingowa przedstawia je jako istoty znajce wol
Boga, jak twierdzi Bailey, to za ich porednictwem boskie energie docieraj do ludzkoci33. Tre nauk istot nadzmysowych dotyczy zarwno obszaru osobistego, jak ikwestii
globalnych. Waspekcie osobistym obok zagadnie egzystencjalnych pojawiaj si tematy
zwzane zsamopoznaniem, np.: prawdziwej natury iukrytych moliwoci czowieka,
struktury wewntrznej jani (np. obecno wniej ducha chrystusowego) czy inspiracji do
Por. K.Rahner, H.Vorgrimler, May sownik teologiczny, Warszawa 1987, kol. 79-80.
B. Marciniak, Zwiastuni, s.51-52.
27
E.Nowalska, Przyjaciele wiata, Warszawa 2000, s.49-50.
28
Szerzej zob. E.A.Tiryakian, Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology 78 (1972) 3, s.499.
29
Zob. np. C.Jinarajadasa, Czowiek, t.1, s.36-42; B. Marciniak, Zwiastuni, s.37-44. Por. take
J.Prokopiuk, Droga do wtajemniczenia rdze antropozofii Rudolfa Steinera, w: R.Steiner, Droga do
wtajemniczenia, Pozna 2000 s.80, 114-116; tene, cieki, s.52-53.
30
Por. W.J.Hanegraaff, Intermediary, s.628.
31
Te kontynuacje Najwyszego Stwrcy, ktre bdziemy nazywa bogami stwrcami, poszy izaczy eksperymentowa zenergi Najwyszego Stwrcy, jak mieli wsobie. Zaczli stwarza swoj wasn
hierarchi, ktra zkolei stworzya inne hierarchie. Kada kolejna hierarchia stwarzaa nastpn hierarchi,
aby obdarzy j swoj wasn istot iaby pomagaa wrozwoju wiata. B. Marciniak, Zwiastuni, s.37.
32
Por. J.-P. Brach, Intermediary Beings III: Renaissance, w: W.J. Hanegraaff (ed.), Dictionary, s. 623,
627; W.J. Hanegraaff, Intermediary, s. 628.
33
Por. A.A.Bailey, Powrt Chrystusa, Genve 1973, s.23.
25
26

Uruchamianie porednictw 185

samorozumienia przez pryzmat informacji mediumicznych wcelu osignicia wyszego


poziomu wiadomoci; za kwestie globalne obejmuj m.in. zagadnienia celu egzystencji
rasy ludzkiej, antropo- ikosmogenezy, zapowiedzi zmian majcych zachodzi na Ziemi,
atake kwestie nowej powszechnej religii irelacji osobowych.
Istoty nadzmysowe wwikszoci przedstawiane s jako podmioty przychylne ludziom, gotowe suy pomoc imogce utrzymywa relacje zosobami predysponowanymi
do tego lub posiadajcymi umiejtnoci komunikowania si znimi. Plejadianie kanaowani przez Barbar Marciniak deklaruj [] na rnych stopniach waszego rozwoju,
wrnych okolicznociach pojawiaj si na planecie rne istoty, aby was pobudza,
zachca iprzypomina, ale nie dziaa za was. Jestemy jednymi ztych podegaczy,
czym wrodzaju katalizatora34. Sfera form porednich nie moe by jednak utosamiona
wcaoci zklasycznie rozumian sfer sacrum, gdy oprcz istot dobrych, sprzyjajcych
czowiekowi, sfera ta obejmuje take istoty wrogie, takie jak Szatan iinne istoty demoniczne (np. Lucyfer, Belial, Behemot), nalece do wiata nadludzkiego. Istoty te znane
zreligii biblijnych, wkontekcie ktrych rozwin si zachodni ezoteryzm jako odpade
od aski Boej izwizane zobiektywnym zem s przeciwnikami Boga iczowieka. Cho
zaliczane do kategorii aniow (upadych), to zracji na ich zo moraln nie da si ich
zaliczy do kategorii tego, co wite ihierofanijne. Woptyce chrzecijaskiej tworz one
raczej sfer antysacrum. Wpismach spirytystycznych ichannelingowych demonologia
odgrywa rol raczej drugoplanow, cho wyranie obecn.

3. Operowanie porednictwami
Poznawczemu aspektowi ezoteryzmu towarzyszy niejednokrotnie aspekt praktyczny,
polegajcy na wpywaniu na sfer porednictw, uruchamianiu tajemnych mocy. Zdaniem Larsena wiara wprawdziwo takich metod stanowi wany klucz do zrozumienia
zachodniego ezoteryzmu35.
Zarwno wspirytyzmie, jak iwchannelingu kontakt zinteligentnymi istotami wiata
poredniego moe przybiera charakter spontaniczny lub celowo sprowokowany osigany
za pomoc specjalnych procedur. Mediumiczna ga ezoteryzmu dostarcza nam wielu
przykadw operowania sfer poredni przy pomocy wysiku woli iodpowiednich zabiegw
medium lub channela36, wcelu uzyskania podanych skutkw. Wywoywanie duchw,
posugiwanie si specjalnymi tabliczkami ouija, publiczne seanse spirytystyczne czy sesje
B. Marciniak, Zwiastuni, s.33.
L.S.Larsen, Western Esoterism: Ultimate Sacred Postulates and Ritual Fields, Lund 2008, s.viii.
36
Na fakt, e channeling nie zawsze musi by inicjatyw istot zawiatowych, lecz moe te by
rezultatem samodzielnych poszukiwa channela zwrci uwag W.Bockenheim, Channeling, s.92.
34
35

186 Ks. Andrzej Waka

channelingowe (jak to miao miejsce wprzypadku np.: sistr Fox czy Heleny Bawatskiej),
ale take lektura przekazw astralnych, s przykadami sztucznego sigania do sfery ponadzmysowej wcelu posuenia si ni. Medium/channel, czyli osoba majca kontakt ze
wiatem niewidzialnym, moe peni sw funkcj dziki odpowiedniej wraliwoci iumiejtnoci wchodzenia wkontakt, ale take nakaniania istot nadzmysowych do wsppracy.
Wspirytyzmie wykorzystywane s porednictwa dusz/duchw osb zmarych, czsto
wskazuje si wrcz na postaci historyczne, np. siostry Fox weszy wkontakt zduchem
zabitego ongi komiwojaera, ktry odpowiada na ich pytania, Doris Stokes odbieraa
przesania ducha, ktry przedstawia si jako Ramonov. Brazylijskie medium spirytystyczne, Divaldo Franco (w. Divaldo Pereira Franco, ur. 1927), spisywa pismem automatycznym wiadomoci, ktrych autorstwo przypisuje duchowi Joanny de Angelis, za Chico
Xavier (w. Francisco Cndido Xavier,1910-2002) przy pomocy pisma automatycznego
mia zapisywa liczne przesania ducha oimieniu Emmanuel, co przynioso mu ogromn
popularno wcaym kraju.
Wchannelingu pojawiaj si przekazy tzw. istot astralnych, nie bdcych ju duszami zmarych. Channelami tajemniczych istot zrnych sfer rzeczywistoci byy np.:
Helen Schucman, ktra channelowaa Jezusa Chrystusa, Jane Roberts channelujca istot
oimieniu Seth, Judy Zebra Knight, ktra przekazywaa informacje od istoty duchowej
przedstawiajcej si jako Ramtha, Alice Ann Bailey iTerri Newlon odbieray instrukcje od
mistrza duchowej hierarchii imieniem Dawhal Khul, David Spangler nawiza kontakt
zistot imieniem John. Bailey utrzymuje, e wzywanie pomocy nadzmysowej Hierarchii
sprawi, e Hierarchia ta odpowie37, za wypowiadanie sw Wielkiej Inwokacji przyspieszy
ponowne przyjcia Chrystusa, ktry jest Gow Duchowej Hierarchii38.
WTowarzystwie Teozoficznym mamy do czynienia zukrytymi mistrzami tworzcymi Wielkie Biae Bractwo, kierujce losami wiata ihistorii. Helena Bawatska
twierdzia, e odbiera przekazy od ukrytych mistrzw wformie materializujcych si
na kartkach papieru zapisw, mieli oni take dyktowa lub wrcz dopisywa cae ustpy
jej ksiek39. Podobnie inni teozofowie byli wzayych kontaktach zmahatmami, np.
A.P.Sinnett iC.W.Leadbeater40. Wedug nauki teozofw mistrzowie s jedynymi wpeni
Por. A.A.Bailey, Powrt, s.117.
Tame, s.28-29.
39
A.P.Sinnett utrzymuje, e Odsonit Izyd pisaa Bawatska pod dyktando, dlatego, jego
zdaniem, naley j nazywa raczej wsppracownic tego dziea ni jego autork. Sinnett wspomina
te, e niektre teksty byy wrcz telepatycznie dopisywane przez Mistrzw do manuskryptu Bawatskiej.
Zob. A.P.Sinnett, wiat tajemny, Warszawa 1912, s.113. Por. take: tame, s.25-27, 33-35, 38-39;
G.L.Plummer, H.P.Blavatsky: The Mystery, w: V.Hanson (ed.), H.P.Blavatsky and the Secret Doctrine,
Wheaton, Ill. 19882, s.6. Kontakty zaoycielki Towarzystwa Teozoficznego zMistrzami opisaa A.Besant,
H.P.Blavatsky and the Masters of the Wisdom, London 1907.
40
Por. A.P.Sinnett, wiat, s.64-108, 112-113; C.Jinarajadasa, Letters from the Masters of the Wisdom,
Chicago 1926; tene, K.H.Letters to C.W.Leadbeater, Wheaton 1980; A.T.Baker, The Mahatma Letters
to A.P.Sinnett, Pasadena 1926.
37
38

Uruchamianie porednictw 187

wtajemniczonymi ijedynymi prawowitymi stranikami tajemnej mdroci, gdy jedynie


oni t wiedz wpeni posiedli41, przechowywali irozwijali poprzez wieki. Oni czuwaj
izabezpieczaj jej nieskazitelno. Oni te wniektrych okresach historii udzielaj nieco
tej wiedzy, podajc j ludzkoci wformie przystosowanej do potrzeb danej epoki, narodowoci iinnych okolicznoci. Jednak nie podaj tej tajemnej wiedzy bezporednio
publicznie iwpenej postaci, ajedynie pewne jej aspekty ito tylko wybranym osobom,
ktre pniej j upowszechniaj42. Wiara teozofw wopiekucz, racjonaln dziaalno
mistrzw wwiecie przybiera niekiedy posta tworzenia pewnego substytutu Opatrznoci
Boej. wiadczy otym na przykad nastpujca wypowied jednego zliderw nowoytnej
teozofii, C.W.Leadbeatera: Istnienie Ludzi Doskonaych, moliwo komunikowania si
znimi iotrzymywania od nich nauk jest jedn zwielkich nowych prawd, jakie teozofia
niesie zachodniemu wiatu. Inn znw wielk prawd jest cudowna pewno, e wiat
nie biegnie na lepo ku anarchii, lecz, e jego postp zostaje pod kierunkiem zorganizowanej doskonaej Hierarchii, jest tedy rzecz zupenie niemoliw, aby wostatecznym
obrachunku poniosa klsk cakowit nawet najdrobniejsza jednostka43.
Wniektrych odmianach channelingu s to mieszkacy innych planet czy wrcz
kosmosw, czasami UFO. Aleister Crowley opar swoj parareligi Telema na przekazach
pozaludzkiego ducha oimieniu Aiwass. Amerykaska channelistka polskiego pochodzenia,
Barbara Marciniak, utrzymuje, e odbiera przekazy od Plejadian, tj. istot majcych charakter
kolektywnych energii zamieszkujcych wgromadzie gwiazd Plejad44. Nasza rodzima channelistka, Elbieta Nowalska, swoje ksiki przedstawia jako efekt przekazw podyktowanych
od pozawiatowych energii. Zdaniem tej ostatniej, przekazy channelingowe maj by wrcz
obowizkiem zawiatowych energii wzgldem ludzi45. Celem tych przekazw jest odbudowa
zaburzonego systemu energetycznego wszechwiata46 oraz przekazanie wiedzy47.

4. Teologiczny wymiar porednictw


Sfera porednictw znajduje si wcentrum zainteresowania spirytyzmu ichannelingu, podobnie zreszt jak caego ezoteryzmu. Mimo wsplnego przedmiotu, spirytyzm
Por. C.Jinarajadasa, Czowiek, t.1, s.1.
Por. H.Bawatska, Klucz, s.64, 315-328; C.Jinarajadasa, First Principles of Theosophy, Adyar
1967, s.2; C.W.Leadbeater, Zasady, s. 7-8; tene, Jasnowidzenie, Warszawa 1938, s.169-170; A.P.Sinnett,
wiat, s.21-25.
43
C.W.Leadbeater, Czowiek we wszechwiecie, Warszawa 1924, s.5.
44
B. Marciniak, Zwiastuni, s.29.
45
E.Nowalska, Zanim przyjdzie Jutro, Warszawa 1998, s.59.
46
Teje, Prawda odkrywana na nowo, Warszawa 1994, s.98.
47
Teje, Zanim, s.83.
41
42

188 Ks. Andrzej Waka

ichanneling rni si jednak od kocielnej teologii zakresem, bardzo czsto natur przedmiotu, atake metod docieka isposobem pojciowego przedstawiania wnioskw. Jak
zaznaczyem, uwag zwolennikw spirytyzmu ichannelingu skupia gwnie wiat form
porednich midzy fizyczn natur aBogiem, anie zjednoczenie zsamym Bogiem48.
Odsunicie Boga poza horyzont ludzkiego poznania czyni podmioty porednie rdem
objawienia49, za medium/channel przyjmuje rol transmitera gnozy. Jest to wic nie
tyle dowiadczenie tego, co boskie, ile raczej dowiadczenie tego, co nieempiryczne.
Wtak rozumianym procesie dostpu do gnozy rozumowanie spekulatywne zasadniczo
nie jest nieodzowne. Mediumiczne objawienie womawianych fenomenach dokonuje
si zwykle jedynie wformie werbalnej, nieobecny jest natomiast element objawiajcych
czynw czy wydarze historycznych.
Medium czy te channel, sigajc do ponadzmysowych rde wiedzy, peni rol
metafizycznego inyniera, odkrywajcego iprzekazujcego prawdy niedostpne na innej
drodze idokonujcego zbawczej przemiany wiadomoci. Jak wyrazi to Faivre Natura
aspiruje ku wybawieniu, do ktrego klucz posiada czowiek50. Tym kluczem jest poznanie, zbawcza gnoza przychodzca ze wiata nadludzkiego na drodze quasi-mistycznego
objawienia. Pozytywny charakter istosunkowo wysoki stopie bezporednioci tego
objawienia wydaj si rekompensowa zwolennikom omawianych zjawisk braki wtreciowej spjnoci tych przekazw.
Ezoterycy s przewiadczeni, e oddzielony wszechwiat moe zosta uleczony/zbawiony poprzez reintegracj na wyszym poziomie iosignicie absolutnej, metaempirycznej
jednoci51. Eliade okreli ten wymiar powrotu do boskiego rda bytu jako nadziej
na renovatio52. Jest to nadzieja regeneracji, odnowy, powrotu do sytuacji sprzed upadku,
dotyczy ona zarwno sfery indywidualnej, jak ikosmicznej53. Rozumienie procesw
soterycznych wezoteryzmie rni si od tego, zjakim mamy do czynienia wklasycznej
kocielnej teologii tym, e akcent kadziony jest nie na zbawienn ask, lecz na zbawienn
wiedz. Jak twierdz Plejadianie zksiek B.Marciniak Podajemy swoj wersj wydarze
tylko po to, aby wznie was na wyszy stopie wiadomoci54.
Zarwno szeroko rozumiany spirytyzm, jak ichanneling poprzez swoje odniesienie do wiata nadzmysowego sprzyjaj indywidualnym poszukiwaniom duchowym.
Por. A.Faivre, Access, s.12.
Uycie w kontekcie ezoterycznych przekazw od istot poredniczcych terminu objawienie
znajduje swoje uzasadnienie wsposobie wyraania si niektrych ezoterykw, np. Curuppumullage Jinarajadasa piszc, e wiedza ezoteryczna zostaa przekazana teozofom przez Mistrzw, dodaje, e wtym sensie
mona mwi oswoistym objawieniu teozofii tym, ktrzy jej jeszcze nie zdobyli. Zob. C.Jinarajadasa,
First, s.4.
50
A.Faivre, Access, s.26.
51
Por. L.S.Larsen, Western Esoterism, s.ix-x; 69.
52
M.Eliade, Okultyzm, czary, mody kulturalne, Krakw 1992, s.73-75.
53
Tame, s.77.
54
B. Marciniak, Zwiastuni, s.35.
48

49

Uruchamianie porednictw 189

Przewiadczenie omoliwoci poznania idostpu do sfery rzeczywistoci poredniczcych


ma da nie tylko moliwo zakorzenienia wrdach sensu, ale take oddziaywanie na
sfer porednictw, jej uruchamianie, co charakterystyczne jest dla postawy magicznej
anie religijnej. Ujmujc zagadnienie zperspektywy Frazerowskiego rozrnienia magii
ireligii, stwierdzi moemy, i reprezentujcym te domeny ezoterykom chodzi nie tyle
okontakt zBogiem, wyraony wpostawie respektu, kulcie czy adoracji, lecz ooperowanie tajemnymi mocami dla osignicia podanych skutkw. Sfera porednictw jawi si
wtym procesie nie tyle jako rdo zbawczej aski, ile raczej jako rdo wiedzy. Zracji na
akcentowanie roli czowieka wraz zjego deniem do zdobycia poznania, sfera porednictw
ma dla ezoterykw raczej wymiar ontofanijny (tzn. wyraajcy struktur rzeczywistoci
iich zwizki zabsolutem) ni teofanijny.

Zakoczenie
Charakter niniejszego artykuu sprawia, e mogem jedynie oglnie zarysowa zoony
problem relacji spirytyzmu ichannelingu do wiata ponadzmysowego. Nawet skromny
zarys pozwala jednak dostrzec specyficzn, odmienn od znanej zchrzecijastwa, rol,
jak peni wspirytyzmie ichannelingu sfera porednictw.
Istoty zawiatowe maj womawianych fenomenach mediumicznych charakter
zdecydowanie niefizykalny, aprzez to nieuchwytny zmysowo. Istoty te zapeniaj
wiat nadzmysowy, adziki temu, e przekraczaj doskonaoci ontyczn czowieka
traktowane s jako ogniwo porednie midzy wiatem boskim aludzkim. Zasadniczo
formy porednie pojmowane s jako gotowe do wsppracy zczowiekiem, posiadajcym odpowiednie predyspozycje czy umiejtnoci komunikowania si znimi, cho nie
wszystkie mog by uznane za istoty moralnie dobre ihierofanijne. Obok yczliwych
istniej take nieprzychylne, aich pozycja whierarchii zalena jest od stopnia duchowego rozwoju ikondycji moralnej. Peni one rol dystrybutora niedostpnej innymi
metodami wiedzy wkwestiach zarwno samorozumienia czowieka, jak iporzdku
rzeczywistoci.
Poznanie tych istot moliwe jest na drodze pozazmysowego dowiadczenia. Zperspektywy ezoterycznego mediumizmu moliwo kontaktu iodbierania informacji ze
wiata nadzmysowego nie tylko potwierdza realno wiata duchowego, ale daje take
poczucie stosunkowo atwego uczestnictwa wjednoci itotalnoci rzeczywistoci, ktrej
wiat duchowy jest integraln, cho niewidzialn czci. Przeamuje zarwno alienacj,
jak iniewiedz jednostki. Pozwala odkrywa uniwersalne rda sensu iprzezwycia
poczucie przypadkowoci.

190 Ks. Andrzej Waka

Bibliografia
[anonimowo], Ze studiw porwnawczych nad religiami, Przegld Teozoficzny (1921) 2.
Bailey A.A., Powrt Chrystusa, Genve 1973.
Baker A.T., The Mahatma Letters to A.P.Sinnett, Pasadena 19262.
Bednarowski M.F., New Religions and the Theological Imagination in America, Bloomington
and Indianapolis 1989.
Besant A., H.P.Blavatsky and the Masters of the Wisdom, London 1907.
Besant A., Wtajemniczenie, czyli droga do nadczowieczestwa, Warszawa 1928.
Bawatska H., Doktryna tajemna, t.2, Warszawa 1995.
Bawatska H., Klucz do teozofii, Madras 1954.
Bawatska H., Zgrot imatecznikw Hindustanu, St. Petersburg 1912 [mps. powiel.].
Bockenheim W., Channeling, w: S.Bednarek, W.Bockenheim, J.Jastrzbski (red.), New Age.
Encyklopedia Nowej Ery, Wrocaw, Astrum 1996.
Brach J.-P., Intermediary Beings III: Renaissance, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary of
Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Buescher J.B., Spiritualism, w: L. Jones (ed.), Encyclopedia of Religion, 2nd ed., Vol. 13,
Detroit 2005.
Deveney J.P., Spiritualism, w: W.J.Hanegraaff (ed.), Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Dziura R., Mediumizm, w: S. Wilk et al. (red.), Encyklopedia katolicka, t.XII, Lublin 2008.
Eliade M., Okultyzm, czary, mody kulturalne, Krakw 1992.
Faivre A., Access to Western Esotericism, New York 1994.
Faivre A., Voss K.C., Western Esotericism and the Science of Religions, Numen 42(1995).
Gauld A., Spirytyzm, w: R.Cavendish (red.), wiat tajemny. Leksykon magii, okultyzmu,
parapsychologii, d 1992.
Hanegraaff W.J., Intermediary Beings IV: 18th Century Present, w: W.J.Hanegraaff (ed.),
Dictionary of Gnosis & Western Esotericism, Leiden Boston 2006.
Hanegraaff W.J., On the Construction of Esoteric Traditions, w: A.Faivre, W.J.Hanegraaff
(eds), Western Esotericism and the Science of Religion, Leuven 1998.
Jinarajadasa C., Czowiek we wszechwiecie, t.1, Madras 1957.
Jinarajadasa C., First Principles of Theosophy, Adyar 1967.
Jinarajadasa C., K.H.Letters to C.W.Leadbeater, Wheaton 1980.
Jinarajadasa C., Letters from the Masters of the Wisdom, Chicago 1926.
Larsen L.S., Western Esoterism: Ultimate Sacred Postulates and Ritual Fields, Lund 2008.
Leadbeater C.W., Czowiek we wszechwiecie, Warszawa 1924.
Leadbeater C.W., Zasady teozofii, Warszawa 1909.
Leadbeater C.W., Jasnowidzenie, Warszawa 1938.
Marciniak B., Zwiastuni witu. Nauki Plejadian, Biaystok 2009.
Melton J.G.(ed.), Encyclopedia of Occultism & Parapsychology, 5th ed., Vol. 1-2, Detroit
2001.
Nowalska E., Opowie oprzemienianiu si, Warszawa 1997.
Nowalska E., Prawda odkrywana na nowo, Warszawa 1994.

Uruchamianie porednictw 191

Nowalska E., Przyjaciele wiata, Warszawa 2000.


Nowalska E., Zanim przyjdzie Jutro, Warszawa 1998.
Plummer G.L., H.P.Blavatsky: The Mystery, w: V.Hanson (ed.), H.P.Blavatsky and the Secret
Doctrine, Wheaton, Ill. 19882.
Posacki A., Channeling, w: tene (red.), Encyklopedia zagroe duchowych, t.1, Radom,
Polwen 2009.
Prokopiuk J., Droga do wtajemniczenia rdze antropozofii Rudolfa Steinera, w: R.Steiner,
Droga do wtajemniczenia, Pozna 2000.
Prokopiuk J., cieki wtajemniczenia. Gnosis aeterna, Warszawa 2000.
Rahner K., Vorgrimler H., May sownik teologiczny, Warszawa 1987.
Riffard P.A., L`Esoterisme, Paris1990.
Sinnett A.P., wiat tajemny, Warszawa 1912.
Tiryakian E.A., Toward the Sociology of Esoteric Culture, American Journal of Sociology
78 (1972) 3.

Activation of mediations
Spiritualism and channeling in their relationship to the supersensory world
The common feature spiritualism and channeling are the beliefs and practices on communicating with the entities residing in the supersensory. In spiritualism they are the souls of
the dead, in channeling otherworlds beings. These entities have anonphysical and sensually
imperceptible nature. They are an intermediate form between the divine and the human world.
They play arole of the source of knowledge not available by other methods.

Anna Nowakowska

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age

Na pocztku artykuu warto postawi sobie pytanie, czym jest sztuka New Age?
Gdy wedug klasycznej definicji sztuka (gr. techne, ac. ars) to zasada poprawnego
wytwarzania dzie zamierzonych (recta ratio factibilium); trwaa dyspozycja rozumu
praktycznego do wytwarzania zgodnego zreguami danej sztuki, atake dzia kultury.
Jeli chodzi opojmowanie sztuki wnurcie Nowej Ery, to trudno tutaj ojakkolwiek
prost definicj, poniewa jest to zjawisko niejednorodne, skoncentrowane bardziej na
aspekcie uytecznoci wzgldem rozwoju duchowego twrcy iodbiorcy ni na samym
wymiarze estetycznym. Jak zauwaa znawca zjawiska Nowej Ery Anna E.Kubiak, sztuk
Nowej Duchowoci charakteryzuje brak ostrych granic midzy tym, co jest, atym, co
nie jest sztuk1.
Istnieje jednake zbir pewnych charakterystycznych cech odpowiadajcych temu,
co nazywamy sztuk New Age. To najczciej swobodne, niemal chaotyczne, czerpanie
zwielu stylw itradycji malarskich, azwaszcza tych najbardziej archaicznych, siganie
do wtkw tradycji ezoterycznych, wykorzystywanie ekologicznej symboliki, nawizywanie do kultury postmodernistycznej iucieczka od wszelkiego zinstytucjonalizowania.
Dominuje tu nacisk na spontaniczno, zabaw zkonwencj, twrczo, otwarto,
intuicyjno, czyli cechy tak znamienne dla Nowej Ery2.
Bardzo istotny jest tu sam twrca ijego zwizek zideologi Nowej Ery. Jak pisze
Magorzata Just, autorka pracy na temat sztuki New Age, na zaliczenie do sztuki Nowej
Ery wpyw ma nie tylko ostateczny ksztat form plastycznych, ale rwnie cay proces
ich tworzenia, ktry zaczyna si ju wsamej osobowoci artysty, jego wiatopogldzie
idziaaniach, wpisujcych si wideologi New Age. Czynniki te rzutuj na sposb
kreacji dziea, co ma pniej konsekwencje wostatecznych funkcjach iksztacie tego
dziea. Dopiero te wszystkie elementy razem wzite pozwalaj ustali, czy dany utwr
Zob. H.Kiere, Sztuka, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9, Lublin, PTTA 2008, s.310;
A.E.Kubiak, Jednak New Age, Warszawa, Jacek Santorski & Co 2005, s.171.
2
Zob. A.E.Kubiak, Jednak New Age, s.172.
1

194 Anna Nowakowska

artystyczny mona uzna za nalecy do New Age3. Tak oto opisuje swoj prac malarka
Nowej Ery Grayna Cebo: [w] jaki sposb powstaj moje obrazy? Pierwszym krokiem
jest, oczywicie, przygotowanie warsztatu pracy. Drugim relaksacja, wyciszenie ciaa
iumysu. Nastpnym skoncentrowanie si na temacie pracy. Wtedy moe pojawi si
wizja obrazu4.
Do tzw. sztuki nurtu New Age zalicza si zarwno sztuk malowania mandal, tzw.
vedic art, muzyk medytacyjn, sztuk projektowania wntrz (feng shui), sztuk uytkow iosobist (piercie atlanty, amulety italizmamy, drzewka szczcia, krysztay iin.),
sztuk medytacji ioddychania, sztuk rozwoju duchowego, anawet isam sztuk ycia5.
Najczciej jednak ca sztuk New Age sprowadza si do psychoterapeutycznej
funkcji imwi si wtedy otzw. arteterapii (terapii sztuk). Arteterapia, mimo wielu
walorw terapeutycznych, zawiera te wiele elementw ezoteryzmu, co szczeglnie wida
wplastycznych jej odmianach. Niewtpliwy wpyw na sztuk Nowej Duchowoci miaa
XX-wieczna sztuka abstrakcjonistw, aszczeglnie dorobek Wasyla Kandyskiego. Sztuka
wtakiej postaci naznaczona jest silnie irracjonalizmem iantyracjonalizmem, ktrym
towarzyszy intuicjonizm iwiara wpoznawczo-zbawcz moc sztuki6.

