1

"

^k.

r.^^x

ZF*

^vr

J^'

> > ^a

-53

Y>>-^,
-;-)jg:5>-'-3.v

>
3ttc

>

23>
Sfe->-

s>

>>

>

-"V TS->

!>;3."

:>>

>

Xj

...

:^
h
--..>..,

>

>

^?3<

>

>

^>

Z' JM

,>

>

^>-

2fe3
.

t*'*

"

'^>'-

-.

i>
>'

>>

>

>

'.*

>>

Usav,

>

'

l
>

->j

"~-

.
-

>

_>

>

>

>

>:>
^>

i>

>

fc

>

>

S*.

!">">

>

> >>
> >
.

:> >

>
>

^3

<

>> -a
>

>
>

>

>

>

" Soi

^>

>

il-

M>
-v

.>-

>^ >
STj

>->
* >

'

^,
2J
3fc

j
.2',^*
>- "S^

*.

^:.^t
^'3P
3

,>,'

> >

y.

>

y>

..7

r>

a?3Sf
>

1 "
>

>

"

"V.

>

>
"

j>

D
>

>

>

>

>

>

>

05X

->

>

>>'

>>

>

""

> >>"

>

.o
} '>

>

>

'

>

>

'
.

>J

>^

>>
'

>

T
>

>

^> JP^

>
>

>

>i>^>

^; >

>
>

>>

05

3?'

lOT

>

>

>

->

j>,.

>

> -y.

-:

MB**

>
>

>

7>

> '^

> >5>

Digitized by the Internet Archive

in

2009

with funding from

University of

Ottawa

http://www.archive.org/details/procsdecondam03joanuoft

PROCS
DE CONDAMNATION ET DE RHABILITATION
DE

JEANNE D'ARC
DITE

LA PUCELLE

A PARIS
DE L'IMPRIMERIE DE CRAPELET
UL'E

DE VAUGIKARU,

M. DCCC.

XLV

PROCES
UE CONDAMNATION ET DE RHABILITATION
DE

JEANNE D'ARC
LA l'UCELLE
PUBLIS POUR L\ PREMIRE FOIS D'APRS LES MANUSCRIT!

DE
SUIVIS

DE

rOUS

LI.n

BIBLIOTHEQUE ROTALB

DOCUMENTS HISTORIQUES QU'ON

PU

RUNIR

LT ACCOMPAGNS DE NOTES LT D'CLAIRCISSEMENTS

I

PAR JULES QLTCHERAT

TOME TROISIEME

A PARIS
CHEZ JULES RENOUARD ET CM
L1BHAIHES DE LA SOCIETE DE [/HISTOIRE DE
RUF.

DE TOURNON
M.

DCCC.

XI. v

IH.AV.E

/
r
*

PROCES
DE RHABILITATION
CONTINUAT!!) CAPITULl QUINTI

III.

INQUESTA FACTA AURELIANIS.

Item sequitur inquesta facta Aurelianis per

sem, de

et

dominum archiepiscopum Remen-

super contenus in primo, secundo

ticulis

articulorum in hac causa productorum

quum

testes

de et super

aliis nil

tertio, quarto et quinto ar-

aliis

causa brevitatis omissis

Johaivnes, miseratione divina archiepiscopus et

Remensis

alter

deponere sciverunt.

judicum comraissorum

dux

sanctissimo

domino nostro papa Calixto, una cum nostris in hac

parte collegis, cum ilJa clausula
Qua tenus vos vel
duo aut unus vestrum etc. quarumdam causarum
:

nullitatis processus et

sententiarum olim, per

quondam

dominos Petrum Cauchon , episcopum Belvacensem,

et JohannemMagistri, inquisitorem heeretic pravitatis
dicesi Belvacensi, instante quodam magistro Guillelmo de Estiveto, promotore causarum criminalium
in

curi Belvacensis, contra

quondam Johannam

vulgariter dictam la Pucelle

latarum

d'Arc.,

atquc
expurgationis ejusdem certificamus et in veritate attes,

faeli et

tamur [quod], tam vigore articulorum admissorum ad

m.

PROCS

probandum, ex parle

ma tris

Ysabellis,

Johannis d'Arc, fratrum

dictae

Ptri

Johannae, actorum

et
in

quam ex officio nostro, et ad scrutandum omnimodam veritatem de et super contentis in

hujusraodi causa,

articulis in

dum

hujusmodi causa productis

admissis; ad

examen nonnullorum testium de

mandate nostro personaliter citatorum

parte dictorum Ysabellis

torum,

ad proban-

et

a nobis et per nos

atque pro

Ptri et Johannis, produc-

juratorum et examinatorum,

actum deponendi absolutorum,

ac ad cautelam quoad

de expresso consensu promotoris curi Belvacensis,

processimns

atque dicta etdepositiones

scriptis redigi

fecimus

trum Guillelmum Delasalle

modo

et

forma

notarium publicum

COMES DUNENSIS.

Et primo, de anno Domini m.

,

inferius dclara tis.

D.

februarii

eorumdem in

per dilectum nostrum magis-

cccc. l[v.], die

xxn.

pro parte prsedictorum Ysabellis, Ptri et

Johannis d'Arc, coram nobis

fuit

productus, receptus,

absolutus,

actum deponendi
dominns Johannes, cornes Dunensis(1), qui

tam super

articulis

jura tus et examinatus, atque quoad

modum qui
mo Bouille

quam

interrogatoriis, deposuit in

sequitur, prsentibus magistris Guillel-

decano Noviomensi,

et

subinquisitore hreticae pravitatis,

Johanne Patin,
ordinis Fratrum

Prsedicatorum, sacre theologi professore.

Super IV.

et VIII. articulis, et

rio promotoris, de

()

On

connat assez cet

adventu apud regem, de conversahomme

comte de Dunois seulement

d'autre

nom que

celui

super Vil., interrogato-

le

29

illustre. Il suffit

juillet

1439

de btard d'Orlans.

et

de rappeler

que

ici qu'il fut

jusque-l

il

cr

n'eut pas

,,

DE RHABILITATION.
tione dictae

Johann cum armatis

similiter de devotione,
ipsius, aliis

et in artibus bellicis,

pietate et caeleris

virtutibus

de voluntate producentisomissis,

simus princeps, dominus Johannes

et

illustris-

cornes Dunensis

de Longavilla, locura tenens generalis domini nostri

rgis in facto

guerr,

Interrogalus

si

vel circa

ipsam Johannam verisimiliter credat

Deo ad

raissam fuisse a

annoruin

aetatis li

actus bellicosos

exercendum,

quam ab industria humana respondet quod

Johannam esse missam a Deo et actus
esse potius divino adspiramine quam
in bello

uiagis

crdit ipsam
tjus

spiritu

humano.

Interrogatus quid

movet eum

dicit

quod propter

multas conjecturas, quoe sequuntur. Et primo, asserit

quod, ipso exsistente

in civitate

Aurelianensi

lune

obsessa ab Anglicis, venerunt nova seu rumores quod

per \illam de

Gjen

vulgariter dicta Puella

qudam

transierat
,

juvencula

asserens se accederead nobilem

Dalphinum, pro levando obsidionem urelianensem

et pro conducendo ipsum Dalphinum Remis, ad sacrandum; et quia ipse dominus deponens habebat custodiam dictae civitatis, eratque locum tenens generalis
in facto guerr, ut amplius informarelur de facto
illius Puellae, misit ad regem dominum de Plilars
senescallum de Beaucaire

et

Jametum de

qui postea fuit baillivus Veromandensis

Tillay(\),

qui rever-

tentes a rege retulerunt

domino deponenti etdixerunt

publie, in prassentia

totius

multum
Puellae,
(1)

populi

Aurelianensis,

desiderantis scire veritalem adventus ejusdem

quod

ipsi

viderant ipsam Puellam applicari

Et mieux Jamet du Thillay.

de* Archive Jounauvaull

t.

11

11

n ns

tait alors capitaine

3170

rt

de

,Blos.

Catalogne

PROCS

apud regem,

in villa

de Chinon. Dicebant quoque

fuit

prima fronte noluit eam recipere, imo

dicta Puella per spatium duorum dierum exspec-

tans

antequam accedere permit teretur ad praesentiam

quod

ipse rex

ipsius

rgis

ipsa Puella

licet

perseveranter diceret

quod veniebat ad levandumobsidionem Aurelianensem,

et conducendum dictum nobilem Dalphinum Remis,
ut consecraretur; requirens instanter societatem ho-

minum

equos

domadarum

et

arma. Transacto autem trium heb-

aut unius mensis spatio,

quo pendente

tempore rex jusserat dictam Puellam examinari per

clericos

praelatos et doctores theologiae

et factissuis,

super dictis

adsciendumsi secureposset eam recipere,

ipse rex fecit congregari

multitudinem armatorum

pro conducendo victualia apud dictam civitatem Aurelianensem

rum

et

Puella, misit

dictorum praelato-

sed audita opinione

doctorum,

scilicet

quodnihil erat mali

eamdem in societate domini

in dicta

archiepiscopi

Remensis, tune cancellarii Franci (1), ac domini de

Gaucoiwt } nunc magni magistri hospilii rgis (2), ad
\illam de Blojs

cebant victualia,

qua venerunt domini qui condu-

in

scilicet

domini de Rs

(3) et

de

cum quibus erant dominus de Culen(U) admiraldus Franciae, La Hire, et

Boussac

marescalli Francise

dominus Ambrosius de Lov , postea

Parisiensis (5), qui

factus praepositus

omnes insimul, cum armatisconduJohanna Puella, venerunt a parte

centibus victualia et
(1)

(2)

Regnault de Chartres, mort cardinal en 1443.

Voy. ci-aprs, p. 16.

{ 3) Gilles

de Laval

seigneur de Rais, Ingrande et Chantoc

horribles excs qui le conduisirent au bcher en 14

(4)

Louis de Culant.

(5)

Mort dans l'exercice de

que

le

Bourgeois de Paris

cette dignit

fait

fameux par

les

'0.

en 1440. Voir la singulire peinture

de ses murs, l'an 1440.

DE RHABILITATION.
de

la Soloigne, in exercitu ordinalo

usque ad ripam

Ligeris, de directe, et usque juxta ecclesiam

qu dicitur

Sancti Lupi (1), in qua erant multi Auglici et fortes;

armatorum hujusmodi vicconducentium non videbatur dicto domino de-

et quia exercitus rgis, seu

tualia

ponenti et aliis

tendum,

et

dominis capitaneis

conducendumipsa

ad resis-

sufliciens

victualia infra civitatera,

imo maxime, quia opus erat habere naves seubastellos,

quas seu quos cum difficultate habere poterant, pro
eundo queesitum dicta victualia, quia oportebat ascendere contra cursum aqu et ventus erat totaliter
contrarius, tune ipsa Johanna dixit verba qu sequunk Estis vos Bastardus Aurelianensis? Qui restur
,

pondit

sum,

Ita

dedistis

et

quod non

Tune

Estis vos qui

eidem domino deponenti

consilium quod venerim hue, de

ipsa dixit

ripari

de adventu vestro.

et ltor

isto latere

iverim de directo ubi erat Tal-

Anglici? Qui deponens respondit quod

sapientiores eo dederant illud consilium

lebot (2) et

ipse et alii

credentes melius facere

hanna

dixit in isto

et

modo

Tune

securius.

En nom Dieu

consilium

Dei Domini nostri est securius et sapientius

<(

vestrum.

(1)

Pour
sur

Saint-Loup
l'intelligence

gauche

la rive

Vos

credidistis

me

est situ sur la rive droite

de ce qui
,

suit

il

de

decipere, et

en face de Saint-Loup

on

que

alla

quam

vosmet

au-dessus d'Orlans.

le

convoi s'tant arrte

la Loire

faut entendre

Jo-

ipsa

chercher des bateaux Or-

en cet
lans pour passer le fleuve en doublant une grande le qui le divise
de terre
endroit de sorte que pour entrer dans la ville on rabattit par la voie
dissertation de
jusqu' la porte de Bourgogne. Voyez ce sujet l'excellente
M. Jollois, Histoire du sige d'Orlans, p. 13 et 74 ( in-fol. Paris , 1833 ).
,

Jean

(2)

seigneur de Talbot et de Fournival

Waterford. C'est celui qui

let

1453.

11

avait dirig les

comte de Salisbury,
ville

sur

la rive

et

fut

comte de Shrewsbury

tu la journe de

Castillon

le

et

17

de

juil-

mort du
travaux du sige d'Orlans depuis la
de la
le fort de Saint-Laurent, au-dessous

commandait

droite Ho la Loire.

PROCS

ipsum plus decipitis, quia ego adduco vobis meliorem

succursum quara venerit unquam cuicumque mi-

te

liti

Non tamen

qui

roli

rt

Rege coelorum.
sed ab ipso Deo,

aut civitati, quia est succuisus a

procedit

amore mei

ad requestam sancti Ludovici et sancti KaMagni , habuit pietatem de villa Aurelianensi

nec voluit pati quod inimici haberent corpus domini

Aurelianensis et villam ejus. Dicitque prterea

dictus

deponens quod statim,

ventus,

et quasi in

momento,

qui erat contrarius et valde impediens ne

ascenderent naves in quibus erant victualia ad civi-

tatem Aurelianensem, muta tus est et factus

tius

quare statim tensa sunt vla,

intravit bastellos seu naves, et

de

Geres7?ie,

et dictus

cum

propi-

eo frater Nicolaus

nunc magnus prior Franci

iverunt ultra ecclesiam Sancti Lupi

ei

deponens

(1); ettrans-

invitis Anglicis.

Extunc dictus deponens habuit booam spem de ea

plus

quam

sibique tune supplicavit

ante,

quod

vellet trarisireiluvium Ligeris, et intrare villam

lianensem, ubi plurimum erat desiderata.

et

ipsa

Aure-

De qua

re

dicens quod nolebat dimittere gentem suam seu armatos homines, qui erant bene con-

fecit difficultatem

fessi,

poenitentes et

bon

voluntatis, et propterea recu-

sabatvenire. Dictus deponens ivit adcapitaneosguerrae

qui habebant onus conducendi dictos armatos

quibus

supplicavit et requisivitquod, pro utilitate rgis, ipsi

quod dicta Johanna intraret civitatem Aurelianensem, et quod ipsi capitanei cum societate sua irent apud Blesis ubi transirent Ligerim pro

vellent contentari

veniendo Aurelianis, quia

(1)

De

l'ordre de Rhodes.

alibi

non reperiebatur pas-

DE RHABILITATION.
sagium propinquius; quam requestam
receperunt, et conseuserunt transire

dicti capitanei

Blesis; et tune

ipsa Johanna venitcumdicto domino dponente, portails in manu sua suum vexillum, quod erat album,
et in quo erat figura Domini nostri lenens florem lilii

manu

in

La
Ex

sua

transivitque

cum

ea fluvium Ligeris

Hire, et intraverunt insimul in

villa

Aurelianensi.

quibus jam recitatis, videtur dicto domino depo-

quod

nenti

dicta

Johanna,

bellico, potius erant a

et ejus facta in exercitu

Deo quam ab homine,

attentis

mutatione venti subito facta, postquam locuta

dando spem succursus

est

et introductione victualium,

invitisAnglicis,qui longe fortiores erant exercitu regio;

considerato praeterea quod

juvencula

illa

asserebat

in visione habuisse quod sancti Ludovicus et Karolus

Magnus orabantDeumprosalute rgis et illius civitatis.

Item, per aliam conjecturam crdit facta sua esse a

Deo

quia dictus dominus deponens

dum

vellet

ire

quaesitum armatos qui transibant Blesis, ad praeben-

dum

adjutorium

illis

de civitate prdicta, ipsa Jo-

hanna vix volebat exspectare

eidem deponenti ut

iret

et

dare consensum

ad eos; imo volebat summare

Anglicosobsidentes illam civitatem, antequam intentarent levare illam obsidionem, aut dare eis insultum;

quod

et fecit

unam

litteram suo materno idiomate confectam, ver-

bis
ipsi

quia summavit dictos Anglicos

bene simplicibus, continentem

in substantia

per

quod

Anglici recedere vellent de obsidione, et irent ad

regnum Angliee alias ipsa daret eis ita magnum insultum quod cogerentur recedere. Et fuerunt missae
dicta? litterae domino Tallebot
et ab illa hora ille
;

dominus qui deponit

asserit

quod Anglici, qui

in prius

PROCS

centum aut mille de

exercitu rgis, a post et tune quatuor centum aut
quinque armatorum seu pugnantium pugnabant in conin

numro

flictu quasi

ducenti fugabant octo

contra totam potestatem Anglicorum, et

cogebant Anglicos

sic

exsistentes in obsidione aliquotiens,

quod non audebant exire de

suis refugiis et bastilliis.

Item , per aliam conjecturam crdit facta sua a Deo

esse, quia vicesima septima die maii, bene mane,

dum

inchoaretur insultus contra adversarios exsis-

tentes infra

bollevardum Pontis

vulnerata ex una

suam

sagitta

quse

Johanna fuit
pntra vit carnem
dicta

inter collum et spatulas, de quantitate dimidii

pedis. Nichilominus,

conflictu

hoc non obstante, non cessavit

nec cepit medicamentum contra vulnus

a
;

duravitque insultus ab hora matutina usque ad octa-

vamde

quod non erat spes quasi de Vicpropter quod dictus dominus deponens
satagebat, et volebat quod exercitus retraheretur ad civitatem. Et tune dicta Puella venitadeum, etrequisivit
quod adhuc paulisper exspectaret ipsaque ex illa hora
vespere,

toria illo die

sic

ascendit

longe

equum et sola recessit in unam vineam, satis

hominum in qua vinea fuit in oratione
,

turba

quasi per spatium dimidii quarti horae;

ipsa

autem

suum vexillum in
supra bordum fossati, et in-

rgressa ab illo loco, statim cepit

manibus

suis,

posuitque se

stanti, ipsa ibi exsistnte, Anglici

sunt pavidi

fremuerunt

et efecti

armati vero rgis resumpserunt animum,

et coeperunt ascendere,

dando insultum contra bollevardum, non reperientes quameumque resistentiam ;

et ex tune dictum bollevardum fuit captum et Anglici
,

existentes in illo conversi sunt in

fugam; omnes autem

mortui. Et inter caetera dicit dictus dominus deponens

DE RHABILITATION.

quod Cl assidus (\), et d\\\ principales capitanei Anglicorum dicte bastilliee credentes se retrahere in tun
i

Pontis Aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt. Ipse autem Classidas fuerat ille qui plus
injuriose et

cum

majori ignominia seu vilipensione

loquebatur de dicta Puella. Capta vero ipsa

sunt dictus deponens et

reversi
aliis

Gallicis

qua recepti sunt cum

que

Johanna

ipsa

chirurgicum

hospitium suum

ducta ad
ejus.

ipsa

in

ingenti gaudio et pietate; fuit-

prpararetur vulnus
per

cura

Aurelianensem

civitatem

infra

bastillia,

Puella

ipsa

Qua

refectionem

cepit

quinque

ut

praeparatione facta

suam
mixto
,

vipas (2) in vino

sumendo quatuor

vel

cum multa aqua,

nec alium cibum aut potum sumpsit

pro toto

vero

die. In crastino

summo mane,

Anglici

exierunt de suis tentoriis, et se ordinaverunt in exercilu

pro pugnando. Quo viso dicta Puella surrexit de

solum uno

et arraavit se

liabitu, gallice

lecto,

jasseren (3);

non tamen voluit tune quod aliquis invaderet dictos

Anglicos, nec aliquid peteretur ab eis; sed quod per-

mitterentur abire; sicut et de facto abierunt, nemine

eos tune persequente.

Ex qua

hora dicta

villa fuit

ab

hostibus libra ta.

Item,

nem

dominus deponens quod, post obsidio-

dicit

villae

Aurelianensis, dicta Puella, cura dicto do-

mino dponente

et aliis capitaneis

regem exsistentem

(1)

William Glansdalc

mandait en chef

la

in Castro

bailli

(2)
3

Vipa

Ou

rtie

jaternn

d'Alcnon pour

trempe de soupe.
cotte de maillas

liWrr

accessit ad

de Loches , pro requi-

forteresse des Tourelles

pontis aurelianensis.

guerr,

le roi

d'Angleterre.

11

celle qui est appele ici

comTunis

PROCS

10

rendo eum ut mandaret arraatos ad rcupra nduni

castra et villas supra fluvium Ligeris situatas, videlicet

Mehun Baugency
,

et

Jargueau , ad fmem ut liberius

ad suam consecrationem

et securius procederet ultra

Remis; de qua re ipsa instantissime et frquenter innec tardai et amplius.

stigabat regem, ut festinaret
Ex tune rex fecit omnem diligentiam possibilem, misitque ducem Alenconii, dictum doniinum deponen,

tem

et

alios

capitaneos

cum

dicta

Johanna

pro

recuperatione dictarum villarum et castrorum; quee

vill et castra fuerunt reductae de facto ad obedien-

tiam rgis, infra paucos dies

Puellee, ut crdit dictus

per

mdium

ipsius

dominus deponens, super hoc

interrogatus et examinatus.

Item, deponit dictus dominus, super hoc interrogatus

quod post liberationem vill Aurelianensis ab

,

obsidione Anglicorum,

magnum

exercitum

villas et castra

ipsi

Anglici congregaverunt

armatorum

pro defendendo

prdictas, et quas tenebant. Obsidione

et pontem dz Baugency, exerAnglicorum applicuit apud castrum de Mehun

supra Ligerim quod erat adhuc in obedientia Anglicorum; sed quia ipsi Anglici non potuerunt tunesuc-

castrum

exsistente ante
citus

currere

Anglicis qui erant obsessi in Castro de

Baugency, postquam venit ad eorum notitiam quod
dictum castrum fuit captum et reductum ad obedienillis

tiam rgis,

uno

dicti

Anglici posuerunt se et univerunt in

exercitu,

taliter quod Gallici credebant ipsos

Anglicos velle prsentare dietam ad pugnandum ;
propter quod et ipsi Gallici ordinaverunt exercitum

suum
dictos

et

disposuerunt se in bello ad exspectandum

Anglicos.

Tune dominus dux Alenconii

in

DE RHABILITATION.
praesentia

domini constabularii

11

domini dpo-

(1), dicti

Joharma quid
nents et
ipse deberetfacere. Ipsa vero respondit prfato domino
Habeatis omnes bona calcaria. Quo
alfa voce sic
audito, assislentes petierunt eidem Johann Quid
aliorum plurium,

petiit a dicta

ipsa

sed erunt Anglici qui se

non de-

nos ergo terga vertemus?

dicitis?

respondit
ce

Tune

Johanna

Non

fendent sed devincentur, eruntque vobis necessaria

calcaria
ipsi

plus

ad currendura post eos.

fugerunt,

et

Sicut et ita fuit, quia

fuerunt, tam mortui

quam quatuor

quam

caplivi

millia.

Item, deponitdictus dominus quod bene recordatur

et est

verum quod, rege

exsistente in castro

dictus deponens et ipsa Puella iverunt ad

de Loches,

eum,

dum

levationem obsidionis Aurelianensis, et

post

rex esset

in sua camra secreti, gallice de retraict, in qua erant

secum dominus Christophorus de Harcourt(2), episcopus Castrensis, confessor ipsius rgis (3), et dominus de

Trves (h), qui

Puella,

Franci, dicta
percussit ad

antequam intraret cameram,

ostium, et,

(1)

alias fuerat cancellarius

quam

cito ingressa, posuit se genibus, et

Artus de Bretagne, comte de Richemont, alors en disgrce et qui tait

venu se joindre l'arme malgr

les ordres

du

roi.

Toute cette partie de

la

dposition s'applique la bataille de Patai.

mme

(2)

Le

(3)

Appel Grard Machet dans

qui fut par la suite grand matre des eaux et forts-

de Castres qu'aprs
en 1448.
(4)

le

la

Chronique de

mort de Jeanne d'Arc

Gallia chriatiana

Robert

seigneur

la

col.

73

et

la Pucelle. Il

ne

fut

voque

mourut revtu de cette dignit

).

Maon matre des requtes de Charles VI

,

de Trves en Anjou. Cr chancelier en 1418,

anobli en 1400 et
il

n'occupa cette

charge que[troisJans, tourment sans cesse par l'inimiti du duc de Bourgogne,

puis par les intrigues des favoris de Charles VII

place Martin Gouge,

fMi

1442.

Hist. gnal.

il
'/<

resta auprs
In

du

roi

maison de France

alors Dauphin.

t.

VI

Ayant cd

la

simple conseiller. MorI

comme
,

p. 300.

PROCS

12

amplexata

est tibias rgis, dicens talia

non

Nobilis Dalphine,

prolixa cousilia; sed venite

verba vel similia

quam citius Remis,

piendum dignam coronam.

si

suum consilium

ad ca-

Et tune prfatus domi-

nus Christophorus de Harcourt, colloquendo

petivit

tam

teneatis amplius tt et

cum

ea

dicebat; ipsa vero

sibi haec

Johanna respondit sic, quod erat plurimum stimulata

de hujusmodi re. Et tune prfatus Christophorus dixit
:

ipsi

Johann
Cui

Non

velletis

modum

sentia rgis,

vobis?

vestri consilii,

quando loquitur

respondit, rubescendo: Egoconci-

illa

pio inquit, satis illud

libenter

dicam vobis.

quod vos

vultis scire, et

Ad quam Johannam

Johanna, an placeatbene vobis declarare

petit, in

pr-

vos dicere hic, in

prsentia assistentium hic.

Et

rex

illud

ipsa

ego
ait

quod

respon-

quod sic; et dixit talia verba aut similia:

quod, quando erat displicens aliquo modo, quia faciliter non credebatur ei de his quae dicebat ex parle

dit rgi

Dei, retrahebat se ad partem et rogabat

querendo

sibi

quia faciliter

bus loquebatur

ei

Deum, con-

non credebant

et oratione sua facta

audiebat unara

ad

illi

Beum

qui-

tune

vocem dicentem sibi Fille D, va, va,

va; et quando audiebat
dictam vocem, multum gaudebat, imo desiderabat
semper esse in illo statu; et, quod fortius est, recitando hujusmodi verba suarum vocum, ipsa miro

va je
,

modo

serai ton aide,

exsultabat-,

Item, dixit

et

levando suos oculos ad coelum.

recordatur dictas deponens interro-

gatus, quod, post prdictas victorias,

domini de sanguine rgis et capitanei volebant quod rex iret ad

Normanniam
fuit

et

non Remis; sed

dicta Puella

semper

opinionis quod oporlebat ire Remis, ad conse-

DE RHABILITATION.
craudum regem

addebatque rationera su opinio-

dum

nis, dicens quocl,

13

rex esset coronatus et sacratus,

diminueretur semper

potcntia adversariorum

nocere

possent finaliter

neque

sibi

nec

Cujus

regno.

opinioni oranes consenserunt. Et primo locus in quo

rex sletit et
fuit

fixit

gradum suum

cum

suo excercitu,

anle civi ta temTrecensem; quo ibidem exsistente,

consilium

et tenente

cum dominis

de suo sanguine

cceterisque capitaneis guerrae, pro advisando

si

staret

aute dictam civitatem, et poneret obsidionem ad ca-

piendum eam, vel si esset expediens transire ultra,

eundo de directo Remis et dimittendo ipsam civitatem Trecensem ; dicto vero consilio rgis in diversas

quodnam

opiniones diviso, et dubitantibus

lius, dicta Puella \enit et intravit

verba vel similia

talia

venire

esset uti-

consilium, dicens

Nobilis Dalphine, jubealis

gentcm vestramet obsidere villamTrecensem,

quia, in

nec protrahatis amplius longiora consilia

((

nomine Dei, ante trs dies, ego vos introducam infra

civitatem Treceusem, amore vel potentia seu forti-

ludine, et erit falsa Burgundia muituni stupefacta.

Et tune

dicta Puella statim

cum

rabiles diligentias, quas etiam

trs usitati et

(1)
,

et trementes,
a

L'vque de Troyes

rendu par

la

vel

episco-

illa

iliius civitatis

tempore

in crastino,

dederunt obedientiam

quod postea reperquo ddit consilium

ita

illo

Jean Leguis, que Charles VII anoblit

tait alors

sa famille et la postrit des siens

avait

duo

quod,

ementes
quod,

est

fecissent

et tali-

pus (1) et cives

rgi,

non

mi-

magis iamati homines armorum;

ter laboravit in nocte

lui

exercitu rgis trans-

et fixit tentoria sua juxta fossata, fecitque

ivit,

tum

en reconnaissance du service

capitulation de sa mtropole. {Gallia christ.,

t.

Ml,

qu'il

roi.

>i

lui
i.

PROCS

!4

de non recedendo acivitate, psi cives perdiderunt

animum, nec qurebant nisi refugium et fugere ad
rgi

ad obedientiam rgis re-

ecclesias. Illa autera civitate

ducta, rex

ivit

Rerais, ubi reperiit totam obedientiam,

fuitque ibi sacra tus et coronatus.

Item, interrogatus ipse deponens de vita et condeponit quod ipsa habebat

versatione ipsius Puellee
:

illum raorera,

liora

in

vesperorum seu crepusculi

omnibus diebus, quod

noctis,

se retrahebat

ad eccle-

siam, etfaciebat pulsari campanas quasi per dimidiam

horam, congregabatque Religiosos Mendicantes qui

rgis, et illa hora se ponebat in

sequebanturexercitum

oratione,faciebatque decantari per illosFratres Mendi-

unam antiphonam

cantes

de beata Virgine matre Dei.

hoc interrogatus dictus deponens

Dicit ultra super

quod, rege veniente apud la Ferl

en-Valojs

(1),

et

apud Crespy-

veniebat populus obviam rgi

exsul-

Tune ipsa Puella, equitando

inter archiepiscopum Remensem et dictum dominum
Ecce
deponentem dixit verba qu sequuntur
bonus populus, neevidi quemcmque alium populum

tans et clamans

Nol!

tam

qui tantum ltaretur de adventu

Et utinam ego essem ita felix dum ego finirem dies

meos, quod ego possem inhumari in ista terra!

nobilis rgis.

Quo

dominus archiepiscopus dixit

in quo loco habetis vos spem moriendi?
Ad quod respondit a Ubi placebit Deo, quia ego non
audito, prfatus

Johanna,

sum

secura

plius
tori

(1)

Au

quam

neque de tempore, neque de loco, amscitis; et utinam placeret Deo, crea-

vos

meo, quod ego nunc recederem

retour de Reims

en aot 1429

dimittendo

DE REHABILITATION.
irem ad serviendum patri

arma

diendo oves ipsoruni,

et

cum

multum gauderent

qui

et

15

matri in custo-

sorore et fratribus meis,

videre me.

Item, interrogatus dictus dominus de vita, virtutibuset conversatione ipsius

dicit et

Johann

inter armatos:

deponit quod, de sobrietate a nullo vivente

superabatur; et multotiens audivit dictus deponens a

domino Johanne
Beaucaire,

quem

Olon

d"

milite,

nunc

de

senescallo

rex posuerat et constituerai quasi

pro custodia ipsius, sicut sapientiorem et probitate

recommendatum militem in societale dictas Puellae,

quod non crdit aliquam mulierem plus esse castam
quam ipsa Puella erat. Affirmt prterea dictus depo,

nens quod similiter ipse

ipsius

et alii,

dum erant

in societate

Puell, nullamhabebant voluntatem seu deside-

rium communicandi seu habendi societatem mulieris;

et videtur ipsi

deponenti quod erat res quasi divina.

Dicit denique

quod, post quindecim

tempore

dies a

quo dominus cornes de Chuffort (1) effectus est prisionarius ejus, in captione de Jargueau , fuit transmissa
dicto comiti de Chuffort una schedula papyrea in qua
continebantur quatuor versus , facientes mentionem
quod una Puella ventura est du Bois-Chanu , et equitaret super dorsum arcitenentium (2), et contra ipsos.
,

(1)

William Ple, comte de SuQolk, grand matre de

gleterre, lev au

commandement

la

gnral de l'arme de

la

maison du

roi

Loire aprs

d'An-

la

mort

de Salisbury.
(3)

Et chevaucherait sur

s'appliquait merveille
trait.

Mais

il

faut dire aussi

dos des archers.

le texte primitif

prophtie est celle qu'on

manuscrit de

la

Cette expression d'archers

que l'auteur des quatre vers allgus par

considrablement paraphras
fois cette

le

aux Anglais qui devaient leur supriorit leurs gens de

de

la

tmoin avait

le

prophtie de Merlin,

si

toute-

trouve rapporte en ces termes dans

Bibliothque royale, n 7301:

Descendet virgo dorsum tagittari etflore virgineos obseullabit

'

mi-

le

PROCS

!6

Denique inter cetera dicit dictus deponens super

hoc interrogatus, quod, licet dicta Johanna aliquotiens jocose loqueretur de facto armorum,pro animan,

do armatos, de multis spectantibus ad guerram qua?

forte non fuerunt ad effectuai deducta ; tamen quando
loquebatur seriose de guerra, de facto suo et sua vocatione, nunquam affirmative asserebat, nisi quod
erat missa ad levandura obsidionem Aurelianensem
,

ac succurrendum populo oppresso in ipsa civitate et

locis circumjacentibus, et

pro consecrando

rais,

RADULPHUS DE GUCOURT

D.

Annoquo

ad conducendum regem Re-

eumdem regem.

supra, die xxv. mensis februarii, nobilis

dominus Johannes de Gaucourt (1),

miles, magnus magister hospitii rgis, tatis lxxxv
annorum, vel circa, testis productus, interrogatus et
et potens vir,

examinatus super eisdem

articulis.

quod ipse erat praesens in Castro

seu villa de Chinon , quando ipsa Puella accessit, viditque eam quando ipsa prseiitavit se in conspectu
Dicit et affirmt

(1)

M. de Gaucourt

valier la bataille

conseiller, premier chambellan

du duc d'Orlans,

sion

par

des Anglais.

En 1429

Il

et

en 1477, car

livres, dont

Au temps du

de Charles VII

capitaine de

avait t fait che-

et bailli d'Orlans
Il

il

tait

par provi-

s'tait illustr

en 1415

resta treize ans entre les mains

Chinon

et l'anne suivante

gou-

mourut au commencement du rgne de Louis XI, des-

peu riche

il

fit

il

Il

sige d'Orlans,

l'office
,

de grand matre de

l'htel qui lui avait

au dire d'un avocat qui plaidait pour ses hri-

a pay pour ses ranons bien six vingts quatorze mille

et si fut d'une lance perc au travers du

(Thaumas de la Thaumassire , Histoire du Berry, p. 589 Hist.gnat.
maison de France, t. VIII, p. 366. Voyez les Chron de Froissart, Mons-

corps.

de la

le roi le

quatre-vingt-dix- ans de

donn en 1453

tiers

non pas Jean.

alors prisonnier en Angleterre.

verneur de Dauphin.

et

dfense d'Harfleur la suite de laquelle

la

titu

Raoul

s'appelait

de Nicopolis, en 1396.

il

n'a est

rcompens

trelet, Jean Chartier, Berry, etc., etc.)

DE RHABILITATION.

17

cum magna humilitate et simplicitate,

regiaemajestatis,

una paupercula bergereta, et audivit verba sequentia,

quae dixit ipsi rgi in hune modum Clarissime do:

ego veni

sum

missa ex parte Dei

te

raine Dalphine

ad praebendum adjutorium vobis et regno.

rex

ipsa visa et audita

suo, jussit

statu

locumtenente

tradi

in

domus,

Bellier, magislro suae

Et tune

ut amplius informaretur de

eam

et

Guillelmo

eustodia

baillivo Trecensi (1) et

deponentis apud Chinon, cujus

dicti

Bellier uxor erat foemina magnae devotionis et

preepitque preeterea ipse rex

Johanna visitaretur per clericos, prlatos

mendatissim fame

quod

dicta

et doctores,

ad sciendum

si

deberet aut posset

adhibere fidem dictis prfat Johannae

tum

com-

licite

sicut et fac-

quia dicta ejus et facta fuerunt examinata

est,

per ipsos clericos, spatio et tempore trium septimaet amplius, tam Pictavis quam Caynone. Qui
tandem, dbita examinatione facta, dixerunt

narum
clerici

quod

nec in

nihil mali erat in ea,

dictis ejus; et

nique, post plura interrogatoria facta

ipsi

de-

Johannee

Puelke, fuitquaesitura ab ea quale signum ipsa monstraret

pro credendo

dictis suis.

signum quod ostenderet

Je souponne

(1 )

bailli

ici

n'aurait pas

il

eis, esset

ipsa respondit

quod

de levatione obsi-

une faute de copie, car Guillaume

deTroyes une poque ou

D'ailleurs

Tune

Bellier ne put pas tre

cette ville tait encore soumise aux Anglais.

cumul un

aussi haut office

que

le bailliage

de Troyes

avec la lieutenance de Chinon. Guillaume Bellier ligure dans plusieurs titres,

et toujours

En

lans.

comme un
1

Charles VII

cuyer

424
,

il

officier infrieur

est qualifi

escuier et premier veneur du roy.

et sergent {serviens)

en Angleterre.

des deux maisons de France et d'Or-

dans une exemption d'octroi que

Il finit

En 1428

il

lui

accorde

fit,

comme

du duc d'Orlans, un voyage auprs de son matre

par tre conseiller du

cette qualit en 14 40. (Bymf.r

t.

X, p. 396.

mme

prince

Cabinet des

on

le

trouve avec

titres

Rot/.)

III.

dr

In

BibL

PROCS

18

succursu

diotiis et

\ illse

Et tune recessit
primo se armavit

Aurelianensis.

Blesis, ubi

a rege, et ivit apud

pro conducendo victualia Aurelianis

et

sueeurrendo

habitantibus in ea.
Dicit ultra clictus deponens super hoc interrogatus,

conforraiter ad

[dominum] Dunensem, de mutatione

venti contrari et de

modo ponendi

victualia infra ci-

quod praeterea ipsa expresse praedixit quod in brevi spatio tempus et ventus mutarentur; sicut et factum est statim post dictum suum.
Similiter prdixit quod victualia infra ci vitatem libre
vilatem. Addit ultra

introducerentur.

Et concordat dictus deponens cum prfato domino

de Dunoys, in captione bastilli et in levatione obsidionisj et expulsione adversariorum.

omnia deponit modo et forma quo dictus

dominus Dunoys, concernentia liberationem illius
Caetera

vill et civitatis Aurelianensis, et

rum

captionem castro-

villarum, de quibus facta est mentio, super

et

fluvium Ligeris exsistentium.

Similiter per

nunt

omnia concordat in his quae concerad suam consecrationem hen-

transi tum rgis,

dam Remis.
Item, interrogatus de vita et moribus ipsius Jo-

hann

dicit et

respondet quod prfata Johanna erat

sobria inpotueteibo, nec exibant de oresuo nisi bona

verba, ad aedificgtionem et
ia;

eratque castissima

bonum exemplum servienunquam scivit quod de

nec

ioctesecum conversaretur vir; imo semper de nocte

liabebat

mulierem secum

cubantem

in

camra

sua.

Oonfitebatur saepe; vacabat orationi assidue; audiebat

nissam quotidie, et recipiebat frquenter Eucharistirc

DE REHABILITATION.
sacramentum, nec patiebatur
ferri

in

verba turpia, nec blasphemias

batur in

factis et dicfcis.

Nec

IS

societatc
;

Jmo

sua pro-

talia detesta-

aliudscit.

M. FRANCISCUS GARIVEL.

Anno

supcrius descripto, die vu. mensis

martii,
nobilis vir, magister Franciscus
Gaiwel, consiliarius
generalis domini nostri rgis super
facto justiti sub-

sidiorum, tatis xl annorum, \e\

circa.
Et primo, super dictis articulis,
dicit

quod

est

memor quod, tempore adventus dictae Johannae

la Puce/le, rex misit eam Pictavis,
et fuit hospitata in domo
defuncti magistri Johannis
cati rgis in

Parlamento;

Rabatiau

(1),

tune advo-

et in illa civitate Pictavensi,

per ordinationera rgis, fuerunt

deputati solemnes
doctores et magistri, scilicel, dominus
Petrus de Versailles (2), tuncabbas de Tallemont,
postea episcopus
Meldensis; Johannes Lambert;
Guillelmus Aimeri,
ordmis Fratrum Praedicatorum;
Petrus Seguin, ordi'
n.s fratrum Carmelitarum
,
doctores in sacra pagina; Matthaeus Mesnaige ,
Guillelmus Le Mari
baccalarii

in

theologia

una

cum

pluribus

aliis

consiliarns rgis, licentiatis in

utroque jure, qui pluribus et iteratis vicibus, et
quasi spatio trium septi(I) Al.
f

re a

Rabateau conseiller du

P 0I , ers en

,,-.

roi

cr avocat-gnral au Parlement
tran,-

^ depujs ^.^ ^

fe

^^ ^

ctabhe a Bourges, et prsident

mortier au Parlement de Paris.
Mort veri
1444. (Blanchard, Hist. des
Prsidents mortier, p 83
)
(S) D'abord moine
de Saint-Denis et professeur de
thologie. 11 fut depui.

En

41

Charles
gPa

lo

.640)

MI

,nP

envoya en ambas,ade auprs

d'Eugne IV, et ce ponmiSM n P C,r " re M rt Pn U4fi
!Qal1 ** VI "

PROCS

2o

manarum, examiuaverunt dictam Johannam,

tando et considerando

visi-

dicta et facta sua; sed finaliter,

considerato suo statu suisque responsionibus, dixerunt

quod ipsa Puella erat una simplex filia , qu inlerrogata ab eis perse verabat in

quod

Ssta

responsione, videiicet

erat missa ex parte Dei coeii in favorem nobilis

pro reponendo eum in suo regno, pro leobsidionem Aurelianensem, et conducendo

Dalphini

vando
ipsum Remis ad consecrandum ; sed oportebat primitus quod ipsa summaret et scriberet Anglicis quatenus ipsi recdrent, et quod erat voluntas Dei.

idem deponens, super hoc interrogatus, quod, dum peteretur ab eadem Johanna quare
appellabat regem Balphinum, et non nomine rgis
Dicit praeterea

respondeba quod non \ocaret

f

esset

Remis coronatus

intendebat

dictum

eum

fuit ipsi

eum regem usquequo

et sacratus, in

qua

civitate ipsa

ducere. Ulterius per dictos clericos

Johannae, quod ipsa debebat ostendere

signum per quod credendum

esset ei

ex parte Dei; sed ipsa respondit

quod esset missa

quod signum

illis,

datum a Deo erat levare obsidionem Aurelianenet quod non dubitabat quin ita fie'ret, si rex
vellet dare sibi quantulamcumque societatem armatorum.
Dicit utra dictus deponens quod ipsa erat una simsibi

sem,

plex bergereta,

summe

diligens

Deum,

quia saepe con-

sacramentum Eulongam exarninationem per

fitebatur, et recipiebat frquenter

charisti.
clericos

tam,

Tandem,

post

diversarum facultatum longo lempore fac-

dicit dictus

deponens quod omnes deiiberave-

runt et concluse unt quod rex poterat eam

cipere, et

licite

re-

quod duceret societatem armatorum ante

DE KKHABIL1TATI0N.
obsidionem Aureliauenscm
ea nisi catholicum et

omni

21

quia nihil invenerunt in

consonum. Nec

rationi

aliud scit.

GUILLELMUS DE RICARVILLE.

D.

Anno

praedicto, die vin. mensis martii, nobilis vii

caiville (1)

rum,

et

dominus lemporalis de Rimagister hospitii rgis, tatis lx anno-

Guillelmus de Ricarville

Tel eocirca, lestis productus, juratus et

examina-

tus,ac interrogatus super eisdem articulis, prsentibus

venerabilibus viris et discretis Guillelmo Bouille ', saet Johanne du Mesnil

legum doctore et officiali Belvacensi
Dicit quod, ipsoexsistente infra Tillam Aurelianeusem, ab Anglicis obsessam, cum domino de Dunoys
et pluribus aliis capitaneis, Tenerunt nova quod per
villam de Gyen transiverat una bergereta vocata la

cr theologice professore

Pucelle ,

quam duo

tharingi

aut trs nobiles viri de patria Lo-

qua trahebat ortum

ex

quae Puella dicebat

Aurelianensem,

et

conducebant;

quod ibat pro levando obsidionem

quod postea duceret regem Remis

ad sacrandum, sicut erat

sibi

preeceplum ex parte Dei.

non obstantibus, ipsa non fuit de levi recepta apud regem; quin imo Toluit ipse rex quod
primo examinaretur, et sciretur de sua vila et statu,
His tamen

Ce gentilhomme

(1)
il

fut

des Anglais

dont
let

tait panetier lu cour,

du temps de Jeanne d'Arc

ensuite cuyer d'curie cl enlin conseiller matre d'htel.

en

gratifia

le

i ;

le

i7

il

se

Dauphin.

racheta avec une

Charles

159 pour rgler une contestation qui

rtie ville

n 147?

et

>[

somme de

VII l'envoya
s'tait

la

cents cus

cinq

Bordeatn

leve entre

plusieurs navires anglais mouills dans

recevait pension Ao Louis

la

Gironde.

Prisonnier

le

l~

juil-

municipalit de
Il

vivail

PKOCS

22

et

si

deberet

oepto

licite recipi.

ipsius rgis, fuit

Qua? quidem Puella, de prae-

examinata per pluies prlatos,

doctores et clericos, qui invenerunt

eam bonae

status et laudabilis famae

commendati
repertum aliquid propter quod deberet
;

nec

vitae,

fuit in ea

repelli.

Interrogatus prterea de vita ipsius Puellae inter

arraatos

dicit et

deponit quod erat pulcherrim

vitae,

valde sobria in potu et cibo, casta quoque, devota,

audiens quotidie missam, et spissime confitens pec-

necnon sacram Eucharistiam qualibet septimana cum ferventi devotione recipiens. Redarguebat
armatos quando blasphernabant nomen Dei aut jurabant in vanura; et quando perpetrabant aliqua mala,
cata sua,

aut faciebant violentias, reprehendebat eos.

qui loquitur

unquam

Nec

ipse

percepit quod ipsa fecerit ali-

quid dignum reprehensione; imo crdit quod, attento

suo

modo

vivendi et factis ejus, quod ipsa fuit inspi-

rata a Deo.

Nec

aliud scit.
M. REGINALDUS THIERRY.

Anno quo
tlus

supra, et eodera die, magister Reginal-

Thierry, decanus ecclesiee collegiat de

Mehun-

sur-Yvre, chirurgicus rgis, tatis lxiv annorum,

vel circa, testis

productus, juratus, examinatus et

in-

terrogatus super eisdem articulis;

quod vidit eamdem Johannam apud

de Chhion etaudivit ab ea illud quod
dicebat, videlicet quod erat missa a Deo ad nobilem
Dalphinum, pro levando obsidionem Aurelianensem
Dicit et deponit

regem,

in villa

et

pro ducendo regem Remis ad sacra nclum

oandum.
De modoautem quem habuit rex

in

et

coro-

recipiendo eam,

DE RHABILITATION

23

deponit sicut proecedens; similiter de vita, conversa-

Et cum hoc

tione, devotione et pietate.

adclit

quod

ipse

vidit[quod], quando villa Sancti-Petri-Monasterii (1)

fuit capta per insultum, ubi ipsa erat, armali volue-

runt facere violentiam in ecclesia et rapeie sacra

alia

bona ibidem recondita; sed

prohibuit et dfendit, nec

quod, attenta bona

et

virililer

quod

passa est

dponent

ipse

ipsius Puellae et laudabili

vita

conveisatione, similiter

unquam
Et crdit

ibidem raperetur.

aliquid

ipsa

Johanna

factis et dictis, et

exseculioue

ipsorum, de quibus veraciter loquebatur antequam

venirent et quee evetiiebant sicut praedixerat, quod
ipsa fuit raissa a

Deo. Nec aliud

scit.

JOHANNES LUILLIER.

Anno

praedicto, die xvi. mensis martii

sentia venerabilium

Bouille

pr-

in

virorum, magistrorum Guillclmi

decani Noviomensis, et Johannis Martini,

vicarii inquisitoris,

ordinis

Fratrum Prdicatorum

professorum, necnon Johannis Ca-

sacrae theologi
rtier,

baccalarii in legibus:

Johannes Luillier

gensis Aurelianensis, senior (2), aetatis lvi

bur-

annorum,

vel circiter,

Interrogatus de adventu ipsius Puellae ad villam

Aurelianensem

omnibus

dicit

morem currentem,
se

quod multum desiderabatur ab

incolis ipsius civitatis propler

quia dicebatur

famam

aut ru-

quod dixerat

rgi

missnm ex parte Dei pro levando obsidionem ante

dictam villam positam;

ipsi

autem

cives et

omnes ha-

Saint-Pirrre-le-Moustier, pris en dcembre 1429.

(2) C'est--dire Ya'm.

Un Jean

Luillier

Catalogue dr< irchwet Jounanvault

n.

tait

6^0

mercin- Oiloan mi

?>

PROCS

24

bitantes erant in tanta necessitate posili per adversa-

riostenentes dictam obsidionem, quod nesciebant ad

recurrere pro remedio, nisi solum ad Deura.

quem

Item interrogatus
applicuit ibi

dicit

quando

erat in civitate,

si

quod

sic; et

quod recepta

fuit

ipsa

cum

tanto gaudio et applausu ab omnibus utriusque sexus,

parvis et magnis, ac si fuisset Anglus Dei, propterea

quod sperabant per mdium

ab hujusmodi

ipsius eripi

inimicis, sicut et postea factum est.

Item interrogatus quid ipsa

post ingressum

ut sperarent in

fecit

in illa civitate

suum dicit quod exhortabatur omnes

Domino; et, si haberent bonam spem
:

Deo, quod eriperentur ab adversariis.

quod ipsa voluit summare Anglicos obsidentes civitatem, antequam permitteret dare insultum ipsis adversariis ad repellendum eos et ita factum
est, quia ipsa summavit eosdem Anglicos per unam
litteram continentem in substantia, quod ipsi Anglici
recedere vellent de obsidione et irent ad regnum Anet fiduciam in

Dicit insuper

gliae

alias

cogerentur recedere per vim seu violentias.

Dicit uterius
riti

prius;
tra

quod ab

illa

hora Anglici fuerunt ter-

nec habuerunt tantam potestatem

imo pauci de

dicta villa

res"istendi sicut

spe pugnabant con-

magnam multitudinem Anglicorum,

et laliter

co-

gebant aliquotiens ipsos Anglicos exsistentes in obsidione quod non audebant exire de suis

bastilliis.

Item, interrogatus de levatione obsidionis

dicit

quod in mense maii, die xxvn , anni Domini mccccxxix,

bene recordatur quod fuit insultusdatus contra adversarios exsistentes infra bolevarclum Pontis; in

quo in-

una

sagitta;

sultu dicebatur (piod fuerat vulnerata de

et duravii ipse insultus

ab hora matutinali usque ad

DE RHABILITATION.
vesperam,

tantum quod

et in

25

de civitate volebant

illi

se retrahere ad civilatem; et tune ipsa Puella venit,

prsecipiendo ne recdrent nec se retraherent adhuc

adeivitatem. Quodicto, ipsa cepit vexillurn

raanibus ejus, et posuit supra
stanti, ipsa ibi exsistente,

bordum

suum

in

fossati, et in-

Anglici freruuerunt et pa-

vidi efFecti

sunt; armati autem rgis resumpserunt

animum,

cceperunt ascendere dando insultum con-

tra

et

boulevardura, nec reperierunt

sistentiam; et ex tune dictum

quameumque

bouevardum

ptura, et Anglici exsistentes in

illo

fuit

re-

ca-

conversi sunt in

fugam, omnes autem mortui. Dicit praiterea quod

Classidas et

principales

alii

capilanei

Anglicorum

credentesse retrahere in turri pontis

dictae bastilliae,

Aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt,

et, capta tune bastillia,

omnes de parte rgis

regressi

sunt in civitatem Aurelianensem.

Interrogatus ulterius quid factum est postea

quod

alio die,

crastino,

videlicet in

dicit

summo mane,

exierunt de suis tentoriis et ordinaverunt se in exercitu

pro pugnando, ut apparebat. Quo

scito et

au-

dito, dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se; sed

non

voluit

quod

aliquis lune invaderet dictos Angli-

cos, nec alquod peteretur ab eis;

imo prcepit quod

permitterentur abire; sicut et de facto abierunt, ne-

mine eos tune persequente;

fuit

ab

et

ex

illa

hora dicta

villa

liostibus libra ta.

Item, interrogatus
vitas erepta

si

illa

obsidio fuit levata et ci-

ab inimicis per ministerium seu per mPuellae magis quam per potentiam arma-

dium ipsius
torum respondet
:

civitate credunt

omnes de
non venisse

(juod ipse et simili ter

quod,

si

dicta

Puella

PROCS

26

ad adjutorium eorum

ex parte Dei

quo

omnes habitantes

fuissent

ipsi

et civitas

de propin-

sub ditione et

potestate adversariorum obsidentium redacti

neque armatos in

dit ipsos habitantes,

tes, potuisse

nec cr-

ipsa exsisten-

ipsam potestatem

diu resistere contra

adversariorum qui tantum tune contra eos prvalebant.

JOHANNES HILAIRE.

Eadem

die, Johannes Hilaire

nensis, tatis lxvi

annorum,

burgensis Aurelia-

vel circiter, juratus,

examinatus et interrogatus de vita

tibus et conversatione

dictae

moribus, virtu-

Johann, deponit

ut

praecedens.

EGJDIUS DE SAINT-MESMIN.

jEgidius de Saint-Mai nmain , tatis lxxiv anno-

rum,

vel circiter, burgensis saepe dictae villee

Aure-

lianensis, interrogatus, etc., deponit ut praecedens.

JACOBUS L'ESBAHY.

Jacobus L'Esbahf (1), burgensis Aurelianensis

tatis l annorura, vel circa, deponit ut duo immdiate
prcedentes, additque quod recordatur quod fuerunt

duo heraldi

missi ad Sanctum-Laurentium, quorum

unus vocabatur Ambleville et alter Gnienne, pro dicendo dominis de Talebot , comiti de Chuffort , et

domino de Scalles , ad instantiam dict Puell, quod

,i)
li

Sur

tait

les registres

procureur de

des comptes del

la ville

en 136.

ville

d'Orlans, Jacquet L'Esbahy

DE RHABILITATION.

27

domini Anglici recdrent ex parte Dei , et irent

alias maie contingereteis.Tunc ipsi Anglici retinuerunt alterum heraldum, nomine Guienne,
m

II

ad Angliam;

et

alterum remiserunt,

cendo aliqua

ipsi

scilicet

Ambleville , pro di-

Johannce Puellae; retulitque ipse

quod ipsi Anglici retinuerant socium

suum Guienne , videlicet pro comburendo socium
suum. Et tune ipsa Johanna respondit Ambleville
asserens in nomine Domini quod nihil mali ei inferrent, et dixit dicto Ambleville quod reverteretur ad
ipsos Anglicos audacter, et quod nihil mali ei facerent, imo reduceret socium suum sanum et salvum:
Ambleville

sicut et

ita

fecit.

Addit praeterea quod

primo

intravit villam

nia voluit ire ad

vidit

ipsam Johannam, quando

Aurelianensem

majorem ecclesiam

quod ante omad exhibendam

reverentiam Deo creatori suo. Nec aliud

scit.

GUILLELMUS LE CHARRON.
Guillelmus Le Charron, burgensis Aurelianensis,
cetatis

lix

annorum,

vel circiter, juratus, etc.,

de-

ponit ut praecedens.

COSMA DE GOMHY.

Cosma de Cunimj burgensis Aurelianensis, aetatis lxiv annorum, vel circiter, juratus et examinatus,
ad idem. Addit tamen quod audivit dici magistro Johanni Maon, in utroque jure doctori famatissimo,
quod ipse doclor multotiens examinaverat ipsam Johannam de dictis et factis suis, et quod non faciebat
dubium quin esset missa a Deo, et quod erat res mi,

rabilis in

audiendo loqui ipsam,

et

respondendo;

et

PROCS

28
nihil in vita sua

unquam perceperat

bonum. Nec aliud scit.

Et idem affirmt auclivisse
dictus iEgidius

sanctum

nisi

a preefato

Maon

et

prse-

de Saint- Mammain.
MARTINUS DE MAUBOUDET.

Martinus de Mauboudet, burgensis Aurelianensis,

aetatis lxvii

annorum,

vel circiter, ad

idem per om-

nia sicut preecedens.

JOHANNES VOLANT.

Johannes Violant

(1)

burgensis

senior,

annorum,

nensis, tatis lxx

vel circiter,

Aurelia-

idem

sicut

preecedens.

GUILLELMUS POSTIAUGaillelmus Postiau, burgensis Aurelianensis,

aeta-

xliv annorum, vel circiter, idem sicut preece-

tis

dens.

DIONYSIUS ROGER.

Dionysius Roger, burgensis Aurelianensis,

lxx annorum, idem deponit

tis

aeta-

sicut preecedens.

JACOBUS DE THOU.

Thon
annorum

Jacobus
aetatis l

(1)

mme nom

Le

d'Orlans en 1429

pice 4.
2

burgensis

(2),
,

preedictee,

[vill]

idem deponit ut preecedens.

est crit

YMent

sur les cdues des dpenses de

la Bibl. d'Orlans.

(Comptes de forteresse

la

ville

liasse n

Sans doute Jacques de Thon, seigneur du Bignon

tingu pendant

le

sige d'Orlans

et qui fut le bisaeul

premier prsident au Parlement de Paris.

dont

le

pre

s'tait dis-

de Christophe de Thou,

DE RHABILITATION.

-2<>

JOHANNES CARREL1ER.

Johannes Carrelier, burgensis Aureliauensis,

tis

aeta-

annorum, idem.

xliv

LNIANUS DE SAIXT-.MESMIN.

Anianus de Sainct-Mainmain

annorum

(\)

lxxxvii

aetatis

vel circiter, idem.

JOHANNES DE CHAMPEAUX.

Johannes de Champeaulx,
hanne
ultra

Maon

vel

magistro Jo-

illud

quem

armati volebant facere exsistenles

Aureliauensi

in villa

contra Anglicos, qui ponebant

ordine pro bellando.

in

quod dictus Cosma audivit. Addit

quod uno die dominico vidit untim magnum

conflictum

.se

annorum,

aetatis l

idem. Et cura hoc, audivit

circiter,

Quo

viso

ipsa

Johanna

exivitad armatos, et tune petitum fuit a dicta Johanna

si

esset

die,

bonum pugnare

contra dictos Anglicos

i 1

In

quod

quae erat dies dominica; quas respondit

oportebataudiremissam. Et tunemisit qusitumunam

tabulara, fecitque apportari
et

ibi

ornamenta

ecclesiastica,

duas missas, quas cura

fecit celebrari

magna

devotione ipsa et totus exercitus armatorum audierunt. Quibus missis celebratis, dixit ipsa Johanna

respicerent
ipsos, et

(1)

si

tune responsum est

Aignan de Saint-Mcsmin

ei

quod non

chef de l'une des familles

rables de la bourgeoisie d'Orlans. Charles VII l'anoblit en

grands services
l'ge

qu'il

lui

avait

de cent dix-huit ans.

Saint-Hesmin

quod

Anglici haberent facis conversas ad

imo habe-

les
1

plus consid-

HSO cause des

rendus pendant sa longue carrire.

Mmoires pour sertir

l'histoire

manuscrit 151 de la bibliothque d'Orlans.

Il

mourut

de la famille de

PROCS

30

bant

facis

nomine Dei,

ipsadixit: In

de Mekun. Quo audito

versus castrum

ipsi

vadunt;

sinatis eos

abire, et eamus ad regratiandum Deo, nec prosequamur ulterius, quia est dics dominica.

Et hoc idem viderunt Dionysius Rogier, supra nominatus, et quatuor infra immdiate subjecti, scilicet

Jungaut, Hue, Aubert et Roulliart, cumpluribusaliis.

PETRUS JONGAULT.
Petrus Jongault (1)
tis

annorum, idem

burgensis Aurelianensis

ta-

sicut prcedens.

PETRUS HUE.
Petrus Hue, burgensis prdict villae, tatis l an-

norum,

vel eocirca,

idem

sicut

prcedens.

JOHANNES AUBERT.

Johannes Aubert, tatis lu annorum vel eocirca,

idem.

GUILLELMUS ROUILLART.
Guillelmus Roulliart, tatis xlvi
sicut

annorum

idem

prcedens.
GENTIANUS CABU.

Gentianus Cabu, burgensis, tatis lix annorum

vel circa

idem

sicut

prcedens.

PETRUS VAILLANT.
Petrus Vaillam

'

burgensis, tatis lx

velcirciter, idem sicut prcedens.

M) Manuscrit S970 Notre-Dame Jongault

;

annorum,

DE RHABILITATION.
Et

31

hoc eonveniunt omnes quod nunquam peree-

in

quod ipsa
quascumque conjecturas
Johanna sibi attribueret ad gloriam quaecumque facta
sua probitatis, imo adscribebat omnia Deo, et resistebat quantum poterat quod populus honoraret
perunt

eam,

per

vel daret sibi gloriam, quia plus diligebat esse

sola et solitaria

quam

in societate

hominum nisidum
,

opus, in facto guerrae.

esset

JOHANNES COULON.
Joliannes Coulon

lvi

aetatis

annorum

eo-

vel

crca, idem.

JOHAN'NES BEAUHARNAYS.

Johannes Biauharnays

(1), aetatis l

annorum

vel

idem.

circiter,

Amrmantque ambo

prcedentes

similiter et caeteri

Johannam dum esset

nunquam viderunt in ea quidquam

qui saepe frequenlabant ipsam

Aurelianis, quod

reprehensione dignum, sed in ea perceperunt tantum

humilitatem, simplicitatem

nem

ad

magna

Deum

et occlesiam.

castitatem, et devotio-

Dicunt denique quod erat

consolatio conversari
M.

cum

ipsa.

ROBERTUS DE FARCIAULX.

Magister Robertus de Farciaulx , presbyteiv, licentiatus

(1

11

in

est le

legibus, canonicus et

second du

nom

qui

soit

subdecanus

rapport dans

la

ecclesiae

gnalogie des Beau-

harnais, dresse en lf>4 et imprime depuis par d'Hozier. Dans ce travail

est dit beau-frere

de Louis de Contes

ecuver de

la

Pucelle

et

il

possesseur de

seigneuries de la Chausse et de Miramion. C'est de <nn frre pun Guillaume

Fteanhnrnms qu'e>t desrendu en ligne directe

le

prinrp Eugne.

PROCS

;{-2

Sancti-Aniani Aurelianensis,

rum,

testis

productus, juratus et interrogatus, etc.,

moribus

deposuit super vita et

Atldit praeterea

quod

in facto

sicut prcdentes.

guerr erat mullum

docta, quamvis esset simplex et juvenis

seritquod,

anno-

tatis lxxviii

licet

filia; et

as-

multotiens capitanei liaberent varias

opiniones, propter

magnam

rum, nihilominus

ipsa constanter

resistentiam adversario-

loquebatur

eis et

dando eis aninmm et dicendo

quod sperarent in Deo et quod nihil dubitarent
quia omnia venirent ad bonum finem. Nec aliud scit.
dabat consilia salubria

M. PETRUS COMPAING.

Magister Petrus Cor?ipaing, presbyter, in legibus

licentiatus, capicerius et

canonicus

dicte

Sancti-Aniani, tatis l

annorum 7

vel circiter, de

ecclesiae

moribus, virtutibus et conversatione, deponit utprcedentes. Additque prterea

quod

hannam, dum celebraretur missa

ipse vidit
,

in

dictam Jo-

elevatione cor-

poris Christi, emittere lacrimas in abundantia.

Et bene

recordatur quod ipsa inducebat armatos ad confitendumpeccata sua; et de facto vidit qui loquitur quod

ad instigalionem suam et moniionem,

fessus est peccata sua, et plures alii

Nec aliud

La

Flire

con-

de societate sua.

scit.

UD. PETRUS

DE LA CENSURE, RADULPHUS GODART

HERVEUS BON ART.

Dominus Petrus de
nicus et
aetatis

lx

la Censure, presbyter, cano-

prpositus dict ecclesiae Sancti-Aniani,

annorum; dominus Radulphus Godait,

DE RHABILITATION.

33

presbyter, licentiatus in decretis, prior Sancti-Samsonis Aurelianensis, tatis lv

Sancti-Aniani
rii,

annorum,

Herveus Bonart, prior Sancti-Maglo-

annorum:

ordinis Sancti-Augustini, tatis lx

omnes

canonicus

et

de moribus, vita et con-

sicut praecedentes,

versationeD.

ANDREAS BORDES.

Dominus Andras Bordez, canonicus Sancti-Aniani

Aurelianensis, tatis lx annorum, vel circa, idem ut
praecedentes. Additque quod ipse vidit quod dicta
Johanna increpabat armatos quando negabant vel
blasphemabant nomen Dei
quos homines

armorum

et

in speciali

vidit ali-

dissolutissimos in vita, qui

per exhortationem ipsius Johann conversi sunt et

cessa verunt a malis.

JOHANNA UXOR

Eisdem anno

.EGIDII

et die,

DE SAINT- MESMIN.

Johanna, uxor Egidii Sainct-

Mainmain , tatis lxx annorum dicit quod fama

communis fuit et tune erat quod ipsa Johanna la Puce/la erat bona catholica, simplex, humilis, sanct
,

conversationis

pudica et casta, detestans

vitia

et

redarguens vitiosos in societate armatorum.

JOHANNA UXOR

G.

BOYLEAUE.

Johanna, uxor Guidonis Boyleaue

norum, idem

tatis lx an-

sicut praecedentes.

GUILLEMETA UXOR

J.

DE COULONS.

Guillemeta, uxor Johannis de Coulons, tatis

annorum
ni,

idem

sicut

prcedens.
3

li

PROCS

Johanna
tis

DE MOUCHY.

JOHANNA VIDUA

J.

vidua dfini et

Johannis de Mouchy, ta-

annorum

sicut praecedens.

idem

KAROLOTA UXOR
Karolota

annorum,

Havet

Guillelmi

uxor

vel circiter,

idem

HAVET.

G.

xxxvi

tatis

sicut praecedentes.

Addit praeterea quod de nocte dormiebat

cum

dicta

quod nunquam percepit

Johanna
nec in facto, quodeumque siin ipsa, nec in verbo
aut
lubricitatis; sed tantum simdissolutionis
gnum
sola. Dicit insuper
,

plicitatem, humilitatem et castitatem. Dicit amplius

quod habebat

in consuetudine frquenter conftendi

peccata sua, et quotidie audiebat missam.

quod

Affirmt denique

bat matri
hospitata,

qu

illius

quod

Johanna spe

dicta

deponit, in cujus

ipsa speraretin

varet viilam Aurelianensem

dice-

domo

erat

Deo, et quod Deus adju-

etexpelleret adversarios.

quod de consuetudine habebat quod,

antequam iret ad aliquem insultum , semper disponebat conscientiam suam, et recipiebat saram EuchaDicit ultra

ristiam post auditionem miss.

REGINALDA RELICTA
Reginalda

annorum,

dicit ut praecedentes,

et

Hur

eetatis l

addit ultra

uno

die,

quod

unum

tune ambulantem in pleno vico,

negasse

Johanna, qu

tim accessit ad illum

eum

et.

vidisse et audivisse,

magnum dominum
turpiter jurasse

HURE.

Johannis

relicta defuncti

bene recordatur

divit ipsa

J.

Deum quod
;

et vidit et

multum turbata
dominum qui juravit,
fuit

per collum, dicendo

au-

et sta-

et cepit

maistre! oss-vous

DE RHABILITATION.
i

35

aimer nostre sire et nostre moistre? En nom

Dieu, vous vous en desdirs avant que je parte
bien

a dicj. Et tune, prout ipsa qu loquitur vidit, ille

dominus pnituit et emendavitse, ad exhortationem
praefatae Puell. Nec aliud soit.

PETROMLLA UXOR
Petronilla

J.

BEAUHARNAYS ET MASSEA

H.

FAGOUE.

uxor Johann is Beauharnoys, tatis

annorum; Massea, uxor Henrici Fagoue, etiam

norum. Ambae dicunt ut praecedentes.
Sic signatuin

g.

i,

L ail*

de la sale.

IV.

INFORMATIONS PARISIUS ET ROTHOMAGI FACT*.

Sequuntur depositiones testium tam Parisiusquam

in villa

Rothomagensi exami-

natorum. Et primo, citationes virtute quarum partes advers

resse credentes fuerunt citali

et alii [sua] inte

visuri jurare testes.

Gitllelmus, miseratione divina, Parisiensis epi-

scopus, et frater Jobannes Brehalli, sacrae theologiee

professor, ordinis

Fratrum Prdicatorum ,

va

regno

Franciae haeretic pravitatis alter inquisitor, judices

una

delegati seu commissarii,

reverendo

cum

reverendissimo et

in Christo patribus, etc., etc. Universis et

singulis abbatibus, prioribus, decanis, praepositis, ar-

chidiaconis, thesaurariis, praecentoribus, cantoribus,

archipresbyteris

canonicis, rectoribus et perpetuis

vicariis ac cappellanis,
clesiasticis

curatis et aliis personis ec-

beneficiatis et

non

beneficiatis, exemplis

PROCS

36
et

non exemptis,ac etiam

notariis publicis et

notariis ubilibet constitutis, et

eorum

aliis

cuilibet in so-

lidum , ad quem seu quos nostrprsentes litterae pervenerint, salutem in Domino et mandatis nostris imo
,

verius apostolicis, firmiter obedire. INoveritis nosolim

litteras praefati

domini nostri domini Calixti, divina

providentia papae

tertii

cam

ea

qua decuit reverentia,

nobis per venerabilem et scientificum virum

magis-

trum Petrum Maugier, decretorumdotorein, injure

canonico peritum, instantibus Petro d'Arc, milite, ac
Johanne

Ysabelle, ejus matre, stipulantibus pro

fratre

ejusdem Ptri

litteris

cl'

cC Arc,

Arc, Tullensis dicesis, in

dictis

apostolicis descriptis et nominatis, rcpiss,

necnon earumdem iitterarum apostolicarum vigore ad

nonnullos actus juridicos processisse; prodnctisque et
exhibitis

coram nobis,

facto, realiter et in scriptis,

pro

parte diclorum Ptri et Ysabellis, matris ejusdem ac Jo-

hannisd'Arc, fra tris ejusdem Ptri, nonnullis positionibus et articu lis contra etadversusreverenduminChristo
pati

em, dominum episcopum Beivacensem, subinquisi-

torem hretic

pravitatis in dicecesiBelvacensi consti-

tutum, nec non promotorem causarum crimnialium curite

prfati domini episcopi Belvacensis; atque certa

die per nosassignata dictis episcopo, subinquisitori et

promotori

communiter

cendum

et

ac etiam

omnibus

aliis

et

singulis sua

vel divisim interesse credentibus, ad di-

excipiendum, verbo vel in

scriptis,

quidquid

contra dictos articnlos dicere et allegare voluerint,

necnon ad audiendum a nobis et per nos voluntatem

nostram de et super aclmissione vel repulsione dicto-

torum articulorum in hujusmodi causa productorum;

tandem die date pnesentium, comparentibus coram

DE REHABILITATION.

37

nobis judicialiter venerabilibus viris, magistris Guil-

lelmo Prvosteau

dictorum Ptri, Ysabellis,

et

Jo-

hannis d\!rc, procuratore lgitime fundato; Joliaune

Le Rebours, procuratore etiam venerabilis et circumspecti viri, magistri

Simonis Chapiiaidt, injure cano-

uico liceutiati, promotoris in hujusmodi causa dati et

deputati; reproducentibusque

tionem nostram
tionibus

super

alias

et

decrelam

exhibentibus

una cum exsecu-

hujusrnodi

citatione

cita-

atque

factis,

citatorum in eaclem non comparent ium contumaciam

accusantibus; necnon venerabili et circumspecto viro,
raagistro Reginaldo Bredoulle } procuratore et

procuratorio, ut dicebat,
Belvacensis

et ejus

sarum criminalium

nomine

domini episcopi

praefati

nomine, lanquam promotore caucuri Belvacensis, ad diem

dicte

hodiernam citato, atque Ira tre Johanne Calciatoris,

Fratrum Prdicatorum , priore conventus

ordinis

Ebroicensis, pro et

nomine conventus Fratrum Pr-

dicatorura Belvacensium, certas declarationes facientibus; fuimus per prfatos magistros

vosteau et

Guillelmum Pr-

Johannem Le Rebours, procura tores,

nominibus quibus supra, dbita cum

quatenus,

siti

auditis

instantia requi-

supra diclis declarationibus,

articulos in hujusmodi causa productos ad

probandum

admitti vellemus et dignaremur, prout admisimus,

necnon certam citationem

cedere, contra

omnes

in

forma infrascripta con-

et singulos sua

interesse cre-

dentes, et decernere pariter dignaremur. Hinc est

vobis
et

omnibus et

singulis, in

sub pnis suspensionis

vol

quas

ceritis

in

et

excommunicarionis

vos et vestrum quemlibet feremus

quod mandamus,

quod

irtute sanctae obedienlia?,

dislricte

quam

nisi fe-

prcipiendo

man-

PROCS

:*8

damus qualenus ad hujusmodi mandatum nostrum

exsequendum alter vestrum alteruin non exspectet,

Omnes

nec unus per alium se excuset.

cujuscumque
sistant,

et singulos

status, gradus, sexus aut conditionis

communiler

ex-

divisim sua interesse cre-

vel

dentes, ex parte nostra, imoverius apostolica,

peremp-

prsentium
ad valvas ecclesiee Rothomagensis, quem locum pro
omni loco deputavimus ; et quos et eorum quemlibet
torie citare curetis, per affixionem copias

nos etiam tenore prsentium citamus, ut, die prima

juridica post instans festum beati Matthiae apostoli
nisi, etc.,* alioquin, etc.;

aut alia die sequente qua

nos pro tribunali sedebimus, in aula episcopali Parisiensi

compareant coram nobis

easdem

visuri per

omnes et singulos
procurator et promotor in
ad probandam intentionem

partes produci et per nos jurari

testes

quos supra

dicti

hujusmodi causa dati,

suam producere voluerint,

et sequentibus

et dictis citatis, dicta die

immdiate, ad dandum

interrogatoria,

tione in talibus

si

qu

fieri

et

dare voluerint; et

consueta.

exhibendum

cum

Et quid inde

intimafeceritis

nobis fideliter rescribatis. In cujus rei testimonium,

prsentes nostras litteras per notarios et scribas in

hujusmodi causa dputa tos subscribi et signari atque

Rothomagensis communiri fecimus. Daactum in majori aula archiepiscopali Rotho-

sigillo curias

tum

et

magensi,annoDomini mcccclv., indictione

februarii

die yero xvii.

iv.,

mensis

pontificatus sanctissimi in

Christo patris et prfati domini nostri, domini Calixti,

divina providentia papce tertii,

anno

ibidem venerabilibus et circumspectis

magistris, Hectore de Coquerel,

i.

Prsentibus

viris,

dominiset

decrelorum doctore

;,

DE REHABILITATION
vicario generali

39

domini aichiepiseopi Rothomagensis

V. oIaodeBosco;Guillelmo Roussel; Johanne

Gtoujrset

l.>lmnne/>Vc, canonicisRothomagensibus,cumpluribus

testibusad prmissa vocatisspecialiter etrogatis.

iliis

Et ego Dionysius Comitis, presbyler Constantien-

bs

canonico baccalarius, publicus

in jure

dicecesis,

apostolica et imprial auctoritatibus notarius, dicto-

rum

articulorum admissioni

omnibus

singulis,

et

dum,

caeterisque prmissis

sicut praemiltitur, dice-

rentur, agerentur et firent, una

testibus praesens interfui

Ideo

scriptis,

eaque

signum

meum

praenominatis

sic fieri vidi et audivi.

manu

praesentibus litters

his

cum

alina

solitum, una

tione magistri Francise! Ferrchouc ,

cum

fideliter

subscrip-

notarii publici

atque prfat curiae sigillo appenso, apposui reqtiisitus

etrogatus,

in

fidem et testimonium

omnium

et

Sic signa tum: n. comitis.

Et me, Francisco Ferrebouc cerico Parisiensi

singulorum.
u
in

jure canonico licentinlo, publico,

imperiali auctoritatibus,

apostolica

et

curiarumque Conservationis

privilegiorum almae matris Universitatis Parisiensis a

sancta sede apostolica indultorum, et episcopalis Parisiensis

notario jurato, qui

admissioni,

omnibus

dictorum articulorum

citationi, decreto, caeterisque praemissis

et singulis,

dum,

sicut praemittitur, dice-

rentur, agerentur et firent, una

testibus praesens interfui,
divi.

cum prnominatis

eaque die

fieri

vidi et

Ideo huic preesenti publico instrumenlo

alterius, aliis negotiis legitimis praepedito,

scripto et

in

modum

fideliter

publicarum litterarum

riarum redacto, signum

meum

bturn npposui requisitus

el

publicum

et

rogatus, in fidem

au-

manu
cilalo-

fieri

so-

et testi

PROCS

40

monium omnium
Ferrebouc.
Tnor

singulorum prmissorum. F.

et

citationis virtute cujus testes citati fuerunt in dicecesi

Rothomagensi.

Johannes, miseratione divina, archiepiscopus

et

dux Remensis, Guillelmus, eadem miseratione, Parisiensis episcopus, et frater Johannes Brehalli, sacre

Omnibus

theologi professor, etc.

riis, curatis et

non

presbyteris

vica-

curatis, caeterisque ecclesiarum

rectoribus, ac tabellionibus publicis, et

aliis

notariis

per civitatem et dicecesim Rothomagenses, et

eorum

ubilibet constituas, et

quem

seu quos nostrae praesentes litterae

salutem in

Domino

ad

pervenerint,

mandatis nostris imo verius

et

apostolicis, frmiter obedire. Nobis,

pro parte vene-

Simonis Cliapitault ,

rabilis et discreti viri, magistri

in artibus magistri et

aliis

cuilibet in solidum

injure canonicolicentiati, pro-

motoris in hac parte a nobis deputati, Ysabellis D'Arc,

matris, Ptri et Johannis D'Arc, fratrum
defunctae Johannae la Pucelle

quum, pro

quondam

asserentium

quod

nostra instructione in negotionobis depu-

prout ipsorum quemlibet tangit,

conservatione, depositione et testimonio nonnullo-

tato, suique juris,

rura testium,

senum

valetudinariorum afuturo-

et

rum, et aliorum indigeant timent ne propter penuriam testium jus suum deperire contingat, veritas,

que negotii occultetur

quatenus

fuit

litteras citatorias

humiliter supplicatum

sub infrascripta forma de-

cernere dignaremur et vellemus. Volentes igitur pro

posse negotii nobis in hac parte commissi veritatem
in

lucem prodire,

et

unicuique, prout nobis incumbit,

DE REHABILITATION.

auctoritate apostolica qua fun-

justitiam ministrare,

gimur

in

hac parte, vobis omnibus et singulis supe-

rius nominatis, et

vestrum cuilibet

virtute sanctae obedientiae, et sub

et

quam

excommunicationis

strum quemlibet feremus,

mus,

41

vel

pnis suspensionis
quas in vos et ve-

nisi feceritis

districte praecipiendo,

solidum, in

in

quod manda-

mandamus quatenus ad

nostrum exsequendum alter

vestrum alterum non exspectet, nec unus per alium
se excuset. Citetis peremptorie et personaliter coram
nobis, aut altero nostrum apud domum archiepiscopalem Rothomagensem, ad diem et horas de quibus
hujusmodi mandatum

pro parte ipsorum promotoris, Ysabellis, Ptri et

Johannis D'Arc fueritis requisiti , dominum Nicolaum
Taquel , dominum Petrum Bouchier, magistrum

Nicolaum de Houppevilla, dominum Johannem Massieu, magistrum Nicolaum Caval, dominum Guillelmura Manchon, Petrum Cusquel, fratrem Ysambermagistrum Andream Marguerie
tum de Petra
magistrum Ricardum de Groucheto, fratrem Petrum
Migecii, fratrem Marlinum Ladvenu, dominum Jo,

hannem

Thomam

Fabri, episcopum Dimitriensem,

dominum

Marie, dominum Johannem Ricjuier,

trem Bardinum de Petra (1),

Veret presbyterum, et omues

fra-

dominum Radulphum
alios

quoscumque, cu-

juscumque gradus, sexus et conditionis exsistant, de

quibus ab

monium

(I)
ii.iwl

ipsis fueritis

veritati

in

quodam negotio processum du-

Erreur de rdaction, puisque

bous

!<

requisiti, perhibituros testi-

nom de YsambertlU

le

mme

de Petra.

personnage

est

dj

cil.'

plu

PROCS

42

dum

in

materia

fidei

contra deiunctam Johannaia

vulgariter dictam la Pucelle, per

pum

Belvacensem ,

vitatis, instante

quondam

episco-

subinquisitorem heeretica? pra-

et

magistro Guillelmo de Estiveto, pro-

motore eorumdem, agitatum, ipsiusque processus

sententiarum nullilatem, et ipsius

quondam

et

defunctae

expurgationem tangente, coram nobis moto et moveri sperato. Et quid inde feceritis, ac de nominibus
et cognominibus cilandorum , dierumque et horarum
,

cum

assignationibus, nobis fideliter rescribatis,

mationibus in talibus assuetis.

sigiJIo nostri archiepiscopi

inti-

Datum Rothomagi , sub

annoDomini mcccclv.,

die x\i. mensis decembris. Sic

signatum

D. Comi-

tis et F. Ferrebouc

Deinde sequitur relatio exsecutionis.

domino, domino Johanni, miseratione divina Remensi archiepi

Reverendissimo

scopo

in Christo patri

et duci, etc. ,etc.

de Saincte-Mareglise

et

Vester humilis subditusRicardus

,

presbytre vices gerens decani

christianitatis

Rothomagensis, notariusque curiae ar-

chiepiscopalis

Rothomagensis, reverentiam debitam

cum omni honore. Noverint reverendissim

rendae paternitates vestrae,
cui

mea

ac reve-

me, virtute mandati

vestri,

praesens rescriptio annectitur, citasse perem-

ptorie et personaliter

coram vobis aut

altero vestrum,

apud tlomumarchiepiscopalem Rothomagensem,vide-

Nicolaum Caval, Nicolaum de Houpdominos Johannem Fabri, episcopnra Di-

licet magistros,

pevilla, ac

mitrieusem, Guillelmiim Manchon, fratrem Petrum

Migecii,

Johannem Riquier, presbyteros, ad diem

DE RHABILITATION.

43

necnon magistrum
Johannem Marguerie Johannem Massieu etfratrem
Petrum Ladvenu, presbyteros, ad diem sabbati inde
veneris xix. mensis decembris

sequentem

testimonium

perhibituros

quodam negotio processum

tangente, etc. (1)

manda ti

vestri

omnia

ac

et singula juxta

vestris reverendissimis paternitatibus,

manuali et

sigillo dicti

in

fidei, etc.,

tenorem

adimplevisse. Quae dictis

et

fecisse

\eritatis

in materia

sub signo

decani certifico.

meo

Datum anno

Domini MCcccLV,die jovis xviii. mensis dcernons.

Sic signaluin R. de Saincte Mareglise.
:

Tnor

citationis virtute cujus testes citali fuerunt in dicesi Parisiensi.

JoHANNES,miseratione divina archiepiscopns etdux

Remensis, Guillelmus, eadem miseratione Parisiensis

episcopus, et frater Johannes Brehal, ordinis Fra-

trum Prdicatorum
riis, curatis, etc.

etc.

Omnibus

presbyteris, vica-

instante et requirente venerahili et

circumspecto viro, magistro

Simone

Chapitault

vobis omnibus et singulis superius nominatis, et

etc.,

vestrum cuilibet in solidum,

dientiae, et
tionis,

sub pnis suspensionis

quam

feremus
cipiendo

in virtute sanctae

vel quas in vos et

nisi feceritis

et

obe-

excommunica-

vestrum quemlibet

quod mandamus;

districte prae-

mandamus quatenus ad hujusmodi manda-

tum nostrum exsequendum

alter

vestrum alterum

non exspectet, etc. Citetis peremptorie et personaliter

coram nobis, in aula episcopali Parisiensi, reveren-

dum

in

Christo patrem

La formule

est la

mme que

dominnm Johannem,

celle

de

la citation

episco-

PROCS

44

puni Noviomensem; magistros

Thomam

Johannem Monet,
Johamiem Tiphaine,

theologiae professores

sacrae

et

de Courcellis
;

Guillelmum de Camra in
medicina magistros, et Gerardum de Chiche ; et omnes alios et singulos de quibus a lalore prsentium
fueritis requisiti; comparituros coram nobis aut altero nostrum ac perhibituros testimonium veritati
de his quse sciverint hujusmodi causam tangentibus,
de quibus eos ex officio nostro et alias duxerimus interrogandos ad diem et horam comptentes non feriatas, salvis tamen eorum salariis, cum intimationiet

bus in talibus

assuetis.

fideliter rescribatis.

Et quid inde

Datum

Parisiis,

anno Domini mcccclv, die

tris,

Sic signatum

Et

in dorso

D. Comitis

saint, uotarium

et

x.

nobis

feceritis

sub

sigillis

nos-

mensis januarii.

F. Ferrebouc.

Exsecutata per

me, Girardum Tous-

publicum, anno

et die in albo

con-

tentis.

Mandatum utriusque

notarii pro recollectione testium

Demandato

Bothomagensium

(1).

reverendi in Christo patris et do-

mini, domini Guillelmi, miseratione divina Parisiensis

episcopi, et venerabilis et religiosi

viri,

fratris

Johannis Brehal, sacrae theologiae professoris, alterius

ex inquisitoribus haereticae pravitatis in regno Franciae

judicum auctoritate apostolica deputatorum, una cum reverendissimo ac reverendo in Christo

constitulis,

patribus archiepiscopo Remensi

La rubrique donne par

(1)

mot

et

episcopo Constan-

les manuscrits consiste

Per quemcuuqiic notarium.

seulement en ces trois

DE REHABILITATION.
tiensi

tiarum

cujusdam caus
olitn

nullitatis

45

proccssuum

et

senten-

per defunctura domiiium Petrum

Cau-

chon t tune Belvacensem episcopum, ac fratrem Johan-

aem Magistri, subinquisitorem in dicesi Belvacensi,

quondam Johannam D'Arc 3 diclam

1'actorum contra
la Pucelle

ac expurgationem ejusdem

citentur ve-

nerabiles viri, pater Petrus Migecii, sacrae theologiae

professor; Guillelmus

Manchon

presbyter, notarius

publicus; dominus Johannes Massieu; dominus Guilalias Boys-Guillaume ; (rater Marti nus
LadvenUy ordinis FratrumPraedicatorum; magister

lelmus Colles,

Nicolaus de Houppeville ; reverendus in Christo pater

dominus Johannes Fabri sacr theologiee professor,

episcopusDimitriensis; dominus Johannes LeMaire{\)\
magister INicolaus Caval; Petrus Cusquel ; magisler
Andras Marguerie; Maugerius Le Parmentier; Laurentius Guedon; dominus Johannes Piiquier, etomnes
,

alias (2)

per supradictos judices examinati

ad compa-

rendum personaliter crastina die, hora septima de

mane, coram praefatis domino episcopo et magistro
Johanne B reliai judicibus competentibus
,

in

hac parte;

visuri seu audituri (3) perlegi suas depositiones alias

per eosdemet quemlibet ipsorum fctas, et,

fuerit,
citetis

inmelius declarandas

et

si

necesse

reformandas. Necnon

dominum episcopum Belvacensem, Guillelmum

Bredoulle f causarum criminalium Belvacensem pro-

motorem, atque omnes

vel divisim

i2

Manuscrit N. D. Lemari.

AHot dans

communiter
videndum et au-

et singulos sua

interesse credentes, ad

les manuscrits.

Les manuscrits Fisuros auditum.

PROCS

46

diclos testes produci

diendum

dandum,

terrogatoria

intimatione in talibus

jurari, atque ad in-

cum
pna ex-

qua dare voluerint,

si

fieri

consueta, et sub

commimicationis, instante raagistro Guillelmo Prvosteau, parte et promotore, seu ejus procuratore.

Datum Rothomagi, anno Domini

mensis maii

signatum

. Sic

mcccclvi, die xi.

D. Comitis

et F.

Fer-

rebouc.
Deinde sequitur relatio, in dorso.

Ego, Ricardus de Saincte-Mareglise, presbyter,

notarius curiae archiepiscopalis Rothomagensis, de-

mandavi

istud

minatorum

in

manda tum

albo; videlicet ad personam reverendi

in Christo patris
sis;

exseeutioni ad personas no-

Johannis Fabri

episcopi Dimitrien-

magistrorum Nicolai Caval, Andrese Marguerie

et Nicolai

de Houppevilla

ac

dominorum

Guillelmi

Manchon, Johannis Massieu, Guillelmi Colles, Johannis Le Maire, presbyterorum et Maugerii Par,

modo

mentarii, Ptri Cusquel,

meo

tenus. Teste signo

quo supra,

forma

et

in albo con-

raanuali hic apposito,

anno

die mercurii xn. maii. Sic signatum

R. de Saincte-Mareglise.

Item, sequuntur nomina, cognomina etattestationes seu depositiones testium

in

causa nullitatis processus et sententiarum alias contra Johannam, vulga-

riter

dictam

per defunctum dominum Petrum Cauchon, olim

la Pucelle,

episcopum Belvacensem
subinquisitorem

et fratrem

in villa Parisiensi

examinatorum diebus
episcopo Parisiensi

infrascriptis,

et

fratre

Johannem

Magistri, hretic pravitatis

productorum
[

receptorum juratorum
,

et

coram dominis archiepiscopo Remensi,

Johanne Brehal.

M. JOHAIV1VES TIPHAINE.

Et

primo venerabilis et discretus vir,

magister

DE RHABILITATION.

47

Johannes Tiphaine, presbyter, in artibus magister et

in medicina, canonicus Sacr Cappell Parisiensis regalis, tatis

Lxannorum,

rendissimum

et

nos,

vel eocirca, alias

reverendum

per reve-

in Cliristo patres et

domi-

dominos Remensem archiepiscopum et Parisiensem

episcopum judices
,

in

hac parte, et fratrem Johannem

Brekal, sacrae theologiae professorem, hreticae pra-

regno Francise alterum inquisitorem, diex.

mensis januarii, ad eorumdem judicum informa tiovitatis in

nem

productus

culis in

postmodum super

receptus, et

arti-

processu hujusmodi traditis juratus, et die n.

mensis aprilis examinatus.

Et primo, inlerrogatus ejus medio juraraento,

quid ipse scit attestari seu deponere de contentis in
,

I., II., III.

et IV. articulis;dicitet deponit

dem Johannam solum

quod eam-

quo fuit adducta

advillam Rothomagensem , pro deducendo processum
contra eam. Et fuit ipse loquens mandatus ut interesnovit a tempore

pro prima vice noluit

set, et

eam

secundo

ire, sed

man-

audivit interrogari

datus

interfuit,

eam

respondere; et faciebat multas pulchras respon-

et

siones. Illa

et

autem

vidit ac

vice qua fuit in hujusmodi processu,

quadam parva aula,

rtro majoi em aulam castri et respondebat multum
providenter etsapienter, cum magna audacia.

erant

ipsi

judices et assistentes in
;

InV., VI., VII. et VIII. deponit quod, ut jamdixit,

prima vice qua vocatus fuit in hujusmodi processu,
ipse ire noluit; sed

secunda vice ipse

bat Anglicos. et ne eis visum fuisset

set, et

ob hoc eorum indignationem

cpio zelo contra

De

eam procedebant

contentis in

IX. deponil

ivit,

quia time-

quod

ire noluis-

incurrisset.

Sed

nescit.

(juod

ipsa

Jofaanna

PROCS

4$

quadam

erat in carceribus, in

ibidem

De
De

vidit ferratam

X.

contentis in

XL,

et

quod

illa

eastri,

et

eam

per tibias , et erat ibidem cubile.

contentis in

dicit

turri

nihil scit.

XII., XIII. et

deponit, quantum

XIV.

articulis,

tangit interrogationes,
fuit praesens,

magister

Pulchripatris erat principalis interrogator,

et facie-

die

qua ipse loquens

bat interrogationes, et tamen Jacobus de Turonia

de ordine Fratrum Minorum, aliquando interrogabat

eam. Et bene recordatur quod ipse magister Jacobus
semel ab eadem petiit

si

unquam fuisset

fuissent Anglici interfecti

En nom

Dieu,

si ay.

quae

Comme

in loco in

quo

Johanna respondit
vous parlez doulce:

ment ! Quare non recedebant ipsi a Francia, et ibant

suam patriam? Et erat ibidem unus magnus dominus de Anglia, de cujus nomine non recolit, qui

ad

Vere ipsa est bona mulier. Si esEt hoc dicebat testi loquenti et magis-

dixit, his auditis

set

Anglica

tro Guillelmo Desjardins. Dixit ulterius ipse loquens

quod nullus

est ita

magnus doctor
dominos et

et subtilis,

interrogatus per tantos

sicut erat ipsa

Johanna, quin

fuisset

si

esset

in tanta comitiva,

bene perplexus

et

remissus.

Insuper interrogatus de infirmitate ipsius Johann,

quam
quod

habuit tempore hujusmodi processus

ea exsistente infirma, ipse fuit

deponit

mandatus ex parte

dominorum judicum ad eam visitandum, et ad eamdem fuit ductus perquemdam cognominatum de Estiveto; ipseque loquens, in prsentia dicti de Estiveto,
magistri Guillelmi de

Camra, magistri

in medicina,

aliorum plurium, ad sciendum causam gritudinis

suae, palpavitpulsum suum, et interrogavit quid habeet

DE RHABILITATION.
bat et unde dolebat.
missa
(jiia

qudam

respondit quod

sibi fuerat

carpa per episcopum Belvacensera

comederat,

lirmitatis; et

Qu

>'<

et dubilabat

quod

esset causa

de

su in-

tune ipse de Estiveto ibidem prsens re-

darguit eam, dicendo quod maie dicebat; et vocavit

eam paillardam, dicendo

((

Tu ,

paillarda

comedisti

halleca etalin tibi contraria. Cui ipsa responditquod

non fecerat; et habuerunt ad invicem ipsa Johanna et

de Estiveto multa verba injuriosa. Postmodum lamen
ipse

loquens, peramplius scire volens de ipsius Jo-

hannae infirmitate, audivit ab aliquibus ibidem pr-

sentibusquod

Nec

ipsa passa fuerat

multum vomitum.

aliud scit ipse loquens, nec recordatur, super

hoc interrogatus, quod unquam

aliquam opinionem,

nisi

processu dederit

in

super ipsius infirmitate (1).

M. GUILLELMUS DE CAMERA.

Venerabilis vir, magister Guillelmus de Camra, in

artibus et medicina magister, setatis xlviii

annorum

vel circiter, ut dicit, testis productus, receptus

ratus et examinatus diebus,

modo

forma ut

et

ju-

testis

prcedens.

Et primo interrogatus de contenus

in I.,

IL,

III.

et IV. articulis articulorum in hac causa nullitatis pro-

ductorum dicit et deponit, ejus medio juramento,

quod de ipsa Johanna habuit notitiam solum durante
processu contra eam agitato, in quo pluries inlerfuit
:

cum

aliis

doctoribus et practicis. Et, viderc suo, era!

bona juvenis, quia, ut

a

(I

II

est

cependant indiqu au procs-verbal do

ayant opin dans

postmodum dici
eamdem Johannam

dicit, audivit

magistro Petro Mauricii quod

le

sons de l'abb

de Fcarap. Voy.

la
t.

condamnation
I.

p. W;i;.

comme

PROCES

50

audiverat in confessione

fessionem^ nec

quod nunquam talem con-

et

a doctore,

nec a quocumque audive-

quod credebat quod juste et sancte ambulabat

cum Deo, attenta sua confessioue.
rat, et

Item, interrogatus de contentis in V., VI., VU. et

VIII. articulis, dicit et deponit quod, ut jam dixit, fuit
in processu per pi lires dies.

bebant judicantes, se refert

De zelo autem quem haeorum conscientiis ; scit

tamen quodantequam(l) ddit opinionem in processu,

licet se subscripserit, quia hoc fecit coactus per domi-

num episcopum Belvacensem; et de hoc pluries se erga

eumdem episcopum excusavit, dicendo quod non erat
sua proiessio in

dictum quod,

quod maie

tali

materia opinari; linaliter

nisi se

subscriberet sicut

accesserat ad villam

alii

sibi fuit

fecerant,

Rothomagensem;

et

hac de causa se subscripsit. Dicit etiam quod mine

fuerunt

illatee

magistro Johanni Lohier et magistro

Nicolao de Houppevilla, sub

pna

submersionis, quia

noluernt interesse processui.

Interrogatus de

quod

ipsa

gensi

in

contentis in IX.

Johanna erat

quo eam

arliculo, dicit

in carcere in Castro

Rothoma-

vidit.

Super contentis in X. deponit quod audivit tune

dici

vel

quod
non,

ipsa

Johanna fuerat

et talis fuit inventa;

visita ta

et scit

an

esset virgo

ipse loquens,

pout percipere potuit secundum artem medicin

quod erat incorrupta

eam vidit quasi

nudam cum visitaret eam de quadam infirmitate;
et eam palpavit in renibus, et erat multum stricta
quantum percipere potuit ex aspectu.
et virgo, quia

(1)

11

faudrait neutiquam pour le sens gnral de la phrase qui n'en

avec antequam.

a pas

DE RHABILITATION.
Super contentis

in

51

XI., XII., XIII. et XIV., dicit

quantum tangit interrogatoria, quod semel

vidil domJnum abbatem Fiscampnensem, qui eamdem
Johannam interrogabat; et magister Johannes Pulchripatris [cum eo] multa et diversa interrogatoria
interponebant, ad qu insiimil non voluisset respondere ipsa Jolianna, taliter quod eisdem dixit quod sibi
faciebant magnam injuriam eam taliter vexare, et
quod jain super illis interrogatoriis responderat.
Et quantum adinfirmitatem,de qua in dictisarticulis
tangitur, deponit ipse loquens quod Cardinaiis Angliae
et

deponit,

Warwic miserunt eumdem loquentem

qusitum; coram quibus ipse loquens, cum magistro
et

cornes de

Guillelmo Desjardins

magistro

medicina, et

in

medicis comparuit. Et tune ipse cornes de

dixit eisdem

quod

ipsa Jolianna fuerat infirma

aliis

Warwic
,

ut sibi

quod eos mandaverat ut de ea cogiquod sua morte

naturali moreretur; rex enim eam habebat caram, et
careemerat, nec volebat quod obiret, nisi cum jus
titia
et quod esset combusta et quod taliter facerent,
et cum sollicitudine visitarent eam
quod sanaretur.
Et ad eam accesserunt ipse loquens et magister Guil-

fuerat relatum, et

tarent, quia pro nullo rex volebat

lelmus Desjardins

cum

aliis.

Quam Johannam

ipse

loquens et Des jardins palpaverunt in lalere dextro,

et

invenerunt eam febricilantem; quare concluserunt

phlebolomiam(l);
iiic, qui

et

eisdem dixit

hoc retulerunt comiti de TVarCaveatis

phlebotomia, quia

cauta est, et posset se interficere. Et nihilominus

habuit phlebotomiam

(l)

Manuscrit M).,

fit

ubotomiam

post

quam immdiate

5970, fleutobomiam.

fuit sa-

PROCS

52

Qua

nata.

sic sanata,

supervenit quidam magister Jo-

hannesdeEstiveto, qui habuit certa verba injuriosa

dicta

Johanna,

de quo multum

denuo

et

eam

cum

vocavit pulanam., paillardam;

fuit irata ipsa

Johanna, in tantum quod

fuitfebricitans, et in infirmitate priori.

Et hocde-

ducto ad notitiam dicti comitis, inhibuiteidemdeEsti-

eamdem Johannarn injuriari

XV. deponit ipse loquens quod bene
quod, quadam vice, dum interrogaretur

veto ne de caetero haberet

De

conlentis in

recorda tur

per episcopum et aliquos de adstantibus, quod ipsa

quod ipse episcopus et alii non erant sui judices.

De conlentis in XVI. similiter dicit quod audivit
eamdem Johannarn dicentem quod se submittebat domino nostro Papee.
Decontentis in XVII. , XVIII. , XIX., XX., XXI.
et XXII., quantum ad articulos de quibus in XX. et
XXI., dicit quod nescit qui eos confecit, nec crdit super eisdem ddisse opinionem suam. De aliis nihil scit.
De eontentis in XXIII., XXIV. et XXV. dicit
tiixit

quod fuit prsens in sermone facto per magistrum

Guiilelmum Evrardi; non recordatur tamen de prolatis in sermone; sed bene recordatur de abjuratione

quam fecit ipsa Johanna, licet multum distulerit ad

eam facicndum; ad quam tamen faciendum ipse magister Guillelmus Evrardi eam induxit, eidemdicendo
quod

faceret

quod

sibi

non

alias

hoc

fecit,

et quod ipsa
Et sub hac conditione et

consulebatur,

esset a carceribus liberata.

legendo post aliam

vam schedulam, continentem

quamdam

par-

sex vel septem lineas,

volumine folii papyrei duplicati; et erat ipse loquens ita prope quod verisimiliter poterat videre liin

neas et

modum earumdem.

DE RHABILITATION.
Item, interrogatus de contentis

in

;\

XXVI.

artieulo,

deponit quod audivit dici quod Anglici induxeiunt

eamdem ad resuraendum suum habitum,

et

quod

sibi

iuerant amote suae vestes muliebres, et dati viriles

habitas; et propter hoc dicebatur
1

quod

ipsa

Johanna

uera t injuste condemnata.

Item interrogatus de
articulis

quod

et super contentis in cteris

deponit solum de

contentis

eorumdem

ipse fuit praesens in ultima prdicatione facta

Veteri Foro Rothomagensi, per magistrum

in

colaum Midi

hanna

post cujus sermonis finem

combusta;

fuit

comburendum,

eara

et erant

jam parata

ipsa

JNi-

Jo-

ligna ad

et faciebat ita pias lamentationes

quod pluies flebant; aliqui autem

Anglici ridebant. Audivit etiameamdicentem istavcrba
vel in efFectu similia Ha! Rouen! fay grant paour
que tu ne ayes souffrir de ma mort! Et postmodum incepit clamare jhesus! et invocareSanctum
Michaelem, et tandem ign exstincta est. Nec aliud
et exclamationes

scit.

D. EPISCOPUS NOVIOMEIVSIS.

Reverendus

in

Christo pater, dominus Johannes

deMailly, episcopus Noviomensis(l),

rum,

vel circa, testis

aetatis

Lxanno-

productus, receplus, juratnset

examinatus per eosdem dominos judices,

in notario-

rum

praesentia, die xiv. mensis januarii, et

dum

super articulis in processu exhbitis recollectas

die

mensis

il.

aprilis, dixit et deposuit ut infra sequitur.

Et primo, interrogatus de
IL,

III. et

postmo-

et

super contentis in

I.,

IV. articulis, dicit et deponit, ejus medio

Voyez tonte

p.

130.

PROCS

54

juramento

in

verbo

quod de Jo-

praelati prestito,

hanna nullam habuit notitiam antequam esset adducta in villa Rothomagensi , ubi eam vidit duabus
vel tribus vicibus; nec recorda tur fuisse in processu,

ne ddisse opinionem.
Interrogatus de contentis in V., VI., VII. et VIII.
aiticulis, nihil scit.

De

contentis in IX. et

quod

fuerit visitata; scit

et inventa 'virgo,

tala

X. non recordatur
tamen quod

si

quod hoc non

audivisse

fuisset visifuisset posi-

tion in processu.