Arteterapia
Arteterapia wyodrbnia si jako nauka praktyczna wlatach 60. ubiegego wieku.
Na jej rozwj silny wpyw miaa psychoanaliza Sigmunda Freuda, psychologia gbi
Carla G.Junga oraz francuscy psychiatrzy: Ambroise Tardieu iMax Simon, ktrzy pod
3
M.Just, Sztuka Przebudzonych Midzy Magi iTranscendencj (praca magisterska), Warszawa,
Katedra Etnologii iAntropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2001, cyt. za: A.E.Kubiak,
Jednak New Age, s.171; zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty
2002, nr3/4, s.223.
4
Cyt. za: A.E.Kubiak, Jednak New Age, s.171.
5
Por. tame. Wpyw Nowej Ery jest widoczny we wszystkich dziedzinach sztuki pisze Csar
V.Manzanares; tene, Prekursorzy Nowej Ery. May sownik, tum. E.Burska, Warszawa, Verbinum 1994,
s.91.
6
Zob. H.Kiere, Suy kulturze, Lublin, IEN 1998, s.75-76. rde woluntaryzmu iirracjonalizmu wantysztuce naley za upatrywa wwariabilistycznej koncepcji bytu. Antysztuka programowo
odcina si od rozumu, wpisujc si take wnurt postmodernizmu. Wielu artystw iteoretykw sztuki
akceptuje wypowiedzi wstylu: Rozum jest nieporozumieniem (E.Canetti) czy Rozum odci czowieka
od natury (H.Arp). Jest to swoisty paradoks, poniewa kada sztuka jest obrazem iwyrazem ludzkiej
wiedzy orzeczywistoci (ju chociaby wten sposb nie mona jej oderwa od realnego wiata, jakby
chcieli przeciwnicy sztuki figuratywnej), awiedza owa jest wynikiem jakiego poznania rozumowego (!).
Co wicej, twrca antysztuki, chcc uciec od wiata realnego przy tworzeniu swego dziea, bierze ztego
wiata form itreci. Tame.

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 195

koniec XIX wieku opracowali temat znaczenia diagnostycznego dzie plastycznych osb
chorych psychicznie. Obecnie, jako dziaanie wspierajce proces leczenia, znajduje ona
zastosowanie wpediatrii, geriatrii oraz wleczeniu przewlekle chorych. Wykorzystuje
si j wrehabilitacji modziey, wterapii rodziny, wreedukacji chorych na schizofreni
iwresocjalizacji przestpcw. Stosuje si j rwnie jako terapi odprajc wrd dzieci
szkolnych majcych zaburzenia koncentracji7.
Terapia przez sztuk ma bardzo szerokie zastosowania. Poprzez dziaania plastyczne,
muzyczne, literackie, teatralne, spenia ona funkcj zarwno korekcyjn, jak istymulacyjn. Ma umoliwia czowiekowi, przy pomocy symboli, wyraenie swoich trudnych
przey iemocji. Jak charakteryzuje j Beata Sielicka-Kowalska: [a]rteterapia umoliwia
samopoznanie, rozbudza wiadomo motyww wasnych dziaa izachowa, pobudza
wyobrani, uaktywnia spontaniczno, daje poczucie wolnoci irealizacji, spenia funkcj
kompensacyjn, wyrwnujc braki iograniczenia psychofizyczne, zaspokaja potrzeby:
bezpieczestwa, wspuczestnictwa, akceptacji, rozbudza wiar wsiebie8.
Zarysujemy tutaj cztery najbardziej charakterystyczne gazie ezoterycznej sztuki New
Age, wchodzce wskad arteterapii, awic poruszymy tematyk tworzenia mandali itzw.
vedic art, opiszemy dzia wpisujcy si warteterapi, zwany choreoterapi (azwaszcza Metod Ruchu Autentycznego), atake poruszymy temat tzw. muzyki medytacyjnej New Age.

Abstrakcjonizm
Omawiajc ezoteryczny klimat sztuki New Age, atake arteterapii, naley na pierwszym miejscu wskaza na XX-wieczny abstrakcjonizm, aszczeglnie na twrczo Wasyla
Kandyskiego (Pierwsza abstrakcyjna akwarela, 1910, Improwizacja 14, 1910) prekursora abstrakcjonizmu jako zaczynu ita ideowego sztuki Nowej Duchowoci9.
Kandyski by nie tylko malarzem niefiguratywnym, ale iteoretykiem malarstwa
abstrakcyjnego10. Opiera swoj twrczo na myli ezoterycznej teozofii iantropozofii.
By przewiadczony, e po pozytywizmie kolejn epok bdzie spirytualizm (duchowo).
Zafascynowany teozofi, widzia jej sens wwielkim spirytualistycznym ruchu, bdcym
ju wtej formie zapowiedzi rychego wyzwolenia duchowego, nadziej docierajc do
B.Sielicka-Kowalska, Mandala warteterapii. Za: http://mandale.info/_mandala_w_arteterapii.
html (28 sierpnia 2009).
8
Tame.
9
Zob. P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, Przegld Religioznawczy 1997, nr4, s.2526; P.Jaroszyski. Kandinsky, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.5, Lublin, PTTA 2004, s.464-466.
10
Jego waniejsze dziea: ber das Geistige in der Kunst, 1912 (Oduchowoci wsztuce, 1996); Punkt
und Linie zu Flche. Beitrag zur Analyse der malerischen Elemente, 1926 (Punkt ilinia apaszczyzna. Przyczynek do analizy elementw malarskich, 1986).
7

196 Anna Nowakowska

wtpicych serc, ogarnitych ciemnoci nocy11. Dlatego traktowa dzieo sztuki jako
medium poredniczce wbudowaniu piramidy, ktra signie nieba. Odbir dziea sztuki
wedug Kandyskiego polega ma na kontemplacji (dlatego przed przystpieniem do
malowania wykonawca obrazu musi si odpowiednio nastroi pozytywnie, aby pozytywna energia spyna na odbiorc dziea)12. Artyci New Age nawizuj do twrczoci
Kandyskiego, ktry w1911 roku zapowiada: Jest ju tu przed nami czas celowej roboty
twrczej. Nowy duch wmalarstwie jest wograniczonym ibezporednim zwizku zoto
rozpocztym budowaniem nowego Krlestwa epoki wielkiej duchowoci13.
Jak zauwaa Piotr Jaroszyski, na twrczo Kandyskiego mocno wpyna rwnie muzyka Wagnera, ceni rwnie Aleksandra N.Skriabina (1872-1915) iArnolda
Schnberga (1874-1951), twrcw, uktrych pojawiy si analogiczne do malarstwa
abstrakcyjnego elementy sonoryzmu (dwik pozbawiony jest odniesienia do otaczajcej
rzeczywistoci). Natomiast na usystematyzowanie abstrakcyjnych poj zwizanych
zmalarstwem imuzyk pozwolia Kandyskiemu teoria muzyki Johanna W.Goethego
(1749-1832). Wedug Kandyskiego, barwy wyobraone (rwnie iforma) posiadaj
swoje psychiczne brzmienia. Oddziaywanie malarza na odbiorc porwnywa do gry
na instrumencie: artysta jest t rk, ktra uderzajc wten lub inny klawisz, wprawia
dusz ludzk wzamierzon wibracj14.
Koncepcja powizania kolorystyki zduchowoci miaa uKandyskiego dodatkowe
rdo wteozofii iantropozofii. Wedug tradycji gnostycko-hermetycznej urde wszelkiego
bytu ley wiato, ktre stopniowo rozszczepia si na rne barwy. To wiato jest tosame
zduchem, ktry zarwno ukrywa si za barwami, jak iza ich porednictwem si ujawnia15.
Istd, wedug Kandyskiego, narzdziem ksztatujcym wymiar mistyczny wsztuce jest
barwa: [k]olor jest sposobem wywierania bezporedniego wpywu na dusz. Kolor jest
klawiszem. Oko jest moteczkiem. Duch za wielostronnym fortepianem pisa16.
Sztuka abstrakcyjna stanowi negacj sztuki figuratywnej17. Wida tu wpyw myli
wschodniej, ktra wnikna do sztuki Kandyskiego za porednictwem wspomnianej
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, d, Pastwowa Galeria Sztuki 1996, s.43; cyt. za
P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.28.
12
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.225; P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.28. w schemat Epoki Wielkiej Duchowoci
oparty zosta na XII-wiecznym modelu Joachima zFiore (ok. 1132-1202), ktry dzieli ludzko na epok
Ojca, Syna iDucha. To epoka Ducha miaa by epok przynoszc szczcie ludzkoci.
13
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.133; cyt. za P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci,
s.28.
14
Otym, co duchowe wsztuce, w: Artyci osztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa, PWN 1977,
s.271.
15
Zob. P.Jaroszyski, Kandinsky, s.465.
16
W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.62, cyt. za: P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci,
s.26.
17
Wedug Kandyskiego, to na skutek kryzysu religii, nauki imoralnoci wsztuce nastpi zwrot
ku samemu artycie. Prawo wewntrznej koniecznoci, czyli prawo duchowe (intuicja) rzdzi post11

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 197

teozofii. Wedug filozofii Wschodu imyli ezoterycznej wiat materialny uwaany jest
za zudzenie oraz za zbdny balast duszy. Duch musi si uwolni od wiata materii (tu:
rzeczywistoci reprezentowanej przez figur, dokadne przedstawienie), aby osign
wyzwolenie, std potrzebuje on obcowania zbarw, ktra nie tylko symbolizuje, ale
iwyraa to, co duchowe18.
Rwnie pniejsza twrczo ezoteryczna New Age, wmniemaniu jej wykonawcw,
ma posiada nadprzyrodzone waciwoci, ktre wynikaj zmocy energii zawartych
wniej kolorw iksztatw19. Efekty kolorystyczne obrazw ezoterycznych (np. mandali)
tworzone s wtaki sposb, aby zaspokoi aspiracje twrcw do uzdrawiania innych osb
lub artystycznego oddania wasnego stanu ducha, ktry osigaj podczas medytacji20.
Wida tu nawizanie do idei Kandyskiego.

Mandale
Samo sowo mandala (sanskr. mandala okrg) wreligiach indyjskich (hinduizm,
buddyzm, dinizm) to geometryczny diagram, symbol Kosmosu, wktrego centrum
znajduje si istota boska. Mandala buddyjska (spotykana warteterapii New Age) stanowi
harmonijne poczenie koa ikwadratu, gdzie koo jest symbolem nieba, zewntrznoci
inieskoczonoci, natomiast kwadrat przedstawia sfer wewntrznoci, tego, co jest
zwizane zczowiekiem iziemi. Obie figury czy punkt centralny, ktry jest symbolem
pocztku ikoca caego ukadu (bosko)21.
Istniej rne rodzaje mandali. S mandale pomagajce wzjednoczeniu zbstwem
(swoim wewntrznym ja), oczyszczajce lub wzmacniajce okrelone obszary ludzkiego
ycia. Wtekcie jednego ztwrcw mandali czytamy: przy tworzeniu mandali zawamy
pole widzenia. Odchodz zbdne myli, ktre cay czas zamiecaj nasz umys. Zostajesz
tylko ty, anawet twoje ja wpewnym momencie moe si rozpuci idoznasz absolutnego
spokoju. Mandali tak naprawd moesz uy do wszystkiego. S mandale uzdrawiajce,
powaniem artysty. Jak zauwaa Przybysz, stanowio to prb stworzenia, tak podanego na przeomie
XIX iXX wieku, autentycznego dziea sztuki; zob. W.Kandyski, Oduchowoci wsztuce, s.62; cyt.
za: P.J.Przybysz, rda estetyki nowej duchowoci, s.26-27. Henryk Kiere wyjania, e wyeliminowanie
sztuki figuratywnej iwprowadzenie wjej miejsce tzw. abstrakcji jest wynikiem kierowania si estetyk
postmodernizmu. Usunicie figury niszczy dyskurs, bez figury kultura to bekot; tene, Trzy socjalizmy,
Lublin, Fundacja Lubelskiej Szkoy Filozofii Chrzecijaskiej 2000, s.51.
18
Zob. P.Jaroszyski, Kandinsky, s.466.
19
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.225.
20
Zob. tame, s.131.
21
Zob. Wielka encyklopedia PWN, red. J.Burek, t.16, Warszawa, PWN 2003, s.542.

198 Anna Nowakowska

jak ioczyszczajce, moe by mandala przebaczenia, niewinnoci, mocy umysu, spokoju,


mioci, dostatku, harmonii, mdroci, radoci 22.
Mandale najczciej wystpuj wpostaci namalowanych obrazw. Nie brakuje artystw plastykw, ktrzy podejmuj tego typu tematy przy tworzeniu swoich prac.
Przykadem jest Katarzyna Stankiewicz (in. Stacha Kan), ktra przyznaje, e zacza
tworzy mandale zafascynowana kultur Wschodu, atake na skutek intensywnej praktyki jogi. Artystka powanie podchodzi do tematu, piszc, e kada mandala wswoim
etapie tworzenia jest wewntrznym procesem, wynikajcym zobudzonej duchowoci
artysty; malowanie moich mandal poprzedzone jest codzienn praktyk jogi iprocesem
medytacyjnym, mandale te powstaj wstanie wiadomoci alfa iidealnie nadaj si
do relaksacji imedytacji, atake uatwiaj podre wewntrzne irozwj duchowy23.
Prowadzone s warsztaty malowania mandali. Maj one na celu nie tylko popraw
samopoczucia, ale ipomoc psychologiczn. Jak czytamy otej formie terapii: Koo
podczas terapii odzwierciedla ja. Poprzez projekcj symbol ten jest wypeniany barwami
iksztatami oindywidualnym charakterze. Poprzez wnikanie wnatur mandali iprowadzenie terapii przez duszy okres czasu pacjent przepracowuje we wasnym wntrzu
gnbice go problemy24.
Ide zastosowania mandali wpsychoterapii wprowadzi psychoanalityk ipsychiatra
Carl G.Jung. Mandala wedug niego stanowi praobraz penej idoskonaej jani, zawiera
wsobie obraz wiadomoci, podwiadomoci oraz odzwierciedla obszar zbiorowej niewiadomoci ludzkoci. Jej zadaniem jest przywrcenie rwnowagi midzy wiadomym
ja aniewiadomoci, poczenie przeciwiestw, przywrcenie porzdku iharmonii25.
Wedug Aleksandra Posackiego, wobiegowym odbiorze istniej definicje mandali
utworzone na poytek terapii, ktre ukrywaj lub pomniejszaj istot religijnego rytu czy
inicjacyjnej techniki. Religia, duchowo iinicjacja zostay wtym przypadku bezprawnie
poddane swoistej psychologizacji zauwaa autor26. Wopinii Autora, bezsporny jest
inicjacyjny charakter mandali, wystpujcy szczeglnie jasno wbuddyzmie ihinduizmie,
ktrego nie mona sprowadzi bezzasadnie do psychologii27. Jak zauwaa Posacki, mandala
jako pojcie religijne stanowi symboliczne przedstawienie si kosmicznych wdwu- lub
M.Mka, Czym jest mandala ijak j zrobi?. Za: http://kobieta.wp.pl/ (28 sierpnia 2009).
K.Stankiewicz, Mandale. Za: http://www.katarzynastankiewicz.pl/?k=mandale (28 sierpnia 2009).
24
Mandala. Za: http://www.duszki.pl/poogladaj_poczytaj/mandala/Mandala.html (28 sierpnia
2009).
25
Posacki zauwaa, e celem tak pojtej terapii wedug Junga jest absolutna jedno przeciwiestw,
czemu ma suy take medytacja mandali. UJunga take czakry (orodki energetyczne) okrelane s
niekiedy mianem mandali. Wtradycji tybetaskiej wierzy si, e wibracje mandali oddziauj na czakry,
doadowujc je iutrzymujc wharmonii. Mamy tu wic wopinii Posackiego jawn propagand orientalnej iokultystycznej zarazem antropologii; zob. tene, Mandala technika psychologiczno-pedagogiczna
czy religijna inicjacja?, Sekty iFakty 2007, nr33, s.41; B.Sielicka-Kowalska, Mandala warteterapii.
26
A.Posacki, Mandala technika psychologiczno-pedagogiczna czy religijna inicjacja?, s.37.
27
Tame.
22
23

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 199

trjwymiarowej formie, ktre wbuddyzmie tantrycznym iwhinduizmie odgrywa rol


donios. Jest to obraz, rysunek lub konstrukcja przestrzenna zrnokolorowego piasku,
suca jako pomoc dla oczu medytujcego lub jako wity przedmiot wwityni. Jest
ona zazwyczaj powicona jednemu bstwu lub okrelonemu rodzajowi bstw. Oprcz
swej funkcji jako obiektu medytacji mandale peni take funkcje relikwiarza, na ktrym
medytujcy skada przedmioty rytualne lub dary ofiarne, ktre podkrelaj dany aspekt
bstwa dodaje Posacki. Whinduizmie su one do rozbudzania wiadomoci identycznoci zreligijnie pojt kosmiczn wiadomoci28.
Wterapii mandal uywa si terminologii zdziedzin psychologii ipsychoterapii,
mieszajc je zreligijn motywacj (zaczerpnit zreligii Wschodu), ktra nastawiona jest
na rozwj duchowy czowieka iosignicie harmonii poprzez zjednoczenie zbstwem.
Proces inicjacji wokrelony system religijny jest tu a nadto widoczny. Giuseppe Tucci
pisze, e neofita stopniowo, przebywajc etapami drog od jednego sektora swego diagramu do drugiego (tzn. od jednego stanu duchowego do drugiego, bardziej kompletnego,
lecz ktry nie anuluje przecie poprzedniego, ale go tylko przezwycia, wchaniajc
wsiebie), dociera do punktu centralnego. Wdrwk t adept moe odbywa fizycznie,
jak to si dzieje wprzypadku wielkich mandal stosowanych wceremoniach inicjacyjnych;
wwczas inicjowany, przeszedszy przez rozmaite czci mandali, staje wreszcie wjej centrum cielenie idowiadcza wsobie mandalicznej katharsis; bd te dzieje si to wjego
umyle, gdy koncentrujc si na rysunkach mandali urzeczywistnia wsobie prawdy
wniej si kryjce29.
Duchowy aspekt tego rodzaju twrczoci jeszcze bardziej uwyrania si przy tworzeniu
mandali za porednictwem istot duchowych czy energii nie ztego wiata. To tzw. twrczo channelingowa. Podczas tworzenia tego typu mandali, udzia czynnika racjonalnego
zostaje zredukowany do minimum. Widoczne s jedynie barwne plamy, zawijasy, wiry,
rozwietlone barwy, majce imitowa kosmiczn energi. Autorzy takich prac twierdz,
e przelewaj na ptno uzdrawiajce wibracje zkosmosu30.

Vedic art
Kolejn sztuk plastyczn wpisujc si warterapi jest vedic art. Jest to, oparta na
staroytnej sztuce Wed, metoda rozwoju wiadomoci ikreatywnoci za pomoc spontanicznego malowania zzastosowaniem 17 zasad, tj. kluczy majcych otwiera twrcze
Tame.
G.Tucci, Mandala, tum. I.Kania, Krakw, Znak 2002, s.121.
30
Zob. M.Just, Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.235.
28
29

200 Anna Nowakowska

moliwoci czowieka, rozwija intuicj iwskazywa drog do wasnego serca. Dziki nim
dowiesz si kim jeste, poznasz sw wewntrzn si imoc tworzenia, atake odnajdziesz
spokj iwiar wsiebie zachca Ewa Tyka, nauczycielka vedic art31.
Pod koniec lat 80. ubiegego wieku Maharishi Mahesh Yogi, twrca Medytacji Transcendentalnej, przekaza podstawy sztuki Wed swojemu uczniowi, szwedzkiemu malarzowi
Curtowi Kllmanowi, aby przystosowa j na potrzeby cywilizacji Zachodu. Itak powstaa
vedic art, metoda spontanicznego malowania, dziki ktrej jestemy wstanie otworzy
swoje wntrze idostrzec wnim wszystkie twrcze moliwoci, jakie wnas drzemi. Curt
Kllman powrci do Szwecji iw1988 roku otworzy na wyspie land pierwszy orodek
vedic art, stwarzajc now szko artystyczn opart na tradycyjnej wedyjskiej wiedzy32.
Od paru lat metoda ta dostpna jest rwnie wPolsce.
Vedic art nie naucza malowania, ale przypomina, jak malowa, pamita bowiem, jak
sztuka moe by tworzona: [o]d samego pocztku, kiedy poznajemy siedemnacie zasad
Vedic Art, zaczynamy odtwarza sobie rwnie ca histori stworzenia, skd przychodzimy idokd zmierzamy. Vedic Art zawiera wsobie map nawigacyjn. Uyj kompasu,
ktry znajduje si wTwoim umyle iznajd drog do miejsca pokoju wTwoim sercu.
Wtedy, kiedy zanurzysz pdzel wwietle, przestrzeni ibogoci namalujesz wieczno.
Kiedy wnikniesz wswoje dzieo wTwoim wewntrznym dialogu odnajdziesz szyfr,
ujawniajcy, jak y ijak dzieo moe otworzy drzwi do nieba na ziemi czytamy na
stronie internetowej powiconej tej formie sztuki33.
Ewa Tyka tak opisuje w proces tworzenia: [w] t podr wgb siebie zabierasz ze
sob biae ptno, farby ipdzle. Drogowskazem jest 17 zasad Wed, aprzewodnikiem
nauczyciel Vedic Art, ktry za pomoc zasad wprowadza ci kolejnymi krokami do
poznania siebie iTwojego wiata. Zwiedzajc sw wewntrzn krain odnajdujesz wsobie miejsca pikne inieznane. Zauwaasz, co do tej pory Ci krpowao ihamowao.
Wtrakcie tej podry to, co pikne nabiera wikszego blasku, awszelkie ograniczenia
pod wpywem wiata zrozumienia wydaj Ci si ju niepotrzebne, wic znikaj, jakby
ich nigdy nie byo []. Malujesz, aenergia Vedic Art pynie, czujesz j wsobie iwok
siebie. Wytwarza si specyficzna aura wotoczeniu. Cisza, spokj, ptno mieni si
kolorami. Jeste TU ITERAZ. Wtym transie malarskim, wtej medytacji otwartego serca
rodzi si nowy czowiek przepeniony nowymi barwami istnienia, od ktrego bije wiato
poznania iwiato nowej wiadomoci. Cay ten proces dokonuje wTobie wewntrzn
przemian, rozwija si Twoja intuicja, co za tym idzie cae Twoje ycie nabiera nowych
E.Tyka, Zapraszam na kurs VEDIC ART. Za: http://www.ezosfera.pl/detail/3/vedic-art.html
(28sierpnia 2009).
32
Curt Kllman twierdzi, e po wielu wiekach bdzenia po omacku dotarlimy do punktu,
wktrym zawali si stary porzdek wiata, robic miejsce Zotej Erze. Miliony ludzi na wszystkich
kontynentach przebudziy si do nowego, innego, wewntrznego spojrzenia na swoje ycie. Jednym ze
sposobw, dziki ktrym moemy poszerzy swoj wiadomo idotkn wasnego wntrza jest Vedic
Art; zob. E.Jwiak, Vedic Art sztuka przebudzenia, Czwarty Wymiar 2007, nr6, s.56.
33
C.Kllman, Czym jest Vedic Art? Za: http://www.vedicart.pl/ (28 sierpnia 2009).
31

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 201

barw, gdy zmiany dokonane we wntrzu przeo si na ycie. Uwiadamiasz sobie,


e jeste twrc. Twoje ycie jest biaym ptnem, apdzlem s myli, sowa, decyzje
idziaania, ktrymi malujesz swoj przyszo. Zasady Vedic ART pomagaj Ci obra
waciwy kierunek Twojej kreacji34.
Zaoenia vedic art nie polegaj na wiernym naladowaniu otaczajcego nas wiata, ale
na inicjowaniu aktu spontanicznej kreacji. Bdmy jak Bg, ktry stworzy cay wszechwiat, apotem wszed wswoje stworzenie. Inaczej wtym, co stworzymy nie bdzie ycia.
Kiedy dostpujemy penego otwarcia stajemy si jednoci zUniwersum, wchodzimy
wnim wrezonans iwszystko, co tworzymy przejawia si jako doskonae. Jestemy tak
samo kreatywni, jak sam Stwrca, ktry stworzy nas na swj obraz ipodobiestwo bez
wzgldu na to, czy bdziemy nazywa go Bogiem, wiadomoci lub Energi nawouje
Curt Kllman35.
Wtej formie terapii trudno nie zauway jej religijnego aspektu wywodzcego si
ze Wschodu. Dlaczego wic reklamuje si ow sztuk jako psychoterapeutyczny rodzaj
terapii? Sam twrca tej metody uywa terminologii teologicznej do opisania aktu tworzenia wvedic art. Mieszanie stylw rnych nauk, dziedzin, jest na porzdku dziennym
wtzw. nowym paradygmacie. Mona pokusi si ostwierdzenie, e podobnie, jak zmianie
uleg sam paradygmat wNew Age, zmieniono rwnie znaczenie poj (azwaszcza tych
zwizanych zantropologi ikosmologi, sucych do opisu wiata). Swobodne operowanie terminologi, zmienianie znacze wedug uznania to czsta praktyka wpostmodernistycznym postrzeganiu kultury, awic isztuki.