Super XI. usque ad XXIII. nihil

De contentis in XXIII., XXIV.
deponit quod

cationem

satis

fa c tain

et

XXV.

dicit et

recordatur quod die ante preedi,

Sancto Audoeno

in

quadam exhortatione
fuit

scit.

fuit

praesens in

eidem Johannae; sed quid

facta

factum aut actum non recordatur. Fuit etiam

quando facta fuit praedicatio in

Sancto Audoeno, permagistrum GuillelraumEvrardi;
et erant duo ambones seu duo scaphalda , gallice eschaijaulx ; et in uno illorura erat episcopus Belvacen-

preesens in crastino

sis

et ipse

loquens, et

alii

quam

plures; et in alio erat

magister Guillelmus Evrardi, prdicator, et ipsa Jo-

hanna.

De

verbis dictis per praedicatorera

bene tamen recordatur quod

die seu praecedente,

erat aliquod

malum,

quod
sive

si

ipsa

non recordatur;

Johanna

dixit illa

in dictis vel factis suis

bene vel maie dictum, vel

factum, hoc procedebat ab ea, nec suus rex aliquid

fecerat sibi

fieri.

Dixit etiam

quod post liujusmodi

praedicationem, vidit (juod ipsa Johanna fuitjussa ali-

quid facerc aut dicere,

et crdit

quod erat abjura tio

DE RHABILITATION.
eidem Johaniioe dicebatur

et

55

Johanna,

faciatis illud

quod vobis consulitur. Vultis vosfacere mori?

his verbis, ut verisimiliter est,

Et

mota, abjurationem

Et post hnjusmodi abjurationem, plures dicebantquod non erat nisi truffa, et quod non fciebat
nisi deridere. Et in ter aliquos unus Anglicus, doctor
et vir ecclesiasticus, qui erat de gentibus domini Cai
dinalis Anglia?, dixit episcopo belvacensi quod ipse
procedebat in liujusraodi materia cum nimiofavore,
fecit.

et

quod

se ostendebat

eidem Johannae favorabilem;

cui ipse episcopus Belvacensis respondit

quod mentie-

batur; et tune cardinalis Anglice dixit eidem doctori

quod postmodum plures de

quod de illa abjuratione non
multum curabant, et quod non erat nisi truffa; et ut
videtur loquenti , ipsa Johanna de illa abjuratione
non multum curabat, nec fciebat de eadem compo(juod taceret. Dicit etiam

assistentibus dicebant

tum,

et

quod

illud

quod

fecit

in

hujusmodi abjura-

tione, fecit precibus adstantium devicta.

nterrogatus de contentis in

XXVI.,

audivit dici ab aliquibus de quibus

quod

non recordatur,

vestes viriles sibi fuerunt traditae per fenestram

seu trilliam.

De

deponit quod

Nec

aliud scit.

solum dicit
quod ipse fuit prsens in ultimo sermone, die qua
fuit combusta; et erant ibidem trs ambones, seu
contentis

cteris articulis

in

escharjaulx gallice

videlicet

unus

dices, et alius ubi erant plures prlati

ipse loquens, et

ubi
,

erant ju-

inter quos erat

unus ubi erant ligna parata ad corn-

burendumeamdem Johannam;et, fnita prdicatione,

luit lata sententia per quam ipsa Johanna relinquebator

justitiae

sculari. Post cujus sententiae

prola-

PROCS

56

tionem

ipsa

mationes et

nunquam

Johanna incepit lacre plures pias exclalamentationes; et inter alia dicebat quod

ftierat

inducta per regem ad faciendum ea

quae faciebat, sive bene, sive maie; et illotunc recessit ipse loquens,

Johannam.

necvoluit videre cremari

Dicit etiam

quod

vidit plures

eamdem

de adstanti-

bus lacrimari.
Interrogatus super quibusdara assertis litteris garan-

quas rex Angliee ddit episcopo Belva-

tizationis (1),

censi et aliis qui se de

quibus

bant,et

in

mensem

fuisse

hujusmodi processu interpone-

litteris

cavetur episcopum Novio-

deponit quod bene crdit

non multurn recordatur. Scit tamen quod episcopus Belvacensis non cleducebat hujusmodi processum suis expensis, ut crdit, sed expensis
rgis Angliae et quod misiee (2) quce fiebant, fiebant

quod

praesentem

interfuit; sed

per Anglicos.

Nec

aliud scit super eisdem articulis dbite interro-

gatus.

M. THOMAS DE COURCELLIS.

Venerabilis et scientifcusvir
Courcellis (3)
rius et

magister

Thomas de

sacrae theologise professor, poenitentia-

canonicus Parisiensis, tatis lvi

circiter, ut dicit; testis

annorum

vel

productus, receptus, juratuset

examinatusad informationemdominorum judicum, die

xv. mensis januarii, et postraodum super articulis ite-

rum examinatus,deposuit modo et forma

Et primo, super contentis

(1)

(2)
('!)

Ces

lettres sont rapportes ci-aprs

Les mises,

Voyez tome

les
I

dpenses.

page 30, note

in

I.

comme

sequentibus

II., III. et

IV. ar-

pice de procdure.

DE RHABILITATION.

57

deponit quod de Johnmia nullam habuit notitiam quousque eamvidit in villa Rothomagensi, nec

ticulis,

de ejus ptre, matre aut parentibus. De ejus fama

cebatur quod asserebat se habere voccs a Deo.

di-

Item, interrogatns de contentis in V. et VI. artideponit, ejus medio juramento, quod crdit
ipsum episcopum accepisse onus processus deducli
eulis,

contra ipsam

Johannam

in materia

fidei

quia ipse

erat consiliarius rgis Angliae,et quia erat episcopus

Belvacensis, in cujus territorio ipsa Johanna fuerat

capta et apprehensa

et

datum aliquod donum

audivit

dici

inquisitori,

quod fuerat
quodam vo-

cato Soreau, receplore (1), pro interessendo pro-

hujusmodi;

cessui

de episcopo, nescit

sed

si

ali-

quid receperit. Scit etiam ipse loquens quod, tempore

Johanna fuit adducta Rothomagum, ipse

loquens fuit mandatas (et erat Parisius), per episco-

quo

ipsa

pum

Belvacensem prdictum, ut

pro dicto processu;

iret

Rothomagum,

et ivit in societate

magistrorum
Johannis de

Midi, Jacobi de Turonia ,

Rouel(2), et aliorum de quibus non recordatur, in
villa Rothomagensi, expensis eorum qui conducebant
Nicolai

quorum

eos,

erat unus magister Johannes de

nel (3). Nescit etiam

si

tions prseparatoriee Rothomagi aut

ipsius

(1)

Johanna?

Le mandat

<le

Rer-

aliqua? fuerint factae informa-

nec eas vidit, quia

paiement dlivr pour

est effectivement adress Pierre

[a

in

loco'origims

in principio pro-

coopration de Jean

le

Matre au

Surrenu, receveur gnral en Nor-

mandie. Voyea les pices justificatives au tome IV.

:

Manuscrit N. D. Ruet. Ce personnage n'est pas

verbaux du premier jugement.

!'

Rii

secrtaire du roi d'

nomm

flans

les

procs-

PROCS

58

primo quando loquens interfuit, solum

erat quaeslio quod dicebatur eam habuisse voces et
cessus,

et

<ruod asserebat eas esse a Deo.

Et licet eidem loquenti fuerit ostensus processus in

quo cavetur quod in praesentia loquentis fuerunt lectae
certae informationes (1), dicit quod non est memor
quod unquam audiverit aliquas legi. Dicit lamen quod
magister Johannes Lohier accessit illotunc ad villam

Rothomagensem,

et

fuit

ordinatum quod

municaretur aliqualiter processus

et

sibi

com-

postquam

ipse

Lohier hujusmodi processum vidit, ipse dixit loquenti

quod

sibi

videbatur quod non debebat procedi contra

eamdem Johannam

in materia fidei,

tione prcedente super infamia, et

quirebatur

talis

nisi

informa -

quod de jure requod bene

informatio. Dicit etiam

recordatur quod in prima deiiberatione sua

deliberavit ipsam

Johannam

esse haereticam

nunquam
,

nisi

sub

conditione, casu quo pertinaciter sustineret quod non

deberet se submittere Ecclesiae (2) ; et ultima , quantum sibi potest testari conscientia, coram Deo, videtur sibi
si

quod

ipse dixit

prius esset haeretica

unquam

quod
quod

positive deliberavit

ipsa erat sicut prius, et

ipsa tune erat (3)

eam

nec

esse haereticam. Dicit

fuit

magna con-

tentioetdifficultas inter opinantes an ipsa

Johanna de-

etiam quod, in prima deiiberatione,

beret reputari haeretica. Asserit etiam

deliberavit de aliqua peena

De

contentis in

aliquo.
(l)Torael, page 32.
(2) Ibid., p.
3)

Ibid.,

428.

p. t67.

quod nunquam

eidem Johann inlligenda.

VII. et VIII.

non recordatur de

DE RHABILITATION.
Item, interrogatus de contentis

iti

59

IX. articulo,

dicit et deponit quod ipsa Johanna erat in carceribus

castri

in custodia

servitorum,
si

semper

et

cujusdani Johannis Grilz et

quod

erat in

esset nescit. Dicit

compedibus

suorum

ferreis; sed

tamen quod multi de

ipsa

Johanna

posita fuisset in

in carceribus ecclesiasticis; sed

as-

quod

sistentibus erant opinionis et bene voluissent

manibus Ecclesiae et
non recordatur quod

de hoc fuerit locutum in deliherationibus.

De contentis in X.
nunquam audivit poni
Johanna deberet
sibi

quod

articulo dicit et deponit

in

visitari

deliherationibus,

quod

an esset virgo vel non

ipsa
licet

verisimiliter videatur et credat, per ea qua? audivit

domino episcopo Belvacensi

quod inventa fuerat virgo. Et crdit quod si non fuisset inventa virgo, sed conupta quod in eodem processu non siluissent.
Super XL, XIII. et XIV. deponit quod eidem Johanna? fiebant plures interrogationes; sed de eis non
recordatur, nisi quod semel fuit intrrogata si illi de
parte sua osculahantur manus suas; nec etiam recordatur quod ipsa Johanna se planxeritde interrogatioet

dicebantur a

dicto

nibus quce

sibi fiebant.

Item, de contentis in XII. et XVIII. articulis, deponit

quod bene recordatur quod una vice fuit ordinatum,

post plures interrogationes eidem Johanna? factas
quod de caetero firent interrogationes coram paucis;
,

sed qui s eos

movit aut qua intentione,

nihil scit; sibi

tamen videtur quod magister Johannes de Fonte erat

unus de ordinatis ad eam inlerrogandum.

De contentis in XV. nihil scit.

De contentis in XVI. deponit quod

pluries ipsa Jo-

PROCS

60

hanna

interrogata super facto submissionis

fuit

et

requisita ut submitlere vellet dicta sua et facta deter-

minationi Ecclesia?; super qui bus plures fecit responsiones quae continentur in processu, quibus se refert.

Nec

aliud sciret deponere.

Super contentis in XIX.

De

contentis in

ierunt

nihil scit.

XX., XXI.

facti et extracti certi

XXII. deponit quod

articuli , numro duodeet

cim, ex assertis confessionibus et responsionibus ipsius

Johann,

et qui

fuerunt

facti

colaum Midi;
extractis,

factae et datae.

super

et

omnes

ut sibi videtur ex veri-

defunctum magistrum

similibus conjecturis, per

illis

duodecim

INi-

articulis

sic

deliberationes et opiniones fuerunt

Nescit tamen

si

fuerit deliberatum

quod

corrigerentur, et an fuerunt correcti.

Super contentis in XXII. articulo,

scit

solum quod

audivit pluries a magistro Nicolao Loiselleur

pluries cura

eadem Johanna locutus

dissimulato

sed quid

quod

sibi

eidera loquenti dixit

quod

ipse

ipse

fuerat in habitu

dicebat nescit; et in tantum

quod

ipse se

eidem Joliannse

quod

erat presbyter.

manifestaret, et sibi notificaret

Crdit etiara

quod

earndem Jobannam audivit

in

confessione.

De

contentis in XXIII.

XXIV.

et

XXV.

articulis

deponit quod, modicum ante primam prdicationem

factam in Sancto Audoeno, magister Johannes de Castellione, in

lationes

prsentia loquentis,

eidem Johannae;

lecit

quasdam exhor-

et similiter audivit dici a

magistro Petro Maurice quod eanidem Johannam fraternaliter exhortaverat de se submittendo Ecclesiae.

Nec de

alio habet

memoriam.

Interrogatus in super quis fecit schedulam abjura-

DE RHABILITATION.

61

bonis, quae continetur in processu, quae incipit Tu,

dicitquod nescit; nec etiam scitquod eidem
:

Johanna,

Johannae fuerit lccla aut dala

quod

fuit

facta

insuper

intelligi. Dicit

postmodum quaedam

praedicatio

in

Sancto Audoeno per magislrum GuillelmumEvrardi;

et erat ipse

loquens in ambone

non

rtro prlalos;

tamen recordatur de aliquibus \erbis prolatis per

eumdem prdicatorem,

quod dicebat l'orgueil

de ces te femme, n Et dicit quod postmodum, episcopus
incepit lgre sententiam; non tamen recordatur quid
nisi

fuit eidem Johannae, nec quid ipsa respondit.

tamen quod bene est memor quod magister Nicolaus de T'cndenz fecit quamdam schedulam, quae

dictum
Dicit

incipiebat

Quotiens cordis oculus;

sed

si

sit illa

schedula contenta in processu, nescit. Nescit etiam

si

viderit illam

Nicolai

ante

sed crdit

schedulam

manibus

in

abjurationem ipsius Puellae vel

quod ante

vidit

enm;

aliqui de assistentibus locuti

Belvacensi
et

ipsius magistri

et

fuerunt

eo quod non perficiebat

cum

episcopo

suam sententiam

quod eamdem Johannam recipiebat ad

dum;

post,

bene audivitquod

se

revocan-

non

sed de verbis prolatis, et quis eas dixerit

recordatur.

Deinde interrogatus quid

ponere de contentas
articulis

cationein,

dicit et

in

ipse scit attestari seu

XXVI., XXVII.

et

de-

XXVIII.

deponit quod, post primam praedi-

vnrant, verba quod ipsa

sumpserat habitum virilem;

et

Johanna re-

propter hoc ipse epis-

copus Belvacensis adivit carcerem ipsius Johannae,

cujus societate ipse loquens erat; et aliocutus est

dem

inlerrogando

qua

de causa

habitum

in

eam-

virilem

resumpserat. Quae respondit quod habitum illum re-

PROCS

02

sumpserat quia

habitum

videbalur convenientius portare

quam habitum

mulieris.

iiiterrogatus finaliter quic) ipse scit

deponere

vii

Item,

sibi

ilem

cum

viris,

seu attestari de conlentis in cteris articulis dicit et

deponit quod ipse fuit praesens in ultima prsedicatione
:

facta in Veteri

tamen

vidit

Foro, die qua obiit ipsa Johanna; non

eaindem Johannam cremari, quia

illico

faclapraedicationeet lata sententia recessit. Dicit autem

quod

ante hujusmodi praedicationem et sententiam

receperat sacramentum Eucharistiae

non

fuit

praesens quando

ut crdit, quia

Ne

receperit.

aliud scit.

M. JOHANNES MONNET.

Magister Johannes Monnet, sacras theologiae pro-

annorum,

fessor, canonicus Parisiensis, tatis l

eocirca, testis productus

receptus

vel

juratus et exa-

minatus super articulis in hujusmodi causa productis,

die ni. aprilis.

Et primo, interrogatus quid

de et super contentis in

attestari

nisi a

cum

I.,

deponere seu

IL,

III.

et IV.

deponit quod de eadem Johanna, suisve pmatre ac parentibus, nullam habuit notitiam

articulis

tre et

ipse scit

tempore quo

Rothomagum,

ipse loquens ivit

magistro Johanne Beaupre, cujus ipse loquens

erat servitor, et in societate

ricii,

Thomae de

magistrorum Ptri Mau-

Courcellis, et plurium aliorum qui

erant mandati ad interessendum processui; durante

quo processu eamdem Johannam

Item

vid'it

interrogatus quid ipse scit deponere de con-

tentis in V., VI., VII. et VIII. articulis

dum

ipsi

pluries.

deponit quod,

magistri Johannes Beaupre,

Courcellis et Petrus Mauricii et

alii

Thomas de

mandati veneiunt

DE RHABILITATION.

Uothomagum, paulo

post inceptus fuit processus con-

eamdera Johannam,

tra

63

et ipse

loquens interfait tribus

vel quatuor vicibus et scribebat interrogationes factas

ipsi Johannae et responsiones ipsius, non ut notarius,
secl

ut clericus et servi tor ipsius magistri

Johann is

Beaupre, etsuam scripturam agnovit ipse loquens

in

papyro, seu processu facto in gallico.

Et

quod eidem

inter alia recordatur ipse loquens

Johannae audivit dici, loquendo eidem loquenti

tariis,

et

no-

quod non bene scribebant, et multoliens faciebat

quod pluries, in suis interroga-

corrigere. Dicit etiam

tionibus et responsionibus,

dum

interrogaretur super

aliquibus de quibus \idebatur sibi

quod non debebat

respondere, dicebat quod se referebat conscientiis in-

terrogantium, an deberet respondere vel non. Dicit

insuper quod processus fuit contra

eam

inceptus quia

Johanna erat nimis praejudiciabilis Anglicis, et

quod sibi jam plurima damna fecerat. Crdit tamen
quod expensis Anglicorum processus hujusmodi duceipsa

batur

eorum

sed

quo

zelo procedebant judicantes, se refert

conscientiis.

Super IX. articulo

in Castro

nih.il scit, nisi

Super X. articulo deponit

dici

quod

tata

an esset virgo vel non,

dum

Johanna

ipse loquens

quod

Johanna, durante processu,

ipsa

de hoc habet
ipsa

solum quod erat

Rothomagensi detenta.

memoiiam

audivit

fuit visi-

et fuit inventa virgo; et

quia tune fuit dictum

fuit lsa in iuferioribus

quod

de equitando,

visitaretur super virginitate.

Insuper interrogatus de et super contentis in

XII., XIII. et XIV., dicit et deponit

hannae fiebant

mullum

difficiles

XL,

quod eidem Jo-

qusestiones et interro-

PROCES

64

gationes, quibus unus magister

iri

theologia cura

diffi-

cultate respondisset, et videtur eidem loquenti quod

ipsa Johauna multum gravabatur in hoc. Dicit etiam

quod durante hujusmodi processu

infirma

fuit

sed

si

fuerit yisitata per medicos, nihil scit.

De

XV., XVI., XVII.

contentis in

de aliquibus

culis nihil scit; et

Super

contentis in

quod de

illis

bricavit, vel

XX.

et

XVIII. arti-

et

se refert processui.

XXI.

dicit et

articulis nescit quis eos confecit aut fasi

(1) fuerint

bene vel maie ex confes-

tamen quod

siouibus ipsius Johannae extracti. Scit

magister Johannes Beaupre

lit illos

duodecim

accessit Parisius, et attu-

articulos.

XXII. deponit solum quod auquod aliqui ibant locutum cura eadem Jo-

Super contentis
divit dici

deponit

hanna, cum habitu dissimulato; sed quis erat

ille

qui

talia faciebat nescit.

De

contentis in XXIII.,

dicit et

XXIV.

et

XXV.

deponit ipse loquens quod ipse

catione facta apud

articulis,

fuit in preedi-

Sanctum Audoenum,

et erat ipse

loquens in ambone, sedens ad pedes magistri Johan-

Beaupre f

nis
f ] ii

ta

dixit

cum

quod,

ejus magistri; et

dum

praedicatio fuit

inciperetur legi sententia, ipsa Johanna

si

esset consulta a clericis

et

quod videquod

retur conscientiis suis, ipsa libenter faceret illud

sibi

consuleretur; et

vacensis inquisivit a

liis

auditis, ipse episcopus Bel-

cardinali Angliae

qui

ibidem

erat, quid agere deberet, attenta dict Johannae sub-

missione. Qui cardinalis tune eidem episcopo respondit

quod eamdem Johannam debebat recipere ad poe-

(i) Los manuscrits, vel rive.

DE RHABILITATION.
Et

nitentiam.

fuit

tune dimissa

inceperat lgre, et earndem

65

sententia

illa

Johannam

quam
ad

recepit

pnitentiam. Et tune vidit ipse loquens quamdam

schedulam abjurationis, qusetunc fuit lecta, et eidem
lo({uenti videtur

qnod

erat una parva schedula, quasi

sex vel septem linearum; et bene recordatur, prout

quod

dicit,
si

judicantium

ipsa se referebat conscientiis

se deberet revocare vel non. Dicit insuper

die

illo

quo fuerunt

facta praedicta

quod,

dicebatur quod

tortor erat in platea, exspectans quod traderetur justitiae saeculari.

De
dicit

contentis in cteris articulis nihil scit, quia

,

recessit a villa

Rothomagensi

ut

Lunae vel

in die

dominica prcedente mortem ipsius Johann. Nec

aliud scit.

LUDOVICUS DE CONTES.
Nobilis vir et prudens Ludovicus de Contes
tifer,

dominus de Novpon

annorum

et

de Reugles

scu-

tatis xlii

vel circiter, testis productus

(1)_,

receptus

juratus et examinatus super contentis in articulis in

processu hujusmodi nullitatis productis, die ni. mensis

aprilis, post Pascha.

Et primo, interrogatus de
II.,

III.

quia de

et

et

super contentis in

IV. articulis, cteris

illis

nihil scit

dicit et

I.,

omnibus omissis

deponit, ejus medio

juramento, quod, anno quo ipsa Johanna venit apud

(1)

frre

Nous n'avons pu

rien trouver sur Louis de Contes,

rapporte ci-dessus, p. 31; et que, dans le temps

les

si

de Jean Beauharnais, ce bourgeois d'Orlans dont

gens de guerre

dite de lu

lui

donnaient

Pucelle, p. 507 de

III.

le

l'dit,

qu'il tait

non
la

qu'il fut

dposition

page de

surnom tflmerguet- (Voyez

de Godefroy.

la

beaua t

la Pucelle,

Chronique

PROCS

OG

regem,

in villa

de Chinon, ipse loquens erat quasi

xiv vel xv annorum

el serviebat et

moram

trahebat

cum domino de Gaucourt , qui erat capitaneus dicti

loci de Chinon. Et illo tempore applicuit ipsa Johanna
ad dictum locum de Chinon, associata duobus viris ;
quee fuit ducta ad regem ; ipseque loquens pluries eam-

dem Johannam

vidit ire et redire versus

regem,

et fuit

assignatum eidem Johannee hospitium in quadam turri

du Coiddray(i). In qua quidem turri ipse loquens

mansit cum eadem Johanna, et per tempus quo ibidem
castri

stetit,

nocte habebat mulieres

quod,

cum

continue conversando

illo

tempore quo

cum

ea.

ea de die; sed de

Et bene recordatur

du Coul-

stetit in dicta turri

draj, per plures dies veniebant homines magni status

ocutum

cum eadem Johanna

sed quid faciebant aut

dicebant nescit, quia semper, dura ipse loquens videbat eosdem homines accedere, recedebat; nec scitqui

erant

illi

homines.

Dicit insuper
et

quod,

illo

tempore quo

ipsa

Johanna

loquens erant in eadem turri, multotiens vidit

eamdem Johannam genibus

flexis, ut sibi

videbatur,

orantem; non tamen potuit percipere quid dicebat,

Et postraodum ipsa Johanna

postmodum reducta ad villam Turonensem in domo cujusdam vocatae Lapau; et in quo loco dominus dux Alenconii
ddit eidem Johannee unum equum, quem vidit loquens in dicta domo ipsius Lapau. Et in dicta villa
Turonensi fuit dictum et intima tum loquenti quod
licet
fuit

aliquando

fleret.

ducta ad villam Pictavensem, et

,

ipse esset

[1)

maugo

ipsius

Johannee, una

Aujourd'hui appel le Coudray-Montpensier,

aune

cum quodam
lieue de Chinon.

DE RHABILITATION.
Raymundo;
Johanna,
officio

et

67

illa hora seraper stetit cum cadem

semper cum ea, eidem serviendo in

ab

et ivit

mangonis, tam

Blesis

quam

Aurelianis, et us-

quequo pervenerunt anle villam Parisiensem.

Dicit insuper quod, ipsa

Johanua exsistente

in villa

Turonensi, fuerunt eidem Johannae dat armatur,

et

habuit ipsa Johanna lune statum a rege.

Turonensi accessit ad villam Blesensem,

virorum armorum rgis,

et quae

Et

in

a villa

comitiva

comitiva illotunc

magnam

(1) fiduciam in eadem Johanna. Et

ipsa Johanna cum armatis indicla villa Blesensi

habebat
stetit

per aliqua tempora, de quibus non recordatur; et

tune

fuit

conclusum recedere

a villa Blesensi et ire

ad

villam Aurelianensem, per latus de la Saulongne; et

Johanna armata suis armis, cum comiarmatorum, monendo semper armatos quod ha-

recessit ipsa
tiva

berent

magnam

fiduciam in

Domino

et

quod

confi-

terentur peccata sua. Et in hujusmodi comitiva ipse

eamdem Johannam

loquens vidit

tum

recipere sacramen-

Eucharistiae.

Dicit insuper

quod,

ipsis applicatis

juxta villam

Aurelianensem, de latere de la Saulongjie , ipsa Jo-

hanna,
ultra

testis

loquens, et plures

aquam, de

alii

fuerunt ducti

latere civitatis Aurelianensis, et de-

hinc intraverunt villam Aurelianensem. Et dicit ipse

loquens quod ipsa Johanna

multum

fuit laesa

veniendo

usque ad villam Aurelianensem, quia ipsa cubuitcum

armis suis, in nocte sui recessus a

autem

(1)

ipsa

Fuit

Johanna hospitata in villa Aurelianensi

Le ms. 5970 porte au contraire minimam

manusmi

villa Blesensi.

mais l'autre leon,

tire

de Notre-Dame, est plus conforme au rcit des chroniqueurs.

'lu

PROCS

08
in

domo

thesaurarii (1)

ante portam Bannier (2); et

qua domo, ut videtur loquenti, ipsa Johanna recepit sacramentum Eucharisti.

Et dicit quod in crastino die, quo intraverunt vilin

lam Aurelianeusem,

num bastardum

ipsa

Johanna

Aurelianensem,

et in regressu erat

multum

et

versus dorai-

ivit

cum

eo locuta est

quod, ut dicebat,

irata

merat appunctamentum quod pro illa die non iretur

ad insultum. Nihilominus ipsa Johanna ivit ad quod-

dam bouivardum quod habebant

boulvardum Anglicorum,

cum

locuta est

vardo

et

armati rgis contra

ibidem ipsa Johanna

Anglicis exsistentibus in

alio

boul-

eisdem dicendo quod recdrent in nomine

Johann quidam
Bastard de Granville dixit pures injurias,
qurendo ab eadem Johanna si vellet quod se redderent uni mulieri, vocando Gallicos cum eadem Johanna exsistentes maquereaulx mescrans. His
actis, rgressa est ipsa Johanna in suo hospitio et
ascendit in cameram suarn, et credebat loquens quod
iret dormitum. Illico et paulo post descendit inferius,
et dixit eidem loquenti ista verba
sanglant
v Ha
garson, vous ne me djriez pas que le sanc de France
feust rpandu! prcipiendo eidem loquenti quod
iret quaesitum suum equum; et fecit interdum se arDei

alias ipsa eos expelleret; cui

vocatus

le

mari per dominam domus

et ejus filiam

et

dum

venit

suum equum, invenit eamdem

Johannam jam armatam dixitque testi loquenti quod
loquens de prando

(1)

Jacques Boucher, alors argentier du duc d'Orlans

et

trsorier de la

ville.

(2) Tel est

lans.

encore

le

nom du faubourg par

lequel on arrive de Paris Or-

DE RHABILITATION.

suum vexillum quod

quaesitum

iret

tradidit ipse

illud

tram.

Quo

69

erat superius; et

loquens eidem Johannae per fenes-

Johanna festinanter

vexillo accepto, ipsa

portam Burgundiae ; et tune ipsa hospita dixit loquenti quod iret post eam; quod et fecit.
Et erat tune qudara invasio seu escharmouchc versus
Sanctum Lupum, et in illa invasione fuit captum
boulvardum, et obviavit ipsa Johanna quibusdam
Gallicis vulneratis, de quo fuit irata. Anglici autem se
dum ipsa Johanna cum
parabant ad defensionem
incurrit versus

festinatione ad eos applicuit, et illico

runt

eamdem Johannam

quod Gallici vide-

inceperunt clamare

et fuit

capta bastilda seu fortalitium Sancti Lupi. Et audivitdici

quod quidam

assumpserunt indumenta
obviam eidem Johannae; quos
nec passa est quod eisdem aliquod

viri ecclesiastici

ecclesiastica, venientes

Johanna recepit,

ipsa

malum

fieret, et ipsos fecit

hospitium,

caeteris Anglicis

nensis occisis.

tum

Et

illo

cum

suum

ea adduci ad

per gentes

villae

Aurelia-

sero venit ipsa Johanna ccena-

in suo hospitio; quae

multum

erat sobria

quia

diem non comedit nisi morsum panis; et mirabatur quod ita modicum comedebat. Et
dum erat in suo hospitio, solum bis in die comedebat.
pluries per totam

Uicit insuper

quod

die sequente, circa

horam

ter-

tiam, armati domini nostri rgis transi verunt ripa-

riam

in navibus,

pro eundo contra bastildam seu for-

talitium Sancti Johannis Albi (4), et Gallici

(1) L'glise

de Saint-Jean-Ic-Blanc

de

est situe sur la leve

la

eamdem

Loire

un

kilomtre en amont du pont d'Orlans. Les Anglais, en fortifiant cette position,

avaient voulu en faire moins une bastille qu'un

(Journal du tige

et Orlant

- JouoiSj

Htoiri

guet pour garder

'i

tigt

i<

le

passage.

PROCS

70

ceperunt ,

et

etiam bastildam Coelestinorum

(1 ); et

pas-

Johanna cum eisdem armatis fluviura Ligesait

et regressi sunt ad
ris, et ipsemet loquens cum ea
villam Aurelianensem, in qua ipsa Johanna cubuit in
suo hospitio cum aliquibus mulieribus, prout facere
ipsa

consueverat, quia semper in nocte habebat mulierem

cum

ea

cubanlem,

terat invenire,

dum non

invenire posset; et

si

quando

po-

erat in guerra et eampis, cu-

babat induta suis vestibus.

Die autem postmodum

immdiate sequente, ipsa Johanna, contradicentibus

pluribus dominis, quibus videbatur quod ipsa volebat

ponere gentes rgis in magno periculo,

fecit aperiri

portam Burgundi
et quamdam parvam portam
exsistentem juxta grossam turrim, et passavit aquam
,

cum

aliis

gentibus armatis, ad invadendum bastildam

quam adhuc tenebant Anglici.

invadendum steterunt gentes rgis ab
hora prima usque ad noctem , et ibidem ipsa Johanna
fuit lsa etdearraata suis armis, ad eam prparandum
de suo vulnere; postquam autem fuit praeparata, ite-

seu fortalitium Pontis,

In quo loco ad

rum

se

armis induit , et

ivit

cum

aliis

ad invasionem et

insultum, qui duraverat ab hora primae usque sero

indesinenter. Et tandem boulvardum fuit captum, ipsa
Johanna semper stante cum armatis ad insultum eosdem exhortando quod haberent bonum cor, et quod
non recdrent, quia haberent illud fortalitium in
,

brevi; dicendo, ut sibi videtur, quod, quando perci-

perent quod ventus perduceret vexilla versus fortali-

(1) Lisez

Augustinorum, et voyez ci-aprs, p. 79. La bastille des Augustins

nom, couvrait la fameuse forteresse des Tourelles,
situe au bout du pont d'Orlans.
36.
( Jollois, ibid., p.

tablie dans le couvent de ce

DE REHABILITATION.
tium, quod haberent

cum

sero,
et

illud.

Et

quod,

in tantura

vidrent gentes rgis

quod jam nox erat

71

quod

in propinquo,

niliil

circa

faciebant,

desperabant de

tameu Johanna semper

persistebat, eisdem promittendo infallenter quod illud
fortalitium illa die haberent. Et paraverunt gentes rgis iterum insultum; quod videntes Anglici nullam
eaptione

illius fortalitii.

Ipsa

defensionem adhibuerunt, sed fuerunt perterriti, et

fuerunt quasi omnes submersi

glicorum

nec

fuit

ex parte An-

in illa ultima invasione seu insullu aliqua

defensio. Et in crastino omnes Anglici exsistentes circa

villam recesserunt apud villam de Baugencj et vil
lam de Mehun. Quos secuta fuit armata rgis, in qua
erat ipsa Johanna; et ibidem fecerunt compositionem
de reddendo villam de Baugency aut pugnando. Et
,

adveniente die pugnae

villa

de Baugency; quos

cum

ipsa

Johanna ;

quo

ipsa

Johanna

affectabat habere

recesserunt Anglici a dicta

secutae fuerunt gentes rgis,

et habuit

fuit

V avant-garde La Ilire ; de

multum

irata, quia ipsa

onus de V avant-garde.

habuerunt gentes rgis quod

La Hire,

Ita

multum
etiam se

qui conducebat

V avant-garde, percussit super Anglicos, et habuerunt

gentes rgis victoriam, fueruntque quasi

omnes An-

interfecti.

glici

Dicit insuper

quod

ipsa

magnam
cum quadam vice unus
habebat

Johanna erat multum

pia, et

pietatem de tanta occisione, quia,

Anunum

Gallicus duceret certos

glicos captivos, ipse qui eos

ducebat percussit

aliorum(1) Anglicorum in capile, in lantum quod ip-

sum

reddidit quasi

iseZ plulftl 'Hnrtim

mortuum.

Ipsa

Johanna hoc videns

PROCS

72

descendit de equo, etfeciteumdem Anglicum confitri,

tenendo eum per caput, et consolando eura pro posse.

Postmodum ipsa Johanna, in comitiva gentium rgis,
ivit ante villam de Jargeau, qu fuit in insultu capta,
ibidem plurimi Anglici captivi, inter quos erant
Suffort et La Poule (1). Et deinde, post levationem

et

obsidionis Aurelianensis et victorias

Johanna cum armatis

obtentas, ipsa

regem exsistentem
quod rex
consecratione.
Et exivit rex cum
iret Remis pro sua
suoexercitu, in quo erat ipsa Johanna, tendens ad
tune in

versus

ivit

Turonensi

villa

et fuit conclusurn

villam Trecensem, quee fuit reddita rgi, et dehinc

ad villam Catalaunensem,
in

manibus

qua

qu

rgis; et deinde ad villam

dominus noster rex

ipse

similiter fuit reducta

fuit

Remensem,

in

coronatus et sacra-

tus, in ipsius loquentis praesentia;

qui erat, ut dic-

tum

et

mango

est,

semper

erat.

Et

cum qua ipse

cum eadem usque dum ipsa Jo-

ipsius

stetit

Johannae,

hanna venit ante villam Parisiensem.

quod, quantum de ea habere potuit

Dicit in super

notitiam

ipsa

Johanna erat bona

catholice vivens; quae

multum

et

proba mulier,

libenter audiebat mis-

sam, quia nu n qua m deficiebat ad audiendum missam

si

Eratetiam multum

possibile sibi esset.

audiebat basphemari

quando
et quando

irata

nomen Domini nostri

nam et pluries

audiebat aliquem jurantem;

(1)

La Poule

portaient

dsigner
<jue

en anglais Ple

galement.
ici

Henri

11

est

tait le

ais toutefois

nom de

audivit

famille des Suffolk

de reconnatre que

le

tous le

tmoin veut

par Suffort, William Ple, alors comte, depuis duc de Suffolk,

ayait cr

capitaine d'Avranches.

comte de Dreux

On verra

et

par La Poule, son frre John Ple,

ci-aprs, p. 74, la

<ntrc les deux frres par Jeanne d'Ave elle-mme.

mme

distinction tablie

DE RHABILITATION.

73

quod, quantlo dominus clux Alenconii jurabat aul dicebat aliquidblasphemke, ipsa eum reprehendebat; et
^eneraliler mil lus de exercitu

coram

ea fuisset ausus iu-

rare aut blasphemare, quin fuisset ab eadem reprehensus.

quod non volebat quod in exercitu essent munam quadam vice, juxta villam Castri-Theoderici, cum vidisset quamdam mulierem amasiam (1) cujusdam hominis armorum qu erat eques, eamdem
mulierem insecuta est cum gladio evaginato; quam
Dicit

lieres,

tamen mulierem non percussit, sed eam dulciter

et

monuit ne se inveniret amodo in societate

armatorum, alias eidem mulieri faceret displicitum.
Nec aliud scit ipse loquens, quia, ut dicit, a temcaritative

pore quo ipsa Jolianna venit ante villam Parisiensem,

eamdem Johannam non

vidit.

GOBERTUS THIBAULT.

Honestus vir

et

prudens Gobertus Tliibault, scutifer

scutiferiae rgis Francise et electus

diorum

in villa Blesensi

citer, ut dicit, testis

tatis l

coram

super facto subsi-

annorum,

vel cir-

prfatis dominis judicibus

productus, receptus, juratus etexaminatus, die v. mensis aprilis.

Et primo, interrogatus quid

attestari
dicit et

de contentis in

ipse scit

I., II.,

III. et

deponere seu
IV. articulis

deponit, ejus medio juramento, quod ipse lo-

quens erat

in villa

applicuit versus

de Chinon quando ipsa Johanna

regem, qui tune erat

in villa

de Chi-

non; sed de eadem Johanna illotunc non habuit ma-

gnam

notitiam. Sed de

eadem habuit postmodum

tiam ampliorem, quia,

i

cum

In rietu Franais amie te, c.-.-d,

noti-

rex vellet ire ad villam

petite

amie, mattresst

PROCS

74

Pictavensem , ipsa Johanna

hospitata in

domo

fuit

ibidem ducta,

et fuit

magistri Johannis Rabateau. Et

Johanna

fuit in villa Pic-

tavensi interrogata et examinata per

defunctum ma-

scit

ipse loquens

quod

ipsa

gistrum Petrum de Versailles, sacrae theologiae professorem, tune abbatem de Talmont et tempore sui
obitus episcopum Meldensem, et per magistrum Jo-

hannem Erault,

sacrae etiani theologiae professorem;

mandato defuncti domini

Et erat ut praedixit, hospiRabateau, in qua domo ipsi de

cura quibus ipse loquens, de

Castrensis episcopi, ivit.
tata in

domo

dicti

Versailles et Erault eidem Johannae in oquentis praesentia locuti fuerunt

et

dum

ad

illain

domum

perve-

obviam et percussit
loquentem super spatulam, eidem loquenti dicendo
quod bene vellet habere plures homines voluntatis
Ioquentis. Tune ipse de Versailles eidem Johannae
dixit quod ipsi erant missi ex parte rgis ad eam;
quae respondit Bene credo quod vos estis missi ad
nerunt, ipsa Johanna venit

eis

me interrogandum
necB.

Et fuit

dicendo

Ego

nescio nec

tune pereosdem interrogata ad quid

veniebat. Respondit

Ego venio ex

parte Hegis coe-

lorum, ad levandum obsidionem Aurelianensem,

ad ducendum regem Remis, pro sua coronatione et

consecratione.

papyrum

petiit

eisdem

si

haberent

incaustum, dicendo magistro Johanni

dicam vobis. Vous,

Suffort, Classidas et La Poule, je vous somme, de
par le Roj des cieulx, que vous en aliez en Angle-

Erault

et

Et tune

et

u terre.
illa

Scribatis ea quae ego

Nec aliud fecerunt

quo recordatur

vice, de

villa

ipsi

Versailles et Erault

et stetit ipsa

Johanna

in

Pictavensi totidem sicut fecit rex. Dicebat etiam

DE RHABILITATION.

75

Johanna quotl consiliura suum sibi dixerat quotl

citius debuisset ire versus regem. Et vidit loquens illos
qui adduxerant eamdem Johannam versus regem, >iipsa

Me Iz Johannem

Johannem de

delicet

trandum

cum

Polliclion (1),

familiaritatem et amicitiam

quod

ipsi

quibus habebat
;

et fuit

et Ber-

magnam

semel prsens,

eamdem adduxerunt loquebantur do-

qui

mino defuncto
ipsi

Coulon

Castrensi

tune rgis confessori

Burgundiam

transiverant per

et

quod

per loea occu-

pata per inimicos; semper tamen transiverant sine

quoeumque impedimento unde multum mirabantur.

Dicit ulterius quod audivit dici dicto defuncto domino confessori quod viderat in scriptis quod debebat
venire qudam Puella, quae debebat juvare regem
:

Nec

Franciae.

Johanna
divit

fuit

tamen

vidit ipse loquens, et nescit

examinata,

missam

Deo,

aliter ipsa

Au-

et aliis

credebant ipsam Johannam esse

ipsi

et

si

deposuit.

domino confessore

a dicto

dici

doctoribus quod

quamut supra

quod credebant eam

esse

de qua

prophetia loquebatur; quodque, attentis ejus gestu,

simplicitate et conversatione

juvare,

cum

poterant

quam

nisi

in

eadem

bonum, nec

fidei calholicae

Dicit

in villa

rexse poteratde eadem

in ipsa percipiebant quid-

contrarium.

lamen quod non

runtacta

nihil invenirent aut percipere

fuit praesens in his

quae fue-

communis tamen fama

mdium erant facta et quasi

Aurelianensi;

quod omnia per ejus

miraculose. Et dicit ipse loquens quod, illa die qua
dominus de Tallebot fuit adductus in villa de Bauer;it

genc/y qui fuerat captus Patay, ipse loquens acces-

rruption An

nom

<\o

Poulangy.

PROCS

76
sit

ad dictam villam de Baugency, et de loco de

gency

ipsa

Johanna

de Jargueau, qu

Bau-

cura viris armatis ad villam

vit

capta per insultum, et fuerunt

fuit

Anglici fugati; et dehinc rgressa est ipsa Johanna

in villa
et

de

Turonensi,

villa

mis, pro

in

qua erat dominus noster rex;

Turonensi inceperunt

consecratione et

iter

ad eundum Re-

coronatione rgis; dicebat-

quod irent
omnia prospre even irent, quodque
non timerent, quia neminem invenirent qui eis nocere posset, imo nullam resistentiam haberent; dicendo ultra quod non dubitabat quin haberet satis
gentes, et quod multi eam sequerentur.
Dicit etiam quod ipsa Johanna fecit congregari gentes armorum inter villam Trecensem et villam Auque

ipsa

Johanna

rgi et gentibus armatis

audacter, et quod

tissiodorensem, et fuerunt multi inventi, quia quilibet

eam sequebantur;

et

venerunt rex

et gentes sue sine

impedimento usque Rerais; nullam enim passus

est

rex repulsam, sed porta? civitatum et villarum ultro

aperiebantur

sibi.

medio juramento, quod

Johanna erat bona christiana libenter audiens
missam et quotidie, ssepe recipiens sacramentum EuDicit etiam ipse testis, ejus

ipsa

charistiae,"

multumque

jurare, et hoc erat

quando audiebat
bonum signum, ut dicebat dominus

confesser rgis, qui

irascebatur

sollicite

inquirebat de gestis et

vita ejus.

Dicit etiam

quod

in exercitu erat

semper cum ar-

matis, et audivit dici a pluribus eidem Johannae fami-

quod de ipsa nunquam habuerant concupiscentiam, esto quod aliquando adesset voluntas libidinis,
nunquam tamen de ea praesumpserunt, et credebant
liaribus,

DE RHABILITATION.
quod non

posset concapisci

et

quebantur de peccato carnis

qu

multotiens

imo repente amittebant

dum

lo-

de aliquibus verbis

et

trahere poteranl ad libidinem,

bant et appropinquabanl

77

dum eam

vide-

non poteranl de hoc loqui,

carnis. Et de hoc in-

motum

terrogavit plures qui aliquando cubuerunt de nocte

Johann, qui sibi respondebant ut

supra dposait, dicentes ultra quod nunquam habuein societate dicta?

rant concupiscentiam carnalem,

Nec

ciebant.

dum eamdem

adspi-

aliud scit de contentis in eisdem articulis.

SIMON BEAUCROIX.

Simon Beaucroix scutifer, clericus

conjugatus commorans Parisius in Hospitio-Novo ( i),
testis coram praefatis dominis, Remensi archiepiscopo
Nobilis vir

Thoma

et Parisiensi episcopo, ac fratre

Fratrum Praedicatorum,
a

Ferel, ordinis

sacrae theologi professore

prfato fratre Johanne Brehal in hac parte subin-

quisitore deputato, productus,

examinalus die xx. mensis

receptus, juratus et

aprilis; tatis l

annorum,

vel circiter, ut dicit.

Et primo, inteiTOgatus quid

attestari

ipse scit

de contentis in L, IL,

III. et

deponere seu

IV. articulis

dicit et

deponit, ejus medio juramento, quod ipseerat

in villa

de Chinon, cum domino Johanne cl Olnn, miqua villa erat do-

lite, senescallo Bellicadri (2), et in

minus noster rex, quando

(1)

Hospitittm

Charles VI

fit

novum

rebtir.

Il

est

ipsa

Johanna venit erga

YHostel-Neuf, auparavant du

communiquait avec

l'htel

Petit-Musc,

de Saint-Paul

que

circonstance

d'o on peut induire que Simon Beaucroix tait attach la cour. (Voyez S m

val

(2)

Histoire et Antiquits de Paris

Au moment de

la

dposition

chevalier, ni snchal do Beaucaire.

t.

II,

p. 65.

car en 1429 Jean d'Aulon n'tait encore

ni

PROCS

78

regem. Quae, postquam fuit locuta cum rege

consilio rgis, fuit posita in custodia dicti
villa

de hinon

ipsa

Johanna venit

in

et aliis

de

d'Olon.ILt de
societate dicti

Olon ad villamBlesensem, et de villa Blesensi, perSaloniam, usque ad villam Aurelianensem. EtbenerecorcV

datur quod ipsa Johanna prcepit omnibus armatis

quod

confiterentur, et

quod Deus

asserens

quod se ponerent

eos adjuvaret, et

in

quod

bono
si

statu,

essent in

bono statu, obtinerent victoriam cum Dei adjutorio.

Et erat ipsa Johanna pro tune intentionis quod gentes

armorum deberent

ire

de directo apud fortalitium

seu bastildam Sancti Johannis Albi ; quod

non

fecerunt,

imo iverunt inter [civitatem] Aurelianensem et Jargeaiij in

quodam

loco ubi cives Aurelianenses mise-

rant naves ad recipiendum victualia et

in villa Aurelianensi.

Et fuerunt

conducendum

posita victualia in

navibus, et ducta ad villam Aurelianensem; et quia

gentes

armorum

non poterant

transire

ire

transitum fluvium Ligeris in

non

ultra fluvium

quod oportebat

Ligeris, aliqui dixerunt

reverti, et

villa Blesensi

erat pons propinquior in obedientia rgis; ex

mutum

fuit

indignata ipsa Johanna

quia

quo

timens ne rece-

quod opus remaneret imperfectum.

Nec voluit ipsa Johanna ire cum aliis transitum apud
villam Blesensem; sed transivit ipsa Johanna cum du-

dere vellent

et

centis lanceis, vel circiter, per ripariam, in navibus,

et transiverunt

ad aliud latus ripariee

et intraverunt

villam Aurelianensem per terram. Et dominus

ma-

Boussac ivit quaesitum tota nocte armaquae erat apud villam Blesensem. Et recoroquens quod modicura ante accessum do-

rescallus de

tam

rgis,

datur ipse

mini marescalli de Boussac ad villam Aurelianensem,

DE RHABILITATION.

79

Johamia clicebat tlicto domino Johanni (JCOlon

quod dictus dominus marescallus veniebat, et quod
psa

bene sciebatquod non haberet malum. Et cum

Johanna

ipsa

esset in hospitio suo, ipsa, spiritu ducta, ut

nomine Domini, gentes

nostr habent raultum agere! Et misit qusitum
simra equum, et se armavit, et ivit versus fortalitium
seu bastildam Sancti Lupi, ubi erat quaedam invasio
gentium rgis contra Anglicos; et postquam ipsa Jodicit, repente dixit

In

hanna applicuit ad illara invasionern,dictum fortalitium

fuit

captum. Et

Johannae ad invadendum quoddam fortalitium

ipsius

Johannis Albi; et appropinquaverunt usque

Sancti

ad

in crastino iverunt Gallici in societate

quamdam

insulam

(1), et

cum

Anglici percepissent

quod gentes rgis transitant aquam dimiserunt dictam bastildam Sancti Johannis Albi et se retraxerunt
,

ad aliud fortalitium, situatum apud Auguslinenses

ubi ipse loquens vidit

armatam

culo, ipsa Johanna dicente

rgis in

Eamus

maximo

peri-

audacter,

in

nomine Domini. Etperveneruntusquead Anglicos,

qui erant in
litia

magno

periculo, et habebant tria forta-

seu trs bastildas (2). Et incontinenti sine

diftcultate fuit capta ipsa bastilda

postmodum

magna

Augustinensium

et

quod ipsa Johanna

intraret villam Aurelianensem; quod tamen facere
nolebat, dicendo Amittemus nos gentes nostras ?
capitanei concluserunt

(1) Il s'agit ici

d'une

qui a disparu lors de la reconstruction du pont

le

d'Orlans, mais qui figure encore sur les anciens plans sous le

nom

d'Ile-aux-

T'oiles. Dans le Journal du Sige on l'appelle la petite le au droit de Saint

Aignan.

Histoire
(2)

celui

Elle joignait presque la leve de Saint-Jean-le-Blanc.

du sige d'Orlans

Seulement sur
'li\<,

Tourelles,

p. 39.

la rive
ot celui

Jollois

gauche do

la

Loire; savoir

de Saint-Priv,

\o fort

des Augustin-

Houes! des deux prcdents

PROCS

80

Et

in

crastinum venerunt ad invadendum fortalitium

situm in buto pontis, quod erat multum forte et quasi

inexpugnable ; et habuerunt gentes rgis ibidem mul-

diem usque
dominus
dictus
senescallus
quod
ad noctem; et vidit
Bellicadri fecit disrumpere pontem cum una bombarda. Et cum jam vespere essent et quasi desperantes
de habendo liujusmodi fortalitium seu bastildam pon-

tum

tis,

et

agere, quia insultas duravit per totam

dictum

fuit

quod

afferretur (1) vexillum Johannae,

allatum (2) exstitit, et inceperunt invadere dictum

fortalitium, et illico, sine

rgis intraverunt

cum

magna

diflicultate

gentes

dicto vexillo, et Anglici ince-

perunt fugere, in tantum quod,

dum

pervenerunt

in buto pontis, pons fuit disruptus, et multi Anglico-

rum

fuerunt submersi. In crastino autem gentes rgis

iterum exiverunt ad debellandum Anglicos qui

cum

Gallicis, fugerunt; et

fugientes

et Gallicos

Dimittatis

eos

ipsa

visis

Johanna videret eos

sequentes, dixit Gallicis

Anglicos ire, nec eos occidatis. Rece-

dant ; sufficitmihi eorum recessus. >>Eteadem die exiverunt villam Aurelianensem et reversi sunt ad vil

lam Blesensem, ad quam applicuerunt eadem die. Et

ibidem stetit ipsa Johanna duobus vel tribus vicibus (3), et deinde

fuit

Turonis

et

Loches, ubi gentes

rgis se

prparaverunt ad eundum ad villam de Jar-

gueau;

et iverunt,

et

eamdem

villam insultu cepe-

runt.

Nec

aliud scit de his

(1)

Manuscrit ND., auferretur.

(2)

Les mss. donnent ablatnm.

(3) Lisez diebus.

qu

egit; scit

tamen quod

DE RHABILITATION
ipsa

Johanna erat bona catholica

81

timens

spissime confitebatur de chiobus diebus

Deum;
in

qua?

duosdies,

septimana recipiebat sacramentum

et etiam qualibet

Eucharistie, audiebatque missam qualibet die,

et

exhortabatur armatos de bene vivendo et spe conlitendo. Et bene recordatur loquens quod, tempore

quo conversabatur cum eadem nunquam habuit voluntatera maie agendi.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna semper cubabat
,

cum juvenibus

filiabus,

cum

nec volebat cubare

se-

Abhorrebat etiam multum jurablasphemias, et jurantes et blasphmantes

nibus mulieribus.

menta

et

redarguebat

et in exercitu

aliqui de sua societate

qu

victualibus

nunquam

sciebat

quod

voluisset

deprdarent aliquid;

nam de

deprdata nunquam volebat

comedere. Et quadam vice quidam Scotus ddit

intelligere

dato

quod

de quo

ipsa

sibi

comederat de uno vitulo deprae-

multum

fuit irata

et voluit

propter hoc

percutere dictum Scotum.

Dicit etiam

quod nunquam volebat quod mulieres

diflfamatae equi tarent in exercitu

cum

armatis

quarc

nulla fuisset ausa se invenire in ipsius Johanna? societate;

Et

quascumque inveniebat

sed

nisi ipsi

finaliter crdit ipse

catholica

cogebat recedere,

armati vellent easdem in uxores ducere.

Deum

loquens quod ipsa erat vcra

timens, et prcepta ejus custodiens,

mandatis etiam Ecclesi obediens pro posse; pia etiam,

non solum erga

Gallicos, sed etiam erga inimicos.

Et

tempora cum

ea-

haec scil ipse loquens, quia per longa

dem

conversatus est, et

eam multoliens juvabat ad

armandum.
Dicit insaper <juod ipsa

m.

Johanna multum dolebal

G

ci

PROCS

82

adeam,

volentes

adoratio, de

aliquae bonae mulieres vcnicbant

quod

displicebat sibi

quo

eam

salutare, et videbatur

irascebatur.

Nec

qudara

aliud scit.

M. JOHANNES BARBIN.

Venerabilis et scientificus vir, magister Johannes

legum doctor, advocatus domini uostri rgis

in sua Parlamenti curia, tatis l annorum, testis
eoram eisdem dominis judicibus productus, re-

Barbiiiy

ceptus

juratus

et

examinatus

die ultima

mensis

aprilis.

Et primo, interrogatus super contentis

III. et

IV. articulis in hac causa productis,

quum

de

ipsis nihil sciret

deponere

in

aliis

L, IL,
omissis^

dicit et deponit,

medio juramento, quod, tempore quo ipsa Johanna vit versus regem in villa de liinon , ipse lo-

ejus

quens erat in

villa Pictavensi;

rex prima facie eidem

sed voluit

Johann

et audivit dici

quod

noluit adhibere fidem,

quod prius examinaretur per

clericos, et

misit etiam, ut audivit, in loco nativitatis ipsius Jo-

hannce, ad sciendum unde erat. Et ut ipsa Johanna

examinaretur, missa

qua tune

fuit

ad villam Pictavensem, in

eadem villa Pictaeadem Johanna notitiam habuit.

Qu, dum in eadem villa accessit, fuit hospitata in
domo magistri Johannis Rabateau; et tempore quo
ipse loquens erat, et in

vensi primitus de

erat ibidem hospitata, audivit dici ab uxore dicti

bateau quod ipsa erat

magnum

Ra-

quotidie post prandium per

temporis spatium genibus

llexis

citius, et

etiam de nocte, et quod multotiens intrabat quamdam

pavvam cappellam illiusdomus, et ibidem per magnum

DE REHABILITATION.

83

tempus orabat. Et eam visitaverunt tniilti (1; clerici,

iilelicet magister Petrus de Versailles, sacrae theolo-

tempore

professor,

giae

sui obitus

theologi

professor,

episcopus Mel-

Aymeri, etiam

densis, et magister Guillelmus

et alii graduati

in

sacrae

theologia,

de quorum nominibus non recordatur, qui similiter

eam interrogaverunt prout voluerunt. Et

audivit tune

eam

loquens ab eisdem doctoribus referri quod

ipse

examinaverant, etsibi plures fecerant qustiones, qui-

bus multum prudenter respondebat, ac si fuisset unus

bonus clericus; ita quod mirabantur de ejus responsionibus, et credebant

quod hoc eratdivinilus, attenta ejus

Et finaliter fuit conclusum per

\ita et conversatione.

clericos post examinationes et interrogationes per eos

factas,

quod non

erat in ea aliquid mali, nec aliquid

contrarium; et, visa necessitate in qua

fidei catholicae

tune erat rex et regnum, quoniam rex et incola? ei-

dem

obedientes erant

et sine spe

illo

tempore

cujuscumque adjutorii,

in

desperatione,

nisi processisset a

Deo, quod rex de eadem se poterat juvare. Et

deliberationibus
sacrae thologies

quadam Maria d'Avignon

diverat dici a

dem

(2), quae pri-

venerat apud regem, cui dixerat quod

(1)

Manuscrit N. D. magni.

(2)

Marie Robine

firent

dite la

in illis

quidam magister Johannes Krault

professor, retulit quod ipse alias au-

Gasque d'Avignon, femme dont

regnum

les prdiction?

grand bruijau commencement du xv e sicle. Voici ce que je trouve

crit

sur son compte dans le manuscrit de la Bibliothque du roi, n 10318-2.

Fol.
>

iS

<

Elle eut

une vision

comme

Dieu mandoit au roy de France

elle rcite

Charles VI

en icelle vision

par ladicte Marie que

comment
il

ne Gst

<

ne permist estrrjfaict suhstraction au pape Benedict Mil. mais l'empeschast

de loul boo povoir.

PROCS

84

Franci habebat multum pati,

calamitates, dicendo ulterius
tas visiones

et plures sustineret

quod

ipsa habuerat mili-

tangentes desolationera regni Francise, et

inter alia videbat multas armaturas

qu eidem

Mariae

prsentabantur ; exquibus ipsa Maria expavescens timebat ne cogeretur illas armaturas recipere; et sibi
fuit

ret

dictum quod non timeret, et quod ipsa non deferhujusmodi arma , sed quaedam Pue! la qu veniret
,

arma portaret et regnum Francise

ab inimicis liberaret. Et credebat firmiter quod ipsa
Johanna esset illa de qua ipsa Maria d'Avignon fuerat
post eam, eadem

locuta.

quod armati eam reputabant

Dicit insuper

sanctam, quia
factis,

ita se

habebat in exercitu,

seeundum Deum, quod

a nullo

quasi

in dictis et

reprehendi po-

terat.

quod audivit dici a magistro Petro

de Versailles quod, dum quadam vice ipse magister
Dicit ulterius

Petrus esset in villa de Loches

hannse,

qudam

in societate ipsius

Jo-

gentes capiebant pedes equi sui, et

oscuabantur manus et pedes. Ipse autem eidem Johannae dixit quod maie faciebat
sibi

faciebat

talia pati

qu non

spectabant, dicendo quod caveret a talibus, quia

homines idolatrare. Ipsa Johanna respondit

In veritate, ego nescirem

talibus

me

custodire,

Deus me custodiret.
Et brevi ter dicit loquens quod, videre suo, ipsa
Johanna erat bona catholica et quod quidquid per
eam actum fuit, hoc fuit a Deo; et ad hoc dicendum
nisi

movetur quia

ipsa erat in

tam

in conversatione,

nec

unquam de eadem

quam

omnibus commendanda
in cibo et

potu

et aliis;

audivit dici aliquid sinistrum,

DE RHABILITATION
;>ed

pro

audivit manuteneri et reputari

eam semper

boua

85

et catholica rauliere.

MARGARETA LA TOUROULDE.

D.

prudens mulier, doraicella Margareta La

Touroulde, relicta defuncti magistri Renati de BouHonesta

et

dum viveret

lignr,

domini nostri rgis

consiliarii (1),

aetatis lxiv annorura, vel eocirca, producta, jurata et

examinala anno

die in depositione

et

testis

praece-

dentis contentis.

Et primo, interrogata,
ipsa scit

deponere seu

ejus raedio juraniento, quid

de et super contentis

attestari

in I., IL, III. et IV. articulis articuloruni in

hac causa

ipsa

productorum tlicit et deponit quod dum

Johanna applicuit versus regem, apud Chinon,

ipsa

ioquens erat in

nullitatis

quo tempore

villa Bituricensi

ubi regina erat;

erat in hoc regno et in partibus rgi

obedientibus, tan ta calamitas et pecuniarum penuri;;

quod erat

imo omnes
Et hoc

pietas;

rgi obedientes eranl

quasi in desperatione.

scit

Ioquens quia ejus

maritus erat tune temporis receptor generalis, qui

illo

tempore, nec de pecunia rgis, nec de sua, habebat

nisi

quatuor scuta ;

ab Anglicis,

et erat civitas Aurelianensis obsessa

non

et

erat

in illa calamitale venit

crdit ipsa Ioquens, a

relevandum regem

i.

Il

de toutes

les finances

demanda
l'tl/'f

la

v.

el

Ro)

2,

du roy

quia pro-

sjir If

situait Rgnier de Boullegny.

du temps de Charles

Bibl

et, ut firmitei

venit, et missa exstitit ad

et incolas sibi obedientes,

finana

destitution, en

posset juvari. Et

Johanna,

ipsa

Deo

est qualifi dans les dires originaux conseiller

m
dans

modus quo

N i,

comme

car

il

lui

inutiles el

MOHSTREL]

le

fait
Il

fiait

cens denl l'Un

coupables de loul

Ii

ilcj.

PROCS

8(5

tune non erat spes

Non tamen

Deo.

nisi a

eamdem Johannam,

loquens

nisi ilio

qua fuerat consecratus;

et

qua erat regina

et

rediit a villa

Remensi,

venitrex in

villa Bituricensi,

in

vidit ipsa

tempore quo rex

in

ipsa loquens cum eadem. Et rege appropinquante, regina ivit rgi obviam apud villam de Selles en Berrj,
et ipsa loquens cum eadem; et dum regina iret rgi
obviam, preevenit ipsa Johanna , quee salutavit regi-

nam,

et fuit ipsa

pitata, de

loquentis

Johanna tune ducta Bituris

mandato domini cCAlbret,

licet

in

et

domo

hos-

ipsius

defunctus maritus ipsius loquentis

Johanna hospitaretur in domo

et stetit in eadem domo
per spatium trium septimanarum , cubando bibendo
et comedendo. Et quasi quotidie ipsa loquens cubabat
cum eadem Johanna , nec in ea vidit aut percepit ali-

dixisset

eidem quod

ipsa

cujusdam Johannis Duchesne;

quid sinistrum

sed se rexit et regebat sicut una proba

et catholica mulier, quia

spissime confitebatur, au-

diebat libenter missam, et pluries requisivit loquen-

tem de eundo ad matutinas;

-ipsa

ipsius instantiam pluries ivit et

Dicit insuper

ad invicem

et

eam

enim loquens ad
duxit.

quod [quum] aliquando fabularentur

eidem Johann diceretur quod

ipsa

non dubitabai ire ad insultus, quia ipsa bene sciebat

quod non csederetur

ipsa

respondebat quod non ha-

bebat aiiquam securitatem amplius

quam

cteri ar-

mati. Etnarrabat aliquando ipsa

rat examinata per clericos,

ya
Et

illos

es livres

de nostre Seigneur plus que

dicit ulterius ipsa

qui

Johanna quaiter fueet quod eis responderat Il

:

es vostres.

loquens quod audivit loqui

eam ad regem adduxerunt, quod prima facie

eam fatuam, el erant intentionis eam po-

credebant

DE RHABILITATION,

87

ncre in quadam rnunilione; sed dum inceperutit iter

ad cura ducendam, fuerunt parati ad omnia ipsius Joliannae

bene placita,

sentare rgi
resistere

et

quantum

tantum affectabant eam praeipsa faciebat;

principio habuerunt voluntatem

in

nec potuissent

ejusdem Johann voluntati. Dicebant quod

dum

carualiter; sed,

eam requirendi

credebant loqui de

illo,

pudebat

quod eidem de hoc non audebant loqui,

ea verbum. Et audivit dici ab eadem
Johanna quod dux Lotharingiee, qui habebat quamdam infirmitatem, voluit eam videre; et cum eodem
locuta fuerat ipsa Johanna, et eidem dixerat quod se
maie regebat, et quod nunquam sanaretur nisi se
emendaret,eumdemque exhortaverat ut ipse reciperet
suam bonam conjugem (1).
Dicit insuper quod ipsa Johanna multum abhorrebat ludum deciorum.
Dicit etiam quod ipsa Johanna erat multum simplex
taliter illos

aut habere

eum

et ignorans, et nihil penitus sciebat, videre loquentis,

nisi in facto guerrae.

Et recordatur

pluies mulieres veniebant ad

ipsa

Johanna

in

ipsa

domum

eadem morabatur,

loquens quod

loquentis,

dum

apportabant

et

paternostres et alia signacula, ut ipsa langeret ea

quo

ipsa

Tangatis vosmet, quia

sicutexmeo. Erat etiam

ila

Marguerite

la

<lc

bona erunt ex tactu vestro

Johanna multum larga

ipsa

in eleemosynis, et libentissime

de

de

Johanna ridebat, eidem loquenti dicendo

subveniebat indigenti-

Bavire, qui vivait loigoe de son mari

dans

les pratiques

dvotion. Charles de Lorraine se laissait alors gouverner par une Bile

nomme Mi/on Dumaj

t.

II.

Iiv.

?7. p,

dont

i!

eul plusieurs "niant-.

[Galmbi

,Hist.

PKOCb

88

dicens quod erat missa pro consopauperum et indigentium.

Dicit insuper quod eam pluries vidit in balneo et

bus et pauperibus

latione

stuphis (1), et, ut percipere potuit, crdit ipsam fore

virginem. Et quidquid scit erat tota innocentia de
facto suo, nisi in armis, ut supra dixit, quia equitabat

cum

equo, portando lanceam sicut melior armatus feet

eisset;

de hoc mirabantur armati.

JOHANNES MARCEL.

Johannes Marcel,

civis et

burgensis Parisiensis, ta-

annorum, vel circiter, per eosdem dominos

commissarios anno et die prdictis productus juratus
lvi

tis

et

examinatus, etc.

Et primo, interrogatus de contentis

et IV. articulis

ductorum

in

L, IL,

III.

articulorum in hujusmodi causa pro-

dicit et deponit,

ejus

medio juramento,

eamdem Johannam nullo modo noverat tempore

quo fuit adducta in villa Rothomagensi et eam primo

((uod

vidit

quando

fuit praedicata in

Sancto Audoeno.

Item interrogatus de contentis

et

IX.

articulis,

quuntur
in villa

quod

videlicet

Rothomagensi

capta prope

fuit

in V., VI.,

VIL, VIII.

deponit se scire solum ea quae se-

ipse loquens

Compendium

Rothomagensi. Et

moram trahebat

pro tempore quo ipsa Johanna

dicit

et adducta

in

villa

quod magister Petrus Cau-

chon erat tune episcopus Belvacensis, qui, ut audivit

dici,

eam

requisivit, ut faceret

suum processum

sed

quo zelo et aut qualiter processit, nihil scit.

De contentis in X. articulo deponit ipse loquens
(I)

Dans

les estuves.

DE RHABILITATION.

89

quod domina de Bedjort [Y) eamdem

Johannam fecit visitari an esset virgo vel non , et quod
inventa fuit virgo ; et audivit dici cuidam Johannotino
quod

audivit dici

Simon, sutore tunicarum

quod domina ducissa Bed-

pro eadem Johanna quamdam

fordi
tunicam ad usum mulieris, quam quum eidem induere
fecerat fieri

eam

vellet,

mammam. Qu

accepit dulciter per

pro hoc indignata,

et

tradidit

fuit

dicto Johannotino

unam alapam.
Deinde, interrogatus de contentis
XIII., deponit

solum quod audivit

gistro Jolianne

Le Sauvaige

de eadem Johanna

quod

viderat

Unum

nam

mulierem

XII. et

Fratrum

loquente loculus

fuit

ipse fuerat in processu de-

ducto contra eam, de quo

qui volebat.

XL,

quodam ma-

ordinis

(2),

cum

Praedicatorum, qui pluries

in

dici a

tamen

cum magna
sibi

talis tatis,

dixit,

difficultate lo-

quod nunquam

quee tantam dedissetpoe-

examinantibus; etmultum mirabatur de respon-

memoria, quia haEt una vice,

dum notarius aliquid scripsisset et quod scripserat
retulisset, dixit ipsa Johanna notario quod non ita
sionibus ipsius Johannae et de sua

memoriam de

bebat

his

qu

dixerat.

responderat, et adstantibus se retulit; qui adstantes

dixerunt omnes quod ipsa Johanna bene dicebat

fuit

et

facta correctio illius responsionis.

De
ipse

contentis in

omnibus

articulis

caeteris

loquens quod, ut supra dixit, ipse

Anne de Bourgogne,

fille

de Jean-sans-Peur,

fuit

deponit
in ser-

marie en 1423 au duc

de Bedford.
appel dans
.

V,,\

les

proccs-verlmuv de

la

condamnation

Radutphiu

PROCS

90

mone

facto

apud Sanctum Audoenum,

eamdem Johannam

rnitus

vidit;

et

ibidem pri-

et recordatur

magister Guillelraus Erard, doctor in theologia,

prdicationem

in praesentia dictae

quod
fecit

Johann, quae, ut

videtur loquenti, erat in habitu viri; sed quid actum

aut dictum fuit in
ut dicit,

distabat

eodem sermone nihil scit quia

multum a prdicatione, et licet
,

audiverit ipse loquens

et aliqui alii

quod magister Laurentius Calot

dixerunt magistro Petro Cauchon quod

nimis tardabat de proferendo suam sententiam, et

quod maie judicabat et ipse magister Petrus Cauchon
respondit quod mentiebatur.
Dicit insuper quod ipse fuit in secunda praedica,

tione, in die qua ipsa Jolianna fuit ign cremata

Aidit

eamdem Johannam

tem

Jlies us

-phirles

obierit catholice

et

clamantem et dicenEt crdit firmissime quod

bene dies suos, et in statu

in ign

alla voce.

et finivit

bon christianae. Et hoc scit ex relatu reiigiosorum

qui eam associabant in hora mortis su; et vidit plures, et quasi majorem partem de adstantibus, fientes
et dolentes

nam

pro pietate

fuisse injuste

Nec

quia dicebatur ipsam Johan-

condemnatam.

aliud scit ipse loquens, super contentis in dictis

articulis dbile interrogatus.

D.

DUX ALENCONII.

Hlustris ac potentissimus princeps et

minus Johannes, dux Alenconii(l),

(1) C'est

avec

le roi

dominus, do-

aetatis l

annorum,

ce Jean d'Alenon qui, pour avoir correspondu clandestinement

d'Angleterre,

fut

depuis condamn

Louis XI gracia son avnement,

damner une seconde

fois.

ot

qui

mourut en

la
1

prison perptuelle;

i76 aprs s'tre

fait

que
con

DE RHABILITATION.
vel cireiter, produclus, receplus

91

jura tus et exami-

prfatis dominis judicibus, die

ntes coram

maii, anni prfati

fil.

mensis

Domini mcccclvi.

Et primo, interrogatus quid

ipse scit

deponere de

et IV. articulis

et

super contentis inl.,l.,

et

deponit, ejus medio juramenlo, (juod,

III.

rex erat

Jolianna venit versus regem,,

in

dicit

dum

ipsa

villa

de

Chinorij et ipse loquens in villa Sancti Florentii (1),

et ipso

loquente ibidem exsistente et spatianle ad fu-

quidam bajulus loquentis

accessit ad ipsum, eidem notificando quod venerat
versus regem qudam puella asserens se missam ex

gaDdum aux

parte Dei

cailles, gallice,

ad fugandum Anglicos et levandum obsi-

diouem positam per eosdem Anglicos ante villam Au-

Qua de causa ipse loquens in crastino

ivit versus regem apud villam de Chinon exsistentem,
et invenit dictam Johannam loquentem cum rege. Et
relianensem.

ipso loquente

appropinquante,

ipsa

Johanna

petiit

de loquente quis esset, et rex respondit quod erat dux

Vous soyez le
ipsa Johanna dixit
Quanto plures erunt de sanguine rgis
Francise insimul , tanto melius. Et in crastino, ipsn
Johanna venit ad missam rgis, et dum percepit regem, se inclinavit, et rex eamdem Johannam duxil

Alenconii.
trs

in

Tune

bien venu.

cameram quamdam;

dominus de

lu

et

cum

Tremoille , quos retinuit rex,

cipiendo quatenus recdrent.

rgi

plures

eo erat ipse loquens

requestas,

et

Tune

ipsa

et

aliis prae-

Johanna

fecit

quod donaret
quod Rex coeloriun

inler alias

regnum suum Rgi clorum

et

post hujusmodi donationem, sibi faceret prout fecerat

mur.

PROCS

92
suis praedecessoribus

statum; et

multa

alia,

eum

et

reponerel

in

pristrnum

de quibiis ipse loquens non re-

fuerunt prolocuta usque ad prandium. Et post

eolit,

prandium rex ivit spatiatum ad prata et ibidem ipsa

Johanna cucurrit cum lancea, et propter hoc ipse
loquens, videns eamdem Johannara ita se habere in
,

et currendo cum lancea, ddit

unum equum. Postmodum vero rex

lanceam

portando

eidem Johannee

quod

conclusit

ecclesiae; et

Johanna examinaretur per gentes

ipsa

fuerunt deputati episcopi Castrensis, con-

fessor rgis; Silvanectensis (1), Magalonensis (2) et

Pictavensis (3); magisterPetrusafe Versailles,

dum episcopus Meldensis,

postmo-

et magister Jord^anus

Morin,

quorum nominibusnon recolit.

Qui eamdem Johannam interrogaverunt, in ipsius loquentis prsentia ad quid ipsa venerat et quis eam
et

quamplures

alii

de

fecerat venire ad

Qu

regem.

ex parte Rgis coelorum

consilium

qu

sibi

et

respondit quod venerat

quod habebat voces et

consulebant quid haberet agere;

de his autem non recordaturjpse loquens. Sed post-

modum

ipsa

Johanna

minata, sed plura sciebat et poterat

eam

interrogantibus.

cum lomultum exaquam dixisset

quae tune prandebat

quente, dixit loquenti quod ipsa fuerat

Rex autem,

audita

relatione

dictorum commissorum ad eam examinandum,

(1) Il

faut entendre

l'vque actuel de Senlis,

celui qui occupait le sige

Simon Bonnet

et

non pas

lequel tait dvou au parti des Anglais.

Les manuscrits portent Magloriensis.

(2)

Hugues de Combarel

(3)

1426

en 1429

ite-

que

parce qu'aux tats tenus

le sire

de Giac voulut

Mehun

sur-Yvrc,

il

faire jeter la rivire

en

avait vot la taille la

condition expresse que le roi mettrait ordre aux pilleries des gens de guerre.

(Chronique de

la Pttcelle

p. 492.)

DE RHABILITATION

rum

voluit

vensem;

et

quod

Johanna

ipsa

93

ad villam Picta-

iret

ibidem iterum examinata

Ipse lamcn

fuit.

loquens in hujusmodi examine facto Pictavis

tamen quod postmodum

praesens. Scit
luit

relatum quod

rant quod iu eadem nihil invenerant

contrarium,
de eadem se

fuit

in consilio rgis

eam examinaveratit

qui

illi

non

dixc-

catholic

fidei

quod, attenta neccessitate, quod rex

juvare poterat. Et his auditis, rex misit
et

loquentem versus reginam Sicili

pro praepa-

(1)

rando victualia ad ducendum Aurelianis pro exer-

conducendo;

citu

brosium de Lor

et

dominum Ludovicum, de

coguomine non recordatur

victualia.

dominum Am-

ibidem invenit

et

cujus

(2), qui praeparaverunt

Sed opus erat pecuniis,

ad liabendum pe-

et

cuuias pro dictis victualibus, ipse loquens regressus

est

ad regem

et

notificavit

sibi

qualiter

victualia

erant parata, et non restabant nisi pecuni pro vic-

Et tune rex aliquos misit pro deliberando pecunias necessarias ad opus hujusmodi
tualibus et armatis.

complendum

tanlum quod

in

fuerunt praeparati ad

eundum ad

sem, ad tentandum

si

levari

quibus armatis ipsa Johanna

(I)

Yolande d'Aragon

pacit et qui avait

cum

arraati

victualibus

villam Aurelianen-

posset obsidio.

fuit

missa; et fecit rex

belle-mre de Charles Vil

femme d'une grande ca-

beaucoup de part au gouvernement, lorsque

des favoris ne l'empchaient pas d'agir. Le

fait

Cum

rapport par

le

les intrigues

tmoin est con-

firm par l'article suivant que j'extrais d'un titre conserv la bibliothque

d'Orlans

Geffroy Diron

vingt jours en

mectre en sauf

Blois.

1430,

deux voiages
le bl

{Mandais

que

la

d'Orlicns
qu'il

pour avoir vaqu par l'espace de

roinc de Ccille avoit

et quittances

liasse 2, pice

a faiz d'Orliens Blois pour recevoir et

des dpenses de la

fait

ville

29.)

Peut-tre Louis de Culant. Voyez ci-dessus, p. .

amener

audit lieu de

d'Orlans en 1420

et

PROCS

94

eidem Johann armaturas. Et ita recesserunt

armati rgis cum Johamia; sed quid fecerunt eundo,
fieri

de his quae facla fuerunt in villa Aurelianensi, nihil

scit ipse loquens, nisi ex auditu, quia non fuit praeet

sens, nec

cum

fortalitia

exsistentia

ipsis

postmodum

armalis ivit; sed

vidit

an te villam Aurelianensem, et

consideravit fortificationem eorura

capta fuisse rairaculose

quam

vi

quae crdit potius

armorum,

et

maxime

fortalilium de Tourne/les, in buto ponlis, et fortali-

tium Augustinensium, in quibus,

ipse loquens

si

cum

paucis armatis fuisset, ipse bene fuisset ausus exspec-

omnimodam

potentiam

quod eum non

cepissent;

tare per sex vel septem dies

armatorum,
et,

et sibi videtur

prout audivit referri ab armatis

et capitaneis qui

quod quasi omnia facta AureDei

miraculo et quod i!la non
lianis adscribebant
sed desuper acciderat.
fuerant facta opre huma no
Et hoc audivit dici pluries domino Ambrosio de Lor,
ibidem interfuerant

nuper prposito

tempore

Parisiens*! .

sui recessus

Nec eamdem Johannam

de rege vidit usque post leva-

tam obsidionem Aurelianensem. Et tantum fecerunt

quod fuerunt congregati insimu de gentibs rgis usque
ad numerum sex centum lancearum, desiderantes ire
ad villam de Jargueau, quam tenebant Anglici occupa tam; et
et

illa

nocte cubuerunt in

adveniente crasiino, venerunt

quodam nemore;
alii

quos conducebant dominus Bastardus

etdominus Florentius
tanei

(I)

et ipsis

Aurelianensis

quidam alii

capi-

ad invicem congregatis, invenerunt quod

erant circiter duodecim centum lanceae; et fuit

ipsi

nom

d'Iltiers (1), et

armati rgis

Gentilhomme du pays chartrain, capitaine deChdleaudun, qui

une rue d'Orlans.

'

Voy. YBisi. de Charles f' de Godbfroy

a laiss
,

son

p. 849.

DE RHABILITATION.

<>.'>

tune contcntio inter capitaneos, quia aliqui erantopi-

quod

niouis

fieret insultus in villa, alii

assercntes Anglicos liabere

magnam

de contrario,

potentiam et esse

Johanna videns inter

quod non timerentaliquammultitudinem, nec facerent difticultatem de dando eisdem
Anglicis insultum, quia Deus conducebat eorum opus;
dicens ipsa Johanna quod, nisi esset secura quod Deus
deducebat hoc opus, quod ipsa pra?diligeret custodhe
oves quam tantis periculis se exponere. Et his auditis,
in

magna

multitucline. Ipsa tune

eosdiftieultatem, dixit

duxerunt
tes

tes

suum

iter

erga villam de Jargueau, creden-

accipere suburbia et ibidem pernoclare

quod scien-

Anglici venerunt eisdem obviam, et prima facic

repulerunt gentes rgis.

accepto suo vexillo,

ivit

Quod

ad invasionem,

armatos quatenus haberent

cerunl quod

illa

videns ipsa Johanna,

bonum

cor.

commonendo
Et tantum

nocte armati rgis fuerunt hospitati in

suburbiis de Jargueau. El crdit loquens

hujusmodi opus conducebat, quia

fact sont excubi,

ita

quod,

lam, armati rgis fuissent in

si

bombardas

et

nocte quasi nullce

illa

periculo.

vil-

Et para-

feceruntque de

ma ne

machinas contra villam, etha-

buerunt post aliquos dies inter

agendum

quod Deus

Anglici exivissent

magno

verunt armati rgis artillerie

trahere

fe-

se

consilium

quid

videretur contra Anglicos exsistentes in villa

de Jargueau

pro recuperatione

diclae vill. Ipsis in

quod La Hue loquequo ipse loquens, et

alii qui habebant omis hujusmodi genlium armatorum,
fuerunt maie content dedicto La Hire;et fuit manda-

consilioexistentibus, relatum fuit

batur

cum domino de

Sujforl; de

tas ipseZ<7 [lire, qui

clusion

quod

venit.Postcujuseventum

fieret insultas

contra villam,

et

fuit

con-

clamave-

PROCS

96

runt praecones

insultum! ipsaque Johanna

Ad

Avant, gentil duc, Vassaultl Et,

dixit loquenti
cum eidem loquenti videretur quod prmature agebant ita cito incipere insultum, ipsa Johanna dixit lo:

quenti
te

cet

et quod oportebat operari quando Deus

operate, et Deus operabitur; dicendo ul-

Deo ;

volebat;
terius

hora est parata quando pla-

Nolite dubitare,

eidem loquenti

A!

duc, times-tu?

gentil

quod ego promisi uxori tu te veducere

? Quia in veritate, dum ipse
incolumem
et
loquens recessit a sua uxore pro veniendo cum eadem
Johanna ad exerc'tum, uxor loquentis dixit eidem

Nonne
sanum

scis

quodmultum timebat de

Johannetae

quodnuper

ipso loquente, et

fuerat prisionarius, et quodtantpecuniae

fuerant expositae pro sua redemptione, quod libenter

eumdem loquentem

Johanna respondit

ipsa
<c

rogavisset de
:

Domina,

eum vobis reddam sanum,

quam sit.

remanendo. Tune
nolite timere.

Ego

autmeliori

et in statu tali

Dicit etiam quod, durante insultu contra villam de

Jargueau

ipsa

Johanna

quadam platea quod

n.'cederet,

il

la

machina,

chinam exsistentem
loquens

et

dixit loquenti exsistenti in

recederet ab
m

illo loco, et

ostendendo

quod

nisi

quamdam maEt

in villa, te occidet.

paulo post ex eadem machina

in

recessit

eodem

quidam occisus,
qui vocabatur Monseigneur du Lude (I); de quo ha-

oeo a

(1)

quo

recesserat ipse loquens, fuit

La Chronique

dite de la Pucelle, qui rapporte le

plique ung gentilhomme d'Anjou, ce qui

fait

voir

mme

vnement, l'ap-

qu'il s'agit

de cette sei-

gneurie du Lude que Jean de Daillon acquit en 1457 du ct de sa belle-mre

Jeanne de Vcndmc-Sgr
nait

Hist. gn.

de

la

mais on ne trouve pas de qui cette dernire

mais, de France,

t.

VIII, p. 18!) et 728

).

la te-

DE RHABILITATION.

magnum timorem

huit

97

ipse loquens, et

multura mira-

batur de dictis ipsius Johannae, attentis prdictis. Post-

modum

ipsa Jolianna ivit

eum eadem. Et

ad insultum, et ipse loquens

armatis invadentibus, cornes de Suj-

quod volebat Ioqui cum loquente; qui

tamen non fuit auditus, imo perfecerunt insultum.
Et erat ipsa Johanna in scala, tenens in manu sua vexillum suum, quod vexillum fuit percussum,, et ipsa
Johanna fuit percussa super caput de uno lapide quod
fuit diminutum super capellaniam(l) ipsius Johannae.
Ipsa tamen Johanna prostrata fuit ad terram et cum
/or/fecitclamari

surrexisset dixit armatis

Noslre Sire a condempn

nostri; habeatis

de Jargueau
pontes

Amys, amys
Angloys.

bonum cor! Et

fuit capta

sus! sus!

Ista

hora sunt

in instanti ipsa villa

et Anglici recesserunt versus

quos insequebanturGallici;

et in prosecutione

quam undecim centum.

fuerunt occisi plus

Et

les

villa capta, ipse

loquens, Johanna et armati ive-

runtad villam Aurelianensem,

et

de

villa

Aurelianensi

iverunt apud iNIagdunum 2), ubi erant Anglici in villa,

VEnjant de IVarvic

videlicet

loquens
clesia

cum paucis armatis

Magdunum,

juxta

magno periculo

et Scelles. Ipse

pernoctavit in
ubi ipse

et in crastino iverunt

inquibusdampratisubi invenerunt
et

ibidem facta

fuit

qudam

autem

quadam

loquens

fuit

ecin

apud Baugency,

alios

armatos rgis,

invasio contra Anglicos

de Baugency. Post quam invasioAnglici exposuerunt villam et intraverunt cas-

exsistentes in villa

nem

trum;
(1)

et

fuerunt positae excubiae coram castro, ne

Sic. lisez capetlinam

calotte, sans
M(

III.

masque

en franais chapelinc

casque lger en forme de

ni bavires.

-sur-Loire.

PROCS

98

Anglici exirent. Et ipsis exsistentibus

eoram

castro

audiverunt nova quoddominus connestabularius

cum

unde fuit ipse loquens, ipsa

Johanna et alii de exercitu maie contenu, volentes recedere a dicta villa, quia habebant in mandatis de non
certis armatis veniebat;

recipiendo insuasocietatedominum connestabularium.

Etdixit loquens

ipsi

Johannae quod

larius veniret, ipse recederet.

ventum

ipse

connestabu-

in crastino, ante

domini connestabularii, venerunt nova

Anglici veniebant in
cietate

Et

si

magno numro,

eratdominus de Talbot,

l'arme!

et

et

in

ad-

quod

quorum

so-

clamaverunt armati

tune ipsa Johanna dixit loquenti, qui

volebat recedere propter adventum domini connestabularii,

quod opus

erat se juvare.

Et tandem Anglici

reddiderunt castrumper compositionem, etrecesserunt

cum

salvo conductu

quem eisdem

concessit ipse lo-

quens, qui eodem tempore erat locum tenens pro rege

in

hujusmodi exercitu. Et

dum

Anglici recesserunt,

quidam de socielateZ ire, qui dixit loquenti et

capitaneis rgis quod Anglici veniebant, et quod eos
cito vultuatim (1) haberent, et quod erant quasi mille
homines armorum. Quod audiens ipsa Johanna quaesivit quid diceret ille homo armorum, etsibi notifcato,

venit

domino connestabulario Al beau connestable,

estes pas venu de par moy; sed quia venistis,
vos bene veneritis. Multi autem de gentibus rgis
timebant, dicentes quod bonum erat mandare equos.
Ipsa autem Johanna dixit Eiuiom Dieu, il lesfault
u combatre; s'ilz estaient pendus aux nues nous les

dixit

vous n

arons, quia

Deuseos

mittit nobis ut eos

puniamus,

osserendo se esse securam de Victoria, dicendo verbis

(1) C'est la

leon du

nos.

ND.;

le nis.

5970 donne vulneratim.

DE RHABILITATION.

<iy

Le gentil roy ara au jour duy la plus grant

m victoire qu il eut pica Et nui dit mou conseil qu'ils
sont tous nos trs, El scit loquens quod sine magna

gallicia

dillicultate

alios

Anglici fuerunt debellati et occisi, et inter

Talbotimt captus. Fuit autem (acta maxinia occisio

Anglicorum,
villani

et

postmodum vnrant

de Patay

in Belsia; in

qua

gnies rgis ad

villa fut

adductus

coram ipso loquente et domino connesJohanna praesente. Dixit enim ipse loquens dicto Talbot quod non credebat de mane quod
sibi ita accideret; qui quidem Talbot respondit quod
erat fortuna guerrae. Etdeinde reversi sunt versus regem, qui deliberavit postmodum ire ad villam Remensem, pro sua coronatione et consecratione.

dictus Talbot

tabulario, ipsa

Audivitque aliquando dictam Johannam dicentem

rgi

quod

multum

ipsa

Johanna duraret per annum et non

quod cogitarent illo anno de bene

plus, et

operando, quia dicebatse habere quatuor onera, vide-

regem coronari et
consecrari Remis; de liberando ducem Aureianensem
a manibus Anglicorum; et de levando obsidionem
liret

iugare Anglicos; de faciendo

posilam per Angicos ante villam Aureianensem.

Dicit insuper

tum odiebat
A idit

enim

quod

illas

ipsa

mulieres

Johanna erat
cruae

casta, et

mul-

sequebantur armatos.

ipse loquens, inSancto-Dionysio, in regressu

coronationis rgis, quod ipsa Johanna prosequebatur

gladio evaginato quamdam juvenculam exsistentem cum armatis, adeo quod, eam insequendo, dis
rupit suum ensem. Multum etiam irascebatur dum ali-

eum

quos armatos audiebat jurantes, ipsos multum increpabat et maxime ipsum loquentem, qui aliquai
jurabat;

et

dum

videbat eam, refrenabaturajuramento.

PROCS

100

quod aliquando in exercitu ipse loquens

cubuit cum eadem Johanna et arraatis lapaiilade, et
vidit aliquando quod ipsa Johanna se prparabat, et
aliquando videbat ejus mammas, quae pulchr erant;
non tamen habuit ipse loquens unquam de ea concuDicit etiam

piscentiam carualem.
Dicit ulteriusquod,

semper

tenuit pro

quantum perciperepotuit, ipsam

bona catholica

proba rauliere,

et

quia eara vidit pluries recipere corpus Christi;

videbat corpus Christi,

multotiens

flebat;

et,

sacram eueharistiam

lacrimis. Recipiebat etiam

duin

cum magnis
bis in

septimana, et saepe confitebatur.

Dicit etiam
suis,

quod

ipsa

in

omnibus

multum experta, tam

in facto guerrae erat

lancese

quam

bellis, et in

in

congregando exercitu

prparatione de

rabantur omnes quod

facto guerrae

guerrae per

ac

si

ita

factis

in portu

et ordinandis

l'artillerie; et

de hoc mi-

caute et provide agebat in

fuisset

unus capitaneus qui

xx aut xxx annos

prparatione de
se

Johanna

extra factum guerrae, eratsimplex et juvenis'; sed

l'artillerie,

exercuisset, et

quia

facta

maxime in

multum bene

in

hoc

habebat.

Nec

aliud scit super

F.

hoc interrogatus.

JOHANNES PASQUEREL.

Venerabilis et rligiosus vir, ira ter Johannes

querel, ordinis
tini,

Pas-

Fratrum Heremitarum Sancti Augus-

de conventu Bajocensi

die hesterna productus,

receptus et juratus per dominos commissarios

die iv. mensis maii, per notarios, de

et

ho-

mandato domino-

rura commissariorum, examinatus.

Et primo, interrogatus de contentis

iji

L, IL,

III.

DE RHABILITATION.
eidem

101

ejusmeprimo habuit nova de

ipso
ipsa Johanna et qualiter venerat versus regem
loquens erat in villa Aniciensi(l), in qua villa erat mater 2) ipsius Johanna? , et quidam de eis qui eamdem
Johannam adduxerant versus regem; etquia habebant
aliquam notitiam cum oquente, dixeiunt eidem lo
et IV. articulis

lectis

dum

dio juramento quod,

dicit et dcponit,

ipsc

quenti quod convenieus erat quodveuiret

dimitterent quousque

eumdem Joquenlem nuneum adipsam Johannam

cum eisdem

venit usque ad villam de

ad dictam Johannam, et quod

quam

cum eisdem

perduzissent. Et

Chinon et dehinc usque ad villam Turonensem, in cujus

conventu villae Turonensis ipse loquens eratlector. Et
in eadem villa Turonensi ipsa Johanna pro tune erat hos-

domo Johannis Dupuj burgensis Turonensis,

et eamdem Johannam invenerunt in eadem domo, et
eamdem Johannam allocuti fuerunt 11 qui eumdem lopitata in

quentem adduxerant, dicendo Johanna, nos adduxi mus vobis istumbonum patrem; si eum bene cognos:

ceretis,

vos

eum multum

diligeretis. m

Johanna respondit quod bene

Quibus

contentabatur de

ipsa
Io-

quente, et quod jam de eo audiverat loqui, quodque in

eraslino volebat eidem loquenti confiteri.Et in crastino

eam

coram ea cantavitmissam, et ex illahoraipse loquens semper secutusest eam,

andivit

la ville du Puy-cn-VHay, dont il ne peut tre ici

Le Brun de Charmettes, dans son Histoire de Jeanne d'Arc , t. I,

Anicknsis est

(1) Villa

question. M.
p.

U8, suppose
resterait

Anch
.

in confessione, et

qu'il faut

plus

lue

village situ entre

M.

une faute

Aziacensi

villa

pour

prs du texte en conjecturant

fralei

Azay-le-rideau; mais
Anceitnsi,

qui srail

et l'Ile- Bouchard.

Chinon

Le Brun de Charmettes,
el qu'il faut lire

faire
villa

.,

conjecture avec raison

<|n<'

""'" es

PROCS

102
et

cum

dum

ea

moram

ibidem

traxit

fuit capta.

Et audivitdici quod
regem,
ea

et

ipsa

Johanna,

dum venit

versus

bina vice per mulieres quid erat de

fuit visitata
si

usque ad villam Compendii,

esset vir vel mulier, et

an

esset corrupta vel

virgo; et inventa fuit mulier, virgo tamen et puella.

Et eam visitaverunt ut audivit, domina de Gaucourt (1) et domina de Trves (2). Et postmodum
,

ducta

dem

ad examinandum per clericos ibi-

fuit Pictavis,

sciendum quid

in universitate exsistentes, et ad

de ea erat agendum; et eam examinaverunt magister

Jordanus Morin

mortuus

magister Petrus de Versailles, qui

et

est episcopus Meldensis,

per eos examinata

sitate quae

tune

toti

etplures

alii; et, ipsa

concluserunt quod, attenta neces-

regno imminebat

rex de eadem

quod in ea nihil invenerant fidei

Et hoc facto , fuit reducta ad
villam de hinon, et credidit loqui cum rege quod
non potuitilla vice. Tandem ex deliberatione Consilii,

se poterat juvare, et

eatholicce contrarium.

cum

rege locuta est ipsa Johanna; et

illa die,

dum ipsa

Johanna intraret domum rgis ad loquendum sibi,

quidam homo exsistens super equum dixit ista verba
Esse pas l la Pucelle? negando Deum quod si haberet eam nocte, quod ipsam non redderet puellam.
:

Ipsa

eu

autem Johanna tune eidem homini

nom Dieu, tu le renyes,

et tu es si prs

Ha

de ta mort

homo, infra horam, cecidit in aquam

submersus est. Et hoc dicit ut audivit a dicta Johanna

Postmodum
et

dixit

ipse

et pluribusaliis qui

dicebant in hoc se fuisse pressentes.

Ipsam autem Johannam duxit erga regem dominus

(1)

Jeanne de Preuilly.

(2)

Jeanne

<le

Hortemer.

DE RHABILITATION.
cornes de

endosme,

et introduxit

103

eam

in

camra r-

Et olum eamdem vidit, petivit eidem Johanna; nomen suum; qu respondit Gentil Daulpliin , fay
nom Jelianne la Pucelle; et vous mande le Roj des

gis.

cieulx per me, quod vos

in villa

Remensi,

Ego

<(

fier

te

locum tenens Rgis cloEtpostmultas interrogaipsa Johanna iterum dixit

regem

dicotibi ex parte de Messire, que tu es

de Fiance,

coronalus

et eritis

mm, qui estrex Franciae.

tiones factas per

eritis sacratus et

et fdz

du roy ;

ducendo Remis, ut

consecrationem tuam,

ibi
si

et

me

vray

hri-

mittit ad te

pro

recipias coronationera et
volueris.

Et

his auditis,

rex dixit adstantibusquod ipsa Johanna aliqua scrta

sibi

dixerat

Deus; quare

qu nullus seiebat aut scire poterat nisi

muitum confidebat de ea. Et omnia prae-

missa audivit ab ipsa Johanna, quia in prmissis non

luit

praesens.

quod non contentabatur de

quod impediebant eam ad
peragendum negotium ad quod missa erat, et quod
opus erat et tempus negotiandi; dicens ulterius quod
Audivit etiam ab ipsa

tanlis interrogationibus, et

inquisiverit nuntiis

domini

sui, scilicet Dei, sibi

appa-

rentibus quid ipsa agere debebat, et eidem Johanna;

dixerunt quod acciperet vexillum domini sui;

pterhoc

ipsa

Johanna

fecit fieri

vexillum suum,

et

in

pro-

quo

depingebatur imago Salvatoris nostri sedentis in judicio, in nubibus cceli, et erat

tus tenens in suis

bat imago.

Et

quidam anglus depic-

manibus llorem

lilii

(juem benedice-

applicuit ipse loquens Turonis illo lune

quod depingebatur illud vexillum.

Et paulo post ipsa Johanna ivit cum aliis armatis
ad levandumobsidionem Aurelianisexsistenlem: et ci. il

PROCS

04

ipse loquens in societate ipsius Johannae, a

recessit

ipsa fuit capta an le

donec

qua non

Compendium;

et sibi

serviebat ut cappellanus, audiendo eam in confessione

et missara cantando.

Et

loquens quod ipsa Johanna erat

dicit

Deum et beatam Mariam,

devota erga

multum

et quasi quotidie

confitebatur et communicabat frquenter. Dicebatenim

eidera loquenti,

quando

erat in aliquo loco ubi erant

quod sibi daret memoriae

quibus parvi pueri Mendicantium recipiebant

conventus Mendicantium
dies in

sacramentumEucharistiae, ut

dem

illa

cum eisnam cum parvis

die reciperet

pueris, sicut multotiensfaciebat;

pueris Mendicantium recipiebat sacramentum Eucha-

dum

ipsa confitebatur, ipsa

Insuper dicit loquens quod,

dum ipsa Johanna exivit

ristiae.

quod

Dicit etiam

flebat.

villam Turonensem ad veniendum Aurelianis

rogavit loquentem quatenus

eam non

ipsa

dimitteret, sed

semper cum ea staret ut suus confessor quod sibi promisit loquens. Et fuerunt in villa Blesensi circiter per
:

duos vel trs

exspectand victualia quae ibidem

dies,

onerabantur innavibus;
tenus faceret

fieri

unum

et

ibidem dixit loquenti qua-

vexillum pro congregandis

une bannire, et quod in eodem

imaginem Domini nostri crufecitipse loquens. Ethujusmodi vexillo

presbyteris, gallice

vexillo faceret depingi

cifixi

quod

facto, ipsa

et

Johanna, omni die bina vice, mane videli-

cet et sero, faciebat per

ipsum loquentem congregari

oranes presbyteros; quibus congregatis, cantabant antiphonas et

hymnos de

Johanna; nec

beata Maria, et

in ter illos

cum eis erat

ipsa

presbyteros permittere vole-

bnt aliquos armatos, nisi fuissent confessi

iila

die, m.o-

DE RHABILITATION.

105

nendo omnes armatos quatenus confiterentur, ut

nam

nirent ad hiijusmodi congregationem;

in

veipsa

congregatione omnes presbyteri erant parati ad confitendura quoscumque qui eisdem confiteri volebant.

Et

dum

ipsa

Johanna

exivit villam

Blesensem ad

eundum Aurelianis, ipsa fecit congregari omnes presbyteros cum illo vexillo, et antecedebant ipsi presbyteri
sic

armatos. Qui exiverunt per latus de la Saulongne

congregati, cantando

Veni Creator spiritus etquam

plures antiphonas, et jacuerunt

illa

die in campis, et

etiam aliadiesequente.Ettertia dieapplicueruntprope

villam Aurelianensem, ubi Anglici tenebant obsidio-

nem

juxta ripam fluvii Ligeris; et armati rgis appli-

cuerunt

satis

prope Anglicos,

ita

quod oculatim pote-

rant Anglici et Gallici se videre, ducebantque armati

autem tune riparia ita modica

quod naves ascendere non poterant, nec venire usque
ad ripam ubi erant Anglici; et quasi subito crevit aqua,
ita quod naves applicuerunt versus armatos; in quibus
navibus ipsa Johanna cum aliquibus armatis introivit,
rgis victualia. Erat

et ivit intra villam

Aurelianensem. Et ipse loquens de

jnssu dicta? Johannrc,

sus est

cum

presbyteris etvexillo rever-

apud villam Blesensem; etdeinde, paucisdiebus

transactis, ipse loquens

cum multis armatis venit adeivicum dicto vexillo

tatem Aurelianensem per latus Belsiae,

quoeumque impedimento; et dum

Johanna scivit eorum adventum, ipsa ivit eis obviam et insimul intraverunt villam Aurelianensem sine
et presbyteris, sine

ipsa

impedimento,

et introdtixerunt victualia

Anglicis.Etmirum

erat, quia

videntibus

omnes Anglici cum mul-

titudine m.igna et potentia, armati et parati ad bellum,

videbant armatos rgis

in

comitiva modica, respeclu

PROCS

106

Anglicorum; videbant etiam

et audiebant presbyteros

quos erat loquens, portans vexillum;

caillantes, inter

ettamen nullus Anglicus commotus est,nec ineosdem

armatos

Et

et presbyteros nullara fecerunt

iterum exiverunt

-villam

instante, et iverunt ad

dum

invasionem.

ipsis sic in civitate Aiirelianensi receptis,

Aurelianensem ,

invadendum

et

ipsa

armati

Johanna

insultum facien-

in Anglicos exsistentes in fortalitio seu bastilda

Sancti Lupi. Ipse

autem loquens cum

aliis

presbyteris,

post prandium, accesserunt ad hospitium dictae Johannae, et

dum

ibidem venerunt, ipsa Johanna claraabat

Ubisunt illi qui me debent armare? Sanguis nostra rum gentium decurrit per terram. Et ipsa armata,
subito exivit civitatem, et ivit ad dictum locum fortalitii

Sancti Laudi (1), ubi erat invasio seu insultus; et in

itinere invenit

multos vulneratos,unde maxime condo-

cum aliis ad insultum, taliter quod

ipsum
et violentia
fortalitium fuit captum, et Anglici
luit, et

applicuit

vi

in

eodem exsistentes capti. Et recordatur ipse loquens quod

fuit in vigilia

Ascensionis Domini, fueruntque ibidem

multi Anglici interfecti

unde multum dolebat

Johanna ex eo quod dicebat eos

interfectos" sine

ipsa

con-

multum pangebat, et illico ipsa eidem

loquenti confessa est. Eidem etiam loquenti prcepit
quod publie moneretomnes armatos quod confiterentur peccata sua et redderent gratias Deo de vicloria

fessione, et eos

obtenta; alias ipsa

cum

eis

non

interesset,

imo ipsorum

societatemrelinqueretj dicendoulterius, dicta dievigiliae

Ascensionis Domini

quod

infra

quinquedies obsi-

dioexsistensanle villam Aurelianensem levaretur, nec

remaneret aliquis Anglicus coram

(1)

Sic pour

San cti

tupi.

civitate

quod

ita ac-

DE RHABILITATION.
cidit

quia

ut

jnm

107

dixit, dicta die mercurii

fuit ca-

ptum fortalitium seu bastilda Sancti Laudi, ubi sunt

moniales (1), et in quofortalitioerant plus quamcentum
liomines elecli et benearmali, dequibus millus remansit

quin fuerit captas aut mortuus. Et

dum
in

esset in

suo hospitio

faceret

dicti fcsti, et

bellum nec

quod

illa

die de sero,

eidem loquenti quod

festi Ascensionis Domini,

dixit

crastinum, quod erat dies

non

illa

armaret, ob reverenliarn

se

die volebat confiteri etrecipere

sacramentum Eucharisti

quod et

dhiavitquodnulluspraesumeret

feeit; et illa die or-

in crastino

exirevillam

adinvasionem seu insultum, nisi per prius ivisset ad confessionem; et quodeaverent ne mulieres dit
famatae eam sequerentur , quia propier peccata Deus

et ire

permitteret perdere bellum. Et

ipsa

ila

faclum

fuit, sicut

Johanna ordinaverat.