Choreoterapia
Wnurt arteterapii wpisuje si take terapia tacem iruchem, czyli choreoterapia,
znana rwnie jako Dance Movement Therapy (DMT). Dziedzina ta jako osobna
profesja powstaa okoo 1940 roku na terenie Wielkiej Brytanii iStanw Zjednoczonych.
Wlatach 70. przeya swj renesans ijest praktykowana do dzi, nie tylko wkrgach
sympatykw Nowej Ery. Sztuk t bowiem zarezerwowaa ipsychoterapia, przez co
traktowana jest niejednokrotnie jako metoda psychoterapeutyczna36.
WPolsce warsztaty DMT organizuje Polski Instytut Psychoterapii Tacem iRuchem, Polskie Stowarzyszenie Psychoterapii Tacem iRuchem iPolskie Stowarzyszenie
Choreoterapii. Jak gosz twrcy warsztatw, celem ich jest zaprezentowanie najwa E.Tyka, Czym dla mnie jest Vedic Art?. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
C.Kllman, Vedic Art. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
36
Zob. J.Chodorow, Dance Therapy and Depth Psychology: The Moving Imagination, LondonNew
York, Routledge 1991; D.Kozieo, Taniec ipsychoterapia, Pozna, KMK Promotions 2002, s.33-34.
34

35

202 Anna Nowakowska

niejszych zagadnie praktycznych iteoretycznych wpsychoterapii tacem iruchem. To


wprowadzenie wdziedzin terapii, wktrej wewntrzna przemiana dokonuje si poprzez
autentyczny ruch37. Jest to nie tylko droga terapii, ale iosobistego rozwoju czytamy
na stronie internetowej Polskiego Stowarzyszenia Psychoterapii Tacem iRuchem38.
Wedug Instytutu: [c]elem Psychoterapii Tacem iRuchem nie jest taniec sam wsobie, lecz dojcie do uczu, ktre nie mog by zwerbalizowane. Nie ma wniej dokadnych
wskazwek dotyczcych ruchu czy nauki sekwencji ruchowych39. Podstawowe elementy
taca: ruch irytm staj si drog do uzyskania harmonii ciaa iumysu, uatwiaj poznanie
siebie iswoich emocji, atake porozumienie zinnymi ludmi. Terapia bazuje gwnie
na tacu naturalnym, dziki ktremu mona odnale wasny rytm iuwolni si od codziennych napi. Wywodzi si ona ztaca wspczesnego, nawizuje take do starych
tacw szamaskich, plemiennych iorientalnych, do czasw, kiedy taniec by wan
czci ycia spoecznego kadego czowieka, naturalnym sposobem wyraania emocji40.
Wchoreoterapii oprcz pojcia procesu iosobistego rozwoju wane jest take pojcie
holizmu wodniesieniu do postrzegania czowieka jako jednoci cielesno-psychicznej
(nieczsto otwarcie uywa si tu pojcia duchowoci, starajc si sprowadzi przez to
t dziedzin do sfery psychologicznej ipsychoterapeutycznej). Psychoterapia tacem
uznaje kompleksowe interakcje, atake zalenoci umysu iciaa, przyjmujc, e stany
psychiczne manifestuj si fizycznie wnapiciach miniowych, sposobie oddychania,
postawie ciaa idynamice ruchu. Relacja ciao-psychika jest wzajemna: nie tylko psychika
wpywa na ciao, lecz take dowiadczenia ciaa maj wpyw na psychik. Jest to zaoenie
jednoci psychofizycznej czytamy uDanuty Kozieo41.
Program terapii tacem adresowany jest zwaszcza do tych osb, ktrych emocjonalne problemy manifestuj si pod postaci zaburze bd chorb psychosomatycznych.
Wrd celw programu jest m.in. zwikszenie wiadomoci wasnego ciaa, zdobywanie umiejtnoci ekspresji wasnych emocji, redukcja napi izwikszenie wasnej
skutecznoci wradzeniu sobie zsytuacjami trudnymi42. Czy oprcz tych niewtpliwie
pozytywnych, czysto terapeutycznych aspektw choreoterapii (jak np. wzmocnienie
Podstawy DMT. Za: http://www.instytutdmt.pl/index.php?podstrona=szkolenie&id=4&podtyt
ul=Warsztaty (28 sierpnia 2009).
38
Zob. Cele. Za: http://www.stowarzyszeniedmt.pl/content/view/20/6 (28 sierpnia 2009).
39
Co to jest DMT?. Za: http://www.instytutdmt.pl/ (28 sierpnia 2009).
40
Na pocztku XX wieku Michel Fokine zacz kwestionowa styl itechnik wczesnego taca,
ktra jego zdaniem bya oderwana od ycia ipozbawiona wyrazu. Twierdzi on, i taniec nie moe inie
powinien zadowala wycznie oka, lecz za porednictwem oka winien przenika do duszy; zob. W.Sorell, Dance in Its Time, New York, Columbia University Press 1981, s.351, cyt. za: Z.Pdzich, Taniec
wrytuale aobnym ijego zastosowanie wterapii, Konteksty 2004, nr1/2, s.119; por. D.Kozieo, Taniec
ipsychoterapia, s.27.
41
D.Kozieo, Taniec ipsychoterapia, s.57.
42
M.Skommer, Warsztaty: Emocje iciao. Zastosowanie Terapii Tacem wradzeniu sobie ze stresem.
Za: http://www.ptt-poznan.pl/strony/4034.php (1 wrzenia 2009).
37

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 203

poczucia wasnej wartoci), nie pozostaj tu wiadomie przemilczane aspekty natury


filozoficzno-religijnej?43
Sformuowania zpozoru psychologiczne nawizuj jednake do duchowoci Wschodu, co wida wyraniej wwywodzcej si zTerapii Tacem, Metodzie Ruchu Autentycznego (Authentic Movement)44.
Jak czytamy na anglojzycznej stronie informacyjnej tego ruchu, Authentic Movement wyrs jako poczenie Jungowskiego pojcia aktywnej wyobrani oraz wspczesnego ruchu improwizacji tanecznej45. Metoda ta zostaa rozwinita przez wielu praktykw
(Mary S.Whitehouse, Joan Chodorow, Janet Adler)46 ijest stosowana dla twrczego
iintegrujcego zgbiania ruchu wkontekcie terapii tacem, medytacji iwspczesnego
ruchu improwizacji tanecznej oraz, oferowana tutaj, jako odkrywcza podr. Tancerze
improwizuj izgbiaj spontaniczne gesty iruchy zzamknitymi oczami, podajc na
bieco za wewntrznymi impulsami47. Authentic Movement, zwany niekiedy medytacj
wruchu, ma rozwija refleksyjne wymiary wiadomoci, jasno percepcji ielastyczno
ruchu oraz spokj ciaa iumysu. Jak zapewniaj twrcy ruchu, istnieje pewna szczeglna relacja istniejca midzy tancerzem awiadkiem (witness), ktra stwarza obiektywne
imocne ramy, wramach ktrych ma miejsce ta praca48.
Psychoterapia tacem iruchem uywa terminologii bliszej filozofii Wschodu ni dziedzinom
psychologicznym, wbrew swym deklaracjom, chyba e wemiemy pod uwag nurt psychologii humanistycznej.
44
Przykadowo sztandarowa publikacja Ruchu Autentycznego (ksika pod tym samym tytuem),
redakcji Patrizii Pallaro, dotyczy duchowoci tego ruchu. Zauwaamy, e duchowo ta opiera si na nauce
buddyzmu tybetaskiego. Przyblimy chociaby spis treci czci trzeciej, zatytuowanej Duchowo: R.20:
T.Stromsted, The Discipline of Authentic Movement as Mystical Practice: Evolving Moments in Janet Adlers
Life and Work, s.244 nn. (tum.: Dyscyplina Authentic Movement jako praktyka mistyczna: rozwijajce
chwile wyciu ipracy Janet Adler); R.21: J.Adler, From Seeing to Knowing, s.260 nn. (Zobaczy, by
poj); R.22: Z.Avstreib, Achieving Body Permanence: Authentic Movement and the Paradox of Healing,
s.270 nn. (Osiganie trwaoci ciaa: Authentic Movement iparadoks uzdrawiania); R.23: J.Castle,
Calling Spirit Home: How Body Becomes Vessel for Spiritual Animation, s.274 nn. (Przywoywanie ducha:
otym, jak ciao staje si naczyniem duchowego oywienia); R.24: C.Fields, Authentic Movement: ATheoretical Framework Based on Tibetan Buddhist Thought, s.283 nn. (Authentic Movement: zarys teoretyczny
woparciu omyl buddyzmu tybetaskiego); zob. Authentic Movement: Moving the Body, Moving the Self,
Being Moved. ACollection of Essays, t.2, Ed. P.Pallaro, LondonPhiladelphia, Jessica Kingsley Publishers
2007.
45
What is Authentic Movement?, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.authenticmovement.org/
info.html (1 wrzenia 2009).
46
Zob. J.Adler, Offering from the Conscious Body: The Discipline of Authentic Movement, Rochester:
Inner Traditions 2002; Authentic Movement: Essays by Mary Starks Whitehouse, Eds. J.Adler, J.Chodorow,
M.S.Whitehouse, P.Pallaro, London, Jessica Kingsley Publishers 2000; J.Chodorow, Dance Therapy and
Depth Psychology.
47
What is Authentic Movement?, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.authenticmovement.org/
info.html (1 wrzenia 2009).
48
Zob. tame.
43

204 Anna Nowakowska

Gdzie indziej natomiast czytamy: Ruch Autentyczny bada relacj pomidzy poruszajcym si awiadkiem, pomidzy patrzeniem abyciem widzianym. Majc zamknite oczy,
jedna zosb wsuchuje si wsiebie iznajduje ruch wynikajcy zwewntrznego impulsu.
Ruch moe rozpocz si od impulsu, odczucia, gestu, obrazu czy wspomnienia irozwija si wwyniku podania za mdroci ciaa. Stopniowo ruch ten staje si widoczny,
bezporedniemu dowiadczeniu nadawany jest ksztat fizyczny. wiadek akceptuje osob
wruchu bez zastrzee, obserwuje ruch bez oceniania, wiadom wasnego wewntrznego
wiata odczu oraz znacze. Spotkanie osoby wruchu ze wiadkiem watmosferze wzajemnej akceptacji iszacunku stwarza okazj do dotarcia do swego prawdziwego Ja49.
Jak twierdz jego propagatorzy, Ruch Autentyczny jest praktykowany na wiecie jako
forma medytacji, praktyki duchowej czy terapii wcelu zwikszenia wiadomoci lub po
to, by otworzy si na swoj kreatywno iproces twrczy50. Jednake nie kady moe
praktykowa t metod: Authentic Movement wymaga stabilnego usytuowania ego,
poniewa ruch ten moe uatwia dostp do niewiadomoci ibezporednich dowiadcze.
[] Grupy Authentic Movement adresowane s do osb, ktre maj ju podstawy winnej
dyscyplinie, takiej jak medytacja Vipassana (Vipassana meditation)51, Tai Chi lub inne
podejcie koncentrujce si na ciele/wiadomoci, takie jak np. Alexander Technique52.
Nacisk na popraw kontaktu zwasnym ciaem podporzdkowany jest wedug tej
filozofii odkryciu swojego twrczego potencjau53, dotarciu do wewntrznego ja,
tzw. wewntrznego tancerza, jak to uja Hanna Samson54. Co wicej, wedug Samson
[c]horeoterapia to metoda leczenia duszy55. Zkolei Afra Crudo, nauczycielka taca
nowoczesnego we Wrocawiu, tumaczy, e [o]sobowo znajduje si rwnie wciele,
t drog te moesz poszuka swojej duchowoci56.
Authentic Movement bywa te nazywany ruchem wgbi57 (Marie L.Blankemeyer), kojarzony jest ponadto zContemplative Dance, ktry jest prost azarazem gbok
49
Ruch Autentyczny. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=400 (1 wrzenia 2009). Kady
znas ma zakodowany wsobie swj taniec, bdcy wyrazem jego najgbszego ja; M.Roalski, Butoh,
Konteksty 2004, nr1/2, s.122.
50
Tame.
51
Vipassana, ktra oznacza widzie rzeczy takimi, jakimi s, jest jedn znajstarszych indyjskich
technik medytacyjnych. Nauczano jej ju ponad 2500 lat temu (A.N.).
52
Who is Authentic Movement for?, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.authenticmovement.
org/faq.html (1 wrzenia 2009).
53
J.Masella, ycie to taniec, Zwierciado luty 2002, s.88.
54
Wnurt ten wpisuje si rwnie metoda pracy zciaem, opracowana wlatach 50. ubiegego wieku
przez Moshe Feldenkraisa, zwana metod Feldenkraisa; zob. J.Paczkowski, Kontakt zciaem. Za: http://
www.metoda-feldenkraisa.pl/?id=2001 (1 wrzenia 2009).
55
H.Samson, Najtrudniej zataczy siebie, Twj Styl luty 2002.
56
J.Masella, dz.cyt., s.88.
57
Zob. M.L.Blankemeyer, Drama and Authentic Movement as Intercultural Communication Skill
GFL (German as aForeign Language) 2004, nr1, s.124-133. Za: http://www.gfl-journal.de/1-2004/
blankemeyer.html (1 wrzenia 2009).

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 205

praktyk medytacji wruchu; jest to praktyka duchowa (Alton Wasson), ktra [k]oncentruje jak medytacja; jest osobista jak modlitwa; wymowna iprzeobraajcy jak rytua.
Niweluje rozdarcie midzy umysem aciaem, duchem amateri. Daje wyobraenie
oparu istotnych ludzkich kwestiach oraz stwarza okazj do wyraania icelebrowania ich58.
WPolsce odbywaj si regularne warsztaty Ruchu Autentycznego itaca duchowego59. Zuzanna Pdzich60, pionierka Ruchu Autentycznego iTerapii Tacem wPolsce,
wrd swojej oferty posiada warsztaty pt. Taniec jako forma Modlitwy iMedytacji61:
Wczasie warsztatu zataczymy tace sakralne pochodzce zrnych kultur ikontynentw. Poznamy te formy taca iruchu, ktre mog by stosowane indywidualnie jako
praktyka medytacyjna. [] Warsztat przeznaczony jest dla kobiet, ktre chc zaprzyjani
si zwasnym ciaem iotworzy si na swoj kobieco jej agodno, pikno oraz si.
Wtrakcie warsztatu uczestniczki naucz si take kilku tacw wkrgu, do ktrych
otrzymaj muzyk62. Przypomina to niektre zneopogaskich rytuaw wiccanizmu:
[o]dprawiymy tam nasz kobiecy rytua pierwszy, jaki si tam odby od tysicleci.
Zapaliymy wiece, taczyymy wkrgu, piewaymy Chciaymy poczu obecno
Wielkiej Bogini. Iudao nam si. Nigdy tego nie zapomn. To by niezwyky, budujcy,
jednoczcy moment dla kadej znas. Da nam tyle twrczej energii, e wrezultacie po
powrocie kada znas wydaa ksik. Wielka jest sia kobiet, kiedy s razem pisaa
Cristina Baggi63.
Jak pisze Zuzanna Pdzich, tzw. tace wkrgu najlepiej nadaj si do pracy terapeutycznej. Krg daje uczestnikom terapii poczucie bezpieczestwa: [z]amknite koo
bardzo mocno podkrela, e zewntrzny wiat jest wykluczony. Peni ono rol ochronn,
nie pozwalajc obcym siom przenikn do wntrza64. Autorka prowadzi ukierunkowane
warsztaty pt. Zastosowanie Tacw wKrgu wTerapii. Niemiecki profesor taca, Bernard
Wosien, jako pierwszy doceni ich warto terapeutyczn ipowici wikszo ycia na
ich odszukanie. Jak pisze Pdzich, kady ztacw ma swoje symboliczne znaczenie65.
Zastanawia prba sprowadzenia terapii tacem do dziedziny psychoterapii, mimo
jej wyranych powiza zreligijno-filozoficzn myl Wschodu. Wrd polskich
Contemplative Dance / Authentic Movement, tum. A.Nowakowska. Za: http://www.contemplativedance.org/index.html (1 wrzenia 2009).
59
Zob. Projekty. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=102 (1 wrzenia 2009).
60
Pdzich tak opisuje moment taca: Wspln podr rozpoczynamy od budzenia wewntrznego
tancerza Odnajdujc wten sposb swj naturalny ruch, swoje wasne ja. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).
61
Zob. Terminy najbliszych warsztatw. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=301 (1 wrzenia
2009).
62
Tematy warsztatw. Za: http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).
63
Tame.
64
Z.Pdzich, Taniec wrytuale aobnym ijego zastosowanie wterapii, Konteksty 2004, nr1/2,
s.117.
65
Zob. tame, s.120.
58

206 Anna Nowakowska

iniektrych zagranicznych orodkw propagujcych t form terapii prno szuka


wzmianki owschodnich korzeniach tego typu ruchu. Czyby bya to kolejna prba
unaukowienia nowego paradygmatu (tym razem dotyczcego sztuki) za pomoc nauk
humanistycznych? Co znamienne, Zuzanna Pdzich zapytana przez nas ozwizki
Ruchu Autentycznego zmyl Wschodu, odpowiada, e nic jej nie wiadomo otakich
zwizkach, nawet wwypadku Janet Adler (cho zarazem dodaje, e Adler nawizuje
do myli Junga)66.

Muzyka medytacyjna New Age


Wrd zespow iwykonawcw zaliczanych wprost do gatunku muzycznego New Age
znajduj si m.in.: Medwyn Goodall (Emergence, 1987; Sacred Medicine, 2001), Kevin
Kern (Embracing The Wind, 2001; The Winding Path, 2003), Yanni (Keys to Imagination,
1986), Al Gromer Khan (Sufi New Earth, 2001), Ray Lynch (The Sky of Mind, 1983),
Steven Halpern67 (Heailng Songs of Earth & Sky, 2004; Peace of Mind, 2007). Jest to przede
wszystkim muzyka majca charakter medytacyjny (czsto okrelana jako czakroterapia),
relaksacyjny iezoteryczny, wykorzystywana przy wiczeniu jogi, relaksacyjnym masau
czy jako inspiracja przy tworzeniu ezoterycznych malowide68.
Amerykaska periodic iminimal music kompozytorw Terryego Rileya iSteveaReicha dyy do stworzenia integralnego wraenia suchowego. Zwizane to byo ze wschodnim odkryciem barwy dwikowej jako nonika duchowoci. Nowi kompozytorzy
iwykonawcy starali si osyntez wspczesnego wyrazu zdawnym wiczeniem duchowym, studiujc wschodnie tradycje muzyczne ireligijne, gdzie twrczo jest drog do
owiecenia, asztuka odgrywa wan rol medytacyjn. Muzyka moe by procesem
oczyszczajcym na drodze do zbawienia69.
Jak pisze Andrzej Zwoliski: New Age sugeruje nowe podejcie do muzyki, poszukujc wniej przede wszystkim walorw medytacyjnych, psychoterapeutycznych
irelaksacyjnych. Jest ona okrelana jako muzyka wspkreujca ludzkie rodowisko,
ktra wpywa na popraw samopoczucia, uatwia czowiekowi osignicie wewntrznej
Archiwum autorki (nieautoryzowane wypowiedzi zdnia 1 i4 wrzenia 2009).
Halpern wykreowa nowy rodzaj muzyki pozbawionej porzdku melodycznego irytmicznego,
ktra miaa powodowa wsuchaczu rezonans, jaki worganizmie wywouj dwiki ookrelonych czstotliwociach. Zaproponowany przez niego taniec ukadu nerwowego wzorowany by na kundalini
jodze. Zob. A.Zwoliski, Duchowa muzyka Nowej Ery, Sekty iFakty 2004, nr22/23 (3/4), s.55.
68
Muzyka New Age ounikalnym stylu, nie ma adnej dajcej si uchwyci harmonii, melodii czy
rytmu. Jej celem jest odprenie suchacza poprzez zestrojenie jego ciaa, umysu iducha, C.Matrisciana,
dz.cyt., s.159.
69
Zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.38.
66
67

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 207

harmonii iwkomponowuje si wrytm wiata natury70. Autor pisze dalej, i Orient


zawsze kad nacisk na wiadome wykorzystywanie wpywu muzyki na ciao czowieka,
stan jego umysu iducha. Filozofia wskazywaa na oczyszczajce waciwoci dwiku.
Tak zwana mantrajoga miaa na celu oczyszczenie iuwolnienie planu czuciowego, co
miao dokonywa si poprzez zharmonizowanie wibracji dwiku zczakramami (centrami
energetycznymi wciele ludzkim)71.
Wjaki sposb ma przebiega owa harmonizacja orodkw energetycznych, ukazuje
opis jednej zpyt przeznaczonych do medytacji: [u]twr pierwszy to medytacja wgr
tzn. rozpoczyna si od najniszych dwikw wibracyjnie waciwych dla czakry podstawy
ipowoli melodia unosi wibracje a do poziomu czakry sidmej. Wtrakcie przechodzenia
wibracji na wyszy poziom czakr melodia oddzielona jest symbolicznymi dzwonkami.
Medytujc wgr mona znakomicie podnie poziom energetyczny wasnego organizmu.
Utwr drugi to medytacja wd. Rozpoczyna si od najwyszych wibracji waciwych
dla czakry sidmej ipowoli, wmiar upywu czasu, schodzi niej do kolejnych czakr,
akady poziom oddzielony jest syszalnymi dzwonkami. Wtrakcie tej medytacji mona
wdoskonay sposb naenergetyzowa si Biaym wiatem izsynchronizowa wszystkie
czakry72. Ta forma muzyki przeznaczona jest dla wszystkich, ktrzy lubi gboki relaks
imedytacj. Pozwala ona wstosunkowo prosty sposb uwolni zumysu iciaa to, co
nie jest nam potrzebne73.
Piszc omuzyce New Age wkontekcie medytacji, warto wspomnie oosobistych zwizkach niektrych muzykw zmedytacj transcendentaln (Transcendental
Meditation)74. Ju wlatach 60. hod dla medytacji transcendentalnej sw twrczoci oddali Beatlesi75. Wrd muzykw popierajcych medytacj transcendentaln
znajduj si rwnie: Phillips L.Donovan76 (utwory zkoca lat 60.: Hurdy Gurdy
Man oraz Season of the Witch), Eddie Vedder zPearl Jam, Sheryl Crow, Ben Harper,
flecista jazzowy Paul Horn czy muzyk izarazem producent muzyczny Moby (Richard
Melville Hall)77.
Tene, Duchowa muzyka Nowej Ery, s.54.
Tene, Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.37.
72
Opis pyty: .Kaminiecki, Czakroterapia (pyta CD), Wydawnictwo Relaksacyjne Victor 11.
73
Tame.
74
Twrc medytacji transcendentalnej jest Maharishi Mahesh Yogi (1918-2008).
75
Dziki ich popularnoci medytacja transcendentalna nabraa wiatowego rozgosu; zob. P.T.Nowakowski, Po plecach Beatlesw (1): Medytacja Transcendentalna, Sekty iFakty 2000, nr3 (7), s.21-22;
A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.38.
76
Donovan umieci nawet fotografi guru na pycie Gift aFlower to aGarden, 1968; zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.39.
77
Zob. P.T.Nowakowski, David Lynch, czyli gowa do medytowania, Sekty iFakty 2009, nr1
(38/39), s.36-39. Moby wyznaje: Jedn zrzeczy, pod ktrej wraeniem pozostaem, kiedy nauczyem
si TM, jest jej prostota. Jest to atwa praktyka, ktra uspokaja umys aelementem, ktry mnie przekona do TM, prcz Davida Lyncha, ktry jest jej otwartym wyznawc, bya jej skuteczno, cyt. za:
P.T.Nowakowski, David Lynch, czyli gowa do medytowania, s.38.
70
71

208 Anna Nowakowska

Gitarzysta jazzowy ibluesowy John McLaughlin w1971 roku, zainspirowany nauk


ri Chinmoya, utworzy zesp Mahavoshnu Orchestra78, wktrym podejmowa eksperymenty znow form muzyki duchowej. Po lekturze pism guru stwierdzi, e poj,
i nauka ireligia nie s czym osobnym, lecz poczonym odtd stara si realizowa
t teori wswej muzyce79.
Oprcz wspomnianego McLaughlina, wielu innych muzykw jazzowych sympatyzowao ze wschodnimi grupami religijnymi czy szkoami samodoskonalenia si bd
medytacji (Don Cherry, John Coltrane, Mc Coy Tyner)80.
Pierwszy hinduistyczny zesp rockowy (rock progresywny) onazwie Quintessence,
wystpujc whinduskich strojach, piewa teksty religijne wielbice Brahmana (Wszystko
jest Brahmanem, / Kady jest Brahmanem, / Ja jestem Brahmanem, / Ty jeste Brahmanem, album Dive Deep, 1971)81.
Zruchem hippisowskim ipokoleniem Dzieci Kwiatw najsilniej zwizany by tzw.
rock psychodeliczny (majcy, obok farmakologicznych izioowych rodkw psychodelicznych, pomaga wposzerzeniu pola wiadomoci). Najwaniejszy rockowy festiwal
muzyczny przeomu lat 60. i70. Woodstock 1969 mia wpodtytule sformuowanie
Wystawa Ery Wodnika. Onadziejach zwizanych zNow Er piewali rwnie wykonawcy
wsynnym pop-rockowym musicalu Hair82.
Piszc omuzyce New Age, nie sposb nie uj rwnie tzw. nurtu mediumicznego
czy inaczej: channelingowego. Jak podaje Zwoliski, pierwszym medium muzycznym mia
by 3,5-letni Pepito Arriola (Jos Pepito Rodriguez Carballeira, 1896-1954) cudowne
dziecko, ktre nie tylko wykonywao zpamici skomplikowane utwory muzyczne, ale
isamo komponowao. Obecnie takim najbardziej znanym medium jest Rosemary Brown,
pianistka. Istnieje specjalna wytwrnia fonograficzna onazwie Narada Records, ktra
wydaje tylko muzyk pochodzc zprzekazw mediumicznych83.

Na zakoczenie
Uczestnicy Nowej Ery nierzadko na uytek opisu rnych dyscyplin prowadzcych do
boskoci uywaj jzyka psychologii ipsychoterapii (gwnie wujciu Carla G.Junga).
Metody rozwoju wiadomoci, majce wyrane powizania zreligijno-filozoficzn myl


80

81

82

83

78
79

Zesp istnia do 1976 roku. Reaktywowany wlatach 80. iponownie w2008 roku.
Zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, s.39.
Zob. B.Dobroczyski, New Age, Krakw, Znak 1997, s.53.
Zob. A.Zwoliski, Muzyczne medytacje Wschodu, s.39.
Zob. B.Dobroczyski, New Age, s.55.
Zob. A.Zwoliski, Duchowa muzyka Nowej Ery, s.56.

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 209

Wschodu, nazywa si czsto terapi, co budzi pozytywne skojarzenia. Dana dziedzina


ma wsposb pozytywny wpywa na odbiorc itwrc tego dziea. Wrzeczywistoci jest
to pojcie religijne. Wmyl postulatu powszechnej sakralizacji, kada dziedzina suy
ma przede wszystkim rozwojowi boskiego potencjau czowieka.
Wyrane to jest wprzypadku sztuki Nowej Duchowoci, gdzie zamiast jej czysto
terapeutycznych walorw, mamy do czynienia de facto z mniej lub bardziej wiadomie
niewyeksplikowanym religijnym jej nastawieniem, ukierunkowanym wyranie na duchowo Wschodu. Sztuka New Age ma najczciej charakter medytacyjny irelaksacyjny,
podstawowa funkcja tej twrczoci sprowadza si do harmonizowania twrcy idziea oraz
twrcy iodbiorcy tego dziea, co odzwierciedla ezoteryczny klimat tej sztuki.