Dicitetiam ipse loquensquod

illa

die festi Ascensio-

nis Domini, ipsa Johanna scripsit Anglicis exsistenti-

hune modum
Vos,homii:es Angli, qui nullum jus habetis in hoc
regno Francis, Rex coelorum vobis prcepit etman-

bus in

t<

fortalitiis seu bastildis in

datperme, Johannam/ rucelle, quatenus

vestrafortalitiaetrecedatis in

partibus vestris, velego

quorum

de

dimillalis

perptua

<(

faciam vobis taie

memoria. Et hc sunt quae pro

ego vobis scribo, nec ampliusscribarn. Sicsignatum

Jhesl> M\i;i

lialiu

(2) erit

tertia et ultima vice

:

Jehanne la Pucelle. m Et ultra Ego

misissem vobis meas litteras honeslius; sed vos cleti
nctis meos praecones, gallice mes hraulx; quia ici

\,

I. Bastille de Saint-Loup tait effectivement tablie sur remplacement

d'un couvent de femmes que les Orlanais avait dmoli au mois de dcembre

prcdent.
.

Journal du sige

imv de

'/'<".

Au

Procs de condamnation,

t.

).

de hahu

lieu
I

[>.

i*.

il

;i

hahai, dans

la lettre

rapport

PROCES

108

meum

tinuistis

mihi mittere

Quem

Hrault, vocatum Guyenne.

velitis, et

gentibus vestris

ego inittam vobis aliquos de

captis in

Sancti Laudi,

fortalitiis

non sunt omnes mortui.

Et postmodum accepit imam sagittam

quia

vit

cum

dictam litteram

filo

in

buto

dictae

et

liga-

sagittae,

et prcepit cuidam balistario quod traheret hujusmodi sagittam ad Anglicos, clamando

Legatis,
sunt nova Et eamdem sagittam receperunt An:

cum

eamdem legerunt. Qua lecta, inceperunt clamare maximo clamore, dicendo As sunt nova de la putain des Armignaczl Ex
glici

littera, et

quibus verbis ipsa Johanna incepit suspirare et flere

cum
rum

abundantia lacrimarum, invoeando

in suo

juvamine. Et postmodum

post coenam, ordinavit loquenh

eam

quam

confiteretur

Et

feeisset die

ccelo-

fuit consolata,

domino suo;

dicebat, quia habuerat nova a

crastino citius

Regem

quod

ut

et sero,

ipse surgeret in

Ascensionis, et quod

summo mane quod

:

et fecit.

dicta die, videlicet veneris, in crastino dicti festi

summo mane, eamdemque Johannam audivit in confessione, et cantavit

missamcoram ipsa et suis gentibus, in villa Aurelianensi;
et postmodum iverunt ad insultum,quiduravit a mane
usque ad vesperam. Et eadem die fuit captum fortalitium Augustinensecum magno insultu, et ipsa Johanna
quae consueverat jejunare diebus veneris, illa die non
Ascensionis, ipse loquens surrxit

potuit jejunare, quia fuerat nimis vexata

ipsa

Johanna. Post ejus ccenam, venit ad

hannam unus

et

eamdem Jo-

valens et notabilis miles, de cujus

non recordatur

ipse loquens, et dixit

cnavit

nomme

eidem Johannse

<[uod capitanei et armati rgis fuerant ad invicem ad

consilium

et

quod

ipsi

videbnnt quod erant pauci ai-

DE RHABILITATION.

109

m;iliirspLetuAnglicorum,quodqueeisdemDeusfecerat
gratiam decontentis(l) obtentis, [addendo]

magnam

considrantes quod villa est plena victualibus,nospo-

terimusbenecustodirecivitatem exspectandosuccur-

sum

rgis; nec videtur eonsilio expediens

quod

cras

armati exeant. Ipsa Johanna respondit Vos fuistis

investro eonsilio, et ego fui inmeo; et credatisquod

consiliumDominimei

silium hujusmodi peribit; dicendo eidem loquenti,

<(

eam Surgatiserastiuadiesummo
quam hodie feceritis, et agatis melius

qui tuncerat prope

ma ne,

<|ii;im poteritis.

et plus

Teneatis vos semper prope me, quia

die crastina ego

quam

habebo

muhum

unquam, et exibit
corpore meo supra mammam.

con-

perfieietur et tenebit, et

habui

agere et ampliorn

crastina die sanguis

Die autem sabbati adveniente, ipse loqueus surrexit

summo mane, missam

ipsa

Johanna

celebravit; et ivit ad insultum

in fortalitio Pontis, ubi erat

glieus; et duravit ibidem insultus a

Clasdas An-

mane usque ad oc-

casum solis sine intermissione. In quo insultu et post

prandium, ipsa Johanna, sicutprsedixerat, fuit percussa
de una sagitta supra

mammam,

et

dum

sensit se vul-

neratara, timuit et llevit, et fuit consolata, ut dieebat.

Et

aliqui armati videntes

eam

taliter

kesam, voluerunt

eam eharmare, gallice charmer; sed ipsa noluit , dicendo

Ego praediligerem mori quam facere aliquid
:

ce

quod scirem esse peccatum, vel esse contra voluntatem

Dei et bene sciebat quod semel debebat mori non
tamen sciebat quando, ubi, aut qualiter, nec quahora;

sed, siejus vulneri posset

quod
i

ipsa

poni remedium sine peccato,

bene volebat sanari. Et apposuerunt eidem

Traduisez

itt

contentements,

si

toutefois contentis n'est pas

une

faute.

PROCS

io

vulneri oleura olivarum

appositionem

ipsa

cum

lardo, et post hujusmodi

Johanna confessa

eidem lo-

est

lamentando. Et iterum reversa

quenti, flendo et

est

ad

invasionem seu insultum, claraando et dicendo Clasdas, Clasdas, ren-ti , ren-ti Rgi clorum. Tu me
:

magnam

YOCasti putain; ego habeo

pietatem de tua

anima et tuorum. Tuneipse Clasdas armatus a capite

usque ad pedes cecidit in fluvium Ligeris et submersus

est;

unde

Johanna pietate mota

ipsa

pro anima

flere

ipsius

Et deinde,

incepit fortiter

Clasdas etaliorum ibidem

gno numro submersorum. Et

pontem fuerunt

qui erant ultra

illa

die

raa-

omnes Anglici

capti aut mortui.

die dominica, ante

ortum

solis,

omnes

Anglici qui remanserant incampis, se ad invicem con-

gregaverunt, et venerunt usque supra fossata vill Aurelianensis, et iverunt in villa de

Magduno

supra Lige-

rim; et ibidem remanserunt aliquibus diebus. Et dicta

die dominica, fuit facta in villa Aurelianensi processio

solemnis

cum sermone;et

et ivit ipsa

concluserunt

ire

Johanna versus regem, et Anglici

ad regem,
se

congre-

gaverunt et iverunt ad villam de Jarguequ, quaefuit

capta insultu.

Et deinde Anglici fuerunt

debellati et

juxta villam de Patay.

victi

Johanna volens procedere ulterius,

dixerat, ad coronationem rgis, duxit regem ad

Et deinde
sicut

ipsa

villam Trecensem in Campania

et

de

Trecensi

villa

apudvillamCatalaunensem,et deCatalauno in villa Remensi, ubi rex ibidem miraculose fuit coronatus etconsecratus, prout in principio sui accessus ipsa
proedixerat.

quod de
sibi

Et

facto suo erat

diceretur

Johanna

pluries audivit dicere dicta? Johannae

quoddam ministerium

Nunquam

talia

et

quum

fuerunt visa sicut vi-

DE RHABILITATION.

111

dentur de facto vestro; in nullo iibro legitur de iali Dominus meus

bus iaetis; m ipsa respondebat

t(

habet

legit,

unum librum
tantum

sit

in

quo uuquam nullus

clericus

perfectus in clericatura.

Dicit insuper ipse loquens

quod, totiens quotiens

equitabat per campos et appropinquabat fortalitia

semper hospitabatur ad partem cum mulieribus; et
vidit eam pluribus noctibus quod se ponebat genibus
tlexis ad terram, orando Deum pro prosperitate rgis
,

et

complemento

suae legationis sibi

Dicit insuper quod, in exercitu et

commissae

dum erat

Deo.

in

cam-

quod aliquando non inveuiebantur victualia necessaria; ipsa tamen nunquara voluisset comedere de victualibus ablatis. Et crdit loquens firmiter quod erat
pis,

Deo

missa, quia exercebat bonas operationes et eral

nam depauperibusarmatis,
parte Anglicorum, ipsa multum

plena omnibus virtulibus;

esto

quod

essent de

compatiebatur, quia,

dum

videbat eos in extremis vel

vulneratosjfaciebateosconiileri.Timebatetiammultum

Deum, quia, pro nullare, voluisset agere aliquidquod

Deo displicuisset; nam, dum fuit vulnerata in spatula
de quodam tractu balist, taliter quod tractas apparebatex utroque latere,aliquivoluerunteamcharmare,

quod sanaretur immdiate. Respondit

quod erat peccatum, et quod malletmori quam ofi'endere Dominum nostrum per taies incantationes.
Dicit insuper quod bene miratur quod tanti clerici,
sicut erant il 1 qui eam morti tradiderunt in villa Rothomagensi,ausi fueruntattentare inipsam Johannam,
et facere mori talem pauperem et simplicem christianam tam crudeliler et sine causa (saltem quae esset
promittcntes

sibi

suficiens

ad mortem

),

et

quam

poterant custodirc in

PROCS

112

carceribus aut alibi

absque eo quod eisdem

displicitura; et maxime
et sibi videtur

De

suis

quod

fecisset

quod erantejusinimici capitales;

assumpserunt judicium.

injuste

actis etfactis sciunt plenissime et sunt

autem

informati de aliquibus secretis

dominus noster rex

et

dux Alenconii, qui aliqua scrta possent declarare, si

vellent. Nec aliud scit, nisi quod ipsa Johamia pluries
dixit eidem loquenti quod, si contingeret eam vitam
finire, quod dominus rex faceret fieri cappellas ad de-

precandum Altissimum pro

salute

animarum illorum

qui obierant in guerra pro defensione regni.

Sic signatum
scripsi et

deposui,

Ego

{rater

Joannes Pasquerelli,

annoDomini MccccLVi,die

Ascension is Domini. J. Pasquerelli.

in crastino

F.

ita

veneris,

J0HANJVES DE LENOZOLIIS.

Venerabilis etreligiosus vir frater Johannes de Lenozoliis, presbyter ordinis Sancti Ptri Clestini, tatis lyiii (1)

annorum

vel eocirca

testis

productus,

receptus, juratus et examinatus annopraedicto, die vu.

mensis maii.

Et primo, interrogatus quid ipse scit attestari seu

deponere de contentis in L, IL, III. et IV. articulis
articulorum in hac causa productorum deponit quod
nullam habuitde eadem Johanna notitiam,quia solum
:

eamvidit in duabus prdicationibus quae fuerunt fact

Rothomagi.
Deinde interrogatus de contentis inV.usqueadXXIIL,
deponit quod de contentis in eisdem solum
loquens quod

l)

temporequo

ipsa

Le manuscrit Ml. Quadraginta quinque.

Johanna

scit ipse

erat

Rotho-

DE RHABILITATION.

113

magi detenta, ipseerat servitor defuncti magistri Guillelmi Erarl. Et venit ipse loquens de Eurguudia cura

eodem magistro suousque ad

et

dum

villam

Rothomagensem,

pervenerunt ibi, audivit loquens quod fiebat

raentio de hujusmodi processu; sed quid in

processu factum fuerit nihil

cessit a dicta villa

scit

Rothomagensi

et

Cadomi,

vit

stetit

Rothomagi

et

et

quo
invenit magistrum suum,

ibidem usque circa festum Pentecostes

festo rediit

eodem

ipse loquens, quia re-

qui sibi dixit quod habebat onus faciendi

praedicationem pro ipsa Johanna,de quo

in

quamdam

sibi displice-

bat raultum, dicendo eidem loquenti quod vellet esse

in Flandria, et

quod materia

sibi

raultum displicebat.

Deinde interrogatus de contentis in

dictis articulis,

medio juraraento, quod ipse fuit

per dictum magistrum suum in
Sancto Audoeuo; sed quid fuerit dictum non recordatur, quia a longe slabat. Et recordatur quod rumor
popularis erat in fine sermon is quod ipsa Johanna se
revocaverat, et quod reducta erat, de quo multi gau-

dicitet deponit, ejus

in preedicatione facta

debant; sed quid revocaverat nescit. Et dicitquod post

hujusmodi revocationem,

mulie-

fuit sibi tradita vestis

bris per magistros Petrum Mauricii et Nicolaum Lojrseleur, et sic reducta in carcerera. Audivit

quod

vestis sua

vestemvirilera

virilis fuit ei

tamen

dimissa in carcere

dici

quam

postmodum resumpsit;

aut quis movit eam,

nescit. Scit

sed quade causa

tamen quod, post re-

sumptioncm hujusmodi habitus,judicantesfueruntcongregati ad

sciendumquid essetfaciendum; sed quid connisi ex auditu communiter dicentium

cluserunt nescit,

quod fuera t judicata relapsa eo quod

lem re.sumpserat,
!

et

ipsa

habitum

viri-

dicebat voces suas sibi apparuisse.

PROCS

Dicit etiam quoi! vidit

eamdem Johannam

in secunda

mane,
eidem
Johann
ante hujusmodi praedicationem ,
deferri corpus Christi multum solemniter, cantando
praedicatione, iu qua ipse loquens interfuit; etde
vidit

letaniam, et dicendo Orate pro ea, et cura

magna

multitudine taedarum; sed quis hoc deliberavit aut ordinavil nihil

scit.

Nec

fuit ipse

ceptione, licet audiverit dici

Et paulo post

parato in Veteri

postmodum quod multum

cum magna

dvote receperat et
rtim.

loquens praesens in re-

fuit ipsa

Foro, et

abundantia lacrima-

Johanna ducta

in

ibi praedicatio facta

ambone
perma-

gistrum Nicolaum Midi; sed quid fuitfactum in hujusmodi praedicatione non recordatur, quia longe erat a
praedicatore.
Dicit etiam

modieum

lari; sed,

vidit

eam

quod eam non

tluci

vidit reddi justitiae saecu-

post hujusmodi praedicationem,

ad supplicium, et ibidem vidit eam cre-

mari. Dicit tamcn quod ipsa clamabat alta voce Jhesus f iteratis vicibus.
D.

Nec

aliud scit.

SIMON CHAULES.

Simon

Nobilis et scientificus vir dominus

Charles,

Camra compotorum praesidens(), latis lx aimorum, vel circiter, testis productif, receptus, juratus et examinatus anno et die
clomini nostr'i rgis in sua

prdictis.

Et primo, interrogatus quid

attestaride cbntentis in I., IL,

ipse scit
l. et

in hac causa productorum dicit et deponit,

medio juramento, se sciresolum ea quae sequun-

ticulorum
ejus

(l)

depouere seu

I\. articulis ar-

Il

n'lail

que matre

<ics

requtes on 1429

ab

rfi

dires de la B. H.

DE
lui

sus

videlicet

regem,

KKII

\IMU ATION.

quod, anno quod

ipsa

11.

Johanna venil

ipse loquens missus fuerat

ver-

per re};cm

in

ambaxiata apiul Venelias, et

circaraensemmartii

qoo lempore audivit

Johanne de Metz, qui ad-

dici a

eamdem Johannam ad regem, quod

duxerat

versus regem.

Et

scit

loquens quod,

dum

ipsa

rediit;

ipsa crat

Johanna

applicuit apud villam de Chinon, fuit deliberalum in

Consilio

rex audiret

si

eam

vel non.

Et primo, eam

in-

terrogaverunt ad quidveneratet quid petebat. Licct ipsa

nihil vellet dicere nisi loqueretur rgi, fuit

pulsa ex parte rgis de dicendo

et dixit

quod habebat duo

clorum

unum

in

videlicet

tamen com-

causam su lgation is,

mandatis ex parte Rgis

de levando

obsiuionem

Aurelianensem; aliud de ducendo regem Remis pro

Quibus auditis, ali-

sua coronationc et consecratione.

([ui

de consiliariis rgis dicebant quod rex eidem Jo-

hanna? nullam adhibere debebat fidem; et

ex quo dicebat semissam a

Deo

et

quod

alii

quod,

aliqua habebat

cum rege, quod rexad minus eam audire debebat.

Tamen rex volait quod per clericos et ecclesiasticos
loqui

quod et factum fuit. Et tanna, licet cum difficultate, luit appunctuatumquod rex
cim audiret. Et dum intravil cnslvum de Chinon adveviros prius examinaretur

nendum coram

rege.

adhuc rex, de consilio majorum

sn curi, dubilavit loqui cumea, donec eidem rgi

fuerit delatum quod Robertus de Caudricuria seripseral rgi

quod

sibi

miserai

quamdam mulierem,

et ad-

ducta fuerat per palriam inimicorum rgis et quasi mi-

vadum, ul
rduceretur ad regem. Et ob hoc rex fuit moins ad
eam audiendum, et eidem Joliann fuit data audienlia.
El dam
ivit eam rentur am, se traxit ad partem
raculose

transiverat

multa

llumina ad

116

PROCS

2xtra alios; ipsa tamen

Johanna bene cognoviteum

ei

reverentiam exhibuit, quae per longum spatium lo-

cuta fuit

cum

Et

rege.

ea audita, rex videbatur esse

gaudens. Et deinde rex uolens adlmc aliquid facere

a

et

nisi

gentibus ecclesiasticis haberetconsilium,misit iterum

eamdem Johannam

ad villam Pictavensem, ut ibidem

examinaretur per clericos universitatis Pictavensis; et

postquam rex scivit eam examinatam, et quod relatum
sibi fuit

quod

fecit sibi

fieri

in ea

non inveniebatur

arma

nisi

bonum, rex

et tradidit sibi gentes

habuitque

ordinationem circa factum guerrae.

Et

dicit ipse

loquens quod ipsa Johanna erat

multum

omnibus suis agendis, excepto in facto

quo erat quam plurimum experta. Et audivit
loquens ex ore rgis multa bona verba de eadem

simplex in
guerrae, in
ipse

Johanna,

et

hoc

fuit in

Sancto-Benedicto supra Lige-

quo loco rex habuit pietatem de ea etdepna

sibi quod quiesceret. Et
tune ipsa Johanna dixit rgi lacrimando quod non dubitaret et quod obtineret totum regnum suum, et quod
in brevi coronaretur. Et dicit quod multum increpabat homines armorum quum videbat eisdem aliquid
facere quod sibi videbatur non faciendum.
De his autem quae facta fuerunt Aurelianis, nihil
scit, nisi ex auditu, quia non fuit praesens; sed uiium
audivit dici domino de Gaucourt, dum ipsa erat Aurelianis, et conclusum fuisset per gentes qui habebant
onus gentium rgis, quod non videbatur bonum quod
rim

quam

in

portabat et praecepit

fieret aliqua

bastilia

invasio seu insultus, die qua fuit capta

Augustinensium,

et fuit

commissus

ipse

domi-

nus de Gaucourt ad custodiendum portas ne aliquis

exiret

portam

ipsa

lamen Johanna de hoc non

luit

DE RHABILITATION.
contenta
exire

cum

imo

fuit

gentibus

117

quod armati debebant

opinionis

ad insultum ad dictam

villae et ire

bastiliam,et hujusraodi opinionis fuerunt multi armati

mino^
eidem

dixitqueeademJohanna eidem doerdlunus malus homo, dicendo

quod
G aucourl

hominesde

et

villa;

^ Velitis, nolitis,

prout

armati venient, etobtinebunt

obtinuerunt.

alias

Et contra voluutatem

domini de Gaucourt exiverunt armati villam

lenentes(1), et iverunt ad insultum ad invadendum
ipsius

quam ceperunt

dictam bastiliam Augustinensium,

violentia. Et, prout audivit

et

de Gaucourt

ipse fuit in

Dicit ulterius

quod

maximo

ipsa

eundum Remis pro

vi

ab eodem domino

periculo.

Johanna

que ad villam Trecensem, per

rex ad

dici

fuit

quam

cum

rege us-

transire volebat

sua coronatione habenda; et

rege exsistente ante prdictam villam Trecensem, et

quum

armati vidrent quod non habebant victualia

aliqua, et sic erant iu desperatione et quasi recessu,

quod non dubitaret de aliquo et

quod in crastino obtineret civitatem. Et tune ipsa Johanna accepitvexillum suum, et eamsequebantur multi
ipsa

Johanna

dixit rgi

homines pedites, quibus prcepitquod quilibet faceret

replendum fossata. Qui multos fecerunt,

et incrastinum ipsa Johanna clamavit Ad insultum!
fingens ponere fasciculos in fossatis. Et hoc videntes
fasciculos ad

cives Trecenses, timenteshujusmodi insultum, miserunt

ad regem ad tractandum de compositione habenda

rege.

Et

fuit facta

et intravit

ipsa

cum

cum civibus,
cum magno apparatu,

compositio per regem

rex villam Trecensem

Johanna portante vexillum suum prope re^em.

Ton

1p

manuscrite p'Tlpni

pfi

un

piiI

mot. villatenen.

PROCS

118

quod paulo post rex cum sua armata exivit

villam T recenserai, et ivit versus Catalaunum et deinde
Et

dicit

Remis;
tiain

quum rex dubitaret ne

et

forte haberet resisten-

Remis, ipsa Johannadixit rgi

Nolite dubitare,

quiaburgensesvillRemensisvenientvobisobviam;

et

quod, antequam appropinquaret civitatem Remen-

sera,

burgenses seredderent. Et timebat rex resisten-

tiam illorum de Remis quia nonhabebat

lice,

artillerie, gal-

nec machinas ad ponendum obsidionem,

rebelles. Dicebat

enim

ipsa

Johanna rgi quod audacter

procederet et quod de nullo dubitaret, quia,

procedere

viriliter,

fuissent

si

vellet

si

totum regnum suum obtineret.

Dicit insuper ipse loquens

quod

crdit

quod

Deo

venit, quia faciebat opra Dei, saepe confitendo, sacra-

mentum

Eucharistiae recipiendo quasi quaibet septi-

mana. Dicit insuper

ipse loquens

quod,

dum

erat in

nunquam descendebat de equo pro necessariisnaturae; et mirabantur omnesarmati quomodo

armis et eques,

poterat tantum stare supra equum.

Nec

aliud scit.

Testes in hac causa producti, et per nos, Johannem, miseratione divina archi-

episcopum Remensem

judicem auctoritate apostolica deputatum

in prae-

Thomse Verel, sacr theologi

Fratrum Prdicatorum
vicarii et substituti domini

sentia venerabilis et religiosi viri,fratris

professons

ordinis

inquisitoris tidei, et Gerardi Detasalle, presbyteri

in absentia

notarii

notariorum causas per nos deputati, recepti,

in villa Parisiensi

anno domini mcccclvi

public

jurati et

in

hc verba

ad hoc

diebus in ipsorum testium

positionibus contentis. Dictaque et depositiones et attestationes

sequntur

examinati,

de-

eorumdem

DOMINUS DE TERMES.

Et primo,
(l Armignac ,

nobilis et
alias

notensis, tatis

prudcns dominus Theobaldus

de Termes, miles, baillivus Carannoium, vel eocirea, cxaminatus

DE HMIAl'-H

[ON.

\l

10

conteutis in articulis in bac causa productif,

mi |rm

die vu. maii.

ri

Et primo, iuterrogatus de eontentis in I., 11., III.

deponit quod
IV. articulis ipsorum articulorum
:

de eadem Johanna solum habuit notitiam quando ipsa

Aurelianensem

recessit ad villani

dionem ibidem per

Aureliauensi

pro ejus custodia

et

societate domini Duneusis. Et

in

ipse lotjueiis et plures

qua

villa

ipse loquens erat

dum

sciverunt ipsani

eamdem Johannam

erat de latere Sancti Johannis Albi

<|iict'

in

translretaverunt lluvium

alii

iverunt quaesitum

et

ad levandum obsi-

dominus cornes Dunensis,

Johannaii) ad\ cuisse, dictus

Ligcris,

Anglicos positam

et

earadem

Johannam adduxerunt ad dictam villam Aurelianensem. l'ost cujus adventum ipse loquens eam vidit in
msultibus

iactis in bastiliis

Sancti Laudi et Augusti-

nensium, Sancti Johannis Albi etPontis; in quibus

insultibus ipsa

quod non
if

it:

de sua
per

fuit ita

valens et

ita se gessit,

cuicumque homini meliu

guerrae. Et mirabantur omnes capitanei

esset possibile

facto

\alentia et diligentia,

eam

Et

Johanna

ac peenis et laboribu>

supporttes*

crdit

quod

erat

bona

et

proba creatura,

et

quod

qiuefaciebat pluserantdiviuitatisquam humanitati>.

quia reprehendebatspevitiaarmatoium;et(utaudivil

ham

dici a

quodam magistro Roberto Baignart,

iheulogiae professore, ordinis

rum quod
,

quod
it

ipsa

lut

ipse

eam

Johanna

naut

sa-

Fratrum Prdicato-

audiveral plurics in coutessione),

erat millier Dei, et

Deo; quodquc

quod

ipsa erat

ea mise la-

bons anima?

e(

bona? conscienti
Di<

it

etiam quod, posl

le va tara

obsidionera Aurlia

PROCS

120

nensera, ipse loquens

cum

societate dict Johannse

pluribus

aliis

Baugencj

armatis ivitin
ubi erant

An-

Et die qua Anglici perdiderunl bellum apud

Patay, ipse loquens et defunctus La Rire, scientes An-

glici.

bellum paratos, dixerunt

glicos esse congregatos et ad

eidem Johannee quod Anglici veniebant et erant in

belloparati adpugnam. Quae respondit, dicendo capitaneis

Percutiatis audacter, ipsi

fugam capient; nec

diu ibidem starent. Et tune ad ejus verbum, capitanei se

disposuerunt de iuvadendo, et
fuerunt

in

illico

Anglici conversi

fugam. Etprdixeratipsa Johanna

quod de gentibus
nec haberent

Gallicis,

suis nulli vel pauci interficerentur,

damnum quod
:

nibus hominibus nostris,

ita accidit,

quia de

fuit interfectus solus

om-

quidam

nobilis de societate loquentis.

quod ipse fuit curn domino

nostro rege ante villam Trecensem et usque ad villam
Remensem, in societate dict Johannae.
Et de omnibus factis per eamdem Johannam plus
Dicit etiam ipse loquens

crdit esse divinitatis

quam

humanitatis, quia, ut dicit

loquens, ipsa saepissime confitebatur, recipiebat sacra-

mentum

Eucharistiae

eratque devotissima audiendo

missam. Dicit tamen quod extra factum guerrae erat

simplex et innocens; sed

armatorum,

in

conductu

et in facto guerrae, et in

et dispositione

ordinando bella

animando armatos, ipsa ita se habebat ac si fuisset

subtilior capitaneus mundi qui totis temporibus suis
edoctus fuisset in guerra. Nec aliud scit.
et

D.

HAI MON nUS DE MACY.

Dominus Haimondus, dominus de Macy, miles,

DE RHABILITATION.

lvi auiiorura, vel circiter, testis productus, re-

rt.it is

examina tus per nos, archiepiscopum

eeptus, juratus et

praefatum, in praesentia ipsius fratris

anno

121

Thomas Verel

et die praedictis.

Intei rogatus de contentis in I.,IL, III. et IV. articu-

hujusmodi causa productorum

lis

articulorum

et

deponit, ejus medio juramento,

in

dicit

quod de eadem Jo-

hanna primo habuit notitiam, quia eam viditcarceribus

mancipatain in Castro de Beaurevoir, pro et nomine
,

domini comitis de Ligny; quam pluries

vidit in car-

Et tentavit ipse lotangeremammassuas,

quod lamen pli
uitendo ponere manus in sinu suo
nolebat ipsa Johanna, imo ipsum loquentem pro posse
repellebat. Erat etiam ipsa Johanna honestae conver-

etcum

cere

ea pluries locutus est.

cum

quens pluries,

ea ludendo,

sationis,

tam

in verbis

quam

in gestu.

Dicit etiam quod ipsa Johanna fuit ducta in castro

du Crotar, ubi tune erat detentus prisionarius unus
multum notabilis homo, vocatus magister Nicolaus de

Queuville, cancellarius ecclesi Ambianensis, utrius-

que

eisdem carceribus cele-

juris doctor, qui saepe in

brabat,etcujusmissamseepissimeaudiebat ipsa Johanna;

et in

tantum quod audivitdici post eidem magistro Ni-

colao quod earadem

et

quod

Johannam audieratin

Johanna erat bona christiana et devotisplura bona dicebat de eadem Johanna.

Dicit ulterius ipse loquens quod ipsa Johanna fuit

sima; et

ipsa

quam

ducta in castro Rothomagensi, in

campos;

sus
ipsa
sit

confessione,

et in

eadem

Johanna eratdetenta

ipse

villa,

in

quadam

flic

carcere ver-

durante tempore, quo

eisdem carceribus, acces-

dominus cornes de Ligtiy

ipse loquens. Ef

quodam

in eujus societateerat

ipse

dominus cornes de

PROCES

i22

Ligny voluit ipsam Johannam videre, et ad eam accessit in societate domiuorum comitura de Warvic et de
Stauffbrt (1), praesente cancellario Angliae, tuncepiscopo Morinensi (2) et fratre dicti comitis de Ligny, et
ipso loquente

et

eamdem Johannam

cornes de Ligny, dicendo ista verba

a

allocutus est ipse

Johanna, ego

dum tamen
promitterequodnunquam armabitis vos contra
nos. Qu respondit En non D, vos deridetis a
me, quia ego bene scio quod vos non habetis nec
veni hue ad ponendum'vos ad financiam,

veiitis
a

velle,

quod

nec posse;

et illa

verba repetitisvicibus

dixit,

dominus cornes persistebat in dictis verbis,

dicendo ulterius Je say bien que ces Angloys me
ipse

meam

.feront mourir, credentes post raortem

regnum

Franciae; sed,

donsiZ)

gallice, plus

habebunt regnum.

si

quam sint de

Et ex

lucrari

essent centuni mille

istis

praesenti,

gonon

verbis indignatus fuit

dagam suam usque ad

mdium pro percutiendo eam; sed cornes deTVarvic
eum impedivit. Et post aliqua tempora ipso loquente
cornes de Staujfort, et traxit

adhuc exsistente in
fuit

villa

Rothmagensi

ducta in platea ante Sanctum

qudam prdicatio quam

facta

Midi

ipsa

Johanna

Audoenum,

fecit

ubi fuit

magister INicolaus

qui inter alia verba dicebat, ut audivit ipse

(4),

ioquens Johanna, nos habemus tantam pietatem de te

:

oportet

(1)

quod vos

Humfrey

comte de

revocetis ea

qu

Stalort, conntable

dixistis, vel

de France pour

le roi

quod

d'Angle-

lerre.
(2)

Louis de Luxembourg

(3)

Expression populaire du xv c sicle pour dsigner

qu'on
i

disait

nagure

Kii'ui

evque de Throuanne.
les

Anglais

les goridem.

du tmoin. Ces) de Guillaume Erard

qu'il

veut parler.

de

mme

DE RHABILITATION.

!3

nos dimiti unus vos justiti saeculari.

Ipsa

anlcm

responderat quod nihil mali lererat, et quocl credebal

in

iluodecim articulis

calogi

iidei et in

decem

De-

praeceptis

dicendo ulterius quod se referebat Curia? ro-

manae, etvolebat credere in omnibus in quibus sancta

non obstantibus, fuit multum

qu tamen dicebat ista verba:
Vos habetis mullam poenam pi o me seducendo et

Ecclesia credebat.

Et

his

oppressa de se revocando;

ut evitaret periculum, dixitquod erat contenta lacre

omnia quae

Et tune quidam secretarius

vellent.

rgis

Angli, tune praesens, vocatus Laurentius Culot, ex-

quamdam parvam schedulam

traxit a matlica sua

ptam

et ipsa

quam

tradidit

scri-

eidem Johamue ad signandum

respondebat quod nesciebat nec lgre, ne

scribere. INon obstante hoc ipse Laurentius Calot, se-

cretarius, tradidit

eidem Johannae dictam schedulam

calamum ad signandum; et per modum derisionis,

ipsa Johanna fecit quoddam rotundum. Et tune ipse

et

Laurentius Calot accepit

ealamo, et

manum

ipsius

Johanna?

cum

eidem Johanme quoddam signum

l'ecit lieri

de quo non recordatur loquens.

Et crdit quod

sit in

paradiso.

COLETA LXOR

P.

MILET.

Coleta, uxor Ptri Milet, grapharii electorum Pari-

annorum, per nos, areliicpisco

pu m praefatum, in dictorum fratris Thomas e! notarii
<ntia, recepta
jurata et examinata anno Do

siensium, eetatis lvi

mini mcccclvi, die

xi.

mensis maii.

El primo, interrogata de eonlenlis in

I.,

II., III. ci

l\. articulis articulorum in hac causa productoi uni

PROCS

124

deponit ipsa loquens quod primo habuit notitiam de

eadem Johanna quando venit

fuit hospitata in

domo

Aurelianis. Etdicit

quod

Jacobi Bouchier, ubi ipsa lo-

quens eamdem Johannam

Quae Johanna

ivit visura.

semperet continue loquebatur de Deo, dicendo Mes sire m'a envoye pour secourir la bonne ville a"Or:

lans.

Dicit etiamquod pluries vidit eidem Johannae audire

missam cum maxima devotione, ut bona christiana et
catholica.

Dicit insuper
sit

x\urelianis

domosui

quod

ipsa

Johanna, tempore quo acces-

pro levando obsidionein

hospitis, vocati Jacobi Le

dormiebat

Bouchier, in

Ascensionis Domini, et repente evigilata, vocavit

mangonem, vocatum Mugot(\),

nom D,

la ta?

est

et

eidem

malefactum. Quare non

dixit

in

vigilia

suum

En

fui citiusevigi^

Gentes nostr habentmultum agere;

petiit-

que arma sua, et fecit se armari, mangoquesuus eidem

adduxitequum suum; etascendit supra equum arma ta,
tenens lanceam in pugno et iucepit currere per Ma;

gnum Vicum

quod ex pavimento exibat ignis, et

ivit directe usque ad Sanctum Laudum, et fecit praeconisari cum sono tuba? quod nulli in ecclesia aliquid actaliter

ciperent.
Dicit etiam et deponit quod, die
bastilia

qua fortalitium seu

Pontis fuit captum seu capta, de mane, ipsa

domo dicti hospitis sui, quidam attulit eidem unam alosam; quam videns ipsa Johanna dixit
hospiti suo
Custodiatis eam usque sero
quia ego

exsistente in

(I)

Forme corrompue du surnom d'Imerguet que

naient Louis de Conte*. Voyez ci-dessus, p.

6f.

les

gens

d'armes don-

DE RHABILITATION..
c(

adducam vobis hoc sero ung godon

pardessus

le

pont.

12.

et

>

vapasseray

Johanna eral multum sobria

honesteque se habebat in conversain cibo et potu
manutenentia;
et crdit firmiter ipsa
tione, gestu et
Dicit ulterius

quod

ipsa

loquens quod factum suum

et

opra tiones suae potius

erant opus Dei quam hominis.

Nec

aliud scit dbite interrogata.

PETRUS MILET.
Pelrus Miiet, clericus seu graphariusElectorum Parisiensiura(1

tatis lxxii

annorum,

vel circiter, testis

productus, receptus et per nos juratus et examinatus,

inpraesentia dictorum subinquisitorisetnotarii, die xi.
niensis maii.

Et primo, inteirogatus de contentis

et

in

I.,

IL,

III.

IV. articulis articulorum in hac causa productorum

deponit, ejusmedio juramento, quod de

eadem Johanna
solum habuit notitiam durante obsidionc
positaper Anglicosanlo viilam Aurelianensem, in qua

la Puce/le

villa ipse

loquens

pore durante,
fuit hospitata

cum

aliis erat obses 2). Et illo temJohanna applicuit Aurelianis, et

ipsa
in

domo

Jacobi Bouchier, in qua

juste, sancte et sobrie et

cum maxima

domo

honestate fre-

quentabat, missam quotidie devotissime audiebat, recipiebat stepissime

Dicit ulterius
relianis,

(2)

sacramentum

ipsa misit

ad Anglicos tenentes obsidionem

Clerc ou grefiier des Elus de Paris.

Lisez obsessttt.

Eucharistiee.

quod paulo post accessum suum Au-

PROCS

120

ante villam, eteossummavit in scriptis, etmisitquam-

dam schedulam bene

quam

simpliciter factara,

ipse loquens, quee in effectu continebat

quod

legit

ipsa no-

quod voluntas Deierat, dicendo ista

Messire vous mande quevous
en vostre pays; car c est son plaisir, ou
(1)
vous feraj ung tel hahar

tificabat Anglicis

verba in suo idiomate

en aliez

sinon je

De

captione bastili seu

fortalitii Saructi

ponit quod ipsa erat dormiens in

illico evigilans se, dixit

et fecit se

domo

Laudi

de-

sui hospitis, et

quodgentes habebantseagere;

armari, et exivit villam

fecitque proclamari

quod nulli acciperent in ecclesia bona.

Et pariforraiter deponit de bastilia Pontis

sicut

uxor

illos

quos

sua.

Dicit ulterius

quod

ipsa

rerreheudebat

cognoscebat delinquentes, et maxime armatos quando

blasphemabant vel jurabant, aul blasphemias aliquas

dicebant. Repellebat etiam mulieres quae
erant, et plures minas eis

cum

armatis

inferebat ut recdrent ab

armatis.

Et crdit firmiter quod

runt divinitatis

quam

ej us

opra et facta potiusfue-

humanitatis. Audivit etiam dici

domino de GaucourtetzYns capitaneis quod ipsa erat

multum docta in armis; et mirabantur singuli de sua
industria. Nec aliud scit.

M.

LNIANUS VIOLE.

Magister Anianus Viole, in iegibus licentiatus, advocatus in venerabili curia Parlamenti, aetatis l anno-

phrase csl reslcc ainsi inacheve dans tous !cs manuscrits

DK RHABILITAI 10
iiiin,

\el ci ira,

127

per nos, archiepiscopuin,

in praesentia

ipsorum subinquisitoris et notarii, jura tus

et

exami-

nais.

De

conlentis in praescriptis articulis interroge tus

deponit quod, de notitia ipsius Johann la Pucelle, so-

lum habuit notitiam a tempore obsidionis Aurelianenqua durante, ipsa Johanna applicuit viilam Aure-

sis;

lianensem, et fuit liospitata

in

ilomo Jacobi Jiouchier.

Et bene recorda tur (juod quadam die, post prandiura,

die qua fortalitium Sancti Laudi fuit captum, ipsa dor-

miente, subito evigilavit se et dixit

lin

nom De,

nos

besoigner. Aferatisarma mea, et adequum. Et illico adducto equo et assumptis

rus ont bien

ducatis

armis,

ivit

cum

ad carapos

aliis

armatis qui erant apud

fortalitium Sancti Laudi, et paulo post fuit

captum hu-

jusmodi fortalitium et Anglici devicti.

Uicit etiam quod, ante
ipsa dixerat

quod

captionem

fortalitii

Pontis,

illud fortalitium caperetur, et redi-

Pontem quod videbatur omnibus impossibile, saltem mnltum difficile. Inio dixerat ipsa per
anlea quod laederctur ante dictum fortalitium Pontis, et

ret ipsa supra

ita accidil.

Dicit ulteriusquod,

quadam

die dominica, post cap-

tionem dictorum fortalitiorum Pontis et Sancti Laudi,

Anglici se ordinaverunt ad bellum ante viilam Aurelianensem; un de plures et major pars armatorum volebant eos debellare, et exiverunt viilam, ipsa Johanna
lsa exsistente

cum

armatis, induta

quodam jaseran

tamen inhibuit ne invaderent Anglicos, quia, utdicebat, placitum Domini et

voluntas erat quod, si vellenl recedere, quod permitordinavit armatos; eisdem

ut abire.

Et pro

illa

hora reversi sunl armati ad

PKOCS

128

villamAurelianensem. Et tune dicebatur quod ipsaerat

expers(1) in ordinatione armatorum ad bellum,

ita

quantum poterat; imo capitaneus

in bello

nutritus et eruditus

experle nescivisset facere, unde capitanei

ita

erant rairabiliter admirati.

Dixit ulterius

super hoc interrogatus, quod ipsa

saepissime recipiebat sacra-

frquenter confitebatur

mentum Eucharistise, et

in

portabat honestissime

se

omni gestu et conversatione

;

et in aliis,

quod mirum

extra factum

Et ob hoc
crdit, attentis eis quae facta et subsecuta sunt, quod
ipsa Dei spiritu ducebatur, et quod in ea erat virtus
divina non humana. Ncc aliud scit.
guerrse, erat

ita

siraplex

erat.

[Recollectio testium Rothomagensium.

Anno Domini

mcccclvi

indictione iv., mensibus et

diebus infra scriptis, in civitate Rothomagensi, coram

dominis archiepiscopo Remensi et Guillelmo, Parisiensi

episcopo, ac fratre Johanne Brehal

sacre theologiae

professore, haereticae pravitatis in regno Francise inquisitoire,

\s

d'jdrc,

pro parte honestarum personnarum Ysabeldomini Ptri iArc,

militis, et

Joannis

dArc,

fratrum, ac venerabilis viri, magistri Simonis Chapitault, in artibus magistri et

in

hujusmodi negotio promotoris

rum
et

injure canonico
:

licentiati,

in hac parte acto-

contra etadversus reverendum in Christo patrem

dominum, dominum episcopum Belvacensem et

sub-

inquisitorem haereticae pravitatis in dioecesiBelvacensi

ac

promotorem causarum criminalium curi Belva-

(1)

Pour experla.

DE RHABILITATION.
censis, fiierunt pioducti, recepti

quorum nomina

testes

et

129

jurati et examint!

cognoinina inferius sequun-

tur.
F.

Et primo,

PETRUS MIGECII.

frater Petrus Migecii, sacr theologie

professor, prior prioratus deLongavilla-Gilardi,

Ro-

thomagensis dicesis, ordinis Cluniacensis,

lxx

annorum,
testis

alias die xvi.

afFuturus

decembris, anno mcccclv., ut

examinatus

et

postmodum

mensis maii inde sequentis, recollectus;

tif

aetatis

testis

die xn.

produc-

receptus et examinatus dicta die xvi. decembris.

Et primo, super contentis in II., III. et IV. arliculis

articulorum de parte ipsorum actorumtraditorum, interrogatus
de ptre et matre Johannae nihil sciret
:

deponere seu

attestari,

tempore quo

fuit

nec de eadem Johanna,

sem, in qua

villa

eamdem

cessu contra

eam

agitato.

lice et

ejus

nisi a

adducta apud villam Rotliomagenvidit pluries,

Et

sibi

durante pro-

videtur

quod catho-

prudenter de pertinentibus ad fidem, attenta

late et statu, respondebat interrogantibus eam,

licet sibi

videatur

quod nimis

persistebat in visionibus

quas dicebat se habere; et sibi videbatur

multum sim-

si ipsa esset in sua libertate, crdit quod

bona catholica sicut una alia bona catholica. Et audivit quod ipsa receperat corpus Christi
ad ipsius Johannse instantiam. Scit etiam quod, die qua
fuit tradita justitiae sculari, ipsa cpit clamare et la-

plex; et quod,
ipsa fuisset ita

nomeu Domini Jhesu; et ita

bat quod quam plures multum dolebant; et
quens eam non poluit videre,imo recessit
mentari, vocando

motus usque ad (letum, prout

m.

et plures ita

se

habe-

ipse lo,

pietate

fecerunt,

PROCS

130
et

maxime dominus

episcopus Morinensis,

dum

obiit

cardinalis Morinensis.

Deinde interrogatus de contentis in V.

lis,

VI. articu-

quid ipse scit deponere deponit quantum ad V.,

:

quod
tra

et

ipse fuitpraesensin deductione processus facti con-

dictam Johannam, seu

ta tionibus in

in majori parte, et in consul-

quibus audivit quod fiebat mentio qua-

rumdam informationum

eas

tamen non viditneclegi

audivit.

Et quantum ad VI., deponit quod, ut crdit

et

prout

percipere potuit ex effectibus inde secutis, quod

An-

eamdem Johannam capitali odio persequebantur,

eam odiebant, ac illius mortem omnibus modis si-

glici

et

tiebant, quia fuerat in auxilio christianissimi

Francise. Et, ut audivit a
glici

eam

quodam

plus timebantquam

centum armatos

dicebant quod utebatur sorte,

victorias per

eam

obtentas

milite anglico,

eam

et

rgis

Anquod

timentes propter

processumque contra eam

etquem, [ut] aestimat, per moAnglicorum inceperunt judicanquoniam semper eam detinuerunt Anglici sub

intentari decreverunt,

tum
tes

et impressiones

eorum

custodia et detentione, nec permiserunt

eam

detineri in carceribus ecclesiasticis.

Et subdit ipse loquens quod , finito primo sermone

facto apud Sanctum Audoenum quum monita fuisset
dicta Johanna de se revocando, et ipsa diferret, fuit
dictum magistro Petro Cauchon, episcopo Belvacensi,
per unum ecclesiasticum anglicum, quod ipse eratfautor ipsius Johann. Cui dictus episcopus respondit
Vos mentimini; egodebeo ex professione mea qu,

rere salutem animae et corporis ipsius Johannae. Et

ipsemet loquens fuitdelatus apuddominuin Cardinalem

DE RHABILITATION.

131

Johann& de quo se
tlominum Cardinalem, timens
periculum corporis. Et crdit quod nullus fuisset ausus sibi prbere cohsiliura aut defensionem, nisi sibi
fuisset concessum. Et crdit aliquos de judicantibus
non fuisse ex toto liberos; alios autem crdit fuisse vo-

Anglia?, quod erat fautor ipsius

excusavit loquens erga

luntarios; et sibi videtur quod, attento odio Anglico-

rum

contra

eam concepto, merito

potest dici processus

injustus, et per consequenssententia injusta; et, ut sibi

videtur,

quod per hujusmodi processum tendebant ad

infamiam rgis Francise.

De

contentis in VII. articulo nihil

scil, nisi

ut supra

deposuit.

quantum ad

ipsius

Johannae tatem, deponit quod crdit ipsam

fuisse

Super contentis

in IX. articulo,

xx annorum. Et erat

ita simplex quod credebat quod

eam deberent expedire medianle pecunia, nec
credebat quod tenderent ad ejus mortem. Quantum ad
carceres, dicit quod Anglici posuerunt eam in carceribus privatisseu laicalibus, etcum catenis retiuebant,
nec aliquis cum ea loquebatur; imo custodiebatur nb

Anglici

nullum permittebant cum ea

quod fuerit in compedibus fer-

aliquibus Anglicis, qui

loqui.

Non tamen

scit

reis.

De

contentis in

Super contentis
scit, nisi

X.

nihil scit.

in

XL,

XII., XIII. et

XIV.

nihil

ut supra deposuit.

Super contentis

quod

ipsa

divit

ab ea pluries

in

XV.,

dicit

quod bene recordatur

quod de dictis etfactis

suis se referebat domino nostro Pap.
Super contentis in XVII. articulo, deponit quod auJohanna pluries

dixit

in processu,

dum

ipsa interrogare-

PROCS

132
tur,

quod

quod

catholicam fideoi

contra

tenere

vellet
si

ipsa asseruit et obtestata fuit

in dictis et factis suis aliquid esset

quod

ipsa nil

quod

et

a fde devia-

quodque expresse professa

omnia dicta et facta sua judicio

ret, volebat a se repellere;

est pluries

quod

se et

Ecclesi et domini nostri Papae submittebat.

De

contentis in

scit, et se refert

XX.

et

XXI.

aliis

omissis, nihil

ad confessionem dict Johannse et arti-

culos confectos, ex quibus potest constare.

De
dici

contentis inXXII. articulo, deponit quodaudivit

quod, durante deductione processus, erant aliqui

latentes rtro courtinas, qui dicebantur scribere aliqua

de

dictis et confessionibus ipsius

hoc actum
Guillelmo

cum

aliis

hoc audivit

est, nihil scit; et

Manchon

Johannae; sedquid de
a

magistro

nolario in hujusmodi processu

duobus. De hoc etiam conquestus est ipse

lo-

quens judicibus, dicendo quod

sibi

non videbatur bo-

nus modus. Et quidquid

illis

nolariis latentibus,

crdit verissime

sum, fuerunt

quod

fidles,

sit

de

notarii qui signaverunt proceset

quod

fideliter

redegerunt ea

quae fuerunt de processu.

XXIV. et XXV.,

Supercontentis in XXIII.,

quod verum

deponit

quod fuerunt lal contra eara duse sententi, prout in processu continetur, et quod fuit relicta justitiae sculari. Nec scit quod aliqua fuerit lata
est

sententia per justitiam saecularem; sed illico lata sen-

episcopum etipsa derelicta, fuit capta per Anarmalos et ducta ad supplicium cum magna fu-

tentia per

glicos
ria.

Quantum autem ad

articulo, dicit
ptis, et

nos ter.

quod

facturn abjurationis, de

in

per eam, et erat in scri-

facta fuit

durabat totidem,

qua

A el

circiter,

sicut

Pater

DE RHABILITATION.

133

De contentis in XX\ [., scit solum quod audivit dici,

quod unus homo ivit ad eam de nocte, in habitu captivi,

fingendose essecaptivum de parte rgis Franciae,

et persuadens

eidem Johanua? quod persisteret

sertionibus suis, et
ferre aliquod

Manchon,

quod Anglici non audcrent

malum;

et

(prout audivit a Guillelmo

quidam magister
fingebat captivum. Nec

quod

altero notario),

Johannes Loyseleur qui

scit aliquid

in assibi in-

se

fuit

de vestibus virilibus appositis, prout

in ar-

fit menlio; nec videtur sibi quod propter assumptionem habitus virilis debuerit judicari hretica; imo sibi videtur quod qui sola illa occasione eam

ticulo

judicarit hreticam, deberet puniri

pna

talionis.

De contentis XXVII. nihil scit.

De contentis in XXVIII. XXIX., XXX., XXXI.,
XXXII. et XXXIII., ultra per eum deposita dicit
,

quod multi de prsesentibus

et

in

processu erant bene

irati,

multum rigorosam et maie

et erat vox communis quod maie judicabatur.
etiam ipse testis quod alias in quodam libro

reputabant exsecutionem

factam;
Dicit

antiquo, ubi recitabatur professio (1) Merlin i, invenit

scriptum quod debebat venire quaedam puclla ex quo-

dam nemore

canuto, de partibus Lotharingiae.

De omnibus autem et
expositis, ac de eorum

singulis articulis sibi lectis et

contentis nihil aliud

supra deposuit, sciret deponere. Nec aliud

D.

nisi

ut

scit.

GUILLELMUS MANCHON.

Dominus Guillelmus Manchon, presbyter, notarius

curiae archipiscopal i>

0\i

prophetia ?

Rothomagensis ac curatus ec-

PROCS

134
clesiae parochialis
tis

Saucti Nicolai Rothomagensis, ta-

lx armorum, vel

circiter, ut dicit

alias, die

decembris, armi Domini mcccclv, per dominos

xvn.

Remen-

sem arcliiepiscopum et Parisiensem episcopum ac fratrem Johannem B reliai ut testis afFuturus et valitudinarius, instante dictorum actorum procuratore, et
t

iterum die mercurii

xn. mensis maii, super

articulis

ipsorum actorum (1 ) productus, receptus et examinatus.

Et primo, interrogatsisde contentisin II., III. etIV.

ipsorum articulorum deponit quod, de notitia
patris et matris ac parentum ipsius Johannee, nullam
habuit notitiam. De ipsa autem Johanna habuit notitiam
quandofuit adducta advillam Piothomagensem et, ut
dicebatur, fait capta in dioecesi Belvacensi; qua occasione dominus Petrus Cauchon, tune episcopus Belvaarticulis

censis,

prtendebat se

procuravit ut
et duci

esse

redderetur

sibi

Burgundi,

quibus

summa

mediante tamen

judicem,

et totis

viribus

scribendo rgi

Angli

finaliter

eam

obtinuit;

mille librarum seu scutorum

quam (2) rex

Angli tradidit cuidam homni armorum ducis Burgundise qui eamdem Johannam ceperat.' Et tandem
et

tricentum librarum annui reditus,

fuit

inceptus processus in materia fidei contra Johan-

nam

praedictam

sumptus

in cujus deductione ipse loquens as-

fuit notarius,

guillaume ;

et

cum quodam

ob hoc habuit de eadem Johanna no-

titiam. Quae, ut sibi videbatur, erat

licet

aliquando

Guillelmo Bois-

multum prudenter

multum

simplex,

responderet, et in-

terdumsatissimpliciter,proul videri potest in processu.

(1)

Articulorum dans

(?)

Les manuscrits Qui.

1rs

manuscrits.

DE RHABILITATION.

tam diflicili causa, non eral ex sesufdefendendum contra tantos doctores, nisi

Et crdit quod,
ficiens

ad se

135

in

fuisset inspira ta.

Et exhibito
compulsoriae,

processu per

sibi

quem

factum in deductione causoe

eum

et suos socios fuisse

fuit

fecisse

domino

datas

producto, in vim

verum processum

recognovit

signatum,

tatem continere, ipsumque

quorum unus

eum

asseruit esse

et,

ipsura per

ut dicit, veri-

eum

duobus,

aliis

Inquisitori, alius rgi

Angliae et alius domino episcopo Belvacensi. Et fuerunt

processus facli super quadam minuta in gallico,

quametiam, utdicebat, dominis judicibus tradidit,
quaeest sua propriamanu scripla.Qui processus fuerunt
postmodum reducti de gallico in latinum per magistrum Thomam de Courcellis et loquentem, in forma
in qua nunc stant, prout melius et secundum veritatem fieri potuit, longe post mortem et exsecutionem
dicti

factam de ipsa Johanna. Dicit tamen ipsum magistrum

Thomam

in facto

nihil fecisse,

processus de libello (1) et

aliis

quasi

nec de hoc se multum interposuisse.

Interrogatus ipse testis, et ostenso

facto in gallico, in

quo sunt

ticulorum plura JSota

in capite

sibi

processu

quorumdam

quid deserviunt

illa

ar-

Nota

respondit quod in primis interrogationibus factis Jo-

hann fuit factus maximus tumultus,

in

prima die

suae

interrogationis, in cappella castri Rothomagensis, et

interrumpebantur quasi singula verba ipsius Johann,

dum

loqueretur de suis apparitionihus, quia ibidem

erant aliqui secretarii rgis Angliae, duo aut trs, qui

registrabant prout volebant dicta et deposiliones ejus-

I)

Il

v a

dans

les

manuscrits

'i

PROCS

13G

dem Johann,

omittenles excusationes ejusdem, et

Et ipseioquens

ea quse faciebant ad sui deonerationem.

de hoc conquestus est, dicens quod,

turic

neretur alius ordo, quod

non

ipse

nisi

appo-

susciperet onus

scribendi in ipsa materia; et ob hoc in crastinum fuit

mutatus locus,

convenerunt

et

ostium. Et

glici custodientes

diffcultas

rogaretur et cessaret

Nota

illa

auteru

Si

aliud nisi

ita

non responderat

loquentem, ubi

ponebat Nota

diffcultas,

quod

aliqui dicebant

sicut erat scriptum per

notant

et erant duo Anquoniam aliquando erat

super responsionibus ipsius 'Johann et dic-

quod

tis, et

aula castri

magnam aulam;

prope

exsistente

quadam

in

ipsi

diffcultas.

videbatur

iterum inter-

in capite, ut

Et hoc

est

quod d-

in capite posita.

Johanna catholice vixerit, nescit

ipsa

quod spe, durante processu,

eam

audivit

petentem audire missam, videlicet diebus dominicis

Ramis Palniarum

et

confiteri et recipere corpus

non permittebatur

et

tamen

sibi

cuidara raagistro

nisi

multum conquerebatur quod

denegabatur.

De

contentis in V. et VI., deponit quod, licet con-

tineatur in processu

rant

fieri

quod

ductae

judices dicebant

tamen quod,

eas inseruisset in processu.

procedebant odio aut

Scit

quod

fece-

informationes, et non tamen recordatur eas

vidisse aut legisse, scit

tiae.

dominicum;

confiteri,

Nicolao Loyseleur ; et
sibi

in

Pascha, petendo ipsa die Paschae

tamen

aiias, se refert

et crdit firmiter

partibus Angliae,

fuissent

si

Si

pro-

autem judices

eorum conscien-

quod,

quod eamdem non

sic

si

fuisset

de

tractassent,

eam talem processum fectssent. Fuit enim

adducta ad villam Rothomagensem et non Parisius,
nec contra

DE RHABILITATION

137

quia, ut crdit, rex Angli erat in villa Rothomagensi, et principaliores consilii

ipsius

et posita in

carceribus castri Rothomagensis. Et ipse loquens,

hac materia

fuit

in

compulsus ut interesset sicut nota-

non

rius, et hoc invitus fecit, quia

fuisset ausus

con-

prcepto dominorum de Consilio rgis. Et

prosequebantur Anglici hujusmodi processum, et extradicere

pensis suis fuit deductus. Crdit

tamen episcopum Bel-

vacensem non fuisse pressum ad deducendum processum contra dictam Johannam, nec etiam promotorem;
imo voluntarie hoc egerunt. De assessoribus
consiliariis, crdit

venire,

quod non

et aliis

fuissent ausi contradicere

nec erat aliquis qui non timeret;

nam

in

principio processus fuit facta qudain congregatio, in

qua erant dominus episcopus Belvacensis, abbas Fiscampnensis

alii, in

magister Nicolaus Loyseleur, et plures

quadam domo prope castrum,

qui mandarunt

pro loquente (1 ); ac eidera loquenti dixit episcopus quod

oportebat quod serviret rgi, et quod intendebant fa-

unum pulchrum processum contra dictam Johannam, quodque advisaret unum alium notarium, qui

cere

secum assisteret ; et tune nominavit BGisguillaume.

Et dixit ipse loquens [quod] pluries ante inchoationem hujusmodi

processus,

pius requisivit [ipsa Johanna]

et

ipso durante

s-

quod duceretur ad cartamen eam quantum

ceres episcopales seu spirituales;

ad hoc non audiverunt

raverunt,

(juia

tradidissent

et

quod Anglici sibi non

quod episcopus non voluisset eam

poni extra castrum.

SU

nec suae requestae obtempe-

ut dicit, crdit

peut-tre ipsum hqueutem.

PROCS

138

quod
quoniam

Dicit etiam

hoc loqui

nulli

quilibet timebat displicere

episcopo et Anglicis;

nara

illo

de

fuissent ausi

consiliarii

eidem

t.empore quo fiebat

processus, defunctus magister Johannes Lohier applicuit ad villam

Rothoraagensem. Qui mandatus per

dominum Belvacensem et requisitus dicere

nem suam super processu ipsius Johann
,

responsis factis eidem episcopo

ab eo

si

nul lus

erat,

et

quodque non poterat

processum

non

eidem Lohier

vidisset

Qui Lohier respondit quod videra t

faciebant dictum

certis

quee ignort quia

erat prsens, in crastino obviavit

ecclesia, et inquisivit

opinio,

in

processum.

quod processus
sustineri,

quia

et loco

non

in Castro

tuto judicibus et consiliariis ac practicis; quia etiam

processus tangebat plures qui non erant evocati

et

non habebat consilium cum pluribus

Et tinaliter ipse Lohier dixit eidem
ioquenti quod amplius non exspectaret in hac civitate Rothomagensi
et quod recederet; et quod,
prout videbatur sibi erant intentionis facere eam
mori. Et recessit, et est certus ipse loquens quod ab
illa die non fuisset ausus manere in eaderri villa et in
obedientia Anglicorum. Et duobus diebus vel circiter
postmodum transatis, ipse dominus episcopus, iuter-

similiter quia
aliis

rationibus.

rogatus per doctores et consiliarios an locutus fuisset

cum

quod sic, et quod dictus Lohier voluerat ponere eorum processum in interlocutoria et ipsum impugnare, et quod nihil faceret
dicto Lohier, respondit

pro eo.
Dicit etiam

quod [quum] quidam magister Johannes

de Fonte, qui erat missus ad faciendum certa interrogatoria eidem

Johann, loco domini Belvacensis

epi-

DE RHABILITATION.
seopi, et propter hoc in

hebdomada

139

sancta,

eum duo-

bus religiosis ordinisFratrumPraedicatorum Ira tri bus,

videlicet Ysamberto de Petra et Martino Ladvemi, ad

eamdem Johannam
ad se submittendum

Ecclesiee

domini de Warvic

tiara

ad inducendum eam
hoc deducto ad noti-

accessisset,

et

dom'mi episcopi Belvametu dictus de Fonte

censis, fueruntmale contenti, et

recessit

ab hac

civitate

nec amplius

magno
quam quidam

fratres fuerunt in

Dicit etiam

Houppeville

fuit

rediit, et

alii

duo

periculo.

summatus

magister Nicolaus de

de interessendo processui

magno

et quia recusavit, fuit in

periculo. Dicit etiam

quod magister Johaimes Magistri, subinquisitor. quantum potuit, distulit interesse hujusmodi processui, et
sibi

multum

displicebat interesse.

Dicit etiam

dum

quod semel Johannes de

fiebant interrogatoria

Castellione,

eidem Joliannae,

et

ipse

dicendo quod
,
non tenebatur respondere, vel aliud de quo
proprie non recordatur haec tamen non placuerunt
domino episcopo Belvacensi et aliquibus atectatis,
et de quibus verbis fuit magnus tumultus, et dixit
tune ipse episcopus eidem de Castellione quod taceret

eidem Johann aliqualiter faveret

forte

et

quod permitteret loqui judices.

quod bene recordatur quod

Dicit etiam

quenti eidem Johannetae, et

eamdem

alteri lo-

aliqualiter diri-

gent! et advertenti in facto submissionis Ecclesi, in

quadam sessione
m nomine diaboli
illius cui

dictum

Non tamen

Taceatis, in

recordatur de

nomme

fuit.

quod quadam vice [quum aliquis], de

nomine non recordatur, aliquid dioeret de ipsa

Dirit etiam

cujus

ipse episcopus dixit

!

PROCS

140

Johanna quod non placuit domino de Stauffort ipse

dominus de Staufforteumdem loquentem sic insecutus
,

fuit

quemdam locum

usque ad

cum

immunitatis

ense

eidem de Stauffort fuisset

erat ille homo, erat locus
quo
dictum quod
sacer et immunitatis, ipsum loquentem percussisset.
Dicit etiam, super hoc interrogatus, quod illi qui
erant Beaupre , Midi , et de
sibi videbantur affectati
evaginato, adeo quod,
ille

nisi

locus in

Turonia.
Interrogatus quid scit deponere de contentis in
VII. et VIII. articulis

deponit quod nihil scit,

nisi

prout supra deposuit.

Item, interrogatus super contentis

respondit quod de

quadam

et ipse testis

ipsa

contentis

IX. articulo

eodem

in

vice episcopus Belvacensis

in

scit

cornes de

loquens intraverunt carcerem in

Johanna ,

ferreis; et, ut

et

quod,

Warvic
quo erat

ibidem invenerunt eam in compedibus

tune audivit, dicebatur quod de nocte

quadam catena ferrea per corpus,

ligatam non viderit. Non tamen erat

ligabatur
taliter

carcere aliquis lectus seu aliquod cubile

eam
eodem

licet

in

sed erant

ibidem quatuor custodes seu quinque miseri homines.

Item, interrogatus de contentis in X. articulo

pondet quod

res-

nihil scit.

De contentis in XL, XII., XIII. et XIV., deponit

quod, postquam ipse loquens et Boysguillaume fuerunt assumpti. in notarios ad faciendum processum
dictae

Johann, dominus de Warvic , episcopus Bel-

vacensis et magister Nicoaus Loyseleur dixerunt lo-

quenti et dicto suo socio notario, quod ipsamirabiliter

loquebatur de apparitienibus
plenius ab ea veritatem

suis, et

quod pro sciendo

,

advisaverant quod ipse

ma-

1,

DE REHABILITATION.
Johanna

rgis Francise, inlraret

deparlibus Lotharin-

gister Nicolaus iingeret se esse

giae, le qui bus ipsa

erat

carcerem

et tle obeclientia

in habitu brevi (1), el

quotl cuslocles recdrent, et essent soli in carcere. Et

erat in

dam
in

quadam camra contigua eidem

carceri quod-

foramen specialiter factum ad hujusmodi eau sa m,

quo ordinaverunt ipsum loquentem et suum socium

ad audiendum quae dicerentur per eamdem

adesse

Johannam et ibidem erant ipse loquens et cornes

qui non poterant videri ab eadem Johanna. Quam
Johannam ipse Loyseleur tune incepit interrogare
;

lingendo aliqua nova, de statu rgis

et suis revelationi-

bus; cui ipsa Johanna respondebat

esse

de sua patria

el

credens ipsum

obedienlia rgis. Et cura episco-

pus et cornes eidem loquenti

et

suo socio dixissent

quod prmissa responsa registrarent, respondit ipse

loquens quod hoc facere non debebat, et quod non
erat honestum per talem modum incipere processum,
ipsi libenet quod si talia diceret in forma judicii
ter registrarent. Et dicit quod semper depost ipsa
,

Johanna

magnam

habuit

quod

pluries

Loyseleur,

ita

post dictas fictiones, nec

confidentiam cura

eam

dicto

audivit in confessione

communiter ducebatur ad

judicium ipsa Johanna quin ipse Loyseleur per prius

cum eadem

fuisset locutus.

Dicit insuper quod, durante processu, fuit multis et

diversis interrogationibus fatigata; et quasi quotidie

liebant ei interrogatoria de

mane,

in

quibus persiste-

bant circiter per trs vel quatuor horas;

Johann

ex dictis ipsius

En

habit court

eliciebant

e'esl--dire de laque.

et

aliquando

quasdam interro-

PROCS

142

de quibus post prandium

perduasaut
trs horas. Et
iterum eam interrogabant
multotiens fiebat translatio de uno interrogatorio ad

gationes

difficiles et subtiles,

, non obstante hujusmodi translatione prudenter respondebat, et maxi-

mutando propositum

alium

mam

habebat

et

Ego

me

et

de hoc

alias

memoriam

quia saepissime dicebat

vobis de hoc respondi

refero clerico

Super contentis
se refert

dicendo

XV. XVI.
,

et

XVII.

nihil scit,

in

XX.

XXI.

et

alias interrogatus,

quura promotor

in causa constitutus tradiderit

articulos contra

earadem Johannetam,

et

fine processus sunt solum articuli reducti ad

fecit alios articulos, et

promotoris

Ego

ad suura processum.

Super contentis

culi

de ipso loquente intelligendo.

in

quare non fuerunt

in insti

umento

sententiae,

lxx(1)

tamen

xn

in

quis

positi arti-.

quura

esset

fuerunt

quse est inter

illos articulos, et

positi articuli

duodecim

deponit quod, longe ante-

quam firent

articuli contenti in processu, ipsa pluries

ejus pelitio

fuerat

interrogata

et

(2)

super quibus interrogatoriis

facti

dit

11 i

responsiones fecerat

plures
et

responsionibus fuerunt

ex consilio assistentium, quos tradi-

articuli,

promotor, ut materi, quae erant diffus, per ordi-

nem

caperentur

et

postmodum super omnibus

,

interrogata, et fuit conclusum

maxime per

illos

fuit

per consiliarios, et

qui vnrant de Parisius, quod ut

moris erat, x omnibus

articulis

et responsionibus

oportebat facere quosdam parvos articulos, et recolli-

(1)

Les manuscrits portent lxxvii

(2)

Il

y a une transposition dans

positi articuli

XII

qu

mais

il

les textes

n'y en a que 70. Voy.

:

Quum

est inter illos articulos.

1. 1,

p. 322.

esset ejuspetilio et fuerunt

DE RHABILITATION.

143

gre principalia puncta, ad recolligendum materiam

in

brevi, ut melius et celerius firent deliberationes.

Et propter hoc fueruntfacti

ipse loquens

eosdem

11

duodecim

minime

articulos

articuli

fecit,

sed

nec

scit

quis eos composuit aut extraxit.

quomodo

Item, interrogatus

tanta multitudo articulorum

et

potuit hoc

responsionum

maxime

reducta in duodecim articulos,

in

distant! a confessionibus dictse Johannae,

quod

verisimile
voluissent

tanti viri

quod

dicit

cipali in gallico faclo

riorum

et

[quod]

fuerit

forma tam

quum non

taies articulos

crdit

quod

feri

sit

componere

processu prin-

in

inseruit veritatem interrogato-

articulorum traditorum per promotorem

et judices, ac

responsionum

autem duodecim

dicte

Johannae

articulis se refert

de

ipsis

ad compositores

quibus non fuisset ausus contradicere, nec ipse, nec

socius suus.

Interrogatus,
in

mdium

quando

positi

si

duodecim

illi

fecerit

collationem ipsorum arti-

culorum cum responsionibus

dendum

si

ipsius

Johannae, ad vi-

essent consoni eisdem responsionibus

quod non recordatur.

Et lectis et ostensis

sibi

eidem loquenli quadam notula

ipse

loquens;

manu

mandatis

dicit

hujusmodi,

articulis

cognita patente dilferentia evidenter

asseruit

articuli fuerunt

et

ostensa etiam

sua scripta

etiam

ut

Guillelmo

Colles, alias Boysguillaume, et Nicolao Taquel, notariis in

hujusmodi processu

jusmodi

Domini

notulam

de data

mc.cccxxxi.; in

ad recognoscendum hudiei

iv.

qua notula

articuli

anni

gallico,

con-

quod hujusmodi
non erant bene confeeti, sed a con-

tenta in processu, expresse habetur

duodecim

in

aprilis,

PROCS

144

fessionibus saltem in parte extranei, et

bant corrigendi;

et

videntur ibidem addit correc-

tiones et aliqua sublata;

non tamen fuerunt secundura

hujusmodi notulam correcti

deo interrogati
correcti

runt

stetit

et qualiter eos inserue-

processu et sententia sine correctione

in

qualiter missi fuerunt ad dlibrantes,

rectione

oquens

aut sine correctione

et

alii

manu

scripta

non fuerunt

notarii quare

ipsi trs

per quos

et

ob hoc venie-

duo

notarii

et

cor-

responderunt ipse

quod

ipsius Manch.071;

cum

si

notula est

ipsa

sed quis fecit hujus-

modi articulos duodecim nihil sciunt. Dicunt tamen

quod tune fuit dictum quod moris erat taies articu,

los

debere

fieri et

elici a

de materia haeresis
risius

confessionibus accusatorum

prout consueverant facere Pa-

et

in materia fdei

logia.

magistri et doctores in theo-

Item, quod credunt quod de correctione hu-

jusmodi articulorum facienda

prout constat
gnita

sed

si

in

ita fuit

appunctuatum

dicta notula eis ostensa

reco-

et

hujusmodi correctio iueritaddita

in arti-

tam Parisius quam alibi ad opinantes,

nesciunt. Tamen credunt quod non quia constat ipsis
per quamdam aliam notulam scriptam manu magistri
Guillelmi de Estiveto, in hac causa promotoris, quod
culis missis

fuerunt transmissi in crastinum per

veto sine correctione. Et de

Item

articulos

quidest

in veritatem

fuisse

differentia inter

ponsiones ipsius Johannse

in processu suo sunt vera.
iicientibus, quia eos

non

compositos

eosdem

dicit

De

fecit.

si

de Esti-

processui.

aliis se refert

Manchon

interrogatus ipse

magna

eumdem

credat
,

et

illos

num-

articulos etres-

quod

illa

quae sunt

articulis se refert

con-

DE RHABILITATION.
Item, interrogatus

M.5

deliberationes fuerunt facla?

si

super toto processu, seu super

illis

duodecim

arliculis

respondit quod crdit quod deliberationes non fuerunt

factae

super toto processu,

forma positus, quia

postmortem

ipsius

fuit

quum non

esset

adhuc

in

redactus in forma in quo est

Johann

sed fuerunt date delibe-

duodecim articulis.
duodecim articuli fuerunt

rationes super hujusmodi

Interrogatus

Interrogatus

illi

si

eidem Johann

si

lecti

respondet quod non.

unquam

perceperit dilerentiam in-

ter illos articulos et confessiones ipsius

quod non recorda tur, quia

illi

Johann

dicit

qui eos exliibebant

dicebant quod erat moris elicere taies articulos; et

non

fuisset

Item, ostenso sibi instrumento sententiae (1),

manu

non

advertit ipse loquens ad hoc, et etiam

ausus tantos viros redarguere.

sua et aliorum notariorum signato, in

serti

hujusmodi articuli; interrogatus

rit, et

si

quo erant inillud

signave-

quare inseruit in eodem hujusmodi duodecim

non petitionem promotoris respondet

quod hujusmodi instrumentum signavit sicut et socii
articulos, et

sui; et de narratis in sententia, se refert ad narratio-

nem judicum; de

articulis

autem

dicit

quod

sic placuit

judicibus facere, qui hoc voluerunt.

XXII. articulo, deponit quod

in principio processus, dum ipsa Johanna interrogaretur, erant aliqui notarii absconsi in quadam fenestra, pannis intermediis, ut non viderentur; et crdit
quod magister jNicolaus Lojseleur erat cum eisdem abSuper contentis

(1)

On

in

trouvera cette pice rapporte ci apt

III.

IO

PROCS

146

sconsus, qui adspiciebat ea qune scribebant ipsi notarii

volebant

et scribebant ipsi notarii ea quae

omis-

Johann se. Ipse autem loquens

pedibus judicumcumGuillelmo Colles et clerico

sis excusationibus ipsius

erat in

magistri Guillelmi Beaupre (1)

eorum

in

magna

scripturis erat

qui scribebant; sed

diferentia,

adeo quod

ob hoc, ut supra dixit,

faciebat unum Nota, ut

intereos erat magna contentio; et

in lus in quibus videbat (2)

Johanna interrogaretur.
XXIV. XXV. et
Super contentis in XXIII.
XXVI., deponit quod, completo processu, petitfue-

postmodum

ipsa

runt deliberationes, et de

ipsis facta collatio; et fuit

conclusum quod prdicaretur ;

et fuit posita in

dam

pro consilio magistro

parva porta, assistente

sibi

Nicolao Lojseleur, qui eidem dicebat

er

datis mihi, quia

vos

si

vestrum habitum

tis

et faciatis

ordinabuntur; alioquin

Et

'.<

vos

vata

faciatis ea

et habebitis

malum;

Johanna, cr-

velitis, eritis salvata.

,

si

estis

qu

qua-

Accipia-

omnia quae vobis

in

periculo mortis.

vobis dico, vos eritis sal-

multum. bonum

et

non

habebitis

sed eritis traditaEcclesiae.wEt fuit tune ducta

super scaphaldo seu ambone; et erant compositae duae

sententiae

una abjurationis

et alia

quas habebat pnes se episcopus Et

condemnationis,

dum

ipse episco-

pus sententiam condemnationis proferret et legeret

in

buto condemnationis, ipse magisterNicolausZo^e-

leur dicebat Johannae

quod

faceret illud

quod

sibi di-

xerat, et

quod acciperet habitum muliebrem. Et quia

tune

modicum

(1)

fuit

intervallum, unus Anglicus qui

Jean Monnet qui a dpos ci-dessus

(2) Sic

lisez plutt dubitubat.

p. 62.

ibi-

DE RHABILITATION.

dem

adslabat, dixit episcopo

quod

H7

ipse erat proditor

quod mentiebalur. Et liis inJohanna respondit quod erat parata

cui episcopus respondit

termediis, ipsa

obedire Ecclesiee

tune fecerunt

et

modi abjurationem, qu

sibi fuit lecta

loquebatur post legentem, aut

si

dicere liuju -

sibi

sed nescit

postquam

si

fuerit lecta,

quod ita dicebat. Sed dicit quod subridebat. Dicit etiam quod tortor cum quadriga erat in vico, exspectans quod daretur ad comburendum. Dicit etiam
dixit

quod non

\idit illara litteram abjurationis fieri

fuit facta post

conclusionem opinionum,

accdrent ad illum locum

quam eidem Johanna?

nec

sed

antequam
memor quod un-

est

et

fuerit exposita illa schedula

ab-

jurationis, nec data intelligi, nec lecta, nisi illo

in-

stante

quo

hujusmodi

fecit

prima praedicatio
factae die jovis

tentia fuit

sententia

in

illa

fuerunt

abjuratio

et

post [festum] Pentecostes

qua sen-

condemnata ad carceres perpetuos.

Interrogatus quid movit judices ad

eam ad

Et

abjurationem.

carceres perpetuos, attento

rant quod non haberet

malum

condemnandum

quod sibi promisequod crdit hoc

dicit

contigisse propter diversitatem obedientiarum; et ti-

mebant ne evaderet.

Si

aulem bene judicaverunt

vel

non, loquensse refertjuri etconscientiis judicantium.

Deinde interrogatus de conlentis

XXVII.
ipse

articulis

XXYI.

loquens audivit quod ipsa Johanna conquesta

dicto episcopo et comiti

tur quare

non

in

non

se

et

deponit quod, durante processu

dum

de Warvic,

fuit

interrogare-

induebat vestibus mulieris, et quod

erat decens mulieri habere tunicam \iri, caligas

ligatas multis ligis fortiter colligatis

dicendo quod non

auderetexuere dictas caligas, nec eas tenerequin essent

PROCS

148
fortiter ligataa

quia bene sciebant, ut dicebat

(1 ), dicti

episcopus et cornes quod sui custodes pluries tentave-

rant

eam

rnes venit

violare

et semel,

dura clamabat, ipse co-

ad clamorem et in adjutorium,

nisi advenisset,

ita

dicti custodes eara violassent;

quod
et ob

hoc conquerebatur.

De
bus

contentis in caeteris articulis in facto consistentiultra ea quae deposuit dicit ipse loquens, quod,

dominica infestoSanctTrinitatis sequente,quum ipse

loquens et alii notarii per episcopum et comitem de

veniendum ad castrum Rothomagense, ex eo quod dicebatur quod ipsa Johanna

erat relapsa et quod resumpserat habitum virilera

Warvic

essent mandati ad

ipsi sic

mandati venerunt

in dicto Castro, et ipsis exsis-

tentibus in curte dicti castri, Anglici ibidem

tentes usque ad

cum

numerum

exsis-

quinquaginta, vel eocirca,

armis, insultum fecerunt in loquentem et suos

socios,

eisdem dicendo quod erant proditores et quod

Et cum maxima difficultate et timor potuerunt evadere manus eorum; et

crdit quod erant irati eo quod in prima praedicatione
et sententia non fuerat combusta. Etdicit ulteriusquod

maie

se

habuerant

in processu.

die lunae, ab eisdem episcopo et comit mandatus, ivit

quo non

ad illud castrum

in

propter timorem

alias sibi et sociis suis illatum, nisi

fuisset

ausus

intrare

habuisset securitatem a dicto comit de TVarvic; qui

ipsum loquentem conduxit usque ad locum carceris;

et

ibidem iuvenit judices in loco carceris,

alios

sub pauco numro. Et

seniia fuit inlerrogata

(I)

qua

Les manuscrits donnent dicebant.

(ie

et aliquos

in ipsius loquentis prae-

causa resnmpseiat hujus-

DE RHABILITATION.

149

modi habitum virilem. Qu respondit quod hoc fecerat ad su pudicitiae defensionem quia non erat tuta
,

in

cum

habita muliebri

attentare

su

suis custodibus, qui

voluerant

de quo pluries conquesta

pudicitiae, et

quodquc ipsi judices

;
manibus et carceribus
quod secuin haberet unara mulierem di-

fuerat eisdem episcopo et comiti

sibi

promiserant quod esset

Ecclesiae, et

cendo ulterius quod,

bus ponere

in

eam

si

placeret eisdem dominisjudici-

quo non timeret, quod

in loco tuto, in

erat parata recipere

habitum mulieris, prout dicebat

loquens contineri

processu.

in

De

aliis

autemqu

d-

cebantur per eam abjurata, dicebat nihil de contenus in eadem abjuratione intellexisse. Et quidquid fecerat,

hoc fuerat metu ignis, videns tortorem paratum

cum

quadriga. Et dicit ulterius ipse loquens quod

postmodum

ipsi

domini judices cum

consiliariis

su-

per hoc deliberaverunt, in tantum quod aliam sentenliam die mercurii

inde sequente pronunciavit ipse

episcopus, ut in processu latius continetur.

Interrogatus

si

eidem Johann administratum

fuerit

sacramentum Eucharisti respondit quod sic, dicta

die mercurii, de mane, antequam ferretur hujusmodi
:

sententia contra eam.

Interrogatus insuper qualiter

charisti sacramentum, attento

rant

excommunicatam

et

sibi

dicit

et

eam

si

deberet dari Eucharisti sacramentum

in foro pnitentiali

absolutionem

absol-

quod super hoc

deliberatum per judices et consiliarios, an

soheretur

Eu-

quod eam dclara ve-

hreticam,

verint in forma Ecclesi

Iradiderunt

fuit

sibi petenti

et

non tameu

quod ab-

vidit aliam

sibi exhiberi.

Dicit insuper quod, post sentcntiam latam per pis-

PROCS

150

copum, per quara

tradita et relicta fuit justitiae saecu-

solum, sine alio processu aut sen-

lari, baillivus dixit

tentia

Ducite, ducite.

Quo

audito, ipsa

Johanna

tam pias lamentationes quod quasi omnes movebantur ad fletum, et etiam judices.
Et dicit loquens quod ita fuit commotus quod per
mensem remansit territus. Et scit ipse loquens quod

fecit

omnibus, mul-

exitus et finis ejus fuit, ut apparebat

tum

catholicus

unquam

nec

voluit revocare suas re-

velationes, sed in eisdem stetit usque ad finem.

Dicit etiam
et laboribus

unum
Deum
Nec

missale

pro

quod ex pecuniis quas habuit pro poenis

vacando

suis
,

ut haberet

in

dicto processu, mit

memoriam de

ea et oraret

ea.

aliud scit, et ulterius se refert ad contenta in

processu, et ad ea quae alias deposuit coram magistro

Philippo de Rosa

thesaurario Rothomagensi ,

misso et deputato a domino cardinali

villa (1)

com-

de Estoute-

legato in Francia; et qua? depositio eidem

fuit lecta, in

qua

persistit plenarie.

JOANNES MASSIEU.

D.

Dominus Johannes Massieu, presbyter, curatus

eeclesiae parochialis Sancti

Candidi Senioris(2) Rotho-

magensis, tatis l annorum, vel circiter,

praecedens
afuturus,

testis,

alias ut

diexvn. mensis decembris, ut

testis

juratus et examinatus, ac post-

cita tus,

modum

die xn. mensis maii, super articulis ipsorum

actorum iterum juratus et examinatus.
Et primo, interrogatus quid ipse scit deponere
(1)

Voyez

(2)

Saint-Cande-le-Vieuv

cette dposition au chap. v

,

glise

du Procs

t. Il

p. 339.

de Rouen aujourd'hui dtruite.

DE RHABILITATION.

151

seu attestait super contentis in articulis infra scriptis,

aliis

propter eorum prolixitatem

.,

de consensu

et aliis

producentium omissis; videlicet super contentis in IL,

IV. articulis ipsorum actorumetconquerentium

III. et

dicit et deponit, ejus

medio juraraento,

se scire

solum

ea quae sequuntur. Videlicet quod, de ptre et matre,

parentibus, vita ac conversatione ipsius Johannae, ante

tempus incepti processus contra eamdem Johannam

nihil sciret

deponere,

nisi

ex auditu ipsius Johannae,

quae super his interrogata [fuit] durante dicto pro-

eam

agitato; nec de ea aliquam habuit

tempore quo fuit adducta ad villam Rothomagensem , in qua fuit detenta in carceribus castri
Rothomagensis, ut contra eam fieret certus processus
postmodum factus, etinquo processu ipse loquens, qui

cessu contra

notitiam

nisi a

tune erat decanus christianitatis Rothomagensis,

exsecutor

fuit

mandatorum contra eamdem Johannam. Ha-

bebat etiam onus convocandi consiliarios, et ducendi

et

reducendi dictam

Johannam coram judicibus; quam

pluries duxit et reduxit de carcere ad judicium, plu-

raque mandata contra eamdem exsecutus

judicium evocando;
familiaritatem

plex et devota

cum

ea. Et, videre suo, erat

filia;

nain contigit

eam duceret coram judicibus, quod

quentem

si

fuit,

habebat hac de causa

et

quadam

eam ad

magnam

bona, simvice,

dum

ipsa requisivit lo-

eratne in itinere suo aliqua cappella, aut

aliqua ecclesia, in qua esset corpus Christi; et cui ipse

loquens dixit quod

sic,

ostendendo

pellam exsistentem infra castrum,

Christi.

Tune

ipsa

eam duceret per

eumdem

sibi

in

quamdamcap-

qua erat corpus

instantissime requisivit ut

ante cappellam, ut posset ibidem sa-

lutare Deuni etorare;

quod

libenterfecit ipse loquens,

PROCS

152

eamdem Johannam ante illam cappellam

flexis orare; qu ibidem flexis genibus mul-

dimisitque

genibus

tum dvote fecitorationem suam. De quo tamen dominus episcopus Belvacensis

fuit

maie contentus,

loquenti inhibuit ne de csetero

orare.

De

eamdem

et

eidem

permitteret

sic

sua conversatione alias nesciret deponere.

Item interrogatus super contentis in V. et VI. articulis, deponit quod nescit si aliquam informa tionem

eamdem fecerint, quia nullam unquam vidit.

Scit tamen quodquam plures habebant magnum odium
contra eamdem, et maxime Anglici, qui eam multum
contra

timebant, quia ante ejus captionem non fuissent ausi

comparere
divit

tune

quo credidissent eam fore. Et auquod omnia quae episcopus Belvacensis,

in loco in

dici

faciebat ad instigationem rgis Angliae et sui consilii,

tune exsistentis Rothomagi ; et crdit quod ipse episcopus non faciebat zelo

rum Anglicorum
numro

in villa

justifias

motus, sed ad ipso-

voluntatem, qui eranttunc in

Rothomagensi,

in

magno

qua erat tune rex

Et inter consiliarios tune fuit murmur de eo

Johanna erat inter manus Anglicorum. Dicebant enim aliqui consiliarii quod ipsa Johanna debebat esse in manibus Ecclesi; ipse tamen episcopus
non curabat, sed eam in manibus Anglicorum dimisit.
Erat enim ipse episcopus multum affectatus parti AnAngliae.

quod

ipsa

glicorum ;

nam

et multi

de consiliariis

multum time-

bant, nec eran.t in suo libero arbitrio, quia magister

Nicolaus de Houppeville, qui, viso hujusmodi
noluit interesse in consiliis, fuitbannitus
aliis,

cum

modo,

pluribus

de quorum nominibus non recordatur.

Dicitetiam quod magister JohannesFabri, deordine

Fratrum Heremitarum Sancti Augustini, nunc episco-

DE RHABILITATION.

153

pus Dimitriensis, videns eamdcra Johannam

plurimura

fatigari

quam

super eo quod inquirebatur ab ea an

esset in statu gratia?,

et.

responsiones fecisset suo

licet

eam multum iuquod nimis erat vexata.

Tune interrogantes sibi dixeruntquod taceret; nescit
tamen nec recorda tur qui fuerunt illi. Scit tamen quod
videre comptentes, tamen super hoc

festabant interrogantes

dixit

abbas Fiscampnensis, videre [suo]

in

potius procedebat

materia ex odio ipsius Johannae et favore Angli-

illa

corum

quam

quum

zelo justitiae. Dicit insuper quod,

magister Johannes de Castellione, tune archidiaconus

Ebroicensis, eisdem episcopo et assistenlibus diceret

quod processus, eo modo quo

esse nullus; sed

fiebat, sibi videbatur

qua de causa non recordatur

fait

inhibitum eidem Ioquenti, qui, ut praemittitur, assistentes et consiliarios convocabat,

ne ipsum de Castel-

lione amplius in hujusmodi processu convocaret; nec

ab

illa

hora ipse de Castellione interfuit.

Dicit etiam similiter

Fonte

rogandum
sentavit

non

sibi

quod magister Johannes de

commissus per aliquos

fuit

et

qui

eidem processui

inter-

interfuit, se

ab-

quia aliqua dixerat quae in dicto processu

ma-

videbantur facienda. Scit etiam quod

Johannes Magistri

gister

eam

dies ad

inquisitor in processu in-

sertus, pluries recusavit interesse hujusmodi processui, et fecit

per aliquos
resset,

suum

sibi

posse ne adesset processui;

notos

ipse esset in

dictum quod

fuit ei

periculo mortis;

gistri

inte-

hoc

fecit

a dicto

Ma-

Video quod, nisi procedahujusmodi materia ad voluntatem Anglico-

qui sibi dicebat

tur in

nisi

et

compulsus per Anglicos, ut pluries audivit

sed

rum, quod imminet mors.

Et ipsemet loquens

fuit

PROCS

154

magno periculo, ex eo quod, conducendo et reducendo eamdem Johannam, ipse loquens obviasset cuidam Anglico, cantori cappellae rgis Angliae, vocato
in

Anquetil, qui quidem Anglicus interrogavit loquen-

tem quid

sibi

videbatur de eadem Johanna. Et

ipse loquens respondisset

bonum,

et

quod

sibi

quod

ea

in

quum

nesciebat nisi

videbatur bona mulier

ipse

cantor hoc retulit comiti de JVarvic, qui de loquente

maie fuit contentus,

tamen se excusando

ob hoc multa agere; sed

et habuit
evasit.

Deinde interrogatus quid

scit attestari seu

nere de contentis in VII. artieulo

dicit et

depo-

deponit,

ultra ea qu deposuit, quod ipse est memor quod,

quadamdie, durante processu et circa ipsius initium,
ipsa Johanna dixit episcopo Belvacensi quod ipse erat

suus adversarius; et tune dictus episcopus respondit

Rex

et

ordinavit quod ego faciarn processum vestrum,

ego faciam.

Item, interrogatus quid ipse

ponere super contentis

nit

quod, de carcere,

dia, in

scit attestari seu

in VIII. et IX. articulis

in

de-

depo-

quod ipsa Johanna

quadam camra m-

qua ascendebatur per octo gradus;

lectus in

scit veraciter

erat in Castro Rothomagensi

dem

qua cubabatj

et erat

et erat ibi-

ibidem quoddam

grossum lignum in quo erat qudam catena ferrea ,

ipsa Johanna exsistens in compedibus ferreis

cum qua

cum

serra apposita

eidem

Et habebat quinque Anglicos miserrimi

status,

ligabatur, et claudebatur
ligno.

gallice houcepailliers , qui

tum desiderabant

ipsius

eam

Johannse mortem,

saepissime deridebant; et ipsa

prehendebat.

etmulde eadem

custodiebant,

eosdem de

et

talibus re-

DE RHABILITATION.
Dicit etiam

quod

quod audivit

Jpse construxerat

ferri,

in

155

Stephano Castilie,{ahro,

quamdam gabiam

pro eadem

qua detinebatur correcta

et ligata collo,

raanibuset pedibus; et quod fuerat in eodem statu a

tempore quo adducta fuerat ad villam Rothomagensem,

usque ad initium processus contra eam

tamen non

eodem

vidit in

agitati.

Eam

dum eam du-

statu, quia,

cebat et reducebat, erat semper extra compedes.

Item, interrogatus quid ipse scit deponere seu attestait

de contentis in X. articulo

quod bene

scit

quod

fuit visitata

an

deponit

dicit et

esset virgo vel

non

per matronas seu obstetrices, et hoc ex ordinatione

duciss Bedfordiae, et signanter per
et

aliam

matronam de

Et post visitationem

Annam Bavon

non recordatur.
retulerunt quod erat virgo et
cujus noinine

intgra, et ea audivit referri per

eamdem Annam;

et

propter hoc, ipsa ducissa Bedfordiae fecit inhiberi custodibus et

aliis

ne aliquam violentiam

Deinde interrogatus de contentis

et

XIV.

articulis

dicit

in

XI., XII., XIII.

et deponit quod,

hanna interrogaretur, erant sex

sibi afferrent.

dum

assistentes

ipsa

cum

Jo-

judi-

aliquando, quando

cibus, qui interrogabant

eam,

unus interrogabat

respondebat ad quaesitum,

interrumpebat responsionem

alius

ipsa pluries
((

et ipsa

et

suam

ita

quod

eisdem interrogantibus dixit his verbis

Beaux
De contentis

seigneurs ,faides Vun aprs Vautre.

in

XV.

et

XVI.

articulis nihil scit, nisi

ut supra deposuit.

De

contentis in XVII., deponit

dem Johanna

peti

an

se vellet

triumphanti aut militanti

bat

se

qu

quod audivit ab ea-

submittere Ecclesiae
respondit quod vole-

submittere ordinationi Papoe. Et dicit quod

PROCS

156

vulgariter dicebalur

Aucupis

quod quidam magister Nicolaus

finxit se esse

rem

cura ea, et quod

dum

et

prisionarium, et intravit cnrce-

eam hoc medio

faciendum aliqua contraria

induxit ad dicen-

ipsi

Johann, tan-

gentia diclam submissionem.

Item, interrogatus super contentis in

articulis

dicit

quod de

XX.

et

nec quis

articulis nihil scit,

illis

XXI.

eos exposuit.

Deinde interrogatus quid

tai de contentis in XXII.
articulis

scit

deponere seu attes-

XXIII.,

XXIV.

et

XXV.

deponit quod de contentis in eisdem, quan-

tum ad abjurationem de qua in articulis fit mentio,

quod quando fuit facta praedicatio per magistrum Nicolaum Erardi in Sancto Audoeno, quod ipse Erardi
tenebat

Johann

quamdam schedulam abjurationis ,

Tu adjurabis et signabis istam
:

et dixit

schedu-

lam. Ettuncilla schedulafuit loquenti tradita ad

le-

gendum, et eam legitloquens coram eadem Johanna.

Et est bene memor quod in eadem schedula cavebatur
quod de caetero non portaret arma, habitum virilem,
capillos rasos, et multa alia de quibus non recordatur.
Et bene scit quod illa schedula continebat circiter
octo lineas, et non amplius; et scit firmiter quod non
erat
illa

illa

qu

de qua in processu

fit

mentio, quia aliam ab

processu legit ipse loquens, et

est inserta in

signavit ipsa Johanna.

Ulterius dicit quod,

dum

ipsa

Johanna requirereortum fuit ma-

tur de signando dictam schedulam,

gnum murmur
quod episcopus
'cmihi,

inter prsentes,
dixit

cuidam

asserens sibi fuisse

quod non procederet

ultra

adeo quod audivit

Vos emendabitis

illalam

quousquc

ii)juriam,

et

sibi fuisset facla

DE RHABILITATION.
emenda. Et intrim

ipsa

earadem
imminente, super signa-

ipse loquens advertebat

Johannani de periculo
tura dicta?

157

schedul;

sibi

et

bene videbat loquens quod

Johanna non intelligebat dielam

necpericulum quod

sibi

schedulam

imminebat. Et tune

ipsa

Jo-

hanna, oppressa ut signaret dictam schedulam, respondit

\ ideatur

ipsa schedula per clericos et

Eccle-

quorum manibus debeoponi; et si mihi

quod habeam eam signare, et
agerequmihi dicuntur, ego libenler faciam. Tune
siam, in

consilium dederint

ipse magister

GuillelmusErardi dixit

Facias

nunc,

per ignem finies dies tuos hodie. Et tune

Johanna respondit quod malebat signare quam
cremari; etilla hora fuit magnus tumultus populorum
alioquin tu

ipsa

adstantium, etfueruntprojecti multi lapides; sed a quibus nescit. Et illa schedula signata, ipsa Johanna inquisivit a

promotore nonne poneretur

clesiae, et in

quo loco debebat

redire.

in

manibus Ec-

Tune promotor

sibi

respondit quod in castro Rothomagensi, in quo

fuit

ducta, indata vestibus mulieris.

XXVI. artiSanct Trinitatis, dum ipsa

Interrogatus ulterius de contentis in

culo, deponit quod die

Johanna accusaretur de relapsu, respondit quod,

ipsa

custodes sui removerunt vestes muquo jacebat, et apposuerunt vestem

suam \irilem; et, licet eosdem custodes requisivisset
ut sibi habitum muliebrem restiturent, ut surgeret
a lecto, intendens ventrem purgare, denegaverunt
sibi tradere, dicendo sibi quod aliud a dicto habitu
virili non haberet. Et ([uum ultra dixisset quod bene
sciebant custodes quod judices sibi prohibuerant ne
illa veste indueretur
niliilominus habitum mulie-

jacente in leclo

lieris a lecto in

PROCS

158

brem quem

abstulerant, eidem tradere denegaverunt;

tandem necessitate naturali compulsa, ipsum habitum virilem assumpserat nec alium habitum ab
ipsis custodibus tota illa die habere potuerat, ita quod
et

a pluribus visa est in illo habitu virili, et

judicatarelapsa;

nam

plures mandati ut
ipsa dicebat

illa

eam

in illo statu vidrent

hujusmodi excusationes;

magistrum Andream Marguerie

periculo quia,

quum

propter hoc

die SanctaeTrinitatis fuerunt

diceret

quibus

inter quos vidit

qui fuit in

Bonum

et.

magno

est inquirere

ab ea qua de causa resumpsit habitum virilem,

quamdam hastam quam

tenebat, et voluit eumdem magistrum Andream percutere. Et tune ipse magister Andras et quam plures

tune unus Anglicus levavit

perterriti recesserunt.

Deinde interrogatus de contentis

culis,

in cteris arti-

deponit quod de abjuratione nescit aliud

quae supra deposuit.

hannae

scit

De

sententia et

ea quae sequuntur

morte

videlicet

nisi ea

ipsius

quod

Jodie

mercurii de raane, qua die obiit ipsa Johanna, frater

Martinus Ladvenu audivit

eamdem Johannam

fessione, et, audita confssione ipsius

frater

in con-

Johann

ipse

Martinus Ladvenu misit ipsum loquentem ad

dominum Belvacensem, ad
fuerat audita in confssione

sacramentum

notificandum qualiter

sibi
,

quod petebat

et

sibi tradi

Eucharisties. Qui episcopus aliquos super

hoc congregavit; ex quorum deliberatione ipse episcopus eidem loquenti dixit quod diceret fratri Martino

quod
nia

sacramentum, et omEt tune ipse loquens rediit

sibi traderet Eucharistiae

qucumque

peteret.

ad castrum, et hoc retulitdicto

fratri

Martino. Qui qui-

dem frater Martinus sibi tradidit in prsentia

loquentis

DE RHABILITATION.
sacramentum

Eucharistiae.

Et hoc

159

facto

adducta

fuit

in habitu mulieris, et fuit ducta per dictum loquentem

et fratrem
fuit

Martinum usque ad locum

ubi ipsa

Johanna

cremata. In quo itinere ipsa Johanna tam pias

lamentationes faciebat, ut (1) ipse loquens et frater

a lacrimis continere non poterant. Recom-

Martinus

mendabat enina animam suam tam dvote Deo et

quod audientes ad lacrimas provocabat. Ipsa
autem in Veteri Foro adducta [fuit], ubi erat magister
Sanctis

Nicolaus

Midi y qui preedicationem

Qua prdicalione
dixit

facta,

Johanna vade

ipse

Midi eidem Johannae

in pace, Ecclesia

plus te defendere, et te dimittit in

Quibus

auditis ipsa

orationes ad

facere debebat.

manu

Johanna, genibus

Deum multum

non potest
saeculari.

flexis,

fecitsuas

devotissimas, et rogavit

eumdem loquentem quatenus

haberet crucem ; et tune

quidam Anglicus ibidem exsistens fecit quamdam parvam crucem ex quodam baculo , quam deosculata est,

eam posuit in sinu suo cum maxima devotione.

Adhuc tamen habere voluit crucem ecclesi, et eam
habuit et eam amplexando et lacrimando deosculabatur, se etiam recommendando Deo, beato Michaeli,
et

omnibus sanctis; et in fine, ameamdem crucem, salutando adstantes. Et

beatae Catharinae, et

plexata est

descendit de

ambone

sibi

comitante dicto fratre

Martino usque ad locum supplicii, ubi vitam

multum

finivit

dvote.

Audrvit etiam tune dici a Johanue Fleury ,

rico

baillivi

et

graphario

quod, corpore ign cremato

(1) Les manuscrits et.

quod tortor

cle-

retulerat

et in pulvere redacto,

PROCS

160

remansit cor illaesum

tlictum

fuit

maneret,

quod

quod pulveres

congregaret

et fecit.

sanguine plnum. Et

et

Nec

et

et
in

sibi

quidquid ex ea re-

Sequanam

projiceret

aliud scit.

GUILLEL3IUS COLLES.

D.

Dominus Guillelmus

Colles, alias Boj~sgu.il laume 3

presbyter, notarius publicus, aetatis lxvi (1) anno-

rum,

vel eo circa, alias citatus, juratus et examinatus

die xvin. mensis decembris, et deinde super articulis

in

hujusmodi processu examinatus et recollectus

die

xn. mensis maii.

Et primo, interrogatus super contentis

et IV. articulis

in I., IL, III.

deponit quod nullam notitiam habuit

quando adducta fuit ad dictam

pro processu contra eam
vilam Rothomagensem
fiendo., in quo processu ipse loquensfuit alter notarius.
Et sibi ostenso hujusmodi processu. recognovit
et
signum suum in fine dicti processus exsistens
quod ille est verus processus contra eamdem Johan-

de dicta Johanna

nisi

nam

factus; et fuerunt facti, ut dicit,

processus

quorum

illi

quinque similes

exhibitus, est unus. Erant etiam,

dominus

ut dicit, in hujusmodi processu connotarii

Guillelmus

Manchon

et

dominus Petrus Tasquel, qui

fideliter

redegerunt interrogationes

prout

eodem processu habetur

in

et

nam

responsiones

de

mane

gistrabant interrogationes et responsiones,

et

re-

post

prandium faciebant ad invicem collationem , nec aliquid fecissent ipsi notarii pro quocumque, quia nullum quoad hoc timebant. Et bene recordatur quod
ipsa Johanna multum prudenter respondebat, quia
(1)

Septuaginta scx dans le manuscrit de ND.

DE RHABILITATION.
aliquando dicebat,

dum

161

interrogaretur de uno super

quo
et quod non responderet;

quia alias responderat

alias fuerat interrogata,

tune faciebat lgre suas

et

responsiones per notarios.

Item, interrogatus quid ipse

scit

deponere super

contenus in V., VI. et MI. articulis

bene

scit

deponit quod

quod dominus episcopus Belvacensis

incepit

processum contra eam ex eo quod dicebat eam

captara infra metas dicecesis Belvacensis

aut alias, se refert

omnia

su

conscientias. Scit

Angli

fiebant expensis rgis

tionem Anglicorum

bene

et

scit

litteras garantizationis a

se

si

odio

tamen quod
prosecu-

et ad

quod

hujusmodi processu

et alii qui de

sed

fuisse

ipse episcopus,

interponebant,

rege Angliee obtinuerunt (1),

quia eas vidit.

Et quum
tizationis

sibi ostensae essent

quaedam

litter

garan-

asseruit eas esse quas alias viderat

quia

bene cognoscebat signum magistri Laurentii Calot in

eisdem appositum.

De informationibus
nihil scit, quia eas

aliqu fuerunt

non

auteni de quibus in articulis

vidit,

nec crdit quod

factae.

Item, interrogatus de contentis in VIII.

dicit

quod

ipsa

unquam

Johanna erat

pedibus ferreis

et

IX.,

in forti carcere et in

com-

habebat tamen, ut dicit, lectum.

Habebat etiam custodes Anglicos, de quibus conquerebatur multotiens, dicens quod

mebant

et

eam multum oppri-

maie tractabant.

Dicit etiam

quod magister Nicolaus Loyselear,

fin-

gens se sutorem et captivum de parte rgis Francise

(1)

Ces

lettres sont produites ci-aprs

III.

par le procureur de

la famille
I

d'Arc.

PROCS

162
et cle partibus

cerem
deret
r<

ipsius

Lotharingi

Johannae

tu eris destructa.

censis

bene

illa

Et

sciebat

aliquando intrabat car-

eidem dicens quod non cre-

gentibus Ecclesiae

illis

quia

crdit

tu credas eis,

si

quod episcopus Belva-

quia alias ipse Lojseleur

lalia

de quo multi assstentes in

non
eodem processu murmurabant contra eumdem Lojseleur. Et dicit quod dctus Lojseleur tandem subito
fuisset ausus facere

obiit in Basilea
ipse

et audivit illo

dum

tune dici quod,

Loyseleur vidit earadem Johannam condemnatam

ad morlem,

corapunctus corde, et ascendit qua-

fuit

drigam volens eidem Johannae clamare \eniam

et

ex

hoefuerunt indignati multi Auglici exsistentes ibidem,

ita quod , nisi fuisset cornes de TFarvic , ipse Lojseleur fuisset nterfectus,

ipseque cornes eidem Lojse-

leur injunxit ut recederet a civitate

quam

citius posset,

Ulterius dicit

vitam suam.

carcerem

fngendo se esse prisio-

sicut et fecerat ipse Lojseleur; et dicit

ipse de Estiveto

erat

vellet salvare

quod magister Guillelmus de Estiveto

similiter intravit

narium,

si

Rothomagensi

multum

erat

promotor,

et in

quod

hac materia

affectatus propter Anglicos, quibus

tum complacere

volebat. Erat etiam malus

mul-

homo,

quaerens semper, durante hujusmodi processu, calumniare notarios et illos quos videbat pro justitia proce-

dere

et

eidem Johannae plures

vocando, paillardam
in fine

dierum eum

nam

dies suos;

lumbario

De

fuit

injurias inferebat,

ordure. Et crdit quod Deus

punierit, quia miserabiliter finivit

inventus mortuus in

exsistente extra

quodam co-

portam Rothomagensem.

contentis in X. articulo, deponit

dici a pluribus

eam

quod

audivit

de quibus non recordatur, quod ipsa

DE RHABILITATION.
Johanna

quod inventa
quod dictam visitationem fecerat fieri
Bedfordie, et quod dux Bedfordi

fuerat visitata per matronas, et

fuerat virgo

domina

et

ducissa

quodam loco
hannam visitari.

erat in

Item
et

secreto

articulis: dicitet

quod
impertinentes. Et

qustiones et

bene recordatur quod quadam vice

fuit inlerrogata

respondere; et in fine respondit

me

sim, Deus

ponere

<(

esse in

amore

teneat;

quia ego

De quo responso

stupefacti

et illa

nec amplius interrogaverunt pro

Dicit etiam,

ego

Si

me velit

quam non

interrogantes

hora dimiserunt,

illa

vice.

super hoc interrogatus, de contentis

quod

in dictis articulis,

culariter in

erat in

ego non sim, Deus

si

prdiligerem mori

Dei.

multum

est

magnum

an esset in gratia. Respondit quod

fuerunt

Jo-

deponit quod, durante pro-

Johanna spissime conquesta

ipsa

sibi fiebant subtiles

talibus

eamdem

ubi videbat

interrogatus de contentis in XI., XII., XIII.

XIV.

cessu

163

odium

dicti

nescit

quod aliquibus parti-

processus aut alias fuerit facta

aliqua coactio, aut aliqui essent compulsi ad interessen-

dum

hujusmodi processui

solum quod magister

nisi

Nicolaus de Houppeville noluit interesse hujusmodi

processui; sed recessit a villa Rothomagensi

et

hoc,

ut crdit, ne compelleretur interesse.

Interrogatus de contentis in
dicit

quod de contentis

in

XV.

eisdem

et

XVI.

articulis,

se refert processui;

alias nescit.

Item interrogatus de contentis

ornissis quia

bene quod

super

in processu sunt

eos confecit, vel

in

ipsis nihil scit

si

XX.

XXI.,

aliis

deponit quod

scit

duodecim

et

articuli; sed quis

sint alieni a confessionibus di

PROCS

164

Johannse,

nec

se refert processui.

XXIV.

contentis in XXII., XXIII. ,

et

deponit quod de schedula abjurationis quae

in

ipse

ndlarii eos fecerunt.

alii

De

tamen quod

Scit

prima sententia,

quod

scit

XXV.,

fuit facta

in publico

fuit lecta

quem non recordatur. Et crdit quod ipsa

Johanna nullo modo intelligebat, nec sibi fuit exposita, quia magno tempore recusavit illam schedulam
sed per

tandem compulsa, prse timor signavit, et fecit quamdam crucem. Et si post

hujusmodi abjurationem accepit habitum mulieris,
abjurationis signare; et

non recordatur se referens super hoc proquod in eo continetur.

Item, interrogatus super omnibus aliis articulis in
summa sibi expositis, deponit quod, quantum ad re-

vel

non

cessui

et ei

ceptionem habitus, die dominica sequente post pri-

mam sententiam,

ipse loquens fuit

mandatus ad cas-

trum Rothomagense, et ibidem ivit cum aliis notariis

eamdem Johannam -videret in habitu virili; quibus

ut

ad castrum applicatis, intraverunt carcerem

runt eam indutam vestibus

yiri.

Et

quare resumpserat liujusmodi habitum

excusationes dixit,

qu

nescit, et crdit potius

inducta
cessu

et vide-

inlerrogata

fuit

quae aliquas

continentur in processu. Aliud

quod ad hoc faciendum

fuerit

quia aliqui de his qui interfuerant in pro-

faciebant

magnum applausum

gaudium ex

et

eo quod resumpserat hujusmodi habitum

licet

plures

notabiles viri dolerent

inter quos vidit magistrum
Petrum Morice multum dolentem, et plures alios.
Deponit etiam quod die mercurii sequente, ipsa
Johanna fuit ducta in Veteri Foro Rothomagensi ; et
fuit ibidem facta praedicatio per magistrum Nicolaum
,

, ,,

DE RHABILITATION.
Midi ,

et sententia relapsus

165

pronuntiata per

dominum

episcopum Belvacensem; post cujus sententiae prolationern, fuit illico capta per saeculares, et ducta, ahsque
alia sententia sive

Qua?, du

amentationes, invocando

omnes

comburendum.

processu, tortori ad

quam

ducebatur, faciebat

sic

nomen

plures pias

Jhesus, et quasi

adstantes a fletu se continere

non poterant;

et

scit veraciter quod judicantes et hi qui interfuerant

raagnam notam a popularibus incurrerunt; nam
postquam ipsa Johanna fuit ign cremata, populares
ostendebant illos qui interfuerant et abhorrebant. Et
audivit manuteneri quod omnes qui de morte ejus fue-

runt culpabiles, morte turpissima obierunt

magister Nicolaus
sus est

Midi

et episcopus

Frater Marti nus

in

eisdem

faciendo

fieri

articulis.

J.

advenu, presbyter, religiosus or-

Fratrum Prdicatorum conventus Rothomagen-

dinis

sis, tatis lvi

examinatus
die

tentis

xm.

annorum
alias, die

vel eocirca, citatus, juratus

et interrogatus

attestari

amore, favore

xix. mensis decembris, et

scit

de-

de contentis in eisdem, odio,

dictorum articulorum

patris et matris aut

dictae

quid ipse

postpositis.

Et primo, super contentis

ticulis

ite-

maii, super articulis in processu con-

examinatus,

ponere seu

sed

est subito

MARTINUS LADVENU.

F.

rum

pula ipse

lepra post paucos diespercus-

mortuus

barbam suam.
Nec aliud scitdecontentis

et

Johannse,

in I., II., III. et

amicorum

et

consanguineorum

nihil sciret attestari seu

eamdem Johannam

IV. ar-

deponit quod de notitia

deponeiv;

vidit in villa Rotlioraagensi

PROCS

166

dum

fuit et reddita domino episcopo

Et erat multum simplex , quasi tatis
xx annorum, vel circiter, et vix sciebat Pater noster,

ibidem adducta

Belvacensi.

licet

dum

aliquando,

interrogaretur, prudenter res-

ponderet.

Deinde interrogatus quid

attestari

de contentis in V.

ipse scit

et

deponere seu

VI. articulis

dicit et

quod dicta Johanna fuit adducta ad civitatem Rothomagensem et in carceribus

deponit quod bene

castri detrusa

materia
pensis

et fuit factus et detrusus processus in

fidei

scit

contra eam, ad procurationem et ex-

Anglicorum. Tamen

quod episcopus

et alii qui

ut dici audivit

dicit

de hujusmodi processu se

intromittebant, voluerunt habere litteram garantizationis a rege

est

hujusmodi

et eam habuerunt; quam redominorum judicum. Et ostensa

Angli,

cognovit in manibus

liltera, signata signo

manuali magistri

Laurentii Calot, quod signum, ut dicit bene cognovit.

Dicit ulterius

quod, ut

sibi

videbatur, aliquis de

assistentibus in hujusmodi processu, assistebant propter

timorem Anglicorum ,

cis

favere volebant;

gister Nicolaus

nam

et alii

scit ipse

quia eisdem Angli-

loquens quod

ma-

de Houppeville fuitd*uctus ad carceres

regios, quia hujusmodi processui interesse recusave-

etiam quod ipsa Johanna in hujusmodi pronullum habuit doctorem nec consiliarium, nisi

rat. Scit

cessu

circa finem processus,

et

quod nullus

fuisset

ausus

eidem Johannae consulere aut eam dirigere quoquomodo, pi'opter metum Anglicorum; nam semel, durante processu, fuerunt aliqui ex ordinatione judicum
missi ad

dirigendum eamdem Johannam; sed per An-

glicos fuerunt repulsi

et

eisdem

illata?

minae. Scit

DE RHABILITATION.

167

etiam quod frater Johannes Magistri, subinquisilor,

qui interfuit hujusmodi processui, et cura

sime ipse loquens ibat

processui; nara, ut dicit,

quidam

de Petra, qui erat socius

dicti

mel

eam

vellet

quod

taceret et

frater "sambertus

inquisitoris

aliqualiter dirigera, sibi fuit

quod de ctero

submergeretur

in

Super VII., VIII.

et

alias

quo spis-

coactus intererat hujusmodi

Super IX. solum

se-

dictum

a talibus abstineret,

Sequana.

X.

scit

carceribus laicalibus,

cum

nihil scit.

quod

ipsa

Johanna erat

compedibus

in

et

cum

in

catenis

quodque nullus ei loqui poterat, nisi ex permissione Anglicorum qui eam custodiebant die et

ligata,

nocte.

Deinde interrogatus de contentis

XIV.

in

XL, XII., XIII.

deponitquod multotiens fiebant eidem Johannee difficiles interrogationes, qu non comet

articulis

petebant

tali

simplici mulieri; et

eam multum

\exa-

bantinterroga tores, quia non cessabant aliquando eam

mane,

interrogare pcr trs horas de

prandium

gantes, nihil

totidem post

scit.

XV.

Super contentis

in

De

XVI.

contentis in

vitpluries

et

sed qua intentione hoc faciebant interro-

et

nihil scit.

XVII., deponitquod audi-

eamdem Johannam

submittere judicio Ecclesi

interrogari an se vellel
et ipsa inquirente

quid

esset

Ecclesia,

quum

Papa

et prelati

Ecclesiam repraesentantes, respondit

sibi

responderetur quod erant

quod ipsa se submittebat judicio summi Pontiiicis,

rogando quod ad eum duceretur. Et audivit alias ab
ore dicta? Johannae, extra tamen judicium quod ipsa
,

nihil vellet tenere contra catholicam fidem; et si quid

PROCS

168

in dictis vel factis suis esset

quod

a fide deviaret, ipsa

volebat a se repellere, et clericorum judicio stare.

De contenus

in

XVIII., XIX.,

XX., XXI.

et

XXII,

nihil scit,iisi ut supra deposuit.

Super contentis

in

XXIII.,

XXIV.

et

XXV.,

de-

ponit quod fuit prsens in prima sententia, et in

Audoeno per magistrum Guillelmum Erard. Et crdit firraiter quod omnia qu

fuerunt facta fuerunt facla in odium christianissimi
sermone

facto in sancto

rgis Francise, et ad

dem sermone
mando
a

in

quodam

verba

talia

eum diffamandum; nam

passu sui sermon is, dixit in effectu

domus

monstris usque nunc

Francise!

sed

modo

semper

Ad qu
point de mon

caruisti

adhaerendo

sortileg, haereticae, superstitiosae

lieri

in eo-

ipse magister GuillelmusJSVYzr^., excla-

isti

mu-

infamata

Johanna respondit Ne parle

roy, il est bon chrestien.

Super contentis in XXVI. et XXVII., deponit quod
ipse audivit ab eadem Johanna quod quidam magnus,
dominus Anglicus ad eam in carceribus introeerat,
et eam tentavit vi opprimere. Et dicebat eidem loquentiquod erat causa quare habitum virilem resumps es.

erat post

Super

ipsa

primam sententiam.
aliis articulis in

tum

in facto consistunt

sius

Johannse, de raane

lia et

summa

interrogatus, quan-

deponit quod, die obitus ipipse testis loquens,

de licen-

ordinatione judicum, et ante sententiam latam,

audivit

eamdem Johannam

in confessione et ministra-

quod devotissime et cum maximis lacrimis, tantum quod narrare nesciret, humiliter
suscepit. Et ab illa hora eam non reliquit usque ad
vit sibi

corpus Christi

evasionem spiritus;

et quasi

omnes

adstantes propie-

DE RHABILITATION.
tate flebant, et

169

maxime episcopus Morinensis. Et non

dubitat quin ipsa catholice obierit; vellet enim, ut

dicit

quod anima sua

Johannae

animam

ipsius

esse.

quod post sententiam latam, ipsa descende ambone in quo praedicata fuit, et fuit ducta per

Et
dit

esset ubi crdit

dicit

tortorem, absque

alia sententia judicis laici, in

loco in

quo ligna erant parata ad eam comburendum qu ligna

erant in ambone; et per inferius ipse tortor posuit
ignem. Et dum ipsa Johanna percepit ignem, ipsa dixit
loquenti quod descenderet, et quod levaret crucem
Domini alte, ut eam videre posset quod et fecit.
Dicit etiam quod, dum ipse esset juxta eam ad introducendum eam de sua sainte, episcopus Belvacensis
et quidam canonici ecclesiae Rothomagensis accesserunt ad eam videndum; et, dum ipsa Johanna perce;

pit

eumdem episcopum, eidem

causa suae mortis

quod

et

sibi

quod ipse erat

promiserat quod eam
dixit

poneret in manibus Ecclesiae, et ipse

eam

dimiserat

manibus suorum inimicorum capitalium.

quod contra

in

Dicit etiam, super hoc interrogatus,

eamdem Johannam maie

lata sententia
et

processerunt, quia nulla

fuit

per laicos, sed solum per episcopum;

propter hoc quum, duobus annis transactis, quidam

vocatus Georget Folenjant fuisset per justitiam ecclesiasticam

redditus justitiae saeculari

Georgius redderctur

ipse

antcquam

scopi et inquisitoris fuit missus adbaillivum, et

notificavit

nibus

quod

Georgius debebat dimitti

justitiae saecularis, et

fecerat de Puella
ret

ipse

quod

sed

quod non

eum duceret

justi lia suaderet,

ipse

Ioquens ex parte archiepi-

nec

ita

eidem

in

ma-

faceret sicut

in foro suo, et face-

ita celeriter sicut

con-

PROCS

170
tra

eamdem Johannam

ma-

fecerat, procederet, sed

ture.

Dicit etiam et

deponit, super hoc interrogatus,

quod semper usque ad finem vit suae manutenuit et

asseruit quod "voces quas habuerat erant a Deo, et
quod quidquid fecerat, ex praecepto Dei fecerat, nec
credebat per easdem voces fuisse deceptam; et quod
revelationes quas habuerat, ex Deo erant Nec aliud
scit.

M. NICOLAUS

DE HOUPPEVILLE.

Magister Nicolaus de Houppeville , in artibus

gister et baccalarius in

ma-

theologia, aetatis lxv anno-

rura, vel eocirca, alias ut testis affuturus, examinatus,

et

iterum, die xin. maii super articulis examinatus.

Et primo, super contentis

ticulis

in

I.,

IL,

III. et

IV. ar-

deponit quod de eadem Johanna, ptre, matre

et parentibus ejus

nullam habuit notitiam

nisi

solum

dum

ipsa Johanna fuit adducta ad villam Rothomagensem, in qua villa fuit deductus processus contra
eam. Et sibi videtur quod erat aetatis quasi xx anno-

rum,

et erat

sufficiens

magnam

simplex et juris ignara, nec erat ex se

ad se defendendum in ipso processu

constantiam habuerit

licet

ex qua multi argue-

bant quod habebat spirituale juvamen.

Item, interrogatus quid ipse

tentis in

V.

et VI. articulis

scit attestari

de con-

deponit quod ipse nun-

quam habuit stimationem quod ipse episcopus contra

eamdem Johannam inceperit processum in materia
fidei pro bono fidei aut zelo justiti
ad eamdem Johannam reducendum sed ex odio quod contra eam
,

conceperant, quia favebat partem rgis Franciae. Nec

DE RHABILITATION.
crdit quoi! ipseepiscopus

hoc

permetum aut impressionem

fccerit, sed volunlarius fecit,

intressent,

propter

nam

ipse

non

alii

audivit a magistro Petro

Minier quod ipse dederat opinionem suam

qua?

ibidem

licet aliqui

propter favorem Anglicorum,

alii

metum

171

in scriptis,

fuerat grata episcopo Belvacensi.

quod minae fuerunt illatae per comitern

de Warvic fratri Ysamberto de Petra, ordinis FraDicit etiam

trura Praedicatorum

qui interfuit in processus cui

fuit

dictum quod submergeretur

ret,

ex eo quod eamdeni

sua referebat notariis.

in

Sequana,

Johannam dirigebat,
Et hoc audivit dici

Johannc Magistri, subinquisitore.

Dicit etiam ipsetestis loquens quod

nisi tace-

et

verba

fratre

ipse, circa princi-

pium processus hujusmodi, fuit in aliquibus deliberati[onibujs, in quibus ipse testis fuit opinionis quod, nec
episcopus

nec

illi

qui volebant omis judicii suscipere,

poterant esse judices; nec

procedendi, quod
judices,

ipsi

sibi

videbatur bonus

modus

qui erant de parte contraria essent

attentoquod jam fuerat examinata per clerum

Pictavensem

et

per archiepiscopum Remensem, ipsius

Ex qua delibemagnam indignationem

quod eumdem loquentem fecit

episcopi Belvacensis metropolitanum.

ratione ipse loquens incurrit

ab ipso episcopo
citari

coram

eidem non
dex, sed
liter

esse

Coram quo comparuit,

se asserens

subjectum, et quod non erat suus ju-

officialis

tamen,

oficiali

ita

eo.

Rothomagensis;

quum

et sic recessit. Fina-

hac de causa comparere vellet coram

Rothomagensi

fuit

captus et ductus ad cas-

trum,et dehinc ad carceres rgis; et quum inquireret

qua de causa caperetur, dictum fuit sibi quod erat ad
requeslam episcopi Belvacensis. Et crdit ipse loquens

PROCS

172

quod

erat occasione

liberatione,

verborum prolatorum

in sua de-

ut dicit, magister Johannes de

quia,

Fonte, amicus ipsius loquentis, eidera misit schedu-

lam qua cavebatur quod ipse erat detentus occasione

hujusmodi \erborum, et quod ipse episcopus raultum
erat indignatus de eo. Et tandem, ad preces domini
abbatisFiscampnensis, ipse loquens

fuit

ab eisdem car-

ceribus expeditus; et audivit tune dici quod, per consilium aliquorura quos ipse episcopus congregaverat,
ipse loquens

in exsilium

debebat mitti

in

Angliam,

Rothomagensem; quod tadominus abbas Fiscampnensis

vel alibi, extra civitatem

men

impediverunt

ipsi

et aliqui amici ipsius loquentis.

quod

Dicit etiam
quisitor

frater

Johannes Magistri

subin-

coactus de hujusmodi processu se interpo-

nebat, et

multum timebat;

eum plurimum

viditque

perplexum, hujusmodi processu durante.

Super VII., VIII.
ipsa

Johanna

et ibi

IX. articulis,

scit

solum quod

erat in carcere, in Castro Rothomagensi,

custodiebatur per Anglicos.

Super X.,

non

et

fuit in

XL,

XII., XIII. et XIV., deponit

quod

processu; sei audivit dici a dicto inagistro

Johanne Magistri, subinquisitore, quod

semel conquesta

est

de interrogatoriis

ipsa

Johanna

difficilibus

quae

quod nimis vexabatur super hujusmaxime de aliquibus non tangentibus processum, utdicebat ipsa Jolianna. Et tune
erat rumor quod notarii prohibebantur aliqua scribere
ex dictis ipsius Johann.
Super contentis in XV., XVI. et XVII. se refert
processui. Etsimiliter de contentis in XVIII., XIX.,
eidem fiebant,

modi

XX.

et

interrogatoriis et

et

XXI.

DE RHABILITATION.

De

173

contentis in XXII., dicit et deponit

fueriint

rumores

in villa

quod tune
Rothomagensi quod aliqui,

fingentes se armatos de parte rgis Francise, fuerunt

cum

introducti

ea occulte, suadentes sibi

subniitleret Ecclesiee

super

quod

se

non

alioquin assumrent judicium

eam erantque rumores quod propter

;

illam per-

suasionem ipsa poslmodum variavit in facto submissionis.

Et audivit tune

Loyselcur erat de

illis

magister Nicolaus

dici ([uod

seductoribus, qui fingebant se

de partibus rgis Franciae.

esse

De contentis
sam Joliannam
recepit

in casteris articulis, dicit et crdit ipfuisse

bonam

calholicam, et

die obitus corpus Christi

et vidit

scit

quod

eamdem.

Joliannam exeuntem de Castro ad locum supplicii,

plurimum lacrimantem;

eam ducebant plus quam

sex viginti hommes armorum, quorum aliqui portabant lanceas et alii gladios. Unde ipse loquens , motus
compassione, non valuit ire usque ad locum supplicii.
Et crdit quod quidquid fuit actum contra eamdem
Johannam,

fuit in

odium

et

rgis Franciae, et ad ipsius

diiamationem. Et erat communis opinio, quod om-

eosdem in hujusmodi processu acta , erant

quod eidem Joliann fiebat maxima injustitia.
Dicit etiam quod audivit a magislro Petro Minerii (1)
quod sua opinio et opiniones magistrorum Ricardi de
Groucheto et Ptri Pigache non fuerant recept (2),
quia non placebant et quia erant allegationes Decreti.
Nec aliud scit.
nia per

nulla, et

Les manuscrits Musneru.

Elles furent blmes, mais reues, puisqu'elles sont insres au procs,

(2)
t.

I,

PROCS

174

JOHANNES FABRI.

D.

Reverendus in Christo pater

Johannes Fabri

et

dominus, dominus

sacre theologiee professor

ordinis

Fratrum Heremitarum Sancti Augustini episcopus

Dimitriensis, tatis lxx annorum, vel circiter, alias
examinatus et jura tus, ac iterumxn. die maii exami,

natus super contentis in articulis in hujusmodi processu datis.

Et primo, interrogatus quid

contentis in

I., II., III. et

de eadem Johanna

ipse scit

deponere de

IV. articulis: deponit quod

ptre et matre aut parentibus nul-

lam habuerat notitiam nisi a tempore quo ipsa Johanna fuit adducta in villa Rothomagensi ; et quo tem,

pore
fidei

inchoatus processus contra

fuit

per episcopimi Belvacensem

et in

quo processu

mum

et

eam

ipse loquens interfuit

sermonem factum

in

in materia

subinquisitorem;

usque ad

Sancto Audoeno, et

pri-

a post

non fuit. Et, ut sibi videtur, ipsa Johanna erat quasi

xx annorum multum simplex, et prudenter respondens, ita quod per trs septimanas credebat eam inspiratam, licet multum et nimis, videre loquentis,
,

persisteret in suis revelationibus.

Deinde, interrogatus de contentis in V.

culis

dicit et

tionem

deponit quod, secundum suam imagina-

si

eam ex odio quod

multum timebant eam;

Anglici procedebant contra

habebant contra eam, quia

sed

et VI. arti-

judices ex odio vel favore procedebant, nihil

quod processus deducebatur exEt bene scit quod omnes qui intererant hujusmodi processui non erant in plena libertate, quia nullus audebat aliquid dicere, ne esset

scit; licet

tamen

scit

pensis Anglicorum.

DE RHABILITATION.
notatus; quia,

quum

interrogaretur

si

serael dicta

erat in gratia

175

Johanna ab aliquo

et ipse loquens dixis-

quod erat maxima quaestio, et quod ipsa Johanna

non debebat respondcre dict quoestioni ipse episco-

set

pus Belvacensis eidem loquenti dixit

fuisset

si

Melius vobis

ipse scit

deponere de

tacuissetis.

Deinde, interrogatus quid

VIL, VIII. et IX.articulis: dicit et deponit

quod ipsa Johanna erat in carcere in castro Iiothoraagensi sed (pialiter, nescit. Dicit tamen quod multum
contentis in

displicebat aliquibus assistentibus

quod

ipsa

Johanna

non ponebatur in carceribus Ecclesiae; et ipsemet

loquens murmuravit, quia non videbatur sibi bene processum eam dimittendo in

manibus laicorum, et
maxime Anglicorum, attento quod restituta erat in
manibus Ecclesi. Cujus opinionis plures erant; sed
nullus audebat de hoc loqui.
Super X. nescit si fuerit visitata, vel non sed bene
,

quod, quadam vice, quum interrogaretur cur se

vocabat Puellam, et si talis esset, respondit Ego
scit

possum bene dicere quia

dalis, faciatis

que

se

me visitari

promptam ad

talis

sum,

et,

si

non cre-

per mulieres; ofFerebat-

visitationem recipicndum

dum

tamen fieret per mulieres honestas, ut consuetum est.

Super contentis in XL, XII., XIII. et XIV., deponit

quod

fiebant

eidem Johannae multae profundae quae-

de quibus tamen

satis se expediebat. Et aliquando interrogantes interrumpebant interrogatoria

sua, transeundo de uno ad aliud, ad experiendum an
ipsa Johanna mutaret propositum. Multum etiara eam

stiones,

fatigabant longis

quoniam eranl
tantum quod doc-

interrogationibus,

ibidem per duas vel

trs

horas, in

PROCS

176

tores assistentes exinde erant

multum

fatigati

et ali

quando interrogantes ita truncabantsua interrogatoria

quod vix poterat respondere; imo sapientior homo
mundi cum difficultate respondisset.
Et deponit quod est memor quod semel, durante
processu, dum ipsa Johanna examinaretur super suis
apparitionibus, et legeretur sibi aliquis articulus sua-

rum responsionum visum

loquenti quod maie

non responderat; et
tune dixit eidem Johannetae quod adverteret. Quae
dixit notario scribenti et (1) quod legeret iterum; et
,

registratuni erat,

audita lectura

et

quod

dixit notario

fuit
ita

quod contrariumdixerat,

quod non bene scripserat; et fuit correcta illa responsio. Et tune magister Guillelmus Manchon eidem.
Johannae dixit quod de caetero attenderet.
Super contentis in XV., XVI. et XVII., deponit quod
non recorda tur quod ipsa recusavit se submittere Ecclesi
sed eidem pluries audivit dici quod noliet
aliquid dicere aut facere quod esset contra Deum,

et

pro posse.
Item, interrogatus de contentis in XIX.,

XXL,

dicit

quod de contentis

solum quod fuerunt

Scit

dum

opinantibus; sed

etquis eos fecit, nihil

si

in

XX.

eisdem nihil

facti certi articuli

fuerunt bene et

et

scit.

ad mitten-

fideli ter facti,

scit.

Item interrogatus de contentis

in caeteris articulis

summalectis etexpositis dicit et deponit quod,

primo sermone facto in Sancto Audoeno, ut jam dixit,
non fuit in hujusmodi processu usque ad diem ultimae
sententi. Et fuit in sermone facto in Veteri Foro per
sibi in

(1)

Ou

il

manque un membre de phrase ou

cet et est de trop.

,,

DE RHABILITATION.
magistrum Nicolaum Midi

et, ut sibi vkletur, catho-

claraando JJiesus

lice fini vit tlies suos,

tantum lacrimabatur, faciendo

quod non

crdit qiiocl

177

sit

Jhesus

Et

pias Iamentationes

homo habens

cor

duruni

ita

commotus fuisset ad lacrimas;

nam dominus Morinensis et omnes domini assistentes
quin,si fuisset praesens,

llebant prae nimia

pietate.

Et bene recorda tur

ipse

loquens quod in dicto utimo sermone facto in Veteri

Foro

ipsa

Johanna rogavit omnes sacerdotes ibidem

pressentes ut unusquisque

illorum

sibi

daret

missam. Nec ibidem stetitusque ad n'nem, quia

et

unam

recessit,

etiam quia videre non potuisset.

Nec

aliud de contentis in

eisdem articulis sciret

deponere, ut dicebat, super hoc interrogatus.

D.

JOHANNES LEMAIRE.

Dominus Johannes Lemaire , presbyter, curatus

ecclesiae parochialis Sancti Vincentii
aetatis

xlv annorum,

testis afFuturus,

alias, die xix.

Rothomagensis

decembris, tanquam

examinatus, et postmodum, die xn.

maii, recollectus.
Interrogatus quid ipse scit deponere seu attestari

de contentis in

quod

ipsius

I.,

Johanna?

nam tempore quo

gensem

II., III.

et IV.

modicam

adducta

fuit

articulis

habuit

deponit

notitiam

ad villam Rothoma-

ipse loquens erat in universitate Parisiensi

Rothomagensem,
sermo in Sancto
Audoeno per magistrum Guillelmum Evrard , ubi
eamdem Johannam vidit (1).

studens. Etapplicuitillo tune villam

in

tantum quod, die qua

(1)

mots

Pour complter
in

fuit factus

cette phrase, supplez

un verbe

comme

advenit aprs les

tantum quod.

III.

12

PROCS

178

deponit quod
et VI. articulis
Rothomago, illo tempore quod Anglici
per odium et timorem quos habebant de eadem Johanna, faciebant feri processum contra eamdem. Et
dicit quod non dubitat quin in forma et modo pro-

Super contentis inV.

fama erat

in

cessus et sententiarum inde secutarum, justitia fuerit

multum

offensa.

Et

illo

de dominis assistentibus

tune audivit dici quod plures

in processu,

attdiati de hujusmodi processu, et

multum fuerunt

maie contenti de

quod aliqui fuerunt in magno

maxime, ut dicit, defuncti
magister Petrus Morice, Abbas Fiscampnensis ma-

modo procedendi;

periculo vit su

et

et

gister Nicolaus Lojseleur, et plures alii.

Nec

aliud scit de contentis in cceteris articulis.

M. NICOLAUS CAVAL.

Magister Nicolaus Caval

canonicus Rothomagensis,

in

aetatis

legibus licentiatus

Lxxannorum

vel cir-

citer, alias,

die xix. decembris, examinatus, et post-

modum,

xn. maii, recollectus, juratus

die

et

examina-

tus super contentis in articulis in praesenti processu

datis.

Et primo, super contentis in I., II. III. et IV. articulis

deponit quod de eadem Johanna solum^habuit
notitiam a tempore quo fuit adducta in villa Rothomagensi; et eam vidit durante processu, in quo ipse
interfuit per aliquos dies; non tamen manda tus
ut
dicebat.Et eam vidit quadam vice in aula audivitque
eam satis prudenter respondentem; ethabebat multum
bonam memoriam,quia dumeidem aiquid petebatur,
ipsa dicebat Ego alias respondi, et in tali forma
,

DE RHABILITATION.

179

etfaciebat qurere a notario diem in qua responderat,

et ita

to

inveniebatur sicut dicebat

nil

addito vel remo-

de quo mirabatur, attenta ejus juventute.

De

contentis in V. et VI. crdit

magnam

habebant

quod Anglici non

dilcctionem erga eam; sed de judi-

cibus nihil sciret deponere.

De notariis, crdit quod

quocumque metu.

fideliter scripserunt, cessante

De

articulis, deponit solum

quod audivit quod catholice obiit, et quod in fine
dierum suorum invocahat nomen Jhesus quia ut

contentis in caeteris

dicit,

non

fuit

praesens

condemnatioue. iNec aliud

in

scit.

PETRUS CUSQUEL.
Petrus Cusquel, Jaicus, burgensis Rothomagensis,
aetatis

et

lui annorum, vel eocirca, alias receptus, juratus

examinatus, et iterum

die xn. maii, recolleclus

super articulis in prsenti proccssu productis.

Et primo, examinatus super contentis in I., II.,

deponit quod , de nolitia patiis
III. et IV. articulis
matris et parentum ipsius Johanna?, nullam habuit
:

De eadem tamen Johanna habuit aliquam

notitiam ab eodem temporc quo adducta fuit in villa
Rothomagensi; et eam vidit in carceribus; nam ad
notitiam.

instantiamet favoremmagistri Johannis Son, magisti

operum
cerem

castri

Rothomagensis

bina vice inlravit car-

cum ea locutusfuit adveream quod prudenter loqueretur et (juod age-

ipsius Johannae, et

titque

batur de morte sua. Et, ut percepil ipse loquens, erat

ipsa

Johanna quasi

ut crdit

Item

viginti

juris ignara

annorum, bene simplex,

licet

et,

prudenter responderet.

interrogatus super contentis in V., VI., VII.

,,

PROCS

180
et VIII. articulis

contra

rem

eam

deponit quod processus

in materia fidei

aut zelo justitiae

fidei,

fuit factus

non, ut crdit, infavo-

sed ex odio et timor quos

quod
habebant Anglici de eadem Johanna. Et crdit
favoreet
eam
judices et assistentes procedebant contra
fuissent ausi
ad instantiam Anglicorum, et quod non
quum esset
dici,
audivit
eis contradicere nara, ut tune
murmur de resumptione habitus magister Andras
;

Mar^uerie, utsibi videtur, dicitquod heneinquireretur

Johannse
veritas de modo mutationis habitus dict

antequam

ulterius procederetur ; et sibi fuit

dictum

nomine diaboli. Et crausus eidem Johann consilium

per

quemdam quod taceret

dit

quod nullus fuisset

eam defendere seu

in

dare, aut

dirigere.

Item, interrogatus de contenus in IX. articulo dicit

ad villam
et deponit quod ipsa Johanna fuit adducta
:

Rothomagensem

fuit posita in Castro

in carceribus castri

quemdam gradum
cum ea locutus fuit
fuit facta

quam

una gabea

in

Rolhomagensi

quadam camra

sita

versus campos, ubi vidit

bina vice
ferri

ipse loquens vidit

subtus

eam

et

ut jamdixit. Dicit quod

ad detinendum eam directam,

ponderari in

domo

sua; non

tamen vidit eam inclusam inea.

Super conlentis in X. articulo, deponit quod audivit dici quod domina ducissa Bedfordi eamdem Johannam fecerat visitare an esset virgo vel non; et
quod talis fuerat inventa. Et hoc, ut dicit, audivit a
,

pluribus de quibus

Item

non

recolit.

XL, XII.,
nunquam fuit in
quod eam multum fatigabant

interrogatus super contentis in

XIII. et XIV.:

dicit et

deponit quod

processu; sed fama erat

perdiversa interrogatoria, et quod interrogantes

totis

DE RHABILITATION.

181

viribus laborabant ad capiendum eam in verbis, eo

quod secuta fuerat guerram contra Anglicos.
Item, interrogatus super contentis in XV., XVI.
et XVII.: deponit quod audivit dici quod ipsa Johanna
se .submisera t Ecclesiae

domino nostro Papae

et

et

aboie ipsius Johannae, in pleno sermone facto

Audoenum per magistrum Guillelmum
Sanctum
apud
Erard quod ipsa Johanna nihil vellet tenere contra
audivit

iidem catholicam, et,

esset
et

quod

si

quid in dictis aut

factis suis

a fide deviaret, ipsa volebat a se repellere

clericorum judicio stare.

Item, interrogatus de contentis

XX.

et

XXI.,

in

XVIII., XIX.,

nihil scit.

Item, de contentis in XXII. , deponit quod audivit

dici

ab aliquibus de quibus non

recolit,

quod magister

Nicolaus Loyseleur fngebat se esse sanctam Kathari-

nam,

et

eamdem Johannam

inducebat ad dicendum

quod volebat.
Item, super contentis in XXIII.,

XXVI., XXVII.

XXIV., XXV.,

XXVIII. interrogatus et examinatus scit solum quod fuit facta certa prdicatio in
Sancto Audoeno per magistrum Guillelmum Erard, in
quo interfuit ipse loquens ; sed de actis et factis ibidem
et

nihil scit

Item

nisi ut

supra deposuit.

interrogatus de contentis in cteris articu-

maxime XXIX., XXX., XXXI., XXXII. et

XXXIII. dicit et deponit quod bene scit quod fuit
lis, et

una prdicatio in Veteri Foro, et quod ipsa Johanna fuit ibidem combusta sed ipse noluit interesse,
quia cor suum non potuisset pati aut tolerare, prae
pietate dicte Johannae quia communis fama erat et

facta

quasi totus populus

murmnrabat

quia eidem Johanna-

PROCS

182

magna

fiebat

injuria et injustitia

divit a magistro

nam,

ut dicit, au-

Johanne Tressart, secretario

rgis

Angliae, redeunte de loco supplicii dictae Johannae,

qui moestus

dolens referebat

et

lamenlabiliter

et

plangebat ea quce fuerant facta de dicta Johanna et

Nos
dicens in effectu
sumus omnes perditi, quia una sancta persona fuit
combusta
et quod credebat animam ejus esse in
manu Dei quia, ut dicebat, quum esset in medio

quae viderat in dicto loco

flamme semper acclamabat nomen Jhesus.

,

Dicit ulterius

quod post mortem

ipsius

Johannae

Anglici fecerunt recolligi cineres et projicere in Se-

quanam, quia timebant ne evaderet

crederent eam evasisse. INec aliud scit.

et

quod

aliqui

M. ANDREAS MARGUERIE.

Venerabilis et circumspectus vir, magister Andras

Marguerie,

archidiaconus Parvi Caleli

Rothomagensi

licentiatus

in

lxxvi annorum, vel eocirca,

utroque jure, tatis

ut testis affuturus,

alias,

die xix. mensis decembris, interrogatus, et

dum

ecclesia

in

postmo-

super articulis in hujusmodi processu datis, die

xn. maii

examinatus.

Et primo interrogatus quid

contenus

in

I.

II.

III. et

ipse scit

deponere de

IV. articulis dictorum ar-

ticulorum deponit quod de eadem Johanna solum ha:

buit notitiam in principio processus deducti contra

multum

eam

suis

responsionibus. Et non fuit multotiens in hujus-

et erat

ut dicit

juvenis, licet

cauta in

modi processu.
Item, de contentis
audivil, ipsa

Johanna

in

V.

et VI.

deponit, quod ut

fuit capta infra

metas episcopa-

DE RHABILITATION.
tus Belvacensis, juxta

Compendium,

ad civitatem Rothomagensem

Rothomagensi

quo

in

183

adducta

el fuit

et detrusa

in

Castro

deductus hujusmodi pro-

fuit

episcopum Belvacensem

cessus in materia fidei per

et

subinquisitorem, ad procuralionem Anglicorum. Et

dicit

quod plures de

redarguti

quia non

tionem Anglicorum
aliqnis propter

hoc

assistenlibus in processu fuerunt

ita

plene loquebantur ad inten-

sicut volebant;

in periculo

quod

sed nescit

mortis fuerit,

licet

au-

quod magister Nicolaus de llouppeville

noluit dare suam opinionem. Et dicit quod aliqui An-

diverit dici

glici

viri

prooedebant contra eam ex odio

sed notabiles

procedcbant bono animo.

Super VII.

et VIII. nihil scit.

Super IX.

deponit quod erat in carcere castri

thomagensis

eam ibidem

et

vidit

quod

crdit

et

Ro-

custodiebatur per Anglicos, quia Anglici habebant

custodiam castri

semper visum

nendo
fuit

manibus

in

ria fidei

in

fuit

et

quo

erat incarcerata

loquenti maie processum

laicalibus

maxime

post

hoc

et in

eam

durante processu

te-

mate-

in

primam sententiam quando

,

condemnata ad carceres perpetuos.

Item, interrogatus de contentis

in

X.

articulo

de-

ponit quod crdit quod fuerit visitata an esset virgo

vel

non; sed

lamen quod

in

durante processu

Super contentis XI.

nihil scil

quia non

Super contentis
audivit

non auderet aflirmare

veritate

XII.

multum
in XVI.

abeadem Johanna,

[quae]

XIV.

et

XV.

processu.
,

deponit quod

quum

interrogaretur

XVII.

an \cllet se submi Itre Ecclesi

scit

reputabatur virgo.

XIII.

fait in

et

respondit quod de

quibusdam non crederet nec praelato suo, nec Pap,

PROCS

184

nec cuicumque, quia hoc habebat

de causis quare processum

est

Deo. Et

contra

eam ad

fuit

una

revoca-

tionem.

Super contentis
et

XXII.

in

XVIII.

XIX.

XX.

Item, interrogatus de contentis in XXIII.,

et

XXV.

XXI.

nihil scit.

articulis

deponit quod ipse

XXIV.

fuit praesens in

prima prdicatione. Etbenerecordatur quod, durante

abjuratione, qua fiebat abjuratio, quidam cappellanus
Cardinalis Angli praesens in prima prdicatione dixit
episcopoBelvacensiquodnimisfavebateidemJohann.

Et tune

dominus Belvacensis respondit quod men-

ipse

tiebatur

quia, ut dicebat, non vellet in

tali

causa

alicui favere; et tune fuit cappellanus hujusmodi a

Cardinali Anglico reprehensus

eidem dicendo quod

taceret.

Item, de contentis in XXVI., deponit quod, die

quadam, postquam fuerunt nova quod

habitum virilem resumpserat
trum;
set

et

ipsa

Johanna

ipse loquens ivit ad cas-

inquirendo qualiter et quomodo resumpsis-

habitum virilem, Anglici ex hoc indignati fecerunt

magnum tumultum,
quens

adeo

et multi alii qui de

accesserant

et in

tantum quod

hujusmodi causa ad castrum

fuerunt compulsi

ipse lo-

festinanter

redire

propter periculum corporis.

De contentis in XXVII. et XXVIII. nihil scit.

De contentis in XXIX., XXX. XXXI. XXXII.
et XXXIII.
dicit et deponit quod ipse fuit in ultima
,

prdicatione; non tamen

ti, quia

flebant,

fuit in

exsecutione senten-

pr pietate recessit. Scit tamen quod plures

et maxime dominus episcopus Morinensis

tune cancellarius.

DE RHABILITATION.
De ejusdem Johannae devotione
scit, quia

bata,

cy?

non

fuit praesens;

dicebat

quia

eliam

Dicit

prout

fuerunt

nihil

sed satis apparebat tur-

mourrajr-je

videtur, quod, ex or-

sibi

mortem

congregati

ciueres

Sequanam. Nec aliud

morte

in

Rouen, Rouen,

dinatione Gardinalis Angliee post

hann

185

et

ipsius Jo-

projecti

in

scit.

MAUGERIUS LEPARMENTIER.

Honestus vir Maugerius Leparmentier } clericus non

conjugatus

magensis,

apparitor curi archiepiscopalis Rotho-

aetatis lvi

annorum

minatus et, die xn. maii

vel circiter, alias exa-

super articulis recollectus

et interrogatus.

Et primo super I., II., III. et IV. articulis, deponit

quod eamdem Johannam novit a tempore quo fuit
adducta ad villam Rothomagensem et eam vidit in
,

quo loco fuerunt mandati ipse

ad ponendum eamdem Johan-

Castro Rothomagensi, in

loquens et suus socius

nam in torturis. Et fuit

Qu multum prudenter
bebat

ita

quod

tune aliqualiter interrogata.

in suis

assistentes

responsionibus se ha-

mirabantur.

Tandem

ipse

loquens et suus socius recesserunt, nec ad ejus perso-

nam

attenta ver un t.

De

contentis in V. et VI., deponit

contra

eamdem Johannam

Anglicorum

et

fuit

quod processus

deductus ad instantiam

per episcopum Belvacensem

et, ut

dicebalur, quod fuerat capta in territorio Belvacensi.

Dicit

tamen quod

ipse episcopus erat

multum

affecta-

partem Anglicorum. Dicit insuper quod quidam

fratres ordinis Prdicatorum habuerunt multa agere
tus ad

eo quod eidem Johannae consulebant quod se submit-

PROCS

186

teret Ecclesiae
prout hoc a pluribus audivit; et erat
vox communis quod omnia quae febant contra eani,

dem Johannam, fuerunt sibi

cise et partis quam tenebat
fiebat magna injuria.
,

De

odium

quod

contentis in Vil., VIII. et IX.

erat in castro

mandatus

fuit

illata in

et

turis, licet

in grossa turri

et ibi

solum quod

scit

eam

vidit

ut praedixit, ad ponenduin

non

rgis Fran-

eidein Johannetae

quando

eam

in tor-

fuerit posita.

Interrogatus insuper de contentis in XXIII. usque

ad XXXIII.
nere

doeno
ibi

aliis

omissis, de quibus nihil scit depo-

super hoc interrogatus

prsens

teri

in

deponit quod ipse

fuit

facta in Sancto Auultima prdicatione facta in Ve-

prima praedicatione

et similiter in

Foro, die qua ipsa Johanna combusta

parata iigna ad

est; et

erant

eam comburendum, antequam pr-

antequam sententia prolerretur. Et

illico sententia lata per episcopum , sine quocumque
intervallo fuit ducta ad ignem nec percepit quod aliqua sententia per judicem laicum fuerit lata; imo fuit
illico ducta ad iguem; applicata in quo ign clamavit

dicatio finiretur et

plus

quam

flatu

clamavit

maxime in ultimo
magna voce Jhesus ! adeo quod ab omnibus adstantibus potuit audiri. Et dicit quod quasi
sex vicibus Jhesus! et

ornnes flebant prae pietate. Dicit etiam quod audivit

dici

quod cineres

post ejus combustionem

recollecti et projecti in

Nec

fuerunt

Sequanam.

aliud scit de contentis in eisdem arliculis.

LAURENTIUS GUESDOX.

Honestus virLaurentius Guesdon, burgensis Rotho-

DE RHABILITATION.
magensis
galus,

advocatus

et

tlie xil.

(juotl

clericus eonju-

in

I.

II.,

et IV. articulis,

III.

eamdem Johamiani solum

pore quo adducta

fuit in villa

Rotliomagense,

ipse ivit

eamdem prima

et

vidit,

quousque

novit a tem-

Rothomagensi

eam videre,

multi affectabant

Nec eam post

in curia laicali

maii examinatus.

Super contentis
deponit

187

vice

et quia

ad castrum

ibidem

fuit praedicata in

vidit.

Sancto

Audoeno.

quo zelo
judicantes in processu processerunt sed crdit quod
quod tasi ipsa Johanna fuisset de parte Anglicorum
liter non fuisset processum contra eam.
De aliis articulis usque ad XXIII. articulum solum
scit quod erat in carceribus castri Rothomagensis, non

De

contentis in V. et VI. articulis

uescit

in

carceribus

eommunibus;

sed qualiter aut

quomodo

nescit.

Deinde, interrogalus quid

scit ipse

deponere de

XXIV., XXV., XXVI., XXVII.

deponit, ut jam dixit quod ipse
fuit in prima praedicatione facta in Sancto Audoeno;
post quam praedicationem bene scit loquens quod alicontentis in XXIII.,
et

XXVIII.

dicit et

qua eidem Johannae praecipiebautur quae recusabat

facere; sed quid erat, nescit.

Item, interrogatus super contentis in XXIX., XXX.,

XXXI.
in

XXXII.

XXXIII. deponit quod ipse fuit,

ultima praedicatione facta in Veteri Foro Rolhoma-

gensi
erat

et ibi erat

et

cum

locum tenens

tenlia

per

saeculari.

quam

baillivo

quia tune ipse ioquens

baillivi; et fuit lala

ipsa

qudam

Johanna relinquebatur

Post cujus sententi prolationera,

sine intervallo, ipsa posita in

manibus

baillivi

sen-

justilia?
illico et

tortor,

188

PROCS

sine plure, et absque eo

quod per baillivum aut loquen-

tem, ad quos spectabat ferre sententiam, aliqua

retur sententia

accepit

eamdem Johannam

duxit ad locum ubi erant jam ligna parata

fuit.

et

et

fer-

eam

combusta

Et

post

sibi videbatur non bene processum, quia paulo

quidam malefactor, vocatus Georgius Folenfant,

modo

fuit pari

redditus per justitiam ecclesiasticam

justitiae saeculari

tiam

fuit ipse

dem per
repente

Et

per sententiam; post

quam

Georgius ductus la cohue

(1

senten,

et ibi-

justitiam saecularem condemnatus, nec

ita

ductus ad supplicium.

fuit

quod ipsa Johanna cathoexclamando nomen Domini Jhesus et erat maxima pietas; et quasi omnes
prsentes movebantur ad lacrimas. Deponit etiam
quod, post ipsius Johannae obitum, cineres qui remanserunt , fuerunt per tortorem recollecti et in
Sequanam projecti. Nec aliud scit de contentis in eiscrdit ipse loquens

quando

lice obierit,

obiit

dem

eisdem dbite interrogatus.

articulis, super

JOHANNES RIQUIER.

D.

Venerabilis vir, dominus Johannes Riquir, presbyter, cappellanus in ecclesia Rothomagensi,et curatus
ecclesiae parochialis

de Heudicuria (2), dicesis Ro-

thomagensis, tatis xlvii (3) annorum, vel eocirca

productus, juratus et examinatus.

testis citatus

Super contentis
et

in I., II., III. et

IV. articulis, dicit

deponit, ejus medio juramento, se scire ea quae

(1) C'est--dire l'auditoire

(2) Heudicourt, auj. dp.

(3) Manuscrits

du

bailliage.

de l'Eure, prs des Andelys.

ND. quadraginta

tex.

DE RHABILITATION.
sequuntur
vidit in

quod eamtlem Johannam primo

videlicet

189

prdicatioue facta in Sancto Audoeno,

et alia

vice in preedicatione facta inVeleri Foro; et eratjuvenis

quasi xx

annorum,

vel eocirca. Et,

catholica et fidelis, quia in fine

ut crdit, erat

dierum

habere

petiit

sacramentum Eucharistiae , quod habuit.

]Nec aliam

notitiam de ea habuit ipse loquens.

De

V., VI.,

contentis in

quod verum

dicit

est

quod

MI.

ipsa

VIII.

et

Johanna

ad hanc civitatera Rothomagensem

fuit

adducta

eam

contra

et

articulis,

Et erat tune

ipse

loquens chorarius ecclesi Rothomagensis, et

ali-

processus agitatus in materia

fidei.

quando a dominis ecclesi audiebat loqui de hujusmodi processu; et inter caetera audivit dici a magistro
Petro Morice et Nicolao Lojseleur, et aliis de quibus
non recordatur, quod ipsi Anglici tantum timebant
eam quod non audebant, ipsa vivente, ponere obsi-

dionem ante villam de Locoveris, quousque esset

mortua, et quod necessarium erat eis complacere ;
quod

feret

occasio mortis

quidquid factum fuit,

nem

et

eam

celeriter processus contra

adinveniretur

id

actum

su.

Et

exstitit

et

crdit

quod
quod

ad intercessio-

expensas Anglicorum. Et fama tune erat quod

multi qui assistebant hujusmodi processui

abstinuissent

et

quod plus timor quam

libenter

alias

hujus-

modi processui aderant.

Super contentis in IX. articulo, deponit quod eam
non vidit in carcere, quia dicebatur quod nullus audebat

ei

loqui. Scit

tamen quod erat

ut audivit, erat ferra ta et

De
De

contentis

inX.

eam

in

castro,

et,

custodiebant Anglici.

nihil scit.

contentis in XI., XII., XIII. et

XIV.

articulis,

PROCS

190
dicit et

tum

non fuit

deponit quod

sed fama erat

quod

in deductione processus

Johanna interrogabatur raul-

ipsa

ditficilibus quaestionibus

bat respondere, petebat

et

quod quando time,

dilationem.

Dicit ullerius

quod processus secundum voluntatem Anglicorum

fuit, et multum proixus; et audivit ab aliquibus quod
Anglici erant maie conteuti quod erat ita prolixus, et
increpabantaliquosquare

etiamquod tune audivit

citius

dici

denter respondebat quod,

si

nonperficiebant. Dicit

quod

ipsa

Johanna itapru-

unus de doctoribusqui eam

interrogabant respondisset, non melius respondisset.

De

XV.

et XVI. articulis, dicit quod

quod ipsa Johanna dixit quod
dicere aut affirmare quod esseteontra fidem

contentis in

audivit dici ab aliquibus

nihil vellet

catholicam.

Super contentis

XXI.
De

et

XXII.

prsens

fuit

Sancto Audoeno,

quum

deponere.

XXIV.

contentis vero in XXIII.,

deponit quod
in

XVII., XVIII., XIX., XX.,

in

nihil sciret

in

in

et

XXV.

prima proadicatione

qua jnter

caetera audivit

facta

quod

magister Guillelmus Erart, prdicator, diceret

aliqua sinistra

non recordatur,
Franci

de rege Franciae de quibus proprie

ipsa

excusando regem

dixit

Noite loqui de rege

catholicus; sed

Item

Johanna

quia

loquamini de me.

est

bonus

interrogatus de contentis in casteris articulis,

deponit, ejusmedio juramento, quod ipse fuit praesens

in

proedicatione facta in Veteri

Foro

die

obitus

Johann, quam crdit tune catholice decessisse,

quod fuit derelicta a viris ecclesiasticis, et statim vidit quod clientes et Anglici armati
eam ceperunt et directe ad locum supplicii eam duxe-

ipsius

ut jam dixit. Et scit

DE RHABILITATION.

191

nec vidit quod aliqua sententia fuerit

runt,

lata

judice saeculari.

quod magister Petrus Maude mane, antequam ad prdica-Veteri Foro duceretur

cui ipsa

Dicit etiam et deponit

eam

ricii

visitavit

tionem factam

Johanna

de sero

Nonne

Magister Petre

Et

ipse

habetis vos

quod

dixit

diso

dixit

in

nbi ego ero hodie

magister Petrus

bonam spem

in

Domino

quod, Deo favente,

sic, et

respondit
?

esset in

Qu

Para-

qu audivit a magislro Petro prdicto. Dicit

quoddum ipsa Johanna vidit apponere ignem in
ipsa incepit clamare voce magna Jhesus! et

et

etiam
lignis

semper, quousque

fuit in

dum

fuerit

mortua

exitu, clamavit Jhesus

Et

quia Anglici dubilabant ne dice-

quod modicum
ut adstantes possent eam videre
retrocederet ignem
mortuam ne diceretur quod evasisset (1).
Dicit etiam quod magister Johannes Ad-Ensem,
retur

quod

evasisset, dixerunt tortori

,

qui erat tune temporis canonicus Rothomagensis, erat

juxta loquentem; cui audivit dici talia verba

biliter

lacrimando

Utinam anima mea

mira-

esset in loco

quo credo animam istius mulieris!

Nec aliud scit de contenus in eisdem articulis.

in

JOHANNES MOREAU.

Rothomagensi, tatis

commorans in \illa
testis citatus,
lu annorum

productus, juratus et

examinatus die x. mensis maii

Honestusvir Johannes Mort au

super contentis in articulis in hac causa traditis.

Et primo, super contentis in

culis, dicit et

(1)

Ces

I., II., III. et

deponit quod ipse loquens

trois dernires lignes sont

omises dans

le

est

IV. arti-

oriundus

manuscrit 5970.

PROCS

192

Motam en Bassignj qu non mulde Dompremy de quo oriunda fuit

Johanna. Non tamen de ipsa Johanna aut ejus

de Vivilla prope

tum
ipsa

distat a loco

quod temJohanna erat versus regem Franciae,

parentibus habuit notitiam

pore quo ipsa

applicuerunt

Saussart

et

sed veritas est

Rothomagensem Nicolaus
Chando
Johannes
, mercatores
chaudead

villam

ronniers, quibus audivit dici et referri

ipsius

Johannae

modum recessus

partibus Lotharingiae. Et dicebant

ipsa Johanna ivit apud Valliscolorem ad JohanBaudHcoiwt, eidem intiraandoquod oportebat

de
nem

quod

quod eam duceret versus regem aut faceret eam duci

in tantum quod ipse fuit contentus eam facere duci
apud regem, qui tune erat Chinon. Et quum ibidem
accessisset, sibi fuit dictum, quum regem nunquam
cognovisset, de alio quod erat rex; qu dixit quod
non erat. Et tandem examinata per clericos et doctores,
locuta fuit rgi. Nec aliam habuit notitiam de eadem
;

Johanna quousque eam

nibus contra

doeno,

eam

factis,

et alia in Veteri

Super contenus

in

V.

vidit

una videlicet in Sancto AuForoRothomagensi.

et VI.,

pore quo ipsa Johanna erat in

quod

duabus prdicatio-

in

liebat processus contra

solum

villa

scit

quod, tem-

Rothomagensi,

eam, quidam

et

notabilis

homo

de partibus Lotharingiae venit ad villam Rothomagensem \ cura quo ipse loquens habuit notitiam , eo

quod

erat de partibus; et

de partibus Lotharingiae

eidem
et

dixit

quod

civitatem

Rothomagensem, quia

specialiter

ad faciendum informationes

ipsius Johannae, et quid dicebat

cerat, et eas attulerat

quod veniebat

accesserat ad hanc
fuerat

commissus

in loco originis

fama de ea

quas

fe-

domino episcopo Belvacensi,

DE RHABILITATION.

193

credens haberesatisfactionemde labore et expensis; et

ipse episcopus

malus homo
quenti ipse
solvi

injunctum. Et de hoc conquerebatur lo-

fuera t

sibi

eidem dixerat quod erat proditor et.

quod non fecerat debitum in eo quod

et

homo,

qui

de suo salario,

ut dicebat,

quia

non poterat per-

informationes non

istee

videbantur dicto episcopo utiles; eidcm loquenti di-

ceudo quod per dictas informationes

in

eadem Johanna quin

propria,

vellet

licet fecisset ipsas

nihil invenerat

invenire

in

sorore

informationes in quinque

velsex parochias propinquasdictre villas de Dompremy,

et

etiam in eadem

villa.

Dicebat etiam ipse

homo quod

multum devota
frequentabat imam parvam cappellam

invenerat quod ipsa Johanna erat

quod

saepe

et
in

qua consueverat portare serta imagini beatae Marie

quodque aliquando custodiebat
ibidem exsistenti
,*

animalia patris sui.

Super contentis
Item, de

tempore quo
esset virgo

in

VIL,

contentis in

VIII. et IX. nihil scit.

X.

articulo, audivit dici,

quod fuerat visitata an

quod fuerat inventa incor-

fiebat processus,
vel

non,

et

rupta

Item, interrogatus

et

examinatus quid ipse

scit

XL, XIL,

XIII.

deponere seuattestari de contentis

et

XIV.

in

deponit quod solum audivit dici quod saepe

deprecabatur

eam quod solum haberet

duobus tantum et quod eam mul-

interroganles

respondere uni vel

tum turbabant de tantis interrogalionibus

sic

insimul

factis.

De

contentis in

oraissis,

XXIIL, XXIV.

quia de eisdem nihil scit

juramento, quod ipse

111.

luit

et
:

XXV.

aliis

deponit, medio

praesens in Sancto

Audoeno,
1

PROCS

194
in

prdicatione de eadera Johanna facta

dicatione

in

qua pr-

ipse qui prdicabat dicebat eidem Johannae

multa opprobria, eidera dicendo quod fecerat contra

quod contra Deum et fidem caplura quoque erraverat in fide, et

regiam majestatem
tholicam fecerat;

quod, nisiamodoa talibus praecaveret,essetcombusta.

quod

ipsa Johanna respondit

habitum
virilem eo quod
praedicatori quod acceperat
habebat interesse cum hominibus armatis, cum quibus

Et

inter alia audivit

erat sibi tutius et convenientius conversari in habitu

quam

virili

rat,

bene

muliebri, et quod ea

qu

faciebat et fece-

fecerat. Vidit etiam ipse loquens, ut dicit,

Johann legebatur quaedam schedula

continebatur nescit; recordatur
eadem
sed quid
tamen quod dicebatur quod commiserat crimen ls
majestatis, et quod seduxerat populum. Et scit quod

quod

eidera

in

post prsedicationem

fuit

quid poslmodum actum

reducta ad castrum; sed

est, nescit,

usque ad diem

quofuit combusta.

De
quod

contentis
ipse fuit in

obiit ipsa

dam

de cujus

in

ultiraa

Johanna. Et

nom

quod

caeteris

articulis,

praedicatione,

Ecclesia de ctero

deponit

et in die

fuit facta praedicatio

qua

per quera-

ne non recordatur; et ipseprasdi-

Johanna maie fecerat,

fuerat semel indultum suum peccatum,

cator dicebat
sibi

autem

ipsa

non poterat

sibi

prodesse.

et

quod
quod

Et

vidit

et

quod post pradicationem , fuit tradita cuidam clienti,

et ibidem cliens tradidit eam tortori, absque et cessante
eo quod aliqua fuerit sententia prolata per baillivum;
et fuit ducta ad ignem, in quo ign audivit quod petivit
aquam benedictam. Et clamabat Jhesus alta voce.
Petiit etiam crucem. Audivit etiam dici quod eadem

DE RHABILITATION.

195

die seu in hesterna die, receperat corpus Christi.

Nec

aliud scit.

NICOLADS TAQl'EL.

D.

Venerabilis

vir

dominus Petrus

Tasquel

(1)

presbyler, curatus ecclesiae parochialis de Bacqueville-

Ic-Marlel , notarhis imperialisac curiae Rothomagensis,

annorum

jura tus, setatis lviii

causa produclus

receptus

vel eocirca

juratus et

testis in

hac

examinalus

Domini mcccclvi.
Et primo, intcrrogatus super contenlis in 1., IL,
II . et IV. arliculis
deponit quod ipse habuit notitiam
de eadem Johanna durante processu contra eam in

die xi. raensis maii, anni prdicti

materia

fidei agilato,

non

notarius, licet

ejus subscriptionem;

procedebatur

processum
incepit

nec

magna

in

fuit

quia fuit in

durante tempore quo

fuit

aula

sed tempore solum

in carceribus;

interesse

eodem processu alter

fuerit in principio, ut constat per

eidem

et,

processui

ut sibi
die

quo

videtur,

xiv.

mensis

anno Domini mccccxxx, prout constat per

commissionem suam, ad quam se refert. Et ab illo
tempore usque in finem processus , fuit praesens ut nomartii

tarius in interrogationibus et responsionibus ipsius Jo-

hannae

licet

non

duobus notariis,

scriberet

videlicet

sed audiebat,

referebat, qui scribebant, et

et aliis

Manchon,
maxime Manchon.

Bosguillaumc

et

Et ostenso sibi processu suo signo manuali signato,

signum suum agnovit; et fatetur librum ipsum signasse,
et certificationem ddisse

de his in quibus interfuerat.

Confitetur etiam et recognoscit alia signa de

et

Bosguillaume. Et

(1)

dicit

Manchon

quod hujusmodi processus

AppelconstammentA'jco/aHsdansles actes des deux

vol. prcdents, 99. v

PROCS

190
fuit

redaclus in forma in qua

morlem

spatium post

est,

magnum

per

temporis

Johannae; sed quo lem-

ipsius

Et habuit ipse loquens pro pnis et

decem francos, iicet sibi dictum fuerit
quod haberet viginti et fuerunt sibi traditi 11 decem
franci per manus cujusdam Benedicite (1); sed unde
pore

iiescit.

laboribus suis

venerunt pecuni nescit.

Item, interrogatus de contentis
usque ad

XX.

quantum

tangit processum

articulum

in caeteris articulis

deponit quod de
,

notarius, se refert processui.

mentio:

tangit

articulos

illis, in

de tempore quo

et

De

fuit

nihil scit.

aliis

Item, interrogatus de contentis

quantum

in

XX.

et

XXI.

de quibus in eisdem

fit

deponit, ejus medio juramento, quod

dicit et

tune audivit loqui inter notarios quod debebant

certi articuli; sed quis eos fecit nihil scit.

Et

scit

fieri

quod

si fuerint signati vel non,

quod eos non signavit; nec

fuerunt missi Parisius; sed

non recorda tur;

habet

et crdit

memoriam quod un qua m

processum

aliquid signa verit nisi

et sententiam.

Insuper interrogatus numquid

extractis et per judices visis, fuit

corrigerentur

dicit et

hujusmodi

articulis

appunctuatum quod

deponit quod non recordatur.

Et ostensa sibi quadam notula de die iv. mensis

anni Domini mccccxxxi, qua cavetur quod articuli in forma in qua fuerunt missi debebant corrigi,

aprilis,

dorso appositae correctiones

et in

fatetur

eamdem

notam scriplam esse manu magistri Guillelmi Manchon et crdit quod fuit pressens. Crdit lamen quod
,

nulla facta fuit correctio, licet

(1) C'est--dire

de Jean d'Kstivet.

ita

fuerit

appunctua-

DE REHABILITATION.

Uim

ut

constat;

sibi

contingil aut per (jnem

quia

197

quomodo hoc

ulterius

temnon habet memoriam.

De contentis in omnibus sequentibus articulis in
summa sibi lectis dicit et deponit quod ipse fuit praesens in Sancto Audoeno quando facla fuit prima pra>
dicatio; sed non fuit cum aliis nolariis in aml)one.
Erat tamen satis prope, et in loco ubi poterat audire
quae fiebant et dicebantur; et bene recordatur quod
viditeamdem Johannam, quando schedula abjuratioiiis
fuit sibi lecta
et sibi legit eam dominus Johannes
poris

stetit, attenta longitate

Wassieuj

et erat quasi

Et dicebat
illa

ipsa

Johanna post dictum Massieu. Et erat

abjurationis

Iittera

sex linearum gross litterae.

in

gailico

incipiens

Je

etc. Et post hujusmodi abjurationem, fuit

comlemnata ad carceres perpetuos, et ducta in cas-

.h'Iuinne

_,

trum. Et

quod poslmodum mandatus

dicit

terrogandura eam

fuit

ad in-

ut dicebatur; sed supervenit ali-

quis tumultus, nec scit ipse loquens quid inde actum

tamen quod postmodum

fuerit. Scit

fuit facta alia (1)

prdicatio, et die obitus ipsius Johannae; et de

illius diei
illa

Johanna recepit corpus

ipsa

Ghristi.

mane
Et

in

praedicatione ipse loquens fuit prsens usque in

finem praedicationis

Johanna
eessit

fuit

loquens

Nec

qua praedicatione peracta

elicta justitiae sculari.

nec ulterius

Quo

facto

ipsa

re-

interfuit.

aliud scit, super hoc dbite interrogatus.

HUSSON LE3IAISTRE.
Iloueslus

vir

Hussonis Lemaistre f laicus, opei

chauderonnier, commoians

Manuscrit

>""<

aliqua

in

villa

Rolhomagensi

i.s

PROCS

198

tatis l

amiorum,

de Viville

vel eocirca, oriundus

subtus

Motam de Bassigny,

remy

tribus leucis; productus, receptus, jura tus et

distante a villa

de Domp-

examinatus per prfatos dominos judices et comniissarios, die xi. mensis maii.

Et primo interrogatus super contentis

III.

et IV.

articulis

L, IL,

in

articulorum in hac causa pro-

omnibus omissis, quia de ipsis

ejus medio juramento
ptre et matre ipsius
notitiam
de
quod bene habuit
Johannae qui erant bonae et simplces person , catholice viventes ; quia, ut jam dixit, est oriundus
de Vivilla , distante tribus leucis a villa de Dompremj, unde ipsa Johanna erat oriunda, et in qua pater
et mater ipsius morabantur. Non tamen vidit eamdem

ductorum,
nihil scit

caeteris

dicit et

deponit

Johannam

nec de eadem habuit notitiam

venit Remis, in coronatione rgis

in

qua

nisi

dum

villa ipse

loquens tune morabatur; et ibidem erant pater ipsius

Johannae,

bant

et

dominus Petrus,

magnam

familiaritatem

ejus frater, qui

cum

sua, quia erant compatriot, et vocabant

suam

(f

habe-

loquente et uxore

uxorem

vicinam.

Dicit etiam

quod

erat in partibus

quo

unde

est

oriundus

Johanna ivit ad Valliscolorem versus dominum Robertum de Baudricourt,

loquens, tempore

ut

illo

ipsa

eam conduceret aut conduci

Franciae; et dGebatur

quod

illo

faceret erga

regem

tune quod erat gratia Dei

Johanna ducebatur spiritu Dei.

Dicit etiam quod ipsa Johanna requisivit eidem
domino Roberto ut sibi traderet gentes ad conducenet

ipsa

dum eam

erga

dominum Dalphinum, prout

divit referri; eratque ipsa

Johanna

in

tune au-

partibus repu-

DE RHABILITATION.
tala

bona

199

houesta juvenis, et quod

et

moram

alias

quadam proba muliere, \ocata la

Housse commorante apucl j\ovum Castrum, et quod
traxerat

cura

_,

libenter et spissime conlilebatur et recipiebat cor-

pus Ghristi. Et audivit

dici

quod, tempore quo

ipsa

Johanna ducebatur de Yalliscolore apud regem, qui-

dam dearraatis

qui

de parte adversa;

eam conducebant, fingebant

et quum illi qui erant cumea

rent velle igere, eisdeni dicebat

se esse

finge-

Nolitefugere

en

nom D; non facient nobis malum. Et, ut dicebatur, quum applicuit versus regem, cognovit eum
licet eum perantea non vidisset. Et tandem adduxit
k

regem Remis

impedimenlo

sine

eamdem Johannam

vidit;

et

de

venit apud Corbigniacum (1),

ubi

Remensi rex

villa

et

loquens

ipse

postmodum apud

quod fuit redditum rgi et ibiquod Anglici veniebant ad pugnandum contra regem; ipsa tamen Johanna dixit gentibus rgis quod non timerent, et quod Anglici non
venirent. Nec aliud scit super his dbite interrogatus.
Castrum-Theodorici

dem

venit fama

PETRUS DARON.

Honorabilis vir Petrus Daron, locum tenens

Rothomagensis,

testis

etexamiuatus per

dominum

productus, receplus
inquisitorem

nolariorum hujusmodi causas,

rum judicum die

bat, lx annorum

xiii.

juratus

in praesentia

de mandato alio-

mensis maii;

aetalis,

ut dice-

vel eocirca.

Et primo, interrogatus quid

seu attestari de contentis in

(1)

et

baillivi

ipse scit

I., II., III. et

deponere

IV. articulis

Prieur dpendant de Saint-Rcnii de Reims o les rois allaient aprs

sacre pour gurir les cioucllcs.

li'nr

PROCS

200
dicit et

deponit, ejus medio juramento, quod soium

de eadem Johanna habuit notitiam

adducta

fuit

in villa

tempore quo

Rotliomagensi; et ipse loquens

erat tune procura tor villse Rothomagensis; qui

dam

curiositate

multum

af'ectabat

qua-

eamdem Johannam
eam videndum.

quaerens mdia propitia ad

videre,

Et invenit Petrum Manuel, advocatum rgis Angli,

qui similiter multum affectabat eam vider, etiverunt
insimul

eam visum; quam invenerunt

quadam

turri

ferratam in compedibus,

grosso ligno per pedes

in Castro, in

cum quodam

habebat plures custodes

et

Anglicos. Et eidem Johannlocutus est ipse

in ipsius loquentis prsentia,

Manuel

dicendo eidem Johannae

jocose quod ibidem non venisset, nisi fuisset adducta

et

eam

interrogavit

si

bene sciebat ante

ejus

captionem

quod deberet capi. Qu respondit quod bene dubitabat. Et quum ulterius sibi diceretur qnare
quum
,

non custodiebat se illa

die qua fuit capta
respondit quod non sciebat diem
neque horam quibus debebat capi, nec quando illud
contingeret. Nec aliud cum eadem locuti fuerunt.
Dicit etiam quod alia vice eam vidit, duranteprocessu
qui fiebat contra eam, quando ducebatur de carcere
ad magnam aulam castri.

dubitaret de sua captione, cur

:

De
nisi

quia

contentis in V., VI., VII. et VIII. nihil scit,

solum quod
interesse

aliqui fuerunt notati per

noluerunt

hujusraodi

Anglicos,

processui, et

maxime magister Nicolaus de Houppeville.

De contentis in IX. nihil scit, nisi, ut supra deposuit, quod vidit eam in carcere, in quadam turri
aligatam cum quadam grossa pecia ligni per pedes.
De contentis in X., XL, XII., XIII. et XIV. de-

DE RHABILITATION

201

pouit quod bene recordatur quod pluies clerici fue-

runt congregati pro proeessu;

et erant notarii hujus-

modi processus magister Guillelmus Manchon el dominus Guillelmus Colles, alias Boysguillaume; sed
quo animo procedebanl nihil scit. Dicit tameu quod
audivitdici ah aliquibus, durante il Io processu, quod
ipsa Johanna in suis responsionibus faciebat mirabilia,
et quod habebat mirabilem memoriam, quia, dum
quadam \ice interrogaretur de aliquo de quo fuerat
perantea,

etiam

respondebat

octo diebus

Ego

sunt octo dies

sic

fui

quod ego

interrogata

clapsis,

die interrogata,

tali

de

fui

interrogata

illo

vel
,

et

respoudi. Licet Boysguillaume, alter notarius,

quod non respondisset aliqui de assistentibus

quod verum dicebat ipsa Johanna, fuit lecta
responsio illius diei et fuit inventum qaod ipsa Johanna bene dicebat de quo gavisa est ipsa Johanna

diceret

dicentes

dicendo eidem IJoj sguillaume quod,

ipsa traheret

alias deficerel,

si

aurem.

De XV., usque ad XXIII. articulum,

Deconteutis

in

XXIY.

XXIII.,

deponit quod ipse

fuit

multum

nihil scit.

XXV.

articulis,

praesens in serraone facto apud

Sauctum Audoenum, de quo

quia

et

nihil sciret

erat distans, taliter

quod

deponere,

nihil poterat

audire.

De
quod

contentis in

quod

deponit quod faraa erat

ipsa fuit inducla post

piendum

De
De

XXVI.

prima m senleutiam ad

<;i-

vestes viriles.

contentis in

XXVII.

et

XXVIII.

nihil scit.

contentis in caeteris articulis, dicit et deponit

fuit

praesens in

diecjna ipsa

Johanna

sermone

facto in

Veteri Foro

fuit vita functa, el vidii

eamtradi

PROCS

202

et dimitti justitiae sculari, et

sculari relicta

sine

aha sententia judicis

postquam

aliquo

laici

absque

intervallo et

ipsa

fuit justitiee

Johanna

fuit tradita

quodam ambone, ubi erant parata

eam comburendum. Et crdit eam catholice

tortori et ducta in

ligna ad

finivisse dies suos

quia faciebat plures pias exclama-

tiones et lamentationes

invocando nomen Domini

Jhesus; et, inter alia verba

Ha

audivit ipsam

Johannam

Rouen, Rouen, seras-tu ma maison?

Et erat maxima pietas de ea et movebantur plures ad
lacrimas ; erantque multi maie contenti quod ipsius
Johann exsecutio fiebat in villa Rothomagensi. Et
sck quod ipsa Johanna usque ad ultimum vit exitum

dicentem

semper clamabat Jhesus! Et

dicit

quod postmodum

ci-

neres et reliquiae ipsius fuerunt congregati et projecti

in

Sequanam. Nec aliud

F.

scit.

SEGUINUS SEGUINI.

Frater SeguinusSeguini , sacre theologiee professor

Fratrum Prdicatorum

ordinis

decanus Facultatis

theologiee in Universitate Fictavensi

noruni

Tel circiter; die xiv. mensis

dominorum judicum

et

lxx anmaii/ex officio

eetatis

pro eorumdem dominorum

informatione pleniori, juratus, interrogatus et examinatus.

Et primo, super contentis

culis

super notitia
dicit et

quam

IV. arti-

in I., II., III. et

articulorum in hac causa productorum

ipse testis habuit de dicta

maxime

Johanna,

deponit, ejus medio juramento, se scire ea

videlicet quod antequam de eadem

Johanna habuisset notitiam, jam audiverat dici a ma-

quee sequuntur

gistro Pel ro de Versailles, sacr theologiee professore,

DE RHABILITATION.

203

quod ipse ,
loquendo de ipsa Johanna, audiverat dici quibusdam
armatis quiobviaverant eiciem Johannae quando venietempore

obitus episcopo Meltlensi

sui

bat erga regem, et qui se posuerant in insidiis ad ca-

piendum eamdem Joliannam, et eam cum societate depraedandum (1) ut, quum crederent hoc facere, non
potuerant se movere a loco in quo erant, et sic recesserat ipsa Johanna cum sua societate, sine impcdi,

mento.
Dicit

quod primo eam

erat tune Consilium rgis

vidit in villa Pictavensi; et

congregatum

dam cognominatae La Mace,

in

domo

cujus-

in dicta villa Pictavensi,

de Consilio erat dominus archiepiscopus

et inter illos

Remensis, tune cancellariusFianciae. Et mandaverunt

loquentem, magistros Johannem Lotnbart sacr theologia?

mum

professorem in universitate Parisiensi, Guillel-

Le Maire

canonicum Pictavensem, baccalarium in theologia , Guillelmum Aymerici , sacr

theologi professorem ordinis Fratrum Praedicatorum, fratrem Petrum Turrelare (3) magistrum Ja(*2)

cobum Maledoi,

et plures alios

de quibus non recor-

quod erant mandati ex

datur; eisdemque dixerunt

parte rgis ad interrogandum

eamdem Johannam

ad rfrendum Consilio rgis quid

miserunt eos ad

et

teau

domum

in villa Pictavensi

hospitata, ut

sibi

et

de ea videretur

magistri Johannis

in

Raba-

qua ipsa Johanna erat

eam examinaient. Et

quum

ibidem ap-

Qinr

Echabd, Scripc,

(1) Manuscrit OTO, deprecando.

I

(3)

nid.

Hanoscrl 5970, Lemarie.

Dominicain

prd. T.

1.

\>

mort cvque de Digne

wiij

en f466

ot

PROCS

204

plicuerunt, eidem Johannae fecerunt plures qustiones, et inter alias quaestiones,

Lombart

interrogavit

bene volebat

eam quare

magister

Johamies

venerat, et

quod rex

moverat eam ad veniendum

respondit magno modo quod,

scire quid

versus regem; et ipsa

ipsa cuslodiente animalia

quce sibi dixit

quaedam vox

sibi

apparuit,

quod Deus habebat magnam pietatem

et quod oportebat quod ipsa Jo-

de populo Franciae

hanna veniret ad Franciam. Quae hoc audito inceperat lacrimari ; et tune vox sibi dixit quod iret apud
,

Valliscolorem, et quod ibidem inveniret

capitaneum

eam

qui

quemdam

secure duceret ad Franciam et

apud regem, et quod non dubitaret et quod ita fecerat, quodque venerat apud regem, sine quoeumque
impedimento. Et magister Guillelmus Aymerici eam
Tu dixisti quod vox dixit tibi quod
interrogavit
Deus vult liberare populum Franci a calamitate in
j

eumdeliberare, non

necessarium

qua

Et tune ipsa Johanna respondit

En nom Dieu les gens d'armes batailleront et Dieu
donnera victoire. De qua responsione ipse magister

est. Si vult

habere armatos.

est

Guillelmus

fuit

contentus.

autem loquens interrogavit eam quod idioma

loquebatur vox eidem loquens quae respondit quod
pse

melius idioma

quam

loquens, qui loquebatur idioma

Lemovicum. Etiterum eam interrogavit si crederet in

Deum qu respondit quod sic melius quam loquens.
Et tune loquens dixit eidem Johannae quod Deus nolebat
quod crederetur sibi nisi aliud appareret, propter
quod videretur eidem esse credendum, et quod non
consulerent rgi quod ad suam simplicem assertionem
,

traderentur

sibi

gentes

armorum

et

ponerentur

in

DE RHABILH \Tlov

205

periculo, nisi aliud diceret. Quae respondit

En nom

Dieu, je ne suis pus venue Poictiers pour faire

ostendam vobis
quod traderentursibi

signes; sed ducatisme Aurelianis; ego

signa ad quae ego

cum

geutes,
et

quod

sum missa

et

tanta quanti ta te quanta videbalur eisdem

iret Aurelianis.

Et tune

dixit loquenti et aliis

adstanlibus quatuor quae adhucerant ventura

et quae

postmodum evenerunt. Primo, dixit quod Anglici eset quod obsidio ante villam Aureliasent destrueti
,

nensem
sis

exsistens levaretur, et villa Aurelianensis ab ip-

Anglicis liberata evaderet; ipsa tamen perprius eos

summaret.Dixitsecundoquodrex consecraretur Remis.

Tertio quod

villa Parisiensis

redderetur

in

obedientia

quod dux Aurelianensis rediret ab Anglia.

Qiite omnia ipseloquens vidil compleri. Et ista omnia
retulerunt Consilio rgis et fuerunt opinionis quod,
rgis; et

attenta necessitate eminenti et periculoinquo erat villa

Aurelianensis, rex poterat do case juvare, et

eam

mittere Aurelianis.

commissi de

vita

inveneruut quod

ipsa

Inquisiverunt etiam loquens et

et

moribus

ipsius Johanna?,

et

alii

bona christiana et quod vivebat catholice, et

quod nunquam inveniebatur otiosa. Et ad scienduin

erat

meliusdeejus conversa lione, fuerunt

lieres,

sibi

tradilaemu-

quae Consilio referebant gestus suos etmodos.

quod ipsa Johanna mrita Deo

quod rex et incolas sua? obedienlice
nuliam habebant spemj imo omnes credebant recedere. Et bene recordatur quod ipsa Johanna fuit inter-

Et crdit
missa,

ipse loquens

attento

rogata quare ferebat vexillum

Dicit

etiam ipse

quae respondit quocl

volebatquemquam interficere.
loquens quod ipsa Johanna eral

nolebat uti ensesuo, ne

PROCS

206

multum irata quando audiebat jurare nomen Domini

in vanum, et abhorrebat taliter jurantes; nam ipsa
Johanna dicebat La Tlire , qui consueverat et erat
assuetus facere multa juramenta et negare Deum, quod
negaret suura baculum

Deum,
Et postmodum ipse La

dum

amplius non juraretj sed

(1).

negare

vellet

Hire, in prsentia ipsius Johannse, consuevit negare

suura baculum.

Nec

aliud scit ipse loquens.

V.
DEPOSITIO D. JOHANNIS D AULON LUGDUNI RECEPTA.
Sequitur consequenter depositio nobilis

viri

domini Johannis d'Aulon

(2)

mi-

Re-

auctoritate reverendissimi in Christo patris domini archiepiscopi

litis,

mensis per religiosum virum fratrem Johannem de Pratis

magislrum

in

sacra pagina

Fratrum Prdicatorum Lugdunensium ac vice-inquisilo-

ordinis

rem generalem

hretica pravitatis in regno Francise

examint)'.

Reverendissimis in Christo patribus et dominis,

dominis archiepiscopo Remensiacepiscopo Parisiensi,

(1)

Sur

les

miniatures du xv e sicle, les chefs de compagnie sont ordinaire-

ment reprsents un bton

(2) C'tait

la main.

un gentilhomme du Languedoc, cuyer dans

la

maison du Roi, qui,

cause de sa grande rputation de sagesse, avait t choisi par Charles Vil pour
veiller sur la Pucelle et lui servir d'intendant.

qu'elle fut sous les

armes

louanges et faveurs.

En 1433 on

des Etats de Languedoc. Le

capitainerie
ral

aprs

il
il

le

figurait

et

dans

septembre de

en Guyenne.
le

cortge

ne

la quitta

tint

pas d'un instant tant

auprs d'elle

lui attira

En

le

la

mme

anne

comte de Foix,

il

fut investi

d'armes de

la

juillet

1449

pendant

la

la

;437, lors de l'entre de Charles VII

menant

grande ordonnance sous

de

alors lieutenant gn-

le

cheval du roy tout pied.

devint snchal de Reaucaire, conseiller et matre d'htel du roi,

chevalier le 23

force

trouve employ diverses missions auprs

du chteau de Cabaret, par

en Languedoc

Paris,

1 1

11

conduite qu'il

et la

la

conduite de Jean de Reuil.

conqute de

la

11

Peu

homme
fut fait

Normandie, au moment

DE REHABILITATION.
commissariis
tatis

in

207

hac parte, auctoritate apostolica depu-

vester humilis frater Johannes de Pratis, in

sacra theologiamagister, ordinisPrsedicatorum

nensium, ac vice-inquisitor generalis

in

tatis

et

no-

Domini mcccclvi., indic-

verint universi quod, anno

raaii, in

cum

regno Franci, reverentiam debitam

honore. Noveritis, domini mei reverendissimi

tione iv.

Lugdu-

haereticae pravi-

cum eodem anno sumpta, die xxvm. mensis

praesentia mei necnon duorum notariorum

publicorum subscriptorum

signatorum

et

nobilis et

potens Air, dominus Johannes d'Aidon, miles, consimagister Hospitii domini nostri Francorum

liarius et

meam

rgis, ejusque senescallus Bellicadri, ad

dens praesentiam,

in

domo

acce-

eonventus noslri Lugdu-

quod vos, revedomine archiepiscope

Remensis, sibi per vestras litteras missorias mandaveratis quod, quia, prout sciveratis, ipse dominus
nensis (1), mihi ore tenus exposuit

rendissime

pater in Christo,

senescallus

aliquo terapore

cum Johanna, quondam

Pu-

vulgari denominatione in hoc regno Franci la

nominata, conversatus [erat], quatenusde ea qiue

celle

de ejusdem Johann

vita,

moribus

conversatione et

geslis sciverat et viderat, coram me et in praesentia

duorum publicorum notariorum diceret deponeret
,

Franais runis prs du chteau d'Harcourt

les

pour combattre Talbot. Enfin, dans un acte de 1454

du chteau de Pierre-Scise,
sionnait a titre

1. II,

ch. 210

deFr.,

ND.

et

est

de

et

du

est

d'L'rf.

Cabinet des

roi,

chron. de Berry, d. Godefroi

omis dans

ligure

de matre de son htel,

la Sibl.

VIII, p. 140; Manuscrit

Tout ce qui

(1)

moin

t.

il

Gaigmkes

p.

435

capitaine

sans doute

tait
titres

fils

Monstrelet,

Hisl. nn.

n 772-2,

contenu depuis cet endroit jusqu'

le

comme

Lyon. Un Philippe d'ulon, que Louis XI pen-

d'homme d'armes

de Jean d'Aulon (Manuscrits de

se rangeaient en bataille

de

la mais.

452).

la

dposition du t-

manuscrit 5970. Nous supplons d'aprs les manuscrits

,
,,

PROCS

208
et testificaretur, ad

informandum

reverendissimas de eisdem

vestras paternitates

prout in eisdem vestri

reverendissimi domini mei Remensis archiepiscopi

prdictis

iitleris missoriis

mihi per dora in uni sene-

scallum exhibitis, plenius continetur;

talis est

A mon

trs chier seigneur et frre

du roy

chevalier, conseiller

qnarum tnor

Trs chier seigneur et frre

comme

je puis.

devers

le

Et

est

et seneschal
je

messire Jehan d'Aulon

de Beaucaire.

me recommande

vous

tant

vray que ds ce que j'esloye Saint-Porsain

roy, je vous escripvy du procs

Pucellc par les Angloys, par lequel

ilz

fait

contre Jehanne la

vuellent maintenir icelle

avoir est sorcire et hriticque et invocaleresse des dyables

que, par ce moyen

le

ainsi ilz tenoient le roy et ceulx qui l'ont servy, hriticque.

pourceque de

sa vie et convcrsacion et aussi

gouvernement

bien et largement, je vous prie que ce que en savez

envoyer par escript

inquisiteur de la foy
tout ce

que

Paris, le

les

illico

fait

Et

savez

en vueilliez

ung

pour rvocquer

touchant ledit procs. Escript

d'avril.

Ainsi sign

Et

car j'ay unes bulles de

ennemys ont

xx e jour

sign de deux notaires apostoliques et

et

roy avoit recouvert son royauime (1); et

l'arcevesque et duc de Rains.

dominus senescallus prstito prius per

in meis manibus de veritate super indicenda et atteslanda, eodem suo medio
,

eum juramento
frascriptis

juramento, dixit, deposuit et

sentia

mei, vce-inquisitoris ac dictoram dominorum

notariorum, ea quae inferius

scribuntur, et ut sequitur

(1)

testiiicatus fuit in prae-

in vulgari idiomate

de-

Celte leon est fournie par le manuscrit de Durf. Le manuscrit ND. porte

maistre.

DE RHATWJTATON.

<

Et premirement, dit que vingt huict ans a, ou environ,

nostre sire estant lors en

de Poictiers, luy fut

la ville

dicte Pueelle, laquelle estoit des parties

amene
a

20!)

audit seigneur par

dit

roy

le

que

la-

de Lorraine, avoit est

deux gentilz hommes, eulx disans

estre

nomm

Ber-

messire Robert de Baudricourt,

chevalier, l'un

trand, et l'autre Jehan de Mes, [et icelle] prsente; pour laquelle

veoir, luy qui parle ala audit lieu de Poictiers.

Dit que aprs ladicle prsentacion, parla ladiele Pueelle au

roy nostre sire secrtement

quelles,

ne scet;

il

luy dist aucunes choses secrtes

et

seigneur envoia qurir aucuns des gens de son conseil

quelz estoit ledit depposant. Lors auxquelx

eelle luy avoit dit qu'elle luy estoit

aidier

recouvrer son royaulme

partie estoit

occupp par

il

dist

entre les-

que ladicte Pu-

envoie de par Dieu pour luv

qui pour lors pour la plus gran

,

ses

ennemys anciens.

Dit que aprs ces paroles par ledit seigneur aux gens de son dit

conseil dclaires

chant

fut advis

qui pour

ou environ, sur aucuns poins tou-

la foy.

Dit que, pour ce faire,

interroguer ladicte Pueelle

de l'ge de seize ans

lors estoit

en thologie
et

Angloys

les

que, peu de temps aprs, icelluy

fors tant

veair ledit seigneurcertains maistres

fist

juristes et aultres gens expers, lesquelx l'examinrent

interrogurent sur iceulx poins bien et diligemment.

Dilqu'il estoit prsent audit conseil quant iceulx maistres firent

leur raport de ce que avoient trouv de ladicte Pueelle; par lequel

par l'un d'eulx

fut

dit

ne congnoissoient en
tout ce
et

trs
<

fut

que puet

que pour

publiquement
icelle

estre en

telle

ne voient

qu'ilz

seavoient

Pueelle aucune chose, fors seulement

bonne chrestienne

la tenoient

et

vraye catholique

estoit leur advis

et

que

estoil

une

bonne personne.
Dit aussi que, ledit raport

fait

audit seigneur par lesdils maistres,

depuis icelle Pueelle baille

royne nostre souveraine dame

ques elle

roy ne de Ccille

mre de

la

dames eslans avec-

par lesquelles icelle Pueelle fut veue, visite et secr-

tement regarde

et

examine

es secrtes

mais, aprs ce qu'ilz eurent veu

III.

la

et certaines

et

parties

de son corps

regard tout ce que

faisoit

PROCS

210
regarder en ce cas, ladicte
besdictes

dame

dist et relata

dames trouvoient certainement que

entire pucelle

au roy qu'elle

une vraye

c'estoit

et

et

en laquelle n'aparroissoit aucune corrupcion ou

violence.

Dit qu'il estoit prsent quant ladicte

Dit oultre que aprs

dame

fist

sondit raport.

ces choses ouyes, le roy, considrant la

luy avoit dit

grant bont qui estoit en icelle Pucelle

et ce qu'elle

que de par Dieu luy estoit envoie

par ledit seigneur conclut

en son conseil que

guerres

d'ilec

actendu que

en avant

pour ce

fut

il

s'aideroit d'elle

luy

faire,

ou

fait

Dit queadonc fut dlibr qu'elle seroit envoie dedans

d'Orlans

personne,

ses

la cit

laquelle estoit adonc assege par lesdits ennemys.

Dit que pour ce luy furent baillez gens

de

estoit envoie.

autres pour

et

la

conduite

pour

le service

de sa

d'elle.

Dit que pour la garde et conduite d'icelle fut ordonn ledit dep-

posant par

le

Dit aussi

roy nostre

que pour

la

dit seigneur.

seuret de son corps, ledit seigneur feist

faire ladicte Pwcelle barnois tout propre pour son dit corps, et ce
fait

luy ordonna certaine quantit de gens d'armes pour icelle et

ceulx de sadicte compaignic mener

et

conduire seurement audit

lieu d'Orlans.

Dit que incontinent aprs se mist chemin avecques sesdictes

gens pour aller celle part.

Dit que tantost aprs qu'il vint

gneur de Dunoys

que pour

lors

la

congnoissance de monsei-

on appeloit monseigneur

le

bas-

tard d'Orlans, lequel estoit en ladicte cit pour la prserver

et

garder desdits ennemis, que ladicte Pucelle venoit celle part, tantost feist

aller

assembler certaine quantit de gens de guerre pour luy

audevant

comme La Hire

seurement l'amener
seigneur
alrent

et sesdictes

audevant

et

et aultres.

Et pour ce

faire et plus

conduire en ladicte cit, se misdreut iceluv

gens en ung bateau,

d'elle

et

par

la rivire

environ ung quart de

lieue

de Loire
et

la

trouvrent.

Dit que incontinent entra ladicte Pucelle

bateau, et

(f)

le

et

il

qui parle oudit

rsidu de ses (1) gens de guerre s'en retournrent

Manuscrit ND., des

dictes.

DE REHABILITATION.
vers

mon dit

Et avecques

Bloys.

seigneur de

211

Dunoys

entrrenl en ladieie cit seureinenl et sauvement

dit

ses

gens

en laquelle

mon

et

seigneur de Dunoys la fcistlogier l)ien et honestement en

l'oslel

d'un des notables bourgois d'ieelle cit, lequel avoil espous l'une

femmes

des notables

d'icelle.

Dit que aprs ce que mondit seigneur de

curent confr avecques ladicle Puccllc

faire

pour

quel

moyen on

luicion

la

eulx advis

garde

et deflense

et les

mectre execucion

et aussi

par

fut entre

et

leur dit party,

qui estoient lors es

qurir.

Pour laquelle chose

aller

falloit

pour iceulx amener en ladicte

commis mondit seigneur de Dunoys

il

cit

furent

qui parle et certains autres

avecques leurs gens; lesquelx allrent audit pays de

Bloys pour iceulx amener

qu'estoit expdient de

de ladicte cit

conclut qu'il estoit ncessaire faire venir certain

el

parties de Bloys

el

seigneur,

dit

pourroist mieulx grever lesdits ennemis

nombre de gens d'armes de

capitaines

Dunoys, La Hire

du party du roy, nostre

certains aullrcs capitaines

et faire venir.

Dit que ainsi qu'ilz furent prestz partir pour aler qurir iceulx

qui estoient audit pais de Bloys,

et qu'il

vint la notice de ladicte

Pucelle, incontinent monta icelle cheval, et La Hire avecques

avecques certaine quantit de

elle, et

pour garder que

pour ce
l'ost

faire

de ses

dits

lesdits

se mist ladicle Pucelle

ennemis

que, non obstant

la

ses

gens yssit hors aux champs

ennemis ne leur portassent nul dommage. Et

et ladicle cit

avecques ses dictes gens entre

d'Orlans,

estans en l'ost desdits ennemis, toutefloiz, la

lesdits seigneurs

gens

et

et

de Dunoys

et

il

mercy Dieu

passrent

seurement allrent leur chemin

et

pareillement s'en
cit.

Dit aussi que tantosl qu'elle sceut la venue des dessusdits, et

qu'ilz

amenoient

les

autres qu'ilz

renfort de ladicte cit, incontinent

et

Gst tellement

qui parle avecques toutes leurs

retourna ladicte Pucelle et sesdictes gens en ladicte

grant puissance et nombre de gens de guerre

estoient allez qurir pour le

monta

cheval icelle Pucelle,

avecques une partie de ses gens ala audevant d'iceulx, pour

leur subvenir el secourir, se besoing en eust est.

u

Dit que au veu et sceu desdits ennemis entrrent lesdits Pu-

celle,

de Dunoys, marescbal

gens en icelle

cit, sans

La Hire,

il

qui parle

contradiction quelconques.

et leurs dictes

PROCS

212
Dit plus que ce

mesmes jour, aprs

disner, vint montlit seigneur

de Dunoys au logis de ladicte Pucelle

ouquel

qui parle et

il

avoient disn ensemble. Et en parlant elle lui dist icelluy

elle

seigneur de Dunoys qu'il avoit sceu pour vray par gens de bien

que ung nomm

ennemis

Ffastolf, capitaine desdits

devoit brief

venir par devers iceulx ennemys estans oudit sige

leur

donner secours

advitailler

et renforcier leur ost

comme

dicte Pucelle fut toute resjoye, ainsi qu'il sembla

Bastart

que tu scauras

car,

oster la teste

s'il

nom

Bastart, ou

la

de Dieu

venue dudit

passe sans que je

.

A quoy

que de ce ne se doubtast

vaill, se mist sur

le

Ffastolf,

sache

hostesse sur
;

ung

car

je te

luy

le

il

une couchete en

aultre

mais ainsi que

lit

prometz que

je te feray

bien savoir.

feroit

chambre de

la

et aussi se

mist icelle avecques sadicte

laquelle luy respondit

que je voise contre les Anglois

leurs bastilles

demanda

mais

arma

ladicte Pucelle.
ainsi qu'il l'armoit,

faisoient ceulx de ladicte cit

en quoy faisant

dicte Pucelle de la chambre,

sans

gemment
goigne

tira

les

il

en

la

cop
;

et

en faisant

mon

conseil
je.

m'a

doibt avitailler

et le plus tost qu'il

les

et

dit

doy aler
.

Sur

peust

grant cry que

ennemys

portoient

qui parle pareillement se

sceu d'icelluy, s'en partit la-

le

et issit

lit,

ouyrent grant bruit

page mont sur ung cheval lequel

val et incontinent monta dessus
qu'elle peut

repo-

qui parle qu'elle

ne say se

en disant que

grant donmaige aux Franois. Et adonc

armer

je

depposant incontinent,

se leva ledit

Dit que

il

"En non D,

ou contre Ffastolf, qui

quoy

et

depposant commenoit prendre son

ledit

grant bruit l'esveilla. Et lors luy

;

et tra-

ladicte Pucelle,

pour pareillement soy dormir

repos, soubdainement icelle Pucelle se leva dudit

vouloit

commande que tantost

que tu le me faces savoir

je te

luy respondit ledit seigneur de Dunoys

pour ung pou soy reposer,

fist

qui parle;

il

Dit que aprs ces parolles,il qui parle, lequel estoit las

les

mondit seigneur de Dunoys telles paroles ou semblables

et dist

ser

pour

Desquelles paroles la-

et qu'il estoit dsja Yinville.

tant pour

aussi

rue
fist

elle

trouva ung

descendre dudit che-

et le plus droit et le plus dili-

son chemin droit la porte de Bour-

le plus grant bruit estoit.

DE UHAML1TAT10N.
.<

ne sceut aller qu'elle ne feust j

tost

Dit que ainsi

adonc ladicte Pueelle demanda

homme

celuy

estoit

Franois. Et lors elle dist

que

les

il

que jamais n'avoit veu sang de Franois

qui parle, et plusieurs

il

de guerre en leur compaignie, yssirent hors de ladicte

pour donner secours ausdits Franois

grever lesdits ennemis

et

fut advis

qui parle que oneques n'avoit veu tant de gens d'armes de

comme

leur parti

fist

il

lors.

Dit que de ce pas tirrent leur chemin vers une trs forte bas-

ennemis

desdits

tille

appelle la bastille Saint-Lop; laquelle in-

continent par lesdits Franois fut assaillie

d'iceulx prinse d'assault; et tous les

ou prins,

l'on

ceu'x qui le portoient qui

leur povoir; niais ainsi qu'ilz furent hors d'icelle cit

que

irent

cheveulx ne luy levassent ensur.

aultres gens
cil

lequel estoit trs fort bl i

Dit que celle heure, ladicte Pucelle,

luy respondirent que c'estoil ung

lesquelx

mais

icelle porte.

arrivoienl icelle porte

qu'il'/,

apportait l'un des gens d'icelle cit

et

213

Dit que incontinent ilqui parle suyvit ladicte Pucelle

demeura

et

Dit que, ce

fait

ladicte bastille es

et trs

peu de perte
icelle

mors

mains desdits Franois.

se retrahirent ladicte Pucelle et ceulx de sa

compaignie en ladicte

dicte

ennemis estans en

d'Orlans, en laquelle

cit

se re-

ilz

freschirent et reposrent pour iceluy jour.

la

Dit que

le

lendemain ladicte Pucelle

grant victoire par eulx

le

ennemis, yssirent hors de ladicte

aller

assaillir

voyans

et sesdictes gens,

jour prcdent obtenue sur leurs dits

cit

en bonne ordonnance, pour

certaine autre bastille estant devant

ladicte cit

appelle la bastille de Saint-Jehan-le-Blanc; pour laquelle chose

faire

pour ce qu'ilz virent que bonnement

parterre

icelle (1) bastille, obstant ce

avoient

une aultre

fait

lement que leur

trs forte

que

ilz

ne povoient

lesdits

alei

ennemis en

au pi du pont de ladicte

cit, tel-

impossible y passer, fut conclut entre eulx

passer en certaine isle estans dedans la rivire de Loire et ile<
estoit

feroient

leur

assemble pour

Saint-.lehan-le-Blanc

(I)

Manuscrit

ND

et

aller

pour passer

prendre ladicte.

prendre ladicte
l'aullre bras

bastille

de ladicte

iv

de
ire

PROCS

214

de Loire, firent amener deux basleaulx

pont, pour aller

Dit que, ce

fait,

icelle

ois

pour ce que

Anglois qui estoient

la

venue desditz Fran-

une

s'en allrent et se retrahirent en

les

incontinent qu'ilz aperceurent

grosse bastille

ung

ilz firent

alrent vers ladicte bastille, laquelle ilz trou-

vrent toute dsampare

en

desquelz

ladicte bastille.

appelle

la bastille

aultre plus forte et plus

des Augustins.

Dit que, voans lesdits Franois n'estre puissans pour prendre

bastille

ladicte

fut

conclud que ainsi s'en retourneroient sans

riens faire.

Dit que, pour plus seulement eulx retourner et passer, fut or-

donn demourer derrire des plus notables

guerre du parti desdits

ennemis ne
faire furent

les

ordonnez messeigneurs de Gaucourt

,

et

il

lesdits

pour ce

et

de \illars, lors

qui parle.