Bibliografia
Adler J., Offering from the Conscious Body: The Discipline of Authentic Movement, Rochester,
Inner Traditions 2002.
Authentic Movement: Essays by Mary Starks Whitehouse, red. J.Adler, J.Chodorow, M.S.Whitehouse, P.Pallaro, London, Jessica Kingsley Publishers 2000.
Authentic Movement: Moving the Body, Moving the Self, Being Moved. ACollection of Essays,
t.2, red. P.Pallaro, London Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers 2007.
Blankemeyer M.L., Drama and Authentic Movement as Intercultural Communication Skill,
GFL (German as aForeign Language) 2004, nr1, s.124-133.
Chodorow J., Dance Therapy and Depth Psychology: The Moving Imagination, LondonNew
York, Routledge 1991.
Dobroczyski B., New Age, Krakw, Znak 1997.
Jaroszyski P., Kandinsky, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.5, Lublin, PTTA 2004,
s.464-466.
Jwiak E., Vedic Art sztuka przebudzenia, Czwarty Wymiar 2007, nr6, s.56-57.
Just M., Sztuka Przebudzonych midzy magi itranscendencj, Konteksty 2002, nr3/4,
s.223-236.
Just M., Sztuka Przebudzonych Midzy Magi iTranscendencj (praca magisterska), Warszawa, Katedra Etnologii iAntropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2001.
Kandyski W., Oduchowoci wsztuce, d, Pastwowa Galeria Sztuki 1996.
Kiere H., Trzy socjalizmy, Lublin, Fundacja Lubelskiej Szkoy Filozofii Chrzecijaskiej 2000.
Kiere H., Sztuka, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t.9, Lublin, Polskie Towarzystwo
Tomasza zAkwinu 2008, s.310-312.
Kiere H., Suy kulturze, Lublin, Instytut Edukacji Narodowej 1998.
Kozieo D., Taniec ipsychoterapia, Pozna, KMK Promotions 2002.
Kubiak A.E., Jednak New Age, Warszawa, Jacek Santorski & Co 2005.
Kubiak A.E., Klimaty New Age strefy, pogranicza, prognozy, Przegld Religioznawczy
1997, nr4, s.129-142.
Kubiak A.E., Sztuka New Age, Konteksty 2002, nr3/4, s.202-210.

210 Anna Nowakowska

Manzanares C.V., Prekursorzy Nowej Ery. May sownik, tum. E.Burska, Warszawa, Verbinum 1994.
Masella J., ycie to taniec, Zwierciado luty 2002, s.86-89.
Nowakowski P.T., David Lynch, czyli gowa do medytowania, Sekty iFakty 2009, nr1
(38/39), s.36-39.
Nowakowski P.T., Po plecach Beatlesw (1): Medytacja Transcendentalna, Sekty iFakty
2000, nr3 (7), s.21-22.
Otym, co duchowe wsztuce, w: Artyci osztuce. Od van Gogha do Picassa, Warszawa, PWN
1977.
Pdzich Z., Taniec wrytuale aobnym ijego zastosowanie wterapii, Konteksty 2004, nr1/2,
s.117-121.
Posacki A., Mandala technika psychologiczno-pedagogiczna czy religijna inicjacja?, Sekty
iFakty 2007, nr33, s.37-42.
Przybysz P.J., rda estetyki nowej duchowoci, Przegld Religioznawczy 1997, nr4, s.19-29.
Roalski M., Butoh Konteksty 2004, nr1/2, s.122-124.
Samson H., Najtrudniej zataczy siebie, Twj Styl luty 2002.
Skommer M., Warsztaty: Emocje iciao. Zastosowanie Terapii Tacem wradzeniu sobie ze
stresem.
Sorell W., Dance in Its Time, New York, Columbia University Press 1981.
Tucci G., Mandala, tum. I.Kania, Krakw, Znak 2002.
Zwoliski A., Duchowa muzyka Nowej Ery, Sekty iFakty 2004, nr22/23 (3/4), s.54-57.
Zwoliski A., Muzyczne medytacje Wschodu, Sekty iFakty 2004, nr21 (2), s.37-39.
Netografia
Cele. [online], http://www.stowarzyszeniedmt.pl/content/view/20/6 (28 sierpnia 2009).
Co to jest DMT? [online], http://www.instytutdmt.pl/ (28 sierpnia 2009).
Contemplative Dance / Authentic Movement. Tum. A.Nowakowska. [online], http://www.
contemplativedance.org/index.html (1 wrzenia 2009).
Kllman C.: Czym jest Vedic Art? [online], http://www.vedicart.pl/ (28 sierpnia 2009).
Kllman C.: Vedic Art. Za: http://www.eneaart.pl/vedicart.htm (28 sierpnia 2009).
Mandala. [online], http://www.duszki.pl/poogladaj_poczytaj/mandala/Mandala.html
(28sierpnia 2009).
Mka M.: Czym jest mandala ijak j zrobi? . [online], http://kobieta.wp.pl/ (28 sierpnia 2009).
Paczkowski J:. Kontakt zciaem. [online], http://www.metoda-feldenkraisa.pl/?id=2001
(1wrzenia 2009).
Podstawy DMT. [online], http://www.instytutdmt.pl/index.php?podstrona=szkolenie&id=4
&podtytul=Warsztaty (28 sierpnia 2009).
Projekty. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=102 (1 wrzenia 2009).
Ruch Autentyczny. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=400 (1 wrzenia 2009).
Sielicka-Kowalska B.: Mandala warteterapii. [online], http://mandale.info/_mandala_w_arteterapii.html (28 sierpnia 2009).
Stankiewicz K.: Mandale. [online], http://www.katarzynastankiewicz.pl/?k=mandale (28 sierpnia 2009).
Tematy warsztatw. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=300 (1 wrzenia 2009).

Elementy ezoteryzmu wsztuce New Age 211

Terminy najbliszych warsztatw. [online], http://www.choreoterapia.com.pl/?p=301 (1 wrzenia 2009).


Tyka E.: Czym dla mnie jest Vedic Art? [online], http://www.eneaart.pl/vedicart.htm
(28sierpnia 2009).
Tyka E.: Zapraszam na kurs VEDIC ART. [online], http://www.ezosfera.pl/detail/3/vedic-art.
html (28 sierpnia 2009).
What is Authentic Movement? Tum. A.Nowakowska. [online], http://www.authenticmovement.org/info.html (1 wrzenia 2009).
What is Authentic Movement?. Tum. A.Nowakowska. [online], http://www.authenticmovement.org/info.html (1 wrzenia 2009).

Elements of Esotericism in the New Age Art


It is difficult to define the New Age art itself since this phenomenon is composite and
focused more on the aspect of usefulness towards the spiritual development of the author and
the audience than on aesthetic dimension. Avery important role plays here the author him-/
herself because the process of artistic work begins already in the artists personality, world view,
and activities which become part of New Age ideology.
New Age art is characterized by free, almost chaotic, drawing from many artistic styles and
traditions, especially from the most archaic ones, as well as by referring to esoteric themes. We
may find here mandala art, Vedic art, meditation music, feng shui, functional and personal art
(the Atlantis ring, amulets and talismans, good luck trees, crystals, etc.), the art of breathing,
the art of personal development as well as the art of living itself.
However, the whole New Age art comes down mostly to psychotherapeutic function and
then we talk about so-called art therapy which, despite its therapeutic values, contains also many
esoteric components what is particularly noticeable in its fine arts variants. Unquestionable
influence on the New Age art had the representatives of the 20th century abstract art, especially
Kandyski. This trend was strongly affected by irrationalism and anti-rationalism, which are
accompanied by intuitionism and the belief in cognitive and redemptive power of the arts.

Ireneusz Kamiski

Przebstwienie kontra transformacja


czowieka wbosk samowiadomo
Soteriologia gwnych nurtw chrzecijaskich
aezoteryczne samozbawienie wNew Age
WBiblii nadawano szatanowi rne imiona, ale gupcem nie nazwano go ani razu.
Philips H.Lochhaas

1. Gnostycka autosoteriologia New Age


Wwizji czowieka New Age (Nowej Epoki) dostrzegamy bardzo wyrane elementy
idei zbawienia, ktra mwi otym, i nastanie nowa forma bytowania czowieka izwizanego znim wiata, abdzie ona polegaa na penej harmonii czowieka z: (1) samym
sob, (2) zinnymi ludmi i(3) zcaym wszechwiatem.1
Paradygmat uszczliwienia izbawienia czowieka, uksztatowany wcentralnym nurcie
New Age chce, aby czowiek odkry wswojej istocie wiadomo bosk zrozumia,
uwiadomi sobie, i jest bogiem. Brak tej wiadomoci, owa niewiedza, odgrywa wNew
Age rol jedynego grzechu czowieka. Ta ignorancja jest jedynym zem, poza tym czowiek jest dobry. Wszelkie zo, jakie zauwaamy wwiecie, jest wedug New Age iluzj.
Skoro jak wierzy New Age Bg osobowy nie istnieje transcendentnie (atylko jaka
bezosobowa, wszechogarniajca boska Ja), to jedyn szans na znalezienie osobowego
bstwa we wszechwiecie jestem ju tylko ja sam to czowiek jest drzemicym,
ukrytym bogiem. Wedug New Age czowiek iBg to jedno ito samo nie wystpuje
tu idea Boga pozaziemskiego (transcendentalnego), realnie istniejcego iosobowego.
Bg istnieje wnas (jest immanentny), ale nie jest od nas rny! Nie ma przeciwstawienia Boga iczowieka Bg jest wszechobecn energi.2 Wyania si nam tu szokujca
antropologia samotnego czowieka-boga, na tle nie mniej zadziwiajcego mistycznego
ateizmu New Age.
Rnorodne techniki, metody isposoby oproweniencji okultystyczno-ezoteryczno-gnostycznej, zaczerpnite zbogatych zasobw religii wschodnich (hinduizm, buddyzm,
B.Ferdek, Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993 s.90.
2
R.Tomczak, Bezdroa New Age, Zielona Gra 1994, s.30-31.
1

214 Ireneusz Kamiski

taoizm, islam), maj czowiekowi pomc wosigniciu iuwiadomieniu sobie boskoci.


Zrozumieniu, i czowiek naprawd jest bogiem. Zasadniczym problemem wyznawcy
New Age jest odkrycie wasnego boskiego potencjau,3 awic gwna trudno, przed
ktr staje polega na sposobie dotarcia do wasnej samowiadomoci boskoci, ktrej
wydobycie ma go zbawi. Poza tym problemem nieuwiadomienia, brak wiedzy, zo,
grzech iludzkie ograniczenia nie istniej. Ewentualnie wiat materialny jest utosamiony
ze zem, za wszelka forma duchowoci, kultu, religii czy mistyki jest traktowana jako
co dobrego (moe tylko programowo, za wyjtkiem duchowoci chrzecijaskiej).
New Age nie dopuszcza raczej moliwoci istnienia zej, destrukcyjnej duchowoci czy
zych bytw duchowych. Materia zreszt jest dla nowoepokowcw iluzj, zktrej trzeba
si wyzwoli, poniewa koncentracja na niej uniemoliwia osignicie boskiej samowiadomoci czowieka. Aby wic spotka Boga, nowoepokowiec nie musi otwiera
si na zewntrz, zwraca si wmodlitwie czy kulcie od zewntrznego przedmiotu czci,
poszukiwa ladw objawienia si Boga wwiecie ikosmosie. Tak wierzcy czowiek
angauje si wodkrywanie boga wewntrz siebie, wewntrz swojego serca, przekraczajc rzekomo przeciwstawienie immanencja-transcendencja. Musi zej wgb,
do zbiorowej niewiadomoci ludzkoci. Wnim samym istniej pewne ukryte energie
ipowinien odkry, e wszystko to, co nazywa do tej pory Bogiem, tak naprawd byo
nim samym. Antropologia New Age niesie przesanie c z o w i e k j e s t b o g i e m,
l e c z j e s z c z e o t y m n i e w i e, p o n i e w a j e s z c z e w s o b i e t e g o n i e
o d k r y . Ludzie s oddzieleni od swojej boskoci tylko wswojej wiadomoci, wswoim
umyle, ale to ona kreuje rzeczywisto4.
Jest to jednak model rzeczywistoci, wktrym nie istnieje osobowy Bg, aniektre
nurty New Age wrcz odmawiaj osobowoci iodrbnoci poszczeglnym bytom ludzkim, ktre poprzez wejcie widee samowiadomoci posiadanej boskoci gubi sw
odrbno, zatapiajc si wmonistycznej, oglnej, wszechogarniajcej idei boskoci
czowieka. Dla New Age n i e t y l k o m a t e r i a j e s t z e m i i l u z j , j e s t n i
t a k e w s z e l k a o d r b n o . Prawdziwa rzeczywisto jest istotowo jedna, za
wielorako irozmaito s tylko pozorne5. Take czowiek nie jest ani osobn jani, ani
te trwa indywidualnoci oosobowym charakterze, lecz stanowi przejaw wiecznie
zmieniajcej si boskiej rzeczywistoci. Czowiek uzyskuje rwnie s a m o - z b a w i e n i e
p o p r z e z w y z w o l e n i e s i z p o c z u c i a o d r b n o c i i w e j c i e w e
w s z e c h o g a r n i a j c , b o s k p r a - j e d n i . Wszyscy ludzie s czci dynamicznego systemu, wktrym kade oddziaywanie ma wpyw na cao. Wszyscy ludzie s
wzajemnie poczeni, stanowi cz pewnej wielkiej kosmicznej wiadomoci idlatego
H.Kara, Ezoteryzm anauka, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005, s.62.
S.Dobrzanowski, New Age zagroeniem iwyzwaniem dla chrzecijan, w: New Age. Pseudoreligia,
red. S.Dobrzanowski, Krakw 1994, s.15.
5
J.Kowalski, Wyzwanie stawiane chrzecijastwu przez New Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie
oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993, s.131.
3
4

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 215

wszyscy zostan ostatecznie przez ni osignici. Byoby lepiej dla czowieka, aby jak
najszybciej to zrozumia, by owiecony, uwiadomi sobie, jaka jest rzeczywisto ijak
najszybciej si zaangaowa6.
Czowiek jest tu swoim autozbawc (autosoteryzm). Antropologia wtym modelu
rzeczywistoci oznacza, e czowiek jest samotnym ateist, albowiem nic poza nim nie
istnieje. Jednak jest to optymistyczna (lub nawet zbyt naiwna) wizja samo-zbawienia,
pozbawiona idei grzechu, za iich konsekwencji dla czowieka iwiata. Pozbawiona jest
take odrbnoci czowieka od wiata iod Boga. Stan zbawienia wNew Age nie jest wic
dzieem Boga, ale samego czowieka jest to wizja zbawienia czowieka przez samego
czowieka. Jest to wyraz tsknoty czowieka za zbawieniem ijeszcze jedna pomyka,
zuda, i czowiek moe zbawi si sam7.
Warto doda, e istotny wtym modelu zbawienia nie jest realizm zbawienia, czyli
rzeczywistego uratowania czowieka, ile po prostu osignicie samej w i a d o m o c i
z b a w i e n i a (na pewno jestem zbawiony, poniewa to czuj!) iutrzymywanie si
wtym subiektywnym poczuciu. New Age nie czyni rnicy pomidzy wiadomoci
psychologiczn awiadomoci moraln, czyli sumieniem. Subiektywne dowiadczenie
jest waniejsze ni obiektywny fakt.
Jeli chodzi ogrzech, to jest nim dla czowieka nowoepokowego zaprzestanie
odnajdywania harmonii zkosmosem, ktra prowadzi do zdobycia wikszego stopnia
samowiadomoci ipeniejszego dowiadczenia boga wsobie. Zaprzestanie tego jest
grzechem czy raczej czym niepodanym, poniewa wNew Age czowiek ze swej natury
jest dobry (przecie jest Bogiem!), aprzy tym jest samowystarczalny iwolny. Nowoepokowiec nie moe zgrzeszy, gdy jest do tego znatury niezdolny (jako Bg). Awic nie
ma grzechu wtak rozumianej soteriologii, grzech to pojcie starego paradygmatu, ktry
trzeba przeama poprzez odkrycie braku rnicy pomidzy czowiekiem aBogiem8.
Grzechem, czy raczej czym niepodanym, jest wic pozostawanie wstarym paradygmacie, ktry zudnie ifaszywie podpowiada nam, e istniej oddzielnie: czowiek,
Bg iwiat. Jeli czowiek posiada nisk wiadomo (grzeszy), nie ma wiadomoci
pozostawania bogiem.
Tak wic wobrazie wiata Nowej Epoki nie ma miejsca na Boga transcendentalnego
iosobowego, ktry zbawia czowieka tu sam czowiek zajmuje miejsce Boga, przypisujc sobie nieskoczone moliwoci, anawet samoubstwia si, co jest poczone
zsamozbawieniem. A.Posacki uwaa wznaczeniu teologicznym e jest to wyrazem
grzechu pychy czy wrcz idolatrii, co take dotyka grzechu przeciwko Duchowi w.
(Mt12,31n; k 12,10), ktry Jan Pawe II definiowa jako radykalna odmowa przyjcia zbawienia zzewntrz. Nowa Era szerzy pozytywn gnoz selfizm, ktra gosi,
J.Drane, Co New Age ma do powiedzenie Kocioowi?, Krakw 1993, s.35.
B.Ferdek, Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993, s.92.
8
R.Tomczak, Bezdroa New Age, Zielona Gra 1994, s.45.
6
7

216 Ireneusz Kamiski

e ludzkie ja (ang. self) jest dobre, anawet boskie ipene nieskoczonych moliwoci.
Jedn ztakich spyconych ideologii selfizmu jest mylenie pozytywne, ktre jest promowane przez Ruch Ludzkiego Potencjau. WUSA prawie caa edukacja przepeniona
jest ideologi selfizmu9.
WNew Age czowiek jest wyznawc kultu swojego wasnego dowiadczenia wewntrznego, duchowo ta ma silny rys terapeutyczny. Nie jest istotna prawda, zblienie
si do niej kosztem pracy, wyrzecze izaparcia si siebie, ale istotne jest osignicie psychicznego, duchowego dobrostanu. New Age nie przywizuje duej wagi do prawdziwoci tezy religijnej czy do prawdziwoci antropologii, poniewa dla czowieka istotna
jest uyteczno.
Czowiek nowoepokowy to rodzaj upionego Boga, ktry wzwizku ztym, i przecie
jest prawdziwym Bogiem, konsekwentnie sam ustanawia zasady swej etyki ipostpowania,
co wefekcie musi przynosi autonomiczn, odrbn etyk dla kadego dla kadego
odmienn iprzez to sytuacyjn10. Jako istota boska czowiek nie podlega przecie adnemu prawu iwobec nikogo nie jest odpowiedzialny, tylko wobec samego siebie no
ioczywicie konsekwentnie jest wolny od wszelkiej winy. Etyka nowoepokowcw jest
dla kadego czowieka odmienna izalena od sytuacji.
Jaka bdzie droga powstania czowieka nowoepokowego? Bdzie to transformacja,
ktra zdaje si mie cztery stopnie, ktre doprowadz do przemiany sposobu mylenia:
(1) zachwianie pewnoci rnych tradycyjnych koncepcji wiatopogldowych wstrzs,
bo zostaa zakwestionowana wizja osoby, zwizanej zkonkretnym ciaem, ktra po mierci
musi zda rachunek zycia przed Bogiem; (2) praca nad samym sob poprzez rne
psychotechniki istudiowanie rnych duchowych technik jest to etap poszukiwa,
wktrym mona jeszcze korzysta zpomocy rnych duchowych nauczycieli; (3) ten
etap przynosi ju nowy obraz wiata, pojawia si nowy wiatopogld etap integracji,
gdzie czowiek uwalnia si od zewntrznych nauczycieli istaje si posuszny swojemu
wewntrznemu przewodnikowi, wczym pomaga cisza ikontemplacja; (4) konspiracja to
ostatni etap, ktry polega na manifestowaniu nowej wiadomoci, co oznacza niszczenie
zdehumanizowanych struktur biurokratycznego izmaterializowanego spoeczestwa.
Kiedy nowy wiatopogld zintegruje si, budzi si wczowieku ch konspiracji wznaczeniu wspoddychania, wspdziaania zinnymi11.
Czowiek oczekuje transformacji to kluczowe pojcie antropologii New Age.
Transformacja ma dokona si zbiorowo, aoznacza przejcie caego rodzaju ludzkiego
na wyszy jakociowo poziom ewolucji, tak aby od przypadkowej, niepewnej, niekierowanej ipowolnej ewolucji przej do kierowanej, wiadomej. Chodzi oplanowany
9
New Age, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, Radom
2009, t.2, s.142, 152-153.
10
H.Kara, Ezoteryzm anauka, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005, s.62.
11
B.Ferdek, Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993, s.89-90; A.Siemieniewski, Czowiek Nowej Ery, w: tame, s.93-95.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 217

ikontrolowany proces rozwoju ludzkiego umysu. Nowa Era obiecuje stworzenie,


przeksztacenie obecnego czowieka wnowego czowieka, ktry ma by owocem owej
transformacji12. Odsonicie boskiego charakteru czowieka, czyli obecnoci transcendencji wjego sercu, jest take dopenieniem si historii ijej zakoczeniem13. Ten skok
kwantowy wbosko widealnym, doskonaym wiecie jest ju bliski jak gosz.
Co, co mona okreli mianem humanizmu nowoepokowego sprowadza si do
stwierdzenia, i nie ma na wiecie adnych innych witoci poza ludzkoci, tylko
ludzko jest wita (awic take boska), wszelka ocena systemw wartoci (aksjologia)
jest zzasady niewaciwa, gdy wszystko jest wzgldne. Zmiana zawsze jest dobra, za
wiadomo rozwie wszelkie problemy czowieka per se14. Humanizm nowoepokowy
pragnie zastpi Boga Ludzkoci poprzez wpojenie ludziom przekonania, i przymioty
Boga susznie nale si czowiekowi irodzajowi ludzkiemu. New Age dy do tego, aby
doprowadzi do deifikacji czowieka.
Antropologia Nowej Epoki usuwa transcendentnego Boga, aby wjego miejsce wstawi
czowieka jako imanentnego boga (czy raczej boka). Wszystkie synkretyczne tradycje
obecne wtym nurcie, wszystkie pseudonaukowe teorie ioperacje, sprowadzaj si do tego,
aby jednak zaspokoi t najwaniejsz potrzeb czowieka, jak jest Bg. Tym samym
humanizm nowoepokowy idzie dalej ni humanizm wiecki, ktry po prostu zaprzecza
istnieniu Boga, pozostawiajc puste miejsce.
Nastpuje tu redukcja Boga do bezosobowej, amoralnej siy. Czowiek moe uczestniczy wboskiej esencji, ale ostatecznie rzeczywisto jest nie-ludzka, poniewa Wielka-Pustka nie zdobywa przyjaci inie przelewa krwi za ludzi15.
Nowa Epoka podwaa wogle pojcie podmiotu, zastpujc go koncepcj czowieka
bez granic, czyli pozbawionego tosamoci. Wdraanie rodkw radykalnej przemiany
osobowoci prowadzi do technicyzacji ycia duchowego, co moe torowa drog do
prania mzgu. Wyania si nam tutaj posta nowoepokowca jako czowieka zrozmyt
tosamoci, ulegego, podatnego na manipulacje. Kocowym produktem ideologii
Nowej Epoki jest osoba niezdolna odrni prawdy od faszu izaprogramowana do
ignorowania tej kwestii16.
Taka antropologia wynika zfilozofii Nowej Epoki, ktra gosi, i istnieje tylko
jedna substancja, za zauwaalna wok czowieka rnorodno jest pozorna jest
tylko zudzeniem. Tak wic ludziom tylko si wydaje, e kamie lecy na polu jest
czym innym ni pole, na ktrym on ley, wrzeczywistoci kamie jest polem, apole
jest kamieniem. Take ludzie ulegaj zudzeniu, e s odrbnymi jednostkami, tym Tene, Czowiek wNew Age, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005, s.25-29.
S.Rouvillois, New Age kultura ifilozofia, Krakw 1996, s.372.
14
P.Lochhaas, Co to jest Ruch New Age, Bielsko-Biaa 1993, s.26.
15
D.R.Groothuis, Zaszamaniony Jezus, w: New Age, red. P.Macura, Krakw 1993, s.87.
16
New Age, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, Radom
2009, t.2, s.153.
12
13

218 Ireneusz Kamiski

czasem nie ma rozrnienia pomidzy ja aty, poniewa istnieje tylko wielkie JA.
Ono zawiera wsobie kad osob, ale te kad rzecz, tak wic kady jest wszystkim,
awszystko jest kadym. Wszystko jest czci jednej substancji, ktr okrela si jako:
moc, wszystko, umys, si, absolut, zasad, jedno, uniwersaln energi. Najwyszy
stan wiadomoci to taki, wktrym wszystko co jednostkowe rozpywa si wuniwersalnej, niepodzielnej jednoci.
Na rysunku przedstawiono konsekwencje podstawowych bdw poznawczych rzeczywistoci, ktre wystpuj wideologii New Age. Ideologia ta, twierdzc, e nie istnieje
nic poza wielkim Ja, nie rozrnia odrbnego od czowieka wiata ioddzielnego od
czowieka iwiata Boga, rozcigajc ide wielkiego Ja na ca istniejc rzeczywisto.
Tym wielkim Ja jest czowiek, ktry wsobie odkrywa Boga iustanawia prawa dotyczce wiata, ktry jest jego wewntrznym wiatem. Wtym wiecie czowiek jest bogiem,
dlatego te moe dowolnie ustala swoje etyczne zasady postpowania, anawet prawa
rzdzce jego wewntrznym wiatem.

CZOWIEK
starego
paradygmatu
(chrzecijaskiego)

WIAT
odrbny

BG
transcendentny

o w o e p o k o w y
istnieje tylko czowiek!
Nie istnieje ani transcendentny Bg, ani odrbny wiat!