Dit que ainsi que lesdits Franois s'en retournoient de ladicte

de Saint-Jehan-le-Blane pour entrer en ladicte

bastille

ladicte Pucelle et

La Hire passrent

montrent

en sa main

Et adonc

tinent ladicte Pucelle et

d'eulx pour

isle,

les

lors

sur lesquelx chevaulx

incontinent qu'ilz furent passs

qu'ilz apperceurent

sailloient hors de ladicte bastille

isle

deux chascun ung cheval

tous

en ung basteau de l'aultre part d'icelle

ilz

gens de

et vaillans

de garder que

affin

peussent grever, eiilx enretournant

snesclial de Beaucaire

Franois

chascun

que

lesdits

sa lance

ennemis

pour courir sur leurs gens, incon-

La Hire, qui

tousjours estoient audevant

garder, couchrent leurs lances et tous les pre-

miers commencrent fraper sur lesdits ennemis; et alors chascun

les suivi et

que

commena

force

bastille

les

fraper sur iceux

ennemis en

telle

manire

contraignirent eulx retraire et entrer en ladicte

des Augustins. Et en ce faisant,

il

qui parle estant

garde d'un pas avccques aucuns aullres pour ce establiz et

la

ordon-

estait ung bien vaillant homme d'armes du pais

nomm Arphonse de Partada, virent passer par devant
ung aultre homme d'armes de leur compaignie bel homme,

nez, entre lesquelx

de Espaigne,
eulx

grant

et

bien arm, auquel

parle dist que ilec demourast

faire

rsistence ausdits

pour ce

qu'il

passoit oultre,

ung peu avecques

les

autres

ennemis, ou cas que besoing

seroit

il

qui

pour
;

par

lequel luy fut incontinent respondu qu'il n'en feroit riens. Et adonc

DE RHABILITATION.
Arphonse luy

ledit

dist

215

que aussi y povoit-il demouier que

autres, et qu'il en y avoit d'aussi vaillaus connue luy qui

roient bien.

pas

ennemis,

l'antre sur lesdits

par les mains

deux

veu qui

seroit

ladicte bastille desdits

ennemis,

seroit le plus

allrent vers

lurent jusques au pi du palis.

et

Dit que ainsi qu'ilz Furent, audit palis d'icelle bastille

parle vit

faisoit

son devoir. Et eulx tenans

feroit

plus grant cours qu'ilz peurent

le

adonc

et

vaillant, et qui inieulx d'eulx

que non

tellement qu'ilz conclurent aller eulx deux l'un quant

et

iceluy Alphonse

Sur quoy eurent entre eulx certaines arrogantes pa-

luy.

roles

Lequel respondit

les

demou-

dedans

ledit palis

ung grant,

fort et puissant

il

qui

Anglois,

bien en point et arm, lequel leur rsisoil tellement qu'ilz ne povoient entrer oudit palis. Et lors

ung nomm maistre Jehan

iceluy Anglois; car

tirast

il

le

qui parle monstra ledit Anglois

Canonier, en luy disant qu'il

grant grief, et pourtoit

faisoit trop

il

moult de donmage ceulx qui vouloieut aprpucher ladicte bastille:

maistre Jehan

ce

que

il

adressa son trait vers luy, tellement qu'il le gecta mort par

fist

le dit

car incontinent qu'il l'aperceut,

deux bommes d'armes gaignirent

terre; et lors lesdits

par lequel tous les autres de leur compaignie passrent

en ladicte bastille; laquelle

assaillirent

la

de toutes pars, par

gaignrent

ilz la

trs

aprement

tel

plus part desdits ennemis

party qxie dedans peu de temps

qui

et ceulx

entrrent

et grant diligence ilz

prindrenl d'assault. Et

et

le passage,
et

furent tuez et prins

s.e

peurent sauver, se

retrahirent en ladicte bastille des Tournelles, estant audit pi du

pont. Et par ainsi, obtindrent ladicte Pucelle et ceulx estans avec-

ques

elle victoire

sur lesdits ennemis pour iceluy jour. Et fut

dicte grosse bastille gaigne

dmoulrent devant

et

la

[celle lesdits

seigneurs et leurs gens, avecques ladicte Pucelle, toute icelle nuyt.

Dit plus que

le

lendemain au malin

ladicte Pucelle envoia

qurir tous les seigneurs et capitaines estans devant ladicte bastille

prinse

pour adviser qu'estoit plus

faire

par l'advis desquelz fut

concluz et dlibr assaillir ce jour ung gros bolevart que lesdits

Anglois avoient
qu'il

chose.

esloit

fait

devant

expdient l'avoir

Pour laquelle chose

d'une pari

et

"ladicte

et

faire et

d'aultre lesdits

bastille

des Tournelles

et

gaigner devant que faire autre

meclre

Pucelle

xecution, allrent

capitaines

el

leurs

gens

PROCES

216
iceluy jour, bien matin

devant

nrent l'assault de toutes pars

effort

ledit bollevart
et

auquel

de le prendre

ilz

don-

firent tout leur

tellement qu'ilz furent devant iceluy boulevart depuis le

et

matin jusques au

couchant

soleil

sans iceluy povoir prendre ne

gaignier. Et voans lesdits seigneurs et capitaines estans avecques

que bonnement pour ce jour ne

elle

l'eure qu'estoit

tarde

fort

le

et aussi

povoient gaignier, considr

que tous estoient

fort las et

travaillez, fut concluz entre eulx faire sonner la retraicte dudit

ost

ce qui fut

fait

pour

retrahist

et

son de trompet sonn que chascun se

iceluy jour.

En

faisant laquelle retraicte

obstant

ce que iceluy qui portoit l'estendarl de ladicte Pucelle et le tenoit

encores debout devant ledit boulevart, estoit las et travaill, bailla

une nomm

ledit estendart

de Villars

et

estre vaillant

mal

retraicte

demourast

pour ce que

homme,

Basque

le

que

et

mains desdits ennemys

es

que l'occasion de ladicte

et qu'il doubtoit

ne s'en ensuivist

qui estoit audit seigneur

qui parle cognoissoit ledit Basque

il

lesdits bastille et boulevart

eut ymaginacion que

ledit estandart estoit bout en avant, pour

congnoissoit estre es gens de guerre estans

ce

moyen

entra

s'il

entroit et alloit

se

grant affection qu'il

illec, ilz

gaignier iceluy boulevart. Et lors

audit Basque
suivroit

la

pourroient par

demanda

il

qui parle

au pi dudit boulevart,

s'il le

lequel luy dist et promist de ainsi le faire. Et adonc

qui parle dedans ledit foss et ala jusques au pi de la

il

dove dudit boulevart, soy couvrant de sa targecte pour double des

pierres

et laissa

son dit compaignon de l'autre coustc

cuidoit qu'il le deust suivre pi pi

ladicte Pucelle

vit sondit

qu'elle le cuidoit avoir

lequel

estandart es mains dudit Basque

perdu

il

mais pour ce que, quant

,

et

ainsique celuy qui le pourtoit estoit

entr oudit foss, vint ladicte Pucelle, laquelle print ledit estandart par le bout, en telle manire qu'il ne le povoit avoir, en
criant

Haa

mon

estandart

mon

estandart!

et branloit ledit

estandart, en manire que l'ymaginacion dudit dposant estoit que

en ce faisant
et
k

lors

il

promis?

qu'il le

les autres

cuidassent qu'elle leur

feist

quelque signe;

Ha

est

ce que tu m'as

qui parle s'escria

Et adonc

ledit

Basque

Basque

tira

tellement ledit estandart

arracha des mains de ladicte Pucelle, et ce fait, alla

qui parle,

et

porta ledit estandart.

il

l'occasion de laquelle chose

DE RHABILITAI

ION.

-217

tous ceulx de l'ost de ladicte Pucclle s'assemblrent

se rallirent
(|ue, dedi us

par

et

peu de temps aprs, iceluy boulevart

lurent par eulx prins

Et

pont.

il

qui parle [que] ce jour nicsine

Ou nom D

Et ce

fait,

de rechicf

et

et ladicte bastille

ennemis abandonn;

dit

Pucclle

et desdits

Franois dedans ladicte cit d'Orlans par sur

lesdits

grant aspressc assaillirent ledit boulevart

si

pont.

ouy dire

a voit

il

on entrera ennuyt en

entrrent

et
le

la

ladicte

par

ville

le

se retrahirent icelle Pucelle et sesdictes gens

en ladicte ville d'Orlans, en laquelle

qui parle

il

la list

habiller;

car elle a voit est blecie d'un traict audit assault.

Dit aussi que

68toient dmolirez

lendemain tous

le

devant ladicte

lesdits

Angloys, qui encores

de l'autre part d'icelle

ville,

bastille des Tournelles, levrent leur sige

comme

et s'en allrent,

tous confuz desconfiz. Et par ainsi, moyennant l'aide nostre Sei-

gneur

et

de ladicte Pucelle,

mains

cit dlivre des

fut ladicte

desdits ennemis.

Dit encores que, certain temps aprs le retour du sacre du roy,

fut advis par son conseil

estoit trs ncessaire

ennemis

lesdits

estant lors

recouvrer

mais

la ville

qu'il falloit

Mehun-sur-Yvre

qu'il

de La Chrit, que tenoient

avant prandre

la ville

de Saint-

Pierre-le-Moustier, que pareillement tenoient iceulx ennemis.

Dit

en

que, pour ce

la ville

de Bourges

faire et
,

assembler gens

en laquelle elle

ala ladicte Pucelle

son assemble

fist

et

de l

avecques certaine quantit de gens d'armes, desquieulx monsei-

gneur d'Elbret

estoit

chief, allrent assegier ladicte

le

ville

de

Saint-Pierre-le-Moustier.

Et

dit

que, aprs ce que ladicte Pucelle

et sesdictes

gens eurent

tenu le sige devant ladicte ville par aucun temps, qu'il fut or-

donn donner

l'assault

celle

ville;

prendre firent leur devoir ceulx qui

grant

nombre de gens d'armes

force d'icelle

et aussi la

et ainsi lut fait,

l estoient

estans

et

de

la

mais, obstant

en ladicte ville

la

grant rsistenre que ceulx de dedans fai

soient, furent contrains et forcis lesdits Franois eulx retraire

pour

les causes dessusdictes.

estoit bleci

d'un traict

Et

parmy

celle

C'est -dire sans bquilh

<.

heure,

le talion,

tences (1) ne se povoit soustenir ne ah

(1)

le

grant

r,

il

qui parle

lequel

tellement que sans po\it

que

ladicte Pucelle

PROCS

218

demoure trs petitement acompaigne de

estoit
et

doubtant

sur ,ung

il

cheval

incontinent tira vers elle,

el

qu'elle faisoit l ainsi seule, et

Laquelle

les aultres.

pourquoy

elle

comme

aprs ce qu'elle ot ost sa salade de dessus

compaignie cinquante mille de

que encores

et

ses

gens

Et

dit

ville.

qui parle que celle heure, quelque chose qu'elle disl,

il

ou cincq hommes

certainement, et plusieurs aultres qui pareillement

pour laquelle cause luy

retirast

que

et

ne se partiroit jusques ce qu'elle eust prinse ladicte

n'avoit pas avecques elle plus de quatre

scet-il

luy demanda

et

ne se relrahioit

luy respondit qu'elle n'estoit pas seule,

sa teste,

avoit-elle en sa
d'ilec

ses gens ne d'autres,

qui parle que inconvnient ne s'en ensuivist, monta

comme

la

et

ce

virent:

dist derechief qu'elle s'en alast d'ilec, et se

les aultres faisoient.

Et adonc luy

dst qu'il

apporter des fagoz et cloies pour faire ung pont sur

luy

feist

les fosss

de

y peussent mieulx approuchier. Et en luy

disant ces paroles s'escria haulte voix et dist : Aux fagoz et

ladicte ville, affin qu'ilz

aux

cloies tout le

continent aprs fut

monde,

sant fut tout esmerveill

d'assault

Et

De

pont!

faire le

Lequel in-

laquelle chose iceluy despo-

car incontinent ladicte ville fut prinse

sans y trouver pour lors trop grant rsistence.

dit

il

qui parle que tous les

hloient plus
estoit

de

affin

fait et dress.

fais

fais

de ladicte Pucelle luy sem-

divins et miraculeux que autrement

impossible une

si

jeune pucelle faire

telles

et qu'il

euvres

sans le

vouloir et conduite de nostre Seigneur.

Dit aussi

il

qui parle, lequel par l'espace d'un an entier, par le

commandement du

roy nostre dit seigneur, demoura en la com-

paignie de ladicte Pucelle

ne cogneu en
et laquelle

il

elle

a tousjours

nesle conversacion

ture

que

pendant iceluy temps,

il

n'a veu

chose qui ne doie estre en une bonne chrestienne

veue

et

congneue de

en tous et chacuns ses

trs

bonne

vie et

hon-

fais.

Dit aussi qu'il a congneu icelle Pucelle estre trs dvote cra,

et

que

trs

dvotement se mainlenoit en oyant

le divin ser-

vice de nostre Seigneur, lequel continuellement elle vouloit ouyr,

c'est

assavoir aux jours solempnelz

elle estoit

avecques

une basse messe;

messe

s'il

les

la

grant messe du lieu o

heures subsquentes

et qu'elle estoit

luy estoit possible.

et

aux aultres jours

acoustume de tous

les jours

oyr

DE RHABILITATION.

Dit plus que par plusieurs foys a vcu et sceu qu'elle se confes-

recepvoit nostre Seigneur, et faisoit toul ce que hou chres-

soit et

sans ce que oncques

lieu et clirestienne

appartient de faire,

pendant ce qu'A

convers avecques elle,

blaphmer ou parjurer

nom de

le

Dit oultre que,

forme,

bien

et

que par plusieurs

approueboit

tant en

les tetins,

souventesfoiz , et

jeune et en sa bonne puissance

veue ou atoucbemenl

foiz

loutesfoiz

au-si

belle et

fille,

aidant icelle

aucunes

et

faisant apareiller de ses

la

ouy jurer,

ait

feust.

luv ait vcu

il

jambes toutes nues, en

d'elle

luy

il

non obstant ce qu'elle feust jeune

armer que aullrement

que

et

nostre Seigneur, ne de ses Sains,

pour quelque eaux- ou occasion que ce

les

2l<>

oncques

(oiz
j

et

feust fort,

qu'il

qu'il eust vers ladicte Pucelle

plaies

pour quelque
,

ne s'esmeut

son corps nul charnel dsir vers elle, ne pareillement ne faisoit

nul autre quelconque de ses gens et escuiers
leur a oy dire et relater par plusieurs
><

Et

dit

ainsi qu'il qui parle

que, son advis, elle esloit 1res bonne ehrestienne,

qu'elle devoit estre inspire

tien doit

foiz.

amer,

et

et

car elle amoit tout ce que bon chres-

par espcial elle amoit fort ung bon

preudomme

qu'elle savoit estre de vie chaste.

Dit encores plus qu'il a ov dire plusieurs femmes, qui ladicte

Pucelle ont veue par plusieurs foiz nue, et sceu de ses secretz

que oncques n'avoit eu

la

secrecte maladie des

femmes

et

que ja-

mais nul n'en peut riens cognoislrc ou appercevoir par ses habil-

lemens, ne aultrement.

Dit aussi

pour

le fait

que, quant

de

sa

ladicte Pucelle avoit

guerre, elle disoit

il

aucune chose

faire

qui parle que son conseil

iuv avoit dit ce qu'elle devoit faire.

Dit

que l'interroga qui

estoit sondit conseil

pondit qu'ilz estoient trois

tousjours

rsidamment avecques

ventesfoys vers elle,

lequel les
les

une

laquelle luy res-

elle

la visitoit

l'autre aloit et venoit sou-

et le tiers tstoit

ecluy avecques

deux aultres dlibroient. Et advint que une

.mlties,
fois

et

ses conseillers, desquelz l'un estoit

il

qui parle

entre

luy priast et requist qu'elle luy voulsist

monslrer icelluv conseil

n'es toi I pas assez

foiz

laquelle

luv respondit qu'il

digne ne vertueux pour icelu\

\poir.

El

-m

>

PROCS

220

de plus avant luy en parler ne en-

dsista ledit depposant

se

qurir.

Et

veu

fermement

croit

les faiz,

estoit

gestes

ledit

remplie de tous

depposant,

comme

dessus a dit, que,

grans conduites d'icelle Pucelle,

et

qu'elle

biens qui puent et doivent estre en une

les

bonne chreslienne.

Et

ainsi

l'a

deppos

dit et

comme dessus

est escript, sans

faveur,

bayne ou subornacion quelconques

pour

la

seule vrit

estre

en ladicte Pucelle.

Et praemissa

du

fait,

et ainsi

comme

il

amour,

mais seulement
a veu et

congneu

deposita et testificata fuisse per

sic

supradictum dom'mum Senescallum, coram me, viceinquisitore praefato

duorum nota-

ac in praesentia

riorum subscriptorum

ego, idem vice-inquisitor,

vobis, dominis meis rvrend issimis, attestor et certifico

per hujusmodi

sumptum manibus

instrumentum

propriis dictorum

de prmissis

duorum no-

tariorum subscriptorum, ac eorum signis manualibus

cum appensione sigilii mei proprii quo

meo vice-inquisitoris ofcio in testimonium

signa^um,
utor in

eorumdem;

die,

anno, indictione

et pontificatu su-

pradictis.

Sicut supra continetur deposuit et atlestatus fuit

praenominatus dominus Johannes

praefato

domino

vice-inquisitore

Hugonis Belivre ,

clerici, civis

auctoritate apostolica

Lugdunensis jurati,

coram

in praesentia

Lugdunensis

notarii, et

teste signo

d Jalon,

curi

mei,

publici

officialatus

meo manuali

hic ap-

quod est taie. Sic signatum, H. Belivre.

Etiam prout supra describitur, deposuit et attes-

posito,

DE RHABILITATION.

221

nominatus dominus Johannes d'Aucoram praenominato domino vice-inquisitore,

latus fuit supra

lon,

in praesentia

mei

Bartholomaei Bellicvre , civis Lug-

dunensis, publici apostolica auctoritate notarii

curiae officialatus
ininati

Lugdunensis

jurati,

Hugonis Belivre eadem auctoritate notarii

jurati. Teste

meo manuali

et

nec non preenoet

signo, quo utor in talibus

prcedentibus. Sic signalum

B. Bellivre.

Collatio facta. Comitis. Ferrebouc.

PROCS

2-22

CAPITULUM SEXTUM.
[Susceptio causa; per dd.

Johannem Fabri

et

Hectorem de Coqucrel, judices

subdelegatos.]

Item, an no Domini mcccclvi., die

i.

mensis junii

coram reverendo in Christo ptre et domino, domino

Johanne Fabri, ordinis Fratrum Heremitarum sancti
Augustini, sacrae theologi professore, episcopo Dimitriensi

magistro

et venerabili et scientifico viro,

Hectore de Coquerel, decretorum doctore

decano
Rothomagensi; a prdictis Johanne, archiepiscopo Remensi, et Guillelmo, episcopo

Lexoviensi ac

officiali

Parisiensi, auctoritate

apostolica delegatis judicibus

cause, et partibus infrascriptis, pro certorum termi-

norum

observatione datis et deputatis, et quoad hos

terminos observandos per eosdem judices {]) commissis et subdelegatis prout per suas litteras super
,

hoc confectas

inferius insertas, constare poterat et

constabat; et Johanne Brehal, preefato

Comparuerunt

teau, dictorum Ysabellis, matris

fratrum,
ipsius
teris

et

Ptri et Johannis,

aliorum consanguineorum

quondam Johannae

Guilielmus Prevos-

preefati magistri

la Pucelle, et

amicorum
Johannes Veet

prfati magistri Symonis Chapitault

in

hac

causa promotoris, procuratores ; nominibus antedictis,

asserenles

quam
(1)

diem hodiernam fore

prfati

sibi

reverendus pater

Manuscrit 6970, per eox commissis.

assignatam, et ad

dominus episcopus

DE RHABILITATION.
Belvacensis, ejus causarum

ci

223

iminalium promotor,

et

subinquisitorhcereticeepravilalisin dicesiBelvacensi.

omnesqae

et singuli sua interesse credentes, citati

alii

erant, dicturi et proposiluri totum

id

quidquid

et

dieere seu proponcre vellent contra personas, dicta,

attestationes seu depositiones leslium pro parle ipso

rum

Prevosteaii et Veteris, nominibus quibus proc-

quam

dant, tam coram eisdem dominis judicibus

ram commissariis eorum

(1),

co-

ad prebandum suain

productorum et per eos seu commissarios suos receptorum, juratorum et examinatorum, ac

demum per ipsos Guillelmum, episcopiim et frai rein
intentionem

Johannem B'reliai , inquisitorem publicatornm; pro,

cessurosque (2

ulterius

prout foret ration is.

Idcirco, quia in absentia dictorum

pat ru

m Parisiensis episcopi

praefati

et fratris

reverendornm

Johannis Brehal,

reverendus pater et magister Hector erant per

eos deputati

litteras suas

commissorias eisdem prae-

sentaverunt, eisdem supplicanles quatenus omis hujus-

modi

causae in

vim earumdcm

Iitteraruin

riarum recipere dignarentur. Quibus

cum

commisso-

iitteris

visis, et

reverentia receptis, omis hujusmodi caus as-

sumpserunt, easdemque suas

alterum nostrum,

palam

in

litteras

cause

notariorum,

Quibus

perlectis, cau-

liujusmotli

et publice perlegi feerunt.

commissorias per

sam hujusmodi usque ad tliem crastmam, tam ex officio

quam propter diem prsentationis, conlinuaverunt.
Prsentibus ad hc venerabilibus viris, magistris

Johanne Martin
(1)

Manuscrit ND.

(2)

ND. proctrssumque.

ctssum

iri.

alias Barneville,

Petro Lotte

curato

suis.
11

faudrait au moins sequt processuros

ou atqut pro-

224

PROCS

de Chailli, Guillelmo Colles alias Boisguiilaume , et

Symphoriano Auber, presbyteris, testibus ad prmissa
vocatis et rogatis.

Tenor autem dictarum

litteraruni

commissoriarum sequitur

et est talis

Johannes, miserationedivina archiepiscopus et dux

Remensis, Guiilelmus, eadem miseratione Parisiensis

episcopus, judices et coramissarii in

reverendo in Christo ptre

episcopo
ordinis
fessore

et

parte una

tertio,
in

domino

Calixto

etc., etc.,

Christo

dem

B reliai,

sacras theologiae

pro-

hseretic pravitatis in regno Francise altero

domino

inquisitore, a sanctissimo in Christo ptre et

nostro

cum

domino Constantiensi

assumpto nobiscum fratre Johanne

Fratrum Praedicatorum,
,

h'ac

patri et

divina

providentia papa

specialiter deputati

reverendo

domino, domino Johanni,

ea-

miseratione divina episcopo Dimitriensi, atque

Hectori de Coquerel

decretorum doctori

decano

generali et officiali RothomaDomino, et prsesentibus fidem indubiam, et in commissis promptam diligentiam adhibere. Quum in quadam causa coram nobis jamdudum

Lexoviensi

vicario

gensi, salutem in

mota et pendenle, inter honestam mulierem Ysabellem d'Arc } Petrum d'Arc , militem et Johannem
d'Arc, agentes ex una; et reverendum in Christo patrem, dominUm Guillelmum, eadem miseratione divina Belvacensem episcopum et promotorem causa,

rum criminalium

curiae Belvacensis, subinquisitorem

haereticae pravitatis in

tum, omnesque

dicecesi

alios sua

Belvacensi constitu-

communiter

vel divisim

interesse credentes, defendentes, partibus ex altra;

DE RHABILITATION.
de et super nullitate seu nullitatibus

tensorum processuum

et sententi

tum quondam Petrum episcopum

contra dictam Johannam, dictam
,

qualiter factorum

et

ejusdem, rebusque

aliis

tis, et

latee

nec

225

quorumdam praedudum per dicet suos

complices

la Pucelle, taliter

non expurgatione

in actis dictae causae dsigna-

ipsarum occasione, ad pluies actus judiciales,

videlicet ad

dicendum contra

testium, tam per nos

articulos, publicatiouem

quam commissarios

nostros pro-

ductorura, receptorum, juratorum etexaminatorum

dicendum contra personas et dicta eorumdem jamdudum processerimus et terminum ad producendum

et produci videndum omnia et singula jura, processus
ad cujus et
et munimenta hinc inde assignaverimus
restantium aliorum terminorum observationem, certis
.

commode vacare non possumus

quod nos, de sufficientia, industria et probitale vestris ad plnum confidentes, vobis et vestruircuilibet in solidum, tenore prsentium, committimus
et mandamus quatenus causam hujusmodi, in statu in
de causis impediti

Hinc

est

quo est, quatenus opus sit resumenles, atque (1)

in eadem causa et causis hujusmodi, ad ulteriorum
omnium terminorum necessariorum et incumbentium
,

observantiam usque ad conclusionem caus exclusive,

ac alias proutjuris fuerit,

cum

praefato fratre.Iolianne

Brehal , procedatis. Testes autem qui nominati fuerint,

rint

si

se gratia,

odio, amore vel favore subtraxe-

per censuras ecclesiasticas compellatis verilati

Leon du manuscrit de ND. Le manuscrit 5970 encore plus vicieux en cet

radroil

donne

it<ni<,

III.

quatenus H opus

rit

resumentes, atque. Lisez

quatenus opus

ut que, etc
i

'

,,

PROCS

220

testimonium perhibere. In quorum

iorum fidem

et

nostrorum fecimus

sigiilorum

litteras

omnium

et singu-

testimonium prmissorum, prsentes

jussimus

et

appensione communiri.
(f

Datumetactum

iiulictione iv.,

nostri

anno

il.

ponti-

Calixti, divina providentia papa? lertii

Sic signatum

mcccclvi.,

Christo patris et domini

(icatus prfati sanctissimi in

domini

annoDomini

Parisius,

mensis vero maii die penultima

Assignatio ad

D. Comitis et F. Ferrebouc.

producendum

Adveniente aulem

prclusa

reis

via

dicendi contra lestes.

dicta die crastina, quee fuit se-

cunda mensis junii, assignata, ut prmittitur, eisdem

citatis

proponendum

ad dicendum et

rura citatorum

totum

id et

ex parte ipso-

quidquid dicere seu pro-

ponere vellent contra hujusmodi testium depositiones,

ac ulterius

procedendum

prout foret ratiouis; coram

eisdem episcopo Dimitriensi

Coquerel ,

titur, deputatis, et fratre

aula

et

magistro Hectore de

a prfatis domiiis judicibus, ut

magna domus

prmit-

Johanne Brehal prfato;

in

archiepiscopalis Rothomagensis

comparentibus prfatis magistris Guillelmo Prevosteau

et

Johanne Yeteris

procedunt;

nominibus quibus procedebant

coram prfatis domiiis

non comparentibus
ipsi
ad fundandum juridictionem

et dictis citatis

judicibus (1) evocatis

Prevosteau et Veteris
et

et

et
,

judicium dictorum dominorum subdelegatorum

reproduxerunt suprascriptas

(1)

litteras

Le manuscrit 5970 donne seulement coram eisdem

commissorias.

evocatis.

DE RHABILITATION.
Produxertmt insuper
ruin

ipsi episcopiis

227

Litteras citatorias,

virlute qua-

Belvacensis, promotor et subin-

quorum intererat et interesl citai

erant, cum relatione exsecutionis earum-

quisitor, aliique
et evocati

ilem

petentes et requirentes

per eos, dietos

aliquem pro
contumaces,

a dictis

commissariis

et

non comparentes ne<:

ddie hodierna reputari

sic citatos et

se mittenfes,

ipsorum contumacia, viam per eos

et, in

dem commissarios eisdem

praecludi dicendi

et

oppo-

nendi de ctero contra dietos testes, dicta seu attesta-

eorumdem

tiones

hujusmodi
absentia

causa

et

declararc

ulterius

debere

in

procedi, ipsorum contumacia seu

non obstante.

Unde praefati commissarii, petitioni et rquisition!

eorumdem procuratorum nominibus antediclis, lam
,

juri

consonee annuentes, eosdem

sic

citatos et

non comparentes, nec aliquem pro

catos

evo-

se mittenfes,

de die hodierna reputaverunt contumaces, et in eorum

contumacia viam de ctero aliquid dicendi seu opponendi contra hujusmodi testes, dictaque seu depositiones

eorumdem

habuerunt;

praecluserunt, et pro pneclusis (1)

decernentes dicti commissarii ad ulte-

diem veneiis, jam

ad producendum omnia

aclus procedi debere,

riores

eisdem partibus assignatam

et

hinc inde, ex abundanti assignantes; et ad hoc agen-

dum

ci tari

mandantes, prout

et

mandaveruut.

Pioesentibus magistris Guillelmo sluher, Guillelmo

Colles

Thomas de

F*arioulires , fratre

converso ordinis Fratrum Praedicatorum

prmissa vocatis
i

et rogatis.

Manuscrit S970 prasclusa

Raymuido,
,

tesibus ad

PROCS

228

Tnor dictarum

litteraruni citatoriarum seu cdicti publici sequitur et est talis

Johannes

dux Remensis

miseratione divina archiepiscopus

et

Guillelmus

theologia? professor, etc.,

riis, curai is et

rectoribus

ac

non

eadem miseratione Pa-

Johamies Brehal

risiensis episcopus, ac (rater

omnibus

curatis

ad

obedire.

quem

Vobis omnibus

et

excommunicationis

aliis notariis

Domino,

apostolicis

el

firmiter

singulis supradictis, in

et
,

vica-

seu quos nostr pr-

verius

virtute sanct obedienti

caeterisque ecclesiarum

sentes litterte pervenerint, salutem in

mandatis nostris, imo

sacr

presbyteris

tabellionibus publicis et

ubilibet constitutis

el

et

quam

sub poenis suspensionis

vel

quas in vos et ves-

trum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus

districte

prcipiendo, mandamus quatenus ad hujus-

modi mandatum nostrum exsequendum, alter \estrum

alterum non exspectet, necunus per alium se excuset.
Citetis peremptorie coram nabis aut altero nostrum aul
subdelegato seu subdelegatis

nobis, Rothomagi, in

aula archiepiscopali Rothomagensi, ad

diem primam

reverendum in Christo patrem,

, episcopum Belvacensem; magistrum Reginaldum Bredoulle, causarum criminalium dicecesis Belvacensis promotorem ; subinquisitorem haereticae pravitatis in dicecesi Belvacensi ; el
omnes alios et singulos sua in hac parte interesse cre-

instantis mensis junii,

dominum Guillelmum

dentes, quos etiam tenore prsesentium citamus, dicturos et proposituros totum id et quidquid dicere seu

proponerc voluerinl contra personas

dicta, attesta-

tiones seu depositiones testium pro parle

honestarum

DE RHABILITATION.
personarum
d'y/ rc

rum

matris,

\sabellis,

229

Ptri

Johannis

et

fratrum dicta? defuncta? Johannae d'y/rc, acto-

hac parte

in

tam coram nobis quam commissa-

probandum suam

intentioneni dicto-

riis

nostris, ad

rum

testium receptorum, juratorum et examinatorum,

et

per nos nuper publicatorum; processurosque ul-

hujusmodi causa, prout

lerius in

fuerit rationis; hujus-

raodi nostras litteras exsecutioni

demandando per

af-

fixionem nostrarum prsesentium litterarum in valvis

Ecclesiae
exstitit.

Rothomagensis, prout alias a nobis decretum

Et quid inde feceritis, nobis iideliter rescri-

Datum Rothomagi, sub sigillis nostris, anno

Domini mcccclvi., die mercurii, x. raensismaii.
Sic signatum
D. Comitis et F. Ferrebouc.

batis.

Continuatio assignations Jat ad producendum.

Item,
junii

anno prfato Domini mcccclvi.,

die iv. rnensis

per eosdem magistros commissarios assignata

praefatis

actoribus

reverendo

et

Christo patri

in

domino Belvacensi, promotorique causarum criminalium

et subinquisitori

dentibus, reis; et ad

caeterisque sua interesse cre-

quam diem eosdem

sua interesse credentes ci tari

litteras citatorias,

in

formam

jam pridem

reos et alios
ieceranl, per

litterarum compulsoriarum

se continentes, producturos et pro parte eorum-

dem actorum

produci visuros

in

hac parte, omnia et

singula acta, actitata, jura, processus, litteras, in-

strumenta

documenta

causant tangentia

modi causa

et

et

qucumque

de quibus

se juvare vellent

missarios recipi

ci

admitti

alla

hujusmodi

ipsee partes in

hujus-

ipsaque per dictos com-

processurosque ulterius

PROCS

230

prout foret rationis. Qua die

praefati

nominibus antedictis, coram

triensi et

prrefatis

procuratores

episcopo Dimi-

Hectore de Coquerel , corainissariis

eompa-

ruerunt, contumaciariujue dictorum reorum non com-

parentium accusaverunt
prsentantes

se

coram eisdem

ut est moris.

Quo

comrnissariis

facto

ipsi

hujusmodi diem quarlam usque ad diem

missarii

comcras-

tinam continuarunt.

Datum

et actuin

anno

Proiluetiones

t'actae

et die praedictis.

per aclorum procuratores.

Dicta autem die crastina adveniente, et partibus,

ut prdictum est, assignata ad producendum et produci

videndum singula

litteras,

acta, actitata, jura, processus,

instrumenta et quaecumque hujusmodi causam

videndum recipi omnia producenda;

die prdica, sicut jam dictum est, assignata, quse
fuitdies xxv. (1) mensis juuii, anni Domini mcccclvi.,
a die praecedente continuata
comparuerunt praefati
procuratores actorum praedictorum, ac contumaciam
dictorum reorum, de die hesterna usque ad diem hodiernam exspectatorum, multipliciter accusaverunt;
producentes in primis et ante omnia, ad docendum
tangentia, et ad

de evocatione

litteras citatorias a prdiclis

Delegatis emanatas,

rum
Et

litterarum compulsoria-

in se continentes, superius (2) descriptas et in-

sertas,

(1)

formam

dominis

uua

cum

rclationibus exsecutionis earum.

satisfaciendo ulterius assignationi praedicta? ad

Sic.

11

faut v

puisque

la veille tait le v.

Lisez inferius; elles ne sont rapportes

que ci-aprs, p. 234.

DE K 11 \i;iUTAT10N.

231

producendum partions factas

produxerant spccialiter

et cbntinuatae,

et expresse, sicut

primis,

reproduxe

rmil, qua?damacla particularia hujus praesentis processus,

immdiate sub

et
.<

quasdamque

ueraliter

et exhibita

omnia
in

huilas et litteras, superius insertas

artiulis sequentibus designatas;
et singula acta et actitata,

ei

producta

processu seu causa, in quantum

lioc

lciuut pro eis, reproducendo et pro produclis liaberi

volendo.

Et ulterius de novo produxerunt certum loliiun

inter acta primi processus de manibus notariorum
leceptum
ac per magistrum Guilleimum Man,

chon, sicut reeognovit, dcscriplum,

uotariis

culis ipsius

et

eu

arti-

primi processus pro quaerendis opintotti-

bus transmtssis

(4 )

et

in

dicto processu cl in

ipsi.s

opinionibus recitatis et positis. In quo quidem

etiain
folio

et aliis

sihi

et

factendo ittquestas ostensum;

contincnlur pluies correcliones

artiulis

alias

non poterant

dicti

Quae tamen correcliones,

rios conclusae,

facieodae;

articuli eonfessionibus dictae

Johaunae convenire, imo videbantur

traire.

et additiones in

anlequam transmitterentur

ipsis

pluribus con-

in

licel ila

per consilia-

non sunt fact, sicut patet

mspeciione ipsorum articuiorum,

lohantice antedicts,

quam

lam ex

ex confession?

quametiam e\ ipsorum notariorum

confessione, apparere; ignora ntibu&,

ut.

dicunt

dietis

notariis cur et a quibus fuerinl dicti articuli sic sine

correctione transmissi, ut palet

inserts, in

in inqueslis

superius

dictorum notariorum superius super

1mm

examinaiorum ac recollectorum depositione, quam ad

inusi

M>. transmutai

PROCS

232

hoc procuralores dictorum actorum reproducunt

hac parte. Tnor autem

dicti folii

cum

in

dictis correc-

tionibus immdiate est insertus.

Ulterius ad dictorum articuorumfalsificationemos-

tendendam, produxerunt quinque

papyrea,manu

de Turonia, ut dicitur, scripta, ubi

rnagistri Jacobi

ponuntur

folia

articuli

pro opinionibus qurendis transmit-

tendi, sub alia et contraria in multis forma,

cum mul-

quidem quinque folia quia ad verum transcribi vel grossari non

possent, dictis additionibus tam in margine foliorum
quam aliter factis, petit eadem vidua oculata fide videri,
tis

additionibus et cori ectionibus. Quae

,

et in registro,

si

opus est, allegari pariter et

inseri.

vero originalia acta et instrumenta ipsius

Circa

processus primi de cujus nullitate nunc agitur, et

ad

quam

nuilitatem

seu

adnullationem per dictos

procuralores concluditur, et quae originalia ex dicto-

rum Delegatorum
recepta

officio

de

manu notariorum

sunt

atque recognita sub voluminibus multis et

variis in gallico et in latino, in minutis et grossis

volunt etprotestantur solum et dumtaxatpro productis, in

quantum opus

est, haberi, in

quantum possunt

ad nulitatem seu adnullationem aut adnihilationem,

secundum conclusiones procuratorum praedictorum

in scripturis suis susceptas, proficere; et non aliter,
neque ultra petendo ; et requirendo insuper quod,
attentisradiationibuslinearum et vocabulorum multorum additionibus, transmutationibus verborum, disconvenientiis
dicti

et.

contrarietatibus in ipsis libris et actis

primi processus, quae non possent convenienter

transcribi

grossari

vel

copiari

et actitata praedicta originalia ad

quod omuia acta

plnum videantur,

DE RHABILITATION.
simul et integraliter coiiferanlur
illis

et

233

contingat ex

si

aliquid inseri in prsenti processu,

nalia ipsa formaliter

quod

origi-

absque (1) transcriptione inse-

rantur; sicque radia tiones, transpositiones, disconvenienti et contrarietates ad oculum et plene videantur.

Item,

et licet

salis

cessus contra dictam

appareat, per acta dicti pro-

Johannam

agitati,

quod

dictus

processus in favorem et ad prosecutionem Anglico-

rum

Johann

ipsi

et

regno adversantium ,

ordinato favore ad partem Anglicorum

et

de in-

producunl

ulteriusactores prdicti litteram garantizationis, airationis (2), repromissionis

expensarum

et

damnorum,

ac tolalis defensionis dictis judicibus et officiariis processus; cujus quidera litter tnor inferius est insertus.
[

Assignatio ad

dicendum contra producta, prclusa

produccndi ultcrius.

Post quasquidem productiones

reis

via

quidquam

sic factas,

prout in-

seruntur superius et immdiate designantur et descri-

buntur; exspectatis diutius

non compa-

ipsis reis ac

rentibus; dicti procura tores actorum [requisiverunt]

reos

dictos

reputari
cludi

gnatam
Post

et via

et

superius citatos, et

sicut

contumaces

de ctero aliquid producendi prae-

pro prclusis haberi, diemque eisdem

assi-

ad dicendum contra producta.

(3)

qu

etiam omnia

sic

dicta

et

requisita,

prdicti commissarii dicta, requisita et producta per

Les manuscrits atqm

Ce mot qui

du verbe an-an
1

n'est

pas dans Du Cange,

qui signifiait arrher.

tsignari ou

assignandam

essi

esl

denve selon toute apparenci

PROCS

234

eosdem procuratores receperunt, dictosque reos non

eomparentes nec aliquem pro

mittenles

se

de die

hodierna, repularunl contumaces, in eorumque conluraacia \iara de ctero aliquid producendi eisdem
citatis

prsecluserunt ipsosque prclusos habuerunt ; de-

cernentes eosdem citatos ad diem mercurii instantem,

eamdem

ad dicendum contra producta evocari debere,

diem mercurii eisdem procuratoribus assignando.

Praesentibus ad haec magistiis Gaufrido

.lohanne Rousselli, Guillelmo

Laurentio Lureux
pluribus

le

Conte, Petro Roque,

de Houppeville

jNicolao

aliis, testibus

du Crotaj,
,

cum

ad prmissa vocatis specialiter

et rogatis.

Tnor verQ dict

ducendum

cilalionis scu littcraruin cilaloriaruin

de quibus supra

fil

mentio

in

compulsoriarum ad pro-

principio productionum

sequilur,

et est talis.

Johannes

miseratione divina

archiepiscopus et

et

Guilieimus eadem miseratione Pari-

siensis episcopus,

ac irater Joiiannes Brehal, saerae

dux Remensis,

theologiee prolssor, etc.,

curatis et

iungimur

non
in

omnibus presbyteris,

vicariis,

curatis, etc. Auctoritale apostolica qua

hac parte, instantibus et requirentibus

honestis personis Ysabelli, matre, Pelro et

Johanne

d'Arc, ira tri bus dicte Johaiinue, actoribus, aut eorum

procuratoribus, \enerabiique et discreto viro, ma-

estro Simone. Cfiapitault,

in artibus

magistro, et in

jure canonico licentiato, promotore in hac parte

[a]

nobis instituto; vobis omnibus et singulis supradictis,

in virtute sanelae obedientice, et

sionis et

sub pnis suspen-

excommunicalionis, qua m

vestrum quemlibet feremus,

vel

quas

nisi feceri.tis

in

vos

el

quod mai!

DE RHABILITATION.

235

dainus
districte prcipiendo, mandamus qualenus
ad hujusmodi mandatum nosli um exsequendum alter
:

vestrum alterum non exspectet,uec uuus per aiium

coram nobis aut

exeuset. Citetis peremplorie

nostrum, aut subdelegato, seu subdelegatis

se

altero

nobis,

in aula arcliiepiscopali Rolhomagensi

secundam juridicam post exsecutionern pr-

Rothomagi,
ad diem

sentium immedialesequentera
pat rem

reverenduin in Christo

dominum Guillelmum

episcopum Belvacensem; magistruin Reginaldum Bredoulle, causarum

,

criminalium dioccesis Belvacensis prornotorem; subinquisitorem hcereticae pravitatis dioecesis Belvacensis

et

omnes

alios et singulos sua intresse credentes

in

hac parte reos; quos eliam lenore praesentium citaraus

producluros ex parte dietorum reorum, et pro-

actorum

duci visuros ex parte ipsorum

omnia

et siugula acta

teras, instrumenta,

ad hujusmodi

actitata

documenta,

causam

et

promotoris,

jura, processus, litet

facientia,

quaecumque

et

alia

de quibus ips

partes hinc inde ad suos fines se juvare voluerint;

prout

processurosque ulterius in hujusmodi causa,

fuerit juris et rationis;

tium tenore

cundo,

monentes, prout

monemus,

his

in

scriptis,

et praesen-

primo, se-

una canonica monitione pro omni-

tertio, ac

bus, et sub pnis suspensionis et excommunicationis,

omnes

et

singulas personas

cujuscumque gradus,

status, sexus, conditionis et preeeminentiae exsistant

et

earum quamlibet, habcntes

et scientes aliqua jura,

acta, actitata, litteras,

instrumenta, documenta,

qucumque

infra

alia

quod

juridicam, pnes nolarios

tradanl

el

deponant, seu

ail

alter

et

dictam diem secundam

hoc

eorum

nobis dputa tOS

tractai

depo-

PROCS

236

nat, aut eisdem notariis intimare et significare habeant

seu habeat. Alioquin

hoc defecerint aut

in

si

alias

eorum defeomnes et singu-

ngligentes fuerint in prmissis, seu alter

cerit aut negligens fuerit
los in

nos ipsos

prmissis dficientes aut ngligentes,

ordinibus fuerint constituti

monitione prmissa,

in

a divinis

si

in sacris

scriptis

his

suspendimus

dicta

officiis;

in sacris minime constitutos , in his scriptis

excommunicamus, suspendimus, et excommunicatos
a nobis, auctoritale prfata, dicta die elapsa, paiam

alios

publie denuntiando; hujusmodi litteras nostras

et

nostrarum

exsecutioni demandantes per affixionem

praesentium litterarum in valvis ecclesi Rothomagensis, prout alias a nobis

decretum

exstitit.

thomagi

sub

sigillis nostris,

Et quid

Datum Ro-

inde feceritis nobis fideliter rescribatis.

anno Domini mcccclvi.,

die x. mensis maii.

Sic signatum

D. Comitis et F. Ferrebouc.

Deinde scquitur relatio

Affixaet exsecutata fuit die

in albo

in plica.

i.

mensis junii, anno

contento, per me, Petrum Ogier, "clericum,

auctoritate apostolica notarium publicum, teste signo

meo manuali

hic apposito,

Sic signatum

P. Ogier.

Scquuntur tlesignationcs litterarum

actis

et

anno

prdictis.

et die

actorum qua specialiter

et

expresse ex

prcedentibus hujus prsentis processus per dictos procuratores repro-

ducuntur et superius inseruntur.

Et primo, reproducunt procuratores praedicti, in

quantum opus est, litteras seu bullas sauctissimi domini nostri Calixli pap,
iiones,

commissiones

et

etc.

quarum

virlute cita-

subdelegationes

cum

aliis

DE RHABILITATION.

237

prsentis processus processerunt;

actis liujusmodi

litteris citatoriis

cum

gnerai ibus et specialibus in liujus-

modi processus principio decretis

relationibus

et

exsecutionis ipsarum, litterisque citatoriis particularibus in liujusmodi prosecutione processus decretis

es

ordinatis super particularibus actis hujiis processus.

Item, reproducunt informationes,

litteras et

com-

missiones et omnia alia per reverendissimum patrem

dominum Guillelmum,

tituli

Sancti Martini-in-Mon-

tibus cardinalem, et apostolic sedis legatuin, et sul>

ejus auctoritate, factas.

Item, reproducunt specialiter inquestas su infor-

mationes auctoritate prdictorum dominorum Dclc-

gatorum ad instantiam proraotoris

factas in loco ori-

ginis Johanna? antedictae.

Item reproducunt inquestas per dictos dominos

delegatos et

eorum commissos

tam

factas,

Rothomagensi quam etiam Aurelianensi

aliis locis

in civitate

Parisiens] et

multis et civitatibus hujus regni

tam super

quam

qualitateet conversatione dicte Johannee

super

prdicto processu contra dictam Johannam in dicta

civitate

Rothomagensi agitato, prout superius sunt

in

scriptis et in suis locis redactce.

Scquuntur producta de novo per dictos procuratoros,

<]\ix

hujus j>rocessus non fuerunt inserta.

superius inter acta

Et primo, producunt certum folium de

gistri

Guillelmi

Manchon ,

alterius

primi processus, scriptum, et tam

notariis

ostensum;

in

Qn

notariorum

dicti

(juam

aliis

sibi

quo continentur expresse mults

correctiones in articulis mittendis

babendis.

manu ma-

correctiones,

licet

pro opinionibus

conclusx

a nonsili

PROCS

238

riis,

non tamen sunt

factae;

plurimum

sione Johannae

imo

articuli ipsi, a confes-

discrepantes et

ei contrarii,

smit transmissi.
Tnor

Super primo
u laboribus

dicti folii sequitur

articulo, in

mediantibus

illo

piuicto

dbet

sJuxilio et

poni

c<

auxilio. m

Super eodem

Se malle mori quain habitum redbet addi u nisi habuerit de

linquere

mandato Dei.
Super eodem non videtur bene positwn

it

Dei

cuni

etc.,

Fa-

ventes, etc.

Super eodem non videtur beneposUum Noctu, etc.

Super eodem, non videtur bene positwn Quod
Sanct Katharina et Margarela in contentionibus (1), etc.; sed dbet poni Se scire per revelationem sanctarum Katharin et Margarei quod
adversarii dicti principis expellentur, et quod Deus
dabit victoriam dicto priicipi et sais et contra ad-

versarios suos.

K
u

Super secundo, ubi ponitur de angelis quod

u itinere

gradiebantur, etc.,

sujficit

longo

dicere

quod

angeli comitabantur, etc.

Et in margine ponebatur
longo itinere, de gradibus,

Debent multa addi de

osliis

etc.

Item, secundus articulus dwidatur in duos articulos.

(1)

Le manuscrit ND.

trouve plus dans

la

in contemptionibas.

rdaction

Ce mot, quel

des douze articles. Voyez

qu'il
t.

I,

soit,

p.

ne se

328.

DE RHABILITAI
Item, super

239

notetur illud in quo

tertio,

In sua societate,

ION.

et

habetw

propterea videantur

liftera

script rgi.

Super quarto, quand habitum ad usa m

viri, sciliect

Et cum hoc dixit quod

postquam de mandata Dei habebat portare huhi-

lum

tunicam

dbet poni

viri,

oportebat ipsam portare tunicam breveta,

capucium etc.
Super eodem habitum virilem dimitlere, etc.
addatur et aliud quod (1) dixit quod hoc non

'<

dimittei et

nisi esset

Super quinto ante

Et tune

erat

signum quod

illi

dmentes,

etc.

dbet

tantum

(2)

qu

scribebat.

Fuerunt parentes pne

corrigatur et ponaiur quod de

Super sexto, ubi dieitur

jfc, et

>

dparte sua quibus scribebat,

nonjacerent seu adimplerent ea

recessu ejns

nolebat, etc.,

Et aliquotiens apponebal

addi:

de mandata Dei.

maie contenu juerant.

Super nono, ubikabt tur

j\

on dilea.it, dbet poni

Et postquam per revelationem scierit quod votes

u erant, etc. Et radietur ultima pars artictdi, videlicet Et hc omnia, etc.
Super decimo, in fine dbet addi Et m fine dixit,

nisi

ubi esset eidem ex parte Dei revelatum.

)>

Super uudecimo, ubi ponitur Denotando, etc., >

Denotando quod ipsa est subjecta Eccle-

dbet poni a

sue milita/iti,

visa

Domino

nostro primitus sennto, et pro-

quod Kcclesia militons non prcipiat

(1)

Les manuscrits atout quam

(2)

Manuscrit 5970 tameii.

sibi ali-

PROCS

240

quid

contrarium suarum revelationum jacta-

in

rum

fiendarum

et

Item, Die i v. mensis aprilis,

judices prcefati voluerunt

et

annoDomini mccccxxxi,
ordinaverunt prmissa

transmittenda esse dominis doctoribus

ut super

et magistris,

eisdem habeant deliberare, prout superius

intitulatur.

Et

in dorso et fine

ejusdem

reversi contine-

folii

Nota, quod expedit pro bono caus

transmittere istum codicem Parisius, scilicet domino
lnquisitori, illis qui sunt pnes dominum Burgundi,
bantur

et aliis

ista

doctoribus et magistris solemnibus } ubi poterit

commode

habevi accs sus.

Item sequitur tnor litterarum rgis Angli

Henry par

(1).

grce de Dieu roy de France et d'Angleterre,

la

tous ceulx qui ces prsentes lettres verront

aucun temps en nous aions

trs chire et trs

ame

fille

saint.

Comme

depuis

est requis et exhortez par nostre

l'Universit de Paris que

qui se faisoit appeller Jebanne U Pucelle

une femme

laquelle avoit

este

prinse en armes par aucuns de noz subjectz ou diocse de Beauvaiz,

dedans
icelle

les

mectes de

femme

feust

la jurisdiction espirituclle

rendue, baille

vhmentement suspictionne
d'avoir

sem

reconnue

et

comme

notoirement diffame

et divers lieux et contres

en plusieurs

dit et publi

dudit diocse, que

et dlivre l'glise,

de nostredit royaulme de France plusieurs grans erreurs, exerc

commis

et perptr

crimes

contre de nostre saincte foy catholique

tout le peuple chrestien

instamment,

(l)

tions

et

et

ou grand esclandre de

aions est aussi requis et

par plusieurs

Le manuscrit ND.

excetz et dlitz moult normes l'en-

et diverses foiz,

renvoie, la transcription

manes des juges subdlgus.

le

sommez trsam et

par nostre

ces lettres aprs les assigna-

1,,

DE RHABILITATION.
femme, que

icelle

et

son juge, corrige

que par procs deuement

charge

24

juge ordinaire d'icelle

luy vousissions rendre et bailler et dlivrer, pour

comme

estre par luy,

Beauvais

de

l'vesque

conseiller

fal

convaincue desdils erreurs

ou d'aucuns d'iceulx

elle

crimes

comme

nous,

et

purge

et

juridique

et

fait

(1)

et

ou cas

trouve

seroit

excetz et dlietz

vray catholique

et

filz.

de l'glise, en ensuivant noz prdcesseurs, roys de France et

d'Angleterre, non voulans faire qui feust ou peust estre prjudiciable par

quelque manire

la saincte Inquisicion

saincte foy, ne ou retardement d'icelle

de nostredicte

mais dsirans

icelle saincte

Inquisicion estre prfre toutes autres voyes de justice sculire

et

temporelle

et rendre

chacun ce qui luy appartient

nostredit conseiller, juge ordinaire

dlivrer ladicte

femme

comme

dit est

ayons

fait bailler et

pour enqurir desdits erreurs

crimes

excelz et dlietz, et en faire justice, ainsy qu'il appartiendroit par

raison

lequel nostredit conseiller

joint avecques luv le vicaire

de l'inquisiteur del foy, icelluy inquisiteur absent, ayent ensemble

leur inquisicion et procs sur iceulx (2) erreurs, crimes, excetz

fait

et dlietz, et

tellement que par leur sentence diffinitive finablement

femme, comme rencheu

icelle

sdits erreurs, crimes, excetz et dlietz,

aprs certaine abjuracion par elle publiquement faicte,

claire relapse et hrtique

court

nostre

justice

et

mise hors de leurs mains,

sculire

peuent plus plain apparoir par

court et justice sculire ladicte

comme

ledit procs

femme

ait est

aient det dlaisse

toutes ces

choses

par laquelle nostre

condempne

estre

brle et arse, et ainsy exccute; poureeque par adventure aucuns

qui pourroient avoir eu les erreurs et malfices de ladiete Jehanne

aggrables, et autres qui indeuement s'efforceroient ou se voul-

hayne

droient efforcier, par

vengence ou aultrement

vrays jugements de nostre mre saincte Eglise

les

rause pardevant nostre saint Pre

ra

ou autre part

docteu-s

notaires,

!2)

maislres
*n

lesdits

clercs

pape

le saint

rvrend pre en Dieu

,

promoteurs

advocas

Manuscrit M). pu/aie,

troubler
traire

en

Concilie gnvicaire

les

conseillers

autres qui se sont entremis dudit procs

Manuscrit NI). Uel*.

III.

le

de

NOUS, qui,

PROCS

242

comme

protecteur

et

deffenseur de nostre saincle foy catholique

lesdits juges,

soustenir et deffendre

voulons porter,

docteurs,

maistres, clercs, promoteur, advocas, conseillers, notaires, et tous

autres qui dudit procs se sont entremis

nire
et

ou tout ce qu'ilz ont

chacune

d'icelles

touchans

constances et deppendances

les choses

concernans ledit procs

et
:

ma-

quelconque

en

pronunci, en toutes

dit et

ses

cir-

affinque d'ores en avant tous aultres

juges, docteurs, maistres et autres soient plus ententifz, enclins, et

encouragiz de vacquier

et

entendre, sans peur ou contraincte, aux

extirpacions des erreurs et faulses dogmatizcions qui en diverses

temps prsens,

parties de la chrestient sourdent et pululent en ces

que douloureusement rcitons

mesmement que nous sommes

deueraent informez que ledit procs a est

ment

et

cauoniquement

sur la matire d'icelluy procs

et trs

ame

fille,

fait et

conduit meure-

justement et sainctement, eue sur ce

et

dlibracion de nostre trs chire

la

l'Universit de Paris, des docteurs et maistres

des Facilitez de thologie et de dcret d'icelle Universit, et de

plusieurs aultres, tant vesques

abbez

comme

et aultres prlatz,

docteurs, maistres et clercs trs expers es droiz divins et cano-

niques

ou

et aultres

la plus

gens d'Esglise

en moult grant nombre

lesquels

grant partie d'iceulx ont continuellement assist et est

prsens avecques lesdits juges, en examinant ladicte

procs faisant

que quelconque personne de quelque

nance ou auctorit
tres, clercs,

femme

promectons en parolle de Roy que

qu'ilz soient

promoteur, avocas

advient

estt, dignit, degr

premi-

lesdits juges

et ledit

s'il

docteurs

mais-

conseillers, notaires et autres

qui ont besoign, vacqu et entendu audit procs, feussent traiz en

cause (1) dudit procs ou de ses deppendences pardevant nostre-

Pre

dit saint

pape

le

ledit saint Concilie gnral

ou

les

com-

mis et dputez d'icelluy nostre saint Pre, dudit saint Concilie,

ou aultrement

nous aiderons

et

deffendrons

ferons

aider

et

deffendre en jugement et dehors, tous lesdits juges, docteup

maistres

clercs

promoteur, advocas

conseillers

notais

autres, et chacun d'eulx noz propres coustz et desp-'" 7

Supplez l'occasion.

>

cl

>

et
:1

DE RHABILITATION.
leur cause en oeste partie

Dieu

nous

pour l'onneur

de nostre mre saincte Esglise

saincte foy , adjoindrons au procs

243

et

rvrence de

et

deflense de nostredicte

que en vouldront intenter contre

eulx quelconques personnes, de quelque estt qu'ils soient, en

quelque manire que ce

poursuir la cause en tous

et ferons

soit,

cas et termes de droit et de raison nos despens. Si

mandement
sang

ambaxadeurs

tous noz

comme

et lignaige

autres

ou audit sainct Concilie gnral

et maistres

France

et

noz subgetz

d'Angleterre

et

pour nosditz royaulmes,

sauront

promoteur, advocas

donnons en

tant de nostre

Romme

tous vesques, prlatz, docteurs

et

obyssans de nosditz royaulmes de

noz procureurs en court de

et

chacun d'enlx

que,

Romme
que

toutesfoiz

ou se requis en sont, que,

lesditz juges, docteurs, maistres, clercs,

conseillers

messagiers

qui seroient en court de

auront congnoissance

l'occasion des dessusditz

et

notaires et aultres

ou aucun

d'eulx seront mis ou traiz en cause pardevant nostredit saint Pre

ledit saint Concilie,

pour

et

en nostre

ou aultre part

nom

ilz

se

adjoingnent incontinant

la cause et deffence des dessusdits

par

toutes voies et manires canoniques et jurisdiques; et requirent

noz subgelz de nosdits royaulmes

estans lors illec

des roys, princes et seigneurs nous (1) aliez

donnent en ceste matire conseil

et

et

aussy ceulx

confdrez, qu'ilz

faveur, aide et assistence

par

toutes voyes et manires eulx possibles, sans dlay ou difficult

quelconques.

En

tesmoiug de ce nous avons

fait

mectre nostre seel

ordonn en l'absence du grant, ces prsentes. Donn

,

xn e

Rouen

le

jour de juing, l'an de grce mccccxxxi, et le ix e de nostre

rgne.

Et

in plica

Par le Roy,

la relacion

du Grant Conseil estant

devers luy,ouquel estoient monseigneur le Cardinal d'Angleterre,

Vous

(2), les vesques

contes de

Warvick

Mont Saint-Michiel;
^'nct-Pere

(1)

(2)
(3)

(3)

et

et

de Barnais

de Stauffbrl;

les seigneurs

de Noyou
les

et

de Norwich

les

abbs de Fescamp et du

de Cromwclle

aultres plusieurs. Sic

et

de Tipetot

signatum

Les manuscrits noz.

Le chancelier, Louis de Luxembourg.

Ces trois derniers noms ne sont que dans

le

de

Calot.

manuscrit de Notre

Dame

-,

PROCS

244

Item, ad ostendendum peramplius quoi!, non soluni

d ictus episcopus Belvacensis promissionem et assecu-

rationem expensarum pro se et aliis

ab ipso rege Angli et Anglicis, sed

sum

dicli rgis et

quam

siliariis

satisfaciendis

et

um

totum proces-

dictorum Anglicorum, tam in conqurendis

officiariis

et salariandis, seu

exercuit et conduxit

petiit in futur

produxit dictus

procurator, dict vdu atque filiorum suorum nomine, depositiones dictorum consiliariorum et officiariorum in inquestis supradictis examinatorum, super
et expresse

hoc specialiter

deponentium,

sicut in in-

questis superius publicatis est contentum.

Item, ad amplius manifestandum zelum quod (1)

Johannam prdictam ex

contra

corum

parte ipsorum Angli-

produxit procurator dict viduae, ex

inquestis,

supra

ut

depositionem

dicitur, publicatis,

quorumdam medicorum

ponentium expresse quod, quum

et

ipsa

ipsis

specialiter

aliorum

de-

Johanna ipso

processu durante gravissima detineretur infirmitate

cornes de JVarvick et nonnulli

alii ipsis

medicis

visi-

Johannam, injunxerunt eju curam

quod nullo modo vellent eam mori naturali
morte, sed quod omnimodo esset combusta tandem,
tantibus dictam
dicentes

in ipsius processus fine; sicut potest ex depositionibus

superius in inquestis publicatis apparere.

Item, ad

id

etiam ulterius ostendendum, produxit

procurator viduae antedictae certam schedulam

xxi. mensis decembris

redum

die

per hredes seu nomine h-

exsecutorum defuncti magistri Ptri Cruchon, episcopi Belvacensis, inter acta hujus pro ces

(I)

Sic

et

mieux

<[iii

adhibitus fuit, ou mieux encore supprimez quod.

DE RHABILITAI

ION.

sus supradicta die mensis decembris,

tfCCCCLV. , productam
dicta Johann a tradita

diam

et

damna

(1)

anno Domini
qua coutinetur quod

in

materia

fuit in

(idei

per invi-

suggestionem adversariorum regni, quia multa

eis intulerat, licet

catholic vit

reputaretur; quodque non

hredum

exsecutorum dictum

et

a pud

majores

erat intentionis diclorum

sic

agitatum pro-

eessum tueri vel defendere, sicut superius inter acla

dicta? diei est

descriptum.

Item, requisivit procurator praed ictus, dicta die

ad producendum assignata
fatis

qualenus placeret pr-

dominis Delegatis inter acta hujus processus ad-

notare et videre certas considerationes et opiniones

doctorum probatissimorum,
adventu

dictae

Johann

et

aliorum qui

primo

in

Puellae saepe dictae, super ejus

receptione necnon et super liberatione civitatis

Au-

relianensis, nonnullas (2) scripserunt, et suas consi-

derationes dederunt; similiter et opiniones et considerationes

quorumdam

qui, ante hujus inchoationem

processus, dicuntur multa super nullitate processus

agitati

pridem contra dictam Johannam et in dictae

scripsisse. Quce omnia dictus

Johannae justificationem

procurator submisit discretioni

domiuorum

Deleato-

rum, atque prudenti.

[

Injunctio

de originalibus conimunicandis

Receptis igitur, dicta die ad

gnata, ex parte procuratoris

(1)

Voy. ci-dessus,

t.

Suppl opiniones

11,

p.

si

rei

pcterent.

producendum

;issi-

praedicti viduae ante-

194

Lea mmoires dont

il

ost

question

ici

font

l'objet

du

PROCS

246

dictae ac filiorum

suorum, productiombus

ac partibus adversis non comparentibus

antedictis,

et

pro con-

tumacibus reputatis, atque ad producendum exclusis

praefati

domini commissarii dominorum Delegatorum,

venera-

Johannes

scilicet, episcopus Dimitriensis, ac

bilis vir,

magister Hector de Coqaerel, decretorum

Rothomagenuna cum venerabili viro,magistro Johan ne Brehal,

doctor, decanus Lexoviensis et

sis,

oficialis

inquisitore fidei altero, ex dictis dominis Delegatis a

Sede

sancta

apostolica

deputatis

diem

mercurii

instantem] (1) ad dicendum contra producta praemissaassignando(2), prout in litteris citationis inferius
descriptis latius continetur;injungendo nobis, notariis

supradictis, quatenus

dicta dilatione pendente,

si

producendum exclusse,
productiones viduee antedict ac suorum filiorum
videre vellent, ipsas et omnia hujus preesentis processus acta, ac queecumque etiam originalia primi
processus contra dictam Johannam agitati, et in hujus

partes prdictae adversae, ad

processus exordio variis in hbris recepti

mus

comparentes

illa

(3)

etiam terminum ampliorem

si

ostendere-

die, illum peterent, ofFerendo.

huitime chapitre de
verbal,

il

la

procdure. Cependant d'aprs les termes du procs-

semblerait que la dfense s'appuyait sur plusieurs consultations crites

au temps de

la Puclle,et les greffiers n'en

ont transcrit au procs qu'une seule

de cette poque, celle de Gerson.

(1)

La date

est reste

en blanc dans

les

manuscrits. Nous supplons d'aprs

l'instrument de l'assignation rapport ci-aprs. Tout ceci

rptition inutile.

Voyez

le dernier

faut assignaverunt.

(2)

Il

(3)

Les manuscrits ostenderent.

paragraphe de

la

d'ailleurs

page 233.

en une

DE RHABILITATION.
[

247

Declaratio contumacia- in reos, praeclusa eisdein via diceodi contra producta

Dicta autem die ad dicendum contra producla parpraemissum

tibus, ut

est

assignata juxta

formam

cita-

procurator vidu ante,

suorum comparuit, ac contumaciam
partium non comparentium accusavit; requirendo
tionis

immdiate descriptae

dictae ac filiorum

spius praedictas partes adversas a dicendo vel alle-

gando aliquid contra productiones excludi et pro

ac ad ulteriora procedi , secundum

exclusis haberi
juris

ordinem,

in causa

concludendo

nando; idque pluries postulavit,

vel concludi ordi-

et instantissime re-

quisivit.

Exspectatis

igitur

dicta

die

partibus

ipsis

et

non comparentibus, prfati domini commissarii

una cum dicto venerabili magistro Johanne B reliai j
instante procuratore prdicto, partes prdictas omuesque alios seu quoscumque ad dicendum contra
,

praedicta

tara specialiter

contumaces reputarunt,

quam
et a

generaliter evocatos,

dicendo ulterius aliquid

contra praedicta excluserunt, et pro exclusis haberi

voluerunt, ordinationem ulteriorem circa omnia
et praesertim circa

conclusionem

in causa

alia,

requisitam,

prfatis dominis Delegatis relinquendo; allegationibus

juris,

absque novorum allegalione factorura, partibus

omnibus

specialiter reservalis,

donec

et

quousque

fueritper dominos Delegatos in ipsa causa conclusum;

conclusionem

ipsius causae ac

termini assignationem

ad dictam conclusionem et caetera omnia prfatis dominis Delegatis specialiter reservando.

Ex

parte autem procuratoris praedicti vidu ante-

dicta? ac

filiorum

suorum,

sicut prmillilur,

com-

PROCS

248

parentis, et

praemissum
tibus est

contumaciam partium adversarum,

est, accusantisj

productum contra quod

allegandum

sicut

quia nihil ab adversis paraliquid \eniat (1)

termino allega-

nihil fuit etiara in ipso

tum. Declaravit tamen [dictus procura tor] expresse

quod

libros et originalia processus primi, quia in plu-

eumdem

partibus per

rimis

fuerunt impugnati vel

etiam impugnata, sicut expresse in propositionibus,

petitionibus, articulis et scripturis ejusdem procura-

quantum ex parte promotoris aut

visitari habent pro eorum
impugnatione. In quantum contra eum faciunt, absque
nova allegatione, omnia allegat et proponit quae in

toris continetur, in

ex

alias

offcio

producuntur,

nec

suis, petitionibus, scripturis et articulis,

dictis

non etiam informationibus et inquestis, tam per reverendum patrem

dominum Guillelmum , tituli
,

sancti Martini Cardinalem,

nos Delegatos

factis,

quam

per prdictos domi-

plenius continentur.

Tnor dictarum litterarum citatoriarum,Johannis

dictarum, sequitur et est

episcopi Dimitriepsis

talis

pr-

Johannes, miseratione divina episcopus Dimi-

triensis

Hector de Coquerel, decretorum doctor, de-

canus Lexoviensis et

officialis

Rothomagensis, judices

subdelegati seu commissarii in hac parte a reverendis-

simo

et

lianne

(1) Plus

reverendo in Christo patribus, dominis Joarchiepiscopo et duce Remensi et Guillelmo

de rgularit dans

du prsent; quia
venir et

etc.

nihil

la

rdaction aurait

amen les temps

passs au lieu

ab adversis partibus erat productum contra quod aliquid

DE RHABILITATION.
episcopo Parisiensi

249

judicibus una cuni reverendo in

domino Conslantiensi episcopo, a sancChristo ptre et domino nostro, domino

Christo ptre,
tissimo in

divina providentia Papa

Calixto,
clausula

trum,

cum

tertio,

illa

Quatenus vos, vel duo, aut unus ves-

quarumdam causarum

etc.;

nullitatis asser-

torum processus et sententiarum olim per defunctum

magistrum Petrum Cauchon tune episcopum Belva,

censem,
direcesi

et

subinquisitorem haeretica? pravitatis in

constitutum

Belvacensi

instante

quodam

asserto causarum criminalium

promotore, contra quondam Johannam, diclam la

Johanne de Estiveto

Pucelle, factorum, et expurgationis de falso, ut asseritur,

eidem Johann impositis,

commissi etdeputati, prout per

specialiter deputatis;
litteras

commissorias

nobis et nostrum cuilibet directas constare potest

formam qu

sequitur continentes

Joliannes, miseratione divina, archiepiscopus et

dux Remensis etc., etc. (1).

u Et {rater Johannes B reliai,
,

fessor, haeretic pravitatis in

quisitor, in

non

reverendo

in

omnibus presbyteris

cum

dictis

Christo patribus as,

vicariis, curatis et

curatis, caeterisque ecclesiarum rectorilms ac ta-

bellionibus publicis, et
tutis

regno Franci alter in-

ipsarum causarum cognitione

reverendissimo et

sumptus

sacre theologice pro-

ad

quem

aliis

notariis ubilibet consti-

seu quos nostr praesentes litterae

pervenerint, salutem in Domino, et mandatis nostris,

imo vrins

dem

aposlolicis, liriniler obedire.

in ipsiscausis nullitatis el

Voyez

ci

dessus, p

Quum jampri-

expurgationis raotis

nmission.

el

PROCS

250

pendentibus inter Ysabellem d'Arc, matrem, Petrum

et

Johannein

quondam Johannae
eorum procuratores actores, ex una

<T Arc, fratres dictae

la Pucelle , seu
et

reverendum

in Christo

patrem dominum episcopum

Belvacensem, subinquisitorem hreticee pravitatis

dicecesi Belvacensi

promotorem causarum

ac

nalium curi Belvacensis,

et alios in

in

crinii-

hujusmodi causa

sua interesse credentes, reos, ex altra, partibus; per

eosdem reverendissimum

et

reverendum patres ac nos,

Johannem Brehal, tantum exstiterit processum quod

testes in eadem causa producti, recepti, jurati et examinati, ac eorum attestationes fuerint per eosdem
reverendissimum

et

reverendum

patres

publicati

diesque ad dicendum ex parte dictorum reorum contra

eosdem

eorum attestationes quidquid dicere

non ad producendum hinc inde ex parte

testes ac

vellent, nec

ipsarum partium omnia

processus, litteras

cumque
et

acta, actitata

instrumenta, documenta et quse-

ipsae partes

procedendumque

fuerint assignati
et causis

ad causam seu causas hujusmodi facientia,

alia

de quibus

bant

et singula jura

hinc inde se juvare intendeulterius, prout foret rationis

quibus advenientibus, per nos causa

hujusmodi

remanserant, a nobis

in statu in
et

quo remanserat seu

per nos resumptis, in eisdem

certo modo ad certos actus processerimus, dieque date

prsentium certos processus,

litteras, acta, actitata,

instrumenta et documenta pro parte dictorum

actorum coram nobis producta receperimus in ipsorum reorum et aliorum sua interesse credentium contumacia eisdem reis et aliis sua interesse credentibus

jura

viam de caetero aliquid producendi, ipsorum attenta

conlumacia prascludendo decreto per nos prout et
,

DE RHABILITATION.

251

ilecernimus, in hujiismodi causa, secundum l'ormam

tenorem litlerarum coramissoriarum nobis directaum, procedendum fore, diemque mercurii instan-

et

qu

tem,

erit dies

secunda juridica a data prsentium

computanda eisdem partibus assignando ad dicendum, excipiendum et proponendum, verbo vel in

scriptis, ex parte ipsorum, totum id et quidquiddicere
,

seu proponere voluerint in et contra dictos actores

eorumve processum

litterasque, processus acta, acti-

et alia documenta , die dat praecoram nobis pro parte ipsorum actorum,
producta, tam juris quam facti, peremptorie aut alias;
procedendumque ulterius in hujusmodi causa , prout

tata

instrumenta

sentium

mer il

ration

Hinc

fungimur

vel

quod nos

in

supradictis

poenis

est

in

et

quod

mandamus

mandamus quatenus

datum exsequendum
peremptorie

in

aula

alium

seu

praeci-

man-

hujusmodi

ad

vestrum

alter

unus per

nec

exspectet,

quam

feremus

districte

sub

et

excommunicationis

vos et vestrum quemiibet

in

feceritis

piendo

vobis omnibus et singulis

virtute sanctas obedientiae

suspensionis

quas

nisi

parte,

liac

auctoritate apostolica qua

non

alterum

se

excuset. Citetis

palatio

archiepiscopali

secundiem mercurii
computandam juridicam a die dat prsentium
dam reverendum patrem dominum episcopum Belvacensem subinquisitorem et promotorem, ac omnes
prreos
alios et singulos sua interesse credentes

Rothomagensi

ad dictam

missa facturos et

fieri

talibus fieri consuetis

secutioni

visuros,
;

cum

intimationibus in

hujusmodi ncstras

litteras

demandando per affixionem nostraium

ex-

prae-

PROCS

252
senti

um

litterarum in valvis ecclesiae Rothomagensis.

Et quid inde feceritis, nobis fideliter rescribatis.

Datum Rothomagi
post hujusmodi expeditionem
cause et causarum
sub sigillis nostris anno Do,

mini mcccclvi., indictione

iv,

mensis vero junii die

domini
tii ,

domini Calixti, divina providentia papae ter-

anno secundo.

Sic signatum

D. Co.mitis

et F.

Deinde sequitur relatio

v.,

in Christo patris et

pontificatus preefati sanctissimi

Exsecuta et

affixa

per

Ferrebouc.

in plica

me Petrum
,

Ogier, cleri-

cum, auctoritate apostolica notarium publicum. Teste

signo

meo manuali

descrptis. Sic

Continuatio assignations

Die mercurii,

anno

hic apposito,

signatum

ix.

ail

P.

et die in albo

Ogier.

dicendum contra producta

(1).

supradicti mensis junii

compa-

ruerunt coram reverendo in Christo ptre, Johanne,

miseratione divina episcopo-Dimitriensi.

et

Hectore

de Coquerel, decretorum doctore, decano Lexoviensi,

vicario generali et ofliciali Rothomagensi , judicibus
subdelegatis,

commissariis in hac parte

commissis et deputatis

venerabies et discreti viri

magistri Guillelmus Prevosteau

et

Johannes Veteris

dicti

nominibus quibus supra;

(1)

Le procs-verbal do

dictorum actorum

promotoris procura tores, et

et repetierunt, et quilibet

eorum repetiit, citationem alias

reverendum in Christo patrem

manuscrit 5970

specialiter

eis
,

decretam contra

dominum

cette journe et de la suivante

Guillel-

manque dans

le

-,

DE RHABILITATION.

253

muni, Belvacensem episcopum, [promotorem rerum

criminalium 1 et subiuquisitorem hreticae pravitatis
ad dicendurn et excipiendum
in tlicesi Belvacensi
,

quidquid contra jura

dicere et exhibere voluissent

verbo solum

dum taxt

et

in liujusmodi causa

et exhibita
;

ejusque exsecutionem

reproduxerunt

exhibue-

et

runt, et quilibet eorum reproduxit et exhibuit; cita-

eadem non comparentium, et hujusmodi

termi no minime satisfacere curantium, contumaciam
torumque

in

accusaverunt

et quilibet accusavit, ipsos [repulari

contumaces per dictos commissarios, prout erant

merito postulando

et

requircndo.

Preefati lune commissarii

hujusmodi

assigna

dici

lionem ad crastinam diem immdiate sequentem

ex oflicio suo

quam

alias,

prolongaverunt

et

tam

conti-

nuaverunt.

Declaratio contumaciae in citatos non comparentes.

Advemente autem
dicti

die crastina,

mensisjunii, comparuerunt

qu

fuit x.

supra-

apud pa-

in judicio

latium sive majorem aulam reverendissimi in Clirislo

patris et

coram

domini, domini Rothomagensis archiepiscopi,

supradictis commissariis

[et] fratre Jolianne

Brelial; supradicti magistri Guillelmus Prevosteau,

honorabilium personarum Ysabellis, Ptri

CArc
gistri

et

atque Johannes Vcteris venerabilis

Simonis hapitault, promotoris

causa deputati

procuratores

et

in

Johannis
viri

hujusmodi

nominibus quibus

supra, facto et realiter in scriptis produxerunt

hibuerunl,

et quilibet

cil;iiionem

alias

eorum produxit

decretam

ma-

contra

el

ex-

et exhibuil

reverendnm

in

PROCS

254

dominum episcopum Belvacensem,

Christo patrem,

Reginaldum Bredoidle causaruiii criminalium curiae

Belvacensis promotorem, subinquisitorem hrelicae
pravitatis in dioecesi Belvacensi constitutum omnes,

que

alios sua

dentes

communiter

vel divisim interesse cre-

ad excipiendum et dicendum quidquid contra

exhibita et producla in hujusmodi causa dicere et excipere voluissent; citatorumque in eisdem

non com-

parentium, nec hujusmodi diei termino

curantiura , contumaciam accusaverunt ,

satisfacere
et quilibet

accusavit, ipsosque contumaces [reputari] per dictos

judices commissarios,

quoad actum

et

terminum hu-

jusmodi, nec non viam [prcludi] de caetero dicendi

et excipiendi contra

producta et exhibita in hujusmodi

causa eisdem citatis, postulaverunt et quilibet postulavit;

nec non, in eorum contumacia, certum et com-

petentem terminum ad concludendum

causa et concludi

videndum

sibi et

in

hujusmodi

partibus adversis

assigna ri.

Memorati tune domini commissarii

non comparentes, nec hujusmodi

facere curantes

putaverunt

contumaces;

viam de

diei

dictos

termino

citatos
satis-

aut aliquem pro se mittentes

prout erant merito

et, in

justitia

eorum contumacia,

re-

suadente,

dictis citatis

caetero dicendi et excipiendi contra producta

ad concludendum

et

Johanni, archiepiscopo

et

et exhibita praecluserunt; atque

concludi videndum,

ipsis

duci Remensi, Guillelmo, Parisiensi, et Ricardo, Constantiensi episcopis, ac supradicto fratri

halli

Johanni Bre-

judicibus auctoritate apostolica deputatis, assi-

gnationem fiendamspecialiter rserva verun t.

Prsentibus ad hoc venerabili et religioso viro,

DE RHABILITATION.
fratre Petro

Migecii,

255

theologi

sacra?

professore,

priore prioratus conventualis de Longaviila-Gifrdi

magistro Petro Roque; Johamie Barnevlle, Guillelmo

Quesneveto

cum

pluribus

Assignatio partium ad

Anno Domini

aliis.

videndum concludi

mcccclvi.,

in causa.

win. mensis

die

junii

coram dominis Johamie, archiepiscopo Remensi, Guillelmo Parisiensi, et Ricardo Constantiensi episcopis,
ac fratre Johamie Brehalli, prfatis; Parisius, in aula

domus

episcopalis Parisiensis, comparentes et perso-

naliter constituti

Johamies d'Arc, suo

aliorum

et

suorum in hac parte consortium nominibus, et magister Simon Cliapitault promotor, jam dicti, asserentes in causa praesenti tantum fuisse processum quod
,

restabat in causa concludere: ipsis humiliter supplica-

runt ut hujusmodi causa m

tate Parisiensi

quod in hac civiquod eisdem pote-

attento

prsentes erant

et

rant commodejustitiam ministrare, accelerare vellent,

diemque eisdem prfigere ad concludendum

modi causa.

Quorum

audita supplicatione

unicuique justitiam ministrari

in hujus-

volentes pro posse

eisdem

supplican-

libus diem primam instantem mensis julii, ad concludendum ab ipsis, et per ipsos concludi videndum,
in

hujusmodi causa seu processu,

[dicti judices]

signaient; ordinantes eisdem supplicantibus

as-

quate-

nus per edictum, ut jam per ipsos decretum exstiterat,

partes adversas suaque in hac

dentes,

in valvis ecclesiae

facturos et

tieri

visuros

parte interesse cre-

Rothomagensis
citari

et evocari

praemissa
facerent

PROCS

256

litterasque opportunas propter hoc eisdem per nos,

notarios infrascriptos

fieri

decreverunt

(1).

Prsentibus ad hc domino Johanne Hugonis

presbytero, et Gnillelmo Eschart , clerico testibus
,

ad hc

vocatis et rogatis.
Continuatio assignationis prdicta?. (2)

Die autem prima

julii,

coram dominis Johanne,

Remensi archiepiscopo Ricardo , Constantiensi episcopo et fratre Johanne B reliai, praefatis ; in aula domus
,

archiepiscopalis Rothomagensis majori,

Johannes d'Arc

preefati

et magister

comparuerunt

Johannes Prevos-

nomine procuratorio aliorum actorum ac maSimon Cliapilault , promotor in hac causa.

Qu quidem dies eisdem, ut praemittitur exstiterat
assignata et ad quam diem citati erant praefati episcoteau

gister

Anno qun supra mcccclvi.,

die jovis

prima mensis julii, compa-

ruerunt in judicio coram prcefatis dominis commissariis seu judicibus, Johanne, miseratione divina archiepiscopo et duce Remensi,

Gnillelmo Parisiensi,
episcopis
sore,

ac

fratre

Ricardo, Constantiensi,

Johanne Brehal

hretic pravitatis

in regno

Franci

dicibus delcgatis in hac parte, etc., etc.rent

aulam reverendissimi

in

eadem miseratione

sacre theologi profcs-

altero ivquisitore,

apud palatium

sive

ju-

majo-

Christo patris domini archicpiscopi

Rothomagensis inqua pro tribunali sederc consuccerunt : venerabiles

,

viri,

magistri

Guillclmus Prevosteau

Ysabellis, Ptri et

(1)

Les manuscrits decrevimus.

(2)

Les procs-verbaux de cette journe et de

peu dans

les

venerabilium personarum

Johannis d'Arc, procurator, et nomine procura-

deux manuscrits 5970

et

la suivante

se ressemblent

si

de Notre-Dame, que nous avons jug

ncessaire de mettre en regard l'une et l'autre rdaction. Le texte en italique

est celui

du manuscrit de Notre-Dame.

DE RHABILITATION.

257

pus Belvacensis, promotor causarum criminalium ac

subinquisitor haereticae pravitatis dioecesis Belvacensis,

omnesque
ab

et audituri

et singuli sua interesse credenles, visuri

ipsis et

per ipsos in hujusmodi causa

concludi et pro concluso haberi, ulteriusque processuri, prout foret rationis.

Quam dieni

ipsis citatis

minime comparentibus nec

aliquem pro se mittentibus domini

usque ad diem crastinam

continuaverunt

propter praesentationem,

ut raoris est.

Datum

actum anno

et

et die praedictis.

torio

quo supra, atque vencrabilis

mon

Chapitault, injure canonico licentiatus, promotor in hujusmodi

causa datas

et crcumspectus vir, magister Si-

deputatusi et reproduxerunt, et quilibet reproduxit,

et

citationem eisdem dcrta

m per

eosdem dominos judices et commis-

rfrendum patrem, dominum episcopum Be/vacen-

sarios, contra

sem , subinquistorem liretic pravitatis

dicesi Belvacensi

in

nccnon promotorem causarum criminalium curi Belvacensis, omnesque alios sua communiter vel divisim interesse credentes ,

concludendum

et concludi

videndum

sant sive causas sufficientes

allegandum Square

minime concludi debeat verbo solum

et

ad

hujusmodi causa, aut cau-

in

in

dumtaxatj

cutione, reproduxerunt, et quilibet reproduxit

dem contentorum contumaciam accusaverunt,

hujusmodi causa
,

eum

ejus exse-

citatorumque in eaet quilibet accusavit,

ipsosque contumaces per eosdem dominos judices reputari postulaverunt, et quilibet postulai it, et, in

causa concludi

et

corum contumaeia,

in

Dicti vero judices et commissarii, certis de causis cos

i-entibus

hujusmodi diei assignationem

prorogaverunt

ni.

hujusmodi

pro concluso haberi.

lune

ad hoc mo-

ad crastinam diem

et continuai crunt.

17

PROCS

258

CAPITULUM SEPTIMUM.
[

Productio motivorum juris per actores, reis non comparentibus.]

Subsquente antem die crastina

cunda mensis

julii

Dominos

partions per

qu

fuit dies se-

an no Domini mcccclvi., eisdem

assignata ad

id

agendum quod

die hesterna in ter partes hujusraodi agi debebat

ram

ipsis

Johanne, archiepiscopo Reraensi

domns

co-

Guilelmo

Parisiensi et Ricardo Constnntiensi episcopis

majori

in anla

archiepiscopalis Rothomagensis pro tri-

Johanne
suorum
procuracTJrc, altero actorum pro se, citra
torum hactenus constitutorum revocationem ac masedentibus

bunali

comparentibus

praefatis

gistris

Guilelmo Prevosteau aliorum actorum procu-

ratore

nomine procuratorio ipsorum

et

pro

ipsis

et

Rdaction du manuscrit de Notre-Dame.

Adveniente autan die veneris,

julii,

compnruerunt

in judicio

qu fuit

secundo, supradicti mensis

coram prfatis dominis , Johanne,

archiepiscopo Remensi, Guilelmo, Parisiensi, Ricardo, Constantiensr

episcopis, ac fratre
pradictis

Johanne Brehal , judicibas

apud dictum palatium

tribunali sedere consueverunt , venerabiles viri

se, citra

et

commissariis su-

quo pro

et in loco suo solito in

tamen procuratorum suorum

alias

Johannes d'Arc, pro

per eum constitutorum

revocationem, de quafuit protestants magister Guillelmus Prevostean;

Ysabellis <l'Arc et Ptri

d'Arc

quo supra; atque vencrabilis

hujusmodi causa promotor datus

et in scriptis

reproduxerunt

ncm, cum (jus exsecutione,

supradictos decretam,

ad

hujusmodi causa, contra

procurator,

vir,

et

et deputatus. \_Qui~\ facto

et \eoruni\ quilibet

alias

nomine procuratorio

magister Simon Cliapitault, in

reproduxit

per eosdem judices

et

conclu dc.ndum et concludi

et

realiter
citatio-

commissarios

videndum

in

adversus reverendum in Christo patrem

DE RHABILITATION.
Simone Chappitault,
revocationem

citra

259

etiam suorum procura torum

hujusmodi causa promotore

in

citatis||coram ipsis [judicibusj per al ter u

uotariorum, evocatis minime comparentibus

docendumde

actores et promotor, ad

produxerunt

realiter et de facto

dictis

nostrum,
dicti

in jus evocatione,

litlerns

citatorias ab

earum exsecutionem constabat ipsos episcopum Belvacensem, promotorem et

subinquisitorem aliosque omncs et singulos sua inteemanatas per quas

ipsis

et

edictum publicum

resse credentes, per

fuisse citatos et

evocatos ad diem hodiernam, visuros et audituros ab

ipsis et

per ipsos

hujusmodi causa concludi

in

et

pro

concluso haberi. Reproduxerunt etiam verbo omnes

et singulos lestes, acta

cessus et alia in

pro

ipsis

mum

actitata

instrumenta

pro

in quantum
non alias. Et ad movendum aniipsi promotor et actores et quili-

hujusmodi causa exhibita,

faciebant et

Dominorurn

episcopitm Belvacensem, subinquisitorem hretic pravitatis

cesi Belvacensi constitution

i/i

di-

atqne promotorem causarum crimina-

lium ruine Belvacensis, omnesque altos

vel divisim interesse credentes

et singulos

sua communiler

citatorumque in eadein contentorum

non comparentium nequein aliquo hujusmodi termino diei satisfacere

curantium, contumaciam accusarunt, et quilibet accusavit ; ipsosque

contumaces per dictos

dominos polices

postulaverunt, et quilibet postulavit

tierunt, et quilibet repetiit,

testium

et, in

et

commissarios reputari

eorum contumacia, repe-

et iingula acta, actitata,

produrta,

depositiones in hujusmodi causa factas, atque alia jura, in

quantum faciunt pro

sas, et

omnia

non alias,

eisde.m et partibus suis, et contra partes adver-

aliter,

nec alio modo. Insuper prfatus magistei

Simon , promotor, nomine quo supra, facto,

realiter et in scriptis

produxit certa motiva juris, continentia in effectu

sitionem et deductionem totius processus

omnimodam

dispo-

tam coram quondam do-

mino Petro Belvacensi episcopo, quant coram prfatis dominis judt-

PROCS

200

modum

bet eoruin certa juris motiva per

articulorum exhibuerunt et produxerunt

certorum

quae requi-

siverunt inter acta hujusmodi causae reponi. Produxe-

runt etiam quosdam tractatus et opiniones certorum

doctorum

ta

theologi quara utriusque jurium

et

aliorum jurisperitorum super hujusmodi materia facquibus hujusmodi materia ad plnum deduci

tos, in

videbatur;

modi

omnia

quae

et singula

causae reponi requisiverunt.

hujus-

inter acta

Quibus

sic exhibitis,

actores et promotor, dictorum citatorum evoca-

ipsi

lorum non comparentium nec aliquem pro se mitlentium, contumaciam accusaverunt, petiverunlque et
requisiverunt dictos citatos et non comparentes nec
aliquem pro se mittentes, de die hodierna reputari
contumaces,

ipsorum contumacia,

et, in

causa concludi

et

in

hujusmodi

pro concluso haberi.

autem archiepiscopus et episcopi diclos ciet non comparentes nec aliquem pro se mit-

Ipse
tatos

cibus et connaissants agitati, necnon nonnullos tractatus in hujusmodi

materia, tam per theologi quant utriusque juris doctores factos

produxit

et exhibuit ,

petendo

et

requirendo hujusmodi motiva

tractandum anitnos judieantium recipi

tibus infrascriptis

jus

et

certutn et

et admitti;

necnon

ad

sibi et par-

competentem terminum, ad audiendum

sententiam diffinitivam in hujusmodi causa ferri et pronun-

tiari, sibi

assignari, quilibet supradictorum Johannis d'Arc, altcrius

principalium,

et

magistri Guillelmi Prev osteau, procuratoris , et no-

mine procuratorio quo supra

per eosdern judices

et commissarios,

postulaverunt et postulavit.
Dicti vero domini judices et commissarii
citatos

non comparentes , nec hujusmodi

curantes

reputaverunt

contumaces ;
tatus

et,

in

spe nominati

diei termino

prout erani justitia

suadente

eorum contumacia , dicta motiva juris

tam theologi quam

dictos

satisfacere
,

mrita
et trac-

juris professorum admiserunt et rece-

DE RHABILITATION.

261

lentes, de die hodierna reputa venin t contumaces, et,

ipsorum contumacia,

in

in

hujusmodi eausa concluse-

runt, et pro concluso liabueruut;

ulteriora procedi debere,

decernenles

ad

ipsorum citatorum contu-

macia non obstante, assignando eisdemactoribus diein

mercurii iustantem ad audiendum jus seu suant sen-

tentiam diffinitivam in liujusmodi causa dici

pronuntiari

eosdem
citai*:

ferri el

injungentes eisdem actoribus qualenus

citatos ad

dictam diem per edictum publicuin,

lacrent, jus seu suamvsenlentiam diffinitivam

audituros, dicturosqueetfacturos in hujusmodi causa,

prout jus

et ratio suaderent.

Datum

et

actum anno

et die prdictis, preesentibus

ad haec reverendo in Christo ptre et domino,

Johanne Fabri,

sacre theologiee professore

domino

episcopo

Dimitriensi; magistris Ilectore de Coquerel , decreto-

rum

doctore, vicario et

Olivier; Nicolao

peruntj in

ofliciali

Lambert

Chris ti nomine

in

Rothomagensi

d'Arc, Guillclmo Prevosteau

lu

et

tiari

atque

dictis citatis

et

hujusmodi causa concluseiunt ,

dictis

magistro Simoni Chapitault, pro

sententiam diffinitivam in hujusmodi causa

litterarum

magensis , fore citandos

et

Johanni

diem mercurii instantem, ad audiendum

dici, ferri et pronun-

atque dictas citatos ullerius per edictum publicuin

ncm suarum

Alano

sacre theologiee proicsso-

pro concluso habuerunt, prjigcntcs et assignantes

rno/ori,

citatoriaium
et

ad

valvas

et

per

nffi.i

ecclesi Rot/m-

evocandos prfixerunt , statuerunt

et

ordinaverunt.

Prsentibus ad hc reverendo in Christo ptre

et

domino, du

Johanne, episcopo Dimitriensi ; Hectare de Coquerel , decretorum doctore, vicario gencrali et officiait Rothomagensi; Alano
inino

Olivier; Nicolao Lambert, sacra, theologi professoribus ; magistris

/Egidio de Campis, Petro

fitratis testibus, ett

Roque,

in caria

Rothomagensi advocai

PROCS

262

Roque,

ribusj iEgidio de Campis et Petro

jurium

cum

licentiatis,

pluribus

in altero

ad prae-

aliis festibus

missa vocatis et rogatis.

Tnor autem diciaruni litlerarum

citatoriaruni

el est talis

seu edicti publici sequitur.

Johamves, raiseratione divina archiepiscopusetdux

Reraensis, Guillelmus, eadem miseratione Parisiensis

et

Ricardus, Constantiensis episcopi

ac frater

hannes Brehal, sacre theologi professor,

pravitatis in

regno Francise

alter inquisitor

delegati et commissarii in hac parte

Jo-

haereticae
;

judices

quarumdam

cau-

sarura nulitatis, processuum et sententiarum olim

quondam Johannam d'Arc

contra

la Pueelle 3

chon

vulgariter dictam

per defunctos magistrum Petrum Cau-

quondam episcopum Belvacensem

nem
in

Magistri,

ac Johan-

subinquisitorem haereticae pravitatis

dicesi Belvacensi, instante et requirente

magistro de Estiveto

et subinquisitoris

episcopi

quondam

asserto ipsorum defunctorum

promotore

factorum

et

Johann
sanctissimo domino nostro, domino

agitatorura, ac expurgationis de falso eidem

impositorum,

Calixto, divina providentiae Papa tertio, specialiter depulati

omnibus presbyteris

vicariis, curatis et

non

curatis, caeterisque ecclesiarurn rectoribus ac tabellio-

nibus publicis, et

ad

quem

aliis

notariis ubilibet constitutis

seu quos nostrae praesentes litterae pervene-

rint, salutem in

Domino,

mandatis nostris, imo

et

verius apostolicis, firmiter obedirc.

Quum jam

pridem, instante

et

requirente \sabelli,

matre, et Petro et Johanne, fra tribus dict defunctae,

actoribus, nos, archiepiscopus

Guillelmus episcopus

DE RHABILITATION
et frater

263

Johannes Urehal, mandatum sanctae Sedis

apostoltcae recipientes, certas nostras litteras citatorias

contra reverendum in Christo palrem, cloniiiium epis-

copura Belvacensem

ac subinquisitorem

haeretica?

promotorem causarum criminalium in

ac omnes alios sua
credenles, decreverimus ; easdemque, tam in

pravilalis, et

episcopatu Belvacensi modernos

intresse

Rothomagensi quam

villa

in villa Belvacensi, exsecu-

lioni

demandari fecerimus;

modi

cansis

tain

1),

tantumque

in

in

hujus-

per nos, tam conjunctiin

quam

divisim, ac nostros in hac parle subdelegalos, exstiteril

processum, quod, servatis terminis

hujusmodi cau-

in

de jure servari debitis, via eisdem

iis

citatis

de caetero

dicendi et proponendi, verbo vel in scriptis quidquid

dicere seu proponere vellent,

tam contra nostrum

processum, personas actorum, depositiones

productique per eosdem actores, tam juris

et

facti,

aut alias, per reverendum in Christo

dominum, dominum episcopum Dimitrien-

peremptorie

patrem

lestiurn

quam

sem, et venerabilem et seientiGcuin virum llectorem

Coquerel , utriusque

</(

Lexoviensem, vicarium
a

et

juris

doctorem

nobis, Jolianne, archiepiscopo

et

quum

peragenda,

exstitit; caetera in

ad omnes actus

causa? excercendos, a

decanum

Guillelmo, epis-

copo, quoad haec subdelegatos, ac nos,

Brehalj praeclusa

ollieialemRothomagensem,

Johannem

hujusmodi causa

citra

conclusionem

obis, Johanne, archiepiscopo,

Guillelmo, episcopo, solum foi*ent depulati, nobis

et

reservando;

et

quum

in

hujusmodi causa, attenta

hujusmodi terminorum observatione,

I.

taus(

ril

ND. ajoute

dit

fr<

reste! in hujus-

PROCS

264

modi causa per

parles productioni de eeetero faciendae

renuntiare ac in hujusmodi causa per nos concludere

Vobis omnibus

<(

et singuis sapradictis, in virtute

sanct obedientiee, etsub poenis suspensionis et excommunicatiouis, quani vel quas in vos et vestrum quem-

feremus, nisi feceritis quod mandamus, districte

prcipieudo mandamus quatenus ad hujusmodi raan-

libet

datum nostrum exsequendnm, alter vestrum alterum

non exspectet nec unus per alium se excuset. Citetis
peremptorie Rolhomagi
coram nobis aut altero
nostrum, apud palatium archipiscopale Rothomagense, in loco in quo ad hujusmodi causam pro tribunali sedere consuevimus, ad diem primam mensis
,

julii instantis, nisi, etc.,

pum

alioquin

etc., dictos episco-

ac omnes
communiter vel

subinquisitorem et promotorem

alios et

singulos sua in hac parte

divisim interesse credentes; visuros a nobis et per

nos in hujusmodi causa concludi

et

pro concluso

haberi, processurosque in hujusmodi causa prout fuerit rationis,

cum

intimationibus in talibus assuetis;

hujusmodi nostras

litteras

demandando

exsecutioni

per affixionem nostrarum praesentium litterarum in

valvis ecclesi

decretum
1

Rothomagensis, prout

exstitit.

Et quid inde

alias

feceritis,

nobis

nobis fide-

ter rescribatis.

Datum

Parisius, sub sigillis nostris,

mini mcccclvi., die veneris, xvm. mensis

anno Dojunii.

Sic signatum D. Co3iitis et F. Ferrebouc.

Deinde sequitur
r<

relatio

in

dorso posita

Afx fueriut prsentes litter valvis ecclesiae

Rothomagensis, anno Domini mcccclvi., die jovis.

,
,

DE RHABILITATION.
wnii. mensis junii

265

praesentibus dominis Johanne

Lespallart, presbytero, et Johanne Roque, clerico,

cum

aliis testibus

ad praemissa vocatis, et me, Johanne

Peslremol, clerico Rothomagensis dioecesis, auctoritate imperiali, curiaeque archiepiscopalis

Rothoma-

gensis jurato. lia est. J. Pestremol.

Item tenor motivorum juris per dictum promotorem exhibitorum.

((Incitt iustiti zelus

stimulai veritatis amor,

njunctum mihi per vestras reverendissimas reverendasque paternitates suadet officium

praestitum per

me

et

compellit

solemne juramentum, reverendis-

simi rvrend ique patres ac colendissimi praeceptores,

judices in liac parte a sancta Sede apostolica deputati
et

commissarii dignissimi; praesertim causae hujusmodi

commiss providentiis statu instante, quo,

productis omnibus, veritas in lucem mant, et provestris

positorum intentio probationibus lucidis roborata

publicala est, causae conclusio pariter et dilfiniendae
vestras suppliciter
terminus noscantur (1) adesse
palemitates adir, et verbo pariter atque scripto
:

per formam exhortationis ac rationum juris solitarum

arduis, easdem paternitates dignissimas,

in

alias

requisita et scripla

specialius

exoratas reddere; qua? justitiae,

qu

praeter

commonitas
veritati

et

consona

ad causae vobis commissae expeditionem accom-

et

moda, breviter ad vestrarum paternitatum memoriam reducendo,

et

librorum, tractatuuni

IMuioi

noscimmr.

qu
et

in

amplissima

latitadine

instrumentorum producto-

PROCS

266

inquestarum

rum, inlormatiouum

et

publicatarum diiusa

et dispersa videntur,

eompendio redigendo. Quod

si

et attestationum

sub brevi

hactenus, et pro veri-

eorum quorum intei nondum

praesentiam dederim et assensum

tatis

inforraatioue et evocatione

erat

tamen pia partis adhaesione plenaria animum laxaverim, pro processu atque sententiis primorum judicum quandoque praesumendo , multaque pro vestro
processu requirendo, frquenter sola interrogatoria

visis

tamen

libris,

praesentando

articulorum

determinatione

absque

postmodum

protocollis et instru-

mentis productis, informationibus et inquestis validissimis

tam per reverendissimum patrem

num Guillelmum,
quam per

domi-

sanctae Sedis apostolic iegatum,

reverendissimas pateimitates vestras,

et publicatis; visis

etiam tractatibus

rum solemnium, auditorum

a variis

lactis

prlato-

sacri palatii, et

aiiorum

utriusque juris, divini pariter et humani, canonici et

doctissimorum professorum, ac aiiorum pro-

civilis,

batissimorum virorum, compositis, qui processum

ipsum sub ejusdem

legati auctoritate et vestra [factum],

visitandum duxerunt
super

dubia eliciendo, et opiniones

ipsis dubiis inlrendo

praestitoque juramento

ex

dicti

compellor nullitatem

quitatem, errores et defectus prolatae

eam

contra

sententi

debito

officii

ostendere

dudum

plenam

ini-

iniquse
parti

adhassionem.praebere, et articulis per ipsam partem

traditis,

quibus etiam inhaereo, aliquid

per formam

exhortationis seu recollectionis, specialiter, nihil non

in facto

proponendo, breviter

adjicere.

Et quae

cipue atteudenda videntur in hac materia

borum

et

probatissimorum doctorum

et

prae-

ex pro-

experlorum

DE RHAKILITATION
consilio, quos

semper mecum

267

veslris

mandatas obse-

quens, censui in omnibus el exponendis

coram paternitatibus

rendis

vestris

et

requi-

reverendissimis

consulendos, sub articulis et notulis brevibus designare; ab allegationibus juris quas vobis doctissimis

non ignotas

esse

cognosco,

quibus et parlera

et in

ipsam ipsiusque patronos, in suis articulis, ac consiliarios (1) et

qui tractatus varies

raateria clarificanda

jamdudum pro hae

condiderunt, exuberasse perci-

pio, abstinendo; euncta in hac parte dicenda sanclee

Sedis apostolic et vestris collectionibus ac supporta-

tionibus humiliter submittendo.

In primis, reverendissimi patres et judices cla-

prodeat

rissimi,

ut vestrae

zelus, et

sacrum fulgeat

ex adverso

in

mdium

rectitudinis

veritatis et justitise decus, et

judicantium Ptri

Cauchon , quondam

episcopi Belvacensis, Guillelmi Estiveti, promotoris,

Johannis Magistri, subinquisitoris

dicesi,
(citia

et

fidei in

Belvacensi

collegarum seu complicium eorumdem

omnem

loquendo semper injuriam), dolosa

detegatur intentio, manifestaque pandatur iniquitas

exemplo purissimi Danielis, divina gratia pro

salute

innoeentis Susann, dolo iniquo condemnatae, ad

conviucendam inveteratorum conjurationem, suscitati
judicis

placeat

postulo attendere

eorumdem

judi-

cantium latentem dolum, perversum zelum, conspiratam malitiam, prsumptaeque judicaturae damnabi-

lem nimiam audaciam. Quorsum, qmeso, judicanlir.m

tain dolose exquisita

Les manusci

ils

<

hc

onsiliariis

judicandi invaliicril leme-

PROCS

268

quum

ritas,

evidentia docuerit judicantes eosdem ad

ipsam innocentem filiam inimicitias fovisse capitales,

ita

ut,

nedum

cohabi tantes eisdem inimicis

sibi

adhaerentes, commensales, familiares, fautores, ofticianles et consiliantes habiti sunt

manifeste, veluti

palam, publie

eorumdem judicantium

dicta

et

facla

cum

processus iniquus et pernicios sententiee, una

probationibus apud vos productis, manifestant et ex-

primunt?
Item ,

admiranda venit tanta eorum prae-

et

sumptio,

quum

pariter et

humana

bitantes eisdem

noverint jura

ipsi

nedum

a judicandi

penitus alienos.

officio

clamare divina

capitales hostes

sed coha-

testificandi et accusandi

Exinde sua corrupta nimis

maculataque lucet intentio, ipsamque exterminandi

conjuratio, doiosa pariter et iniqua;

liliam officiosa

quam

vincuiis et

duro adscriptam carceri

in rbus arduis interrogatoriis subtilibus

tam, per

falsas

su

sic

exquisitis

violentas confessionis articu-

latas excerptiones, sinistras adjectiones et

deceptiones, vi

spe vexaopinantium

metuque extortam abjurationem

(1),

conlictam recidivationem, et tandem publicam cre-

mationem,

ausi sunt pollutis conscienliis et

inique suflfocare. Haec

enim ex

manibus

sui iniqui processus

visione patent; ex verissimis informationibus et productis probationibus

constant.

Ex

quibus, infectus
,

nul-

maculatas relinquit manifeste.

Hc

ipse processus sententias et sequelas vitio doli

litatis et iniquitatis

attendite, judices clarissimi

(1)

flans

Los manuscrits

un

tat dplorable

ne metu que ex (oia

de corruption.

clamt ante throuum

abjuracione. Tout ce morceau est

DE RHABILITATION
Domini innocentis oppressas

immaculalus sanguis.

(1)

Veslris est providentiis missa desuper hujus iniqnae

damnt ion is

scientias fidelium

justitiae

minislerium con-

serenas reddite,

condeeentem

indicite

Per

elucidatio.

et

repara tioneni

et

conditam honeste myrtis odo-

riferis veritatis et aequitatis.

Item

attendenda dictae

et erit

puritas

filiae

el

sincera mens, conversai io juvenilis omni labe carens,

maxima humilitas, sineeritas in lide et ad eccle,

fervens devotio

officia

siastica

quae

aut haeresis labem vel suspicionem

tiuiit vel

inducunt; nec

(2

crimina

eam

sententia

ut

prima judicantium. Ipsara

autem

armorum

ab omni labe

modum

(3)

[gestatio] causata sit,

excusaloria competenter

imposita, prsertim qua^

sibi

proeessum meruerit, expers habita

lidei

repe-

vel confessa
lata in

responsa ddit catholica

ita

sit

illius

quae falso exprimit iniquissima

habitus aut

virilis

si

illa

processus

quod convicta

rielur tota deductione

sit

in

infamiam

fidei

nunquam percu-

sit,

quemad-

processus vester in probationibus apertissi-

mis manifestt. Qua? placeat animis vestris impriraere,

omnem

ut

(jue fidei

maculam
u

in

eadem innocente suspicionem

viam, seu notas qualiscumque

cessa re fit

Item,

et

quod

sibi

caus-

impositae

manifestum universis.
conspirantes

ipsi

judices ab initio

iam iuducere,

fidei

proeessum contra

mam

tenere viderentur jure dispositam

liane

fil

ul for-

super infamia

ad partes ejus informatipnes lecerunt; sed easdem suo

(I

Les manuscrits,

e.r/n

(2j

Les manuscrils, pcrciitimus aut

(3)

Lis manuscrit, lisant que autem.

vel

inducum.

PROCS

270

non copulaverunt, imo lalere eas voluerunt

dolo repleti
quoniam immaculatam innocentiam
divinorum (1) officiorum frequentiara sacramentorum perceptionem, et omnis bon indolis, puritatis,

processui

devotionis

et.

catliolicae verilatis araplexus,

bonique no-

minis et honest coirversationis fama publica per

lias

informationes relationem dederat authenticam. Sed,

hc

quia judicantium conjurationi adversabatur

processu ipsas informationes reverterunt, et do-

tio, a

lose

sub modio voluerunt abscondi.

Hc autem,

judices

doctissirai, sui nullitatem processus inferunt, et

nium sequelarum; nam

omnis

quam

et

secundum

nullitatis infecta

illa vitio

Vestrae

censetur sententia

dolus macult processui adjunctus,

hc ponderabunt

Item,

et

maxime
,

si

prout

reverentiae circumspectae.

quibus suppositis et bene probatis, ac

pro ejusdem innocentis

de

om-

juris doctores,

dolo eidem judex consenserit quomodolibet

rela-

caeteris contentis in

filiae

expurgatione valituris,

processu iuterea opus est ad-

verit, et

Deo et Sanctis revelaeorum anxiliis processisse affirmaquanta eam sequantur in idem insignium (2)

virorum

et

vertere quanta perseverentia a

tiones habuisse, et

ipsa
siee,

neque

librorum product attestationes;

in bis a veritate aberraverit fidei et

ut

Eccle-

seu ab Ecclesia fuerit spara ta quomodolibet.

Item, et speciali animadversione,

non

criminalis ferri
juridice

(1)

ita

quum

sententia

valeat nisi in sponte confessum

coram judice

suo, vel jure convictum (3), pla-

Les manuscrits, dictorum.

(2)

Les manuscrits,

('>)

Le manuscrit

vinctum.

in
;

signum.

n >070. vel inibi crnmerictum

celui de

ND.,

vel juri con-

DE RHABILITAI
(

attendere dicte

cliii

curatore

judicio

filiae

duro mancipata, metu

inimicorum

lium

aflicta est;

carceri

custodum,

capita-

judicumque

quae judicem recu-

ab eo appellavit, Papam[que] reclama vil

et

Et

processus adversus

est;

valuit; quae

et terrore

savit,

deratc.

non

opprobriis assidu is

iurmensis vexationibus

ita

27

aetatcm roinorem, quae, sim

cogi

sisti

[ON.

Ex quibus

eam

violentiam consi-

facti

nullitalem in omnibus causari palam

quae omnia .quouiam sigillatim

articulata in processu vestro, et

ab

1)

sunt deducta et

itiitio

in processn

seu articulis principalibus actorum in hac causa, hic

non repeto

Item

(2), causa brevitatis.

et

velint pariter attendrie vestrae dignee

quoniam ipsa filia visiones sibi revelatas

animo semper asseruit. quas (3) sub De;
spiritu bono productas esse continuait

paternitates
coiistauti

nomine

solide, et quas verisimiliter esse taies asserunt doctis-

simi et litleiati viri; judicia Ecclesiae

sed amplectans humillime;

nibtis, nisi in

quum

talia

bonum

non recusans.

quodque de eisdem

visio-

judicare dbet nullus mortalis,

potius, ubi etiam incerta essent

divino

Inde neque idoltra

hujusmodi nonquam (A

sunt arbitrio relinquenda.

divinalrix, seu coniicirix

cenda fuerit,
trix

[nisij nulliter et

aut
di-

de facto; nequc seduc-

quae subditos populos ad sui naturaiis rgis et

supremi

in terris

domini nostri reducere

obedientiam causata est;

et quae soli

(1)

Les manuscrits, rigiUa

(2)

Manuscrits, reperto

(3)

Manuscrit, que.

(4)

Les manuscrits, hujusmodi inquenum dicenda.

Deo

velle fidelem

credidil

et

272

PROCS

deemones millatenus

adoravit

nec invocavit ullo

modo.
Item, quoniam

dJcti judices iniqui

erubuerunt sententiis doli,

infectis

multa de

filia

non

in suis

iniquitatis, nullitatis vitio

eadem innocente proferre

convicia, ipsam super variis confessam (1) criminibus

et

convictam

falso

adscribendo, errantemque in fide,

relapsam et hreticam falso, mendose

tamen

filia, si dicti

et inique; quae

processus iniqui sries revolvatur,

nullatenus super qualificationibus et criminibus

impositis, confessa aut convicta (2) reperitur

ipsam

catholicam et dictis criminibus non in-

fuisse

omne

fectam placeat advertere et proferre palam, ut

aboleatur scandalum,

Item

sibi

itaque

et veritas dificet auditores.

et falsus ille processus

adversantium con-

quod per opinantes multos, in sacro et humano

jure peritos filia heec condemnata sit tune tamen
[quum] ipsis opinantibus suarum confessionum nullus
tinet

unquam
ipsos.

processus traditus fuerit, neque visus per

Sed subdoli equidem dati sunt ad opinandum

articuli

Qudam jmina,

incipientes

dissimiles

confession ibus

sua justificatione

subtrahentes

etc.,

a suis

qu

pro

valebant, superaddentes aggrava-

tiones iniquas, falsas et subreptitias

quibus tamen judicantium

omnimode;

in

penitus fundata videtur

perversa sententia, exinde nullitate infecta. Quae peto

per vestras providentias teneri

eidem

falso

articulos comparari

(1)

(3)

memoriter,

et

processui pro dissimilitate evidenti dictos

,

si

Manuscrit 5970, confessari.

(2)

Les manuscrits, commola.

(3)

Manuscrit,

M)

provideri.

opus

sit.

DE RHABILITATION.

273

Item, et ipsa prtensa per judices iniquosabju-

ponderanda

ratio

inserta est, fabricata

cessum adversum,

et prolixa est valde, artificio

quam nec

fecta valido,

cens

et ignara;

filia

quoniam et illa quae processui

est de novo post completum pro-

est;

concipere ipsa potuisset inno-

Jmo

altra sibi pivesentata est,

brevi scliedula compreliensa

dissimilis et

con-

territa protulerit, nihil egisse visa erit;

quam

quoniam

si

et

tortoris exspectantis [prsentia], et ignis parati cre-

matio, et instans comminatio crudelis inleritus, metu

eam

valido ad id compellere

visas sunt.

Item, quod per judicantes

tum

ipsos,

etiam post obi-

dictae fili, in sua persvrantes nequitia, dicto

adverso processui adject sunt

ejusdem, informationes
certis

quam

post cremationem

qudam fals,

et

non signat,

adscript notariis, palam confitentibus eas nunfecisse;

quibus et

in

litterae

quoedam

missivae

principibus et preelatis diversarum regionum transmissae fundat sunt.

Quarum omnium informationum

et

litterarum sic missarum ialsitatem placebit detegere

et

damnare cnm
Item,

elfectu.

neque

pigebit advertere

dixisse scepius adversis

nostro Papa?
dicta

Romae, Ecclesi

submittebat,

quibus constat
catholicam
lem.

Imo

judicibus

quod

dictam filiam
ipsa

quockjue ad eos ducerelur.

eam non

fuisse

schismaticam

non haereticam, sed obedientem

et dicta

domino

et Concilio generali sua

In
sed

et fide-

verba sonant interjectam ad Papam

verissimam appellationem

sicut alias satis in articulis

partium seu actorum declaratum

est.

Et

ita

inferre

opus est suam sententiam esse nuliam, et post appeliii.

18

PROCS

274

lationem acceptatam
falso adstruit

et falsam,

schismaticam

et

quae filiam ipsam

errantem.

Item, et vestro huic processui placebit inserere et

advertere tractalus et opiniones peritorum, et dpositio-

ns
et

testium hic productorum, praelatorum, principum

virorum litteratorum, omni exceptione majorum,

cum

productionibus

caeteris attestationibus et

lactis et

faciendis, tara partibus acmihi, promotori, instantibus,

quam

ex mero vestro

officio; et

ex eisdem colligere

dictorum adversus ipsam filiam innocentem processus

ac sententiarum millitates, dolos, versutias, ad fines
debitos declarationis nullitatis seu eassationis et adnullationis
veluti

eorumdem, cum omnibus inde

secutis; et,

probissimae veslrae dominationes egregique

peragendum
exsequendum, canonice.et conformiter, quantum
opus erit, ad clementinam Multorum De hreticis 1. VI, qu in materia fidei calumniam praesu-

ac reverendissimae paternitates videbunt,

et

mentes corrigit

Item,

scripturis
et

et

mulctat gravissime.

quoniam in dictis principalibus actorum

omnia prmissa plenissime deducta sunt,
et

per probationes luce clariores, inquestas,

scripturas, et

strumenta,
constiterit

in-

probata sunt, et de his mihi

litteras,
:

testes,

doctorum authentica documenta,

quantum opus

est

adjunctionem dedi

plenissirnam ipsis actoribus, omniaque per eos scripta

cum

suis conclusion ibus,

atque exhibila et producta,

amplector, Iaudo et approbo

torio, una et pari ter

atque nomine promo-

cum eisdem

cludi in causa instanti

et jus dici, seu

tentiandum assignari,

et

contumaces reputari

cum

actoribus, peto con-

diem ad seu-

absentes vocatos et citatos,

protestationibus per ipsos

DE RHABILITATION.
actores et per

me, hodie

rationibus et requestis alias

supplicationibus, implofactis.

Conclusi ego, promotor,

concludo, una

cum

nomme

antedicto, prout

modo

dictis actoribus,

forma

et

quantum me

contentis,

in dictis suis scripturis

per nota-

et alias factis, et

cum

rios in scriptis redactis,

275

et

oflicium vestrum tangit seu tangere potest, junetis

articulis seu interrogatoriis
rectis in

vobis por-

Deinde sequuntur motiva

juris

canonice

clarissimae

vestroe

(1)

duxerint peragendum.

per dictes Ysahellem, Potrum et Johannom d'Arc

ivhiliita et

alias

hac causa, ad fines debitos et canonicos, et

dominationes

velut

me

per

producla.

Super omnia vincit veritas. Colendissimi patres

judicesque discretissimi

suprema

sanctae apostolica?

Sedis vice et auctoritate fungentes, novistis

veritatis arnica est simplicitas,

quodque

quoniam

fides veritatis

verborumadminicula non requirit(iu cap. Veritatis

De jurejurando et Cod. Si minor ab hreditate
abstineat , 1. I ). Et dudum expertum tenet vestrae
,

lucis

jubar fulgidum, quibus semitis veritas pertinga-

tur; ita ut, scrutatis saepius

nednm

operibus, sed rerum

circumstantiis et emergentibus, causa, tempore, voluntate, personarum dilerenlia

et quilmsvis varie-

tatibus diligentissime perquisitis (de quibus in

Occidit w caus.

xxm.

caus. xxx. q. 5; et cap. Judices

ciis); judicia vestra

(1)

MS

de N,

canone

q. 8; et in can. Judicantem

quum

sunt

De

judi-

longe prodierint, solidamque fre-

determina tiones.

PROCS

276

quenter publicse

salutis

tlexibilem veritatem.

produxerint justitiam,

Exinde per orbem

et in

diffusa sapien-

vestr lucidissima rectitudo, sauct apostolicae

liae

Sedis congrua amplexibus, a supremojustitiae ministro,

Nicolao papa V.

domino nostro,

caeteris noscitur

justitiae et veritalis

tractandum mi-

(I),

praaelecta (2) ad

dudum fama

nisterium in hac causa expressee

defunct Johann d'Arc,

tiosae

pre-

Pucelle

la

dicte

multis temerariis et iniquis, prsunaptisque processibus et sententiis contra juris

plicio

deputat, falsoque

in

ordinem
fidei

Instantibus igitur in hac parte, una

motore

matre

fra tribus

ultimo sup-

causatee materia.

cum

vestro pro-

parentibus defunct

et

ejusdem, actoribus, adversus quondam Belvacorum

episcopum, Petrum Cauchon , Johannem Estiveti

dictum Benedicite, procuratorem fiscalem aut pro-

motorem negotiorum

et

curia Belvacensi

spirituali

ibidem

praetensum
vicarium

reos

causarum criminalium
,

Johannem

ac

inquisitoris

hretic

in

Magistri

pravitatis

cterasque partes adversas in hoc

processu expressas

lendunt

ipsi

actores,

humili-

terque postulant et supplicant, post solemnes hujus-

modi processus

sui agitationes, juris

uis dbite observatis,

elucidari, et

justum

finem causae imponi, veritatem

per vestram sententiam diffinitivam quod

fuerit decerni, suasque

clusiones

in

ordine et termi-

suis

articulis

adjudicari plenissime.

Ad

eisdem actoribus con-

principalibus

haec

descriptas

autem complenda, ut

discreta veslra claritas, justitia suadente, facilius va-

(1) Lisez
'2

Calixto papa

III.

Les manuscrits, preeelecto.

DE RHABILITATION.
leat inclinari,

testationibus

porrigunt actores praefati, in

spe

parte, causas et rationes

Primo

qu

suis

pro-

sub forma

persistentes,

scriptis

deductorum

brevi rationum juris, et epilogo

277

hac

in

sequunlur.

igitur, ut a recto juris

ordine ortum sus-

cepisse noscatur vester hic processus apostolicus

et

constet vestrum ab initio judicium fundatum esse rite

etcanonice, vosquejudi ces

comptentes,

fuisse et esse

mandatum aposlolieum ab ejusdem

summi pontificis conscientia in forma justiliae emanatum
vestris directum non immerito providentiis
attendere opus est

insiguibus

cura quadecuit solcmnitate magnifica, in

publica cleri et populi assistentia

episcopali aula majori

palam, Parisius,

anno Domini mcccclv., prsentalum,

ceptum reverentia

et

honore

in

mensis decembris,

die vu.

grandi sus-

et

contemplatione su-

premae sanct ejusdem apostolicae Sedis; ubi, supplicatione piissima

consilii,

pro tantae

per actores aperta

rei

sui

organo

consideratione sequissima, gravi

prvia deliberatione, suscepto per vos judiciali onere,

citatorium in forma juris vestra ordinatione decre-

tum

est, institut] sunt notorii,

promotor vester

Item,

et in

hujusmodi praesentatione

tione, ac citatorii decretatione

vata rite censetur.

apostolicum

per

Praesentatum

prsentibus

merosa

hora congrua

et

Consaluitn

cum
et

De officia

forma

est

comitiva

ad

id

(j.r>.

can.

recep-

solemniter

hominum nu-

ordinata

prout

in

dlegati; in loco insigni,

pro tribunal vobis sedentibus delegatis,

i

et

juris obser-

enim mandatum

imptrantes

actores

BOtariis

cap.

cita-

prout actum judiciale manifestt.

tus est,

ut caus

Biduum,el prout docetSpecuIator

in

ri.

Spe

PROCS

278

culo,

De

tit.

coinpetentis judicis aditione,

cujus judicium

et

in vestro conspectu

mandata apostolico narra tum seu querelam

mam

actores

Ex

reverenter.

explicuerunt, per

ipsi

simulandum,

piissi-

suum consilium,

quibus narratis jus oriri non erat

utff.

clivo; et in cap.
in juribus

Visa

factum in

ad

leg.

De

Aquiliam Siexplagis %ln

muliere desponsata mpube

et

ibidem per Speculatorem allegatis; sed ex

tune, per vestras palernitates

auditis actoribus, re-

ceptum est mandatum saepedictum reverenter, repertum omni exceptione majus, praesentibus notariis, in

Quoniam contra De probatione y et

acceptatum judicii mandati jugum licet difficile, ca-

forma cap.

ritatetamen meritorium et fayorabile.Decretumetiam

est hic citatorium

exsequendum, ut

contra partes adversas, in scriptis

in

canone

Vocato

ac pronuntiatione prcedente,
instabat

arduum uegotium,

caus. v. q. 2,

quoniam

ut in cap.

causas hujus

Romana

DeJ'oro competenti Coniralientes , et prout nott

nnocentius , in cap. u Licet m De accust ionibus.
Item, nec venit omittendum quoniam in processu

fidei

aut

suspicionis

haeresis

partes adversas contra dictam

functam, de
quisitio
sui

dArc,

de-

jure debuerit infamia praecedere, et in-

infami tune

processus

praesumpto per

falso

Johannam

contra ipsam in exordio

fieri

licet facta

non

fuerit, saltem valida; sed

scienter et dolose prtermissa. Quia

tamen oniins

res

per quascumque causas nascitur, per easdein dissolvitur, (in cap.

Omnis res De

tamen, insignes judices

informa tiones hujusmodi

bulas, imo

regulis juris), noluistis

et prclari

vestri

omittere validas

processus

pram-

lucidissimas probationes; sed easdein ab

DR RHABILITATION.
iuitio

amplexi

estis

authenticis

279

eardinalem de Estoutevilla

redaelas

scriptis

dominum

ex apostolica anctoritate per reverendum

per regiam majeslatem

suave auctoritate, ac alias solemniter, hac in re, in

loco sua? propriee originis et alibi in locis insignibus,
et

ex depositionibus excelsorum principum et perso-

narum egregiarum

factas,

super vita, lama, raoribus,

virlutibus, fide rectissima ac honesta conversatione,

et

adventu dict Johannae; quas vos

venerandi

ipsi,

judices

colligeieet huic vestro opeii praeponere

voluistis, providentia gravi.

Item,

et

quoniam

cujuslibet rei principium po-

lissima pars est, ut in cap. Sedes

Uernardura;

memoranda

et

if.

De

De

resctptis,

origine j arts, in leg.

I.,

est valida citatorii vestri exsecutio

per

coin-

contra

partes adversas, ad loca diversa, civitates, et ecclesias

Rothomagensem et Belvacensem, ad personas

et domicilia eorum palam deducta, imo et iterata
pluries
citatoriaque multiplicata secundum exigeninsignes

tiam judicialis ordinis, et per publicam atlixionem

exseculionibus mandata
cata apertissime;

ita

et

per dita patentia notifi-

ut, ex eisdein,

omnis honesta

persona notoriam et manifestam notitiam habere valuerit;

nec remanserit qui justam hujusmodi vestri

processus ignorantiam prtendere potuerit

modo,

nisi

ipsorum citatoriorum
publi caque

praestenda

et

edictorum

fidelia

documenta constat aperte

fides,

inalrunu ntorum

quovis-

crassam pariter et supinam, prout pei

in

cap.

Scripturam

instrumenta

quibus

est

D.e fide

ctim sua glossa.

Item, et per acta publica vestri hujus processus

luce clarius manifestatui

',

in crvitate

Rothomagensi

PROCS

280

loco valde insigni

in

quo processus

contra ipsam defunctam

que

vicibus

rum vestrum

iteratis

vos

iniquus

alter

agitatus est dolose et ini-

aut aliquos,

seu alte-

comparuisse personaliter, pro tribu-

nali sedentes,

omnes terminos dbite observasse

et

quos postulat ordo juris; accusatisque partium ad-

versarum

contuinaciis, et sui

dolis,

dudum

proces-

sus temeraria praesumptione, falsilate, iniquitate et

nullitate

qu

palam

infecti

termino quolibet ordinasse

in

juris erant; auditis

tamen

dictis actoribus vestro

etiam promotore. Decrevistis enim ab initio sententialiter

judicium vestrura fundatum opportune, vosque,

judicescausae et partibusfore comptentes, declarastis;

ulteriusque merito fore vos processuros. Deinde peti

tionem actorum,

in

forma

acti publici, vobis porrigi

et, ad litem contesta ndam, partes

castis.

Quibus

ita

factis,

rursum vocari

ipsam petitionem

in

judi-

forma

articuloruui concludentium, ex vestra alia ordinatione, recepistis. Post haec, ad testiura examen, ad
probationum receptionem ac productionem falsi illius
prtensi processus
compara tionemque legitimam
,

confessionum

contra articulos duo-

dictae defunct.T

decim, quos partes adversae

falso

prtenderunt ex

confessa tis a defuncta dbite elicitos, procedere curastis;

productas insuper testium insignium ac omni

exceptione majorum depositiones veridicas, informationesque apostolica et regia auctoritatibus reproductas,

ndmirandaeque

lucis et sapientiee tractatus, deli-

berationes, scripturas, libros

codices praelatorum

doctorum insignium juris divini piiiiter et humani,

et virofum litteratorum, quae juris sunt in causa praesenti

praesertim super dicta? defunctae confessionibus

DE RHABILITATION.
catholicis,

spirituam visionibus

iniquitale judicantium in

281

bonorum

et super

processu priori,

jusla et

sancta consideratione admisistis.

n

Item, et vestri promotoris adjunctioneper vestram

admissa judicialem sententiam seu ordinationem, deinceps ad

dicendum contra exhibita

terminos

et

praefixistis multiplies, et

producta dies

et

prclusionem di-

cendi contulislis, ut juradecernunt; tancemquemerito

omnibus

et singulis observatis

qu de

jure

commun!

mandante, debuerunt
observari in causa per vos juridice concluso, diem assignandam decreverilis ad jus audiendum et \estram

ac vestro aposlolico rescripto

,

sententiam pronuntiandam judicialiter

difinitivam

proviso lamen quod

animos vestros, pro

ipsi

actores,

si

voluerint, ad

veritatis elucidatione majori, ra-

liones seu motiva juris vestris reverendissiinis paternitatibus possent ofFerre, suoprocessui copulandas.Quas,

jussionibus vestris acquiescendo, in his scriptis,

cum

reverentia et correctione debitis, olFerunt liumiliter

dicti

actores, vestrum judiciale oflicium super ipsa

iinali

facienda pronuntiatione, humilius implorantes,

sub protestationibus spedictis.

Item

et

quoniam

juris

oido

iste in

singulos sui terminos indubitalus est,

preemjssis per

tum ex jiuibus

enucieatisvobis notissimis, canon icis etcivilibus,etiam

secundum scripta perTancredum,

in

suo tractatu

De or-

dine judiciorum, per Spcula torem, suo secundo libro,

in

Spcula juris, imo

et

per textus

et

doctores juris

canonici et civilis, suis locis et rubricis opportunis et

notoriis litulata,

rerum magistra,
notorie visilata

tum ex observantia sive experientia,

in omni praecipue ecclesiastica curia
et

approbata undequaqoe

idciroo,

PROCS

282

neque jurium allegantiae seu quotationes singulares,

quee prolixa forent, in termino quomodolibet observato, hic

longum

rum

exprimuntur seu repetuntur. Et tamen ad

concludentibus

in articulis

seorsum

sericse

et

eorumdem

acto-

ad plnum huic vestro

processui inserta sunt et allegata jura quae ad pro-

positorum verificationem
suique

falsi et

et

iniqui processus

adversarum partium
condemnationem, visa

sunt suficere condecenter.

f(

rem

Item, et nihilominus, ut

admemoriam promptio-

redeat iniquitas dicti primi processus, et illorum

qui judicaverunt tam inepte temeraria prsumptio

attendere opus

discutiatur et corrigatur,

est

quam

excogitala malitia,

quam damnata

micitia judices

malivoli contra ipsam defunctam

omni

illi

pietate seclusa,

attenta

spretaque

et

abhorrenda

xxin. qust.

omni muliebri fragilitate non

omnimoda circumstantiarum

ponderatione (de quibus in dicto can.

caus.

ini-

8 et

Summa),

Occidit

inique,

injuste

atque nulliter et de facto processerunt.

Item,

et

primo, attendi dbet prsumptus ausus

prtensorum judicum illorum, qui tanta temeritate

judicium taleacceptare praesumpserunt,quumejusdem
defunctse, prsertim in fidei materia, judices ex juris

ordine

efiici

non poterant, necdebebant;

cum

processus,

censebantur

et ita sui

sententia et inde secutis,

infecti (Cod.

per totum; in cap.

nullitate

Si a non compelenti judice

Ad nostram

De consuetudine).

INon enim orta eratipsa Johanna de Belvacensi dioecesi,

nec

ibi

residebat, nec ibi hseresim commiserat; et sic

non sortiebatur forum ratione

(caus.

m.

queest.

caus.

domicilii

vi. queest.

aut deicti

3; cap.

Pla-

DE RHABILITATION.
cuit

et cap.

De foro

ull.

Belvacensis episcopus elegerat

procedere,

clicti

inquisiloris
vicarii, qui

delegatus dicebatur, non constitit per acta

apparet

in

processu, contra

libroM; contra
delegati. Imo etiam
ticiSf

nec de ea

De hcereDe officia

Per hoc

cap. a

cap.

Rursum

competenli).

cnm vicario

tamen de potestate

et

283

Quum

in

jure

dictus episcopus sine

il

lo

vi-

cario ad pi ures actus substantiales processit, contra

cap.

Qnum

pi ures

missarii, libro VI.

De

Etiam ad examen dictse Johannae

in tam gravi causa

pluries per alios processe unt

quod

delegati aut cont-

ojficio

facere nequiverunt

[De

ojficio delegati , cap.

i.

Clem.). Constat insuper per testes dicto vicario et

in

consulentibus minas

aliis

illatas et

justum metum, secundum

can.

Quatuor

terrores inducentes

glos. can.

caus. xi. quaest. 3. Ipsa

Injustum

et

enim Johanna

recusavitdictum episcopum, ut suspectum et capitakm

Suspicionis

inimicum,

sicuti

De

delegati. Item, judicio Papae se submisit

ojficio

dicta

dicunt

testes, juxta cap.

Johanna, provocans

in efFectu; et ita

inferiori

cognoscere (caus. n. quaest.

nostrum

>).

non

licuit

6, can. Si quis

Etiam, quum hc materia de revelatioad solum Papam

nibus esset de majoribus causis

speclavit cognitio, ad (juem ipsa petiit remitti. Igitur

nulliter processerunt, ut in cap.

mo. Insuper eidem Johannae

in

negata est defensio et consilium

Majores

De

baptis-

duro carcercclausaede:

denegatio

(1

scilicet

quod articuli per Ecclesiam tune congregatam Basileae

non viderentur; et est a judice prohibitum uotariis ut

Hiem

d>

PROCS

284

excusationes suas scriberent in processu. Item,

articulorum

opinantibus ac vexatio
difficilibus,

Johann

a confessionibus
,

intricatio in quaestionibus

ac submissiones

consulentium. Haec enim et

Jatius in dictis articulis

falsa

extractio data

eara

dolosae
alia

deceptive

multa supratacta,

et

concludentibus declarata, pro-

cessum illum contra dictam Johannam

secutis, nnllitate infectum, saltem

cum

inde

cassandum reddunt

ac retractandum.

Item, nec spectare potuit

nulliter et de facto

revelationibus,

dictis judicibus, nisi

de inspirationibus et occultis

et spirituum

apparitionibus dictam

Johannam concernentibus
certum proferre judicium. Ist enim occulte apparitiones et inspirationes, an a Deo procdant veine, soli Deo per,

tinent

et notae sunt

judicat (in

can.

can.

Christiana

qui

scrta et occulta

Erubescant
caus.

xxx.

xxxn.
queest.

solus

dist.

5);

in

nec

Tua nos De simonia). Dicere tamen possumus, ex omni valida

conjectura
apparitiones hujusmodi a bono spiritu
processisse; primo, quoniam ipsa Johanna virgoerat,

spectant judicio Ecclesi (in cap.

et

talem se constanter asseruit, et se exhibuit inspicien-

dam

exinde verisimilius dicendum a

et visitandam,*

Spiritu Sancto apparitiones habuisse,

brosii

dictum

can. Tolerabilius caus. XXX41

in

5.

valde,

ut patet in

(I)

nam

Secundo,

quaest.

rem

(1) qua?sivit

secundum Ara-

suis

Johanna erat humilis

nec honoresponsionibus
ipsa

humanum,

Le5 manuscrits hominem.

sed anime sue salu-

DE RHABILITATION.
tem

nec

unquam

autem

litas

protulit

285

verbum arroganter. Humi-

virginilati conjuncta mirabiliter laudatur

(can. Htec autem scripsimus xxx. dist.); et

tuit

ita

po-

revelationes et appariliones a Spiritu Sancto susci-

pere digne. Tertio, quoniam vita honestate et conversatione comraendata fuit aperte;

nam missam

et eccle-

siam dvote frequentabat, confessata saepius, jejunans;

pauperes diligens
paritiones

bene

et [alia]

hujusmodi. Quarto quia ap-

mandata bona eidemfaciebant,dicendoquod

quod seepe confiteretur, quod eecle-

se regeret,

siam frequentaret, quod custodiret animi

virginitatem

eam ad beatitudiuem.

ducerent

et

et corporis

Quinlo, quia anglus appareils

ei

primo tiraorem in-

cussit, et in fine ltificavit, ut fecit anglus appareils

dum

Mariae et Zachariae. Sexto,

geli,

signo crucis se siguabat; et

quod faciunt

De

sibi

spiritus maligni,

consecratione

dist. iv.

apparebant an-

non recedebant

ut in can. Postea

Septimo, clara voce

intel-

vocem spirituum; cujus contrarium faciunt

maligni spiritus (in can. Sciendum caus. xxvi.
ligebat

quaest.

Octavo, quia catholicus

4).

fuit ejus finis. Ipsa

et devotissimus

enim ex permissu judicum devo-

tissimesuscepit sacramentaPnitentietEucharistiae;
et, in exitu, inter

flammas,

voce

nomenDomini

fini vit j

(jiium spiritus

alta

Jhesu exclamavit, et religiose

maligni suos sequaces maie nire faciant, et in ter-

nam damnationem
est futura

prdicere, puta, tempore maximae

tionis regni et

quod

in can. Nec mirum

Nono, quoniam miraculose visa

inducant, ut

caus. xxvi. quaest. 5.

faceret

oppressione rgis, spopondcrit

eum Remis

el

alllic-

dixei

i!

coronari in brevi, prout fecit.

PROCS

286

Praedixit et dissolvit obsidionem Aurelianensem, et

expulsionem Anglicorum a regno; quod verificatum

est, juxta illud

non

verit,

Non

est vestruin, etc.

bonorum; quos,

sont spirituum

erravit

Et hc

signa

Jolianna adora-

si

spiritu ducta divino; nec erra vit

adorans speciem sanct Katharinae, sanct Marga-

Imo,

retae etsancti Michaelis.

in

transfignrati

adorare

angelis

credens

forma; nec

fuisse

etsi

lucis

mali fuerint angeli

non

dicitur errasse

Sanctos et Sanctas snb

est talis periculosus error,

dus (caus. xxix. quaest. 1.

i),

tali

nec daranan-

preeserlim

quum

in

non fuerit pertinax; sed Ecclesiae judiEt si qua argumenta fieri possent ex
adverso, responsum est plane in articulis concluden-

sua opinione

cio se subraisil.

tibus supradictis.

Item

panda

nec propter habitum virilem venit incre-

fidelis ipsa

Johauna;

nam

si,

ut asserit et veri-

similiter

prsumitur, illam sumpserit ex divina inspi-

ratione,

non peccavit. Lbi enirn

(in cap.

Licet

t<

leges

caus.

can.

Si

De

xix.

spiritus, ibi libertas

regularibus; in can. Duae sunt

quaest.

qua mulier

2).

xxx.

Item, intelligendus
dist.,

id

prohibens,

secundum glossam et
doctores. Hoc autem nonfecit causa luxus; imo causa
virginitatis servand; mutatio enim habitus clericis
ubi

causa

luxus hoc

feret

permitteretur, ubi justa causa timoris intervenit (in

cap. Clerici nltimo

Et hoc
qui
est.

nisi

est

vita et lionesta clericoruni).

ex justo metu violationis ab Anglicis,

fecit

eam
Nec

De

sunt attentare, ut per testes probatum

verum quod missam audire

cessavit, ne

illum relinquerel; imo ipsa requisivit semper missam

DE REHABILITATION.

287

audire; ipsa obtulit vestem (1) relinquere,

in car-

si

nul in comitiva honestarum muliernm

manus custodiretur Anglicorum imo tamen
judices dicerent, ad eorum beneplacitum oblulii
ii
relinquere. Item, non dicetur relapsa si resumpserit,
cere Ecclesia?

et extra

quia

licila fuit

leriam
illatae

assuraptio

potissime

nec

quum

id

hresis tangit

ma-

resumpserit ut violentiae

melius obviaret, et nuditatem suam cooperiret;

quia Anglici vestes eidem muliebres abstulerant, et

necessilate

nequaquam

compulsa resumpserit. Ncessitas vero legi

subjicitur (Dejurtis, cap. n). El haec in

processu vestro et testium depositionibus aperte sunt

probata.

Item, et attendere possunt vestrne discretissimae

bonitates dictam

non

Johannam ex animo

aut intentione

dviasse a rectitudine veritatis, nec

disse.

Recessum enim suum

Deum

sine patris licentia

ofen,

va-

quoniam Deo inspirante id fecit,

Deo obediendum est quam hominibus. Se-

lide ipsa excust;

et plus

cundo, ex pietate
afllictione

fecit,

ne pater et mater ampliori

turbarentur; et tertio, quoniam ab eisdem

propter hoc veniam impetravit. Se ipsam etiam excust ex appositione hujus nominis Jhesus in litteris

quoniam et justum bellum

divina jussionefovebat, et quoniam id credidit licitum,
quia omnia in nomine Domini fieri debent (xxin.
dist., can. In nomine Domini ). Similiter, super
quas pro

bellis mittebat;

causata desperatione, saltando de turri, se

valide;

non enim

id fecisse fatetur

Manuscrit NO., habitum virilem

excust

desperationis causa

PROCS

288

sed salvationis proprii corporis, et spe succurrendi

pluribus

aliis

comminat

bonis personis, et ex caritate et pietate

destructionis vill Compendii. Conformi-

excusanda venit super causato raendacio

ler

sui dicti

asserentis quod Anglus portaverat signum domino

nostro rgi,

cum

genuflexione ante regera, etc. Res-

tamen

pondetur quod non

est licitum

caute respondendo

veritalem tacendo fingere, prout

egit

Abraham coram Pharaone,

Ecce ,

caus.

Anglus

est

xxn.

quaest.

nomen

nuntius, juxta

II

offieii

ad

mentiri;

licet

ut in can.

Quseritur

Est autem

2.

idem

est

ita quod
enim quod Dei

Ego mitto Angelum meum,

qui prsecedet, etc., et loquitur de Johanne Baptista.

nuntiam Dei ad regem;

quod Anglus, id est ipsa
nuntia Dei, portavit rgi coronam, id est palmam
victoriae per quam pervenit acl coronam. Et, si dica-

Johanna autem dicebat

se

ideo merito pote rat dicere

quod de saneto Michaele expresse locuta est,

sic enim dicitur quod Seraphim
;
munda\it,
Isai
non per se, sed per alium.
linguam
Illud enim quod fit per inferiores, in concernentibus
tur

excusabilis est

proprielates et officia superiorum, dicitur

fieri

per supe-

riores; ita in proposito Michael dicitur princeps militiee; et ita,

hc

Johanna, asserens ex Michaelis revelatione

fecisse, dixit

quod

quod sanctus Michael hc

ipsa fuerit ille

n his igitur mentita

non

Item, neque culpanda

et id firmiler

enim

si

fuit, sed caute locuta est.

est

si

servaret

virginitatem tam

ita

et

dixerit

sesalvandam,

enim
quod promisit Deo,

tenere et credere; superaddidit

hoc futurum verum

scilicet

fecit,-

Anglus, verba sua clare innuunt.

anim quam

agit, in nullo peccat

corporis. Qui

sed salvatur. Et

si

ipsa

DE RHABILITATION.
Johannae pariter dixerit se

carceribus fore liberan-

dam, mendacium non commisit sic enim voces spirituum tandem eidem protulisse asseruit quod sustinerel
;

martvrium patienter, quia

in

fine salvaretur; et haec

mendacium
non modica
non protulit. Fuerunt etiam spiritum habentes propheticum, quandoque non in spiritu loquentes,qui \eritalibra tio censenda est; et ita

tem non enuntiarunt; de quibus textus

pnitentia,

dist.

est in can.

n, Quaerendum, et can.

Necpotuitreprehendi

si

De

Potest.

ipsa dixerit Sanctas illas beatas

Margaretam diligere Gallicos et odire

Anglicos; sic enim se expoMiit quod diligunt quos
Deus diligit, et odiunt quos Deus odit., juxta illud
Jacob dilexi, Esau odio Iiabui. Nec est veritas
quod dixerit se mortale peccatum non liahere; sed
dixit quod nescit an peccaverit mortaliter, et quod
non velit Deus quod ipsa fecerit vel faciat aliquid
propter quod anima sua sit onerata
quod esset
quando peccasset et dignam peenitentiam non egisset.
Quse verba nil mali continent. Et per prmissa dicl
Kalharinam

et

Johannae verba lgitime excusantur.

m

Item, et opus erit ad

memoriam reducere

causatam Johannam ipsamoberrasse,

quum

falso

dicatur se

noluisse submiltere judicio Ecclesiae militantis, etiam

declarata sibi diterentia inter militantem Ecclesiam

triumphantem, aut quia submissionem revocavit

quam in finalibus fecerat (ad quam tamon lenetur

et

omnis catholicus
caus. xxiv, quaest.

ut in

can.

can.
m

excusa ri
fecit a

III.

primo, quoniam quae

bono

spiritu, ut

est

fides

Ego Berengarius

consecrationc dist. iv.); qui. b h

,

Haec

i->

/),

ver i us ipsameruit

fecit

supradictum

ex revelatione,

est, et ita,

IQ

legem

PROCS

290

communi exempta est, ut in

Imo, posito quod dubium esset
an hujusmodi revelatio a bono spiritu vel malo procederet, quum hoc occultum sit, et soli Deo notura
privatam secuta,

a lege

juribus praeallegatis.

Ecclesia super hoc nihil judicat (in cari. Erubescant

xxxn.

dist.; can.

et in cap.

Christiana caus.xxxn, qust. 5;

Tua nos

De

simonia). Rursura in

his

qua? conceruunt arliculos fidei tenemur sequi judi-

cium

Ecclesiae;

summa
siae

De

i.

Trinitate, libro VI). Similiter judicium Eccle-

tenere

(in can.

debemus in
Noble xi.

dist.jCiim ibi nota); in

opinionem propriam;

De summa

in cap. 1.

his quae tenet et docet Eccles'ui

dist.
aliis

enim

placuerit. In his

'(

essemus haeretici (cap.

alias

Item, excusa tur

et in can.

Novit

xn.

datur libertas tenendi quod

secretis quilibet potest sequi

et ita nott

Trinitate
ipsa

Johannes Andre

allegato libro VI.

Johanna

non submisit, quoniam quid

a principio se

si

esset Ecclesia

ab

initio

ignoravit. Patet quia inter Sanctos et Ecclesiam nul-

lam diierentiam

fecit.

De

ignoranlia testes

ista

hoc vestro processu deponunt. Sed

lexit et

fuit

submisit.

sibi

declaratum
etiam

Testes

illico

semper

hujusmodi

dum

in

intel-

Ecclesiae

se

processus vestri

deponunt quod quidam, dolose lngentes se venire ad

eam ex parle rgis, domini nostri, fortiter eidem suaserunl,

si

Ecclesiae,

tandem

e^adere \ellet, quod non submitteret

ut

ita

dolo decepta

for sa n distulit

se

et

vera'citer Ecclesiae se submisit multipliciter,

ut in articulis concludentibus

exprimitur plenissime.
judex

ille,

notarium

per actores vobis

Quam tamen

datis

submissionem

tune episcopus Belvacensis, prohibu.it per

scribi

et

id

testes

deponunt; attamen

et

DE RHABILITATION.
per verba sua

adhuc constat
opre et sacramen-

processu scripta

in

dictam Johannam actu, verbo

et

291
,

torum communione, se submisisse Ecclesiae.

Item, et plurimum notari debent et memoriter
retiner falsitas et iniquitas inaudit illi primo pro~
cessui admixtae,

quibus partes adversae suum macula-

verunt processum;

quem

colorare et validare

numro duodecim

expressio

confessionibus dictae

quibus articulis,

certorum articulorum

et

mendose

a praetensis

Johann extractorum. Super

opiniones dede-

sic falso extractis,

manu

runt sua

exinde tamen volunt omnino

videlicet

scriptas aut signatas \iri

ecclesiastici et litterati

alii

notabiles

in sacra pagina, alii in

jure canonico et civili magistri, doctores, licentiati

baccalarii formati et jurisperiti, in

qui veraciter ab

omni labe

magno numro;
immunes et ex-

iniquitatis

cusandi, ac in consulendo decepti, praeter operis illius

conscios, censendi sunt, taliter opinantes, preesumentes

veritatem confessatorum judicialiter per ipsam Johan-

nam sibi

traditam et dictis articulis expressatam

tamen,

in

adversum, ex inimicitia

quum

capitali et deordi-

nato afectu, prtermissa veritas et expressa

locum

falsitas

sibi

vindicarent aper-

tum. Nec vacat ab iniquitate quod

dicti falsi articuli

in dictis falsis articulis

duodecim incipientes
opinantibus

Item

Qudam fmina,

et

advertere opus est differentiam illam

inter veritatem confessatorum per

et

contenta dictorum

rum
(1)

missi sunt

sic extracti.

(1) satis esse

ipsam Johannam,

articulorum

falso

extracto-

deductam ad longum, per compa-

Manuscrit ND. deductorum.

PROCS

29-1

rationein articulorum
sa torum

eorumdem

ipsorum confes-

et

vobis jwlicialiler iactam, verificatam

approbatam

imo

et

et

per totum vestrum hune pro-

cessum deductam plenissime, per testiumque

et nota-

riorum depositiones, et notas originales, et per collationem processuum primorum

et latissime per
,

doctorum

tractatus plurium praelatorum,

et

humani, luce

ipsis

clarius

explanatam,

juris divini

et in articulis

concludeutibus expositam luculenter. Quare'ab

ampliori expressione differentiarum ipsarum supersedere, causa brevitalis, expedire visum est.
et quoniam processus ille iniquus contra
Johannam
deiunctam super illis falsis articulis
dictam

Item,

fere totus fundatus exstitit,

culorum

falso, dolose et

opus

dictorum

erit

mendose ex trac torum

quitatem sententialiter cetegere, ipsosque

arti-

ini-

falsos et

iniquos articuios palam comburere et lacerare, ad

veritatis

manifestationem et opinantium super

excusationem validas

Item,

nibus,

et

verborum compendio

suprascriptis et

juncto vestrohoeprocessu una

depositionibus

cum

omni exceptione majoribus,

prioris iniquissimi,

testium
dictique

dolosi ac violenti processus ad

vestrum hune judicium catholicum

dum

ipsis

opportunas.

ex prcedentibus mediis, causis et ratio-

brevi

recollectis,

et

processum comparatione

et veritate fulgi-

seu confrontatione

nec non illustrium virorum, praelatorum, doctorum

ac in utroque jure pri torum, dictis assertionibus
disputatisque et elicitis veritatibus, libris, codicibus,
tractatibus et determinationibus

hic

recollectis et

adiunctis, quos et quas hic reproducunt ipsi actores

constat et patet apertissime dictum

primum processum

DE

Rl^

HABILITATION.

2U.T

dolo, iniquitate, mendositale et calumni

falsitate,

nullitale laisse, fore ri esse manifeste infectum,

ta-

saltem
lemque venire declaraDdum
cassandum, adnullandum, et comburendum palam,
sententialiter ;

publie et manifeste.

Item,
tempore
lidei

dictam bont mmorise

et pariter eonstat

defmctam Johannam d'Jrc

\itae

dictam la Pucelle, toto

sue laudabiliter et honeste vixisse,

veritate et ecclesiastica doctrina et

dtermina tione

non dclinasse nec aliquid asseruisse aut credidisse

quod haeresim saperet aut 6dei catholicae ac sanctae
Romance Ecclesiae traditionibus obviaret
sed haec
horrenda potius dtestasse, neque illa crimina perp,

trasse quae rei ipsi in suo processu et sententiis

(juis

ni

temere ausi sunt exprimere et causari; neque ex

eisdem

fama vulgante aut

alia

lida

digna relatione,

ipsam quomodolibet diiamatam fuisse, seu

alias confes-

sam injure vel convictam, Domino cooprante. Quin

imo et sanctae apostolicae Sedis judicium et Concilii
gnera lis, ac fidelium doctorum saepius judicium exquirere visa est pariter et audita.

Item, et ex nunc

dicti rei, partes adversae, spiritu

ilucente maligno, ampliori

obstina ta

iniquitate persvrantes,

damnala

malitia, falsitate, dolo et fraude

convicti redduntur; suspectique

el

iniqui judicantes,

qui mendose nimis dictam virginem innocentem scri-

bere ausi sunt

versis

et

contra veritatem notare

illis

qualitatibus et excessibus criminosis,

falsis et

iniquis sentenlia

prima

et

commendatis. seu potius pro dolosis

sitatibus

ibidem expressis

condemnarunt

primo

secunda

carceres

suis

dolose

et exquisitis

et falso descriptis,

ad

per-

in

fal

de facto

perpetuos,

el

,
,
,

PROCS

294

secundo ad

scularis

justitiee

manus relinquendam,

tanquam recidivam, hreticam

et alias

criminosam;

sine gratia et misericordia ambulantes,

solum suum

perversum

dolosum

hostilem et

insecuti

af'ectum

innocentise, fragilitati, ignorantiee et juventuti nolen-

attendere, iino verius excusationes ejusdem inno-

tes

centis,

submissiones et proteslationes

eidem justitiae

inficere

et

vias perversa conspira tione penitus dene-

gare curantes; raortem, proh dolor! et sanguinem

ejusdem sitientes undequaque.

a

Item

et ex

omnibus

in vestro instanti

vato

dbite in scriptis redactis

processu

ordine ser-

inquisitis, productis, recollectis et, juris

constitit et constat

quod adversus ipsam defunctam, omni su innocentiee

defensione privatam

et juris praetermisso ordine,

pro

solo libitu voluntatissuae efrenis, in suo iniquo pro-

cessu partes ad verse nulliter et de facto perseverave-

runt, et ad iniquas tandem sententias processerunt

per quarum alteram ipsam innocentem Johannam,

veiuti

crimimbus irretitam, ad
pane et aqua, perpetuo con-

heereticam aliisque

carceres perpetuos

demnaverunt;

et

in

per alteram, ipsam recidivam nequi-

ter protulerunt, ita ut curi scuari relictam, ultimo-

que traditam supplicio, post publicas, ignominiosas

et scandalosas preedicationes , innocentem virginem
oculatim intueri non erubuerunt ign peremptam et
crematam, in pericuum animarum sic judicantium

opprobrium

et

ignominiam, injuriam

ac ofnsam matris, fratrum et

consanguineorum ejus-

dem, nunc conquerentium

actorum.

inique^ ac in

Item,

error

et

et

illarumsententiaium iniquarum nullitas

manifestus,

contradictio

evidens

calumnia

DE RHABILITATION

295

incerlitudo, obscur tas, crudelitas, ejus

i

omtiem
l'ragili,

ordinem

juris

et sacras

contra

in

sexu

aetatejuvenili, post tantasalllietionescareeriim,

perturbationes

examinum, per

cessus

deductionem juridicam

sime

tum ex primi processus

pna

sanctiones,

hujusmodi pro-

vestri

manifestantur apertis-

eorum

srie, et

processu depositionibus fide dignis

in

hoc

qui dicto primo

processui interfuerunl, inquibiis constat ipsamJohan-

uam criminura

non

esse

convictam ullomodo, sola forsan vestium excepta

viri-

qualitatibus eidem attributis

lium delatione; de qua tamen excusabilis censenda

ut ex praemissis

bene constat.

Tum

secundo

est,

(juoniam

omnibus a ttentis, ex dictis criminibus in fidei materia non peccavit, nec valuit haeretjca censeri, vel
relapse: qu nullam fecit validam abjuralionem, imo
,

illam penitus

non potuit

non

intellcxit; et

valide abjurare.

quod non

Tum

tertio,

intellexil,

(juoniam

non meruit in haeresim, quae lapsa non

quoniam catholica ddit responsa, et mente
infecta non reperitur, nec pertinax adversus lidem et

relapsa dici
luit;

dogmata aut errores

adstruxit aut sustinuit animo indurato.

ecclesiasticam doclrinam, aliqua

seminavit vel

Tum

quarto, quoniam generali nomine qualitatum

criminalium
tentialiter,

sibi

impositarum notari non valuit sen-

quemadmodum

nisi particulares

in sententiis ipsis notatur,

ibidem defectus

designentur et subaddanlur;

talis

cum

circumstantiis

enim vaga causatio

reprobata est, et non admittitur de jure

in libellis aut

sententiis, praesertim criminaliter intentatis, et

alterius discrimine, etiam

secundum

cum

leges et canones

Enoderatopnae dbita a judice censetur, propter talis

teneritudinem

et

sexnsfragilitatem

quemadmodum

PROCS

296

omnia

heec

in

concludentibus sunt

scriptis articulis

deducta et inecripta.

Item

et

si

ex

iJlatis tantis

opprobriis

\exatio-

nibus, injuriis, molestiiset calumniis, suse parenti per

judices illos iniquitate et dolo refertos, mater, fratres,

parentes scandalosam tantae perniciosae exsecutionis

materiam gre tulerunt;

si

sui

honoris reparationem,

suasque tantae parentis innocentiam, expurgationemet

fame propriae reparationem procurare decreverunt
et

merito veniunt commendandi,

consilio et
lica?

ita

ut, \alido ducti

animosa virtute constantes, sancl aposto-

supremee Sedis petierunt justitiam,

videri

remediis

tandem sancla

instanter

et juris

proclamarunt

apostolica Sedes

pro-

quorum

justis inclinata

clamo-

ribus, vestrarum toto orbe catholico notissimarum

celebrium claritalum confisa rectitudine, sapientia

profundissima litterarumetsapientiae copia,
apostolicae auctoritatis vobis direxit,

recto deductus tramite rationis

et

labore

assumere disponitur seu creditur

Restt igitur

cujus,

dirigente, vestris

propinquis dierum
intervallis.

reverendissimi patres, clarissimi

judices ac doctores disertissimi

tatis

vim

vester iste processus

consummationem oplatam, Domino

opra, providentia

in

et

mandatum

splendor effulgeat

ut vestr luce veri-

nebulosa

iniqui processus

prioris caligo dififugiat et revolvaturj ac declaretur

abominanda processus ejnsdem sententiarumque et

sequelarum suarum iniqui tas, error atque pernicies
ac imposita fidei macula eidem Johannae atque suis
penitus deJeaturj * famaque redolens et innocentia
;

ejusdem restauretur

memori

et declaretur; reparationes

atque

requisit superius, declarentur ex suprema

DE RHABILITATION.
illa

et inconcussa auctoritate

2"

sacrosanct Sedis apos-

tolicae vestris clarissimis et colendissimis palernil.it i-

bus commissa

quas largitor

reniunerare dignelur

in gloria.

donorum aeternorum
Amen.

Rdaction du manuscrit de Notre-Dame.

Resurgat autcm [ipsa Jo/ianna] cxpurgata lobe erroris seupra-

vitatis

hretic omnique dudum

Ecclesi ;
matris

tandem

et

fa ma

redolens

fratrumque suorum
,

sibi

imposita macula fidei adverse

etinnocentia dicte
et

Johann

omnis parentel ejusdem

per vestrum paens judicium

virginis,
ita

ut

judicialem ac perptuant

sente ntlam, fines juridiei, conclus iones y reparatones , prcedicationes

solemnes, signa, imagines, cruces , fundationes , ac signa alla publica

perpetuarum reparationis

et

menwri, alique conclusiones

tione actorum,suisque articulis concludentibus,

eisdem actoribus plenissime decernantur

in

ad plnum

posterum

terque per vos ordinata observari mandentur ; suprerna

cussa apostolic Sedis auctoritate jubente

commissa

clarissimis

in peti-

expresste,

irrefragabiliilla et

vestris in

incon-

hac parte

et colendissimis dominationibus patcrmtati-

busque dignissimis, in eepum a largitore donorum ternorum perenniter

rrmuncrandis in gloria.

PROCS

298

CAPITULUM OCTAVUM.
[Praesentatio consultationum per duclores scriptaruni.]

Pr .fcSENTATis igitur coram prfatis dominisDelegatis,

ex parte promotorisprdicti etpartinm praedictarum,

pereorum procura torem absque novorum allegatione

,

factorum

rationibus, allegationibus et motivis juris

prout per dictos dominos fuerat rserva tum;

praetactis,

ex parte promotoris praedicti

tum quatenus
hujus

finali

fuit specialiter requisi-

placeret praedictis dominisDelegatis, in

examinatione et districtione processus,

visitare et specialiter adnotare certas considerationes

opiniones et tractatus nonnullorum probatissimorum

solemnium prlatorum, qui super factis Puellae

antedictae necnon super processu ipso contra eamdem

et

facto, suas opiniones et consideratioues dederunt, et

in scriptis

etiam redegerunt,

runt eisdem dominis

et

ab

eis

(1 )

et

quorum

scripta fue-

prsentata

dbite et fideliter

recepta.

Sequuntur considerationes
designatorum

et tractatus praelatorum pariter et

qui super factis et dictis

Johann

processu contra dictam Johannam agitato

doctorum, inferius

Puellse antedictae

et

super

suas considerationes dederunt,

prout inferius in opinionibus atque tractatibus immdiate describuntur.

I.
Kt primo, incipit opusculum magistri Johannis de Jarsonno(2), cancellarii
Parisiensis,

(1)
)

super facto Puellae antedictae, editum

Les manuscrits
Il

est bien

Gerson, mort

le

vestris paternitatibus ; et plus loin

probable que c'est

12

Lugduni anno Domini

juillet

do

la

l le

mme

et

a vobis recepta.

dernier crit sorti de

anne.

11

a i

la

plume de

imprim dj plusieurs

DE RHABILITATION.
m cccc xxix. die

xiv. maii, quae

299

Pentecostes, post signum habitum

luit vigilia

Aurelianis in dopulsione obsidionis Anglican.

Super facto Puell

et credulitate ei

prstanda

quod multa falsa sttil

probabilia; irao secundum philosophum, non refert
quaedam falsa quibusdam veris esse probabiliora
usque adeo quod duo contradictoria simul stant in
proesupponentlum

probabilitate

recte fundata

non

licet

Advertendum

est in priinis

in veritate.

quod ista probabilits si

intellecta, non estdicenda error

est ulterius

sit et rite

vel erronea, nisi pertinaciter extendatur asserlio ultra

termines probabilitatis. Ratio hujus

liter

loquens fundat

rentias habet pro parte sua.

nisi

sit

tiae

quia probabi-

penitus improbabile.

parte opposita,

est

quod raliones et appaEt hoc utique verum est,

se in lioc

Verum

est simili ter

quod ad eam suntrationes

de

apparen-

et

seu verisimiles conjectura?. Et hoc similiter potest

esse

spe verum. Nec

et est

contradicunt

ista

sic

exposita.

Attendendum est tertio quod aliqua concernentia

fidem et bonos mores sunt in duplici difFerentia (1),
quantum spectat ad praesens. Aliqua enim dicuntur
necessitate fidei, et in istis non licet dubitare vel pro

babiliter opinari, juxta illud

fide infidelis est; et

nequelex

notamment dans

Ellies

du Pin.

l'dition

(2) Dit/.. lib.

barbaris habet

I,

loi

intitul

eonderantur
lit.

mu.

il.

3.

haberet

))

complte dis uvres deGerson, publie pat

t.
:

IV, p. 804.

On

le

Sibylla francica.

brochets U-s mots donns par ces ditions qui

Les ditions

in

de talibusjusta esset conquestio;

Paris, 1706, in-folio,

recueil de Melchior Goldast

(1)

Dubius

((BarbariusPhilippus(2)

illa civilis

fois et

vulgatum

trouve aussi dans le

Nous mettrons entre

manquent dans nos Manuscrits.

in duplici doctrina.

L'dition de l>u Pin

donne

illa

cwitu

PROCS

300

locum

imo

neque

communis error

in talibus

tanto deterior quanto comraunior, esset denique

ign exterminandus juxta ecclesiasticas

ierro et

civiles censuras

contra hreticos

habet illud metricum [salubre]

Non

Imo

faceret jus;

pro

et

evocari

sic

patitur

ludum

fama

Locum

etiam

fidei

posset

fides

oculus-

ludo in his quee sunt

tali

jocans ad judicium

suspectus in

latas.

et

fidei

tanquam de errre

fide.

Considerandum est pro altra diierentia eorum

qu sunt in fide vel de fide, quod illa vocantur de

pietate vel devotione fidei

sitate,
il

de quibus solet

ri est

pas dampn.

et nullo

modo

de neces-

Qui ne le croit,
Spectant autem ad pietatem
:

conditiones in spcial i.

lidei trs

Prima quod

illa

faciant ad excitationem devotionis

pi afFectionis circa

et

dici vulgariter

Deum

et divina

quia scilicet

rsonant in laudem divina? potenti vel clementiee

in

miraculis, et venerationem Sanctorum.

((

Altra conditio est quod habeatur circa

talia

proba-

bilisaliqua conjectura vel ex communirelatione, vel ex

iidelium attestatione, qui dicunt se vidisse vel audisse.

Superadditur

tertia

conditio

pensanda per viros in theologia

eruditos

quod

hujusmodi

in

et

cum

discretione

bonis moribus

relationibus

eorum

non includatur vel

erroneum, quod
manifeste sit in detrimentum fidei vel bonorum
morum directe vel indirecte, palam vel occulte.
Super qua re cognoscenda vel determinanda non est

quae

dicuntur de pietate

immisceatur aliquod

fidei

falsum

vel

l'as

cuilibet

palam

et

passim ferre sententias et repro-

DE RHABILITATION.

3G1

bationes imo nec approbationes contentiosas

quando tolerantur ab

maxime

Ecclesia seu praelatis Ecclesiae in

in multis;

una provincia vel

natio debentdeferri ad

sedjudicium

determi-

et

eamdemEcclesiam seu prlatos

doctores.

el

Possent

liic

notari multa in particularibus, ut de

raateria conceptionis Beatoe Virginis;

nibus probabilibus

ut de opinio-

inter doctores; sicut

de

indul-

quoad circumstancias militas; sicut, de veneratioue reliquiarum in uno loco et alio, imo in multis
gentiis,

quemadmodum fuit imper contenlio

Parlamento Parisiensi super veneratione capitis

diversis simul
in

Sancti Dionysii

in ecclesia Parisiensi

et

in

abbatia

Sancti Dionysii prope Parisius (1).

Concluclendum

neri factum

illius

tandem ex

est

de pietate

et salubriter potest

praemissis

fdei et

quod

dvotion is

Puellce, circumstantiis attentis

pie

susti-

cum

efectu competenti (2), praesertim ex causa finali qae

juslissima est, scilicet restitutio rgis ad

regnum suum

pertinacissimorum inimicorum justissima repulsio

et

seu debellatio.
.<

Addito praeterea quod

in

observation ibus

suis

non
neque superstitionibus palam reprobatis,
neque cautelis homiiium fraudulentis, neque ad
queestum pioprium vel aliquid taie subdolum, quum,
exponat extremo periculo
in attestationem su fidei

reperitur uti sortilegiis ab Ecclesia

haec Puella

prohibitis,

suum
(I)

corpus.

Ce procs eut

lieu

en

i<)6. Il

Saint-Denis que

les reliques

supp"--

GaOia christiana,

l'ut,

commena

de leur pntron

nu. dans l'dition de

t.

Du

VII
Pin.

sur

In

prtention

cons(i\ir-

col.

14:'.

Notre

<\os

moines de

Dame,

taienl

PROCS

302

Postremo

si

multi multa loquantur et rfrant pro

garrulitate sua et levitate

favore vel odio, subvenit illud Catonis

tiistro

Arbitrii nostri

aut dolositate, aut alio si-

non

est

quid quisque loquatur.

Est tamen arbitrii nostri quid credatur seu teneatur,

servata modestia et contentione seu seditione procul

puisa

quia

Dei litigare. Nos inquit

habemus
tet, vel

nanda

rum

non oportet servum

talem consuetudinem non

sicut dicit Apostolus,

ut scilicet litigemus

sed vel tolerare opor-

ad superiores, sicut prmissura

referre. Ita

primaria

quae leguntur,

loquendo

enim

quorum

canonizationes

non sunt de

determi-

ut in pluribus

necessitate fidei stricte

sed de pia devotione

per quoslibet reprobanda

est,

canonizatione Sancto-

fuit in

quae

non

est

passim

irritanda vel repudianda, et

minus, cteris paribus, quam

alia sine

canonizatione

vulgata.
(

Jungantur ad casum nostrum

Una quod consilium

tuerunt induci ad vocem

obsequi,

quod sub

istae

circumstantiae.

rgis et gentes
illius

armorum

ea exposuerunt se conspira to

ad pericula bellica, dedecore omni procul pulso

evenire poterat,
victi fuissent

omnes qui

si

po-

Puellae taliter credere et

animo
quod
:

sub una muliercula militantes

per hostes procacissimos et

irrisi

apud

audissent.

Altra quod exsultatio popularis

tate tanta subsequi cernitur,

cum

pia creduli-

ad laudem Dei et hostium

confusionem.
k Altra

runtur

in

quod

latentes inimici, etiam

timors varios

parturieutis cecidisse

imo

juxta

magni,

refe-

et in languores quasi

imprecationem

cantici

DI
illius a

303

Maria, sorore Moisis, tympanizati cura choro

ludentium
riose

RHABILITATION.

et

enim

psalientium

Cantemus Domino, glo-

uiagnificatus est, etc. Sequitur

super eos formido

et

Irritt

pavor, etc. Videatur, et

cum

devotione facto nostro consona recolatur et cantetur.

Ponderandum

et ei

est

ad

extremum quod hc

adhrentes militares non dimittunt

mante prudenti, faciendoscilicetquod

quam

appareat tentari Deus ultra

constat hanc Puellam

non

esse

sione proprii capitis et ultra

vias

in se est,

necesse

pertinacem

quam

Puella

est.

in

reputat

se

huquod

Unde
adha Deo

habere monitiones seu inslinctus.

Possent insuper superaddi multae circumstantiae de

vila ejus a

et

dit]

puero, quae interrogatae sunt et cognitae

multum

et

per multos

de quibus hic nihil

inseritur.

Exempla possunt induci de Debbora et de sancta

Katharina in conversione non minus miraculosa quinquaginta doctorum seu rhetorum, et aliis multis, ut

de Judith

et

de Juda Machabeeo

in

quibus ut
(

commu-

semper aliquid naturale. JSeque sequitur semper post primum miraculum, quidquid ab
hominibus exspeclatur. Propterea, etsi irustraretur
niter) miscetur

quod absit)
et nostra
non oporteret concludere ea quse
maligno spiritu vel non a Deo facta esse;

ab omni exspectatione sua

prapdicta Puella
facta suit, a

sed vel propter nostram ingratitudinem et blasphe-

mias vel aliunde justo Dei judicio,

licet

occulto

posset contingere frustratio exspectationis nostr in

ira

Dei,

quam

avertat a nobis, et bene orania vertat.

Superadduntur quatuor

menta.

civilia et

Unura concernit regem

theologica docu-

et

consanguineos

PROCS

304
regiae

domus; secundum militiam

tium

ecclesiasticos

ipsam.

cum populo

Quorum documentorum

rgis et regni; ter-

quartum Puellam
unicus est

iste

finis

proximum

et

sobrie hoc est virtuose et temperauter ad seipsum.

Et

bene vivere,
in speciali

Deura

pie ad

pro quarto documenta, quod gratia Dei

ostensa in hac Pueila,

per se aut

juste ad

alios

non

accipiatur et traducatur

ad vanitates curiosas

non ad mun-

danos qustus, non ad odia partialia, non ad seditiones contentiosas,

non ad

orationibus
terea
in id

non ad vindictas de prtei itis

gloriationes ineptas

cum gratiarum

sed in mansuetudine et

actione,

cum

liberali prae-

temporalium subventione quilibet laboret [et]

ipsum quatenus veniat pax in cubili suo, ut, de
;

manu inimicorum nostrorum

liberati,

serviamus

omA Domino factum est

illi

in sanctitate et justitia

nibus diebus nostris, amen.

Deopropitio,

coram

ipso

istud.

Sequitur triplex veritas ad justificalionem electae Puell, de post ftantes

accepta?, utentis veste virili(l).

Lex vtus, prohibens mulierem uti veste virili

et virum veste muliebri, pro quanto est pure judinon obligat in nova lege, quia, secundum
cialis
veritatem tenendam de necessitate salutis, judicialia
I.

antiqu
talia

legis

ablata sunt nec obligant in nova, ut

sunt, nisi noviter per superiores ea institui seu

confirmari contingat.

(1)

Cette rubrique est autrement conue dans l'dition de

Pueila, de post fetentes accepta, utens veste

pote't

qu

contra objectores sigillatim

virili,

et breviter

Goldast

Electa

triplici veritate jnstificari

explanand

sunt.

RHABILITATION.

l)K

Lex hujusmodi contineb.it aliquid morale, quod

stabile est in omni lege (et illud possumus exprimere
prohibilionem indecentis habitus tam in viro quam
II.

muliere), contra

in

dbet circumstantias

mdium
omnes

cur oportet, qualiter oporlet

lel,

ut sapiens juclicabit

quod observare
quando opor-

virtutis

dbitas, ut,

et ita

de quibus non

de reliquis,

est hic

dicendum

per singula.

Lex hujusmodi nec uljudicialis,necut moralis,

damnt usum vests virilis et mi li taris in Puella nostra
III.

<(

viiili

et

quam

militari,

tanquam

coelestis,

ex cerlis signis elegit

amicos subie vandosj

justiti et

ut

puellaris et virginis confundal foi

auxiliantibus angelis,

in

manu fminae

iniquitatis

arma,

quibus virginitas arnica

est et

cogna ta, secundum Hieronymum ;

lia

in sacris historiis

et

frquenter apparuit, sicut in Csecilia visibiliter

coronis ex

rosis

attonsio crinium
in

Rex

vexilliferam ad conterendos liostes

et

liliis.

quam

cum

Rursus per hoc salvatur

Apostolus prohibere Adetur

fmina.

loquentium inique
quia, ubi divina virtus operalur, mdia secundum
Obstruatur igitur

((

et cesset os

jam non

finis

exigentiam disponuntur;

rum

detrahere vel culpare ausu temerario ea quae a

Deo
a

ita

ut

sit

secu-

secundum Apostolum, ordinata.

Denique possent particularitates addi multse
sunt,

exempla de
milla

et

historiis sacris et

Amazonibus;

uecessitatis

vel

sicut praeterea in casibus

vident i>

et

gentilium; sicut de Ca-

utilitatis,

vel

vel

approbatae

consuetudinis, vel ex auctoritate seu dispensatione su-

periorum. Sed

Tantummodo
ni.

ita

pro brevitate sufEcient

et veritale.

caveat pars liabens justam causam,

20

ne

PROCS

306

per incredulilateni et ingratitudinem vel

tias, faciat

ter

alias injusti-

irritum divinum tam patenter et mirabili-

auxilium inchoatum, prout in Moise et

Isral,

iiliis

post collala divinitus tt promissa, legimus eontigisse.

non consilium, sententiam tamen raupro mutatione meritorum.

Deus enim
lat

etsi

Explicit consideratio vnagistri Johannis de Jarsono, cancellarii Parisiensis,

anno quo supra.

dita

IL
Sequitur consideratio reverendipatris dominiHeliae

super processu

et sententia

(1),

episcopiPetragoricensis,

contra dictam Johannam prolata

in

qua consi-

deratione ostenditur qualitates eidem .ohann in sententia attributas, confes-

minime convenire; imo contrarias potius

sioni et dictis ipsius

debere

ipsi applicari

(2).

Scriptum

est,

ambiguum apud

a Si difficile et

esse perspexeris et

te ju-

judicum intra portas tuas

dicium

vider is verba variari, venies ad sacerdotes levitici

generis quaeresque ab eis, qui judicabunt

veritatem.

Deuteron. XVII,

8.

tibi judicii

Hujus oraculi sen-

tentiam secutus,christianissimus princepsnosler etdominus Francorum rex Karolus, quum difficile valde et
ambiguum apud se judicium perspexisset de quadam
puella quondam, Johanna nomine, quae a Rege coelode Bourdeille, cordelier, appel vingt-quatre ans l'vch de

(1) lie

Prigueux
Louis XI

par les suffrages unanimes du chapitre de cette glise (1447).

le transfra, vingt

que Brantme

crit':

ans aprs, l'archevch de Tours. C'est de

Mon grand

oncle

lui

cardinal de Bourdeilles.... riche

le

jusques 60,000 livres de rente de ce temps-l, n'en donna jamais rien

nostre maison

pour

Dieu; et pour sa souvenance

bastir

et tant s'en fault qu'il

deux

que nous gardons par grande

il

Manuscrit 5970,

fol.

111,

ne nous

laissa

spciaut.

Disc, sur les provisions aux bn.)

(?)

nous donnast

qu'il

en prist de

la

maison

esglises et chappelles qui sont encore en leur entier, la grce

r.

que son chapeau de cardinal

(Brantme, Hommes

illustres,

DE RHABILITATION.

rum

sempiterno arbitratur

miserationum quae

directa,

illi

suarum

in

sunl immensa multituFrancorum consolationera et

a sa?cn!o

dine, ad ipsius rgis

regni liberationem

307

gentem Anglor:un
non morti

sed olim per

capta dignoscitur et graviter inculpata nec

tradita; ex quo multorum verba intuitus est variari

utrum a bono vel ncquam spritu adducta venisset, et an,
taie

quale sustinuit judicium, subire acsic

tali

sententia

veraciter crimitiari et ciua judicii lance condemnari

poluisset

veniens,

inquam, idem dorninus noster

rex, vocavit sacerdotes levitici generis, hoc est ponli

sacerdotes

et

lices

Ecclesi

quos ad hoc eligerc

censuit, quaerens ab eis judicii veritatem. Inter quos

sue regiae majestatis

diguatione,

pia

me,

fratreni

Heliam, sacr ordinis Minorum, presbyterorum mini-

mum

Petragoricensem vocatum

ignorantiae caligine creberrimce

annumerari

et

episcopum
prpeditum

per suas patentes

litleras a

licet

jussit

me, suo

pusillo, rei hujus veritatem sciscitari. Cujus imperiis,

secundum

exiguitatis

meae portiunculam

rre curavi, et processus

obnixe pa-

summarium contra eamdem

Johannam agitati seriose percucurri atque sententiam

contra eam latam pernotavi; et ea quae circa haec
minus maie

Unde

sensi, prout denotautur inferius, disserui.

illa

sententia lala

continet viginti articulos, in

Primo, revelationum

et

contra ipsam

prsuraptuosa.

apparitionum divinarum

mendosa confie trix. Secundo

Tertio,

Johannam

quibns reputatur

perniciosa seductrix.

Quarto,

leviter

credens.

Quinto, superstitiosa. Sexto, divinatrix. Septimo, blas-

phma

in

Deum

et

SanctosetSanctas ipsius Dei in

suis

sacramentis. Octavo, contemptrix legis divinae. Nono,

PROCS

308
sacrae doctrinaeet

ricatrix.

Decimo,

sanctionum ecclesiasticarum praevaseditiosa.

Undecimo,

Duo-

crudelis.

decimo, apostatrix.Tiedecimo, schismalica.Quatuordecimo, infidenostra multpliciter errans.Quintodecimo,

in

Deum

sanctam Ecclesiam multis modis delin-

et

quens. Sextodecimo,

ipsi Ecclesiae,

domino Papoe

ac

generali Concilio expresse, indurato anirao obstinanter atque

pertinaciter sumittere se recusans.

Decimo

septimo, pertinax. Decimo octavo, obstinata. Decimo

nono, excommunicata. Vigesimo, hteretica.

u De quibus viclendum est per ordinem ulrum eadem

Johanna ex toto tenore processus contra eam

lai is

agitati,

ut asseritur, fuerit censenda.

Et primo, quantum ad primum articulum in quo

inculpatur lanquam revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, causam quare talis censeri debnerit, decurso processus toto summario, non
invenio sumcientem ad condemnandum, etc., etc. (1)
Ejusdem consideratienis conclusio

Et haec omnia

(2).

et singula superius dicta ,'quae

non

determinando aut simpliciter asserendo, sed tantum

pie suggerendoet Puellam excusando, perstrinxi,submittendo

singula judicio et determinationi

sanctae

Sedis apostolic et Ecclesiae sacrosanctee atque

omni

cum omni honore et

reverentia ac benigna supportatione antedicti domiui

melius sentientium correctioni

nostri rgis, ad praesens sufficiant.

(1)

Voir ce qui est

pour ce mmoire
(2)

et

dit

pour

Manuscrit 5970,

fol.

dans

la

Prface sur

les suivants.

132, recto.

le

mode de

publication adopt

DE RHABILITAI

ION.

III.
nomine Domini

In

nostri

Lexoviensis episopi

Jeshu Christi

opium

inri|>it

super processu

rnusilium

>-\

lemnatione

el

Th<>iri;i

lofa:

dicta

>

Puella- (2).

Consulendo

materia condemnationis Johanna?

in

eondemnat per dominum Petrum Cauchon,

Johanncm

Puellae,

tune episcopum Belvacensem, el frai rem

Magistri, assertum subinquisitorem haereticae pravitatis in

Rothomagensi

civitate

de haeresi

schismate,

assertione falsa divinarum revelationum el apparilio-

num

sanctorum angelorum

Margaretae, et
contra

eam

et

sanctarum Katharinse

pluribus criminibus , in sentent ia

aliis

subomni correctione

lata latins expressis;

reverentia atque emendatione sanctissirai domini

et

nostri

summi

Pontifieis

et

omnium

melius sentientium et judieanlium

cessus

coram

lenlia in

Thomas

(l)

Basil)

au sige de

lev

rduction de

Depuis

la

la

matre es arts, docteur en droit

Normandie,

un

ti.-su

le

le

<'t

connue jusque-la sous

Thomas

le

Basin

sen-

70

fol

la

Bibliothque d<

13

le

M.

I9l

(Ecole

est l'auteur

et

l'ouvrage
fit

dont

cherche!

<>n

princes

les

conduisirent

le sujel

et qu'ainsi

de

de Louis

pour

parti

fourni

el

et lui

lors

services

\ Il

Utrechl en

lve des

ii2,

de

avec

I"

d'une
dt
la

litre

Chartes

chronique

un passage

compos an mmoire justificalil del

de l'Europe un trait d'Amelgard, qui

;

exil

ses crits m'ont

donc en vain que M. De V Averd]

\

grands

pril

il

canon

de perscutions qui

nom d'melgard,

avoir

dit

civil el

Caudebec en

de Charles

que Thomas Basin

travail

prtendu Amelgard

doit s'appliquera

Mort en

i'-i.

Sa vie

et

rendit de

Il

troisime volume de

dmontr dans ce

latine,

et lut conseiller

de malheurs

d'archevque de Csare

J'ai

tait

Il

en 1446.

Lisieux

renoncer son vch en

imprime dans

videtur quod pro-

lata, possint multiplicit!', rationabili-

guerre du Bien Public, dans laquelle

ligus, sa vie lut

catliolicorum

dictis assertis judicibus habitus et

ipsam

universits de Paris, Louvain et Pavie.

la

et

donne ni an

lamem
Pucelle,
extrait

les bibliotfa

PROCES

310
ter, juridice

lum dividam
((

Ad quod particudemonstrandum, prsens opuscu-

ac veridice impugnari.

lariter et ordinate

in duas partes.

In prima parte ostendam dictos processus et sen-

tentiam contra Joliannam habitos, multis juris ratio-

tam nnllos et irritos, quam adnullandos

ritandos fore; non quod \elim dicere siraul
nibus,

processus et sententiam nullos et adnullandos

et ir-

dictos

eodem

respectu exsistere, referendo utrumque ad jus, quia

hoc

sirnul esse

nullari

non potest

testam.

non

(ff.

Nam

Nam

potest.

et

De
si

quod nullum

est, ad-

injusto rupto et irrilofacto

sub conditione;

Impii ad dissolvendum,

cum

De

despon.

similibus); sed pures

inducam qu concludunt ad nullitatem processus, quod scilicet processus et sententia sunt ipso jure
nulli; inducam et aliquas ad probandum quod sunt

rationes

saltem adnullandi.
a

In secunda parte principali ostendam

dante et favente, quod,

omni

etsi

Domino

processus et sententia

juris ordine et soiemnitate subsistrent, ex

fessionibus

tamen Johann que sunt

lion posse recte et juste judicari

schismatica

liretica, idoltra,

in actis

modum

in

eadem

relapsa fuisse
Prima

Prima pars

con-

caus

quod Johanna

fuerit

blasphma, etcteris

criminibus irretita,que abjurare compulsa

fuit; etpost-

condemuata de

facto.

partis divisio.

principalis

dividetur

in

duodecim

puncta sive articules. In primo, pugnabuntur

dicti

processus et sententia, eo quod habiti contra personam

non subditamaliqua ratione sortiendi forum. Secundo,

impugnabuntur ex metu et impressione qui illati fuisse

DE

Ul-.ll

dicuntur ab Anglicis

in

M.

Ml

ION

311

subinquisitorem

assertis judicibus, et alios in

lere.

alterum es

materia habentcs eonsu-

Tertio, ex recusatione judicum propler Lgitimas

suspicionurn causas per

Johannam

proposita. Quarto,

propter legitimamappellalionema gravaminibus asser-

torum judicum per Johannam, ut poterat, inlerjectam.

Quinto

ex arduitate

et

diflicultate cause,

propter

quas erat ad examen Sedis apostolic referenda. Sexto,

ex injusta assigna tione carceris custodum. Septimo, ex

denegalioneconsultorum etdirectorum qui fuerunt

ipsi

Johannae requirenti denegati. Octavo, ex minoritate

annorum Johann, qu, absque

non habuit
Nono, ex nimia

cura tore,

legitimam personam standi in judicio.

severilatejudicantiiun, quos miseratio tatis ad remis-

siorem pcenam flectere debuisset, eliam ubi lgitime

constitisset eis

Johannam ex animo

De-

deliquisse.

cimo, ex eo quod episcopus Belvacensis, praetendens

se

judicem, prohibebata nolariis referri

sationes

Johann

in actis

suarum

et delerminationes

excu-

confes-

sionum. Undecimo, ex eo quod articuli consultoribus

transmissi pro consilio habendo, fuerunt mendaciter,

imperfecte et calumniose

dolo malo

quorumdam

riorum qui

forma ti.

Duodecimo

ex

iictorum et falsorum consilia-

fingentes se esse de obedientia domini

nostri rgis, dissuadebant

Johann ne

se

submitteret

Ecclesi.

Prosequendo

igitur praedicta

duodecimpuucta con-

formiterad seriem dubiorum elicitorum per

Paulum Pontanum
(juirendo; prsupponendo semper

dominum

et transmissorum pro consilio rein facto ea

qu

<lc

facto, taujuam vera, in hujusmodi dubiis praesuppo-

nuntur j dico primo processum

et

sententiam contra Jo-

PROCS

312

hannam Puellam

coram

habitos

praefatis judicibus,

nullos esse, etc., etc., etc.

Divisio partis

secund

(1).

Juxta pollicitationem in exordio prsentis consul-

tationis factam,examinatis punctis ex quibus processus

Johannam

et sententia contra

liabiti

ob defectum

01 -

dinisjudiciarii vel ipso jure, corruunt et validitatedefi-

ciunt, vel saltem

tanquam

iniqui et injusti veniunt de

jure retractandi

et adnullandi

discutiendum de

dictis et factis

restt
ipsius

videndum

et

Johannse per

eam confessatis prout ex actis cause apparere potest,

utrum scilicet talia sunt propter qu rea crirainum
,

quae abjurare compulsa fuit

in

condemnari debuisset,

si

processu ordo omnis judiciarius rite observa tus fuis-

set.

Et dividetur

haec secunda pars principalis in septem

puncta seu articulos. Primo, disseretur de revelationi-

bus et apparitionibus quas Johanna asseruit

se

habere;

utrum fuerit hujusmodi apparitionnm et revelationum mendosa conlctrix, aut eas habuerit a malignis
vel bonis spiritibus. Secundo, utrum ex reverentia
quain Johanna spiritibus, qui sibi apparebant, exhibuit, et virginitatis voto quod eis vovit potuerit jucicari idoltra. Tertio, disseretur deeo quod dixit se ita
certam quod iret in paradisum, sicut si jam esset in
gloria Beatorum. Quarto, de eo quod se ita certam esse
,

dicebat quod.

ille

qui

Michael, et quod hoc

debat

ita

sibi

apparebat, erat sanctus

firmiter credebat, sicut cre-

Dominum nostrum Jesum Christum passum

mortuum pro

(I) Fol.

137, v.

et

redemptioiie nostra; et aliorum certi-

DE RHABILITATION.
tudine quae

sibi fuisse

dcvirilis habitus et

com

313

revelata dicebat. Quinto, agetur

armorum delatione

et praecisione

seu capillorum. Sexto, de dimissione parentum.

Septimo, iitrum pro eo quod recusaverit

tere Ecclesiae super dictis et factis per

potuerit juste judicari lapsa in

idololatriam et

caetera

eam

se

submit-

confessatis,

schisma, haeresim

omnia crimina

in

schedula

abjurationis contenta; super quibus juste et canonice

postmodum potuerit fundari judicium de relapsu.

Primo igitur et praecipue de revelationibus ipsius
Johannae,

etc., etc., etc.

Conclusio lotius operis

Et

(1).

omnibus correctione et emendomini nostri summi Pontificis et

haec sunt, salva in

datione sanctissimi

omnium perspicacius

intelligentium,quae de revelatio-

nibus Johannae dictis et

factis suis,

processu et sen-

ipsam habitis, mihi videntur, qualenus

de processu et actis causas mihi constare et apparere
potuit per quaternum mihi transmissum per veneratentia contra

circumspectum virum dominum decanum Noviomensem, sacrae theologi professorem egregium;

biiem

in

et

quo quaterno continentur

articuli

per Anglicos et consequenter

duodecim

addiliones et

eliciti

determi-

nationes exccrpl de processu ad veritatem per peri-

dominum Paulum
secundum quam judices

tissimum utriusque juris doctonni

Pontanum, una cum schedula

fecerunt abjurare Johnnam, ac etiam certis
per prfatum dominum Paulum conceptis et

dubiis
elicili-

pro consilio peritorum desuper inquirendo. Caetera

multa supplcri possent et addi his quae dicta sunl
i

Fol. I44,i

PROCS

314

hujusmodi additionihus et excerptisdomini Pauli; sed

quas dicta sutit, mihi pro consilio dando visa sunt

Neque enira necessarium putavi specialem

mentionem facere, neque de saltu turris, neque de
neque de crudelitatibus
signis litterarum Johann
sufficere.

ouce sibi falso imponebantur, et talibus hujusmodi,

qu

nullius aut modicge dubitationis existimavi. Satis

etiam per dicta excerpta sive additiones domini Pauli

omnium

colligitur purgatio clara

Si

quid autem in

existimaverit vel

talium objectorum.

consilio aliquis vel superfluum

isto

diminutum, ignoscat, quaeso,

et

indulgeat periti scriptoris.

Subscriptum

signatum per me, Thomam, im-

et

meritum episcopum Lexoviensem

juris doctores

minimum.

inter

utriusque

IV.
0|>inio reverendi in Christo

patris et

domini

domini Martini Berruier

episcopi Cenomannensis

(1),

(2).

AD GLORIA! DEI.
Juste quodjustum estpersequeris. Deuteron.
20.

ims, paucis interpositis, prmittitur

(1)

XVI,

Verba hc ad judices praecipue diriguntur, de qui-

C'est le

nom que M. De

la

de Paris. S'tant ensuite adonn

philosophie et
la thologie,

la

il

rhtorique dans l'universit

fut

admis au nombre des so-

du collge de Navarre. lu vque du Mans en 1449; mort dans

l'exercice de cette dignit le 24 avril 1465, et

quelques auteurs. (Di boulai,

anc. d.

Judices consti-

l'Averdy a lu Martin de Wesines. Martin Berruycr,

Tourangeau, professa d'abord

citaires

t.

(2) Fol.

11,

f.

518.)

144, r.

Ilisi.

non 1467 comme

univ. Paris.

t.

le

prtendent

V, p. 905; Gallia

christ.

DE RHABILITATION.
populum

judicent

tues ni

tem quod sit

quod justum

315

justo judicio. m

jusluin judicium, exigitur

est,

quoad materiam

Ad hoc

quod judicetur

judicii, ut videlicel

absolvantur innocentes et noxii punianlur,

mensura peceati

et

sit

au-

pnarum modus.

et

pro

Exigitur

formam et modum jusecuudum cxpositores, modus procedendi

justus et rectus. In u troque autem, pro-

etiam ut juste judicetur quoad

dicii, quia,

dbet esse

juvenculam qua? vulgariter Jo-

cessus factus contra

hanna Puella vocabatur,

vitiosus fuit, quia neque judiquod justum est quoad materiam, neque
quoad formam. Quoad formam quidem corruit

catum
juste

est

processus, quia dominus Petrus Cauchon, episcopus

Behacensis

non erat competens

[judex];quia ipse
ipsius

Johann

inimici

se, dicta et facta sua

fuerunl ab ea recusati; quia

quia se, dicta et facta sua ad

etsi

verbum

Johann

domino nostro Papae submisit;

nrale remitti petiit, quod

sit, et

ipsius

utpote capitales

et sibi assislentes,

Papam
vim

et

Concilium g-

appellationis liabuit,

non expresquidem propter prmissa appellavit;

appellationis ex simplicitate

lgitime

etiam propter denegationem directorum et propter

multa gravamina

sibi

illata,

et

propter arduitatem

materia? de qua agebatur, et propter multa alia quae

peritissimi jurist

qui

in

liac

materia scripserunt,

eruditissimeexpresserunt, probantes emcacissime pro-

cessum contra dictam Puellam factum subsecutamque

sententiam, quoad formam, nullos esse, aut satem

adnullandos et irritandos. Videtur autem principaliter

insistendum circa materiam processus, hoc est, dato

quod processus
ilebuit

fuissel alias juridicus,

qualis in sententia contra

si

eam

ipsa

Johanna

lata

exprimi-

PROCS

316

tur, judicari atque ignis supplicio tradi.

prtensi

illi

Eo enim

fine

judices sibique assistentes illam Puellam

tanquam gravissimis illis criminibus in sententia eorum

expressis, irretitam

maculam

in

condemnarunt, ut grandem hanc

gloriam domini nostri rgis chiistianis-

simi sibique fdelium subditorum ponerent, quod in

bellis suis, in sua

coronatione

sui, mysterio usus sit hujus

stitiosa,

foemin quae erat super-

divinatrix, invocatrix

blasphma, schismatica

Nam

et

dmonum,

hretica et

criminibus, in sententia contra

fecta.

in recuperatione regni

eam

quidam, Piothomagi

idoltra

aliis

pessimis

lata expressis, in,

in

sermone pu-

blico, praesentibus judicibus prfatis et sibi assistentibus, ita exclamasse fertur

regnum Franci olim

reputatum christianissimum, regesque

f cipes christianissimi!

Nunc.veroper

te,

rex luus, qui se dicit regem Franci,

rendo

et dictis tuis

schismaticus.

o Johanna!
tibi

adh-

credendo, efectus hreticus et

Ad quem Johanna

Salva reverentia,

prin-

tui ac

non

est

constanter

ait

"verum sicut dicitis, quia

aoIo vos scire quod non est inter christianos viven-

a tes, melior catholicus eo.

Circa materiam igitur processus insistendo, po-

nentur quinque capitula.

Capitulum I. Quod in his ad quse Johanna se missam dicebat, agebatur non humanitus, sed a quodam
k

spiritu superiori.

Johanna in his ad qu se
missam dicebat, videbatur agi non a maligno spiritu

Capitulum

II.

Quod

ipsa

sed a spiritu Dei.

Capitulum
in sententia

III.

conlra

Quod Johanna non fuit

eam lata exprimitur.

talis

quals

DE RHABILITATION.
Gapitulum IV. Responsio ad
vel objici possunt contra

31'

illa

quae objiciuntur

Johannam

et quae in dictis

videntur ingerere.

et factis i psi us dificultatem

Gapitulum V. Conclusio sequens ex praemissis

quod ipsa Johanna teraerarie et injuste fuit judi

impieque ign concremata.

cata

Haecautem

Operis subscriptio

(1).

non

in

cujusquam suggilabsque temeraria assertioue, submittendo omnia determinationi

scripta sunt

lationem, sed zelo veritatis et

justitiae

ac judicio sanct matris Ecclesiee ac domini nostri

summi

Pontilicis, correctionique et

emendationi sa-

pientium.

signatum per me, Martinum

indignumCenomannensisecclesi ministrum, vu. mensis aprilis, anno Domini mcccclvi.

Scriptum

et

Sic signatum

M.

Beriiuyer.

V.
Opinio domini Johannis

Quum,

citra

(2,,

Abrincensis episcopi.

paucos dies, propter nonnulla meae

Abrincensis ecclesiae agenda

ad liane Parisiensem

civitatem venissem; ex parte reverendissimi et reve-

(1)

Fol. 151, r.

(2)

Jean Bochard,

dit

de Vaucelle

n a Saint-L

docteur en dcret de

de Paris, confesseur de Charles VII, puis de Louis XI.

vque d'Avranches le 28 avril li!, tant archidiacre de la mme

l'universit

11

lut lu

sa requte que fut rendu l'cdit contre les

Nominaux en

exposition abrge de tous les livres saims

Mort

christ.,

t.

XI,

col.

i94.)

le

T:

2S novembre

11
1

a crit

184.

une

GaU.

PROCS

318

dominorum Remensis

rendi in Christo patrura et

archiepiscopi et Parisiensis episcopi

sacr

simul et hono-

Brehal, ordinis Fra-

rabilis et religiosi viri rnagistri

trum Praedicatorum

theologi

professons

hreticaeque pravitatis per regnuni Franciae inquisisanctae Sedis apostolicae

toris,

commissariorum et,
est sermo, specia-

quoad ea de quibus hic habendus

liter

deputatorum

quodam processu

fuit

mihi injuncturn ut

super

xxv anni, Rothomagi, per reverendura in Christo patrem et domioum tune Belvacensem episcopum, in materia cuquae
jusdam singularis atque admirandae fminae
Johanna Puella communi nuncupatione vocabatur,
alias, sunt fere

facto et concluso;

quantum ad

ejusdeni processus con-

eodem
ego vellem, per mo-

firmationem seu infrmationem, pariter et de in

contentis eidem Puellae objectis,

dum

opinionis, quid in ea re sentirem scribere. In

qua certe materia, quae grandis,

admodum

difficilis

et valde ardua mihi prima facie visa est, nullatenus

prsumerem, maxime in tam brevi decursu utcumque opinari, nisi prfatorum dominorum com,

missariorum mihi pro singulari prcepto interveniret

auctoritas.

Certa itaque

nihil asserendo

quod

protestatione praemissa

de

sanap doctrinae videatur aut esse

possit contrarium, videtur mihi totum hujusce

rei

duo principaliter versari. Quorum primum,

quod tanquam materiale est, concernit ea quae prae-

pondus
fatae

in

Puellae per suos adversarios et judices fuerunt

objecta;

secundum vero formam

cessus usque in sententiam

Puellee

sive

difinitivam et

condemnationem considrt. Et

non per

modum

codiciili

ordinem proejusdem

circa haeeduo,

sicuti audivi

nonnullos

DE RHABILITATION.
solemnes prlatos et doctores

sol

319

em ni ter

et

ardue

al

que ad rem raultum pertinenter scripsisse; verum quae

breviori decursu summarie solum et levi quadam
opinione, quantum ex summario quotlam extracto,
descripto super hac materia, domini Pauli Pontani, in
curia
lui

Romana

advocati consistorialis solemnissimi,A;i-

materiam hancsimulet processum eonsiderare, mea

talis qualis,

sub protestatione praemissa simul et cujus-

libet securius sapientis correctione, versabitur opinio.

Circa

primum

igitur

quam plurima

inter quae

majora quod dicebat multas

et frquentes

videlicet sancli Michaelis et

praefatae

videntur esse

Puelke videntur imposita,

spirituum,

beatarum Katharinae

et

Margaretas visiones et revelationes et consolation*^

habuisse, etc., etc.
Subscriptio operis

((

(1

Et haec sunt quae, sub praemissa correctione

et

protestatione et submissione, de prsenti materia per

modum

opinionis solum et probabiliter mihi Jolianni,

episcopo Abrincensi
Sic scriptum

sunt visa conjectanda.

kJ. Abrischnsis episcopus.

VI.
OpiDio domini Johannis de

Mo

(2)

Praemissa excusatione, qua

ratione arduitatis materi

et inexperientiae

(1)

Fui.

(2)

Le

152,

decretorum doctoris.

summe

obtusitatis

tum

indigeo,

mei

grandis (piibus laboro,

intellectus

tum

ratione

reste de ce

nom

crit sur la

rogn.

marge du manuscrit

Je n'ai pas trouv d'autre docteur en dcret qui

il

put s'appliquer

'

PROCS

320

patrum et dominorum in
quorum conspectu non immerito loqui pertimesco,
proteslationes praemittam ad materiam accessurus.

eelsitudinis et reverentise

Primo

de submittendo determinationi

erit

sanctse

quem

matris Ecclesiae et alterius cujuslibet ad

spectat

dviantes ad viam veritatis reducere, prsentem

opinionem

et ejus singula

non

volens haberi pro

puncta, prout

et

dicto, et illud ex

meam

submitto;

nunc prout

ex tune, et ex tune prout ex nunc revocans et retractans

pertum
Augeri

quod devium a prsedicta determinatione reNegare enim non valeo, ut verbis utar

fuerit.
,

nec debeo,

justo judicio

et

quum

nulla

multa dicere possim quae

temeritate

culpari

valebimt

(can. Negare ix. dist.). Secunda, quod odio aut

quacumque inordinata af-.

mdium proferre non intendo qu dictu-

favore cujusquam, aut alia

fectione, in

sum; sed dumtaxat pro elucidatione

mihi Dominus ministrare dignabitur;

rus

per

nihil

modum

veritatis, prout

adjiciens

quod

assertionis et absolute dicere in-

tendo; sed dumtaxat probabiiiter

primo meo videre

et

quum prsesens materia meam excdt nimium

facultalem. Non enim asserere intendo revelationes,
loqui

apparitiones et aiia inde secuta de parte Pueliae, de

cujus processu, an justus vel injustus fuerit, quritur,

Montigny, professeur Paris, chanoine et archidiacre de Szanne au chapitre

de Notre-Dame
le

et conseiller

24 octobre 1453, contre

au Parlement.

la

Il

parla l'assemble des facults

suspension des exercices que l'universit avait

prononce l'occasion de certain

conflit

survenu entre

le

corps et

la justice

du

Chtelet. Jean de Montigny fut encore l'un des orateurs choisis par l'universit

pour

faire partie

de l'ambassade que

la ville

de Paris dputa aux princes con-

fdrs pendant la guerre du Bien Public. Mort le octobre 1471. (Dldollai,

Eist. univ. Paris.,

t.

V, p. 583; Chron. scandaleuse

Catat. des conseillers au Pari, de Paris, p. 53. )

adann. 1465; Blanchard,

DE RHABILITATION.

321

praetensas a Deo processisse, aut ab ea confieras, aut a

daemone immissas, quum quod liorum factum fuerit
,

mihi non constet certitudinaliter seu indubitanler

sed dumtaxat respectu habito ad dictum processum
dicere an lgitime contra

prout
meis

me

dictis

eam processum

fuerit

neene,

Et quia me parvitatis non est

fidem accommodari velle, nisi quatenus
exigitur.

auctoritatibus aut rationibus probabilibus fulciuntur,

vigorem adhibeatur

allegabo, ut juxta fundamenti

ipsis credulitas,

brevitati

quantum

fuerit

mihi pos-

tum propter brevitatem lemporis mihi

tum propter gravitatem materi ad quam
altingere non valeo.
In nomine domini nostri .esu Christi, ad propo-

sibile

studens,

indicti

situm descendens, materiam ipsani, ut ordinale pro-

fundamentum
videlicet seu materiam processus de quo quritur, et
ipsius formam; materiam in quatuor subdividens articulos seeundum ordinem rei gestae, prout mihi vericedam,

in duas

simile fuit

dividam partes

in

videlicet in revelationes seu apparitiones,

mediantibus sanctis Michaele archangelo, Katharina

et

Margareta virginibus

faclas;

Deo

missis, ut dicitur, sibi

mutationem habitus muliebris

raorura sumptionem
tiones

cum

cum

in virilem;

ar-

guerra; motionc; et adora-

servitiis, et missis, et caeteris,

procurasse aut ratas habuisse

quas dicitur

recusationem

quam

dicitur fecisse de se submitlendo judicio Ecclesi,

formam processus potius pertinere videtur,

ad eamdem remittens; mixta tamen consideratione
reperitur(l) quod sapit materiam utriusque, tammaquia ad

M)

Pissagc

m.

videmment corrompu. Peut-tre

ri

quid reperitur.

ai

PROCS

322
teriae,

quam

forma? processus, relatione ad utrumque

prosequi puncto seu parte indifquod

ferenter non curabo.
Ad primam igitur materi partem quae est de rein altero

facta,

velationibus veniendo, etc., etc. (1).

VII.
Opinio magistri Guillelmi Bouille, decani Noviomensis

(2).

Ad honorem et gloriara Rgis regum qui causas

fendit innocentum(3),

hune codicillumsumtnarie,

d-

licet

rudi et indigesto sermone, ego Guillelmus Bouille, de-

canusNoviomensis, theologorum omnium minimus,

(4)

exhibere dignumduxi, continentem brevia quaedam

et generalia

(1)
ni

advisamenta ex originali processu olim

Rothomagi contra Johannam, vulgariter Puel-

facto

Ce mmoire trs-volumineux
,

ne prsente pas de conclusions gnrales

ne porte de souscription, non plus que

(2) Fol.

procs

160,

r.

comme on

consign aprs

Tnor autem

le

Ce mmoire
le voit

remis aux juges ds

fut

par le manuscrit de Durf

certi codicis inter ipsa judicii

hc

la

premire journe du

(fol.

procs-verbal du 17 novembre 1455

tune exhibiti et traditi sequitur in

le suivant.

13

v)

il

est

sous cette rubrique

prparatoria per dictos supplicantes

verba.

Ce mmoire

chapp M. De

l'Averdy. Destin appeler l'attention des thologiens el des canonistes sur les
irrgularits

du premier procs,

il

compos aprs l'information de 1 449, que

fut

nous avons imprime en tte du second volume, peut-tre

mation de 1452, que dirigea

le cardinal d'Estouteville.

mme

aprs l'infor-

Cela ressort de plusieurs

endroits de la discussion o Guillaume Bouille s'en rfre aux dpositions dj

recueillies

Constat' autem per processum

satione dict

Johann

factos

quod

depositione plurium testium fide dignorum

(3)

rum

Le manuscrit de Durf ajoute

seu

et

informationes super vita

obedivit Sanetis, etc.

,

domus Franche, qu nunquani

Le manuscrit de Durf ajoute

et

conver-

patent ex

etc., etc.

Nec non ad exaltationem

legitur hreticis

quovismodo adltsisse.
(4)

lsta

regi celsitudini.

rgis

Franco-

favorem prbuisse aut

DE RHABILITATION.
lam nuncupatam

recollecta

323

ut ex eis aliqualis prae-

beatur occasio utriusque juris divini pariter et humaui

peritissimis doctoribus, latins

ac peramplius inqui-

rendi veritatem super iniquo judicio per defunclum

D. Petrum Cauckon, tune Belvacensem episcopum

contra

facto

qualiter

taliter

prfatam

Joliannam

Puellam, pro tune ad defensionem regni adversus violenter usurpantes militantem (1).

Quum

autem,

sicuti

beatus testatur Hieronymus, Gallia monstris, scilicet

haeretic pravitatis, sola caruerit, videtur ad honorera rgis cliristianissimi Francoruni

non sub

silentio

prterire sententiam iniquam, scandalosam decorique

coronre derogantem, fulminatam per ipsum

regi

episcopum Belvacensem adversantem

fronte apparet

rgi, et, ut

prima

sitientem ejusdem domini noslri r-

coufusionem. Quod autem (2) silentium hujus iniqu condemnationis regium dprimt honorem, magis

nifestum

satis est

ex hoc quia, sub rege militans dicta

tanquam haeretica ac dmonum invocalrix,

condemnata fuit. Qualis namque macula regali solio

Puella

videretur inferri,

si, fuluris

temporibus, per adver-

memoria reducerelur hominum, quod rex

Francorum in exercitu suo fovit haereticam mulierem
sarios in

et

dmonum

tionem

invocatricem ?

invitt sapiens

bono nomine,

spius

et

hominum

in

Ad

hujus infamice cau-

quum dicit Curam habe de

communis Augustini auctoritas
:

oie versata

quum

Crudelis est qui

famam

t<

gratio in regni seu totius genlis iufamiam cedat.