Obarczone bdem poznanie rzeczywistoci wynik przeamania zdroworozsdkowego postrzegania wieloci irnorodnoci bytw powoduje przekonanie, e naprawd
istnieje tylko jeden byt. Skoro za czowiek nowoepokowy jest przekonany, e istnieje, to
on jest tym bytem jednoczenie Bogiem iwiatem.
Koncepcja czowieka wNowej Erze jest maksymalnie szeroka iekspansjonistyczna,
poniewa odrzucajc odrbno wiata iBoga, czowiek zajmuje przestrze, iBoga,
iwiata. Koncepcja czowieka wNew Age ekspanduje. Czowiek niejako rozciga sam
siebie na Boga iwiat, uznajc, e s to niejako jego wewntrzne elementy skadowe.
Koncentracja czowieka nowoepokowego na samym sobie, jego pycha, egoizm inarcyzm
wiatopogldowy, faszywie podpowiadaj mu, e tak naprawd istnieje tylko czowiek
jako wielkie Ja.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 219

2. Protestantyzm aNew Age


2.1. Korzenie Nowej Ery
Protestantyzm okaza si by niezwykle mao odporny na wpywy newageowe, a
jak wiadomo Nowa Era narodzia si wkrajach odominujcej kulturze protestanckiej
(Stany Zjednoczone, wmniejszym wymiarze Europa Zachodnia) ina tej glebie kulturowej
najbujniej si rozwija17. Ta iinna nowoczesna gnoza ju od XVIII w. wsposb bardzo
skuteczny penetruje wiat protestancki, doprowadzajc rne jego nurty do jawnej aberracji. Powstajce szczeglnie od XIX w. coraz to nowsze formy protestantyzmu okazuj
si by bardziej sektami gnostycznymi ni prawdziwym chrzecijastwem. Mam tu na
myli szczeglnie:
Koci Nowego Jeruzalem (swedenborgianizm),18 oparty na spirytystycznych ideach
Emanuela Swedenborga (1688-1772), luteranina, ktry chyba jako pierwszy gosi,
i Krlestwo Boe Nowe Jeruzalem isam Chrystus zstpili ju niewidzialnie na
ziemi (dokadnie wXVIII w.)19 is obecnie ucielenione wnaukach Swedenborga.
Odrzuca take Trjc wit, aChrystus mia istnie jako czowiek tylko podczas
swego ycia na ziemi. Pierwsza organizacja oparta na jego nauczaniu powstaa dopiero
w1788r. wLondynie. Dzi wsamym USA istniej 33 organizacje nawizujce do jego
nauczania, zok. 5 tys. wyznawcw. Mesmeryzm20 zwizany jest zosob uzdrowiciela
Franza Antona Mesmera (1734-1815), niemieckiego lekarza itwrcy teorii uniwersalnego fluidu magnetycznego. Opiera si on na pracach lekarza ifilozofa Paracelsusa
(1493-1541). F.A.Mesmer ywi przekonanie omoliwoci magicznego leczenia
itajemniczej duchowej energii. Mesmer stosowa hipnoz, twierdzi rwnie, e wywoane sugesti stany transowe powstaj dziki tzw. magnetyzmowi zwierzcemu. Jego
praktyki uzdrowiecze wzbudzay wielkie zainteresowanie wkrgach wczesnych ludzi
ze wiata polityki inauki jednake ostatecznie naukowa medycyna zdyskredytowaa
jego teorie iseanse uzdrowiecze.
17
Tame, s.151. Stefan Bednarek, Wojciech Bockenheim iJerzy Jastrzbski take podkrelaj, e
New Age narodzia si wkrajach anglosaskich, gdzie dominuj Kocioy protestanckie. Krytyka tego ruchu
wychodzi take zpozycji protestanckich zob.: Encyklopedia Nowej Ery, red. S.Bednarek, J.Jastrzbski,
Wrocaw 2008, s.6.
18
Koci Nowego Jeruzalem (KNJ), Swedenborgianizm (CNJ), w: G.A., Mather, L.A.Nichols, Sownik
sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, konsultacja A.J.Schmidt, przekad uzupeni oraz zaopatrzy
wpolski wstp naukowy, aneksy ibibliografi I.Kamiski, wstp teologiczny A.Posacki, Warszawa 2006,
s.230-234.
19
Ideologi t przejli nastpnie ruch Millerowski, adwentyci iruchy badackie, wtym rwnie
wiadkowie Jehowy.
20
S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005, s.15.

220 Ireneusz Kamiski

Transcendentalizm21 by kierunkiem filozoficznym, czy intelektualnym, ktry wywodzi si zNowej Anglii wUSA. Jego powstanie wie si zrokiem 1836, kiedy to
wBostonie powsta Klub Transcendentalny, skupiajcy grup pisarzy imylicieli.
Czoow postaci by unitarianin isyn pastora unitariaskiego, Ralph Waldo Emmerson
(1803-1882). Kierunek ten czy wizj sukcesu ioptymizm ery przemysowej zmistycznym idealizmem, szeroko czerpa take zidei niemieckiego idealizmu iromantyzmu,
podkrela wiar wprymat osobowoci, uwielbienie dla geniuszu ibohatera. Opiera si
na kantyzmie, ktry wpoznaniu bardziej podkrela rol intuicji ni dowiadczenia, co
mocno inspirowao R.Emmersona igrono jego znajomych, gdy intuicja przywracaa
przestrze dla mistycznych dowiadcze jednostki. Transcendentalici przywizywali
take du wag do przeczucia, instynktu itp. Tak pojmowany mistycyzm spowodowa,
e gosili idee panteistycznego monizmu oraz weszli wspecyficzne przymierze ze spirytyzmem, okultyzmem imesmeryzmem. czy ich idealistyczny zbir przekona na temat
jednoci stworzenia, wrodzonej dobroci ludzkiej osoby iwyszoci intuicji nad logik.
Wzakresie religii niechrzecijaskich nawoywali do tolerancji iposzanowania innych
religii. Dla rozwoju idei New Age istotna bya adaptacja dorobku W.Emmersona, ktry
take zaliczany jest do przedstawicieli romantyzmu.
Ruch Nowej Myli (New Though)22 powsta wlatach 80. XIX w. wUSA. Opiera swe
nauczanie na ideach idziaalnoci znanego hipnotyzera, Phinesa Parkhusta Quimbyego
(1802-1866)23. Naucza on, e wszystkie choroby s efektem umysu, ardem wszystkich
problemw s ze myli. Stosowa metody iteorie zapocztkowane przez F.A.Mesmera,
ktrego by kontynuatorem. Nowa Myl bya uproszczon wersj idealizmu filozoficznego,
na ktrym take si opieraa. ywe rwnie byy tu idee swedenborgianizmu ihinduizmu
oraz oczywicie chrzecijastwa. Zreszt Now Myl uwaa si oficjalnie za nurt chrzecijaski. Organizacjami, ktre rozwijay idee tego ruchu byy np.: (1) Nauka Chrzecijaska
(scjentyci),24 jej zaoycielk bya Mary Baker Eddy (1821-1910) to najbardziej znana
21
A.Posacki, Ezoteryzm, okultyzm, inicjacja wstrukturze ruchu New Age, w: Abc oNew Age, red.
A.Biaows, Tychy 2005, s.44; S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka, Szczecin 2005, s.16.
22
New Thought, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993, s.226.
23
Quimby uwaa, e wszystkie choroby maj wycznie podoe duchowe, afluid podwietla
tylko wczasie kuracji ze skonnoci ludzkiej duszy, dziki czemu pacjent jest pobudzony isam owasnych
siach dokonuje samouleczalnego wysiku. Ztej wanie koncepcji wywodzi si np. leczenie przez wiar,
praktykowane worganizacji Nauka Chrzecijaska. Quimby uzdrowi zaoycielk tej organizacji Mary
Baker Eddy. Inn du organizacj wyros zRuchu Nowej Myli jest Szkoa Jednoci Chrzecijastwa.
Mimo podobiestw do New Age, organizacje wywodzce si zRuchu Nowej Myli mona zaliczy do
organizacji chrzecijaskich. Inne nazwy Ruchu Nowa Myl to: Ruch Nowej Myli (New Thought), Ruch
Nowego Ducha, Quimbyci.
24
P.Stawiski, Chrzecijaska nauka, w: Sekty, Studium socjologiczno-historyczne, Katowice 1993,
s.29-40; M.Libiszowska-towska, Kocioy izwizki wyznaniowe. May sownik, Warszawa 2001,
s.156-157; Eddy Mery Baker, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.43; Nauka
chrzecijaska, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.88-89; Christian Science,

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 221

grupa tego nurtu, powstaa w1879r., obecna take wPolsce; (2) Jedno (Szkoa Jednoci
Chrzecijastwa)25 twrcami byo maestwo Myrtle iCharles Fillmore (1854-1948)
grupa powstaa w1889r.; (3) Boska Nauka26, ktra zostaa zainicjowana w1889r.
przez Non Brooks, ajej rozwj zwizany jest zEmm Curtis Hopkins (1853-1925); (4)
Nauka Religijna (Nauka Umysu, Koci Nauki Religijnej),27 ktrej zaoycielem by
niejaki Ernest Holmes (1887-1960); (5) Nowa Myl Felta Evansa (1817-1889), ktry
by pastorem metodystycznym, uzdrowionym przez Quimbyego swoje idee czerpa
take od E.Swedenborga iKocioa Nowego Jeruzalem.
Wszystkie te ugrupowania, reprezentujce ruch Nowej Myli, kad nacisk na rol si
umysu wokrelaniu terapii sucej poprawie oglnego stanu danego czowieka. Umys
by uwaany za fundamentaln rzeczywisto, zo pojmowano jako zudzenie, za drog
do wyzwolenia zniego byo wytworzenie wsobie pozytywnych stanw umysu. Zo jest
wedug wyznawcw Nowej Myli jedynie stanem umysu, ktry moe ulec zmianie. Nurt
w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994,
s.95-104; Chrzecijaska nauka, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993,
s.105-106; W.Hanc. Christian Science, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1989-1998, t.III, s.275-277;
Sz. Benic, Przegld nowych ruchw religijnych wPolsce, w: E.Barker, Nowe ruchy religijne, Krakw 1997,
s.296-299; W.Somski, Wsplnoty para-chrzecijaskie, Warszawa 1997, s.12-21; A.Tokarczyk, Trzydzieci wyzna, Warszawa 1987, s.183-188; S.Gottschalk, The Emergency of Christian Science in American
Religious Life, Berkeley 1973; Christian Science, w: M.Elser, S.Ewald, G.Murrer, Leksykon religii od
Ado , Warszawa 1994, s.61; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.454-456;
M.Malherbe, Religie ludzkoci, Krakw 1995, s.287; Christian Science, w: G.J.Bellinger, Leksykon religii
wiata, Warszawa 1999, s.82-84; F.Ridenour, Jaka jest rnica?, Lublin 1994, s.99-106; Religie wiata
przewodnik encyklopedyczny, red. P.Alexander, Warszawa 1996, s.403; E.Grabczak-Ryszka, Stowarzyszenie
Chrzecijaskiej Nauki, w: Leksykon religioznawczy, red. W.Tyloch, Warszawa 1988, s.259; Scjentyci, w:
A.apiski, Historia religii. Sownik terminologiczny, Warszawa 1995, s.136-137; J.Vernette, New Age
uprogu ery wodnika, Warszawa 1998, s.69; T.Zdrojewski, Oszustwo Christian Science, Effatha 1996,
nr8(54), s.230-232; Stowarzyszenie Chrzecijaskiej Nauki, w: Quo vadis Nowa Ero? New Age wPolsce,
red. H.Kara, Warszawa 1999, s.290-291; Z.Pawowicz, Koci isekty wPolsce, Gdask 1996, s.292;
J.Kowalski, Wspczesne sekty ignozy. Neopoganizm inowa religijno, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie
oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993, s.33.
25
K.Brooks, Duch prawdy iduch faszu, Toru 1997, s.16-17; A.Zwoliski, Anatomia sekty, Krakw
1996, s.60; The Unity School of Christianity, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty
ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994, s.105-113; Fillmore Charles iMyrtle, w: C.V.Manzanares,
Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994, s.47; W.Hanc, Christian Science, w: Encyklopedia katolicka,
Lublin 1989-1998, t.III, s.275-276; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.466,
608; J.Vernette, New Age uprogu ery wodnika, Warszawa 1998, s.73, 83; P.Lochhaas, Co to s Religie
Wschodu, Bielsko-Biaa 1995. s.17.
26
P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.608.
27
Religious Science, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj
wyznawcw?, Lublin 1994, s.215-219; Cole-Whittaker Terry, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej
Ery, Warszawa 1994, s.35; Holmes Ernst, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994,
s.58-59; P.Occhiogrosso, Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999, s.608; J.Vernette, New Age uprogu
ery wodnika, Warszawa 1998, s.226.

222 Ireneusz Kamiski

ten wszelkie kwestie praw religijnych sprowadza do aspektw ludzkiego umysu bd


do boskoci drzemicej wkadym czowieku28. Tym samym bardzo akcentowa kwesti
roli pozytywnego mylenia, dziki ktremu mona przezwyciy wszelkie materialne
przeszkody, uleczy chorob izdoby bogactwo. Bg postrzegany jest tu jako Uniwersalny Umys, natomiast myl ludzka posiada moc uruchamiania jego potgi. Jedynym
problemem dla czowieka jest kwestia znajomoci metody dostpu do tej Uniwersalnej
Mocy29. Uwaa Boga za pewn ide opisujc jedno substancji wiata, by to zatem
monizm. P.P.Quimby, jako ezoteryk, by pomostem pomidzy okultyzmem aamerykaskim transcendentalizmem itym samym strywializowa myl unitarianina Ralpha
W.Emmersona30.
Kolejni prekursorzy New Age jeszcze bardziej bliscy mu ideowo ioddalajcy si
od chrzecijaskiego protestantyzmu to: Towarzystwo Teozoficzne Heleny Bawatskiej
(1831-1891), zaoone w1875r.31 iTowarzystwo Antropozoiczne, stworzone w1913r.
przez gnostyka Rudolfa Steinera (1861-1925). Znaczn rol przypisuje si tu rwnie
kontynuatorkom Bawatskiej: Alice Anna Bailey (Mrs AAB 1880-1949), zaoycielce
Szkoy Arkanw w1923r. iLucyfer Trust (obecnie Lucis Trust), oraz Annie Besant (18471933), ktra zaoya wIndiach w1909r. Zakon Gwiazdy Wschodu, na czele ktrego
mia stan nauczyciel izbawiciel wiata zwany Majtej. Bezporednim prekursorem
New Age by ruch kontrkultury lat 50. i60. XX w. Du rol woddziaywaniu na Now
Epok mia zaoony w1962r. Ogrd wFindhorn, pooony wpnocnej Szkocji.
Osoby mieszkajce wtej ekologicznej farmie zasyny zpowodu rzekomych kontaktw
zduchami rolin oraz stworzeniami takimi, jak elfy, trole itd. Podobn rol przypisuje
si Instytutowi Esalen, pooonemu wKalifornii wBig Sur, powstaemu w1961r. sta
si on matecznikiem psychologii transpersonalnej. Innymi, podobnymi instytucjami
powstaymi take wKalifornii jest Instytut Noetyki, zaoony w1973r. przez byego astronaut Edgara Mitchella, oraz Orodek Kena Keyesa, zaoony w1972r. Obie instytucje
zajmuj si badaniami nad ludzk wiadomoci.
Najwikszy wpyw na New Age miaa jednak twrczo Carla G.Junga, ktry wkrgach nowoepokowcw sta si legend, wspczesnym szamanem, wtajemniczonym
wmisteria. Jednoczenie uchodzi on za prawdziwego uczonego, ktry naukowo uprawomocni sakralny wymiar rzeczywistoci, jednoczc religi ipsychologi. Wrd rde
Nowej Epoki wymienia si take inspiracje gnostyczne, jednak warto zdawa sobie spraw
ztego, i istnieje dua rnica pomidzy gnoz staroytn apierwiastkami gnostycznymi
Nauka Umysu, w: G.A.Mather, L.A.Nichols, Sownik sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu,
konsultacja A.J.Schmidt, przekad uzupeni oraz zaopatrzy wpolski wstp naukowy, aneksy ibibliografi
I.Kamiski, wstp teologiczny A.Posacki, Warszawa 2006, s.317.
29
A.Siezieniewski, Czowiek wNew Age, w: Abc oNew Age, Tychy 2005, s.25.
30
A.Posacki, Ezoteryzm, okultyzm, inicjacja wstrukturze ruchu New Age, w: Abc oNew Age, red.
A.Biaows, Tychy 2005, s.44.
31
A.Waka, Rozumienie pojcia religii New Age na przykadzie Towarzystwa Teozoficznego, w: Age.
Idee iimplikacje, red. A.Waka, Szczecin 2005, s.41-55.
28

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 223

obecnymi wNew Age. Gnostyczne idee zprzeszoci stay si jedynie symbolami, ktre
wprosty sposb posuyy ruchowi New Age do wyjanienia iinterpretacji dzisiejszego
wiata32.
Oblicze New Age uksztatowaa take psychologia humanistyczna (Ruch Ludzkiego Potencjau) tzw. trzecia sia wpsychologii (po behawioryzmie ipsychoanalizie).
Psychologia transpersonalna (czwarta sia wpsychologii) jest kontynuacj psychologii
humanistycznej istanowi syntez wiedzy na temat dowiadcze duchowych ipsychologii. Termin transpersonalny rozumiany jest tu jako ludzkie denie do przekraczania
indywidualnych tosamoci. Psychologia transpersonalna inspirowana bya antropologi
kultury, psychologi Gestalt itradycjami religijno-filozoficznymi kultur azjatyckich oraz
uzupenia teori otakie tematy, jak: dowiadczenia mistyczne; potrzeby wartoci ostatecznych, np. zbawienie, sens narodzin imierci; przekraczanie wiadomoci wdowiadczeniach szczytowych. Poszerza rozumienie wiadomoci ostany snu ihipnozy po uyciu
narkotykw. Gosi za buddyzmem i przyczyn ludzkich cierpie jest dzielenie wiata
na: ja ireszta oraz uznaje, e najwaniejsze sfery psyche dotycz caej ludzkoci imaj
charakter sakralny33. Gwn ide psychologii personalnej jest Uniwersalny Umys,
Wysze Ja oraz kolektywna iindywidualna niewiadomo czowieka.
Jednym sowem: korzenie New Age bezsprzecznie tkwi nie tylko wreligiach orientalnych, ale take wkulturze protestanckiej.
2.2. Przemiany protestantyzmu
Protestantyzm jest zjawiskiem dynamicznie zmieniajcym swoj posta, plastycznym
cigle wytwarzajcym nowe grupy religijne inowe tendencje wstarych denominacjach,
wszystkie mniej lub bardziej ortodoksyjne wstosunku do chrzecijastwa. Moemy analizowa jego starsze formy iprzemiany, ktre wjakim stopniu wpyny na uksztatowanie
pogldw, ktre dzi nazywamy Now Er (swedenborgianizm, transcendentalizm, ruch
nowej myli (New Thought) itd.), ale take moemy obserwowa jego najnowsze ewolucje.
Nie chodzi tu tylko okryzys ierozj kostniejcego luteranizmu, np. wSkandynawii, czy
kryzys anglikanizmu, ale dotyczy to rwnie bardzo dynamicznego iekspansywnego ruchu
zielonowitkowego, ktry ju dzi uchodzi za czwart, odrbn ga chrzecijastwa
(obok katolicyzmu, prawosawia iprotestantyzmu). Ciekawe metamorfozy zaszy rwnie
wodprotestanckim ruchu unitariaskim. Przypatrzmy si wiec tym interesujcym nowym
zjawiskom iprzemianom wprotestantyzmie.
Niektrzy wyranie dostrzegaj idemaskuj przyswajanie przez nurt zielonowitkowy caych elementw zaczerpnitych ztych samych rde, co gwny nurt New Age,
S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005, s.25.
33
A.Kubiak, Jednak New Age, Warszawa 2005, s.60-61.
32

224 Ireneusz Kamiski

wzakresie ich wierze ipraktyk. Mona tu wymieni Ruch Wiary (ruch sowa wiary
zgwnymi liderami Kenneth Hagin iKenneth Copeland), ruch wstawiennikw, fal
zToronto (Toronto blessing), ruch prorocki, reformacj nowoapostolsk (Peter Wagner
iKocioy Vineyard John Wimber), czy tzw. III fal charyzmatyczn (neocharyzmatycy).
Wtych rnorodnych nurtach zielonowitkowych odchodzi si wrcz od klasycznych
dla protestantyzmu koncepcji opartych na Biblii, sowie, nauczaniu, kazaniach itd., na
rzecz muzyki, pseudo-mantrowania, wszelakiej cudownoci, uzdrowie czy pseudomistyki
(ju nie kazalnica znajduje si wcentrum ich kociow isal modlitewnych, lecz scena
zzespoem muzycznym, najczciej ocharakterze rockowym). Wierni ju nie wysuchuj
tradycyjnie dugich kaza opartych na Biblii, lecz uczestnicz wdugich modlitwach
neocharyzmatycznych zpadaniem na ziemi (tzw. usypianie), witym rolowaniem,
tacami mistycznymi iinnymi szokujcymi zjawiskami, majcymi by rzekomo oznak
szczeglnego dziaania Ducha witego. Jednak wrzeczywistoci s to klasyczne zjawiska
transowe, charakterystyczne dla szamanizmu. Wtych grupach ju nie modlitwa jzykami
typowa cecha zielonowitkowcw, ktra dla wielu jest ju dostatecznie ekscentryczna
iszokujca jest wana, lecz poszukiwanie kolejnych przejaww mocy czy koncentracja
na swego rodzaju wymuszaniu zjawisk cudownych. Skrajnymi przykadami s tu modlitwy oto, aby Bg wypeni zotymi plombami ubytki stomatologiczne czy modlitwy
opokrywanie si ludzi zotym pyem. S to ekstremalne elementy cudownoci wnurcie
tzw. ewangelii sukcesu/dobrobytu.
Mona zauway, i najwiksza krytyka zjawisk neocharyzmatycznych wypywa
zkonserwatywnego nurtu protestanckiego, czyli gwnie ze strony fundamentalistycznych baptystw, ktrzy upatruj wtych zjawiskach przejaww New Age, podstpnie
wprowadzanych do niektrych denominacji.
Richard Abanes, piszc wksice pod redakcj Waltera Martina baptysty ispecjalisty
od sekt wUSA stwierdza, e chrzecijastwo nie miao do czynienia zwpywem nauk
pozabiblijnych na tak skal, jak czyni to Ruch Wiary34, zwany take ruchem sowa wiary.
Niektrzy sdz, e jest to cz ruchu charyzmatycznego lub e sam ruch jest po prostu
ruchem charyzmatycznym. Abanes jednake uwaa, e jest to grupa, ktra propaguje
faszywego Jezusa, inn ewangeli iinnego ducha. Inni take nazywaj ich herezj, sekt,
transcendentalizmem lub gnostycyzmem, ktry propaguje zdrowie ibogactwo. Ruch
posuguje si bardzo podobn do ewangelicznej izielonowitkowej terminologi oraz
tyloma cytatami zBiblii na potwierdzenie swych racji, i wielu chrzecijan daje si zwie,
e jest to ruch ortodoksyjny (tj. chrzecijaski).
Autor ten przytacza wiele dziwnych doktryn, wktre wierz, np. jakoby Bg
stworzy wiat poprzez to, e zacz go sobie wyobraa wswoim umyle. Adam za
by istot skopiowan na wzr Boga iposiada wsobie cechy kobiety imczyzny, lecz
potem Bg je rozdzieli, tworzc mczyzn ikobiet. Adam by dokadn kopi Boga
std prosty wniosek, e Bg ma posta czowieka (180 cm wzrostu iok. 90 kg). Bg
34

R.Abanes, Ruch Sowa Wiary, w: W.Martin, wiat religii isekt, Warszawa 2004, s.586.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 225

take wyobrazi sobie Jezusa iwten sposb powoa go do ycia. Odkupienie nastpio
nie na krzyu, lecz wpiekle, gdzie przez 3 dni szatan poddawa mkom Jezusa. Bg
nie ma wstpu na ziemi, gdzie po grzechu Adama iEwy rzdzi wycznie szatan.
Twierdz, e naley pozytywnie wyznawa swoj wiar, np. jeli jestemy chorzy, naley
si modli jestem zdrowy, aby si wyleczy. Wierz, i wypowiadane sowa maj tak
wielk moc, e moe to zmieni rzeczywisto. Wedug nich cierpienie ichoroba jest
grzechem, apowodzenie finansowe musi spotka naprawd gorliwych wyznawcw,
poniewa Bg nie chce, aby jego wyznawcy yli wbiedzie. Wszelkie zo, ubstwo
ichoroby pochodz zawsze od szatana35.
David Hunt iT.A.McMahon konserwatywni baptystyczni protestanci wksice
oznamiennym tytule Zwiedzione chrzecijastwo ju w1985r. napisali, i antychrzecijaskie, czsto wrcz okultystyczne przekonania imetody zostay wcigu ostatnich
lat wbudowane wchrzecijastwo na skal wprost nieprawdopodobn. Tendencje te
znamionuje wdodatku alarmujce przyspieszenie. Podaj take, i napisali sw ksik
wcelu udokumentowania, i zwodzi daj si nie tylko liberalni chrzecijanie, ale take
konserwatywni. Wedug tych autorw nastpuje dzi odrodzenie szamanizmu (czarnoksistwo iliczne praktyki okultystyczne), ktry byskawicznie ogarnia wiat niechrzecijaski ichrzecijaski. Pod nazw szamanizm rozumiej wszelkie prby manipulowania
rzeczywistoci za pomoc rozmaitych technik wadania umysem nad materi, od alchemii iastrologii po pozytywne imoliwociowe mylenie. Zazwyczaj liderzy wsplnot protestanckich nie potrafi tych praktyk szamanistycznych zidentyfikowa isi im
przeciwstawi. Take ruch Nowej Ery stosuje narzdzia, ktre od dawna ju zadomowiy
si we wsplnotach protestanckich: podejrzane psychoterapie, wizualizacja, medytacje,
pozytywne wyznawanie, pozytywne imoliwociowe mylenie, hipnoza, medycyna holistyczna, techniki homoedukacyjne, techniki spod znaku motywacja/sukces.
Techniki manipulacji materi za pomoc siy umysu znajduj coraz szersze zastosowanie izmieniaj wiat od nauki imedycyny po psychologi ipedagogik. To, co niewierzcy wiat nazywa si umysu, wielu chrzecijan interpretuje jako wiar. Bezosobow
Si, okrelan przez okultystw jako Umys Wszechwiata lub Natura, wielu chrzecijan
uznao za nazw Boga. Zdolno wpywania umysem na materi nie uchodzi ju dzi
za zjawisko okultystyczne, ale za przejaw naturalnego, normalnego, cho nieograniczonego, potencjau ludzkiego, zktrego naley czerpa, stosujc prawa sukcesu. Istnieje
dzi caa rozbudowana ewangelia sukcesu/dobrobytu. Gosi si pogldy, e pozytywne
nastawienie iwiara to jedno ito samo, e wiara wsi umysu jest mniej wicej tym
samym, co wiara wBoga. Techniki New Age to nic nowego to stary znajomy szamanizm
iokultyzm znow naukow etykietk36. Autorzy ci mwi wprost o i n w a z j i m e t o d
itechnik rodem zNowej Epoki na rne wsplnoty ikocioy
p r o t e s t a n c k i e (zielonowitkowe, baptystyczne, metodystyczne iinne).
35
36

Tame, s.586-611.
D.Hunt, T.McMahon, Zwiedzione chrzecijastwo, WrocawKrakw 1994, s.14-15, 10.