'

negligit, pra.>cipue

Les manuscrits

Manuscrit 5970

nullitatem.

anti

talis

fame deni-

PROCS

324

Credo equidem

innocentiam

dictae

pic et salubriter ex srie processus,

Puell posse sustineri omnibus

culenter, attentis seu bene pensatis ejus

lu-

modo vivendi

ac vit progressu et fine. Laborabat enira ad restitutio-

nera hujus regni Franciae,

Nonne
et

quam

frquenter prdixit.

expulit et terruit hostes procacissimos regni

per ejus sancta monita excitavit inertes seu pigros

ad bella pro expellendo froces regni hostes

quod

tempore

seniens (1)

illo

adversariorum virtus seu potestas

debilitari

non

cessavit?

lotum processum reperietur quod

Nec prterea per

in observationibus

suis dicta Puella sortilegiis usa fuerit

liibitis,

ab Ecclesia pro-

nec superstitionibus reprobatis, neque cau-

hominum

telis

taliter

fraudulentis, neque ad qusestum pro-

prium, sed tantum ad ereptionem regni ab inimicis

et ad restitutionem dignissimi regii solii. Quare merito serenissima

regia majestas magniiicare

innocentiam ejusdem Puellae

processum adversus illam

minus

tenetur

facereque examinari
juste

confectum, per

doctissimos viros theologos atque juristas, quatenus,

?i

dictus processus ab eis inveniatur vitiosus seu de-

quod omiiia protandem

retractetur
sententia
curentur repafari
contra dictam Puellam lata
tanquam iniqua ut
claudantur
obloquentium
ora in posterum et regiae
domui fides perseveret inviolata; quam Dominus solidare semper dignetur in persona victoriosissimi rgis
nostri moderni, ad saiutem et defensionem plebis

fectuosus in forma seu in materia,

et

SUcC.
((

Quoniam vero

(1) Sic,

manuscrits 5970

in

et

paucioribus \ia magis [ardua et

de Durf. Lisez senem ou senescens.

DU RHABILITATION.

325

processum contra praefatam

Joliannam olim faclum studendo et perfunctoric lideo dictum

difficilis],

expediens

cogilavi

gende*,

omnium

puncta suarura (1)

tria

solum principalia

assertionum, de qui bus

Cauchon

potissime praenominatus

et sui

eam convinccre criminosam

nitebantur

complices

sub brevi

declaratione colligere, sibique falso imposita crimina

lace elarius, salvo periliorum judicio

monslrare;
tangendo de forma processus, sed ad dominos

niliil

juristas

remitlendo

si

ordo omnis judiciarius

in diclo

processu rite fuerit observatus aut non. Deinde particularius subjungere curavi

duodecim articulorum qui

pro fundando judicium per ipsum Cauchon dominis

prlatis et doctoribus fuerunt transmissi, manifeslam
falsitatein,

ex eo quod minus recte minusque sincre,

imo corrupte, fuerunt

recollecti

de responsionibus

prnominala} Puellae, tacendo circumstantias plurimas

justificanles,

alias

vero multas

addendo, prout clare palebit

cessum legendo.

Ex quo

liquide constabit ipsos do-

minos qualificantes exemplum

deceptos

et

aggravantes

dictum pro-

seriosius

facti

sequendo,

fuisse

per consequens totum judicium senten-

tiamque adversus ipsamPuellam per praetensos judices

latm,

(I)

ac

omnia iudc secuta, prorsus

Manuscrit de Durf

mence

summaria. De ces

trois points, le

esse nullius

premier qui com-

discussion est indiqu la page 32C; les deux antres s'annoncent

la

par les propositions suivantes

Preeterea culpabilcm arguant dictum Joliannam

canonic prvaricatricem propter gestationem viril habi

tut
armorurn, ac suce amputationem com (Manuscrit 5^70, fol. ICI, r).
Deniquc culpabUem dictam Johannam reddere nituntur quia de revelalionibui

fuisse divin legis et

>

quas se habuissc referebat

de

lirilis

se subtnitteri determinationi militantis

|

Ibidem

habitus et armorurn gettatiotu

Ect

jnque homini

PROCS

326

roboris aut vigoris

totumque processum merito de-

bere cornire.
Primo et preecipue nitebantur adversarii ipsam
Johannam ex processu et actis habitis de confessionibus
ejus, convincere mendosam confictricem apparitionum

sanctorum angelorum,

etc., etc., etc. m

VIII.
Sequitur

(1)

consideratio seu opinio venerabilis

Roberti Ciboule

viri inagistri

sacrx theologi professons et cancellarii Parisiensis, qui,

choatura processum,

quam etiam

(2)

hune in-

tara ante

post ejus inchoationem, requirentibus ejus

consilium dominis Delegatis, scripsit super facto prdicti processus contra

dictam Johannam, Rothomagi agitati; prosequens quatuordecim qualitates

seu qualificationes contra dictam Johannam in diclo processu et sententiis
eo contentis, attributas, non potuisse eidem Johannse attribui vel

in

ex gestis

dictse

Johann

dictis vel confessione

signando unamquamque pradictarum quatuordecim qualificationum

et

immdiate

in

eadem opinione

est

colligi

prosequendo parliculariter
,

sicut

descriptum.

DePuella quadam Johanna nuncupata, qu tempo-

ribus nostris, preeter solitum feeminis et puellis usum,

cum formidine

et

non est
utcumque opi-

nando, scribere autdicere. Ideo nihil

in

hac re intendo

multa dixisse et miranda

meuni quidquam,

nis

propono scribere

seu

fecisse perhibetur,

vel asserere

nisi

sub protesta-

tione insequendi judicium et determinationera raajo-

rum,

mano

praesertiui illorum qui jure

tam divino quam huJohann

peritiores habentur, et qui ex ipsius

(1)

Manuscrit 5970,

(2)

Auteur du Livre de saincte mditation en congnoissanee de soy

510
court.

11

fol.

104, r.
,

imprim

et

1556.

fut

recteur de l'Universit de Paris en 1437, chancelier de Notre-Dame^

11

tait

n Breteuil,

doyen du chapitre d'vreux

et

et avait fait ses tudes

camrier de Nicolas V. Mort en 1458. (P. Paris

Les manuscrits frariois de la Bibliothque du Roi,

Hist. wiiv. Paria.,

t.

V, p. 921

au collge d'Har-

Gall. Christ.,

t.

XI,

t.

IV, p. 162; Dcboulay,

col. 623.)

DE RHABILITATION.

327

fuerunt informati. Sed

dictis pariter et factis plenius

(Hiuai irrefragabilis auctoritas, cujus jussa mihi capes-

me
dudum

sere fas est et nefas

eidem non obedire, jubeat

aliquid dicere super

qnodam processu

facto

Rotliomagi contra dictam Joliannam, de anno DoMccccxxxi

inini

dominum Petrum Cauchon

per

lune Belvacensem episcopum, assertum judicem

maleria

fidei

ex quo processu secuta

condemnationis

dictae

inlideliset haereticee

asseram

nisi

Pro

ma ter

Johannae tanquam schismalicae,

quidam

qu

aliis

non

dicta in proposito

eam

per dictum

ala

pro-

si

habitus et factus in materia

et sententia contra

quam

in similibus iicri debent.

dicendorum, quritur

a igitur

eam

episcopum, sintjuridici, aut

processus

sententia

sit

quae asserenda sunt et sub protestatio-

nibus praedictis et

cessus contra

in

lidei

dominum

nullitati subjiciantur

ipsa sententia

ea parte

tam

maxime qua

condemnata exstitit tanquam infidelis, schismalica

et haeretica. Pro cujus qustionis deductione, primo
ponenda est dicta sententia in propriis terminis; deinde
il

la

collatio facienda

an videlicet dicta sententia conformi.s

siteonfessioni eteonvictioni
suis articulis et punctis

ipsius

Johann

et haeresi

juridicus,
judicio

([iiod

tertio

an ex

in

omnibus

dictis aut factis

possit aut tlebeat de infidelitate

illa

condemnari
ita

dictJohann

quarto an processus

non

neque ex parle

fuerit

alias fueril

error aut defectus

judicum

neque ex modo

judi candi.

Est itaque forma sentenliae

ista

in

etc., etc., etc.

PROCS

328

Ejusdem operis conclusio

()).

Quocirca mihi videtur ex inspectione processus et

quantum

sententi, consideratis omnibus, et,

vitas

meae

intelligentiae

potuit

circa

eorum circumstantias attendero, quod

gatas rationes

quam
debuit

peccat dictus

tanquam

infidelis,

propter

processus tam

in forma. Praesertim opinio

par-

prdicta

mea

est

et

alle-

in materia

quod non

schismatica aut hretica

condemnari. Use autem omnia quoe superius probabiliter et

pro mea opinione. inslantissime requisitus,

dixi aut scripsi,

ego Robertus Cybole , humilis sacras

theologiae professor, cancellarius et canonicus Parisiensis ac Ebroicensis,

submitto correctioni

et

emen-

dationi ac determinationi sacrosanctae Sedis apostolicae,adli8erendo protestationi

hujus tractatus seu schaedulae,

et

signo

meo

signatae in

me.
Actum Parisius

perme factae a principio

manu propria scriptae,

testimonium qualiscumque

opinionis
u

in Claustro

beat Mariae et in

dorno habitationis meae, ann Domini mcccclii (2), die

secunda mensisjanuarii.
Sic signatum

(1) Fol. 174, r.

(2) C'est--dire 1453-.

Robertus Cybole.

DE RHABILITATION.
[Visitatio

omnium instrumentorum

329

utriusque processus Parisius facta.]

Post prsentationem igitur dictarum allegalionum

ex parte promotoris et actorum prdictorum in ter-

mino ad eoncludendum

in causa et

eo procedendum,

ut superius dictum est, praesentatarum; ac receptio-

nera tractatuum superius insertorum, et pro majori

parte ante hujus inchoationem processus, zelo

justitiae,,

super ipso primo processu editorum, et de manibus

tractantium aut per nuntios eorum

scriptur et subscriptionum,

domini Delegati,

cum

recognitione

receplorum

praefati

videlicet reverendissimus in Christo

pater dominus Johannes, archiepiscopus Remensis,

reverendi patres Guillelmus Parisiensis et Ricardus

Constantiensis episcopi, ac venerabilis magister frater

Johannes Brehal, inquisitor superius nominatus, per

dictum mensem junii, Parisius simul omnes convenientes in unum, peractis omnibus qu in hujus deductione processus pro examinatione et discussione
maleria? et requisitorum per partes agenda videbantur; et (1), usque ad assignationem termini ad eonclu-

dendum

in causa

ipsoque termino ad eoncludendum

pendente, cupientes tam ex

actis

ipsius

processus

quam ex omnibus aliis legitimis documentis

prout eis manda [ba]tur in rescripto eisdem praesenprimi

talo, veritatem
et

ex

at(jue

materi plena discussione perquirere,

verificata srie

facti

deducere

Manuscrit

ut.

elicere

oranes libros omniaque originalia

ipsius processus primi,

(1)

juris quaestiones

de cujus justifcatione aut nul-

PROCS

330
itate

seu adnullatione agitur, ultra visitationes ipso-

rum librorum

et originalium factas, tam per ipsos

dominos Delegatos, quam per unumcfiiemque eorum

necnon

et

per mulos doctores et jurisperitos quibus

libros praedictos et originalia

communicandos et comeorum de

municanda injunxerant, post receptionem

manibus iotariorum, iterum visitaverunt
fecerunt; cumdictis

et visitari

libris acta praesentis processus, et

prsesertim informationes et inquestas, tam circa sta-

tum

et

qualitatem prsedietse Puell,

litatem judicantium

eam

contra

quam

processus

seriem atque

modum, totamque materiam

cessus atque

formam

circa quaipsius

ipsius

pro-

et superius publicatas

factas

dbite, sigillatim atque particulariter conferendo

facta

discussione speciali super confessione seu confessionibus

Johannae saepedictae

et articulis

quos ex

dictis confessio-

nibus judicantes praetenderunt et prtendunt extractos; signatis

tam per

dictos

dominos Delegatos, quam

per multos doctorumetjurisperitorum, diversitatibus,

disconvenientiis, differentiis et contrarietatibus multis

transpositionibusque verborum ac omissionibus

his quae

in

ad excusationem Johannae antedictae vide-

bantur plurimum deservire

necnon adgestionibus

multis quae videntur ejus accusationem adaugere; considra toque certo papyri folio

Manchon,

alterius

manu

magistri Guillemi

notariorum, scripto

recognito ac per partes producto

in

et

per

eum

quo continentur

correctiones et additiones ante transmissionem arti-

culorum, pro quaerendis opinionibus, faciendae, qua?

lamen non sunt fact; perscrutatisque etiam seriose
(et particulariter lecta

repetita

saepius confessione

prdicta Johannae antedictae) qualitatibus attributis,

DE REHABILITATION.
et

criminibus eidem

eam

sententiis

contra

prolatis, et contenta in eis certa ahjuralione

quam
et

imposilis in

331

testes in inquestis

per vim et

producti ab ea non intellectam

metum extortam

asserunt et deponunt,

ad hoc specialiter

ut

in

lectis est

Visitato igitur diclo

et exquisitam fuisse

inquestis superioribus

descriptum.

primo processu contra dictam

Johannam agitatocum actisprrecedentibus

hujus prae-

sentis processus, factaque discussione praemissa

circa

facti sriera et difficultates multiplies quae in facto con-

sistere

videbantur

prfati domini Delegati una

nonnullis prlalis doctoribusquc

mani juris
nibus

eis

cum

divini et lni-

et aliis

communicata cura eis maleria et omad plnum et clarum oblatis et apertis circa
peritis,

juris rationes ac qusestiones in facto et jure incidentes,

in priniis legerunt et visitaverunt ac legi et visitari fece-

runt opiniones pra?latorum, doctorura

in

et

aliorum qui

primo processu deliberationes consiliaque dede-

runtj deinde allegationes promotoris et partium superius adnotatas; subsequenter vero tractatus prinsertos super ipso processu

primo

a prfelatis et

docto-

ribus prnominatis compositos; ac deinde opiniones

et considerationes
et

nonnullorum pra?latorum pariter

doctorum qui super incidentibus

juris qurestioni-

bus, junctis simul ambobus p-rocessibus

consiliaque dederunt,

rando etiam inter

recolligendo; et

se et inter doctores

opiniones

commemocum eis ad

hancque visitationem evocatos, plurimas considerationes atque consilia super ipsis incidentibus quaestio-

nibus

eis

data; ac inter se conferendo omnia et singula

cum mutua communicatione propriarum

considcrationnm ac doctorum cum eis evocatorum,

antedicta

PROCS

332
ultra

communicationes inter eos perpritis habitas

visitationes

jam

care inter se et

factas;

cum

reservando ulterius

et

commun i-

consiliariis multis, qui

etiam in

primo processu affuere, in Rothomagensi civitate,

usque ad tempus et diem sententiae proferendae.
Hanc autem visitationem, circa acta tam primi processus antedicti

quam

hujus etiam prse.sentis deduc-

lionem processus, factam, ut praemittitur,

domini Delegati nobis, notariis, qui

in ea,

praefati

propter

occupationes alias ad longum adesse nequivimus,

liter

retulerunt, et, nobis etiam prsentibus, de ea

communicaverunt, eamque
inserendam ordinaverunt; ampliorem
inter

fide-

inter acta hic

se

inter se et

cum

Rothomagensi nobis
prsentibus, ut prsedictum est, habituri, donec ad

consiliariis peritis, in civitate

prolationem sententi duxerint pervenire.

Et quoniam in visitatione amborum processuum et

actorum eorumdem seu in eis contentorum plurimi
eis ad longum
eorum, se, propter
multitudinem et prolixitatem plurimam reddiderunt
a scribendo vel dicendo ad longum super processibus

prlati, doctores et jurisperiti, oblatis

dictis processibus, libris et.actis

prdictis excusatos, solum[que] et dumtaxatnonnullis

tam circa materiam, quam

formant, respondendum duxerunt, alii scripto et

particularibus qustionibus,
circa

multi ex

eis

verbo nullitatem seu adnullationem

primi processus ostendendo

dicti

prfati domini Delegati

preedictorum considerationes inter se recolligendas

duxerunt,
ex

eis eas

et eas, propter multitudinem et quia multi

solum verbo exprimere voluerunt, hic eas

minime ordinaverunt

inserendas.

DE RHABILITATION.
[Ordinatio super prceinsertis oonsiderationibus in

333

unum

rccolligemlis.]

Lectis igitur, recitatis et examinatis, recollectisque

ad invicem et collatis inter dominos Delegatos praedictos

pluribus

etiam viris doctissimis et peritis

eisdem assistentibus et condeliberanlibus,

omnibus

opinionibus, tracta tibus et eonsiderationibus prdictis

tam \erbo quam scripto

circa opiniones

descriptas

primo discursu
primo processu reseratas et

quoniam apparuit opiniones

praedictas

et super ipsis articulis superius prnotatis,

in
i

in ipso

datis; facto

fessioni et diclis

trariis, fundalas esse, et sine allegationibus Tel

cum

paucis, ad tan tam

dlibrantes

totum

sibi

dicen tibus

con-

Johannae prfatae dissonis atque con-

ma teriam datas

minime concordasse

saltem

fore; ipsosque

aliis

petentibus

processum communicari ad longum,

eumdem processum

transmittendum,

aliis

aliis

ad Sedem aposlolicam

coactos et se prcipitatos refc-

rentibus in hac parle, aut saltem pro majori parle

eamdem Johannam de se submitlcndo

iterum admonendam (sicut et commonita

dicentibus

Ecclesi

tacite et expresse Sedi apostolicce se submisit, et

ipsam, deinde omnia dicta

se

postulavit se et

illa

et facta sua

primo

transmitti

per omnia eidem submitlcndo)

ideo prfatis dominis Delegatis et consiliariis ab eis

evocatis,

visum estprfatas opiniones ad elucidationem

materi minime
leriae videri

sufficere et in plerisque

eidem ma-

impertinentes.

Circa vero tractatus antedictos, super primo processu editos

ante pisentem processum inchoatum,

ac considerationes praedictas
tis

super

ipsis

ambobus

verbo [vel]

in

scrip-

processibus simul junctis,

PROCS

334

simul dictas et praesentatas, habitis communicatio-

nibus et

factis visitationibus supradictis

praefati do-

omnium prdictorum

mini Delegati recollectionem

per venerabilem \irum, magistrum Johannem

Bre-

hal 3 ex ordinatione speciali per eos in conjudicem

condeegatum vocatura

et

assumptum

et

secundum rescriptum apostolicum

cum reverendissimo

directum, ac

domino Guillelmo,
tibus cardinali ac

tituli

mandatum

et

Martini-in-Mon-

Sancti

materiam jam

in informationibus et aiiis circa liane

specialiter,

niorem elucidationem materiae, faciendam

nes

plurimas

ipsasque

Delegatos

notando

et

et

inferius

in

per singula

qustio-

dominos

sequenti deductione

quaestionum, tam circa materiam,

formam
longum

inter praedictos

ad ple-

concteliberantes prtactas breviter ad-

sicut

eis

in Cliristo ptre

pro tune apostolicae Sedis legato,

pridem adjunctum, ordinaverunt

juxta et

quam

etiam circa

capitula dicta recollectio ad

est descripta.

novem capitula
formam ejusdem.

Sequitur recollectio praedicta F. Johannis Brehal, continens

circa

materiam processus

et

duodecim

Secundum philosophum,

quodque
ob quod,

circa

Metaphysic, unura-

sicut se habet ad esse, ita et

sicut

ptit esse et

ad veritatem;

unaquaeque res naturali instinctu ap-

conservari in esse,

inclint ad veritatem; et

sic et naturali

impetu

permaxime creatura ratio-

nalis, quia perfectio seu intellectus est verum; falsum

vero

est

opinio

quoddam malum

Talsa

ejus.

Unde

et

qucumque

intellectum hominis occupet,

proprie non assentit,

nisi in

ratione veri.

ei

tamen

Quod

sic

DE RHABILITATION.
in

X.

335

Confessionum [cap. 23], dedueit bealu

libro

Sic amabilis est(1)vcrilas ut quicumque

amant, hoc quod amant velint esse verilatem;
nam et falsi nolunt convinci qnod falsi sint; itaque
propter eam rem, oderunt veritalem quam pro
veritate amant. Amant eam lucentem, oderunt eam

redarguentem. Quia enim

Augustinus

aliud

amant eam quum

lunt,

eam,

quum

lit

sit

et

oderunt

manifesta. Quibus sane enun-

plerumque odium parit,

inimicus.

nolunt et fallere vo-

nolunt, et eos nolentes manifestet et

propterea non

ciata,

falli

ipsam indicat,

eos ipsos. Inde retribuet eis, ut qui se ab

ea nianifeslari

eis

se

Eadem

et

eam prdicans

itaque ratione qui

ipsis

amat verilatem,

expugnat seu reprobat oppositam falsitalem, quia

ejusdem est unum contrariorum prosequi et aliud
et

repellere, sicut medicina quae sanitatem inducit, segri-

tudinem excludit. Quod tamen de amore

veritatis

hoc quidem secundum naturalem ordinera humanae mentis accipiendum est; quoniam, ex

dictum

est,

perversa voluntatis deordinatione conlingere polest

ut quis in opinione sua

aut judicio rectus et verax

cupiat videri, qui tamen

quod iniquura

est

autfalsum

ultro amplectitur, et per sophisticas ratiocinationes

Quod equidem
Supra Marcum Beda

falsitatem et injustiliam prosequitur.

plurimum viluperabile
ait,

sic

inquiens

Deum

est, ut

Qui

veritatis et caritatis

jura

spernunt,

produnt, maxime

te

tia

tunitatem qualiter, arbitris absentibus, mendacio

(1)

u tique, qui

quum non

caritas et veritas est,

iufirmitate vel ignoran-

peccant, sed in/ideliiale; inde qurunt oppor-

Les ditions

amatur.

PROCS

836

veritatem et virtutem crimine mutent. Et

gatur in canone

alle-

Unde

Abiit caus. xi. queest. 3.

quia in judice et doctore potissimum dbet veritas

irrefragabiliter inveniri, idcirco

detrimentum

fertur
falsitas

admisceatur.

summum

ex eo

in-

judicio iniquitas aut doctrin

si

Quod

ubi constiterit, nulla pro-

fecto dissimulatione transigi seu preetermitti dbet, ut

in can.

ac in

Quisquis caus.

eadem qustione,

xi.

qust. 3, et can. Nerno,

fere per totum.

Unde

libroElenchorum distinguit duo

losophus in

et phi-

esse

opra

sapientis, scilicet, veritatem dicere de quibus novit,

rpugnantem manifestare.
cum eodem Aristotele sanctum existi Propterea
mans in omnibus perhonorare veritatem, supposilis

et

mentientem seu

veritati

tamen ac

preemissis dbite humilitatis protestationibus

atque submissionibus, prsertim sacrosanctee Sedis

apostolic,

cui

universa dicta aut qualitercumque

descripta obedientissime subjicio

emendanda,

prterea cujuslibet melius sentientis judicio

et salvo

videtur

mihi in causa olim contra Johannam dictam la Pacelle

mota deducta
,

et conclusa,

veritatem in duobus

supradictis satis evideuter et enormiter fuisse laesam;

quoad prtensos judices; et in

consulentes etaiioscoasdlibrantes,
quoad
doctrina
sistentes. In toto itaque decursu rei veniunt duo in

videlicet in justitia,

gnre considra nda

cantes se,

ut.

videlicet supra quid

illi

procdrent, fundaverunt; et deiude

quatenus in procedendo atque concludendo seu

niendo

se

judi-

habuerunt

ita

diffi-

quod primum horum raaformam

teriam processus concernit; reliquum vero

seu

ordinem ejusdem. Circa autem

haec

duo puncta

DE RHABILITATION.
prsens qualecumque consilium

337

sigillatim ac distincte

versabitur.

Primuni vero punclura novem capitula habebit,

ea

ponendo secundum verba adversariorum.

Primum, (juod Johanna frquenter spiriluum

corporales visiones seu apparitiones habuit, ut dixit.

Secundum, quod multas

revelationes et consola-

tiones ah eisdem spiritibus se accepisse asseruit.

Tertium, quod aliqua futura contingeutia pr-

nuntiare seu praedicere visa

Quartum,

(piod

fuit.

spiritibus

illis

apparenlibus et

ipsam alloquentibus stepc reverentiam exhibuit.

Quinlum, quod

ptre et maire non licentiata

clanculo recessit.

Sextum, quod habitum virilem diu portavit, coamputavit et arma gestans bellis se immiscuit.
Septimum, quod mulla verba temeritatis et jac-

mam

tanti, ut videtur, protulit.

Octavum,

dictis suis se

quod judicio

Nonum, quod

nem

de

militantis Ecclesi

submittere recusavit.
post abjnrationem seu revocalio-

virilem habitum ab ea diraissum resumpsit

et

apparitionibus ac revelationibus suis, quibus publie

renuntiaverat, iterura adhsit.

Intruitus primi capituli

De

l'isionibus et apparitionibus

quas Johanna

prtendit se habuisse.

De

istis

namque

visionibus et apparitionibus, an

bonse vel mala? sint, non

enim
illo

est facile

dijudicandum. Sunt

scrta mysteria Dei, ut tangitur in glossa super

verbo \ eniam ad visiones et revelationes Domini

(ad Coriutliiosy
III.

II,

12, 1);

nam

et ipse

Paulus aposto-

PROCS

338

lus, Spiritu Sancto plenus

consilii

divini

scrta

non potuit, uthomo,

agnoscere, ut patet in can.

EtDanielis

Beatus

Est Deus in coelo revelans mysteria.

quia in

caus.xxii. quaest. 2.

II.

legitur

"Verumtamen

hac causa de qua hic agimus, constat super ip-

sarum visionum reprobatione publicum et diffinitivum

datum fuisse judicium, ideo non pudebit ex opposito
aliquid de eis probabiliter pertraetare; etc., etc.
Allegatio prdiclionum de Puella vulgatarum

Sed prcipue

il

le

in

ex

eodem

capitulo.

hac re attendendum puto quod

summus rerum omnium

sapientissimus ac clemen-

temporum

tissimus provisor Deus, qui in sua potestate

momenta quibus ad nutum

universa dispenst, poearum

visionum consolationem
suit, tune
voluitdare, quarido hostilis et semper inimica Francis
gens Anglorum sue ferocitatis extreraae supercilium
erigebat. Et rex chrislianissimus Karolus ac percelebre regnum Fi anciae turbini guerrarum, ut credebaanno vitur, prope irremediabiliter succumbebat
delicet mccccxxix, quum, unrVerso regno fere desolato
et Gallorum quasi omnium animo prostrat, Aureipsi Puellae

ianis

civitas

inclita

teneretur obsessa.

vipereo exercitu districtissime

De quo quidem te m pore,

Bedam longe ab ante

nonnulli venerabilem
nuntiasse

cum

vi culibis ter

Gallorum

pulli tauro

Ecce bant

(1)

Nam

sic

pro-

Vi

asserunt

septem se sociabunt,

nova bella parabunt.

bella, tune fert vexilla puella (1).

consueto more intelligendo per

Ces vers ne sont pas de Bde

et

unum

per

ne se trouvent pas dans ses uvres.

L'auteur de la chronique de Metz, imprime par P. Calmet (Hist. de Lorraine, preuves,

t.

IT, col.

202),

les

rapporte, en donnant au premier cette

DE RHABILITATION
per

v quinqtie,

mille,
inli

Johaniia

ipsa

quinquagenta, per c centum, per

supputationebisrepetendo illam dictionem

inveniuntur recti anni prscripti quibus

ri in

admonitionibus

liis

apparitionibus

.sen

inducla, ad regem venit et regno succurrere efficacis-

sime laboravit. Subduntur vero lerseptem, hoc

\xi anni

Deo

quod quidem tempus

quo, largiente

est in

elecla Puella cooprante,

et ipsa

est

rgi glorioso

Karoloseptimo, adversus Anglicos liostesin reductione

Norman nia? et oppugnatione Aquitania?, semper cessit

rictoria. Unde ipse pius adjutor Deus in tribulalione
tune clementer et in opportunitate succurrit, quando

maxime

et

ad extremum

necesse fuit; sicuti po-

sibi

pulo Israelitico de saiule desperanti, in Belhulia crudeliter obsesso,

con cessa

probissima Judith, etc.

est

Multo magis etiam altendendum esse puto locum

unde ipsa originem sumpsit, ubi et primo etiam appa

ritioncs liabuit.

Oriunda namque

ex confinibus

fuit

regni Francia? et ducatus Lotharingiae, de vico aut

villagioquodam dicto Dompiemv,

a parle ipsius

domo

constituto; in quo, non longe a paterna

Johanna?, cernitur nemus

autre forme sous laquelle

il

quoddam quod

est tout fait inintelligible

veluslo no-

Bit tex cuculli bis

Au moins dans mare leon on obtient an

faut
conque en changeant culibis en chah/bis. A cette correction,

septem se sociabitnt

sens quel-

en joindre

il

Comme

une autre.

le

vers est un

immdiatement aprs,
duire

millsime

le

place de

vi

cum

vi

vi

cum

voulu.

vi

chronogramme

ainsi

que Brehal l'explique

amnerait deux chiffres trop

C'est pourquoi

et l'on aurait

V1V

/.

VI

nous

proposerions

ChaLYbls

HCCCGXX1X, en additionnant les

somme fournie par chalybis, ainsi que

forts

lettres

blant la

cela est

pour pro-

unr

ter tepteT se

c'est-a-dirc

regni
ipsius

namrales,

ri

la

>ClubXnt.
et

en

dou-

recommand quelques

plus bas.
(I)

Lise/ Chalybis,

conformment

la restitution

cdente- Tali est une suite de l'erreur qui a

i/>i<.

qui tait sans doute

fait

propose dans

lire

la

note pr-

au copiste Culibis au

dans la minute originale.

lieu

PROCS

340

De quo vulgaris et antiqua

percrebuitfma,Puellam miam ex eo loco debere nasci,
mine Canutum

dicitur.

quae magnalia faceret, prout etiam in processu refer-

Ad quod

parnm suffragari id quod

Merlinum vatem Anglicum
Ex Nemore Canuto Pnclla elimisic praedixisse (1)
nabitur ut medel curam adhibeat, et caetera quae
tur.

videtur non

in historia Bruli legitur,

:

Exstat et

alibi subjicientur.

Hungariae rgis

filiae,

roratumprincipibus,

alia

prophetia Eugelidae,

incipiens sic

etc.

Sequitur

insigne lilium

sed a puclla oriun-

da unde primum brutale venenum effusum est (2).

Quod quidem venenum quidam intelligunt rebellio-

nem antiquam

sive substractionem faclam

ab obe-

dientia rgis Franciae ab incolis illius partis Galli,

dudum

quae

Belgica dicebatur. Sed

debeat

intelligi

relinquo

si

hoc

ita

vel aliter

ingenio et

perspicaciori

Francorum praeclarissima gesta solertius perscrutanti.

lllud vero Mer H ni dictum, per expressam illius nemois

designationem

(1) C'est

Wace

qu'il

clarum apparet

et

manifestum.

en vain qu'on chercherait cette prdiction dans le roman de Brut,

s'est

prcisment abstenu d'introduire les prophties de Merlin

en avertit ses lecteurs (tome

I er

de

l'dition

de M.

ainsi

Roux de Lincy

le

p. 361):
Dont

dist Merlins les profesies

Que vous aves souvent

rois qui venir estoient

Qui

la 1re tenir

Ne

trois

dvoient.

voil son livre tranlater,

Quant jo

Quoique deux ou

oes

Des

nel sai entepetrer.

manuscrits du Brut que M. Francisque Michel a trouvs

en Angleterre donnent en interpolation les prophties traduites par un trouvre

nomm

Guillaume,

cette version

il

deviendra vident tout l'heure que c'est non pas de

mais de l'opuscule de GeolTroi de Monmouth

phctiis Merlini, qu'a t tir le passage auquel

contre
(2)

on

fait ici

intitul

allusion.

De pro-

Voyez

ci-

p. 341.

On

trouvera p. 344 le texte de cette prophtie, sur l'auteur de laquelle

nous n'avons pu recueillir aucun renseignement.

DE REHABILITATION
Commentarius super

341

prdictionibus ex capitulo sexto,

ipsis

Quod habiium

virilem diu portavit, etc.

Ad quorum

(1)

qualemcumque probalionem

f'a-

ciunt aiiqua ;.uper istorum mirabili eventu longe ah

ante praenuntiata, ut imprimis illud Bedce quod superius adduxiraus.

Quidam etiam peritus astrologus Senensis, nomme

Johannes de Moule Alcino(2),ferturperantea sic domino rgi inter caetera scripsisse In consilio virgi

Perseqnere victoriam luam sine

neo

inlermissione usque ad civitalem Parisicnsem, ele.

erit victoria tua.

Merlinus autem va tes Anglicus

Ex NemoreCanutoeliminabiturPuclla,

cura

adhibeat; quae, ut

ita

omnes

cecinit

ut

medel

arces inierit, solo

anhelitu sno fontes nocuos siccabit. Lacrimis mise-

((

randis manabit

insulnm. Inlerficiet

quorum quatuor

vero residui

clamore horrido replebit

et

ipsa

eam cervus decem ramorum

aurea diademata gestabunt, sex

cornua bubalorum verleiitur

in

nefando son lu insulas Britanniae

Excitabilur Daneium nemus, et in

erumpens, clamabit

lateri tuo

(1) Scilicet,
(2)

Dans

Pierre, et

Cornubictm

l.

et

junge

(3).

v.

de Simon de Phares,

non pas Jean (Ms.

commovebunt.

bumanam vocem

-iccede Kambria,

Gestorum Pitell. Fol, 184,

le recueil

quae

R. 7487,

le

prnom de

143, y")

cet astrologue est

Petrus de Monte Alcino,\i-

sant les ars Paris, souflisammcnt instruit en la science des jugemens de

astrologie, pronostica sur l'apparicion d'une

le

25 fvrier sub marte

2S' degr de aries

comecte qui aparut

l'an

bien et vritablement

1402,

comme

apert par son indice. Et entre autres choses, prdist la deslruccion de

greigneur part
(3)

Ce

Pucelle

les

halles et mort

n'est qu' force

du duc de

Millan.

la

de bonne volont qu'on avait appliqu ces paroles

car outre qu'elles sont tires d'une prophtie relative

WintOD

la

(elle

PROCS

342

Hoc enim vaticinium non omnino respuendum

aut tlespicienclura est, qaoniam quae isteMerlinns prdixit, satis commendata reperiuntur.
Ait enim Sigihertus
Muita obscura Merlinus
revelavit, multa praedixit venlura, quorum aliqua

vix intelligi possuntdonec apparere incipiant. Solet

enim

<c

loqui, sicut per Sibyllam, per

hujusmodi.

quos \oluerit, mysteria sua

spiritus Dei, per

Hislorialis,

enim

Istud

Balaam

et

cteros

egitur tertia parte Speculi

xxi, cap. 30.

1.

In primis autem ibidem exprimitur locus originis

((

Puellse, ex designatione illius

superius tactum

minibus

dirti

est.

Et

Nemoris Canuti, de quo

dicit eliminabtur, id est e li-

nam ab

nemoris nasci probabilur;

ostio

paternae dormis Johanneo, facile videtur, ut dicitur in

processu.

Medel autem cura, est regni tune languentis

per Johannam inchoata

Ad arces

quum regem

iiit

atque procurata valitudo.

et

dio suse legationisaccersivit

primores regni

et doctores sapientia prseditos,

est intitule

endroit

De Guyntonia vaticinium)

pour tre rduites

l'tat

ut

Merlin ajoute

Ad hc , ex

medel curam adhibeat; qu,

nocuos siccabit

ma

et

ut

exor-

inter praelatos

longum

ac districlum

elles ont t

tronques dans plus d'un

o Jean Brehal

En

les rapporte.

aprs avoir numr longuement les calamits dont sera frappe

loise

in

quum

vel

effet

la ville gal-

urbe Canuti Nemoris eliminabitur Puella

omnes arces

inierit, solo anhelitu

exinde ut sese salubri liquore refecerit

suo fontes

gestabit in dexlera

murorum Londoni propugnacula. Quaflamma fumabunt. Fumus

ille excitabit Rutenos et cibum sub marinis conficiet. Lacrimis miserandis ma?iabit ipsa et clamore liorrido replebit insulam, Interficiet eam cervus, etc., etc.
cExcitabitur Daneium nemus et in humanam vocem erumpens clamabit
nemus Calidonis ,

in sinistra vero

cunqiie incedet, passus sulphnreos faciet qui duplici

cde Cambria, et junge lateri tuo Cornubiam

bit te tellus.

tnuta

vila

vt sui\.

Suivent six pages sur le

mme

et

ton.

die

Guyntoni

Absorbe-

Voyez Galfridi de Mone-

Merlini. dition de 183T donne par M. Francisque Michel, p. 67

DK RHABILITATION

343

examen Pictavissubmt; autetiam Aurelianis,

et

multas regni spectabiles civitates

oppidaque

fortia

et

Parisius

munitiones

viriliter ac intrpide aggressa fuit;

quando dominumregem cum proeeribusregni

ae exercitu multo, Remis coronandum, per hostium
vel forte

enses salubriter conduxit. AnJvelilu suo, id est dure

reprehensionis verbo, fontes nocivos siccabil, hoe est

(lolicouspiratores et perfidos increpabit, suaque gratia
et amicitia privabit.

Lacrimis miserandis ipsa ma-

nabit, quia regni calamitatem et

Francorum miserata

labores, Jupiter dellebit, in pauperes(jue valde miscricors, quin

imo

et

in

hosles humiliatos

plurimum

compaliens erit. Clamore valido rcplebit insulam,

quoniam strepitus victoriosae ejus famae universam
Anglorum gentem exercebit,et in conspectu ejus

eam

ceints

Henricus,

in re-

prlia committere pavebit. Intrficiet vero

decem ramorum,

gnum

id

est adolescens

eam
decem
ramorum diademata

Franciae praeeipiti usurpatione insiliens,

interire faciet,

tune quidein exsistens

annorum. Quatuor ipsorum

aurea gestabunt
ejusdem Ilenrici,

aetatis

quia annis fere quatuor ab ortu

in subjectos suos Anglici potestalis

imperium cum justitia eompetenli dispensabunt

sed tandem, omni justitia et populi liberlate spreta
suae

per residuum temporis praescripti in cornua bubalo-

rum

vertentur, quia subditos suos effrenata crudelilate

seu tyrannide persequentur.

Ex

cujus alllictionis ex-

id est facinornm suorum

nuntiorum vice populi remurmuranlis con
clamantium strepitu, insulas Britanni commovebunt

trempe causa, nefando sonitu,

relatu et

hoc

est justitia?

omni no suppress cum lumultu re-

mdia implorabunt. Qui bus rbus

in

ea clade

perdu

PROCS

344

rantibus, idcirco excitnbitur Danciujn

num,

quia

Danis processit

neium, dico, nemus

sic

(ici

estNorman-

Da-

proprie dictum),

hoc estpromiscuura Normanniee

vulgus; excitabituv, quia in eadem terra hinc inde

suscitata rebellione, ad

ultionem

armabitur.

injuriae

Jn humanamque vocem erumpens clamabit quia

indita sibi humanitate et totis animi praecordiis ad
naturalem suum principem adspirabit, dicens Ac,

cde Cambria, id
civitate antiqua

nam

est Francise

corona

Sicambria

Pannoniee, unde Franci provenere,

et

Clodoveo protochristiano rgi bapait Remigius

Depone mitis
,

sic dicta

tismum

suscipienti

colla Sicamber. /fccede,

inquam, quae longe

nobis

junge lateri
tuo Cornubiam, id est Angliam, ut a parte un a totum
denominetur. Junge quidem lateri tno, quoniam omnium nostrum votiva est fiducia, te felicium victoriarum successu, tuo imperio Angliam inde conjungere

et diutius quasi proscripta secessisti

et

posse.

In multis equidem per ingnia clariora scio posset

et alius forsan

convenientior de dicta prophetia

unus-

intellectus; sed in talibus satis permittitur, t

quisque in suo sensu abundet.

qu cxponendo prmisimus,
tris

Yerumtamen omnia

infallibiii

successu nos-

diebus contigisse videmus.

Reperitur et

perius, in

betur

elic

primo

alia

qudam

articulo,

prophetia, de qua su-

meminimus,

in

qua

sic

ha-

insigne lilium, roratum principibus, agris plu-

<(

ribus a satore in \irgulto delectabili insitum, im-

((

mortale floribus et rosis mire redolentibus vallatum

Stupescat

lilium,

contremiscat virgultum

nam

DE RHABILITATION.

345

vhv

advenae alitaque in praedicto

<(

diversa brutalia

gulto, cornua cornibus adhaerendo

suiFocabunt,

guste et pauiisper radies pne evellendo, aspidis

anhelitibus vastare putabunt. Sed a Puella oriunda,

unde priraum brutale venenum effusum est, antecedenteque aurem rtro dextiam modico signo coc-

cineo, remisse fabulante, collo modico, a virgulto

triste

venenumque
cuilibet notiiicando, Jilicolam Karoium, iilium Karoli nuncupatum, laurea Remis, non manu mortali

facta, fauste laureabit

bidi

quasi penitus

quasi marcescens rore privato, an-

et

exulabunt

fontes irriguos diclo

lilio

admi-

nistrando, serpentem extra pellendo

Subdent

se cireiter fines tur-

fontes tremebunt, elamescet populus

Vivat

<(

Iilium > fagiat brutum, pullulet virgultum ! ascendel

ad

campum

insulae classe clnssibus applicando

et

<(

ibidem plurima bru La jam clade peribunt. iMulto-

rum

opificem recognoseent. Cives civitatis inclit clade

perjurii perimenlur, singultus plurimos in se

morando,

lilii

terapore longo.

tune pax eicielur, mullorum claves uitro

et

suum

mri plurimi ruent ihtrando. Tune

virgultum sicut brutis aliquo

modo

meerit

et tlorebit

Conlinet siquidem hoc vaticinium laudem mul-

tam quoad arma

et

per Iilium a satore

Commendatur

coronam Francice, intellectam

coelesti

praelerea

virgultum innuitur,

et

divinitus transmissum.

regnum ipsum

quod per

hoc maxime quantum ad prin-

cipes, prlatos et sapientes, quibus

regnum noscitur

insignitum. Subdit denique praeteritam regni conus-

sionem ac

ipsius

pne totalem destruclionem, partiin

per advenas brutos,

idest Anglicos,

partim etiam per

,,,

PROCS

346

nonmillos domesticos

et

ibidem nutritos, ad invicem

tamen in exercitio crudelitatis conjunctos, actam et

procuratam; adeo ut universum regnum longa amietione detentum, principibus pne omnibus nunc captis,

mine

csis, successive desolaretur, seu etiam serpen-

tinis

infectum conjurationibus, quasi rore privato

innata sibi

idest

omuino

fidelitate,

putaretur. Proinde

marcescens

vastatum

ortum Puell introducit,

miro schemate verborum illumdescribens un de, ait

priunim brutale venenuni effusum est. Hoc autem
pro modulo superius exposuimus, ubi de loco originis
Johannae agebatur; sed tamen ut ibi cum hoc desiguatio ambigua videatur, clariori inlelligenti relin:

quimus. Traduntur insuper quasdam signacula

Johannae

et

quorumdam characterum suorum

discretiva, videlicet

secunda
colli

tabs rubea rtro

aurem dextram

Innuitur postea Anglicorum fga et

excidium quorumdamque principum

initee

valid confoederationes innovataqu pacta

subdolae conspirationes
visce

sunt.

remissa ioquela; tertium vero

est mollis seu

brevitas.

ipsius

expresse

cum

rege

ex quibus

multorumperiidorum

patefieri

Exprimit tandem multum clare domini

rgis coronationem, ac

nonnullorum ab ante Anglicis

subjectorum liberam spontaneamque dedilionem; nec

non

et

subsecutam ex

laetitiam,

ob

pacem

his describit

perjurii crimen, prodit

atlritionem.

commuuem

populi

ac seneritalem. Parisiensium denique,

interemptionem

Ad extremum autem

et ofifensae

concludit futuram

regni ab hostibns puritatem at'que diuturnam pacis

subsequentem tranquillitatem.

In hac enim prophetia sunt multa satis obscura

qudam

vero multum

apert.i

et

expressa; aliqua

DE RHABILITATION.
vero

milii

347

videntur transposita et non simpliciter,

secundum ordinem harum rerum et prout successerunt, collocata. Quod etinm apud prophelas Dei frquenter contigit;

et salvalur

per iiguram

quam

(Jorepov

itpTspov

grammatici dicunt. Et quia forte apud multos

parum

authentica videretur,

ideo ejus deelarationi

minus insistendum placuit. I.ibenler tamen hic apposita est, quoniam, secundum rei xigentiam, potest
Mimi argumentum, et etiam. non facile dentur ista
contemptui

maxime

ubi

honeslisque moribus

nifa.il

ut dicitur Johannis

cap.

vult spirat.

>;

Et super

nicenses, I, 15, 20

qudam

ait

rvlt
Ista

glossa

bonis

catholicae aut

repugnans invenitur: nam

III,

illo

v.

Spiritus ubi

verboPauli nd Thessalo-

Prophetias nolite speruere,

Deusqui

os asin aperuit,

minoribus quod melius

spe

est.

ergo sufficiant de praesenti articulo.

Secumlx

fidei

partis divisio(l).

Secundum punctuin sive secunda pars concernit

formam processus, et continebit duodecim ca-

directe
pitula

Primum, de incompetentia jud.icis,

praesertino epi-

scopi Belvacensis.

Secundum, de

Tertiura,de incommoditate carceris ac custodum.

Quartum, de recusatione

severitate ejus acinordFnato affecta.

judicis et suflicienti pro-

vocalione seu appellatioue ad Papam.

Quintum de subinquisitore ,
metu sibi iilato.

Fol. 190

ac ejus diflugio, et

PROCS

348
((

Sextum, de corrupta articulorum compositione.

Septimum, de qualitate rvocations et abjura-

tionis.

Octavum, de prtenso

Nonum, deinterrogalionibus

relapsu.

ac dificilibus inter-

Johann factis.
Decimum, de assistentibus, defensoribus, exhorta-

rogatoriis

toribus ac etiam praedicantibus processui intervenientibus.

Undecimum, de deliberantibus in causa seu determinationibus eorum quoad capitula causse.

Duodecimum,de qualitate seitenli et diffnitione

processus.

Primum

capitulura est de incompetentia judicis

maxime

episcopi qui

processum duxit.

In hoc enim suscepto opre, non videtur plenesuffieere, nisi aliquatenus et

non

infuisse suficientem

pro exiguitate oslenderimus

materiam

aut haeresis crimine contra

ut de errore in fide

Johannam impingerelur

aut sic rigide procederetur, nisi etiam aliquid de defectibus ac vitiis processus et judicii contra eamhabiti,

pro raodulo tetigerimus. At quia magis proprie

alte-

rius Facultatis est et de his etiam nonnulli peritissimi

juristse

reperiuntur doctissime pertractasse

sub brevitatis compendio, hsec

ideo

nobis transeunda

videntur.

De incompetentia ergo

judicis, prsesertim illius

episcopi Belvacensis, domini videlicet Ptri

coram quo

et

per

quem

ille

Cauchon,

qualiscumque processus

noscitur prcipue deduclus, aliquid in prsens notan-

dum

est, etc

etc.

DE RHABILITATION
Conclusio totius operis.

El

ita

(I)

concluditur ex prdictis qualitercumque

quod processus quoad materiam

deduclis,

similiter et sentenlia
liabiti,

349

formam,

cl

contra liane eleetam Puellam

manifestam injustitiam continent quod, pro

nostra exiguitate et su!) praemissis protestation ibus

susceperamus declarandum.

Explicit recollcctio super difllcultatibus circa materiam atque

primi

processus

quxstionum

contra

in dicta

dictam Johannam

niateria

et

forma

agilati

et

formam

ipsius

super elucidatione

processus incidentium

facta

per

Inquisitorem praedictum ex ordinatione dominorum Dclegatorum et consilia-

riorum ab

(t) Fol.

eis evocatoruni.

802,

procs

:r>o

CAPITULUM NONUM.
Visitatio

instrumentorum causrc RoLhomagi facla per consiliarios primi

processus adhuc viventes.]

Factis igitur visitationibus, examinationibus et deliberationibus antedictis; receptis opinionibus et con-

siderationibus prsemissis

verbo pariter atque

scrip-

ac praemissa recolleetione, in civitate Parisiensi,

tis,

per dictos dominos Delegatos; assistentibus plurimis

doctoribus et

cludendum

aliis consiliariis;

in

dicto termino ad con-

causa assignato et pendente

domini Delegati,

sicut

supradictum

praefali

est in actis prae-

cedentibus, in dicto termino conclusionis in causa,

in civitate

Rothomagensi

praedicta

iterum etiam omnia praedicta revolvenda

duxerunt
siliariis in
iliis

ex

et visitanda

constituti, facta conclusione

ac nonnullis doctoribus et con-

eadem Rothomagensi

civitate, et praesertim

quos in primo processu noverant

iliis

in civitate praedicta

perstites reperire,

afFuisse, et

quos

poluerunt viventes ac su-

communicanda; eorum etiam

deli-

berationes at([ue consiiia requirendo et recipiendo.

Ipsisque requisitis et habitis, conformiter ad prae-

missa Parisius per dictos dominos doctores et consiliarios dlibra ta,- ut supra
riis praedictis

iterum inter se

cum consilia-

deliberaverunt, et praedicta omnia recol-

ligere voluerunt, ut certius et conveuientius possent ad

suae

adidjam penprocedere. Reno-

prolationem sententiae, assignato

dente termino,
vatis igitur

in justitia et veritate

omnibus

et

visitationibus et examinationibus

DE RHABILITAI

[ON.

Rothomagensi

antedictis, in dicta

-i

351

vitale, praefati do-

mini Delegati,juxta assignationem terraini,deqna supra in actis praecedentibus

et causae

adsententi prolationcm

diflinilionem jirocwscriml, proul

immdiate sequentibus

est

in

actis

descriptum.

[Ullinia dics processus.]

Anno quo supra,

comparuerunt

die vu. supradicti mensis julii,

in judicio

de mane, apud palatium sive

inajorem aulara reverendissimi

solito

Chrislo patris

in

el

domini Rothomagensis ardbiepiscopi j in loco

in quo pro tribunali sedere est in hujusmodi

domini

causa consuetumj

coram

praefatis

reverendissirao et

rvrend is patribus, Johanne, miseratione divina arcliiepiscopo et duce

et

Remensi, Guillelmo,

Parisiensi

Ricardo, Constantiensi,eadem miseratione episcopis;

Johanne Brehal ,

sacras theologie professore

altero

ex inquisitoribus haerelicaepravitatis inregno Franciae

coiistituto

judicibus delegatis et commissariis

Comparuerunt

in

judicio Johannes d'Arc ,

etc.

al ter

ex

principalibus actoribus, citra tamen procuratorum per

eum

in

hujusmodi causa constitutorum revocationem

magister Gmilelmus Prevosteau } honorabilium perso-

narum Ysabellis et Ptri WArc 3 actorum, procurator,

et nomine procuratorio quo supra; atque magisler Simon Chapitault , promolor in hujusmodi causa datus
et

deputatus; munili consilio venerandae circumspec-

Honiset scienti viri, magistri Ptri Maugier, decre-

torum doctoris,

in

hujusmodi causa advorati drputali.

El quilibet eorum, facto,

duxit

realiter et

atqne exhibait citationem

in scriptis

alias

sibi

pro-

dcrta

PROCS

352

contra et adversus reverendum

Christo patrem,

in

dominum Belvacensem modem um episcopum,

sub-

inquisitoremhreticae pravitatis in dicesi Belvacensi

constitutum, promotorem causarura criminalium cu-

omncsque

Balvacensis,

riae

divisim intresse credentes,

audiendum

alios sua

cum

communiter

vel

ejus exsecutione, ad

jus et sententiam diffinitivam in iiujusmodi

Dictorum citatorum in
eadem causa non comparentium nec hujusmodi diei
termino satisfacere curantium, couturaaciam accusaveriint, et quilibet accusavit ipsosque contumaces per
dominos judices et commissarios reputari, atque, in
causa ferri et prouuntiari.

eorum contumacia,
et

jus et sententiam diffinitivam ferri

prouuntiari postulaverunt, et quilibet postulavit.

Tune

ipsi

judices et commissarii dictos citatos

comparentes, nec aliquem pro

aliquo hujusmodi

diei

reputaverunt merito,
et,

in

termino
justitia

se mittentes,

satisfacere

non

nec in

curantes,

exigente, contumaces,

eorum contumacia, sententiam

diffinitivam

pronuntiaverunt, per organura ipsius domini archi-

modo

inserta.

forma contentisin schedula inferius

Etpronuntiando dictam schedulam, t dic-

tum

pronuntiatum nonnullos articulos incipientes

episcopi,

et

et

Qudamfmina, dudum coram

prfato tune epi-

scopo Belvacensi, et subinquisitore haeretic pravitatis

in dicesi Belvacensi, productoset exhibitos,
falsos et

mendose adinventos, lacerandos

tanquam

fore; prout

lacerati fuerunt.

De

et super prsemissis

magister Simon

omnibus

et singulis, preefati

Chapitaull , proinotor, Guillelmus

Prevosteau, procurator, et Johannes^'^/rc^et quilibet

eorum, petierunt

sibi

iieri

per nos, notarios infra-

De rhabilitation

353

scriptos, publiciim instrumentum, aut publica instru-

menta, unum aut plura.

Acta fuerunt hcde mane, horaoctava,

in dicto pa-

majori aula supradicla, prsentibus ibidem

latio sive

domino, domino Johanne, episcopo Dimitriensi; Ilectore de Coquerel

decretorum doctore, vicario etofliciali Rothomagensi
Nicolao Lambert, sacrce theologiae professore; Nicolao
reverendo in Christo ptre

et

du Boys

decano

de Gouys

Thoma de

gensibus; Alano Olivier,

Croce

Gaui'rido de
le

Rothomagensis

ecclesiae

Johanne

Guillelmo Rousselli, canonicis Rothoma-

Fanoullires

Johanne Roussel

Guillelmo

Petro Roque, Johanne

Conte, Reginaldo Diel ,

Veteris, in curia Rothomagensi advocatis, iuratis testibus, ad

prmissa vocatis specialiter

Tcnor vero dictarum citalionum

Mandant

et rogatis.

et relationis scquitur, el

reverendissirnus ac rve rend

<

st

talis

in Christo

patres, Johannes, miseratione divina archiepiscopus

dux Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus,

Constantiensis, eadem miseratione episcopi, Johannes
et

Brehal, sacrae theologiae professor, alter ex inquisitoribus haereticae pravitatis in rcgno Franciae constituais

commissarii

quarumdam

nullitatis, etc., ci tari, et citant

peremptorie

judices

causarum

delegati et

coraui eis reverendum in Christo pat rem et domi-

num, dominum episcopum Belvacenscm

sitorem haereticae pravitatis

subinqui-

dicesi Bel va-

promotorem causarum criminalium curi

omuesque alios el singulos sua
hac parte communiter vel divisim interesse cre-

censi

ac

Belvacensis, modernos,

in dicta

111.

PROCS

354

dents, ad diem mercurii proxime futuram, praecise

et

hora septima de mane, in palatio archipiscopal

Rothoinagensi, in quo pro tribunali sedere consuevertmt; ad videndum et audiendum perdictos dominos
judices et cominissarios in hac parte jus et sententiam
diffinitivam dici, ferri
causis

et pronuntiari

hujusmodi coram eisdem motis

intervenerabiles virosPetrum

d 'Arc,

causa et

in

pendentibus,

et

militem, Johan-

nem praepositum de Vaucoulour, fratres, Ysabellera

d 'Arc , matrem ipsius Johann defunctae, actores;
,

venerabilem

Simonem

ac circuraspectum

virum

canonico licentiatum, promotorem

datum

et

magistrum

Chapilault, in artibus magistrum

in

et in jure

hujusmodi causa

deputatum, eisdem actoribus adjunctum, ex

unaj ac reverendum in Christo patrem et dominum,

episcopum Belvacensem

promotorem causarum
omnesque alios et

minalium curiae Belvacensis,

cri-

sin-

gulos sua, communiter veldivisim, interesse credentes,

reos, partibus ex altra
lieri solita

cum

intimatione in ,talibus

mandatum autem hujusmodi per

affixionem

ad valvas majoris ecclesiae Rothomagensis, ad instar

editorum publicorum, quse olim

scribebantur, fideliter exsequendo.

anno Domini mcccclvi

julii

et

in albo praetorio

Datum Rothomagi,

indictione v

mensis vero

die iij pontificatus sanctissimi in^Christo patris

domini nostri, domini Calixti, divina providentia

anno n; sub sigillis prfatorum domi-

papae tertii,

norum, Remensis,
inquisitoris,
risiensis

(1)

Constantiensis, et Johannis Breha,

quum de prsenti dominus episcopus Fa-

suo proprio careat sigillo(1).

L'excution de celte citation, quoique annonce parla rubrique, n'est

pas consigne dans les manuscrits.

DE RHABILITATION.
Forma

355

et tnor pronuntiationis scntentine sequitur, et est talis

In nomine sanctae et individute Trinitatis, Patris et

Filii et Spiritus

videntia

Snncti

amen. iEtemae majestatis pro-

Salvator Christus, Dominus, Deus et

beatum Petrura

et apostolicos successores atl

tantis Ecclesiae

regimen

docerent

uni versos

relevantes oppressos,

mili-

institut t speculatores praeci-

puos, qui, luce veritatis aperta

cedere

homo

su

justitiae

bonos

et dclinantes

semitas in-

amplexantes
ad dvia, per

judicium rationis reducentes ad vias rectas. Hac autem

auctoritate apostolica

fungentes in hac parte

nos

Johannes, Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus

Constantiensis

episcopi

Prdicatorum,
pravitatis in

sanctissimo
delegati

vim

Dei

ac Johannes

gratia

archiepiscopus

et

Brehal , de ordine Fratrum

sacrae theologi professor, hoereticae

regno Francit

alter Inquisitor

domino nostro Papa moderno

judices a

specialiter

Viso processu coram nobis solemniter agitato, in

suscepti per nos

nobis directi

d'Arc

reverenter

manda ti

apostolici

pro parte honestce vidu Ysabellis

olim matris, ac Ptri et Johannis dictorum

d'Arc, fratrum germanorum, naturalium

morum bon memori Johann

dicte la

Pucelle

defunctoe

nominibus, actorum

et legiti-

d'Arc 3 vulgariter

suorumque parentum

contra et adversus subinquisi-

torem hretic pravitatis in dicesi Belvacensiconstitutum, contra promotorem negotiorum criminalium

cpiscopalis curiaeBelvacensis, nec

dum

in

Christopatrem,

non contra reveren-

dominum Guillelmum

de Hel-

landa, episcopumBelvacensem, cterosquc nniversos

PROCS

356
et singulos sua

respective,

in

hac parte interesse credentes

tam conjunctim qunm

et

divisim, reos;

Visa in primis peremptoria evocatione et exsecu-

tione ejusdem, ad ipsorum actorum simulque nostri

promotoris ex

officio

tuti, jurati et creati,

sus dictos reos

nostro in hac causa per nos insti-

instantiam, per nos dcrta adver-

yisuros rescriptum ipsum exsecutioni

mandari dicturos in adversus, responsurosque

cessuros prout ratio suaderel ;
,

((

et pro-

Visa petitione ipsorum actorum, factisque, ratio-

nibus, conclusionibus eorum in scriptis redactis per

formam articulorum concludenlium, tendentium ad
nullitatis, iniquitatis et doli

prtensi processus in

defunctam

in

fdei

declarationem cujusdam

materia, olim contra dictam

dominum

hac civilate per defunctos

Petrum Cauclion , tune Belvacensem episcopum,

Johannem Magistri , subinquisitorem praetensum in
eadem dicesi Belvacensi et Johannem de Estiveto ,
promotorem, aut pro promotore ibidem se gerentem,
,

facti et

exsecutioni demandati

sationem

rumque

ac

omnium

saltem ad ejusdem cas-

inde secutorum

defunct expurgationem
pressos

adnullationem adjurationum sententia-

et

ad ejusdem

et

et fines alios

ibidem ex-

Visisque

spius perlectis et examinatis libris ori-

ginalibus, instrumentis, munimentis, etactis, notulis

etprotocollis processus antedicti, nobis in

rum compulsoriarum
ditis et

ostensis;

vim nostra-

litterarum a notariis et

signisque et scripturis

aliis tra-

eorum

in

praesentia nostra recognitis; longaque super eis cura

dictis notariis et officiariis in dicto processu constitutis,

et consiliariis ad

diclum processum evocatis, quorum

DE RHABILITATION.
praesentiam iiabcre potuimus

communicatione, rpso-

riunquelibronunctnolarumabbrevialanimcollalionc
et

comparatione prhabitis;
Visis

etiam informationibus prpara torils,

dominum

per reverendissimum in Christo patrora,

Guillelmum,

Martini-in-Montibus prs-

tituli sancti

bylerum cardinalcra,

sanctae Sedis apostolic in

secum

Francise tune legatum, vocato

post visitationem

tara

eorumdem librorum

regno

Inquisilore,

et

instrumen-

torum eidem praesentatorum; quam etiam per nos

et

commissarios nostros in hujusmodi processus exor-

dio confectis;
Inspectis

etiam et consideratis variis traetatibus

praelatorum, doctorum et practicorum solemnium

probatissimorum, qui

ei

libris et instrumentas antedicti

longum visitatis, dubia elucidanda duxerunt; etexejusdem reverendissimi patris ordination

processus ad

et nostra editis et compositis;

Visisque articulis et interrogaloriis praefatis, pro

parte actorum et promotorisnobis prsentatis,

et,

post

plures evocationes, ad probandumadmissis; attentisque

testium depositionibus et atteslationibus, tara super

conversatione
originis,

quam

egressu ejusdem

et

defunct

loco

super examinatione ipsius in prsentia

plurimorum praelatorum doctorum

,

et

perilorum

praesertim reverendissimi patris Reginaldi

el

olim ar-

chiepiscopi Rcmensis, dicti tune episcopi Belvacensis

mtropolitain, Pictavis et alibi facta

quam

super admiranda liberatione

nensis, progressuque ad civilatem

nationem regiam

quam

circa

processus, quali la te>, judicium

el

diebus iteratis;

civilatis

Remcnsem

Aurcliaet

coro-

circumstantias ipsius

procedendi modusa;

PROCS

358
Visisque

etiam

mentis ultra dictas

,

in

aliis litteris,

instrumentas et muni-

litteras, depositiones etattestiones,

termino ad producendum

traditis et productis

prseclusioneque dicendi contra hujusmodi producta;

nostroque deinde promotore audito, qui

visis

eisdem

productis dictisque, actoribus plenarie se adjunxit, ac

pro

et

nomine

officii

nostri prfata

omnia jam pro-

ducta pro sua parte reproduxit, ad fines in scripturis

dictorum actorum jam expressos, sub

certis protesta-

tionibus; aliisque requestis et reservationibus

parte sua et dictorum actorum factis

et

pro

per nos

una cum quibusdam motivis juris, subbrevibus scripturis , valentibus animum nostrum adveradmissis,

tere

per nos receptis ;

nomine in causa concluso, et

audiendum nostram sententiam assignata; visis matureque revolutis et attentas omnibus et
singulis superius expressis , una cum certis articulis
Post quae, in Christi

die hodierna ad

incipientibus

Qudam fmina

quos post dictum

primum processum judicantes prtenderunt

extractos

fore ex confessionibus dicte defunctae

ad

et

quam

plurimas solemnes personas, ad opinandum, transmiserunt; et quos antedicti promotor et actores impugna-

runt, tanquam iniquos

falsoset a dictis confessionibus

mendose confictos;
Ut de Dei vultu nostrum prsens prodeat j udicium,

alienos, ac

qui spirituum ponderator est, et solus revelationum

suarum

perfectus est cognitor et judicator verissimus;

qui ubi vult spirat, et quandoque infirma eligit, ut

fortia

quque confundat, non deserens sperantes in se,

eorum in opportunitatibus et tribulatione;

sed adjutor

habita matura deliberatione,

tam

circa praeparatoria

DE RHABILITATION
qiiam circa decisionem caus,

cum

peritis pariter et

probatis ac tiraoratis viris; visisque solemnibus eoruni

determinationibus, tam in tractatibus

magna cum

revolutione librorum editis, et compositionibus raul-

lorum; visisque opinionibus, verbo pariter atque

tam super forma quam super materia prfati

scripto,

processus, traditis atque datis, quibus

defunctae

magis admiratione quam

facla

dicta*

condemnalione

digna existimant; reprobatorium et determinatum(l)

contra

eam datum judicium, et forma? et maleriae

plurimum admirantes; etdifiicillimum dicen-

ratione,
tes

de talibus determinatum praebere judicium, beato

Paulo de

suis propriis revelationibus dicente

an cas

corpore vel in spiritu habuerit, se|nescire,

super hoc se referre
((

et

in

Deo

In primis dicimus atque, justitia exigente, decer-

nimus

articulos

in processu

ipsos

incipientes

Qudam jmina

praetenso et instrumento praitensarum

sententiarum contra dictam defunctam lalarum descriptos, fore, fuisse et esse corrupte, dolose,

niose, fraudulenter et malitiose ex

ipsis

calum-

praetensis

processu et confessione dictae defunct extrados

tacita veritate et expressa falsitate in pluribus punctis

substantialibus, et ex quibus deliberantium etjudican-

tium animus poterat

in

aliamdeliberalionem perlrahi;

plurimasque circumstantias aggravantes, in processu

et confessione prfatis

non contentas,

indebile adji-

cientes, et nonnullas circumstantias relevantes et justi-

formamque verborum,
qusubstantiam immutat, alterando. Quapropter ipsos

ficantes in pluribus subticendo,

Manuscrit ND. deleetatum

PROCS

360
articulos,

tanquam

calumniose, dolose extrao

falsos,

tos, et a confessione

eadem difformes, cassamus,

irri-

tamus et adnullamus; ipsosque, quos a dicto processu

extrahi fecimus

hic judicialiter decernimus laceran-

dos.

Insuper,

aliis

ejusdem processus partibus diligen-

ter inspectis, et prsesertim

duabus prsetensis in eodem

processu contentis sententiis

quas lapsus et relapsus

judicantes appellant; pensata etiam diutius qualitate

judicantium praedictorum, et eorum sub quibus et in

quorum

custodia dicta Johanna detinebatur;

Visisque recusationibus, submissionibus, appella-

tionibus ac requisitione multiplici, per

quam

dicta

Johanna ad sanctam Sedem apostolicam et sanctissimum

dominum nostrum summum Pontificem se omniaque
dicta pariter et facta ipsius, ac processum, transmitti
ssepius et instautissimerequisivit, se et praedicta

omnia

eidem submittendo;

Attentisque

dam
et

materiam , quasubdola, ac per vim

circa dicti processus

abjuratione prtensa, falsa,

metum, prsentiam

tortoris et

comminatam

ignis

cremationem,extorta, et per dictamdefunctam minime

prvisa et intellecta

nec non

praefatis tractatibus et

opinionibus praelatorum ac solemnium doctorum

jure divino pariter et
dictae
tiis

Johannas imposita

expressa

colligi posse

,.

in

in praefatis prtensis senten-

ex srie processus non dependere aut

dicentium

nullitate et injustitia in

humano peritorum, crimina

et

hoc

Cterisque omnibus

multa elegantissime de

et in aliis

determinantium;

et singulis diligenter attentis

quae in hac parte attendenda et videnda erant; pro

Iribnnali sedentes,

solum

Deum pr

oculis habentes,

DE RHABILITATION.

361

quam pro

per hanc nostram diffinitivam sententiam,

tribunali sedentes ferimus

in his scriptis

<(Dicimus,pronuntiamus, decernimus etdeclaramus

processus

dictos

et

sentenlias doliim

iniquitatem, repugnantiam

continentes manifestum

jurisquc et

cum

calumniam

facti

errorem

ahjuratione praefata

exsecutionibus et omnibas iude secutis, fuisse, fore et

esse nul los et nullas, invalidos et invalidas, irritas et

inanes.

Et

nihilominus, quantum opus est, ratione

ju-

bente, ipsos et ipsas cassamus, irritamus et adnulla-

mus, ac viribus omnino vacuamus; diclamque Johannam,ac ipsos actores et parentes ejusdem, nullamnotam
infamiae seu maculam, occasione prmissorum con,

immunemque

traxisse seu incurrisse,

expurgalam fore

prmissis et

et esse, dclarantes, et, in

quanlum

opus est, penilus expurgantes;

Ordinantes nostr hujusmodi sententi exsecu-

tionem seu solemnem intimationem

pro ti nus

fieri

promptu,

in

hac civitalc

in

duobus altero videlicet in

plalea Sancti Audoeni generali proces,

in

locis

sione praecedente, et in sermone generali; et in alio,

die crastina, in Veteri Foro, in loco scilicet in
dicta
est,

cis

Johanna crudeli ethorrenda cremalione

cum

solemni ibidem prdicatione et aftixione cru-

honesta? ad

memoriam perpetuam,

aliorum defunctorum
dictae

et,

qno

suH'ocat.i

exorandas

nostr sententi exsecutionem

pro futura memoria

et

si

genda, nostr disposition!

ulteriorem

intimationem,

notabilem significationem

in civitatibus et hujus regni

viderimus expedire,

ac ejusdem et

saintes

locis

insignibus, proul

quae alia supersint perael

ex

causa

reservantes

PROCS

362

Lata, lecta et promulgata fuit lic praesens sen-

tentia per

dominos Judices

in Christo ptre

praesentibus reverendo

domino episcopo Dimitriensi

Hec-

, Nicolao du
Boys , Alano Olivier,
Johanne du Bec, Johanne de Goujs , Guillelmo
Roussel, Laurentio Surreau, canonicis; Martino
Ladvenu , Johanne Roussel, Thoma de Fanoullires.
De quibus omnibus magister Simon Chapitault promotor, Johannes d'Arc, et Prevosteau , pro aliis,

tore de Coquerel

petierunt

instrumentum

Acta fuerunt haec

Domini

jicccclvi

etc.

in palatio archiepiscopali

die vu. mensis

anno

julii.

[Altestationes idiograph notariorum causa;.]

Et

ego, DionysiusComitis, presbyter Constautiensis

dicesis

in

jure

canonico

publicus

baccalarius,

apostolica et imprial i [auctoritatibus]

atque Curiee

conservationis privilegiorum Universitatis Parisiensis

notarius jura tus; dietarum litlerarum apostolicarum

prsentationi, receptioni

minorum

omnium et singulorum

ter-

observationi, sententiarum pronuntiationi,

praesens interfui; eaque sic

fieri

vidi et audivi. Ideo

huic praesenti processui, ducenta quatuor folia continenti,

signum

meum

solitum una

cum

scriptione venerabilis et circumspecti

Francisci Ferrebouc , publici notarii,

signo et subviri

et

magistri

dominorum

judicum sigillornm appensione (1), apposui requisitus

et rogatus
in testimoninm veritatis.
,

[Signatum in margine cumparapho]

D. Comitis.

(1)

11

ne rcslc trace

ni

de ces sceaux,

ni

de

la

place o

ils

ont pu tre apposs.

DE RHABILITATION.

Et

363

me, Francisco Ferrebouc, clerico Parisiens!, in

jure canonico licentiato, publico apostolica et impe-

Curiarumque conserva lionis pri-

auctoritalibus,

riali

vilegiorum aima?

ma tri Universitati

indultorum,

Setle apostolica

Parisiensi a sancta

et episcopalis Parisiensis,

notario; qui suprascriptarum litterarum apostolica-

rum

praesentationi, supplicantium requestae recep-

tioni, citationis

sententiarum

decreto, terminorum observationi,

pronuntiationi

concernent ibus, preesens interfui, eaque

dcirco huic prsenti

prmissa

caeterisque

libro seu

sic iieri vidi.

quaterno, formam

processus et sententiae diflinitiva? in ducentis quatuor

foliis

pergameni continenti, signum

etferi solitum,

meum

publicum

una cum signoet subscriptione notarii

suprascripti qui

una

mecum

rum

appositione,

praemissi

in

vacavit, et

me

processus

deductione

dominorum Judicum

hic

manu

sigillo-

propria subscribendo,

apposui requisitus et rogatus, in fidem et teslimonium

praemissorum.

[Signatum

in

margine cum parapho]

Ferrebouc

FINIS CAPITULI IX. ET TOTIUS CAUSE.

RDACTION PRIMITIVi;

PROCES DE REHABILITATION
D'APRS LE MANUSCRIT DK DTRI

I.

PROCS DE RHABILITATION.

367

RDACTION DU MANUSCRIT DE D'URF.

[Titulatio.]

Continet

istuJ

opus processum judicinlem gravi

maturitate digestum, juris ordine diflinitum, mandalo

jcquissimo sanctae apostolica? Sedis ac universalisEcclesiae

surami prsulis specialiter indictum, reverendis-

simis patribus, claris, electissimis et disertissimisjudi-

cibus directum infrascriptis ; per cujus scriem, justitia

praevalente, iniquils

ille,

detestabilis, falsus et

calum-

niosus processus sententialiterdamnatus,cassatus et re-

vocatus est, quo mediantc Johanna d' Arc, dicta Puella,

subdola fictaque

fdci

suspicione falso causata, violenta

manu inique damnata, igneferoci tandem consummata,

in fde solida persistens, post pias

exclamationes sancti

nominis Jesu, spiritum Creatori, in conspectu populi

lacrimosis suspiriis condolentis,
est.

palam reddere

dita

Post latam autem hujus apostolici processus cele-

bris difinitivam, in archiepiscopali palatio

gensi

sententiam

Rotlioma-

exsecutio publica procession ibus

generalibus et prdicationibus publicis solemniter et

devotissime celebratis, subsecuta est; ubi palam universae plebi prcedentis iniqui processus

abomint io

reveata est.
[Pr.Tsentationcs et supplicationcs praevi.]

In Ciiristi nohine ame.n. Ad perpetuam infrascriptorum memoriam, universis prsentes litteras inspecturis,
(!n\

Johannes, miseralione divina archiepiscopus

et

Remensis, primus par Francise; Guillelmus, Pa-

risiensis,

<",

RicardusConstantiensis, episcopi, judices

PKOCS

3G8

delegati et commissarii in hac parte a sanctissimo in

Christo ptre et domino nostro, domino Calixto divina

providentia papa tertio, cause etpartibus infrascriptis
specialiterdeputati, salutem in seterno fidelium Salvatore.

Publicis

legibus

sancitum

catholicae

et

connexum
torum amplexui oppressos pauperes

pietatis

divina manifestt assertio, clementi praela-

viduarum
querelis charitatis et justitiae ministerio auxilium impend
salutare. Qui clementiam non habet inquit Hieroclamores audiri debere velocius et

et

suis desolatis

nymus nec indutus est viscera misericordiae et lacri marum, quamvis spiritualis sit, non adimplevit le gem Christi. Rursum intonat ab omni coetu fidelium
reverenter suscepta sacra Ecclesiae traditio
esse vociferans, vel velle
licae

nulli fas

vel posse transgredi aposto-

summi ejusdem prsulis

mandata, quorum mysterium

Sedis prcepta aut sancti

dispositiones et justa

fidelium charitates sequi oportet.

Sane

a paucis citra

temporibus, aflictionibus co-

piose tristes, facie, gestu, verbo et mentis amaritu-

dine immensos ab intus attestantes doorum graves

aculeos, ad nos tram applicuere prsentiam honest

person Ysabellis d'Arc, mater, ac Petrus

et

Jo-

hannes d'Arc, fratres defunct quondam Johannae

d'Arc,

vulgariter dictae laPucelle, nonnullis civitatis

Aurelianensis

et

associa ti

aliis

personis gravibus

nobis lacrimosis vocibus exponentes

domino nostro summo

trasse

mandatum

a sanctissimo

Pontifice se apostolicum

impe-

quod sub

bulla

nobis directum

manibus

plumbea

suis tenebat in

cjuadam

supplicationc piissima, eiFectualiter expri-

ipsa

mater, una cura

DE RHABILITATION

mente dictam Joliannam<rZV//c, defunctam, per eoiuin

simulatum quondam processum
ipso apostolico nominantur rescripto, damna-

dolosum, falsum
qui in

et

tam inique, et ultimo tandem mandatam supplicio

palamque crematam ign, tanquam iide errantem et
,

recidivam,

licet et

innoeens ah impositis criminibus,

et in fidei constantia catholie persistens vixisset et

perseverasset usque in iinem; et

quoniam hc

in suae

famdenigrationem,

et contra justitiam et veritatem,

de facto processerunt

mandabat aposlolicus justitiam

ministrari, reparanda reparari, nullitatem detegi, ini-

que judicata relractari,

et

infamatos ad

famam

resti-

tui, vocatis vocandis indilate; instanter petentes ipsa?

nosonus subire tantae rei et apostolicum exsequi mandatum non differre.

Audita autem cum adjura tione non modica et pia

desolata? personae

compassione dolentium
licet

memoriam

ad

dictum

sacris

nova

occurreret

hujusmod

requesta,

papae

sancti

Gelasii

insertum canonibus,- dicentis ad IIo-

norium episcopum

Divinae retributionis

memor,

ad pontificalem conscientiam non ambigas perti-

nere, egentium commodis piam sollicitudinem non

i<

negare

minus

4], et quanquam doPapa modernus, super alllictis ])i;i ges-

Dist. lxxvii, c.

ipse

tans viscera

nobis

excmplum

in

sua

benignas aures desolatorum clamoribus

clementiae,
inclinavit,

suum concedeiidoprfatum rescriptum adjecto tamen

tanto moderaminc rationis, ut, vocatis vocandis el
;

praesenti processu discusso graviter, justitia

obtinerent principatum
cilem

admodum materiam

ci

veritas

nos, tant arduitatis

nobis tune ignotam, absque

longa meditatione etpraevia informatione dbita

m.

diffi-

illico

PROCS

370

aggredi noluimus. In primis enim benigna et morosa

exhortatione
cantes,

cum

eisdem

desolatis supplicantibus

exposuimus

difficiles

communi-

progressus et

prolixos dubiosque egressus tant rei, materiamquc

in fidei processu per suos adversantes juste vcl injuste

prtensam; quae favorabilis dicenda est, praecipue si praecesserit judicum indebitatorum rectum et
et pro talium sententia jura
ordinatum judicium
fuisse

volunt fore potius praesumendum; eosdem supplicantes

attentius adverlentes ut, vel

ab inceptis dsistrent,

doctorum valida qusererent consilia,

secundum quae nobis referenda , possemus tutius ambuare; eisdem etiam intimantes tandem nos absque

aut peritorum et

legitimis

informationibus aut debitis

praeparatoriis

documentis, nullatenus fore dispositos exsecutioni

sui

mandati intendere aut processum aliquem inchoare.

Qui supplicantes lugubri voce, constantibus tamen
animis unanimiter responderunt et asseruerunt, medio

juramento

paratas esse informationes,

auctoritate

reverendissimi patris domini cardinalis deEsloutevilla,

tune in Francia legati, ex proprio factas

multa sacra? paginae

peritorum habuisse

et juris utriusque

consilia, tractatus,

officio; et

doctorum

et

opra et scripta,

ac processus primos sua inspectione nullos et iniquos;

aliaque documenta quae, vel in promptu, vel locis suis

tempore opportuno

nobis ministrare volebant, ea

parari nobis indicere et facere exhiberi.

Ut autem
certiores

dicti supplicantes

ex tune nos redderent

certum codicem gravamina

et oppressiones

jamdudum eidemdefunctae Johannetaeillata, continenlem, certaque alia qu ad justiti hujusmodi petitae

prparationem ,

et

mandati aposlolici accepta tionem

DE RHABILITATION.
nos redclerent promptiores,

qu

371

inferius inseruntur,

pnes nos dimiserunt ; supplicautes nirsum ac humiliter

requirentesutoims hujusmodi injuncti par apostolicam

Sedem

negotii

suscipere dignaremuret vellemus, ejus

dem sunimiPontificisampIexantesexemplum, qui voce;

eorumdemdesolatorumexaudire,
raandati apostolici

et eis sui concessione

providere curavit

ae terni

judicis imitatores, prophetieo orejubentis

qui

inlelliget

etiam

leatus

super egenum et pauperem,

etc.

instar gerentes legis latoris qui, querelis olira populi

ingressus ad

Dominum,

secundum

referebat ut

ejus

imperiura veritale perdoctus iudicaret.

Quibus nobis ministratis, ad suffcientiam per nos

un a cum illo processu contra eamdem Johannam pridem deducto, et aliistanquam

visis et diligenter attentis,

praeparatoriis nobis exhibitis, de quibus in hoc processu

suis locismentio fitspecialis,quae
tntis et justitiae

zelo merito

animum nostrum

movere debuerunt: eisdem

et Johanni, ac

pic-

ac obedientiae sanctee apostolic Sedis

aliis

Ysabelli, Pctro

parentibus et araicis conquerenti-

bus, responsum dedimus consolatorium sui doloris, taie

scilicet

palam

et

quod supplicationem suam

in

loco publico

solemniter facere opus erat pro tanti negotii

introductione salubri; paratique essemus, aperta suae

suppiicationis materia,

ea facere et adimplere

secundum Deum

qu

et justitiam,

delibcratione praevia melius

adimplere possemus; intimantes eisdem supplicantibus

quodmuniti bonoconsilio coram nobis, Johanne, archiepiscopo, et Guillelmo , episcopo Parisiensi , nobis

tamen Ricardo, episcopo Constantiensi a ci\ itate Parisiensi licet absente, die dcima scplima mensis novembris, in aula domus episcopas Parisiensis, coram nob

PROCS

372

comparrent, dictasque
et publie

tum

prsentaient

foret,

et

omne agendum quod jus-

ibidem deliberareinus, et deliberata expli-

caremus publie
Tnor autem

nobis palarn

litteras apostoicas

et manifeste.

certi codicis inter ipsa judicii

prparatoria per dictos supplicantes

nobis tune exhibiti et traditi sequitur in hsec verba (1).

Deinde sequuntur

articuli

super quibus examinati fuerunt testes infrascripti per

reverendissimum patrem

in

Christo

dominum cardinalem de

virum patrem Johannem Brehal , etc.,

et venerabilem

dict la Pucelle, de quibus supra

fit

mentio

Estoutevilla, etc.
facto Johanna?

in

(2).

[Prsentatio solemnis rescripti apostolici.]

Dicta

autem

die adveniente, quae fuit dies xvn.

mensis novembris, nobis, Johanne archiepiscopo le-

mensi et Guillelmo Parisiens!

absente collega nostro

episcopo Constantiensi et in remotisagente

iori

domus

in aua

ma-

episcopalis Parisiensis, constituas; ibidem

praesentibus et assistentibus venerabilibus patribus,

dominis abbatibus sanctorum Dionysii

Germani de

in

Francia (3)

Maglorii Parisiensis (5) et

Sancti Laudi de Sancto Laudo Constantiensis dicecesis

Pratis (4)

(6), Crispini Suessioueusis (7) et de Cormeliis(8)

Lexoviensis dicesis, abbatibus; nec non venerabili-

bus et

scientiflcis viris ac religiosis, magistris

(1) Suit le

Mmoire de Guillaume

(2) Suit l'information faite

notre second volume

(3)

Bouille.

Voy. ci-dessus,

Rouen en 1452,

p.

Johanne

322.

laquelle a t rapporte dans

p. 291 et suiv.

Philippe de Gamacb.es.

(4)

Herve Morillon.

(5)

Jean Louvel.

nom de

(6)

Richard N. Son

(7)

Guillaume Cayrol, professeur en droit canon de l'Universit de Paris.

(8)

Constantin Segr, troisime successeur de Guillaume Donnel qui assista

au premier procs.

famille n'est pas connu.

DE REHABILITATION.
Ilenrici, archidiacono de
et

Oga,

Johainie Lebeauvoisien

Ebroicensi,

in ecclesia

domini nostri

rgis

in

sua parlamenti venerabili curia consiliariis ; fratribus

Johanne Soret, ministro generali ordinis Carmelitarum, Johanne de Vernone Tlioma Verel, Petro de
F .Heu, Dovoto de Puleo, Gerardo Gche, Guillelmo
,

Bouille, sacr theologi professoribus ; Martino de

Fraxinis, Hectore de Coquerel, decretorumdocloribus;

Gay , Johanne Lestourru l,

virorumque notabilium multitu-

Guillelmo Sohier, Petro

Johanne Levebouvs

dine copiosa; coram quibus ipsorumquondam Johannae

la Pucelle

parentum querimoniam audire

mus], nostrprudentiae

rum

el

in

quantum

parati [era-

inniti nolentes; sed

tam arduo negotio expertorum

de probn-

[consilio]

causam agitare
dictorum praelalorum

possibile esset, procedere et

cupientes; eisdem parentibus in

expertorum virorum notariorumque infrascriptorum praesentia (quos notarios quoad hoc commisimus juramentaque fieri fecimus in talibus assueta)
audientiam concessimus eisdem tamen perprius exponendo quam sit talis negotii per eos aggrediendi
ardua difficilisque deductio, quamque sit ambiguus
et

judiciorum eventus, saepeque contingere visum

finem
sic

sit

ul

incepta faciliter exitus habere felices, ad

credentes

votivum minime perducti, tandem vidrent

incepta in ipsorum et aliorum detrimenlum.

Qua tamen

audientia sic eis concessa

coram nobis

comparentes prfati Ysabellis d'Arc, mater, Petrus

Johannes d'Arc,

fratres

ipsius

el

quondam Johannae

d'Arc, et aliorum dict defunctae parentum nominibus,

et

pro

ipsis; assistentibussibi

gensibus

el

pluribusnotabilibus bur-

civibus Parisiensibus probisque mulieribus

PROCS

374
villae

Aurelianensis

tifici viri

per organum venerabilis etscien-

magistri Ptri Maugier, pro advocato et con-

siliario sibi

per nos distributi, nobis exponi fecerunt

quod, quum jara pridem ad nostram et cujuslibet

nostrum praesentiam pluries accessissent certamque
supplicationem, suorum doloris et qurinioniee causas

continentem, nobis porrexissent; et quam,

licet

cum

benigna mansuetudine susceptam, ad contentorum tarnen in ipsa exauditionem et plnum responsum ejus-

dem

procedere distuleramus; formidantes supplicantes

praefati

attenta materiae gravitate,

quod ad effectum

contentorum in eadem pervenire non possent quoniam ipsos etiam repetitis vicibus exhortati eramus ut
sano freti consiio in tanto negotii deductione mature
;

et

consulte incederent nec a via veritatis et justitiae

dclinantes, pro libito voluntatis opus

tam grande

inchoarent, sed nos perprius haberent, saltem sum-

marie

de su supplicationis contentis, sicut melius

quod jam, tam per certas informa

jampridem factas et superius insertas, quam ex
tenore processuum et actis adversariorum opinionibusque doctorum super ipsis habitorum, fecerant, ut
dicebant; unde et nos ex prmissis moti, ut asserebant,
diem prsentem eisdemassignaveramus ad comparendum coram nobis, et obtuleramus eisdem condolentibus facere, sicut melius videretur peragendum, juspossent, informare;
tiones

titiae

complementum

idcirco, ut ad

hujusmodi cpti

[complementum] procedere cum vigili diligentia curaremus, quasdam litteras apostolicas, sancnegotii

tissimi in Christo patris et

videntiaPap

domini

tertii, etc., etc.,

supplicando ut ad ipsarum

et

Calixti, divina

pro-

nobis prsesentaverunt,

contentorum

in

eisdem

DE RHABILITATION.

37;

exsecutionem justo justiti libramine procederemus.

Nos

igitur praemissis attentis, apostolicae auctoritati

parre et obsequi desiderantes; supplicantiumque eL

maxime praetendentium contra

justitiam et

in

fama

propria oppressionem et lajsionem,compalientesalHirlionibus; et eisdem in veritate et justitia volentes sub-

venire; de et super contentis in eisdem

tolicis et

aliis

litteris

apos-

nobis jampridem expositis summarie

infbrmati, hujusmodi litteras apostolicas

decuit reverentia

eum

ea

qua

matura deliberatione prhabita,

recepimus. Quas per venerabilem \irum magistrum

Johannem de Cruisy, notarium publicum,

in subscrip-

torum notariorum prsentia perle^i fecimus, hujusmodi sub tenore.

Seqtaintur secundum ordinem rerum tu-tartan vel productionutn factarum

in

Tcnor litterarum apostolicarum.

taiionc

praedicta.

praevi.

Ordinatio

ralionum Ysabellis
Die

xii. dec.

Adjunctio

causa

Oralio magistr

Ptri

domini Inquisiioris.

super evocatione

et

citatione

Maugier

ctorum

partium.

le

praesen

interrogatio

Tnor

procu-

Ptri et Johannis d'Arc.

Continuatio assignationis post defeetinn citatorum ad civitatem

Rothomagensem.
Die xv dec. Productioncs fact pro fundalione judicii.
proposilio in latintfm translata.

Evocatio

Institutio

nolariorum

citatorum et petitio contumacia; contra ipsos non comparentes.

Assignatio facta deticientibus ad dicendum contra

eisdem directam.

1)1).

Hequisitio promotoris saper mformationibus

Prodactio interrogatoriorum primi processus.

bris.

Rothomagensi publicatarum

et

faciis

Rolho-

recognitio.

Tnor litterarum

datarum Parisiusdie xvn.

et

Delegatos seu mandatait)

magi anno hccccjji , et earumdem infonnationom prodactio

ilicesi

M. Ptri Maugiei

et olliciarioriiin causa;.

citatiom's in

mensifl

novem

Tcnor relalionis Johannis de Frocourt exsecutoris.

Quaedam acta pendente assignatione

praedicta.

Tnor citationis

dicesi Rothomagensi, datae die xvn. decembris.

aatio ptition!.:

ejusdem petilion

scripta

Guillelmi Pi

testiura

PROCS

376

Tnor

Die xix. dec. Productio et receptio testium.

relationis D. Richardi

de Sainte-Marglise , exsecutoris citationum in dicesi Rothomagensi.

Die xx. dec. Comparitio procuratoris ex parte

Tnor schedul

hredum

defuncti P. Cauchon.

prsentat in nomine M. Jacobi de Rivello

(1).

Tnor

commissionis virtute cujus inquest fuerunt fact in loco originis dicta; Johanna?.

Articuli seu

originis

defunct Johannet vulgariter

dicta

testium.

interrogatoria pro informalionibus faciendis in patria

Tnor relationis

la

MM.

Pucelle appellatae.

Attestationes

de Chichery

Reginaldi

Thierrici, commissariorum pro suprascripta inquesta facienda.

Aurelianis.

Deposiliones

testium tam Parisius

quam

in

et

Walterini

et

Inquesta facta
Rothomagensi

villa

examinatorum.
Die

1.

DD. Johannem Fabri etHectorem

junii mcccclvi. Susceptio causa; per

de Coquerel, judices subdelegatos.

Tnor commissionis dictorum subdelega-

torum.
Die
testes.

Die

ii.

junii. Assignatio

ad producendum, prclusa

reis via dicendi contra

Tnor

citationis data;

iv. junii.

Continuatio assignationis data; ad producendum.

Rothomagi die x. maii.

Die v. junii. Productiones fact per actorum procuratores

1

Tnor

citationis data;

videlicet

Rothomagi, die x. mensismaii.

Tnor litterarum garantizationis datarum ab HenricOj.

rege Angli, die

xii. junii

anno m cccc xxxi.

3 Opus magistri Johannis de Jarsonno super facto Puell

et credulitate ei prstanda.

4 Minuta seu notula notariorum processus agitati contra

eamdem Johannam

la Pucelle, tradita seu traditae in

vim compulsoria; per magistrum Guillelmum Manchon,

manu scripta,
quoddam foliolum

alterum notarium, et pro majori parte ejus

in

qua minuta inter

faciens

alia inseritur

mentionem de correctione certorum articulorum

de quo in acto prcedenti

(1)

fit

mentio

(2).

Celte pice, crite sur le verso du feuillet 150, est interrompue aux

mots Protestor tamen qui

recto 157,

recommence

la

finissent la page.

partir

du recto 151 jusqu'au

copie des procs-verbaux du 17 novembre

du 12

et

du 15 dcembre.
(2)

Cette rubrique, qui termine

prsente
fol.

17

le fol. v

204, ne rpond rien. Le manuscrit

une lacune qui semble devoir tre comble en

le

fragment de

imprim en regard de

la

la

rdaction dfinitive dans

ouvrage. Voir ce qui est dit dans la prface sur

manuscrit de d'Urf.

allant

chercher au

minute du procs de condamnation qui a t

la

le

tome

er

du prsent

confusion que prsente le

DE RHABILITATION.
Johannam

5 Copia totius processus contra

agitati.

C Tcnor scntriitirr sou scnlrntiaruni contra

hannam

lat seu latarum (1), qui lenor

In nomineDomini, amen. Universis Ghristi

prassenles litteras, seu pisens

tum

eamdem

lalis eal

Jo-

fidelibus

publicum instrumen-

inspecturis, Petrus, miseratione divina episco-

pus Belvacensis,

et frater

Fratrum Praedicatorum

Johannes Magistri

magnae

ordinis

religionis

atque

circumspectionis viro, magistro Johanne Gravrent,

in sacra pagina professore eximio, ejusdem ordinis,

Inquisitore

fidei et haereticae pravitatis in

toto regno

Franciae auctoritate aposlolica deputato, in dicecesi

Rothomagensi

hac parte

in

fidei,

quoad praesentem projudices comptentes

;

et specialiter

cessum, deputatus

et

commissus

salutem in auctore et consummatorc

Domino nostro

Jhesu.

Quum supernae Providenti placuerit quamdam

mulierem, nomine Johannam, quee vulgo Paella

nuncupatur, infra termines ac limites dioecesis ac

juridictionis nostrae

militares viros

jam midtis
illius

sus

honestatis

sexui

la

Cette pice se trouve aussi

Manchon,

est

dformes habitus

mira

dans

et

le

monstruosa

manuscrit de M>..

5 juin. C'est celle qui, dans

la

virili

dissolu-

la

suite des

dposition de Guillaume

appele butrumentum tenwnlias. Voy. ci-dessus , p. 145.

reproduisons

insrs.

fama communi

muliebrem sexum decet pror-

pudoris oblitam

faites le

per inclitos

abruptis verecundi frenis totius

accommodatos

productions

promulgante mulierem ipsam,

quae

immemorem,

feeminei

(1)

capi et deprehendi
locis

in

episcopi praedicti

sans

rpter les documents du premier procs qui

fi

PROCS

378
tione gerere

cujus insuper

prsumptio

in hoc usque

evasisse ferebatur, ut, praeter et contra fidem catholi-

cam,

lsionem articulorum ejus, plurima dicere

in

et disseminare auderet,

tum

in

tum in cteris plerisque locis

non mediocriter deliquisse dicebatur;

nostra praefata dicesi

regni hujus,

atque in his rbus,

postquam haec aimas Universitati

Martino Billorini

Parisiensi et fratri

(1), vicario generali praefati domini

Inquisitoris, cognita fuerunt, continuo illustrissimum

dominum ducemBurgundiae, atque inclitum dominum Johannem de Luxemburgo, militem,

quorum ditioni et poteslati prfata mulier eo tempore

principem,

subjiciebatur, instantissime requisierunt, adjecta

sum-

matione, sub poenis juris, per vicarium jam nomi-

natum, ut mulierem prfatam,

sicut praemittitur,

difamatam et de hresi suspectam, nobis, episcopo

prdicto

tanquam

judici

ordinario

redderent

atque expedirent.
h

Nos vero, epscopus prdictus, prout

nostro

incumbit

promotioni

fidei

pastorali

officio, desideranles exaltationi

ac

christianae tctis viribus intendere

super rbus tantopere divulgatis inquisitionem debi-

tam explere optavimus

et velut jus

atque ratio sua-

quae ulterius incumbere viderentur,

derent, ad

ea

cum maturo

procedere consilio. Cujus

fatum principem atque dictum

etiam requis ivimus

et

rei gratia prae-

dominum Johannem

sub poenis juris, ut nobis et

nostr juridictioni spirituali mulierem saepedictam

(1) Peut-tre cette autre

er vol.,
p. 3

forme du

de cet ouvrage

nom que nous

rappcllc-l-elle

la

proposons d'aprs l'inspection de nouveaux textes.

avons lu Billormi dans

mieux un nom

le

franais.

Noos

DE RHABILITATION.

;57<J

remitterent judicandam; eosque nihilominus serenis-

dominas noster,
Angli rex, ad eumdem (inem rcquisivit. Tandem inclitissimus ipsedominusduxBurgundi,
et praefatus dominus Joliannes de Luxemburgo requisimus et christianissimus princeps

Francorum

et

sitionibus antedictis bnigne acquiescentes, et catholicis

inentibus cupientes expleri qiue in

iidei

repara

tionera. et augmentum accommoda viderentur: mulierem ipsam eisdem domino nostro rgi, ac ejus commissariis

reddideruut et expediverunt. Deinceps vero

regia providentia

in

accensa desideriis,

eamdem mulierem

favorem

nobis,

fidei

orthodoxie

totis

episcopo praedicto, hanc

tradidit, ut de factis etdictsejus ad

plnum inquireremus

conformiter ad et secundum

canonicas sanctiones ulterius processuri.

Quibus sic peractis , territorioque in hac urbe

Rothomagensi per clbre Capitulum Rothomagense
((

administra tionem omnimodae juridictionis spiritualis,

sede archiepiscopali vacante, obtinens
ter

accommodato

nobis liberali-

et concesso; certis informationibus

super dictis et gestis ejusdem mulieris, jussu nostro,

prius in patria nativitatis su, et alibi in pluribus et

ac

aliis

atten-

publica et insinuatio clamosa

cum

qya\

diversis locis, factis, nobisque reportatis

tis

qu fama

scandalo referebant habitisque consilio et matura deli;

beratione

cum pluribus in

sacra pagina etjurecanonio

doctoribus et licentiatis atque peritis, an

materia et qualiter esset procedendum

nos, episcopum prdictum,

nis negotio fore

num

procedendum

in
,

alteri

illa

decrevimus pcr

hnjusmodi inquisition

supradictumque domi-

Inquisitorem fore requirendum ut

adjungere vellet, aut

scilicet

.se

nobiscum

super hoc suas vices com-

PROCS

380

mittere; et saepedictam mulierera, tanquara de hresi

suspectam, in materia

dam

prout

domino Johanne de Estiveto, ecclesiarum

et Belvacensis

canonico

pro deductione

et

et citan-

proraotore venerabili viro

instante

evocandam

fidei fore

quem

Bajocensis

in causa hujuscemodi

proraotione inquisitionis hujusmodi

et processus ipsius, constituimus et

ordinavimus, citata

mulier ad comparendura coram nobis, ad

fuit dicta

diem evocata. Qua die adveniente, et ipsis parpromotore, nomine promotorio

prdicto, ex una parte, et dicta muliere personaliter
certain

tibus, videlicet dicto

pro

se,

exaltera, comparentibus, fundatoque

eam de

cio ex officio nostro,

et

super aliquibus dictum

duximus inter-

inquisitionis officium concernentibus

rogandam fore,

et

sic judi-

tam per nos quam per

aliquos diver-

sos et famosos doctores interrogavimus et interrogari

fecimus.

Interea vero specialis commissio ad causam

pr-

sentera nobis, fratri Johanni Magistri, vicario antedicto a supradicto

domino

Inquisitore, per ejus litteras

patentes transmissa exstitit, et exinde nos, episcopus

et vicarius prdicti

conjunctim

in ipso inquisitionis

negotio procedentes, omnia perantea gesta, facla et

agitata

in processu

unanimiter approbantes

dictis

partibus certain diem assignavimus, videlicet ad tra-

dendum

et

dandum ex

in scriptis contra

parte dicti proraotoris articulos

dictam mulierem

super quibus inquiri volebat

interrogandum

petebat et requirebat,

ac ipsis per dictam mulierem respondendum.

ipsi articuli, in

judicio

coram nobis

Qua

die,

in scriptis editi

dict mulieri verbis gallicis lucide declarati fuerunt.

Ad quos

articulos, lite primitus contestata, et jurato

DE RHABILITATION.
de calumnia

381

lune inde eadcm mulier respondit. Post-

modum

\ero responsiones ejus, tam ad dictos articuquam ad alia interrogatoria ex oficio nostro sibi

los,

facta

ipsos articulos concernentia

et assertiones per

eamdem mulierem dictas in processu extrahi, et sub

quodam compendio redigi fecimus, in formam quae
sequitur

Qudamfmina

Quas siquidem responsiones

bus et magistris , tam

canonico et

dicit et affirmt , etc.

in

et assertiones doctori-

quam

sacra pagina,

civili licentiatis,

Rothomagi

in

et alibi

jure

exsis-

tentibus in multitudine copiosa, ac almae Universitati

studii Parisiensis

caritative,

ut super

his

transmisiraus et

fidei

monuimns

suas

redderent,

communicavimus ; eorunuiue

rationibus habitis, caritative

mulierem,

deliberationes

favorem orthodoxie

in

delilie-

saepedictam

per diversos doctores ac probos viros

et

frquenter et vicibus repetilis admoneri fecimus, ut

ab

illis

errorihus recederet, in quibus, juxta delibera-

tiones Universitalis preedictse et aliorum sapientium,

incidisse

comperiebatur. Quod

quum obstina to animo

quoquomodo se submittere judicio

Summi Pontificis, sacrosancti Concilii

recusaret, nolens

Domini

nostri

generalis, seu determinationi sa ne ta?

sed solius Dei judicio, a

quo cuncta

fecisse inaniter se jactando dicebat;

cluso in ipsa causa,

ma tris

tandem

die

Ecclesie,

habuisse

et

renuntiato et con-

xxim. mensis maii

praesentis, per nos, judices prdiclos, eisdem partibus

ad audiendum

nostram sententiam diffinitivam

ferri

assignata; ipsaque muliere

catione per

admonita,

unum
el

rursum

famosuin

animo

illius

in

solemni prdi-

theologiae

mulieris

in

professorem

obduratione

PROCS

382
pristina

tionibus

ipsam

moni-

spretis salutaribus exhortationibus et

persvrante

jugiter

sententiam

contra

velut obstinatam, in haeresi damnabiliter ac

perniciose perseverantem

in

su

malitiae

condemna-

tionem proferre incepimus, prout jus et justitia suadepriusquam dicta sententia lata est
bant. Verum
,

converti cpit dicta mulier; et ad cor rediens, nostr

sanctaematriEcciesi et nostrae judicaturae sesubmisit,

erroresque suos

cum eorum

detestatione revocavit et

abjuravit, schedulam revocationis et abjurationis pro-

manu

pria

sequitur

subscribens

cujus tnor verbis gallicis

Toute personne qui a err

et

mesprins en lafoy

chres tienne , etc.

((

Nos quoque,

judicespraefati

cationem et abjurationera

post hujusmodi revo-

sicut praemittitur, factas,

ipsam mulierem ad misericordiam Ecclesiae recipien-

dam

fore

duximus

et

sententiam mitiorem, prout

dictae mulieris tune apparens peenitentia et correctio

exposcebant,

in dicta

forma sequentibus

causa protulimus

modo

et

In nomine Domini amen. Lniversos Ecclesi

pastores, etc.
<(

His rbus

sic peractis,

nos, seepedicti judices, spe-

rantes saepedictam mulierem in via veritatiset salutis,

quam

ingressa videbatur, assidue permanere;

ipsam

pro agenda salutari peenitentia carceribus duximus

mancipari. In quibus,

dum pauco

tempore

perstitisset,

habitumque suo sexui congruentem de facto, abjecta

veste virili, ex nostra ordinatione sumpsisset, rursns
et

quasi

reveiatione

confestim,

celebri

intelleximus ipsam

clamore

ac

mulierem

veridica

recepto

DE RHABILITATION.

Uerum

Jiabitu,

virili

383

priora scelera et pristinos

in

errores incidisse, ac esse relapsam.

Quam obeausam,

ut ejus statum et dispositionem ad

plnum cognosce-

remus, locum

rem

in

sui carceris

adivimus, ipsamque mulie-

prdicto habitu virili repertam, interrogandam

duximus

causam resumptionis

interrogavimus

et

praedicti habitus virilis, ac ipsius in pristinos errores

relapsus.