226 Ireneusz Kamiski

Podkrelaj, e take psychologia transpersonalna (III sia wpsychologii), aszczeglnie


humanistyczna (IV sia), obejmuje cay wachlarz praktyk czarnoksiskich. Uwaaj, e
psychologia osigna status guru, apsychologowie ipsychiatrzy zpowag poddaj si
kultowi samego siebie imagii. Psycholodzy maj dzi stosowa techniki szamanistyczne,
np. si wyobrani, ktr myli si znatchnieniem imoc Ducha witego. Podobnie
rzecz si ma zwizualizacj, czyli tworzeniem obrazw wmylach (pozytywne obrazowanie). Take hipnoza, ktra od tysicy lat uznawana bya za integraln cz okultyzmu,
zostaa dzi uznana za naukow iposuguj si ni dzi psycholodzy. Podobnie techniki
uzdrawiania wspomnie iwewntrznego uzdrawiania budz silne wtpliwoci. Ruch
Wiary uwaa si za chrzecijask form ruchu pozytywnego wyznania.
Esencj szamanizmu jest wiara wprawa sterujce duchowymi siami (prawa te obowizuj nawet Boga), wadajcymi zkolei wiatem fizycznym, przez moc przyrodzon
wypowiadanego sowa. Nauk omodlitwie bagalnej zastpiono teori, e stosujc si
do pewnych regu gry, moemy zmusi Boga, by zrobi to, czego pragniemy. Gwna
przesanka technik okultystycznych mwi, i umys stwarza, kreuje rzeczywisto, co dzi
wlao si szerokim strumieniem do protestanckich wsplnot, ale te stao si rdzeniem
nowej fizyki inowej psychologii (transpersonalnej).
Idea tworzenia wumyle przejrzystego obrazu (wizualizacja), aby uzyska efekt
wwiecie fizycznym, nie jest pogldem chrzecijaskim (jest niebiblijna). Idea ta jest
obecna wliteraturze okultystycznej od najdawniejszych czasw istanowi podstawowe
narzdzie szamanistyczne. Jednak wizualizacji naucza si wkocioach, posuguj si ni
psychologowie wswoich terapiach inauczyciele spod znaku sukcesu imotywacji. Jest to
np. podstawowa technika wwewntrznym uzdrawianiu wspomnie czy nawet wsamym
uzdrawianiu na odlego.
Za mit naley take uzna, sprzedawan rzeszom ludzi przez tysice psychologw
ipsychiatrw zpozornie naukow etykiet, kolejn ide, ktra mwi oukrytym wnajgbszych pokadach ludzkiej duszy, nietknitym inieograniczonym potencjale, co odziane
wchrzecijask terminologi protestanckich grup iwsplnot jest niczym innym, jak
staroytnym szamanizmem37.
Autorzy ci twierdz wswym rzekomo chrzecijaskim kluczu e to szatan pragnie
wczowieku zaszczepi wiar, i moc pochodzi zwntrza czowieka, zjego wasnej duszy,
umysu, podwiadomoci (wewntrzny zasb). Nie jest to wic moc czy dary Ducha
witego, lecz przejaw ponadnaturalnych si mediw, szamanw, demonw czy zego
ducha. Take powstajce dziedziny medycyny holistycznej, zjej niekonwencjonalnymi
technikami, ktre od dawna praktykowano wszamanizmie, niepokoj tych autorw, cho
najbardziej przeraeni s niesychan akceptacj praktyk szamanistycznych wprotestantyzmie, podsuwanych pod psychologicznymi nalepkami. Podobnie, wspczesne formy
psychoterapii uwaaj za faszyw religi, ktra tylko udaje nauk.

37

Tame, s.32, 33, 35, 73, 99, 101, 108, 114.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 227

Wizualizacja (sterowanie obrazem, autoperswazj) jest staroytn technik magiczn ijedn znajskuteczniejszych metod kontaktowania si ze wiatem duchw wcelu
osignicia nadprzyrodzonej mocy, wiedzy czy uzdrowienia. Wizualizacja zdobywa
coraz wiksze uznanie wspoeczestwie wieckim oraz we wsplnotach protestanckich.
Polega na tworzeniu iutrzymywaniu wumyle wyrazistych obrazw wcelu uzdrawiania chorb, zdobywania bogactwa iwszelkiego manipulowania rzeczywistoci. Tych
samych technik nauczaj niektrzy chrzecijascy przywdcy, praktykujc je wimi
Jezusa inie rozpoznajc ich prawdziwej natury. Zwolennicy wizualizacji wKociele nie
chc przyzna, e stanowi ona rdze wierze orodowodzie okultystycznym idemonicznym jednoznacznie wrogich chrzecijastwu. Wizualizacja ma by drog do wejcia
wwiatopogld okultystyczny, niechrzecijaski. Stosujcy wizualizacj twierdz, e
nie jest to fantazja czy wyobrania, ale rzeczywisto stworzona przez umys, wktrej
mona manipulowa Bogiem, zmuszajc go do takiego anie innego dziaania poprzez
wyraziste obrazy wumyle. Uznano, e myl panuje nad wszystkim, asia mylenia,
pozytywnego albo negatywnego, pozwala tworzy lub niszczy rzeczywisto fizyczn.
Uwierzono, e wludzkiej myli isowach istnieje sia, ktra pozwala sterowa rzeczywistoci duchow imaterialn. Jest to bardzo zbiene zhinduizmem, gdzie sowo
mantra oznacza myloksztat. Ta szamanistyczna metoda zostaa przejta przez
psychologi humanistyczn itranspersonaln (spsychologizowany szamanizm). Pod
paszczem psychologii wkroczya rwnie do kociow, atake zostaa wykorzystana
wtechnikach sukcesu, motywacji oraz wowiacie iwychowaniu. Praktyka wizualizowania postaci Jezusa jest wedug tych autorw tym samym, co okultystyczne
postacie duchw przewodnikw. Podkrelaj, e te praktyki: (1) s niebiblijne, (2)
od tysicleci wystpoway wrozlicznych formach szamanizmu, (3) mamy wnich do
czynienia zczym wicej ni szamanizmem, (4) oddajc si im, otwieramy si na dziaania demonw. Wizualizowanie postaci Jezusa lub Boga jest de facto prb zmuszenia
Go do pojawienia si, nie za dowiadczeniem jego staej obecnoci. Tworzenie Jezusa
jako fantazji wumysach iupieranie si, e jest to prawdziwy Jezus oraz twierdzenie, e
rozmowa ztakim urojeniem naszej wyobrani jest doznaniem duchowym to idealny
przykad zwiedzenia.
Uzdrawianie wewntrzne iuzdrowienie wspomnie D.Hunt iT.A.MacMahon
take zalicza si do praktyk magicznych, szamaskich (podstaw tego systemu jest okultyzm Junga). Uzdrawianie wewntrzne, zwane uzdrawianiem pamici, zostao stworzone
przez on pastora episkopalnego, niejak Agnes Stanford, wlatach 50. i60. XX wieku.
D.Hund iT.A.McMahon38 twierdz, e uzdrawianie wspomnie zostao przejte zsekt
ruchu Nowej Myli. Pisz, e te idee usunito na pocztku XX w. zgwnego nurtu
protestantyzmu, przetrway jednak na jego obrzeach wekstremalnych grupach zielonowitkowych. Przyjto ostatecznie szamanistyczne pogldy na istot modlitwy. To Nowa
Myl wszczepia tezy szamanizmu wprotestantyzm.
38

A.de Lassus, New Age. Nowa religia?, Warszawa 1993, s.78-80.

228 Ireneusz Kamiski

Kontrowersj wzbudzaj take denia niektrych chrzecijan do dowiadczania Boej


mocy wuzdrowieniach fizycznych iemocjonalnych, pod ktrymi kryje si spsychlogizowany szamanizm. Otakie tendencje podejrzewaj Johna Wimbera iPetera Wagnera.
N o w a p s y c h o l o g i a g o s i e w a n g e l i p o c z u c i a s w o j e j w a s n e j
w a r t o c i i w j e j b r a k u w i d z i g w n y p r o b l e m c z o w i e k a, co nie
tylko nie znajduje potwierdzenia wBiblii, lecz jest zni sprzeczne Biblia gosi potrzeb
pokory iuniania swego ja (anie rozszerzania swej wiadomoci iswojego ja tak, aby
ogarno ca rzeczywisto ito tak, aby uwiadomi sobie swoj bosko).
Niejako na podsumowanie swoich rozwaa dodaj, e nie ma chyba wtpliwoci, e
znalelimy si wsamym rodku renesansu szamanizmu na skal wiatow, co wywiera
wpyw na kad dziedzin ycia, ale take na chrzecijan. Wzrasta tendencja akceptacji
przez protestantw idei odrodzonego okultyzmu, aprastaremu szamanizmowi nadano
pozory chrzecijastwa. Dodaj, e psychologia wduej mierze przeniosa si wdziedzin ducha itake lansuje techniki szamanistyczne. Psychologia ma by rzeczywicie
konkurencyjn religi, ktra rywalizuje zchrzecijastwem inie sposb pogodzi j
zchrzecijastwem. Autorzy ci okrelaj psychologi jako gwny nonik oszustwa39.
D.Hunt iT.A.McMahon podkrelaj, e a s p i r a c j e c z o w i e k a d o b o s k o ci tak akcentowane wNowej Epoce s bardzo star ambicj
l u d z k o c i i t o o n e s t a n o w i r d z e o k u l t y z m u i s z a m a n i z m u, s
e s e n c j r u c h u l u d z k i e g o p o t e n c j a u40.
Wprotestantyzmie obserwujemy przemiany take wruchu ariaskim, czyli unitariaskim. Doprowadziy one obecnie do liberalistycznego wolnomylicielstwa wtych
denominacjach, aniektre znich przeszy wrcz na pozycje buddyjskie, nowoepokowe,
wolnomylicielskie czy czysto teistyczne.
Analizujc sytuacj wrd amerykaskich Unitarian Uniwersalistw (ok. 300 tys.
wiernych), Alan W.Gomes zwraca uwag, e ta grupa religijna, do niedawno mao aktywna, zacza si dynamicznie rozwija. Unitarianizm wywodzi si zradykalnego skrzyda reformacji, ktre gosio zdecydowany antytrynitaryzm, nawizujcy do arianizmu.
Zwolennicy tego skrzyda reformacji uwaali si za prawdziwych chrzecijan, jednake
nie byli za takich uwaani przez innych. Pierwotnie unitarianie istnieli wPolsce, gdzie
okrelali siebie jako Jednota Mniejsza lub Bracia Polscy (zwani te arianami). Spotykano
ich rwnie wSiedmiogrodzie. Ich przywdc by Faust Socyn (1539-1604), Woch, ktry
wyemigrowa do Polski. Kwestionowali Trjc wit, bosko Chrystusa izastpcz ofiar
Jezusa na krzyu. Jednak ju wXVII w. emigrowali przez Niemcy iHolandi do Anglii
iUSA, gdzie zdobyli najwicej czonkw. Pocztkowo opierali si wswoim nauczaniu
na Biblii, aklasyczni unitarianie, F.Socyn wXVI, Anglik John Biddle (1615-1662) oraz
Amerykanin William E.Channing (1780-1842), opierali si ipodkrelali autorytet Biblii.
D.Hunt, T.McMahon, Zwiedzione Chrzecijastwo, WrocawKrakw 1994, s.116-117, 118,
121-122, 124, 138, 143, 149, 156, 158, 160, 161, 170, 208, 213, 181,189.
40
Tame, s.88.
39

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 229

Od poowy XIX w. mona jednak unich dostrzec stopniowe odchodzenie od chrzecijaskich korzeni iod Biblii. W1933r. podpisano Manifest Humanistyczny, apoowa
zjego sygnatariuszy bya duchownymi unitariasko-uniwersalistyczni, ktrzy nie skaniali si ju do wiary wBoga iwzbawienie czowieka, poniewa porzucili take deizm
jako taki, tym bardziej chrzecijastwo. Najwysz wartoci staa si dla nich pena
realizacja czowieka, oraz poszukiwanie pomylnego ycia tu iteraz. Do takiej ewolucji
unitarian przyczyniy si take wpywy wspomnianych wyej XIX-wiecznych transcendentalistw, zR.W.Emersonem na czele. Od XX w. unitarianie przestali uwaa si
za chrzecijan izaczli zblia do humanizmu ateistycznego. Przestali by herezj astali
si wyznawcami cakowicie niechrzecijaskiej filozofii. Nastpiy wtej grupie kolejne
zmiany iju wlatach po II wojnie wiatowej ich pastor, John H.Holmes zNowego Jorku,
przemianowa nazw zboru zUnitariaski Koci Mesjaszana na Koci Spoecznoci
Nowego Jorku. Ogosi Ghandiego najwikszym czowiekiem na ziemi iwswoistym
akcie synkretycznym asymilowa wita wikszych religii wiatowych, wprowadzajc je
do roku liturgicznego. Tym samym otworzy ruch na ludzi rnych religii ipogldw.
W.Gomez pisze, e do niektrych unitarian-uniwersalistw duchowo New Age
wydaje si pasowa najlepiej, take grupy neopogaskie ifeministyczne zaczy wywiera
znaczcy wpyw na t grup religijn. Autor ten przypomina sowa, ktre pady podczas
jej Zgromadzenia Oglnego: Stowarzyszenie Uniwersalistw-Unitarialistw jest czym
wyjtkowym whistorii Kocioa bdc prawdopodobnie jedyn czci Ciaa Chrystusa,
ktra sama zdecydowaa si opuci chrzecijastwo iogosia, e nie jest ju chrzecijask denominacj, ale stowarzyszeniem czcym rne religie41. Tak wic grupa ta
poprzez powoln ewolucj odesza od chrzecijastwa, wchodzc przynajmniej czciowo
wduchowo New Age idowiadczenia wielkich religii Wschodu.
Protestantyzm ze swej natury jest podatny na wszelkie podziay, herezje, sekty, nowatorstwa idziwactwa, wydaje si by cakiem bezbronny wobec tych wpyww, moe
za wyjtkiem swojego nurtu fundamentalistycznego. Jest to spowodowane tym, i protestantyzm jest po prostu zredukowanym katolicyzmem ito wduchu gnostycznym
wedug schematu scenariusza historii rozwoju idei przyjtego przez Ericka Voegelina.
Owa redukcja dotkna rwnie widzialn organizacj Kocioa, jego urzdy, posugujcych wnim ksiy, atake autorytet magisterium Kocioa, co bezporednio przeoyo
si na rozdrobnienie, zrnicowanie i,wkonsekwencji, na osabienie protestantyzmu.
Adwentystyczne przesanie moe prowadzi do akcentowania nieuprawnionego millenaryzmu iwyznaczania konkretnych dat koca wiata, za iluminizm zielonowitkowy
moe prowadzi do faszywego mistycyzmu jak podkrelano wyej.
Na zjedzie Amerykaskiej Akademii Religioznawstwa w1989r. Philips Lucas
zUniwersytetu Kalifornijskiego wSanta Barbara wdramatycznym przemwieniu zasugerowa, i ruch charyzmatyczny wchrzecijastwie iNew Age to po prostu rne przejawy
W.A.Gomes, Uniwersalizm unitariaski. (Dodatek E), w: W.Martin, wiat religii isekt, Warszawa
2004, s.747-768.
41

230 Ireneusz Kamiski

tego samego prdu duchowego. Wiele osb, zaczynajc wruchu charyzmatycznym, po


rozczarowaniu, stawao si zwolennikami duchowoci New Age. John Drane wyraa si
jasno, twierdzc, e metody itechniki niektrych nurtw ruchu charyzmatycznego s
podejrzanie podobne do praktyk okultystycznych iinnych stosowanych wNew Age.
Wielu protestanckich duchownych ikaznodziei naucza (ajest ich coraz wicej), e jeli
czowiek zastosuje si do zalecanych przez nich duchowych terapii, to bdzie zdrowy,
bogaty imdry. Ich krucjaty iprogramy TV wychwalaj nieustannie zalety wadzy ducha
iwoli nad rzeczywistoci materialn, sugerujc, i jeli posiada si wystarczajc wiar, to
mona zmieni wszystko. Przypomina to bardziej seminaria motywacyjne ni naboestwa
chrzecijaskie, cho zazwyczaj nikt ich mianem zwolennikw Nowej Ery nie nazywa42.
Ten sam autor susznie zauwaa, e program New Age jest wwielu kwestiach uderzajco zbieny zprogramem chrzecijastwa: troska owolno osobist idoskonao, pokj
isprawiedliwo, orodowisko, poznanie siebie, holistyczne spojrzenie na wiat. To s
kwestie, ktrym chrzecijanie take powinni si powica, albowiem s one elementem
przesania Jezusa Chrystusa. Rnica pomidzy chrzecijastwem anowoepokowoci nie
polega na spoecznych, ekonomicznych, politycznych czy ekologicznych oczekiwaniach
iambicjach, lecz na celach isposobach, wjakie mona je osign43.

3. Prawosawie aNew Age


Jak ju zaznaczono wyej New Age wyroso na kulturze przesiknitej chrzecijastwem, cho najbujniej zakwito na polu protestantyzmu (Stany Zjednoczone iEuropa
Zachodnia), mniej katolicyzmu. Chrzecijastwo nurtu prawosawnego zostao najmniej
dotknite wpywami tego typu ezoteryzmu, co zapewne posiada bezporedni zwizek
zpostaci samego prawosawia, czyli zjego stylem, rozumieniem iprzeywaniem wiary,
atake zjego duchowoci (mistyk) iwizj wiata (wiatopogldem).
Jakie zatem s charakterystyczne cechy prawosawia? Wida to ju wkoncepcji
postrzegania Boga, a l b o w i e m p r a w o s a w i e p o s t r z e g a W S Z Y S T K O
W B O G U, p o d c z a s g d y k a t o l i c y i p r o t e s t a n c i w i d z r a c z e j B O G A
W E W S Z Y S T K I M, ato oznacza, e aspekt eschatologiczny, liturgiczny, doksologiczny ikosmiczny ma przewag nad historycznym, spoecznym, gospodarczym ipolitycznym.
Wtej formie chrzecijastwa dominuje wic adoracja ikontemplacja oraz antycypacja
ycia niebiaskiego (anielskiego) ju tu na ziemi wane jest wic tylko to, aby chrzecijanin y ju tu na ziemi tak, jak wniebie. Doprowadza to do akcentowania idominacji
42
43

J.Drane, Co New Age ma do powiedzenie Kocioowi?, Krakw 1993, s.184.


Tame, s.186.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 231

ycia mistycznego, duchowego, za socjopolityczne zaangaowanie prawosawnych iich


Kociow jest zrelatywizowane, cho bez pomniejszenia jego znaczenia.
Takie podejcie zblia bardzo mocno prawosawnych do koncepcji iduchowoci, ktre
wystpuj wwielkich religiach orientalnych, gdzie wszystko jest skierowane wzawiaty,
czyli ku zjednoczeniu wierzcego czowieka ze Wszystkim: Jednoci ibosk, kosmiczn
energi, obecn immanentnie wkadej istocie.
Oczywicie, p r a w o s a w i e u t r z y m u j e j e d n o z n a c z n i e i z d e c y d o wanie oraz niewzruszenie nieskoczony iniezmierzony dystans
o d d z i e l a j c y B o g a i c z o w i e k a. Bg, jego istota, gbia jego istnienia, jego
wiato ibstwo pozostaje nieosigalne. Jednak Bg umoliwia chrzecijanom, poprzez
Sowo Wcielone Jezusa Chrystusa idziki Duchowi witemu, mieszkajcemu wich
sercach, uczestniczenie wjego wcielonych trjosobowych energiach. Boga znajduje si
tu tylko poprzez wieczne poszukiwanie anie poprzez spekulacje filozoficzne, czyli rozprawianie oJego istnieniu, naturze czy istocie. Tylko nieustann przemian pozwalamy
Bogu na stopniowe przebstwienie czowieka przez Ducha witego44.
3.1. Co to jest przebstwienie (theosis)?45
Prawosawie znatury jest blisze kulturze imentalnoci wschodniej ibardzo mocno
podkrela ide soteriologiczn, wktrej wiodce znaczenie posiada koncepcja przeb B.Franck, Leksykon New Age w100 kluczowych pojciach dla chrzecijan, Krakw 1997, s.177-179.
Interesujce spojrzenie na zagadnienie przebstwienia zawiera ksika Polaka zpochodzenia
Daniela A.Helminiak, Religion and the Human Science. An Approach via Spirituality, New York 1998,
p.59-160. Autor ten, odwoujc si do koncepcji Bernarda Lonergana SJ, mwi oczterech perspektywach:
1) pozytywistycznej bada czowieka iwiat, takim, jaki on jest, opierajc si na kryteriach empirycznych (to, co mona dotkn, zobaczy itd. poddane jest refleksji). Pytania: jak ludzie si zachowuj,
jak myl, jakie wartoci uznaj? Nauki empiryczne: psychologia, socjologia, antropologia itd.
2) filozoficznej bada czowieka wodniesieniu do dobra, prawdy ipikna, podejmuje kwesti sensu,
prawdy, dobra itd. poprzez racjonaln refleksj ifilozoficzne dowiadczenie. Np. systemy filozoficzne
Zachodu iWschodu, atake buddyzm, taoizm, New Age. Wartoci: jaki czowiek powinien by, jaki
jest sens icel jego ycia?
3) teistycznej bada czowieka jako stworzonego przez Boga-Stwrc, opierajc si na religijnym objawieniu. Teologie religijne, np. chrzecijaska, ydowska, muzumaska, hinduistyczna itd. Chodzi tu
oBoga jako oostateczne wyjanienie czowieka.
4) theotycznej (od grec. teosis przebstwienie). Bada czowieka jako stworzonego, by sta si Bogiem,
uczestniczy wBoej naturze. Czym czowiek ma si sta ijak to si stanie? Pytanie: jak stworzenia
przychodz do uczestnictwa wyciu Boga nie tracc odrbnoci.
Perspektywa pozytywistyczna jest najwsza, wyej stoi filozoficzna, jeszcze wyej teologiczna, anajwysz jest perspektywa teotyczna, czyli przebstwiajca.
Autor ten dokonuje prby rozrnienia udziau czowieka wboskoci za pomoc aski od realizacji
domniemanej, wrodzonej czowiekowi boskoci D.A.Helminiak, The Human Core of Spirituality. Mind
As Psyche and Spilit, New York 1996.
44

45

232 Ireneusz Kamiski

stwienia czowieka. Zgrubsza polega to na tym, i czowiekowi pogronemu wzu,


mierci, chorobie, samotnoci igrzechu Osobowy Bg udziela pomocy (aski), czyli
zupenie za darmo udziela zbawienia, awic ratuje go. Stan przebstwienia (grec. theosis
uczestnictwo wnaturze Boga) ludzkiej istoty to wniknicie we boskich energii, co
jest wyrazem prawosawnego Wschodu, azwaszcza prawosawnej teologii apofatycznej.
Wprawosawiu to Duch wity zajmuje naczelne miejsce wyciu duchowym, liturgicznym idogmatycznym, poniewa to ON pragnie przebstwi czowieka. Jeli to
Bg sta si czowiekiem poprzez wcielenie swego Syna to
d l a t e g o, a b y c z o w i e k s t a s i t a k i, j a k B g.
Podobnie jak wideologii New Age, chrzecijaska koncepcja przebstwienia czowieka zakada, i czowiek staje si po swej mierci, mwic wprost, bogiem ztakimi
boskimi atrybutami, jak: niemiertelno, niekoczce si szczcie, rado zcakowitego
spenienia si, wsplnota zinnymi, wsplnota zTrjjedynym Bogiem itd. cho ju za
ycia moe mie tego przedsmak. Taki jest cel, czyli takie jest przeznaczenie czowieka.
Podkreli naley jednoznacznie imocno, i to podobiestwo obu koncepcji (nowoepokowej ichrzecijaskiej) wystpuje jedynie powierzchownie, na paszczynie sw. Treciowo s to koncepcje cakowicie przeciwstawne, albowiem przebstwienie mwi otym,
e ludzko dostpuje go wsensie udziau wchwale wiecznoci Boga czowiek ma sta
si moc aski tym, czym Bg jest zmocy natury.
Mwic wprost wprzebstwieniu chodzi ostopniow iluminacje czowieka, awzasadzie caego kosmosu, dziki liturgii ipraktykowaniu sakramentw, ktre s instrumentem niezwykle uprzywilejowanym wstopniowej przemianie czowieka wobraz
Boga. Oczywicie pierwsza jest tu Eucharystia zaczyn niemiertelnoci, moc zmartwychwstaego Chrystusa. Eucharystia przekazuje wiernym, dziki Duchowi witemu, boskie energie, ktre przemieniaj ich na obraz ipodobiestwo Jezusa Chrystusa
wchwale, azkolei Chrystus jest obrazem ipodobiestwem oraz doskona ikon Ojca.
Stan przebstwienia ludzkiej istoty to wniknicie we boskich energii, co wyraa idea
prawosawnego Wschodu. Aby te energie mogy wnikn wchrzecijanina, musi si on
sta przezroczysty, transparentny dla tych boskich energii awic nasza ludzka wola
nie powinna ich blokowa czy odrzuca, ale znimi wspdziaa. Mistyka prawosawna
jest zgruntu trynitarna: wDuchu widzimy ispotykamy Syna, wnim za iprzez niego
Ojca, ktry jest rdem ikresem Trjcy, czyli rwnie rdem ikresem kadego istnienia,
take egzystencji czowieka iwogle wszystkiego46.
Inaczej, przebstwienie to dobrowolne dopuszczenie czowieka przez Boga do wspudziau wjego yciu iboskiej naturze. Przebstwiony chrzecijanin ukoca swego
ycia (jedynego, jakie posiada) bdzie mia zapewniony udzia wChwale Boej, lecz
zawsze pozostanie sob oddzieln osob. Chwaa Boa jest doskona Mioci, ktra
jest Istnieniem wpeni, anie jest bezosobow energi. Przebstwienie, czyli uczestnictwo
wBoej naturze, nie powoduje zaniku Boej odmiennoci itranscendencji czowiek po B.Franck, Leksykon New Age w100 kluczowych pojciach dla chrzecijan, Krakw 1997, s.177-179.

46

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 233

zostanie zawsze czowiekiem, sob, czyli kim innym ni Bg. Czowiek zostaje zBogiem
zjednoczony (komunia), ale nie zmieszany, wchonity czy utosamiony (fuzja) dalej
trwaj jako oddzielne byty.
Oczywicie koncepcja przebstwienia rni si cakowicie od koncepcji ubstwienia
czowieka wrnych sektach czy wNew Age. Duchowo imistyka prawosawna wpisane
s bardzo silnie wpodstawowe, ortodoksyjne prawdy chrzecijaskiej wiary (Trjca, Inkarnacja, misja Ducha witego, realizm sakramentw inieodzowno Kocioa), dlatego
te c a k o w i c i e r n i s i od proponowanych przez religie orientalne technik
idrg czy te praktyk zalecanych przez naszych Zachodnich new ageowcw47.
Przebstwienie wchrzecijaskiej teologii prawosawnej opiera si na tzw. s y n e r g i i. Jest to termin grecki oznaczajcy tyle co razem pracowa, wsppracowa z,
pomidzy wszystkich dzieli energie. Pojcie to wskazuje na interakcj pomidzy ask
idzieem czowieka na drodze osignicia przebstwienia. Bg iczowiek wsppracuj
zsob wsynergii dla zbawienia wiata, wcelu przemiany ludzkiego serca.
Tak pojmowana synergia nie ma nic wsplnego zrozumieniem tego terminu przez
wierzenia New Age. Zwolennicy tego nurtu posuguj si nim wzupenie odmiennym
znaczeniu. Dla nich jest to wspdziaanie wielu ludzi, czyli zlewanie si wielu energii
dla zrealizowania jakiego celu, ktry jest czym wicej, ale te iczym innym ni proste
zsumowanie poszczeglnych osb, skadnikw czy po prostu pojedynczych energii.
Gdy szereg osb wchodzi wkontakt, uprawiajc synergi, wwczas zich wspdziaania
powstaje co zupenie nowego, oryginalnego, co, czego nie mona przewidzie ani
przepowiedzie. Synergia doprowadza do powstania czego jakociowo wyszego ni
zsumowane dziaania pojedynczych ludzi. Suma dziaa poszczeglnych osb jest czym
mniejszym iinnym ni efekt synergicznej wsppracy.
New Age szczeglnie akcentuje to, co si zbiega, zlewa idopenia, co wpisuje si
wlogik holistycznego wszechwiata. Wten sposb przyczynia si do rozszerzenia swego
rodzaju kosmicznej harmonii, gdzie mikrokosmos czowieka jest odbiciem czy projekcj
makrokosmosu (niezhumanizowanego wszechwiata).
Natomiast chrzecijanie wiedz, e Bg iczowiek wsppracuj zsob wsynergii dla zbawienia wiata, wcelu przemiany czowieka. Jest to dla chrzecijan bardzo
prawdziwa ipikna prawda. Czsto te same pojcia uywane przez nowoepokowcw
ichrzecijan nie oznaczaj tego samego inie odsaniaj tych samych rzeczywistoci48. Tak
wic chrzecijaska synergia Boga iczowieka wdziele zbawienia zastpiona jest przez
nowoepokowcw synergicznym dziaaniem wielu najlepiej wszystkich ludzi, wcelu
osignicia nowej jakoci, urzeczywistnienia holistycznej jednoci, co jest dla New Age
synonimem zbawienia.
Dokument watykaski na temat New Age Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja
chrzecijaska nad temat New Age stwierdza wprost, i Nowa Era przedstawia ide fa47
48

Tame, s.179-180.
Tame, s.204-206.

234 Ireneusz Kamiski

szywego theosis przebstwienia, ktre mona osign przy pomocy jakiego przewodnika (spirytyzm?) izuyciem rnych serii technik nastawionych na otwarcie naszego
ukrytego, boskiego, potencjau. Gwna idea mwi: Bg ukryty jest obecny gboko
wnas samych. Jestemy bogami iodkrywamy nasz nieograniczon moc, eliminujc
warstwy nieautentycznej iluzji, im bardziej odkrywamy swj potencja, tym bardziej si
on realizuje. Nowa Era ywi przekonanie, i nie istnieje adna istota boska gdzie tam,
poza wiatem, realnie oddzielona od reszty rzeczywistoci. Pomys Boga wymylony
przez Junga to bg wewntrzny wczowieku tam go trzeba szuka.
Jednak autentyczne, prawdziwe, chrzecijaskie teosis nie nastpuje tylko dziki
naszym wysikom, ale zpomoc nieodzownej aski Boga49, ktry dziaa wnas iprzez
nas, co zakada podstawow wiadomo bycia niekompetentnym czy wrcz grzesznym
iwyklucza samowywyszanie si. Zakada to pokor czowieka, ktry swoj wol odstawia
na bok, zapraszajc do swojego ycia dziaanie Boga ijego energi. Przebstwiony czowiek wprowadzony jest wycie Trjcy witej doskonay przypadek rnoci wsercu
jednoci, raczej synergii ni stopienia si. Wszystko to jest jednak owocem osobowego
spotkania si, przyjcia oferty Jezusa Chrystusa, za ycie irelacja zJezusem jest czym
bardzo osobistym inie ogranicza si do poziomu wiadomoci nie jest jakim nowym
poziomem wiadomoci, lecz zakada przemian czowieka poprzez uczestnictwo wyciu
Boga, ktry jest zrnicowany wtrzech osobach. Nawet on nie jest prost Jedni.
Po m i d z y n o w o e p o k o w c a m i a c h r z e c i j a n a m i r y s u j e s i z a s a d n i c z a f u n d a m e n t a l n a o p o z y c j a p o m i d z y c z o w i e k i e m b o g i e m w e w n t r z n y m a p r z e b s t w i e n i e m5 0 . Zauwaa to rwnie Aleksander Posacki, piszc, i wedug autentycznej tradycji chrzecijaskiej czowiek jest powoany
do boskoci, ale pod pewnymi warunkami. Rozrnia si tu ubstwienie czowieka
znatury (bg wewntrzny) aprzebstwienie zaski (theosis). Myl rosyjska mwi oprzeciwstawieniu wantynomii: Bogoczowieczestwo iczowiekobstwo (W.Soowjow
ijego ucze F.Dostojewski). Ten sam autor bdc teologiem jednoznacznie wskazuje na
autora owej imitacji: Szatan imitujc prerogatywy Boga proponuje czowiekowi bosko
na skrty (rzekome ubstwienie znatury, zamiast przebstwienia zaski), co stanowi
jakby wewntrzn tre pokusy edenicznej51. Istnieje wic zasadnicza rnica pomidzy
chrzecijaskim Bogoczowieczestwem ignostycko-magicznym czowiekobstwem.
Czowiek pragnie idy do tego, aby by Bogiem, jednake dylemat polega na tym, i by
bogiem bez Boga iprzeciw Bogu lub bogiem przez Boga izBogiem52.
Jedna zgwnych prawd wiary chrzecijaskiej mwi jasno: aska Boa do zbawienia jest koniecznie potrzebna.
50
Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja chrzecijaska na temat New Age, Papieska Rada ds.
Kultury, Papieska Rada ds. Dialogu Midzyreligijnego, Pozna 2003, s.55-57.
51
A.Posacki, Psychologia iNew Age. Psychologiczne terapie czy okultystyczne inicjacje?, Gdask 2007,
s.21-22.
52
A.Posacki, Wprowadzenie do wydania polskiego, w: M.Introvigne, Powrt magii, Krakw 2005,
s.10-11.
49

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 235

Stanisaw A.Wargacki stwierdza wrcz, i obecne wNew Age akceptowanie faktu,


e jestemy bogami, nawizuje do chrzecijaskiej koncepcji przebstwienia theosis53.
Wodnikowa idea, e czowiek jest Bogiem rni si diametralnie od chrzecijaskiej
koncepcji przebstwienia, ktra przecie gosi, i przebstwienie dokonuje si dziki
dziaajcej wnas obecnoci Boej aski. Wodnikowe zbawienie wpojedynk, bez Boga,
jest form zrytualizowanej arogancji oraz narcyzmem pod postaci wielkodusznoci54.
Jak pisze A.Posacki, idea Bogoczowieczestwa ma sw podstaw wstworzeniu czowieka
na obraz ipodobiestwo Boga (Rdz 1,26-28). Ta idea zawarta jest we wpisanym wczowieka
obrazie Boym jako odwiecznym przeznaczeniu istoty ludzkiej do przebstwienia iycia
dwunaturowego ycia Boego (przez uczestnictwo wnaturze Boga) istworzonego (zgodnego ze stworzon natur czowieka), co oczywicie stanowi wrzeczywistoci jedno niepodzielne
ycie. Nie jest ono jednak pozbawione pewnej nieusuwalnej dwoistoci antropologicznej,
ktrej odpowiada teoria hylemorfizmu, nie bdca ani dualizmem, ani monizmem.
Gnostycka deifikacja czowieka (jako procesu naturalnego iniewymagajcego pomocy
czy daru aski), gboko wpisana wupad natur czowieka ibdca duchow pokus,
stanowi symetryczn alternatyw dla przebstwienia (theosis). Przeciwne Bogoczowieczestwu czowiekobstwo (czy czekobstwo) jest perversa imitatio, ktra odwouje si do
koncepcji boga wewntrznego, czyli naturalnej boskoci czowieka onieograniczonym
potencjale. Terminologia: Bogoczowieczestwa iczowiekobstwa bya stosowana
jak zaznaczono ju wyej wchrzecijaskiej filozofii rosyjskiej, gdzie spopularyzowa j
irozwin Wodzimierz Soowjow, zreszt niemal kady filozof czy teolog prawosawny
interpretowa j na swj sposb: F.Dostojewski, M.Bierdiajew, S.Buhakow uwaali,
e Bogoczowieczestwo jest odwieczne jako idealny prototyp czowieka wBogu iobraz
Boga wczowieku, za dla P.Evdokimowa jest to obraz analogii: przebstwieniu czowieka
odpowiada czowieczestwo Boga.
Czowiekobg, czyli czowiek-bg, jest zaprzeczeniem nie tylko Boga, ale iczowieka, przy czym nie chodzi tu tylko ospr zBogiem, ale jest to prba wygnania Go
zycia czowieka itego wiata. M.Bierdiajew uwaa, e jest to dziaanie satanistyczne,
poniewa przeciwko Bogu-Czowiekowi powstaje nie czowiek, ale czowiek-bg, ktry
zaj miejsce Boga. Odpowiednikiem takiej antropologii gnozy jest monizm czy holizm,
ktry zamazuje rnic pomidzy Bogiem iczowiekiem, atake midzy dobrem azem.
Rzekomy inieskoczony rozwj boskiej samowiadomoci czowieka, propagowany
wniezliczonych formach idealizmu niemieckiego (np. Hegel) ineognozy (np. Jung), to
faszywa deifikacja czowieka, co oznacza take nieograniczony, magiczny idemiurgiczny
woluntaryzm55. Wybr Chrystusa rodzi udzia wyciu Boym, anawet wjego naturze,
S.A.Wargacki, New Age, w: Sownik wiedzy oreligiach, red. K.Banek, Bielsko-Biaa 2007, s.570.
S.A.Wargacki, rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005, s.32.
55
New Age, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, t.1,
Radom 2009, s.30-31.
53

54

236 Ireneusz Kamiski

za Chrystus wswoim Bogoczowieczestwie, jeli spotka si zodpowiedzi czowieka na


zaproszenie do Boego ycia, obdarowuje czowieka boskoci. Jest to udzia wtajemnicy
Bogoczowieczestwa, gdzie Bogo-ludzie iBogo-ludzko staj si wpeni synami Boymi.
Jednake konieczne jest rozeznanie skonfliktowanych duchw, aby nie pomyli Bogoczowieczestwa zczowiekobstwem (1J 4,1-4). Szatan jako twrca kamstwa iuudy
realizuje si na sposb pozornej egzystencji pasoyta, ktry imituje Boga, take parodiujc
Go. Ta imitacja dokonuje si poprzez inwersj, zprzeciwnym znakiem, negatywnie, co
jest podstaw wszelkiej parodii. Std take p a r o d i a p r z e b s t w i e n i a w f o r m i e
samozbawienia czowieka iosignicia przez niego boskoci
s a m o d z i e l n i e (samoubstwienie)56.
3.2. Przebstwienie wpraktyce
Zdaniem Sergiusza Buhakowa, celem ycia chrzecijanina jest zdobywanie Ducha
witego, co jest tosame ze zjednoczeniem zChrystusem. yjcy wChrystusie s nosicielami Ducha witego, poznaj, e yj ju nie ja, ale yje we mnie Chrystus (Ga 2,20).
Fakt bycia nosicielem Ducha witego nie poddaje si opisowi, ale jest odczuwalny przy
kontaktach znosicielami Ducha jako wychodzca znich szczeglna moc duchowa jako
inne ycie, objawiajce si wnich wcielesnych granicach naszego ycia czowieczego.
Duch wity nie wciela si wczowieka, ale objawia siebie wczowieku. Tak ludzk osob
zupenie przezroczyst na dziaanie Ducha witego (pneumatofor) jest Matka Boa.
Nosiciele Ducha objawiaj, e Krlestwo Boe jest obecne wrd nas iwnas. Chrzecijan powinien poszukiwa wanie takiej pieczci Ducha witego, pneumaforycznoci,
co odpowiada posudze proroka wStarym Testamencie, aobecnie zwizane jest zposug
Chrystusa jako pomazaca Ducha witego Duch Paski nade mn (k 4,18; Iz 61,1).
Dzi wprawosawiu duchowni starcy, nosiciele Ducha witego, s prorokami chrzecijaskimi, aich posuga nie dotyczy tylko mczyzn (jak kapastwo), ale rwnie kobiet.
Nie jest ona take zwizana zhierarchi.
Pod koniec XVIII ina pocztku XIX w. y wielki nosiciel Ducha witego w.Serafin zSarowa. Zachowaa si relacja jego ucznia Motowiowa, jak to w. Serafin objawi
mu Ducha Boego wnim yjcego. Starzec, czyli w. Serafin, zajania jak soce, otoczony
olepiajcym blaskiem, acho dziao si to zim, Motowiow odczuwa ciepo, zapachy
iniebiask rado. Kiedy przemiana si skoczya, Serafin znowu znalaz si przed nim
wswojej zwykej postaci.
To oblicze Chrystusa janieje dla chrzecijanina iwskazuje mu drog ycia. Wchrzecijastwie nie moe by innej drogi, innego ideau ycia, jak tylko sta si podobnym
Chrystusowi a Chrystus wwas si uksztatuje (Ga 4,19). Ndzna ipusta wporw Antychryst, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm, t.1,
Radom 2009, s.61-62.
56

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 237

naniu ztymi obrazami jest ludzka samowola ipycha towarzyszca faszywym prorokom,
pozbawionym aski (np. Lew Tostoj). Koci jest Ciaem Chrystusa, azbawiajcy si
wKociele otrzymuj moc iycie Chrystusa, zostaj przebstwieni istaj si bogami wedug aski, sami staj si Chrystusami drugimi Chrystusami na wzr Jezusa Chrystusa.
Bg powstaje wzgromadzeniu bogw, porodku bogw sd odbywa. Przedziwny jest
Bg wswych witych. Bg Izraela (Ps 81,1). Oczywicie, istnieje nieprzebyta odlego
pomidzy Chrystusem itymi, ktrzy s Chrystusowi (Ga 5,24).
witymi przebstwionymi s Ci, ktrzy wysikiem swej aktywnej wiary imioci
zrealizowali wsobie podobiestwo Boe iprzez to ukazali wmocy obraz Boy, czym
przycignli do siebie obfit ask Bo. Wtym oczyszczeniu serca, poprzez wysiek duszy
iciaa, streszcza si droga zbawienia kadego czowieka, wktrym zamieszka Chrystus
ju nie ja yj, ale yje we mnie Chrystus (Ga 2,20). Wysiek duchowy jest twrczym
deniem czowieka do zdobycia mocy ienergii Ducha witego57.
Paul Evdokimow pisze, i Theosis stan przebstwienia istoty ludzkiej, jej przepojenia
Boymi energiami jest najwyszym celem de Kocioa Wschodniego. Antropologia
Wschodu jest ontologi przebstwienia, stopniowo dokonujcego si owiecenia istoty
kosmosu isamego czowieka. Dziki sakramentom iliturgii Koci staje si miejscem
metamorfozy, wiadczcej oyciu Boym wistocie ludzkiej. Pawowe przybranie za
synw wwietle teologii Janowej rozumiane jest tak, e to: Syn jest tym, wktrym
zamieszka Bg jedyny wTrjcy. Duch wity prowadzi nas do Ojca przez Jezusa Chrystusa, czynic wspuczestnikiem Jego Ciaa (Ef 3,6). w. Cyryl Jerozolimski podkrela,
e uczestniczcy wWieczerzy Paskiej staj si tego samego Ciaa iKrwi, co Chrystus.
Czowiek zostaje rzeczywicie przemieniony wChrystusie, wSowo Wcielone, proch
ziemi otrzymuje godno krlewsk [] iprzeistacza si wsubstancj Krla58.
Wedug teorii przebstwienia czowiek moe pozna jedynie Bo Chwa, Jego
niestworzone energie inieopisane wiato na Grze Tabor. Istota Boa jest jednak dla
czowieka nieosigalna. Niektrzy mogli widzie wiato Chrystusa iczcili j jako
wiato Przemienienia Taboru (Boskie niestworzone wiato), inni widzieli wiat cay
iwszystkie stworzenia wtej wiatoci idowiadczali ztego powodu wielkiej radoci. Te
niestworzone energie inieopisane wiato Gry Tabor widzieli trzej wybrani Apostoowie,
potem dostpio tego wielu innych, np. w. Tychom Zatoski, Ihumen Antoni Putiow
oraz dawni wielcy wici mowie, w. Symeon Nowy Teolog, w. Grzegorz Palamas.
Jezusa zgodnie ztym, co zapowiedzia zesa ludziom Ducha witego, ktry
dziaajc wwiecie udziela kademu zludzi zbawienia iprzebstwienia wsposb subiektywny, tak jak zbawienie iprzebstwienie wsensie obiektywnym zostao udzielone przez
Jezusa Chrystusa. Paszczyzn dziaania Ducha witego jest Koci isakramenty wite,
S.Buhakow, Prawosawie. Zarys nauki Kocioa prawosawnego, BiaystokWarszawa 1992, s.134138, 166-167.
58
P.Evdokimow, Poznanie Boga wtradycji wschodniej. Patrystyka liturgia iikonografia, Krakw 1996,
s.137-138.
57

238 Ireneusz Kamiski

nikt zludzi nie moe zbawi si bez udziau aski Boej, czyli zbawiajcej iprzebstwiajacej energii, udzielanej przez Ducha witego. aska jest jednak darem, iaby zadziaaa
wczowieku, musi by zjego strony wiadoma idobrowolna odpowied, przejawiajca si
we wsppracy czowieka zBogiem. T odpowiedzi s uczynki sprawiedliwoci, adziki
asce Boej, wierze idobrym uczynkom jestemy usprawiedliwieni59.
Ujmujc kwesti przebstwienia historycznie pierwszym, ktry zacz mwi ojej
podstawach by w. Ireneusz zLyonu, lecz jej rda odnajdujemy ju wNowym Testamencie. Koncepcja przebstwienia jest dzi postrzegana jako zwizana gwnie znauczaniem
Grzegorza Palamasa (1296-1356), ktry by jej zwieczycielem itwrc hezychazmu,
czyli oficjalnej mistyki prawosawia. Wzasadzie koncepcja przebstwienia nie jest
wycznie dobrem Kocioa prawosawnego, poniewa jest ona obecna wkatolicyzmie,
anawet szcztkowo wtradycji protestanckiej. Nie jest jednak dostatecznie eksponowana
wtych formach chrzecijastwa, szczeglnie wprotestantyzmie. Katolicyzm po Soborze
Watykaskim II jest bezkrytycznie zapatrzony wprotestantyzm, aprzecie prawosawie
take ma co do zaoferowania ijest blisze katolikom.
Wkatolicyzmie mwi si, co prawda, owspdziaaniu zask Bo nawet
protestantyzm mwi ouczestnictwie zbawionych wnaturze Boga zpowoywaniem si
na Pismo w. (2 P 1,4)60 ale nie mwi si odwanie oprawdzie przebstwienia moc
transcendentnego Boga. Chrzecijastwo na tym traci, anowoepokowcy zbijaj swj
duchowy kapita.

4. Zbawienie wchrzecijastwie iwNew Age


W o b u k o n c e p c j a c h: n o w o e p o k o w e j i p r a w o s a w n e j (w z a s a d z i e c h r z e c i j a s k i e j61) p u n k t d o j c i a j e s t t e n s a m (c z o w i e k
j a k o b g), l e c z i t o j e s t t u i s t o t n e o d m i e n n e s s p o s o b y
o s i g n i c i a t e g o c e l u. Przebstwienie czowieka dokonuje si nie moc czowieka ijego wymylnych technik, tak jak wNew Age, lecz moc zewntrzn. Bg sta
si czowiekiem po to, aby czowiek sta si bogiem tak nauczali Ojcowie Kocioa
ido dzi jest to akcentowane wteologii prawosawnej. Innym sformuowaniem jest:
A.Sarwa, Rzeczy ostateczne czowieka iwiata. Eschatologia Kocioa wschodniego, d 2002,
s.60, 134.
60
[] zostay nam udzielone drogocenne inajwiksze obietnice, abycie si przez nie stali uczestnikami Boskiej natury [].
61
Rne nurty chrzecijastwa owo prawosawne przebstwienie wyraaj inaczej, inaczej nazywaj, ale istota tego procesu jest zbliona:
katolicy wspdziaanie zask Bo,
protestanci wspudzia zbawionych wnaturze Boga (idea ta jest tu wyraona jzykiem biblijnym).
59

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 239

B g s t w o r z y c z o w i e k a s a m s w o j w o l , j e d n a k n i e m o e g o
z b a w i b e z w s p u d z i a u w o l i l u d z k i e j, czyli oznacza to, i osignicie
przebstwienia jest moliwe wmiosnym dialogu woli Boej iwoli ludzkiej.
Nowa Epoka przyjmuje za swoje gwne przesanie, e l u d z i e s b o g a m i z e
s w e j i s t o t y, z n a t u r y j e l i n i e z d o w i a d c z e n i a, chrzecijastwo
za naucza oczowieku ijego zniszczonej rasie, wypdzonej zraju. Biblia wymienia
13rodzajw podoci czowieka, np.: cudzostwo, chciwo, nieczysto, ipodkrela, i
pochodz one zwewntrz czowieka (Mk 7,21-23). Tam gdzie New Age widzi upionego
Boga Jezus Chrystus znajduje grzech. Inkarnacja (Jezus wcieli si wludzk natur,
iby idealnym, bezgrzesznym czowiekiem) pokazuje czowiekowi na zasadzie kontrastu
ogrom jego ubstwa poprzez ogrom koniecznej pomocy, jak musi otrzyma od Boga62.
Tylko zewntrzna osobowa sia Boga, ktry staje si czowiekiem, podnosi upadek
ludzi do swojego poziomu, czyli boskoci. Czowiek nadal jednak zachowuje swoj
odrbno itosamo. Tym samym osiga swoje powoanie, swj cel, do ktrego zawsze
zmierza iktrego pragn co te podkrela New Age ale ktrego nie mg osign
ani swym wysikiem, ani wymylnymi technikami nawet tymi najbardziej subtelnymi.
(1) Protestantyzm koncentruje si na idei czowieka przesiknitego zem, grzesznego,
ktrego natura jest cakiem zepsuta iktry do zbawienia bezwzgldnie potrzebuje pomocy Boga, aski. Protestantyzm konsekwentnie absolutyzuje ask Bo (ktr ikatolicy
uwaaj za niezbdn do zbawienia, ale odrzucaj ide samozbawienia) synne Lutrowe
tylko (sola gratia). Marcin Luter (1483-1546) gosi, i wola ludzka jest sptana przez
grzech (posuy si porwnaniem, e wola ludzka to osio juczne zwierz, na ktrym
siedzi albo Bg, albo szatan), itylko Bg wskazuje wybranych do zbawienia, tzw. predystynacja pojedyncza.
(2) Std dalsza konsekwencja wpewnych nurtach protestantyzmu pojawia si idea
predestynacji, zakadajca zgrubsza, e wzasadzie Bg moe zbawi czowieka nawet
wtedy, kiedy ten tego nie pragnie, aco gorsza, moe te potpi czowieka, nawet jeli ten
bardzo si stara ipragnie zbawienia kalwinizm (Jan Kalwin, 1509-1564). Zbawionych
ipotpionych wybiera Bg. Jest to doktryna tzw. podwjnej predestynacji.
(3) Te idee przybieraj czasami wrcz groteskow opraw. Np. zwolennicy synnego
quasi-protestanckiego proroka Wiliama Marriona Branhama (1909-1965), zwolennika
zielonowitkowizmu jednociowego (antytrynitarngo, tzw. jednociowcy), zwani te
branhamistami (branhamowcy), wierz wnauk otzw. nasieniu wa. Ot chodzi
oto, e Brahnam wierzy (adowiadczy licznych objawie aniow), i wraju Ewa, zdradzajc Adama, odbywaa take stosunki pciowe zwem szatanem. Rodzi wic dzieci
Adama iwa. Ludzie dziel si wic na dwa plemiona: wowe iBoe. Jedni s zrodzeni
zwowego nasienia, ainni zBoego. Ci zrodzeni znasienia Boego, s nieskalani przez
wiaroomny zwizek Ewy ito oni iich potomstwo bd dziedzicami ycia wiecznego.
Oczywicie, uczniowie Branhama s znasienia Boego, areszta ci co nie przyjli jego
62

D.R.Groothuis, Zaszamaniony Jezus, w: New Age, red. P.Macura, Krakw 1993, s.87.

240 Ireneusz Kamiski

posania musz widocznie by pokoleniem wowym. Potomstwo wowe jest wic


zgry skazane na potpienie.
Interesujc, specyficzn doktryn szerzc si wrd ewangelicznych protestantw
jest nauka mwica otzw. wiecznym zabezpieczeniu, zwana te raz zbawiony, na zawsze
zbawiony. Sprowadza si ona do tego, i czowiek, ktry cho raz wyciu nawrci si
na chrzecijastwo, wyzna Jezusa Chrystusa ustami, osiga przez to pewno zbawienia
inie moe utraci swojego stanu zbawienia nawet gdyby zdecydowanie pogry si
wgrzesznym yciu iodrzuci Jezusa Chrystusa. Wzasadzie doktryna ta jest uznana za
heretyck przez wikszo protestantw.
Wwietle doktryny podwjnej predestynacji moemy sobie np. wyobrazi paradoksalny casus satanisty-frustrata, ktry wyrzek si chrzecijastwa iChrystusa, podtrzymuje
konsekwentnie swoj decyzj, aitak trafi do nieba, poniewa taka jest wola Boa. Bdzie
zbawiony na si.
Starajc si pozostawa wgranicach synergii dziaania Boego iuczynkw ludzkich,
naley pamita rwnie oinnym skrajnym kierunku mylenia, autorstwa niejakiego Pelagiusza (ok. 360-ok. 430), ktry, przeciwstawiajc si w. Augustynowi, twierdzi, i natura
ludzka po grzechu Adamowym nie zostaa na tyle zdeprawowana, by mona byo mwi
ogrzechu pierworodnym wkadym czowieku. Pelagiusz twierdzi, e czowiek staje si
grzeszny dopiero wskutek przyzwyczajenia, ale zdrugiej strony moe tak wywiczy swoj
wol, i bdzie wstanie pokona grzech. By przekonany osile ijakoci ludzkiej natury,
wierzy, i natura ludzka, jako stworzona przez Boga, jest zdolna przezwyciy grzech
iosign wito. Konsekwentnie naucza wic, i to czowiek stawia lub moe postawi
pierwsze kroki ku zbawieniu, nawet cakiem niezalenie od aski Boga. Grzech Adama
by tylko zym przykadem ijego skutki nie przeszy na potomstwo pierwszych ludzi
wpostaci zepsutej natury. Rol Jezusa Chrystusa byo tylko danie dobrego przykadu,
aczowiek poprzez Jego naladownictwo sam moe si wyzwoli zgrzechu, ato dziki
temu, e znatury zosta stworzony jako majcy woln wol. Pelagiusz uwaa, e wola
czowieka jest samodzielna, niczym nie jest zdeterminowana, take przez Boga. Mwic
krtko, pelagianizm zaprzecza koniecznoci aski Boej dla zbawienia czowieka. Wtym
sensie New Age jest nowoczesnym pelagianizmem. Ten sposb mylenia potpiono jako
herezj ju wIV w.
Semipelagianizm nawizuje do pelagianizmu, lecz stara si zagodzi jego radykalne
tezy. Wedug semipelagianizmu wiara zaczyna si od aktu woli ze strony czowieka,
anastpnie docza do niej aska Boga. Czowiek wykonuje pierwszy krok wstosunku
do Boga, czyli czowiek sam dochodzi do wiary, anastpnie prowadzi go Bg. Osemipelagianizm oskarano tzw. molinizm, czyli pogldy goszone przez hiszpaskiego
jezuit, Ludwika de Molin (1535-1600), ktre charakteryzoway si optymizmem co
do natury ludzkiej.
Reakcj na molinizm by jansenizm, szerzony przez holenderskiego bp. Janseniusza
(1585-1638), ktry opierajc si na pogldach bajanistw, podkrela przyrodzon deprawacj czowieka iniezbdno aski, co zbliao jansenizm do teologii kalwiskiej.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 241

Spolaryzowane, odmienne postacie realizacji zbawienia wystpuj wprotestantyzmie


iNew Age, gdzie do gosu doszy przeciwstawne formy skrajnoci (wyraajce si wodmiennych tylko). New Age naiwnie ioptymistycznie absolutyzuje moc czowieka ijego
potencj oraz samozbawcze moce (tylko czowiek), za pesymistyczny protestantyzm
odmawia czowiekowi, mniej lub bardziej, wolnej woli, ktra jak sdzi mogaby
umniejszy wszechmoc Bo (tylko Bg, czyli tylko aska). Wywaona posta katolicko-prawosawna odrzuca obie formy skrajnoci (oba tylko), akcentujc zgodno
synergiczne wspdziaanie Boga iczowieka przy czym oferta Boga jest pierwotna
wstosunku do ewentualnej odpowiedzi czowieka. Prawosawne ikatolickie rozumienie
zbawienia czowieka plasuje si wzotym rodku.
Sposoby osignicia zbawienia (ratunku czowieka) wtych trzech analizowanych
formacjach (New Age, prawosawie/katolicyzm, protestantyzm) moemy zobrazowa
wtabeli.
formacja

1.
New Age

2.
katolicyzm/prawosawie

3.
protestantyzm

kondycja
czowieka

grzech czowieka izo


czowiek zosta zraniony natura czowieka zostaa
moralne nie istniej,
przez grzech ipotrzebuje cakiem zniszczona przez
istnieje tylko pewien stan Boej pomocy
grzech izo
ignorancji czowieka co
do jego wiadomoci, e
jest Jedni ie jest bogiem

status woli
czowieka

absolutyzacja,
ubstwienie woli
czowieka, czowiek
moe wszystko, jest
nieograniczony, nastpuje
optymistyczna inaiwna
deifikacja czowieka

czowiek zdolny jest


odpowiedzie na
uprzedni Bo ofert,
Bg oczekuje decyzji
czowieka iszanuje j
konsekwentnie, nawet
wtedy, gdy czowiek
odrzucajc Boga
skazuje si na potpienie
izatracenie; Bg
szanuje nasz wol inie
przekracza naszych granic

czowiek zosta
pozbawiony moliwoci
podejmowania wolnych
decyzji, pesymistycznie
posiada niewoln wol,
Bg musi zaingerowa
na si

zbawienie
/ ratunek
poprzez:

TYLKO techniki, czyli


uczynki czowieka, ale nie
tyle chodzi ozbawienie,
co otransformacj
czowieka, awzasadzie
caego spoeczestwa

SYNERGIA: aski
(uprzednie dziaanie
Boga) iuczynkw
(dziaanie czowieka),
Bg czowieka nie moe
zbawi bez wspudziau
jego woli; synergia =
wspdziaanie Boga
iczowieka

TYLKO aska (sola gratia)

242 Ireneusz Kamiski

status
czowiek pozby si
zbawionego iluzji odrbnoci,
czowieka
jest wiadomy swej
jednoci ze wszystkim,
ze wiatem, energi
ibogiem; jest wchonity
wJedno iwiadomy
swej boskoci
UBSTWIONY;
istnieje tylko jeden
byt; inno poza Ja
nie istnieje; osignicie
tego stanu moe trwa
duej ni jedno ycie,
awic czowiek moe tu
wykorzysta reinkarnacj

czowiek przebstwiony zostaje zBogiem


zjednoczony (komunia) uczestniczy wBoej
naturze, ale pozostanie zawsze czowiekiem isob,
oddzieln osob, take od innych ludzi; Bg rwnie
jest odmienny od czowieka, jest transcendentny
zewntrzny wstosunku do wiata; kim innym jest
osobowy Bg, kim innym jest zbawiony czowiek,
ktry take jest osob, przebstwienie rozpoczyna
si ju na ziemi, aczowiek jest rozliczany ze swego
jednorazowego ycia na sdzie ostatecznym

Protestantyzm jako nurt chrzecijastwa odszed cakiem od modelu czowieka zbawionego, ktry staje si bogiem zaski, bogiem zadopcji czyli jest przebstwiony
moc, energiami Boga (staje si synem Boym, ale zadopcji tak jak Jezus Chrystus,
ktry jest jednak Synem Boym znatury). Taki czowiek zachowujc swoj odrbno od
Boga iinnych ludzi, nadal dysponuje swoim czowieczestwem, posiada niemiertelno,
szczcie iswoist peni moe uczestniczy wwitoci iwiatoci, ktra pochodzi
od Osobowego Boga, ktry jest zewntrzny wobec wiata (transcendentny). Aby wtym
programie przebstwienia ludzi uczestniczy, naley p r z e s t a zbawia si swoimi
pomysami, technikami isposobami oraz zaufa temu, kto ten autorski projekt uratowania czowieka jako jego stworzyciel skonstruowa.
Jan Kowalski pyta: gdzie si podziaa odwaga pierwszych Ojcw Kocioa uobecnych duszpasterzy chrzecijaskich (katolickich iprotestanckich). Dlaczego mao
podkrelaj jedno typu chrzecijaskiego, oddajc pola jednoci typu New Age. Pyta
dalej: kto odwaa si gosi, e wito Wniebowzicia celebruje wMaryi pierwszym
ukoczonym stworzeniu przebstwienie, do ktrego przecie kady czowiek jest
przeznaczony. Dodaje, e wcelu wyjcia ku sympatykom New Age, trzeba odda
czowiekowi jego wspaniao, otworzy mu ogrom, dla ktrego zosta stworzony, bo
tak jak Maryja ku chwale Wniebowzicia czowiek jest zapraszany do bycia wsercu
Trjcy witej.
Monoteizm chrzecijaski nie jest dokadnie monolityczny, Bg chrzecijan jest bowiem komuni. Jest to tryteizm dla ydw iantropomorfizm dla muzumanw. Jednak
Trjca wita jest otwarta dla kadego czowieka Aby byli jedno, jak My jedno jestemy:
Ja wnich, aTy we Mnie. Rozumie to Rublow, gdy maluje sw ikon, gdzie trzej oczekuj
zaproszonego kadego czowieka. Jedno doskonaa midzy ludmi jest taka sama,

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 243

jak istnieje midzy Ojcem iSynem jedno trynitarna jest jednoci komunii, ale nie
stopienia si co prowadzioby do stagnacji63.

5. Wnioski ipostulaty chrzecijaska droga do boskoci czowieka


Dokument watykaski na temat New Age wramach rodkw zaradczych wobec
Nowej Ery stwierdza, e najprostsze znich, najoczywistsze, najpilniejsze inajskuteczniejsze bd te, ktre polegaj na czerpaniu ztego, co najlepsze wduchowym dziedzictwie
chrzecijastwa. Chrzecijastwo posiada ugruntowane tradycje medytacji iduchowoci,
ktre mona by udostpni poprzez odpowiednie kursy czy moliwo pobytu osb
wieckich przez jaki czas wzakonach64.
Katolicy, atym bardziej protestanci, powinni czerpa zbogatego dorobku prawosawia
poniewa wprawosawnym rozumieniu chrzecijastwa iwprawosawnym sposobie
wyraania wiary drzemi ogromne, niewykorzystane zoa. Mona duo nauczy si od
gboko wierzcych prawosawnych chrzecijan iwykorzysta to do lepszego zrozumienia
wiata dalekowschodniego. Dotyczy to tym bardziej dugiej, wsplnej tradycji wschodniej
niepodzielonego Kocioa.
Oczywicie, nawet jeli midzy prawosawnymi areligiami orientalnymi istniej
nieprzezwycialne niezgodnoci, awzasadzie przepa nie do pokonania (np. panuje
tam monizm ipanteizm dlatego te religie wzasadzie s ateistyczne, nieuznajce
Osobowego Boga), to itak prawosawie pomaga nam te religie take New Age zrozumie, aco najwaniejsze o d n a l e w a c i w e r o d k i z a r a d c z e wobec
sukcesw tego potnego prdu religijno-kulturowego.
Rozumiem to wten sposb, e m o n a z a p o y c z y w i e l e o d t r a d y c j i
p r a w o s a w i a, s z c z e g l n i e t y c h, k t r e s w s p l n e d l a o b y d w u
t r a d y c j i c h r z e c i j a s k i c h, a l e n i e s z b y t w y e k s p o n o w a n e w k a t o l i c y z m i e, np. odpowiedni jzyk isystem poj, ktrym bdziemy mogli wsposb
niezwykle wiey itwrczy, atake bardziej adekwatny, wyrazi chrzecijaskie prawdy
wiary wten sposb, aby byy bardziej zrozumiae iatrakcyjne dla ateizujcej, sekularyzujcej inewageujcej si kultury Zachodu. Podobna sytuacja zachodzi wprzypadku
koncepcji przebstwienia, albowiem ta tradycja jest rzeczywicie wsplna dla prawosawia ikatolicyzmu, co wynika zfaktu, e historycznie siga swymi korzeniami czasw
niepodzielonego chrzecijastwa.
J.Kowalski, Wyzwanie stawiane chrzecijastwu przez New Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie
oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993, s.133-134.
64
Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja chrzecijaska na temat New Age, Papieska Rada ds.
Kultury, Papieska Rada ds. Dialogu Midzyreligijnego, Pozna 2003, s.79.
63

244 Ireneusz Kamiski

Wtym dziaaniu gwnym celem byoby wytrcenie nowoepokowcom ich gwnego


ora, jakim jest idea podkrelania iwskazywania na drzemic wczowieku bosko.
C h r z e c i j a s t w o p o s i a d a s w o j n i e z a l e n , i n t e g r a l n i r a c j o n a l n w i z j , w s k a z u j e, w j a k i s p o s b c z o w i e k i l u d z k o m o e
o s i g n n i e m i e r t e l n o , s z c z c i e i d o j d o p e n i c z o w i e c z e s t w a, c z y l i d o b o s k o c i c z o w i e k a. N ajbardziej istotne jest tu to, e
jest to droga prawdziwa ibardziej atrakcyjna dla czowieka, ktry nie musi si rozpywa
we wszechogarniajcej Jedni, aby osign zbawienie, poniewa moe zachowa swoj
tosamo, odrbno iosobowo.
Jan Kowalski za B.Bastaian susznie uwaa, e chrzecijastwo nie moe si
ogranicza jedynie do wskazywania na to, co wNew Age jest niezgodne znauczaniem
Kocioa ijego praktyk. Chrzecijanie powinni raczej pyta, co Duch wity chce im
na progu trzeciego tysiclecia przekaza przez ten ruch65.
Bogdan Ferdek pisze, i rozwj chrzecijaskiej myli teologicznej nastpowa rwnie
wkonfrontacji zrnymi bdami teologicznymi66.
Na koniec warto doda za Edwardem Stakiem, i ostateczny bilans zyskw istrat
zmagania si chrzecijastwa zfaszyw gnoz na przestrzeni XX wiekw jest jednoznacznie dodatni dla Kocioa, asamo spotkanie zgnoz nieustannie wzywa do odnajdywania
tosamoci ido utrzymania si wnurcie cywilizacyjnego ikulturowego postpu67.
Bibliografia
Abanes R., Ruch Sowa Wiary, w: W.Martin, wiat religii isekt, Warszawa 2004.
Antychryst, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm,
t.1, Radom 2009.
Barker E.M., w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Berlinger G.J., Leksykon religii wiata, Warszawa 1999.
Benic Sz., Przegld nowych ruchw religijnych wPolsce, w: E.Barker, Nowe ruchy religijne,
Krakw 1997.
Brooks K., Duch prawdy iduch faszu, Toru 1997.
Buhakow S., Prawosawie. Zarys nauki Kocioa prawosawnego, BiaystokWarszawa 1992.
Christian Science, w: G.J.Bellinger, Leksykon religii wiata, Warszawa 1999.
Christian Science, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj
wyznawcw?, Lublin 1994.
65
J.Kowalski, Wyzwanie stawiane chrzecijastwu przez New Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie
oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993, s.130.
66
B.Ferdek, New Age oJezusie Chrystusie, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec,
Olenica 1993, s.84.
67
E.Staniek, Dowiadczenie Kocioa wspotkaniu zgnoz, w: New Age. Pseudoreligia, red. S.Dobrzanowski, Krakw 1994, s.37.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 245

Christian Science, w: M.Elser, S.Ewald, G.Murrer, Leksykon religii od Ado , Warszawa 1994.
Chrzecijaska nauka, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993,
s.105-106.
Cole-Whittaker Terry, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
de Lassus A., New Age. Nowa religia?, Warszawa 1993.
Dobrzanowski S., New Age zagroeniem iwyzwaniem dla chrzecijan, w: New Age. Pseudoreligia, red. S.Dobrzanowski, Krakw 1994.
Drane J., Co New Age ma do powiedzenia Kocioowi?, Krakw 1993.
Elser M., Ewald S., Murrer G., Leksykon religii od Ado , Warszawa 1994.
Encyklopedia Nowej Ery, red. S.Bednarek, J.Jastrzbski, Wrocaw 2008.
Evdokimow P., Poznanie Boga wtradycji wschodniej. Patrystyka, liturgia iikonografia, Krakw
1996.
Ferdek B., Idea zbawienia wNew Age, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red.
I.Dec, Olenica 1993.
Ferdek B., New Age oJezusie Chrystusie, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age,
red. I.Dec, Olenica 1993.
Fillmore Charles iMyrtle, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Franck B., Leksykon New Age w100 kluczowych pojciach dla chrzecijan, Krakw 1997.
Gomes W.A., Uniwersalizm unitariaski. (Dodatek E), w: W.Martin, wiat religii isekt,
Warszawa 2004.
Gottschalk S., The Emergency of Christian Science in American Religious Life, Berkeley 1973.
Grabczak-Ryszka E., Stowarzyszenie Chrzecijaskiej Nauki, w: Leksykon religioznawczy, red.
W.Tylach, Warszawa 1988.
Groothuis D.R., Zaszamaniony Jezus, w: New Age, red. P.Macura, Krakw 1993.
Hanc W., Christian Science, w: Encyklopedia katolicka, Lublin 1989-1998, t.III, s.275-277.
Helminiak A.D., Religion and the Human Science. An Approach via Spirituality, New York
1998.
Helminiak A.D., The Human Core of Spirituality. Mind As Psyche and Spilit, New York 1996.
Holmes E., w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Hunt D., McMahon T., Zwiedzione chrzecijastwo, Wrocaw-Krakw 1994.
Jezus Chrystus dawc wody ywej. Refleksja chrzecijaska na temat New Age. Papieska Rada
ds. Kultury. Papieska Rada ds. Dialogu Midzyreligijnego, Pozna 2003.
Kara H., Ezoteryzm anauka, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005.
Koci Nowego Jeruzalem (KNJ), Swedenborgianizm (CNJ), w: G.A.Mather, L.A.Nichols,
Sownik sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, konsultacja A.J.Schmidt, przekad
uzupeni oraz zaopatrzy wpolski wstp naukowy, aneksy ibibliografi I.Kamiski, wstp
teologiczny A.Posacki, Warszawa 2006.
Kowalski J., Wspczesne sekty ignozy. Neopoganizm inowa religijno, w: Zudzenia Nowej
Ery. Teologowie oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993.
Kowalski J., Wyzwanie stawiane chrzecijastwu przez New Age, w: Zudzenia Nowej Ery.
Teologowie oNew Age, red. I.Dec, Olenica 1993.
Kubiak A., Jednak New Age, Warszawa 2005.
Leksykon religioznawczy, red. W.Tyloch, Warszawa 1988.

246 Ireneusz Kamiski

Libiszowska-towska M., Kocioy izwizki wyznaniowe. May sownik, Warszawa 2001.


Lochhaas P., Co to jest Ruch New Age, Bielsko-Biaa 1993.
apiski A., Historia religii. Sownik terminologiczny, Warszawa 1995.
Malherbe M., Religie ludzkoci, Krakw 1995.
Manzanares C.V., Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Masson H., Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993.
Mather G.A., Nichols L.A., Sownik sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, Konsultacja A.J.Schmidt, przekad uzupeni oraz zaopatrzy wpolski wstp naukowy, aneksy
ibibliografi I.Kamiski, wstp teologiczny A.Posacki, Warszawa 2006.
McDowell J., Stewart D., Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin
1994.
Nauka chrzecijaska, w: C.V.Manzanares, Prekursorzy Nowej Ery, Warszawa 1994.
Nauka Umysu, w: G.A.Mather, L.A.Nichols, Sownik sekt, nowych ruchw religijnych
iokultyzmu, konsultacja A.J.Schmidt, przekad uzupeni oraz zaopatrzy wpolski wstp
naukowy, aneksy ibibliografi I.Kamiski, wstp teologiczny, A.Posacki, Warszawa 2006.
New Age, w: A.Posacki, Encyklopedia zagroe duchowych. Mistyka, ezoteryzm, okultyzm,
t.2, Radom 2009.
New Thought, w: H.Masson, Sownik herezji wKociele katolickim, Katowice 1993.
Occhiogrosso P., Sekty, religie, wyznania, Warszawa 1999.
Pawowicz Z., Koci isekty wPolsce, Gdask 1996.
Posacki A., Ezoteryzm, okultyzm, inicjacja wstrukturze ruchu New Age, w: Abc oNew Age,
red. A.Biaows, Tychy 2005.
Posacki A., Psychologia iNew Age. Psychologiczne terapie czy okultystyczne inicjacje?, Gdask
2007.
Posacki A., Wprowadzenie do wydania polskiego, w: M.Introvigne, Powrt magii, Krakw
2005.
Religie wiata przewodnik encyklopedyczny, red. P.Alexander, Warszawa 1996.
Religious Science, w: J.McDowell, D.Stewart, Oszukani. Wco wierz kulty ijak przycigaj
wyznawcw?, Lublin 1994.
Ridenour F., Jaka jest rnica?, Lublin 1994.
Rouvillois S., New Age kultura ifilozofia, Krakw 1996.
Sarwa A., Rzeczy ostateczne czowieka iwiata. Eschatologia Kocioa wschodniego, d 2002.
Scjentyci, w: A.apiski, Historia religii. Sownik terminologiczny, Warszawa 1995.
Siemieniewski A., Czowiek Nowej Ery, w: Zudzenia Nowej Ery. Teologowie oNew Age, red.
I.Dec, Olenica 1993.
Siemieniewski A., Czowiek wNew Age, w: Abc oNew Age, red. A.Biaows, Tychy 2005.
Somski W., Wsplnoty para-chrzecijaskie, Warszawa 1997.
Staniek E., Dowiadczenie Kocioa wspotkaniu zgnoz, w: New Age. Pseudoreligia, red.
S.Dobrzanowski, Krakw 1994.
Stawiski P., Chrzecijaska Nauka, w: Sekty. Studium socjologiczno-historyczne, Katowice
1993.
Stowarzyszenie Chrzecijaskiej Nauki, w: Quo vadis Nowa Ero? New Age wPolsce, red.
H.Kara, Warszawa 1999.

Przebstwienie kontra transformacja czowieka wbosk samowiadomo 247

The Unity School of Christianity, w: McDowell J., Stewart D., Oszukani. Wco wierz kulty
ijak przycigaj wyznawcw?, Lublin 1994.
Tokarczyk A., Trzydzieci wyzna, Warszawa 1987.
Tomczak R., Bezdroa New Age, Zielona Gra 1994.
Vernette J., New Age uprogu ery wodnika, Warszawa 1998.
Waka A., Rozumienie pojcia religii New Age na przykadzie Towarzystwa Teozoficznego, w:
Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka, Szczecin 2005.
Wargacki S.A., New Age, w: Sownik wiedzy oreligiach, red. K.Banek, Bielsko-Biaa 2007.
Wargacki S.A., rda inatura ruchu New Age, w: New Age. Idee iimplikacje, red. A.Waka,
Szczecin 2005.
Zdrojewski T., Oszustwo Christian Science, Effatha 1996, nr8(54).
Zwoliski A., Anatomia sekty, Krakw 1996.

Deification against mans transformation in divine self-consciousness.


Soteriology of main Christian trends and esoteric self-salvation
in the New Age
Author compares concepts of mans salvation in New Age (self-deification) with Christianity, discerning between Protestantism (salvation only by grace), and Catholicism with Eastern
Orthodoxy (synergy of mans and Gods activity works and grace). He emphasizes abig immunity of Eastern Orthodoxy, as Eastern Christianity, against influences of New Age, which
takes its inspiration from eastern religions. He reveals connections between Protestantism
and New Age, which appears as anew historical epoch (New Renaissance), coming from the
culture of Protestantism (the West), besides inspirations from religions of the East. Acure for
the expansion of the New Age ideology may be turning of Christians to the tradition of the
Church Fathers, especially to their teaching on deification (theosis) of man by divine energies,
summarized by the statement of St. Irenaeus: God became Man so that man can become god.

Noty oautorach

Ks. Janusz Bujak ur. 21.08.1967 wWejherowie, samodzielny pracownik Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego, specjalizacja wzakresie eklezjologii prawosawnej
iantropologii dokumentw dialogw ekumenicznych, kierownik studiw podyplomowych
zteologii wKoszalinie.
Imelda Chodna doktor filozofii, adiunkt Katedry Filozofii Kultury Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II. W2002 roku ukoczya studia filozoficzne wKUL. Jej
zainteresowania naukowe obejmuj zagadnienia zwizane zfilozofi kultury icywilizacji, filozofi edukacji, sztuk retoryki. Autorka hase wPowszechnej encyklopedii filozofii oraz licznych
artykuw naukowych, wktrych omawiane zagadnienia ujmowane s zperspektywy filozofii
realistycznej.
Mariusz Gajewski SJ doktor nauk humanistycznych. Interesuje si rnicowaniem oddziaywa psychokorekcyjnych wzgldem osb spoecznie niedostosowanych iwykolejonych.
Twrca jednego zpierwszych Orodkw informacji onowych ruchach religijnych wPolsce.
Autor publikacji powiconych pedagogice, psychologii, sektom iNew Age:Sekty religijny
supermarket. Krtki poradnik psychologiczny (2001); Satanizm wPolsce ina wiecie (2002); Nowe
ruchy religijne isekty. Midzy zbawieniem adestrukcj (2002); Sekty inowe ruchy religijne (2009);
Satanizm. Historia, kontrowersje, pytania (2010).
Ireneusz Kamiski prawnik, absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu. Autor
kilkudziesiciu artykuw nt. sekt inowych ruchw religijnych. Polski konsultant naukowy
iautor wstpu naukowego oraz uzupenie do: Sownika sekt, nowych ruchw religijnych iokultyzmu, red. G.A.Mather, Warszawa 2006. Jest on take twrc polskojzycznej bibliografii na
temat sekt.
Henryk Kiere dr hab. prof. KUL. Kierownik Katedry Filozofii Sztuki na Wydziale Filozofii
KUL. Oprcz filozofii sztuki, stanowicej gwny przedmiot pracy naukowej, zajmuje si teori
poznania, filozofi spoeczn, filozoficznymi podstawami kultury (humanistyki, pedagogiki)
oraz najnowszymi trendami wfilozofii (postmodernizmem).

250 Noty oautorach

Justyna Kroczak mgr, doktorantka wZakadzie Historii Filozofii, Instytut Filozofii, Wydzia
Humanistyczny, Uniwersytet Zielonogrski, al. Wojska Polskiego 71a, 65-762 Zielona Gra.
Micha uczyski magister filologii polskiej, doktorant na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Jagielloskiego wKrakowie. Zainteresowania naukowe: leksykologia, leksykografia,
etnolingwistyka.
Viara Maldjieva prof. dr hab., pracuje wInstytucie Filologii Sowiaskiej Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu. Obszary jej slawistycznych bada konfrontatywnych to: skadnia
isemantyka; sowotwrstwo, frazeologia ileksykografia. Przedmiotem jej bada jest rwnie
analiza semantyczna ipragmatyczna tekstw nowych ruchw religijnych.
Anna Nowakowska (Biaows) dr, filozof i publicystka; autorka hase do Powszechnej encyklopedii filozofii np. New Age (Lublin 2006), Steiner Rudolf (Lublin 2008); pod jej redakcj
ukazay si m.in.: Mirae New Age (2008), Abc o New Age (2005); autorka konspektw do
filmw z serii Jarmark cudw i wielu publikacji popularnonaukowych w zakresie nowych
ruchw religijnych; w latach 2007-2010: sekretarz oglnopolskiego kwartalnika informacyjno-profilaktycznego Sekty i Fakty; w obszarze jej zainteresowa badawczych ley antropologia
filozoficzna, filozofia kultury i problematyka New Age. e-mail: nowakowska@maternus.pl.
Aleksander Posacki SJ (ur. 1957) jezuita, teolog katolicki, filozof, wykadowca akademicki,
doktor habilitowany teologii (KUL), doktor filozofii (Uniwersytet Gregoriaski Rzym), profesor Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum (Wydzia Filozoficzny Instytut
Kulturoznawstwa), wykadowca na Wydziale Teologii KUL (Instytut Teologii Duchowoci
KUL Katedra Teologii Duchowoci Katolickiej). Czonek zwyczajny Polskiego Stowarzyszenia Teologw Duchowoci. Badacz, ekspert iwykadowca wszerokim obszarze tematycznym
historii duchowoci ihistorii mistyki, nowych ruchw religijnych isekt oraz problematyki
ezoteryzmu iokultyzmu.
Micha Rozmys urodzony w 1990 roku. Zamieszkay w Lublinie. Studiuje w Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawa II na kierunkach: filologia polska oraz Midzywydziaowe Indywidualne Studia Humanistyczne, w ramach ktrych realizuje program filologii
romaskiej zelementami kulturoznawczymi. Jego zainteresowania badawcze skupiaj si na
dziedzinie literaturoznawstwa (zwaszcza epoki romantyzmu, wtkach ezoterycznych wliteraturze, atake wspczesnych strategiach interpretacyjnych) oraz kulturze ludowej iwierzeniach
Sowiaszczyzny.
Bogumia Truchliska dr hab. prof. nadzwyczajny UMCS, kierownik Zakadu Aksjologii
Kultury Instytutu Kulturoznawstwa. Prowadzi badania zzakresu filozofii kultury, estetyki
ifilozofii polskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem zagadnie aksjologicznych.
Ks. Andrzej Stanisaw Waka dr, adiunkt Katedry Teologii Fundamentalnej Wydziau
Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego. Autor ponad czterdziestu publikacji, redaktor
serii Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Szczeciskiego Studia iRozprawy. Czonek To-

Noty oautorach 251

warzystwa Naukowego KUL, czonek stowarzyszenia teologw fundamentalnych wPolsce.


Obszary zainteresowa badawczych: teologie religii niechrzecijaskich, New Age, Nowe Ruchy
Religijne, ezoteryzm.
Ks. Andrzej Zwoliski prof. dr hab., teolog socjolog, i badacz problematyki dotyczcej sekt.
Kierownik Katedry Katolickiej Nauki Spoecznej w Uniwersytecie Papieskim Jana PawaII
wKrakowie. Jeden z najwybitniejszych polskich teologw zajmujcych si wspczesnymi
zjawiskami spoecznymi, popularyzator nauczania spoecznego Kocioa katolickiego. Autor
licznych prac z zakresu teologii, socjologii, sektologii, historii idei, katolickiej nauki spoecznej,
etyki ycia gospodarczego, manipulacji spoecznych i religioznawstwa.

You might also like