Cu jus

habita depositione, se videlicet ultro ac

proprio motu, et voluntate

nemine eam ad hoc

cogente, resumpsisse hujusmodi hahilum
ne non
ex suis revelationibus habuisse, per eonseusum praemissis abjuration! et revocation ob eam dalum pro
salvatione vitae suae corporalis, se grandem in Deuni
,

commisisse et perptrasse proditionem

nec in eisdem

metu aut terrore

quidquam peregisse; imo in dictis,

abjura tione et revocatione, nisi solo

incendii, se alias
factis et

per eam assertis in suo processu, velle perseve-

rare;etaDeoacSanctiscuncta habuisse
contenta
((

per

et

eam

Ejusque cteris

in ipso processu

confessa ta;
attentis responsionibus, et asser-

tionibus antedietis; habilo super his consilio et malin;;

complurium doclorum et
comperimus eamdem mulicrem

deliberatione

virorum

erroribus per

eam

antea

sicut

dictum

pri toi

um

a praemissi

est,

revocatis

et abjuratis, cterisque gravibus delictis, et crimi-

nibus perperam pluries et scandalose commissis et

perptrt
sed in eis

is,

nullatenus \ere ac mentaliter recessis

cum

admirabili duritia cordis perse^ei

ac relapsam fuisse.
w

non

Hinc

est

(juod,

obstante nostra

instante
priori

dicto

promoiorc

sententia

ut,

saepedictam

PROCS

384

mulierem

relapsam

prmittitur,

ut

ticam declarare vellemus

nos

judices praedicti

merito attendendis

attentis circa haec

bus diem mereurii, penultiraam

haere-

et

dictis parti-

mensis maii

dicti

assignavimus, et mulierem ipsam ad audiendum jus,

et

nostram sententiam eadem die ferendam,

citari

fecimus.

Qua quidem

die, et ipsis partibus in loco in

quo

videlicet
pro tribunali sedebamus comparentibus
nomine promolorio praedicto, et
dicto promotore
,

ipsa

Johanna, pro

se;

fundatoque

sic judicio

verbo

Dei primitus per solemnem sacra? theologia? profes-

sorem proposito

maxima

ad instructionem populi ibidem in

copia exsistentis, et

eorum

conscientias ser-

vandas quinetiam ad ternamsalutem ipsius Johanna?

,

procurandam, et eamdem ad veram contritionem et

pnitentiam inducendam; suis erroribus, in quoslapsa
diu lamentabiliter permanserat etadhuc, inspecta sua?
confessionis veritate,

permanebat ac relapsa erat,

periculis quibus se exposuerat

et

luculenter declaratis

nos, episcopus et vicarius praedicti; habito. respectu

ad prmissa
suis

per qua? constat prfatam mulierem

erroribus obstinataque temeritate

criminibus

nunquam

latione,

et nefandis

veraciter recessisse

diabolicam obstinationis su malitiam

tritionis,

quinimo

in fallaci

con-

pnitentiae ac emendationiscaliginosa simu-

cum

sancti divini

bilis suae majestatis

nominis perjurio ac

inef'a-

blasphemia, multipliciter dampna-

biliorem ostendisse; atque per haec, ut obstinatam,

incorrigibilem et hreticam, ac in haeresim relapsam,
orani gratia et commutalioue, per nos in priori sententia misericorditer oblatis, penilus indignant;

DE RHABILITATION.

385

Aitenlisque omnibus et singulis in hac materia

considerandis : deraultorum peritorummatura deliberatione et consilio, ad senlentiam nostram diffinitivam

decrevimus procedendum,
scriptis

et processimus,

modum

protulimus in hune

In nomine Domini amen. Quotiens

eamque

in

hevresis

etc.

quorum omnium et singulorum fidem et testi

monium prmissorum prsentes litteras in liane
publicam formam per notarios nostros subscriplos
redigi fecimus, sigillisque nos tris, una cum signis et
(f

In

subscriptionibus notariorum praedietorum nostrorum

subscriptorum, jussimus appensione muni ri.

Datum et actum Rothomagi,

dictis diebus, videlicet

xxmi. mensis maii, in cimiterio

Audoeni Rothomagensis, ubi prima

jovis

fuit;

et

abbatiae Sancti

sententia

lata

mercurii, penultima dicti mensis maii, in

Veleri Foro Rothomagensi

Salvatoris, ubi

anno Domini mccccxwi

prope Ecclesiam Sancti

nostra sententia diflinitiva

lata fuit
,

indictione IX,

sanctissimi in Christo patris et

domini nostri

Eugenii, divina providentia papaequarti, anno

Prcesentibus ad

hc

Dicta die jovis

rvrend issimo

pontificalus

domini
I.

in

Christo ptre,

domino Henrico, permissione divina tituli sancti Eusebii sacrosanctte Romanae Ecclesie presbylero, Cardinali Angliae vulgariter

Cliristo

nuncupato, reverendisque

pa tribus, dominis Ludovico, Morinensi

hanne, Noviomensi

etGuilIelmo Norvicensi
,

pis; /Egidio Sanctae Trinitalis

in

Jo-

episco-

Fiscampnensis, Nicolao

de Gemeticis, Guillelmo de Cormeliis

non venerabilibus , circumspectis ac

scientificis viiis,

dominis
III.

et magistris,

abbatibus

nec

Petio, priorede Longavilla-G

25

f-

,,
,,

PROCS

3SG
farcli

Johanne de Castellione, Guillelmo Boucherii

Johanne Fabri , Petro Mauricii doctoribus; Guillelmo

[laiton, JNieoao Coppequesne , Thoma de Courcellis,
baccalariis in sacra pagina; Radulpho Rousselli, in
,

utroquej Johanne Garin, in canonico jure doctoribus;

Nicolao de Venderes> Dionysio Gastinel, in ulroque,

Johanne Pinchon

Andra

Roberto Barberii,

Margurie

jure licentiatis

in

canonico,

Johanne Ad-Ensm,

et

in civili

((Et dicta diemercurii, jamdictisreverendis in Chris-

Ludovico Morinensi,

to patribus,dominis et magistris,

Johanne Noviomensi, episcopis; Petro priore de Lonp-avilla,

Johanne de Castellione, Guillelmo Boucherii

Johanne Fabri

Thoma

Petro Mauricii, Guillelmo Haiton,

de Courcellis, Radulpho Rousselli

Andra Marguerie

Garin ,
Johanne Ad-Ensem

et

Johanne

Nicolao de Venderes

Dionysio Gastinel; una

pluribus aliis in diversis scieniis doctoribus,

tris, licentiatis et baccalariis in

cum

magis-

multitudine copiosa

dictisdiebus et locis eongregatis, testions ad prmissa

vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Guillelmus Manchon , presbyterFtolhomap-ensis dicesis, etc., prdictarum sententiarum prou

lationi et pronuntiationi

bus et singulis,

dum

cterisque prmissis omni-

sicut prmittitur, per ipsos

dominos Judices et coram

et firent, una.
tis,

prsens

cum

fui,

eis

dicerentur, agerentur

notariis infrascriptis et suprascrip-

eaque

sic

fieri

vidi et audivi. Ideo

praesentibuslitteris, sivepraesenti publico instrumento

manu fideliter scripto, signum meum solitum,

una cum signis et subscriptionibus dictorum notariorum subscriptorum ac sicillorum praedictorum do-

alina

DE RHABILITATION.

minorum Judicum appensione,

387

apposai,

testimonium prmissorum, requisitus

Ego vero Guillelmus

Colles ,

laume, presbyter Rothomagensis

Ego

alias

Bois-GuilSic

tlioecesis, etc.

G. Colles.

signaturrif
a

et rogatus. Sic

Manchon.

signaturrif G.

(idem et

in

vero, Nicolaus Taquel, presbyter

gensis dicesis, etc. Sic

signatum

Sequitur consequenter depositio nobilis

viri

Rothoma-

N. Tquel(1).

domini Johannis d'Aulan,

militis,

auctoritate nostra ad noslrain informationem et veritatis inquisitionem examinali; per nos

archiepiscopum Henicnsem

Domini mcccclvi

quam

inter acta

recopia die xv. mensis junii

hujusmodi causa;

anno

inseri voluinius et ordina-

vimus.

Die ixjun. Continuatio

ad crastinam, per DD. subdelegatos

diei

Die xjun. Declaralio contumaciae

in citatos

non comparentes

faela;.

reservata DD.

judicibus processus deductione ulleriori.- Tnor citationis data; per DD. sub-

delegatos

(2).

Opinio reverendi

in

Christo patrie, domini Elis, episcopi Petragoricensis

Opinio et consilium

Thom,

Opinio reverendi

Christo patrie

mannensis

(1

in

(2)

domini Martini Berruier, episcopi Ceno-

(4).

Cette pice se termine au bas du folio

feuillet se trouve la dposition

vante

(3).

Lexoviensis episcopi.

00, recto

sur le verso du

de Jean d'Aulon dont nous rapportons

Cette pice est interrompue au bas du folio 103, verso. Sur

commence une

mme

la

rubrique.

la

page sui-

copie plus moderne des derniers actes du procs de

condamnation.
(3) Fol.
(4)

205, recto.

C'est au milieu

critures

de ce mmoire,

folio

2i0, verso, que finissent

du manuscrit de d'Urf.

\\\

1)1

PROCES DE REHABILITATION,

les

anciennes

OPINIONS
ET

MMOIRES EXTRAJUDICIAIRES
PUBLIS DU VIVANT

DE JEANNE D'ARC.

RESUME
DES CONCLUSIONS DONNEES PAU LES DOCTEURS

RUNIS A POITIERS.
MARS-AVRIL 1429.

C'est l'oppinipn des docteurs

Le

que

roy a

le

Unis autres

amans paix

dejetter la Pucelle

donner secours

ment. Mais en

suivant
c'est

(jurant de

de

vie

la

lui tantost

Sainete Escripture

ses
,

meurs

et

la

requrir

doit esprovier

humaine, en en-

signe,

Le

et

le

et les

2)

Acliaaz

meurs

li>l

comme con<
H Buchon

la correction

qu'il

volenle

la

demandas! signe,

Gdon

venue deladitte Pucelle,

deux meurs (2) dessusdittes

Noua doutons de ce mot qu'on pourrait

Sir

demanda

qui

etc.

copiste a visiblement hsit dessus.

participe

la

semblabiement

plusieurs autres

roy, depuis

euvres

et

et

promesse de victoire, en luy disant: Pctc

faisoit
;

signe (rancune euvre ou sperance

divine, par quov en puisse juger (pie elle est venue de

quant Dieu luy

commi

ex Dca sunl

si

lgre-

et

de sou entencion

Probatc spiritus

de Dieu. Aussy commanda Dieu

signum a Domino

et

ne

ces promesses soyent seules (1)

assavoir par prudence

Poul l'Apostre

par dvole oroison

dbonder

doit point

ne aussy ne doit croire en

par deux manires:

sa

con*

qui se dit estre envoye de par Dieu pour luy

euvres humaines

saint

el

povre peuple envers Dieu

et justice, ne

non obstant que

'

le fait

roy, attendue [la] ncessit de luy et de son royaulme,

iidr les continues prires de son

dist

demand touchant

Pucelle envoye de par Dieu.

la

observes

lire senties

Le sens

el

tenues

assavoir proba-

c'est

dans

manuscrit

le

de

exigerait au lieu

entant.
,

dans

le

manires.

texte

qu'il a

donn de

cette

pii

robslilo

OPINIONS ET MMOIRES, ETC.

392

humaine

cion par prudence

de Dieu. Quant
fait

la

par oroison

et

premire

en demandant signe

humaine

qui est par prudence

esprouver laditte Pucelle de sa vie, de sa naissance

meurs

de son entencion

clers,

il

ses

garder avec luy, hien par l'es-

et l'a fait

pace de six sepmaines, [pour]

de

toutes

gens d'glise, gens de dvocion

gens
,

la

desmontrer, soyent

gens d'armes, femmes,

veufves et autres. Et pupliquement et secrettement elle a convers

avec toutes gens

mais en

elle

on ne trouve point de mal

bien, humilit, virginit, dvocion

sa naissance et de

comme

sa yie

honnestet

fors

simplesse

que

et

de

plusieurs choses merveilleuses sont dittes

vrayes.

Quant

la seconde manire de probacion

signe, auquel elle

monstrera

le

roy luy demanda

respont que devant la ville d'Orlans elle

non par ne en autre

et

lieu

le

car ainsi luy est ordonn

de par Dieu.

Le roy, attendu
que luy

la

probacion

est possible, et

faicte

de ladicte Pucelle, en tant

nul mal ne treuve en elle, et considre sa

responce, qui est de dmonstrer signe divin devant Orlans; veue

sa

constance

et

sa

persvrance en son propos

cours

ne

d'armes

Dieu. Car

la

mais
la

dist

Apostres.

et ses

requestes

conduire honnestement

la doit faire

en sperant en

doubter ou delaissier sans apparance de mal

rpugner au Saint Esperit

comme

pour y monstrer le signe de divin sedoit point empescher d'aler Orlans avec ses gens

instantes d'aler Orlans

et se

seroit

rendre indigne de l'aide de Dieu

Gamaliel en ung conseil

des Juifs au regart des

TRAITE DE JACQUES GELU,

ARCHEVQUE d'eMBRUN.
mai 1429.

regem Caroluni VU.

Epistola prliniinaria ad

Christianissimo principi

Francorum

domino Karolo septimo

rgi serenissimo, ac dalpliino Viennensi

inclitissimo, magnalia et misericordias

Domini jugiter

in considerationera agere.

Quia circa nuperrirae,

rem

ac glorios

domus

in celsitudinis

vestr favo-

Franciae laudem et perpetuam

famam, peracta ministerioPuell adolescentulae, cujus

miranda omnium aures pulsare non cessant, doctos
viros varia sentire intellexi; quibusdam asserentibus
peculiarem Altissimi, ad conservationem dominiorum
propriorum

nem

in

persona et progenie vestris, provisio-

exsistere in

vum

fliciter

duraturam

aliis

opi-

nantibus Puellam praefataro, nequissimi hostis fallacia

delusam

ipsius et satellitum

confusionem

et

vituperium

suorum metlio operari

justitiae,

in

virtutum praecla-

rissimae,

quam

quod

agro dominico, prout quisque valet, serere

illius

habet

in

se colre

frumentum,
,

aller

adstruunt: idcircoconsiderans

pretiosum aliquid,

quanquam non muitum

et alius quae

praestantia, lenetur,

nec aliorum opes alterius paupertate frcdari; quatenus

materia prdicta elucescat, ipsamjuxta
crediti traclatulo praesenti

rum

datore Deo, comprehendam.

vestrae destinare proposui

dum

polito,

in

quo

ta-

annuente scientia-

lent]

modulum

Quem

pro speculo terso

majestati
et

admo-

fragililatem imbecillitatemque

OPINIONS ET MMOIRES

394

human

potentiee

quanquam

principum, populo

et terrenee, ac

gravi praesidentium

excellentiam

etiam

omnipotentiae Dei benedicti gratias uberes multiplices-

que vobis impensas, absque taraen obligationis

domino

solvere valetis facultate

ipsi

benefcentiam speculari

meditari

gnoscere,

quam vis

nul la

largitori

Deo,

videre

alicujus

quam

vinculo, seclmera liberalitate sua, insuper,

insufficienter, valeatis.

reco-

ac

Sed nunc

in

aenigmate et per hoc in amorem, timorem, laudem et

gloriam beneiactoris Dei, parentis liberi, tota mente,

anima

tota virtute et

tota assurgatis,

tandemque de

virtute in virtutem proficiscentes, ipsi facie ad faciem

gratias peragatis in patria, visione beatifica dotatus.

Quod, ut

ex intimis pium, misericordem et

fit,

nium bonorum largitorem Deum

om-

suppliciter exoro.

Vester, olim Turonensis nunc Ebredunensis metropolis

(1)

Jacobus

On possde

minister indignus (1).

assez de dtails sur la vie de ce prlat

grce au soin qu'il a eu

d'en noter les principales circonstances sur un livre de canons qui

Ivoy, dans le duch de

Luxembourg

il fit

lui

appartint.

ses tudes Paris et Orlans,

professa le droit, puis, par la protection du duc d'Orlans, devint successivement

matre des requtes de ce prince, conseiller au parlement de Paris, et prsi-

dent la cour delphinale.

phin Louis qui

le fit

A la

mort de son matre,

l'anne suivante au concile de Constance,

au

nom de

de

la

fut

il

l'assemble, signifier Pierre de

France.

il

se voua entirement au Dau-

gnral des finances et archevque de Tours

son retour

il

fut l'un

Lune

la soustraction

il

pontificaux

taient dans la capitale

monde

et d'o l'vque

de

lui

il

il

les

faillit

prir

commissaires

de Paris eut toutes

les

les tirer, tant l'archevque que le cardinal. Depuis 1418,

Jacques Gelu s'employa diverses ambassades pour

celui qui

d'obdience

prta Martin V, lui valut d'tre

du cardinal de Saint-Marc, mission o

cause du massacre des Armagnacs qui eut lieu pendant que

peines du

Envoy

des lecteurs dlgus pour la nomination

d'un pape. L'appui qu'&n cette occasion

attach la lgation

414).

(1

chef d'ambassade pour aller,

devait sa haute fortune.

avoir des secours. Vers 1427

il

11

alla

le

Dauphin Charles,

frre

de

en Castille et Naples pour tcher

quitta le sige archipiscopal de Tours pour

,,

EXTRAJUDICI AIRES
Incipit Iraclatus

395

de Puella.

Doctorum lidelium scriptis facto singulari Puella,'

adserenissimumregem Francorumdominum Karolum
septimum venientis, primaria apprehensione concepto,
non abs remirari coepimus dubise ici evenlum, et ejus-

dem causam

finalem eficientcm et materialem inqui-

rere, de voluntateque, pietate, misericordia etjustitia

Unde

Dei perscrutari.

confirraationem et

nem,

plura in sacre

fidei

catholica

;cstimalionis aliquorum confusio-

curam universi attribueiitium , cedentia,

nulli

reperimus; quos saepenumero dtestt sumus, ac

i

damnamus per prsentem

limus et

Dei gloriam

refel-

tractatulum

approbationem, catholicorum

fidei

in

lti-

tiam ingentem,praecelsa3 domus Franciae excellenliam,

domini rgis

praedicti

larum

Christian issimorum

ejus

laudem regni

et fidelium inco-

perpetuam famani

editum per me, Jacobum, olim Turonensem archiepis-

copum, nunc sanctae metropolis Ebredunensis ecclesiae

antistitem indignum; anno domini millesimo quadringentesimo vicesimo nono; praesidente Romance ecclesiae domino papa Martino quinlo, et romano imperio
domino Sigismundo, fliciter. In quo quidem tractatu
nihil

temere asserere volumus

judicia sequi,

sed melius scientium

annuente salvatore nostro domino Jesu

Christo, cui soli debetur lionor etgloria.

celui
crit

d'Embrun,

et

mourut en 1432. Outre le prsent

contre Benoit XII)

du temps du concile,

et

trait,

on

de

vques d'Embrun. (Voyei Martehe, Thaauru anecdotorwm ,t. III,

Gullid christ.,

1.

111, col.

1090; Monstrelet,

I, c.

loi

on

li\r<

une chronii[ue des nrchccol.

196, Pareillement
'

prins les cardinaiu

laut corrigei

,'

/'
i

et

de Saint

11
'I

'

OPINIONS ET MMOIRES

39

Nulla gens usquam est adeo aut fuit extra le^es

moresque projecta quae non aliquos deos crediderit.
De Deo enim omnibus insita est opinio hinc omnis
mortalium cura, quam multiplicium studiorum labor
,

exercet, etsi diverso calle procdt, ad

unum tamen

Quo magis

nititur beatitudinis fnem pervenire.

est

admiranda quorumdam pravitas qui, etsi humanae speciei exsistant anima rationali informati
quia membra
,

magni corporis sumus omnes naturaque nos cognatos

ediderit, quum ex iisdem in eadera gigneret de Deo
tamen maie et impie suspicantur; fato aut casui, non
:

omnipotentiae creatoris attribuentes quae providentia

divina contingant; falso existimantesnonmajoremDeo
esse

curam de hominibusquam de

singularum individuis: quo

vilissimis

specierum

fit

utvolitis suis indiferen-

ter libre se uti posse credant,

tandemque peccatorum
omnium virtutum pr-

suorum mole

pressi, justitiam,

clarissimam ; crudelitatibus etiam immersi, quee ad omnia valet pietatem; et in

proximorum injurias acti, quae

propria est creatoris, in Deo misericordiam, abnegent,

nec peccare se existiment

si

quam

avidissime suis

fruantur voluptatibus,quae non sunt hominis praestantia

dignae. Sed et miserrimi sunt qui eo perveneruntut

talia

supervacua

summala

sibi faciant necessaria

est infelicitas

tune enim con-

ubi turpia non solum dlectant,

sed et placent, desinitque remedio esse locusquando,

Ex libidine orta, sine terimmensum exit cupiditas, quae natu-

quae vitia sunt, mores fiunt.

mino sunt;
ralem

et in

modum transilit. Quare qui se praedictis immer-

gunt, eisdemcarere non possunt quasi in consueludinem

adductis; et quia peccatum

mox suo pondre

ad aliud

trahit et vitia nos in desperationem perducunt, in ne-

EXTRAJUDICIAIRES.

397

fanda incidunt, ut, nec infcrnum

quo malefactorum
tamen descriptus est
perptua nocte oppressa regio in qua nulla est redemptio)paradisum etiamubi, qu nec oculus vidit,
suorum pnas

luant, ponant (qui

nec auris audivit,

et nisi

cor hominis non ascendit, prse-

parat Deus diligenlibusse, abnegantes

humanam

etiam

de potentia materi eductam

bruti et ad corruptionem individui

animam

scilicet

ut

corrumpi impie

quum tamen speciei human a brutali per

hoc secernatur divinitas, tandem dicat insipiens in
corde suo Non est Deus. Qui lalia agunt, digni
existiment;

sunt morte; et

nedum

qui agunt

sed et qui agentibus

consentiunt.

hominem occupare possunt

Assertiones praedictae
fliciter vitiis

enutritum

nos trahat et sua potestate

animo bene
ad

mo-

damnatis versautem

et

ribus; sed virtus quae beatos nos

alliciat

efficit,
,

quum

sua vi

non contingit,

nisi

instituto et assidua exercitatione in bonis

summum

perducto.

Non

dat natura \irtutem; ars

enim bonumfieri, et animus malis artibus imbutus

haud facile libidinibus caruit. Hinc quae salutaria sunt,
agitari saepe et versari debent, ut nec tantum nota si ni

est

sed parata.

Dogmata supra

posita,

falsa, sed scire fide oculata et

pellitur intellectus,

cinus consideretur

si

nedum

opinari esse

commirandum faDominus nobis

ralione intellectiva

singulare illud et

quod nunc ostendit

per Puellam, in adjutorium domini rgis divinitus pro

recuperationedominiorum suorum transmissam quod

;

perstringere cessit animo

ne posterae circa prdicta

hsitent tates.

Ut autem
rei omnibus

nihil antiquitatis

clareat,

ignorelur et exordium

negotium texendum censuimus ut

398

OPINIONS ET MMOIRES

bouse mmorise regem Johannem pro

Quatuor enim

filios

habuit

stipite eligamus.

Karoum quintum, dalphi-

num primum Viennensem; Ludovicum, ducem Andegavise, regem Sicili; Johannem, ducem Biturise, et
Philippum, ducem Burgundise, qui habuit Johannem,
etiam ducem Burgundise (de quo infra dicetur) patrem
Burgundise moderni. Karolus quintus habuit

ducis

Karolum sextum, mansuetum

prsepeditum

propter

nus aptus erat;

et

quam

et

pium, sed infirmitate

ad regni gu!)ernacula mi-

Ludovicum, ducem Aurelianensem,

elevali sensus virum. Karolus sextus genuit

Karolum

dalphinum, in setate tenera mortuum, cui successit

Ludovicus dux Aquilanise, dalphinus perspicacis ingenii

circa adolescentiam defunctus.

Huic Johannes

cornes Pontivi, dictus de Hannonia, qui filiam comitis

Hannonise habuit uxorem, successor

dico tempore

mo-

exstitit; sed

Postremo dominus rex

vixit dalphinus.

modernus Karolus septimus ad dalphinatum, postea

ad

regnum

venit.

Yerum pro

dicendorum, sciendum

declaratione

quod viventibus Ludovico Aurelianensi

et

Burgundise ducibus, magnse inter eosdem

Philippo
occasione

regiminis regni, insurrexerunt dissentiones, quse per

Johannem prsedictum,

ptre suo defuncto, continuatse

exstitenmt, adeoque ut ipse clam

Aurelianensem

interfici fecit.

ducem Ludovicum

Quapropter

infinita

mala

evenerunt, quia domini clomus Francise prsecelsse se

diviserunt,

aliis

partem Aurelianensem foventibus,

et

quibusdam partem Burgundise. Populus etiam divisus

exstitit.

Hinc strages cruentse

medioquarum
hommes viles et

et seditiones ortse sunt,

multi notabiles Parisius et alibi, per

abjecti status

partem Burgundise

le-

EXTRAJUDICIARES.

399

n entes, morti addicti sunt. Anglici vcro divisionem

regni considrantes, Jpsum invaserunt et lapsu lemporis pluies pa trias, civitales et castra sua
tria,

domino

dientium

vi cl

indus-

et juvaraine partis Burgundi ac non obe-

partim

subjectorum, obtinuerunt
bellisque campcslribus partem Aurelianensem quam
rgi

dominusrexfoverat utsuam, plurimum attnua verunt.

Damna mulla domino rgi parsBurgundiae procuravit,
quia

Angliae se confderavit ; cujus juvamine

rgi

nglici Franciam, Briam,

Normanniam

et

Campaniam, Picardiam,
usque Ligerim regnum obtinuerunt,

Karolum sextum reginamque ejus uxorem cepeeorum potestalem adductis, fecerunl.

pereos dominum regem contra jus et fas omne exhaeredari ac regem Angliae hredem institui poslqne
ac

runt; quibus in

magnam

cum

regni partem Anglici

Burgundiae

sibi

adjutorio partis

appropriaverunt ac aliquos partem

r-

gis tenentes, principes, nobiles et alios , sic territave-

runt quod multum

aliqui

principum

fecerunt;

alii

exstitit debiiitata pars regia.

partis

regia?

domanium

ipso extorquebant;

aiii

quibusdam

homagium

Nam

Anglicis

rgis exquisitis coloribus

ab

facultatibus et iinanciis ipsum

populo, qua tenus regem

exosum haberet, per totum regnum scminautibus, in
tantumque lue pestes invaluerunl quod, vix reperiebatur qui domino rgi obediret. Item nobiles et princi-

spoliabant

pum

aliqui a spe

linquentes

invalescebat

ad

falsa in

cecideranl.

propria

quod

se

ri

dominum regem

reducebant,

cuilibct licitum erat de

appropriare quae occupare poterat.

re-

rumorqur
icgno

sibi

Unde depaupci *a-

batur rex patientissimus, adeoquod Ai\ tenuem nedum

pro

domo

sua, sed

pro persona

victum habebat,

et

OPINIONS ET MEMOIRES

400

regina

resque

per auxilium

sic

ducta est quod nulla erat apparentia

humanum dominum regem

sua dominia

recuperare posse, crescente continue inimicorum et

non obedientiumpotestate,acremissionejuvaminis
illorum qui partem suam foverant. Non fnancias repe-

sibi

rire

de suo poterat rex,

et a sibi subdilis

donata sine

raensura dissipabantur. Absque apparatu regio relin-

unde sibi succurrere posset , non

habebat. Omnia tamen patienter sustinebat, auxilio

quebatur rex

ad

et

humano

destitutus

sed

spem firmam

Deum

mosynis

et avaritia

suorum depauperatus ;

Deo eum

reposuisse audivimus ac

in

singulariter recurrisse

orationibus et elee-

venditione jocalium etiam aliquorum quae

Quorum,

habebat.

ut creditur, mediis, placatus mise-

ricorsDeus

et (actus

tavit super

eum

tionis

restaurationis; inclinando

et

et

ardore

regnum

caritatis, intrinsecus cogi-

cogitationes pacis, repara-

per

pietatem

majestatem suam, ut misericordiamet justitiam eisdem

fa c re t.

Placuit itaque Altissimo in cujus femore scriptum

est

Rex regum

et

Dominus dominantium,

rgi suc-

currere per adolescentulam puellam, depost frtantes

nutritam

et

stola magistral i, non convernon instructione doclorum, inforvirilem gestautem; se a Deo missam

ereptam ; non

satione prudentium,

matam;

habit um

asserentem, qualinus princeps esset exercitus regii ad

domandum rebelles et expellendum ipsius inimicos a

regno, ac eum in dominiis suis restituendum.Qu res,
etsi in se considerata mirabilis exsistat, quum nec mulieri,

praesertim puellae etjuveni, propter sexus fragi-

litatem et verecundiam congruat ut

sit

dux

exercitus

seu armis se immisceat, ac virosbellicosos viribus cor-

HYIKUUDICIAIRES.

401

poralibus potentes, cxercilatos, qui omni[bus] lerrori

erant, vincat

attamen

in

Dei potcnliam relata nuliam

admirationem inducere debeut, quia

in paucisveluti

victoriam etiam sexus muliebris interventa

in multis,

aequaliterpraestarepotest,ut inDebborafactum exstitit

Non

est qui ejus resistere possit voluntati (juuinomiii a

in sua ditione sint posila.

Ter hoc docemur luunani-

Domino faciente, quia omnis potesdomino Deo est. Humana enim praesumptio dam-

tus niliil posse, nisi

tas a

natur adversusjustitiam Dei se extollere; confunduntur

superborum etsupercilia grandia

cerviees

dentium; infima Deus

etsi in

spcula

rent propter

eierjit

confi-

in se

ut fortia confandat.

Sed

rem prsentera feramus, multa se offequ merito suspicari et credere posse-

mus clementiam divinam ad

praedicta sic peragenda

inclinalam.

Primo occurrit domini rgis justitia. Ipse enim

nunc unicus, bonae memorias Karoii sexti,
constante matrimonio genitus, naturalis et legitimus,

fuit filius,

qui

niliil

tamen
ipsumde facto exhredarunt,

ingratitudinisadversus parentes egit;

decepti, induct ac territi

et

inimicum ejuscapitalem, regem Angliae, haeredem instituendo contra jus naturale, divinum et humaniim.

Secundo prdecessorum suorum se oicrunt mrita

gloriosa.Nam post fidei catholicae susceptionem, nullo

unquam
catur

errore in fide notati sunt, ut de Francia di-

monstro caruit.
Ecclesiam auxerunt et

quod

fidem et

sola

Deum

honoraverunt,

in rvrent ia

semper

habuerunt.
Tertio, oraliones

personnrum devotarum

oppressorum, insuper altra ex parte

lorum

et

III.

inhumanitas eorum.

Nam

et ejulattis

infidelitas

subdi-

per eos captis fide(i

OPINIONS ET MMOIRES

402

pro

libus regiis,

fenum interdum

cibis et alimentis

porrigebant ut brutis; alimenta eisdem contra jus naturae

omnimode denegantes

nem

absque status

indiffrais,

eorum

et, post

eorum

interfectio-

omnes
aut sexus delectu nam pr-

sepulturam. Secundo

saevitia in
;

iatoset viros ecclesiasticos, nobiles, consiliarios et virp-ines

senes

cum

junioribus et mulieres praegnantes

occiderunt.

Quarto, inimicorum injustitia titulum validum nul-

lum habentium,

[qui], quasi fidem

non

professi fuerint

qu alienum non tantum usurpare, sed

rem proximi concupiscere prohibet, sibi regni diadema
et sceptrum non veriti sunt velle appropriare; quum
tamen omne quod ex fide non est, sit peccatum.
catholicam,

Quinto

insatiabilis crudelitas gentis illius quae in

actibus suis nullam admittit pietatem.

neci tradere

non sunt

Quos enim

bellis

similibus

subdiderunt

nequaquam

indulgentes, sed contra jus naturae eosdem

veriti

necantes. Per ipsos tota christianitas turbata exstitit;

qui n

imo orbis universus; inimici etiam

nimium

crucis Christi

gloriati sunt, talia exitia inter christianos

quum

au-

nostrum propior quam

per taies divisiones destructio. Sed nunquam rem eo
duci vidimus, quanquam propter mala gentis nostra?
multura turbatam, quin in pietale, misericordia

dientes,

nulla possitesse

Domini speraremus; domino rgi asserentes

et persuadeutes quod magis erat possibile in homine
vivente animam rationalem non esse, quam in Deo

et justitia

pietalem, misericordiam et justitiam deiicere; peccatis

autem

rgis nostri et populi seu

tera praedictam contingere

omnium

simul, pes-

non ad excidium domus

regi, sed ad correctionem nostram. Restabat autem

EXTRAJUDICIAIRES.

quod

a peccatis correct i,

ad

403

Dominum

confugeremus,

quia agens agit in patiente pnedisposito. Ilinc do-

mino

rgi

persuadebamus ad

confugere et se

illi

tola

ac in eo firmiler sperare

divins bonitatem

pietatis

mentis devotione commiltere,

;

res

enim desperatas

suae vii -

magnitudine consummare potest.

Sed rem nostram paulisper ex causa laxemus.

tntis

Assertum
ter dicere

est nobis viros

multum

litteratos constan-

Puellam praedictam, non

Deo missam
non in

sed magis arte diabolica deceptam et illusam,

facit, sed daemonum ministerio perargumentum captant quia uno inipetu aut

Dei polcstate quae

agere. In

momento, ut sic loquamur, Dcus peragit, quuni tempore aliquo non indigeat ad consummationem sive pcrfectionem operum suorum. Ipse dixit et facta sunt;
mandavit et creala sunt. Ista autem Puella jam diu
incepit;

Item
nasset,

nondum

si

complevit; ergo, etc.

divina essent praedicta, Deus angelum desti-

non juvenculam simplicem cnm ovibus nulri-

tam, omni illusioni subjectam

propter sexus naturam et

et defacili

vitae in otio

deccptibilem

peract solitu-

dinem. Talibus enimdaemon cautus plerumque iliudit.

Hoc maxime in his, quibus degimus, regionibus, in dies
cxperimur. Ejus enim mullae

et varias

dendi et Jiomines decipiendi, qtiibus

casum, invidet

Ex

et inimicatur.

Ergo,

s:mt

ai

l<

illu-

nature, pust

:>ui

etc.

lliemate praedicto aliquas elicere quaestiunculas

satis utile

judicamus, quo materia praesens elucescat;

quia veritas agi lata magis splendescit in lucem.

ergo primo

Quro

utram divinam majestatem deceat de

unius horainis actibus aut regni singularilcr se intromittere.

OPINIONS ET MMOIRES

404

Secundo, utrum Deus sua magis per angelos quani

per homines habeat expedire.
Tertio, utrum deceat divinamsapientiam, quae viris

competunt, sexui muliebri coramittere.

Quarto, si et per qu valemus cognoscere opra

Deo an

esse a

Quinto

si

arte diabolica facta.

ordinatione, voluntate aut dispositione

divina aliqua sint facienda

mana

sint

utrum

sine prudentia

hu-

peragenda.

Excerpta e discussione quae circa unamquamque qustiuncularuni

praedictarum affirmative habetur.

E qustione

tertia.

Dicimus quod Deus potuit ordinare quod Puella armatis viris prseesset et etiam eos regeret, et quod fortissimoset exercitatissimos debellaret et vinceret, ac in

habitu

virili talia

peragendo incederet. Nec

autfallitur sapientia divina.

Optima enim ratione omnia

preedicta ultra voluntatem Dei, quee est

quee

sufficit

in hocfallit

summa

ratio et

pro omni causa sive ratione, sunt^acta,

bene consideretur casus qui

se offert. Inimici

si

domini

rgis (qui sunt christiani et per consquent obligantur

secundum rgulas

praecepta et mandata Dei in Deca-

logo contentas, vivere), confidentes in virtute sua et potentia,

regem

haereditate paterna sine causa justa spo-

volebant contra praecepta legis, sive contempto

mandato divino, ac si Deus nihil in hac re ordinasset,
in contemptum Dei et injuriam plurimam proximi.
Quum tamen domino Deo soli servire et eidem obedire
debuissent, et proximos suos sicut se ipsos diligere
regnum occupare et sibi appropriare conabantur, in

liare

EXTRAJUDICIAIRES.

legem Dci

et naturae

405

committentes, ad convinccnclum

tantam superbiam et inobedientiam

dum quod Deus

est

ad

obtinere remediura

quem
et

ad ostcnden-

et

confugere possunt lssi et

quod, sine

ejus beneplacito,

praesumptio humana nihil attentare dbet.

Contemnendo talem superbiam se sic elevantera,

numquid Deus juste potuit mulierem nedum saga,

cem, parvulam Puellam simplicem,

indoctam, inexercitatam

status inferioris,

in habitu virili destinare

ut.

tantam superbiam omnino confutaret; generi humano

per hoc doctrinam dans quod in Deo est pielas qua

movetur ad succurrendum
cordia qua subvenit
erat humanitus pro

lsesis, in

Deo

est miseri-

afflictis (et sicairlictis,

eorum

quod non

restaurationesive in statum

pristinum repositione, apparentia; sed omnes sensus

humani

et

prudentia deficiebant

enim convenit

f.unc

misericordiam divinam se de rbus humanis interpcnere, quia desperata, su virlutis magnitudiue, con-

summare

et

({uod in

Deo

est

complere potest); ad docendum etiam

est justitia,

tribuat et conservet, etc., etc.

Quod autem

juste in habitu

agendo incedat, per

Decenlius enim
tur, propter
(juia

quod unicuique quod suum

modum

est ut ista in

conversationem

qui similem

similem sentiat

cum

aliis

virili

sequelae

habitu

cum

prdicta per-

hoc actushabct.

virili

viris,

committan-

quam

alias;

gerit vilam, necesse est ut

in legibus disciplinam.

Unde ergo

di-

non appareret in casu nostro aliqua

ratio sic faciendi, prterquam sola voluntas Dei (qu
sumceret proratione, quumnon debeamus vellecognocimus (juod,

etsi

scere ratiouem factorum per sapientiam diviiiam quae

est iflfinita et cujus

non sumus capaces]

attamen,

etsi

OPINIONS ET MMOIRES

406

Deus

esset princeps etiam mortalis, tt et tanta

concurrunt, ut dictum

teria nostra

lege

communi (qu

quod

est

est

inms-

supra, quod a

actus viriles debent viris

committi) recedere posset, et hune actum virilemnedura mulieri,sed Puell indoctae, commiltere; ne un-

quam

humana quantacumque contra

potesas

tem divinara audeat

mnjesta-

sive praesumat seelevare, sed actus

suos subjiciat divin potenti, et scit humanitus

esse polestatem

cessum

validam

Si dicatur
pocritae,
er

<<

quantum

nisi

fuerit positive, aut saltem

non

Domino con-

permissum.

qustione quarta.

Aliqui fingunt se essebonos, sicut

quum lamen

hy-

mali suit; quare decipi pos-

sumus de talium operationibus judicanles subspecie

agni gerunt lupum: benedictusDominus horum ju;

dicium nobis docuit dicens

Caeterum

k scetis eos.

iEquiparantur

est;

morbo

ficta

vincatur a natura

A fructibus eorum

ficta,

cogno-

diu latere non possunt.

gravi et incluso, qui aut

satis cito,

aut ipsam vincat necesse

nam extrme laedentia non diu stare possunt. Quum

taies morbi veniunt, cum impetu

autem ad sanitatem

exeunt ac violenter erumpunt,

et,

quales erant inclusi,

patenter manifestant. Sic in hypocrisi accidit.

Ad casum nostrum
ejus o pri bus
gililas

quod

applicando, de Puella nostra et

Deo

sinl,

quantum humana

fra-

noscere sinit, possumus affirmative respoudere,

quia videlicet a
ehristiana

Deo

Deum

sint. Ipsa

colit,

enim

sicut

ipsum adort,

bona

et fidelis

sollicite sacra-

menta ecclesiastica veneraturet frquentt conftendo

spe et corpus Domini dvote recipiendo. Honesta est
iu verbis, honesta in conversatione,

muliiloquium in

EXTRAJUDICIAIRES

non

<]uo

407

deest pcceatum, evitans; sobria in victu; in

cteris etiam

gestibus

suis

intlccorum, nihil

niliil

turpe, nihil quod non deceat verecundiam puellarem,

Nec unius diei smiL

ostentans, velutnobis relatum est.

prdicta, ne

quibus

satis

dicendum

fie ta

putentur, sed plurium mciisium;

apparaisse potuisset,

Et quanquam

esset.

quid

si

eirca

in

de ea

sinistri

arma versetur. nec

unquam persuasit, sed omnium

miseretur ad regem dominum smmi confugientium,
aut inimicorum recedere volcutium. Non sitit luimacrudelilalem tanien

num

sanguinem; sed

pria recessum

offert iniinieis pacilieum ad pro-

regno

in quite et

pace dimisso

et re-

domura suam regressum per obedientiam

bonam, recepta a rege veniae indulgentia. A crum est
tamen quod ea ad qua? missa est, nititur complcre,
bellibus ad

videlicet subjugare liosles et rebelles jugo colla sub-

mittere,

quum,

gaverint.

Hc enimest

tion

requisiti

quoddebitum faciant, denecommunis, omni ra-

via juris

consona.

De conversatione
sata est, quia actus

supra

satis

in

habilu

ad

deductum

quem

exstitit.

virili,

est missa

viris liabeat oportet, quia

cilia

versari, circa quee missa esl

ai

mata

ac decenter, nihil propter hoc

nem Puellam

agens,

eorum
,

si

est circa dilli-

intendere.

Nec mi-

vivit houeste, pudice

in m-

relatum

est.

irgi-

Quod

bene ponderata.

quxsiitinc qainta, uLi eoncludilur.

Sed veniendoad rationera 1m malem

batur

excu-

hoeexigit, ut

quod non deceat

ut nobis

etiam piecredimus, re tota

satis

Conversationem etiam

cum

nus tamen inter armalos

supra

queesiti, quaere

volunlate divina aut ordinatione, aliqua

si ni

OPINIONS ET MMOIRES

408

facienda sive peragenda. Dicimus

quod, ex quo beneplacitum

cum

Deo

fuit

correctione

alicui

creatune

committere dispositionemaut regimen alicujus negotii

cum magna devotione susciest et amplectenda et cum gratiarum actione se-

sive facti

pienda

voluntas ejus

quenda quantum
,

fieri

potest

quatenusDeo qui magis

sua bonitate, pietate, misericordia et justitia prdicta

facere voluit,
tatur.

quam

debito aut alias, nullomodo resis-

Unde consequenter consuleremus quod voluntati

commissarii vel nuntii divini nullomodo resisteretur,

sed eidem totaliter obediretur, potissime in his quae

commissionis vel

essentialia suas

Verum

est

tamen quod, antequam

initio negotii recipiatur veluti a

primo

sui facti

est spiritus

tio negotii fuit

et

talis

creatura ab

missa, probandus

an a Deo vel parle adversa

missus, veluti fecit Josue.

magno pondre

Deo

contingunt.

Non enim

advisamento

adhibenda

in talibus fides

sed ex

sit

im-

leviter et sine

ab ini-

quo re examinata et
,

quantum lmmana fragilitas noscere sinit, susceptum est negotium tanquam a Deo ordinatum et cornmissum alicui tune dicendum esse judicaremus ut
scita

superius est scriplum. Persuadetur sic; melior est obedientia

quam

Unde quia Saul non obedivit

Samuelem prophetam sibi dict,
regnum, quamvis tamen non crederet maie
victima.

voluntati diviiice per

perdidit

agere.Reservaverat ipseetpopulus pinguiora armento-

Agag
Sauli
commiserat
interitiouem
quorum
rgis Amalech,
Deus. Unde de prdictis per Samuelem certificatus,
reservationem supradiclorum fecit quamvis non in-

rum

ut ea Dom.ino adolerent et misertus fuerat

tamen regno privalus fuit proprio, quia voci

Domini et voluntati ejus non obedivit. Sic dbet rex
colorate,-

EXTRAJUD1CIA1RES.
timere ne,

si

omittat facere

qu

4o!>

Puella consulit, cre-

dens bene agere, aut sperans in priulenlia humana,

Domino

relinqueretur nec optatum haberet obtinere,

sed intenlionc sua irustraretur.

Secundo

sic;

si

dubitetur de aliquo concernente fac-

tum commissum Puell, quam angelum Domini

cituum

demptionem

su

plebis

et

magis sapienti divin quam

quia ipsius, videlicet

comparatio,
Attingit

exer-

credimus, raissum ad faciendum re-

esse pie

restaurationem regni

human statuendum

human, ad divinam

quum finiti ad infinitum non

sit

est,

nulla est

proportio.

enim divina sapientia a fine usque ad finem

omnia suaviter. Quare credendnm

fortiter et disponit

quod

lie

misit, ea

quam

qui commisit, inspirabit creaturae suae

qu

prudentia

humana exquiiere

alii

posset.

sunt passiones hominum. Alicjui

Tertio, divers

metu person,

alii

metu

status,

volentes ad altiora provehi

alii

metu bonorum,

diversis conside-

alii

rationibus, prout cuique phantasma est,

vero diverti. Divina autem vol un las

falli

quam

sunt agenda, melius et expedientius

possunt

et sapientia,

nec

polest nec fallere, nec decipi nec decipere, quia

semper est bonum lacre et benefacere.

Quare consuleremus quod in talibus, primo et principaliter exquireretur votum Puell, et quam vis ess<
dubium nobis, vel non magnam apparentiam quoad

ejus

nos habens, cpiod tamen,si

fixe aliquid diceret, illud

dominus rex sequeretr, tanquam

Deo, propter

ni;i-

nutenentiam negotii sibi commissi, inspiratum servarctur.

Quo autem

ad prparationem negotiorum, ut

de machinis, de ponlibus, de
ciendis;

de

victualibus

scalis

pro numi

-l

sirailibus

1:1-

nmilitonum

OPINIONS ET MMOIRES, ETC.

410
et

de similibus; de

modo

financias habendi et talibut>

extrinseeus, sinequibus tamenresduraresinemiracuo

non posset satis diceremus per prudentiam humanam

providendum, per rationes in principio quaestionis
:

adductas. Sed ubi per divinam sapientiara aliquid est

magis quam

alias

faciendum, succumbere dbet

humiliare se prudentia
tare,

humana

et nihil

et

dbet atten-

proponere aut sequi quod divinam majestatem

Et in hoc consilium Puellce primum et preecipuum dicimus esse debere, et ab ea ante omnes assistentes, quaerendiim, investigandum et petendum. Qui
dat formant, dat consequentia ad eam, et qui coramiltit uuum, commitlit etomnia sinequibus.... Qiiare
sperare n Domino debemus, qui causant rgis suam
fecit, quod talia inspirabit per quae res finem suum
debitum et effectuai sortietur; quia Dominus opus
iraperfectionis non novit.
Insuper rgi considrerons quod ont ni die certum
aliquid Deo bene placitum et ejus voluntati gratunt
faceret quodque super hoc cum Puella conferret, et,
post ejus advisamentum, in esse deduceret quam humiliter et dvote; ne Dominus manum retrahendi
causant habeat, sed graliam suam continuet. Proprie
enim ejus proprium est misereri semper et parcere,
oiFendat.

nisi

nos indignos grati sue

et'ecei

imus. iEternee igitur

majestati cervices et colla submiltat ac popliles curvet

fyrnla

mortalis rgis humilitas, promptitudinem vo-

luutatis divinis dispositionibus

debitum

fece

it

ac eurn, per

obsecundando. Per hoc

quem

reges rgnant,

ritorie placavcrit; cui sit ltonor et gloria

terna scu'a.

Amen, amen.
KXPUCIT.

in

me-

sempi-

PROPOSITIONS
DE

MAITRE HENRI DE GORCUH

'

POUR ET CONTRE LA PUCELLF.

1429.

juin

Ad gloriam benedict

scm-

Trinitatis gloriosceque

perVirginis Dei matris ac lotius curiae clestis

milii

Isral. (Amos, vu, 15.) Populus

regni Francise

quem

cupari;

notnm

me Pomhv.is quura sequerer gregem et dixit

Jade et prophetiza ail populum meum

Tulit

non incongrue
Dei

fide

semper

est

dam juvencula,

et

potest spiritualiter uinreligionis

cullu christianae

Ad

floruisse.

populus

Isral

liujus reris liliiim quae-

pastoris cujusdam

quae et ipsa

lilia,

gregem ovium secuta fertur, accessit, asserens se missam a Deo, qua tenus per ipsa m dictum regnum ad
(1)

Trithmc (De

que

les

ecclesiastis ,

scriptoribits

particule, Heinricus Gorrikeim

Si?), l'appelle, sans

peu loigne de

altration

la

Allemands donnent au nom hollandais Gorkum. On

sait

nue ce

professeur et vice-chancelier de l'Universit de Cologne, et

qu'il

en 14C0. C'est Cologne que se

ne

[>nssa sa vie, <) S'>n<- ou'il

bous l'empire du parti bourguignon

{Histoire de

mois

la

brilLi
les

Jeanne d'Arc

:,

nature de son talent

par

la

ainsi

186

vivait

fut

s<.n

langage

Ses ouvrages ont nombreux. Fabi

et

par

icius, <]ni

sa subtilit

ne pai

propositions sur la PuceRe, cite de lui vingt traits dont les suivants

eelebration'e ; 4*

Contra Hussitat

et

859)

et

non dan

est

de Goldnst.

dictorumS.h<

ionet

metaphytic de

du'inones.

dans l'dition de Du Pin

cella

pa

le
:

il

dans

mundi

De modo conjurandi

(2) Celte invocation

col.

-."

Bohemos ;

G Positiones in Aristotelem de clo et

ente et essentia

encore

pas du tout

Profond thologien, Bolennel philosophe,

clusiones in quatuor libro tententiarum ;

lettr fut

que l'aavanc Lenglel du Fresnoj

Son biographe rsume en ce peu de

tournure toute scholastique de

discussions.

la

forme Gorinchem

opra Gersotw

t.

IV

OPINIONS ET MMOIRES

412

Ne autem

ejus obedientiam reducatur.

reputetur temeraria,
utitur

etiam

signis

cordium

sicuti revelare occulta

ipsius assertio

supernaturalibus
et futura

tingenta praevidere. Refertur insuper quod

pite

admodum viri

dere

vestibus

equum

quae

dum

et volens

ad actus bellicos proce-

armis virilibus

et

in

equo

con-

raso ca-

sit

induta

ascendit

est, ferens vexillum, sta-

tim mirabili viget industria, quasi peritus dux exerad artificiosam exercitus

citus

quoque

sui efficiuntur

sarii timidi,

animosi

institutionem.

quasi viribus destituti.

Ubi autem de equo

descendit, solitum habitum reassumens,

sima

Tune

e contra vero adver-

fit

siinplicis-

negotiorum saecularium quasi innocens agnus

quod vixit in castitate, sobrieDeo devota, prohibens fieri occicaeterasque violentias omnibus his qui

imperita. Fertur etiam

tate et continentia,

siones, rapinas,

ad dictam obedientiam se volunt exhibere.

ergo et similia,

haec

submittunt regio

Quo
tiones

mas

civitates

similem
ea

an per
Si

sibi

promittentes.

ut praefertur, se habenle, nonnullae quass-

ita,

emergunt

et

ad

declarationem doctas ani-

sui
:

credi debeat vera natur

An

oppida et castra se

fdelitatem

alliciunt; \erbi gratia

An
in

filio,

Propter

efitigiem fantasticam

humanae Puella
fieri

ab ipsa,

aliqua superiori causa?

per superiorem causam, an per bonam,

spiritum

an

transformala?

quae facit, possint humanitus

eam ab

bonum; an malam,

ut puta

scilicet

per spiritum

malum?

An

ejus verbis fiducia sit exhibenda, et ejus opra

tanquam

divinitus facta sint, approbanda. an pytho-

nica et illusoria?

EXTRAJUDICIAIRES.
Quia vero circa

413

aut similes qustiuncnlas

lias

et alii aliter et aliter sentiunt,

nlii

quatenus utrique pro

sua tefensione valeant ex sacris litteris testimonia proferre, preesens

hoc opusculum non asserendo, sed

collative diclando, offert quasdam proposiliones pro

ana parte, rursus quasdam pro alia modo problematico; provoeans subtiliora ingnia ad inlelligen,

Hoc tamen memoriler commen-

tiam profu ndiorem.

dando quod

ad sententiandum aliquid secure

hac

in

materia, necesse est hujus Puellae mores, verba, opra

caeterosque gestus,

quos habet cura

ta

aliis

quos habet

in

quam

solitaria,

publico, et cteras su

eos

vitae

circumstantias ad liquidum pneagnoscere; et an ca

quae rvlt et prnunliat, semper vera invenianlur.

erum in sequentibus ponenda accipi debent juxta

communis fame relationem a pluribus fide dignis ad

lias

partes translatant.

PROPOSITIONES PRO PUELLA.

liane esse

personam

veram Puellam

veram nalura? humaine

asserenduni.

est simpliciter

Haec proposilio patet

et

nedum philosophorum

quia

rgula canit quod operatio arguit

et Salvator nosler
esse accipiendam.

Quia

cognitionem

igitur hase juvencula

nitur continue conformis

humanis

formam; quin imo

testatur ex operibus

aliis

hominibns

in

loquendo, esuriendo, comedendo, bibendo,

vigilando, dormiendo, et caeteris hujusmodi

cere

inve-

actibus

audeat

eam

non

fore

quis

<li-

veram uatura? Immana:

OPINIONS ET MMOIRES

414

personam,
similibus

quam

de

communicantibus secum

aliis

humanae natur

in

signis? Igitur, etc.

II.

Ordinatum prophetice tempus

fuit

ante Christi ad-

ventum, durahs in exordio nascentis Ecclesiae cum

operatione miraculorum.
Haec propositio a sacris doctoribus declaratur ex
eo quod totum veteris Testamenti tempus

fuit fgurale

ad praenuntiandum. Christi adventum et corporis

Ec-

mystici statum futurum. Similiter in primitiva

c!esia

sui

pluies leguntur fuisse prophetae. Et quia ea

tune praedicabantur, quae

omnem

humanae

cognilionem transceiidunt, necessarium

signa per opra miraculosa

confirmarentur.

provisum

saluti

gorius quod,
frequenti

fuit

facultatis

adhibere

quibus hujusmodi dicta

Alioquin minus sulftcienter

humani generis, juxta quod

fuisset

ait

Gre-

planta recenter lerrae infixa indiget

irrigatione, ut bene radicala convalescat.

Igitur, etc.
III.

Currentibus jam diebus non indigne censetur

iu-

ierdum

quasdam personas suscitari ad propheliae

spiritum et moveri ad operationem miraculorum.
Hase propositio est Augustini

De

cwitate Dei, et

eliam extrahi potest ex doctrina Gregorii. Cujus declaratio etiam ex eo patet, quia Salvatoris ore nobis

promissum quod ipse nobiscum est usque ad

consummationem sasculi, dirigens genus humanum

est

manu

suae provident i,

prout opportunitas nostrae

EXTRAJUOICIAIRES.
sautis expelit.

Sic

gavitsacramentis,

tionibus

mdia

te

semper

et aux! lia

abbreviata est

mre.

torum

enim potcstatcm suam non

ita net,- aligavit

Jocis aut personis;

quin imo

manus Domini,
Qiuim

et operatione

pie

eam alicui

tempori,

multis jus

misera-

humano generi congrua re Non enim ail Isaias,

assistit

Igitur, elc.

in

alli-

providendo.

ut

non posset

redi-

igitur revelatione occul-

miraculorum genus huinanum

nuncin uno populo, mine

talia nobis non denegari.

indiget excitari et revocari,

in alio

4l5

censendum

est

Igitur, etc.

IV.
Sacris consonat litteris per fragilem

nocentem tatem, exhibilam

Deo

sexum

cl in-

fuisse populis et

regnis ltam salulem.

lia c proposilio patet quia, leste Aposlolo, eligit

Deus infirma mundi, ut fortia quaeque confundat.

procedendo, legitui de Debbora,
listher et Judith, impetratam fore populo Dei salu-

Ilinc exemplariter

t<m,

et

Daniclem

in

pueritia suscilatum ad libra-

tionem Susann. Sic David

in jirventute

divinae pi etatis affluent ia

Goliam pro-

modo fit
ne homo suis a

stravit; nec immerito, quia hoc

evidentior
i

1>i

ad-

scribat, sed Deo poli us gratiarum actiones rfrt.

Sic enim per humilem virginem tolius generis lin
mani redemptio orta est. Igitur, etc.

V.

Non

lestatur sacra scriptura missos a

vit homines sub

dicta Puella

tali

communis

forma aut n
clbrt recita

\o.

Deo p

OPINIONS ET MMOIRES

416

Patet haec propositio,

non

quia sicut dicit Apostolus

conventio Christi

est

et Belial,

inire societatem aut contrahere

nec dignatur

cum

familiaritatem

eorum ministris et membris, quamvis

legatur quosdam malos interdura aliquid transeuntes
prophetasse
sicut Balaam prophetabat quod Stella

daemoniis, at

oriretur ex Jacob; etSaul et Caiphas prophetaverunt.

Sed longe

aliter est

de hac Puella, quae ad

usum donorum supernaturalium

culta et
vientia,

praenuntiando

nutum habet

in manifestando oc-

futura suo ministerio deser-

prohibendo insuper (ut praemissum

occisiones et caetera vitia

est), fieri

exhortando ad virtutes

caetera probitatis opra, in qui bus

Deus

et

glorificatur.

Sicut ergo in spiritu Dei praemissus est Joseph ante

patrem

iEgyptum, et Moises ad popui

et Gedeon, et supradictae fpari modo hanc juvenculam non est incon-

et fia trs in

Isral liberationem

minae

gruum connumerari bonis

quum

praesertim

specialiter a

Deo

nec mimera quaerat, et ad

pacis tota devotioue laboret.

Hoc enim non

missis

bonum
est

mali spiritus, qui potius est aucior dissentionis

opus

quam

pacis.

VI.

Quasi corollarie sequens ex antea prmissis propositionibus

est

hc

filia

Deo specialiter

vera persona in
raissa

ad ea

quae

humana natura
non huraanitus

sed divinitus fiunt opra; cui fides est exhibeuda.

Patet haec propositio respondens quaestionibus praelibatis.

Quod enim

tione prima.

sit

vere homo, patet ex proposi-

Et quia non

desinit etiara his diebus nobis

specialiter providere per supernaturalia signa, non

est

EXTRAJUDICIAIRES.

4l>

incongruum Deo assumere Pueliam innocentem, praecipue juxta quartam propositionem. Kt quia donum
istiul perseveranter apud cam residet ad tinem deificum, et per mdia virtutis et honestatis, sieut asserit

propositio quinta, videtur consequcnter hase propositio sexla

fore concedenda.

equestri

alterius luminis

liebri

sit

quia etiam David

Ne mirum

quam

in

si

in solito slalu

mu-

yoIensDomiuum consulcre

induebat epliod et sumpsit psallerium; et

Moises,

dum

virgam gestabat, mirabilia

dicit

Gregorius

rius

conformt exterioribus coneurrentibus.

faciebat, quia, sieut

Spiritus sauctus frquenter se

statu

itite-

ex prlibalis potest quis hujus vi amicus sumere occasionem defendendi sua partem, alterius
Ita

etiam procedendo ad ampliorem dilatationem. Quia

vero inveniuntur alii in oppositam partem magis inclnati, superest a f Ferre

ex sacra Scriptura quaedam

testimonia ex quibus valeant su positionis sumere

fulcimenta

inspiciendo subscriptas propositiones.

PROPOSITIONES CONTRA PUELLAM

I.

Multi pseudoprophetae sunt venturi, asserentes

divin i tus a

Deo

Haec propositio est Salvatoris dicentis quod

novissimis diebus

scilicet

dicent se venire

in

decipientur.

m.

s<

mitti.

nde

logis evangelicas

nomme meo
el

Apostolus

et
ait

multi

quod,

in

multi

per

anglus

OPINIONS ET MMOIRES

418

angelum lucis. Necmirum

rex super omnes filios superbiae

Satane transfigurt se in

quia malignus

il

le

incessanter nititur usurpare divinitatis excellentiam

et

ideo procurt falsos

prophetas sub nomine Dei

missos ad decipiendum. Igitur, etc.

II.

Pseudoprophetae frquenter praenuntiant

cordium

et effectus

Haec propositio concedi solet

ratio est quia,

quanto virtus

pliora se extendit.

daemonum multo

doctoribus. Cujus

est altior, tanto

humano,

am-

eorum

et ita

quae nobis sunt

ignota, a malo spiritu sunt cognita. Et

ex

ad

Constat autem quod intellectus

est altior intellectu

quae nobis sunt occulta et futura,

dmoimm,

occulta

futurorum contingentium.

ita

prophetae

instructione, possunt talia rve-

lare. Igitur, etc.

III.

Non

facile discernilur

verus a falso propheta per

exteriores appareutias et signa.

Haec propositio patet quia non oportet prophetam

fore vitae virtuosse aut habere

daemonum

ticare; et sic d pluribus aiiis

cura veris prophetis.

fasa,

gratiam; et possunt

prophetae occulta nobis et futura proguos-

sciunt palliare

Quod

si

cum

quibus conveniunt

interdum praenuntient

dando alium intellectum, aut

allegare veros prophetas interdum propheta nies

oua quae non evenerunt. Sic de

phetis Fegitur.

Isaia et

all-

Jona pro-

Propter quod etiam postolus

dicit

EXTRAJl DICIA1BES

419

quod non omni spiritui oredendum est, sd probandi suut si ex Deo sint insinua ns difficilem discre,

cretionem inlerbonoset raalos propbetas.

Ijjilm -, etc.

IV.

Nunc
sionem

tempore

gratiae, spiritalcm fieri a

temporaljs

atl

flicitt

multam habet apparenti

Hc
li

ter

nam bona

qu Augustinus

praesentis vit

conceduntur bonis etmalis, justis

sertim hoc tempore gratiae, ne boni

ilorent; ut etiam attendant

quando

quapr-

et injustis,

amorem suum
mali plurimum

afigant bonis transi toriis in quibus

in futura vita,

eficaciam.

propositio potest surai ex his

spius commmort:

Deo misnon

prosperilatem

is

qu bona

rservt amicis

inimicis suis afluenler confert

hujus vitae transi toria bona. Fieri igilur missionem

praesentis felicitatis

procurativam

(quae parvipendenda scribitur)

Tamen

bereapparentiam.
populus

ille

serviebat

et

prognosticativam

modicam

videtur ha-

in Veteri Testamento,

Deo pro

liis

dum

temporalibus bonis,

le^itur ad talem interdum factam esse

mentionem M).

Igitur, etc.

V.

Duo committit hc Puella

quae leguntur prohibita

in sacra Scriptura.

Haec propositio patet quia Deuteron.

prohibet ne

millier induat vestes viri; et

radat caput

prohibet ne mulier
utriusque

(l)

autem oppositum de

Leon de Goldast

cl

'!<

Da

Pin. <>u

ad
hac

\\ll.

lex

Apostolus

modum
Paella

viri

narra

comprendrait mieux mittimem

OPINIONS ET MMOIRES

4-20

Et videtur prima

tur.

quamdam

ad

facie

indecen-

tiam vergere juvencularum, Puellam insidere equo

habita

virili

indulam; et, quuni Deus

diligat

modes-

tiam, videtur derogare erogat divinae missioni, se

effrainare in virilem formam.

cordari

cum

familiari missione talis

familiarismissio

animam, juxta

fit

constituit.

modus, quia tam

perSpiritumsanctificantem interius
Sapienti VII

illud

transfert in animas sanctas

sanctitatis et divini

m Sapientia

amicos Dei

Propter quod,

prophetica, oportet

sit

Neque videtur con-

si

eam

et

Dei se

prophetas

hujus juvencu missio

esse

cujusdam excellentis

animi intrinsecus,

et

talem per-

sonam indecens videtur transformare se in virum saecularem armorum. Non enim sic legitur de Esther
et Judith, licet

ornarent

se cultu solemniori,

tamen, ul gratius placrent

couceperunt. Igitur,

cum

his,

muliebri

quibus agere

etc.

VI.

Dictam Puellam a Deo specialiter missam, et Deum

operari per eam, aut sibi fiduciam fore adhibendum,

non potest ostendi per

Hc
quia
si

si

ad

lit

propositio patet quasi corollarie ex preemissis,

multi venturi sint

felicilatis

cialis

suiTicientem apparentiam.

falsi

lemporalis prosperitatem non

missio sub tempore gratiae

contra divina mandata

teneri

hujusmodi

ad ea [ex]sequenda

Ex

prophetae similes veris;

sit

spe-

si

processus ejus

quomodo

possit assertive

filiam singulariter a

Deo eleclam

qu famantur?

quibus patet qualiler hnjus vi fautores suam

EXTRAJUDICIAIRES.

4-21

partem possint colorare, oppositam viam impugnando,

insuper ad profundiora

invenienda

prmissis accipiendo. Itaque

occasionein ex

hc hinc inde

collective posila, oieruntur visuris

copulata,

causam pr.esentis

casus vel futuri consimilis, ut et ipsi aliquid respon-

dere valeant consimiles qurestiones moventibus, sem-

per ad gloriam Dei, qui rgnt in saecula benedictus.

Amen.

OPINIONS ET MMOIRES

422

SIBYLLA FRANCICA.
DISSERTATIONS D'UN CLERC ALLEMAND DU DIOCSE DE SPIRE,

JUILLET

SEPTEMBRE

R.OTULUS

Sacerdotes

429.

I.

honore Deorum

Angelorum con-

et

templatione recommendantur (ut in can. B. Gregorir

quoniam quidem
divina sapientia prditi, crebrisque Angelorum visionibus confortantur. Unde norunt mysteria mirabiliumDei inlerpretari dispositionem quoque humanarum rerum ex alta virtule revelare quibus status
caus. xi,

q.

Sacerdotibus"),

1,

labentis hujus sculi vehitur et gubernatur. Profecto

liquet, quae

Deusoperatur mirifice

manifesta voluit esse suis electis

in terris

quos

haec ipsa

sortem su

in

hreditatis posuit, quibusque thesauros sapienti et

scientiae caeteris dispensanda

commendavit.

Exorto nuper rumore, aures audientium qui titillt,

de quadam sibylla in regno Franci, quae exorsa est
prophetari, fama rutilante fulgida bon odore opinionis omnium respersa, vita, moribus et conversa,

tione spectabilis

quam vulgus

sanctitate dicit fulgere,

doctam quoque ad bella et preeliorum eventuum

preesciam unde s tu pore admirans de insolito, a clero
,

requirit fidem

eodem
diebus

sit

quocumque sub colore

quidve de

sentiendum; veluti mihi accidit quatuor

nondum

elapsis, exercitu

quodam Domini N.

EXTRAJI DICIAIRES.
de obsidione
quaestionem

N.

civitatis

modi

(1)

423

reverlenle et venienlo,

autem patulo solulionem dedi, qua suspensos quaerentium detalis

impulsafoat. Occulte

animos. Attamen rotunda ora clausi (]ii erentium, objecta materiarnm tandem sub silentio
reliqui

transeuntes,

nusquam

ita

quod qurendi strepitum peramplius

suscitarunt.

Revolvi denique in animo materiam sluporum hu-

juscemodi

rei

rar

quantum

et insolil;

ambiguum amputare

ex ingenii mei

unde
quidem clerus solvere possit vulgo quaerenti dubium;
sentiat et vulgus, quod sapientia et divinorum seientia
clero sunt ab alto commissa; et qu Deus circa ista
inferiora lieri excogitavit, per clerum revelari et inlerpretari voluit, qui novit sensum Domiui ipso rvlante, et consiliarius ejus fuit praedestinatus ante mundi
constitutionem per Christum Jesum, qui est sacerdos
internum; in quo participants natur divinitatis, et
parvitate potui,

curavi

sumus hredes regni ccelorumj qui omnia quae

facti

audivit e ptre, nota fecit; qui bus ad sacrificandum

seipsum hostiam

salutis in

et constituit ollrri

odorem

in altaris

suavilatis prcepil

sacramento, mysterium

pacis et unitatis nostra? in raensa propositions conse-

crando, ut
sus.

De consecratione

Ast quia rudis sum

meam ad

dist. u,

et

indoctus, arundinem

simplifia deilexi, qualenus et

cognovit litteraturam

can. Quia pas-

itliota,

introire valeat potentias

mini, et ejus miritica magnalia interpretari;

(1)

n'ont
la

Ces noms, probablement

pu

mme

qui

laisss

en blanc dans

lre supples depuis. 1-e manuscrit

lacune que l'imprim de Goldast.

clu

le

manuscrit

Valu. m prsente

et

le

non
Do-

pro-

l'auteur,

< cet endroit

424

OPIJSlOiNS

ET MMOIRES

phetas in Isral esse, et germen eorurn non deficere,

donec qui sedet

valeat

et

in

throno nova fecerit orania, scire

non ignoret.

Sibyllam esse in regno Franciae non dubito. iNam

apudGraecos omnis fmhia quae divinam mentem interpretatur hominibus, sibylla vocatur, quod nomen
ex

ofticio, et

prophela

in

non ex proprietate vocabuli

est; sicut

raarium sexu. Hieronymus, eximius doc-

torum, qui Graecam, Hebraicam, Chaldaicam, iEgyptiam et Latinam linguas novit, ut refert de ipso
Augustinus, ac si in ers foret natus et nutritus, meminit se legisse decem sibyllas
1 Persicam de Persis natam, quae et tempore Cyri
rgis Persarum primi, qui triginta annis regnavit, gubernacula autem regni suscepit anno a creatione mundi
:

ter raillesimo quadringentesimo septuagesimo tertio,

de quo

Regnorum multa

traclat Historia, et filio ejus

Cambyse, Daiio, Xerxe ejusdem

filio,

qui laxavitcap-

tivitatem Judreorum juxta Hieremiae vaticinium,

quo

Deorum

haec Sibylla

cum

propitiationem protestaba-

gentem Judaeorum. De quibus IV. Regm, in

et Neemia revolvatis historias, quas brevitatis
isto duntaxat considerato , quod
causa dimittam

tur in

Esdra

regnum Judorum

haec Sibylla vaticinio

demonstra-

bat recuperandum", veluti Sibylla uostra de

domo

Franciae idem fertur prophetari.

11

Libycam

a Libya dictam,

prope Cretam etSici-

liara,quae suntseptentrionaliaAfric; cujuspraesagium

de mira Verbi incarnati nativitate

homines
cari.

illis

exstitit,

depromens

temporibus naturae Deorum communi-

Ut quia Apostoli

et lu, qui in primitiva Ecclesia

EXTRAJUDICIAIRKS.

425

fervebant caritate nimia, semper gladium cxspeclanles,

mortuos suscitabant

et

triumpluim bellorum praevi-

debant, ut in Legenda de SS. Simone et Juda Apostolis; sic et nostra sibylla

prlia

in nobili

salutem Francigenarum

in

regno Franciae,
dicitur

dirigere

contra ipsius regni occupalores et invasores.

III

tam,

Delphicam

qu

in

templo Delphici Apollinis geni-

ante Trojana bella vaticina ta

est,

cujus plu-

rimos versus operi suo Ilomerus Grcorum potissimus

inseruit Pola (ut in Inst.

4), sicut

De

jure naturaU gentium

apud Latinos Virgilius

Ad nostrum
plantari Roma uti

dicitur.

propositum. Destrucla Troja coepit

dicunt Orosius et Gilbertus (1) in suis chronicis. Pari

modo , expulsis Anglicis, recuperabitur Parisius, et

Francorum

stabilietur

manu

regnuin in

Delphini

principis illustrissimi de dorno Franciae primogeniti.

IV Herophilam in Babylone natam cujus carmin a

sunt inventa in Erythra insula; qu celebrior et
nobilior cteris proclamalur, eo quod manifestissime
,

de Christo

scripsit, et regni

qu etiam fertur
Regum Juda, anno

fuisse

Judorum

destructione;

tempore Achaz

mundi exordio

ter

et

millesimo du-

centesimo quinquagesimo tertio (de quibus IY

capp. 17 et

Francorum
in

8).

Conois nostra

sibylla

Ezechi

Regum

de Delphino

rege, mulla re gesta partim, partim aliqua

futurum exspectanda

rerum eventibus

tanquam

vates iidelissima in

signilicavit.

V Samiam ab insula dictam, de (jua dicit Beda lib.

De tempo rib us , cap. 33, (]uoil lougissimus ibidem

(n

C'est--dire Sigibertus,

Si"ebcrt de Gembloux.

altration frquente au

moyen

g'

du

OPINIONS ET MMOIRES

426

dies habet quinoctiales horas

quatuordecim

et tertias

pedum

duas unius hor; et gnomi viginti unius

res-

pondent umbrae quindecim pedum. Prognosticavit

uniim regem universae terre; nostra vero sibylla,

imum regem

regno Franciee

in

Anglorum

sine

schismate.

VI Amaltham

novem

quse

quinio Prisco, in quibus erant

Cumaea

conscripta. Ipsa eliam

gilius

libros obtulit

Romanorum

est dicta.,

Tar-

dcrta

de qua Vir-

Uhima jam

et rursus

venit

Cumi

Lucanus,

de Punico bello
Talis in

carminis celas

V,

lib.

fol.

post principium

Euboico vates Cumana recessu,

Indignata suum multis servir e furor em

Genlibus

ex tanta fatorum strage superba

ubi lustrantur civilia et punica bella sacratissimi

quem Mars progenitor Romuli

peii,

Pom-

dicavit urbi (1),

qui et rgna subjugavit. Ejus tamen sepulchrum adhuc

cernitur in Sicilia, quae

tia et ie

Romanae

Clem.

fore subjecta, ut in

Ecclesiae dignoscitur

Pastoralis

judicata; et etiam

lib.

VI. cap.

De sentenAd Apos-

tolicae, etc. Sic necesse est ut nostra sibylla

in

Regem Francorum

sana consilia, per quse ipsum

gubernabitur
ticinii exibit

(1)

et prosperabit.

regnum,

et

Deo

regnum conservabitur,
Expleto tempore

dition

quem mars proyenitet Romuli

quem Mars progenie

et

Romuli

sui

va-

serviet in humiliato spi-

Nous corrigeons ce membre de phrase d'aprs

qui porte

Delphino

coronato, dabit informationes et

le

manuscrit du Vatican

dicacit verbi. Goldast a mis dans son

ditavii urbe.

EXTRAJUDICIAIHKS
ri tu.

Celebrior

namque

erit

quam in vita.
VIT Hellespontiacam
scribitur

in

tempore Solonis

edidit civile; et viginti

mmoria

ejus

morte

in

agro Trojano nalam, quae

fuisse, qui

dicit institutio Justiniana,

487

primum

quatuor

cum Dracone,

ut

jus Atheniensibus

litteris in

canna man-

anno post raundi creationem

ter millcsimo sexcentesirno decimo octavo
quibus
Aristoteles Nicomachi filius eratauditor Platonis, decimum et octavum annum agens su aetatis, tempore
davit uti in scribendo,

Assueri de semine

Medorum

dorum,

ut partira refert historia

pore

complta.

fuit

Franciae faciet
tari et teneri

regnum ChalEsther, qu eo tem-

occupantis

Ad propositum

parlamentum

nostrum. Sibylla

Parisius solemniler trac-

pro justitia unicuique ministranda

leges

quoque Solonis in villa Parisius ardentiusobservari, et

litteras tam divinarum quam rerum humanarum, doctrina et scientia venerabilium et egregiorum doctorum
et

magistrorum, publie atque continuanter edoceri

et

praedicari, etc.

Longum et dispendiosum esset proprietates

rum omnium nostrae sibyllae applicare de
,

videlicet Phrvgia, Tiburtina, et

quibus,

Albumaea, ad picesens

supersedeo causa brevitatis et taedio laboris

que ex jam

sibylla

positis potest quilibet saose

quum uti-

mentis intelli-

gere quia nostra virguncula sibyllae nomeii convenien-

Et non immerito juxta statum hominum

et tempornm qualilates Deus varie ac diveisimode sua
miracula in mundo operatui- per sexum debilem et
ter sortitur.

muliebrem

atcjue occulta rvlt

qualcnus hoc

tuitu principes et dominatores terras sentianf supra

divinam potentiam,

in

iuse

arcu et gladiis non sperando;

OPINIONS ET MMOIRES

428

temporibus legitur actum de Deb-

sicuti in retroactis

bora Judicum

virtute

est victoria

divina.

exinde Deus magis glorificatur, quara

suum

lium millibus populum

si

in

decem

rem triumphus

in hasta, gladio et

Anglorum
sibi

rum feudatarius

quum

investitus rgis

lib. III.

(in lib. III.

Francorum

De Fendis,

domino),

De pnis

pradictorum

ut

In qidbus vasal-

Imperialem firmiter ; item

edictali , etc.

expellitur,

qui

Non

ergo immerito

contra imperatorum

Gallorum Francia

multos doctores profundissimos generavit

clesia.

exstitit,

fecerit hosten-

etConradi inclit

tit.

sanctissimas leges dolo mercatur. Pia

vit,

rex Anglo-

violat pacis, ex constitutione su-

Hac

uti alienigena

alias

Novit ; quales ergo

dicias juxta constitutionem Friderici

lus tenctur

ad bella. Quippe

est

sub tributo. Videattamen

id facere potuerit,

De judiciis cap.

gentis ferocitatem,

arcu docta

regnumFranciaesubegit

memori

fortio-

gloriosior.

Efferor equidem ad

quo jure

inil-

libertati restituisset.

Quanto enim persona infirmior, tanto contra

qu

manu
Nempe

cap. V., Judith et Esther, ubi

foeminea faeta

in

Dei Ec-

Ferox Anglia quam plurimos atrociter mulcta-

quos ad coelimisit palatia per saevissima supplicia.

Qn enim proprium sanguinem non erubuit fundere

(ut Ex. De homicidio) sicut dignum, alienum non
negligit grassari.

dulciter alitur

Hc, inquam, ex terr nascentibus

ista

vero ex maritimis fluctibus fervore

maris ad instar concussa, aliorum bonis utitur. Insulaires

maris, veluti Anglici, Britannici, Scoti et Thy-

omnium, apud quos, ut refert

mare congelatum habetur, ferarum ferocitate
cxercilaiitur. Quare crudelioressunt caeteris nationibus

lenses, qui novissimi

Plinius,

EXTRAJ1 DICIAIRES

42g

ad saeviendum non solum in hostes, verum etiam quantloque in propinquos et ainicos; qui, ni narrant
ratius et Juvenalis,

longum continuatas

decem

sine die

sine diei vicissitudine. I\'ox utique a

Quare

Ho-

brumali tempore noctes habent

et octo

nocendo

dicitur.

populns ad nocendum promptus,

iste

ignominiam confusionis Dorainus

in

dierum,

quem
manu Puellae

in

;i<l

nostrae sibyllae subito reduxit.

Varro
pax

Nam
et

multas sibyllas, per quas salus regnis,

refert

terris, unitas patriae restituta

commemorantur.

Rheni partibus Hildegardis(l), cujus vaticinia

sepultura in Pingwia (2) narrantur, de quibus in-

eolae

in

terrmultorum usque

liodie futurorum aspiciunt

eventus. Insuper et Norweyae regno Brigitta, spec-

gnre

tabiiis

mino

in

et prosapia,

crastino

m ccc lxxii

.Maria

quanta fuerit sibylla

(3),

(1) Cette sainte,

dont

les visions furent

mourut

le 17

septembre

Trves

<le

lement au xv e

Do-

quae obdormivit in

Magdalenae anno Domini

examines

180. Elle

et

et prophtisai,

approuves au concile

commena

tre honore seu-

sicle.

Bingen. C'est en effet dans le monastre de S. Robert, sous les

(2) Pingua
murs de Bingen que furent conserves jusqu' la guerre de trente ans les re,

liques de sainte Hildegarde. Acta SS. Bolland.

(3;

Erreur de date

furent approuves par

mentes

sainte Brigitte

le

concile deBdle qui

lans les chaires

de thologie

Septembre,

Sur

la

vogue dnnt

mme

elles jouissaient

probation solennelle de l'glise

mois d'octobre,

du

p. 400.

roi d'Angleterre,

les

ferme

et

stable

et
n

dclara

les

fit

com-

d'tre

des ditions dans toutes

Acta SS. des Bollandistes

Jouveml desUrains rapporte qu'en

digne.-,

longtemps avant d'avoir reu

estoit

haranguai t Charles

contenu que par

sons de nions. S.-Denvs, patron des Franois,

gens de France

voyc:

vque de Norwich

d'une citation de Sainte-Brigide,

67"

p.

aussi furent-elles l'un des livres les plus

rpandus au commencement de l'imprimerie. On en

les langues.

V,

t.

mourut le 8 octobre 1373. Ses prdictions

d'Angleterre, par lien

les

l'ap-

IV du

t.

un ambassadeur

en s'appujant

le> prit rea

princes des
.

>

oroi-

'

debvoient avoir paix

OPINIONS ET MMOIRES

430

attestantur octo ipsius libri coelestium revelationum,

quibus multifaria vidit de statu Ecclesi futuro,

in

praesertim in quarto, ubi loquitur de glomeratione

iilorum, et de auro ductili in comparatione ad Urba-

num

VI. Verisi militer in Epistola ad Gregorium XI.

quam

de

Roma

misit

Avinionem, praelibata Brigitla

de regno Sueci nata, in qua evidenter exponit de

modoassumptionis beatae ad regimen universalisEccle-

cum quorumdam occullorum mysteriorum insertione quam nuper Bonifa-

siae,

jucunditalem

sui

animi,

Sanctorum aggregavit. Quae quidem

omnia et singula per eamdem [praenuntiataj aut jam
prrcteriere, juxta prophetiae prconium, aut secura
cius IX. catalogo

fide

exspectantur in futurum fienda sine formidine ad

oppositum.
Quae autem tantarum rerum gestarum et stupenda-

rum

nunquam consuetarum fieri, plus

Ab olim namquetemporumDeus in

ratio et cause

solet(1) admirari.

prophetis praedicabatur mirabilis. Et hi quasi naturali

jure videbantur auctoritatem

habere

prophetandi,

quia prophte nascebatur de prophetae

lumbis, ut

Ose de Beeri, et Johel de Phatuel, etc. semine processerunt,

tiae

non tamen obstante, quod lumen prophe-

excellentius

sit

lumine rationis naturalis. Spiritu

enim divino tacti mmc movebantur ad apprehendendum y nunc ad loquendum, nunc aliquid faciendum,
juxta boni magnitudinem
vel ad omnia tria simul
quod per eos dare voluit Deus, aut mali pnam ultione temporali emendare prordinavit. Populus
,

(1)

Leon de

l'dition

de Goldast

du Vatican, qui porte numquam

in

non moins vicieuse dans

consuetum

fieri

plus

lolite.

le

manuscrit

I-ATRAJUDICI AIRES.
deinceps

431

prophetarum anquod neque ad bonum profecit, nec

fastidiosus factus fuit in

iia

nuntiatione,

ta

Ac etiam

a inalo cessare curavit.

quandoque

In

in spi-

ritu 'vehementi conturbati vindictam intulerunt, ut IV.

de Elia et du obus quinquagenariis.

Reg. cap.

1,

Simili ter de

eodem,

Reg. cap. 18.

III.

Eodem modo

de

numro quaduo ursi de saltu venientes,

fin. Et amplius quandoque

Elisaeoet pueris sibi illudentibus, quos

draginta duos occiderunt

ut IV. Reg. cap. 2 eirca

commovebantur contra Dominum

spiritu turbati, ut patet de (ilio

quem

eos mittenlem, in

vidu Amati nomine,

Elias suscita vit; qui sedens sub hedera, prophe-

tiam comminatoriam contra Assyrios Ninivitas

non

videns complelam

Do-

minum

irascebatur contra et adversus

ut Josue ait. cap.

Nunc vero
Dominus Deus

tempore

et

super

qui

mollis est,

doua

humanum
compa-

et

allictos pia >estans viscera

nus pietate admoniti

recedendo

hujuscemodi

decrevit revelare in genus

per sexum muliebrem,

tiens,

gratiae,

quate-

bonum,
quam mi

potius dellectamur in

malo, zelo

caritatis

ex pietate,

beribus castigationis ex timoris terrore. Nobile

cjiiam

hoc regnum Francise ruinam passum

est

in-

ex

superlluitate vitae et abundantia panis, propter unius

mulieris speciem

merito

(1

Ltautem ordo

respondeat praevaricationi

rparation is ex

ex

deliclo,

per

personam sexu fragilem , vita autem humilem et Dco

devotam, expedit reparari per virgincm , quod de i-

(I)

de

I;i

Allusion la rcinr Isabelle de Bavire. Rapprocher les termes anal

dposition de Catherine

militrent deperdcrttiir,

<((

eroycr

Tome

II. p.

Prophtie
141 de cel ouvra

'

OPINIONS ET MMOIRES

432

tum

enim fastu tumoris,

se potentia et armis extulit super omnia christianorum
rgna; patrias convicinas ad pacem terruit, ut leo; et
quando fremuit, terras invasit et devastavit; confidens
fuerat per mulierem. Francia

nimium de

sapientia aliorum consiliorum, uti Achi-

Baruch cap. 3, exaltando se

mine vero prostrata in terra propria potentia et armorum fortitudine non \alens resurgere.
Ut ergo Deum timeat, et pacis satorem clarius agnoscat in omnibus viribus rationabilrs cra turae, releva re
Deusdisposuit quod ex sesurgerenon potuit, quum ad
tophei

et divitiis, uti

ad sidra

ima penitus corruit

et declinavit.

Sentio virguncuam in Francia sibyllam.

Nam

ap-

prehensione instinctus, revelatione spiritus quoad vi-

sionem,

consilii persuasione, etfacti

determinatione in

propria persona rbus agendis et actis fines imponit, ut

dicitB.

Thomas in Secundo, secund,

art. ult.

Et deinceps

ipsa

cap. lxxiii, q. 9,

adhuc semper

fuit intenta et

quam necesse est omnibus modis evenire. Sed quum inceperit

visionem comminantis exponere prophetiae etsi pnitentia populi extunc, contra quem terrores divinos

agitata prophetiae spiritu praedestinationis,

et ultiones justiti denuntiaverit,

tum praeoptatum

et finem

non

sortietur effec-

anheiatum (nam

spiritus

mini perfectius corda prophetarum tangit,

illumint, ut IV. Reg. cap. 20

et

Do-

mentes

verisimile erit

quod

apud vulgum divinationis auctoritatem atque credulitalem non

sibylla

ter

plene obtinebit,

enim purgat

et

lustrt conscientiam

confessionem, et roborantur
pienliae

quanquam vera

sicut ejus vita et actus contestantur.

in

Eucharisli

in

sit

Frquen-

per puram

virtute spiritus sa-

perceptione, conversai ione

EXTRAJUDICIA1RES.

431

humilis, moilesta, et bonis consentiens, rapinam pau-

perum

vaille detestatur,

pupillorum orphanorumque

depressioneni. Quare honoris statum in Francia

net pro

tanto tempore,

<>J t

quo visiones promission is

autem natio calliditate

prophtise rvlt. Gallicana

Plus enim aestiva est

tloret.

autem

quam Allemannica.

De

ex tanto vulnera, ut dicit Vegetius

I.

eap.

2.

Haec

uberior sanguine j ideo non metuit

fortior, quia

Idcirco

violenti

re militari, lib.

movem

praesumptione

exasperando, quod, quumdeclinaverit

tinationis prophetandi et promissionis

modum praedes-

jugum Domini
neque vocem prophetae audiet sibyllam in
exsilium deportabit, et tandem cum gente Judaeorum
malum in die uroris Domini sibi thesaurizabit, ul
abjiciet,

patet ex canone Bibliae in multis historiarum passibus.

Quo autem gnre

visionis innitatur proedicta si-

non cesst petere. Plusanno revolulo per

quemdam Francigenam, ordinis Norbertinensis sive
Prsemonstratensium, Laudayam (1) venientem cum

bylla, vulgus

duobus equis

Nam

veluti

romipetam,

et ipsa nocte astra cli

fui

partira edoctus.

contemplatur,

metilur. Puto tamen quod visus cjus plus

et sidra

sil

contra

septentrionem, et quod inde notavit sidra Coron

novem stellarum, tics ipsius splendidiores puta regem Angliaj, duces Burgundi et Aurelianum, quem
,

Herculem stantem
genuilectentcm, in capite et utroque humero stellam
splendidam habcntcm, ropulum (2) in dextera, pellem

Delphinus suo liabetsub imperio

(1)

Sans doute Laudu

(2)

Leon de GoKlast

et

III.

dans

le

Grand-Duch

du ms. du Val. Corrigez rhopahan

28

OPINIONS ET MMOIRES

434

leonis in sinistra. Diligenter conspexit

glia

ropulo Herculis conterendum,

humiliandam

Cassiopeam

sede quiescentem,
pite,

dummodo

in

potentiam

tredecim suis

quarum prima

filia

leonem de An

et ipsius

stellis in

in ca-

splendida

rgis Francise copulata exstitit

matrimonialiter Heinrico rgi Angli

et splendida in umbilico sita

altra

magna

quoniam ex semine rgis

Angli genuit Heinricum, regem Angli, adhuc in

puerili constitutum tate, qui et dominus erit maris,

Norwey leonibus
Sed Andromedam, reginam

postquam rgna Daci, Sueci

Anglicis subjugaverit.
Francise revelavit
riatur

in capite

qu

et

viginti stellarum sidre glo-

quippe splendidam ;

nam primogeni-

tus Delphini rutilantior erit cteris (1).

Utraque de-

Andromde plena justitia et veritate;

Leonem et Draconem.
Ethocquoadprimumgenus visionis.Plura deeodem

nique manus

gressus ejus super

posuissemus , utpote de Bellerophonte, Hlice et Phoenice,

qu

et

etiam sidra appellantur. Similiter et de

qu vernali tempore plus apparent, atque eorumdem significationes et

ostensiones; qu prtermisi brevitatis causa et tdii
laboris, atque modici fructus. Equidem hc res in la-

astris, ut

Orione, Boote et Hyade

bore constituitur, qui ut

plurimum conlemnitur.

Stella dicitur a stando, quia fixa est orbi. Sidra stellis

plurimis sunt facta

ut Hyades et Pliades, per

anni tempora discernuntur.Unde Ovidius

Ut sitmus

in

Ponto

Qiiattuor

(l)

qu

ter frigore constitit Ister,

antumnos

Pleia.i orta facit.

Cette prdiction s'applique l'enfant qui

fut

depuis Louis XI.

ans en 1429. Voyez plus loin, p. 4G5, une autre version du

Il

mme

avait sept

oracle.

EXTRAJUDICIAIRES.

(35

Ponit poeta partem pro toto, vel anlumnum pro

anno, synecdoehica locutione, etc. Astra gant steil
grandes,
Boetis,

uti

Orion, Iootes, Arcturus

Arctophylax

et

in praecordiis

qui et custos

planetarum

dicitur, etc.

Ecce posui discretionem propter plus sapere de maobjecta. De militiis namque coeli pulchrum est
loqui, quouiam sermo scintillt in auribus audientriel

tium; sed labor egregius, namdivinus; deorum enim

particeps naturse astrologus reputatur. Nolo tamen
hanc nostram sibyllam inter planetarios fore connumerandam, quos Ecclesia improbavit, ut caus. xxvi.

per totum; sed imaginario gnre, semoto

qq. 2 et

3.

dubio

non excluditur

quando somno plerumque

educta, aut voce de ccelo prolapsa, aut accepta parabola, corporaliter videndo res et ipsarura varietates,
ex quibus

quis futurus prlii aut belli

elicit

evenlus; intuitu vero mentis,

videtur

posita per

maximum,

veritatem ministrando.

suis

quod

ita

erit

saepe in eestasi

ut sic revelationibus

Nam non

dubito quin

quandoque, jejunostomacho, perdiem naturalem consideret ponderetque rerum exitus et optimos unes,
solitariam sectans

divino

Nam

quritur,

quandoque vilam
conversatione

Parmenides philosophus

in

ne, quod dono

humana

perdatnr.

rupe

JSgyptiaca

quindecim annis sedit, ut sapientioe naturalium rerum

vacare posset, ab hominibus sequestratus.

Adhuc vulgus
hoc
aliis

accidat,

vacillt

quod

admiratione suspensus, unde

sibylla

nostra

non prophetizel de

regnis aut terris, provinciis vel ducatibus, h,

Responsionem aures mulcentem

leviter dabo. Studio-

sus inquisitor debel contemplari Magistrnm Scholas-

OPINIONS ET MMOIRES

436

Regum

tic historie de correspondentia librorum

capite

decimo

tertio,

de

Isaia

propheta nato de seraine

,

regio, qui captivitatem Babylonicam sub quatuor re-

anno decimo

gibus prophetavit. Simili 1er Jeremias

tertio

regni Josiae exorsus est prophetare usque ad

tertium an num Joachim rgis Judae, quo captivitas

autem et Daniel sub quatuor regibus

Nabuchodonosor
Balthazar, Dario,

estfacta. Ezechiel

Chaldorum

Cyro. Hi quatuor majores prophetae nihil amplius

Judorum captivitaModicum fuit eis cura

tem et
de regnis Chaldorum, Assyriorum, Medorum et
Persarum, etc. Tandem prophetae duodecim minores
solum super his, ad qu missi fuerant, prophetabant.
Quidam super regno Jud, hoc est, duarum tribuum quidam super Chaldorum regno quidam
Medorum quidam Assyriorum, singuli sigillatim prorespiciebant, nisi solum reges

eorumdem

liberationem.

phetabant, et non singuli ad singula.

Ita et pari

passu

regnum n obi le Francise,

Audivi tamen relationem cujusdam,

nostra sibylla solum respicit

et

non

caetera.

qui hoc ipsum fama intellexit ulteriori

ciae

testimonium

fidle

de quadam

sibyllam Fran-

alia sibylla

commorante, quam corporali visu nusquam

templata

evidenter ddisse, per

Rorace

con-

est

quam Bohemioe

reg-

recuperandum. Ecce res insolita; quare

num
admiratione digna. Quid autem placet, nisi ac si diceret pro regno Franci duntaxat se fore missam,sed
foret

pro

alio

regno aliam

esse

missuram? Ut autem

refert

Magisterin historiis, Epiphanius, Cypri episcopus, in

spirilu

meruit prophetarum scrta scire, ut quia

mundus carne

et

plenus

fide.

Non ergo

mireris sibyl-

lam Franciae, aliam venturani pro altero regno nomi-

EXTRAJUDICIAIUES.

437

locum habitationis et personac dispositionem

nam virgo Domini est; cogitai quaeplaceant Deo. Ut sit casta mente, spiritu et corpore imnarc

describere

maculala, intellectus ulique proplieticus liimine divino conforta tus, transgreditur visionem corpomlem
et

intellectualem

stat

ad superiieiem

corporis, et ultra

non progre-

Sed intellectus nalurali cognitione constat ad

ditur.
illud

haturalem. Visus enim corporalis

visi

quod ex

polest cognosci, ut etiam

sensibilibus

Eapropter non una et eadem viomnes prophetae videbant. Quidam enim denuntiarunt Judorum futuram excaecationem
quidam
gentium illuminationem quidam Judeeorum finalem
conversionem. Qu oimiia brevi sermone Apostolus
Ad Romanos XI cap. commmort, dicens Caecitas
ex parte contigit in Isral, ecce primum; ut
plenitudo gentium inlraret, ecce secundum; et
ut omnis Isral salvus feret, ecce tertium. Quod
erit in consummatione saeculi, et circa iinem mundi,
ultra progrediatur.

sione

quum flet unum ovile, hoc est, unitas Ecclesi in

se omnium nationum collecta sub unius fidei disciplina

et

unus pastor, qui animam suam posuit pro

ovibus suis, quas per aspersionem sui sanguinis in

velleribus insignivit, quas ad fontes vitae et pascua virentia perducet; qui Deus et
vivit et

homo

natus de Virgine,

rgnt in saecula saeculorum, amen.

Quamvis

stylos Tallianiam

tiam, sed inculto sermone

manus insuper arundine

minus fructuosa.

Qui

verit, ipsius dulcedinis

non redolet eloquen-

lias

taediosa

veritates depinxi, et
,

non tamen ex

granum palcalum

iJlo

ecortica-

fcunditatem medullitus inve-

OPINIONS ET MMOIRES.

438

Fatidicorum

niet.

randis

hominum

et

mathematicorum , qui

genituris ad

in explo-

atomum usque pervenire

contendunt, considra tiones_, necnon coelorum astro-

rumque influentias ,
Francorum etpacis et

et

serraones

de messe

rgis

guerrse, qui velit speculari lu-

gubres noctes laborando, deveniet ad prmissorum

omnium evidentem
est et

non

experientiam, quae rerum rectrix

magistra efficacissima. Sed

est

quum

sim Christicola,

mihi de talibus ulla cura; sed quae dicta sunt,

ad prsens

sufficiant.

Explicit rotulus primus de Sibylla Francica.

SIBYLLA FRANC1CA.

ROTULUS

II.

Deus illumint omnem hominem venientem

mundura (ut De

hreticis

cap.

Cum

et quae dicta sunt in tenebris

iuncto);
producentur; quoniam
veletur, et

nihil

me

modicura quid

in caritate. Quae

conscientiae

mund

sitis

summi

insipientise
,

est testis,

quae magisterium hono-

(ut

De

consola-

4, post princip.),

Pergo solum inter tt veritatem

suspenso dubio semitam eligere tutio-

esse ficta.

inquirere, et in

rem

exactores, sed

meae; supportate

enim scribo ecce coram Deo , qui

tione philosophiez , lib. I, prosa

non

lucem

opertum, quod non re-

rt et respublicas facit fore beatas (ut

testor

ex in-

in

occultum quod non sciatur. Ante omnia

supplico attendus, ne mihi

sustinete

in hune

De

homicidio , cap. a

Ad

audientiam ),

utpote de sibylla regni et dominii Franciae, de qua

nuper aliqua

in rotulo persuasi

rentiae transmisi. JNunc

bus videorfabulari,ob
qui terrain duabus

quem

vestrae reve-

autem quia contraria priori-

id

peto non maledici, tanquam

viis ingreditur,

De

teslimonio maledictus, ut

nominatur ex

legis

apostatis , cap. ((Qui-

dam.
Fabulando nuper consedi, nona die mensis septembris, cuidam doctori juris de nocte, in quodam Cas,

tro, circa

focum

in collatione.

retulit se noviter venisse

Qui

et

inter caetera

per marc de regno Angliae;

OPINIONS ET MMOIRES

440
et

proprio motu cpit de sibylla Franciae famare,

cpiodque apud plurimos ejus facta detestarentur, et

non immerito.

Nam revolvendo librosTestamentorum

veteris et novi

nusquam

mnlierem in
armis militare. Quare

egitur licere

habitu virili, et praesertim in

argumentum sapientum esset contra eamdem, quia non

bono spiritu ducta talismodi attentaret et prosequeretur sed quin imo fortius, fide multorum, magicis
,

artibus et

diabolicis

suggestionibus talismodi mira

hinc rade operaretur, etc.

Ad

quae respondi, licet insufficiens

Contester

mulierem non decere habitum

cap.)

lege prohibition (ut in Deuter.

XXII.

virilera dferre,

nec vice versa, ne ritus gentilium consuetudinibus fidelium approbaretur. Nam mulieres gentiles, ut sacra tas
Martis aedes libamentis suis consecrarent, arma porta-

bant

et

virorum induviis vestiebanlur; ac contra

viri

colo et fusis intendebant ob Veneris, deee sacratae

amori

honorem. Nempe opra

rei

illicitae,

ut sic

exhibita vitioque notata, prorsus est punienda;

quia cultus exterior conditioni personae

communem
raen

tum

secundum

consuetudinem, competere dbet. Atta-

ut dicit B.

Thomas

sinepeccato hoc potest

mSnmma,

fieri

q. lxix, art.

2,

ex necessitatis causa, vel

occasiotie occultandi ab hostibus, sive allerius rationa-

Unde merito leguntur perspe mulieres

habitus consuetos mutasse, ut Thamar in bivio, Genesis XXXVIII. capitulo.

bilis causa?.

Respondit

Et

libro

sexu

Sed non muliebrem.

amplius, sicut refert Beatus Hieronymus iu

Vit Patvum, de Fratre Marino, qui, negato

habitu, religionem assumpsit mutato nomine

et

EXTRAJUDJCIIRES.

Tum

fminino

in

pntri

qui intravit religionem

filia,

mascnlinum.

adeamdem,

negavit

muliebrem,

et clixit

assertori

tatis

quia virgo
;

fait arnica

ipsaque suspirans

nomcn Marina, insuper el Mxum

se Marinum fore masculum, etc.

EtBeatoHieronymo
can. Sancta

AA\

tanquam

val de stat Ecclesia

veri-

ut refert Gelasius papa in dist.

Romana,

in

quo etiam idem

xli.

liber,

Vlt Pa/runi, ab Ecclesia approbalur sepduorum episcoporum testimonio. Et si Deo

placuit Marina virgo militans in habitu spirituali

videlicet

tuaginla

virili

quurn tamen certa spiritualia inlercipi non de-

beantulla fraude ncque dolo: quanto magis

sibylla in

dum

et

ista

virgo

armis bellicis non offendit; sed ad defenden-

praecavendum pro republica

et

communi bono

poterit militare?

Et miror quod tam famosn

non probetur cujus sit

agendis,

ardua et stupenda

ab

Ecclesia.

laedat, et

Ecclesia

noverca

ista

actis

et

quod lam

examinari et probari negligantur

quum

Equidem.
sit

negligentia

an imam

divinae discipline (ut in Aulh.

De qustore Hcomnia),

VI.

coll.

in prosperis

spiritus; et

dissimulando

si

in culpa csset

pertransiret,

quum

dissi-

mulatio quandoquesit peccatum mortale. Quod tamen

absit.

Virgo enm sancta, immaculala, et sine ruga

in Clem. De summa Trinitate et
etc. Quare moveor virginem sibyllam solum ex

mater estEcclesia, ut
fuie

relatione boni odoris et famae ,

monibus

didici

his

protestatione, quod,

sacrosancta

Romann

nente aliarum
lium

(ut

esl

quam plurimorum

scriptis excusare
si

facta ejus

Ecclesia,

rectrix

De summa

el

salva

tamen

reprehenderentur

quap

magistra

Trinitate,

ser-

<.

;i

Domino
omnium GdeDamnamua
dispo-

el

<

OPINIONS ET MMOIRES

442

penultimo) , aut quocumque habente auctoritatem

abeadem, qui hujuscemodi detestaretur veluti perniciosa et

detestor

fidei catholicae

omnia

et singula, sicut praemittitur,

fatam sibyllam facta

libet,

tanquara

scriptis et

coelo aliud

contraria, reprehendo et

aut in futurum fienda

et superstitiosa

irrita

per pr-

quomodo-

ex lus meis

mea propria manu. Nam etsi Anglus de

mandatum quam quod Ecclesia approbat
,

ac statuit, mihi evangelizaret (Ad Galatas, cap.

ei

non crederem. Scio enim quod

se transfert in Angelum lucis

que

et Satanas

I.

v. 8),

quando-

ut et miseras dubi-

tantium possit illaqueare animas ; et multarum habet

scientiam rerum, ut patet ex sententiis Isidori, IL
libro Sententiarum, dist. 8, dicentis

Triplici

acu-

mine spiritus malignus vigere dignoscitur ; subtilitate

natur, quia licet lapsus grafia non tamen spoliatus natura; experientia, quae rerum effectrix est

magistra (ut

libro VI),

De

quae et

electione, c.

indoctos

Quid

sapientes

sit ecclesiis

constituere

consuevit; et permissione divina, ut in beato

Antonio,

etc.

Unde ad illudendum

Job,

laqueos ponit

ut seducere possit, imo etiam electos

quandoque ponit in errorem.
Videtur tamen mihi quod heec sibylla prstigiis spiritus maligni non impellitur ; alioquin poenas lgales
nequaquam effugeret, ut C. De maleficis, 1. Nullus, 1. Nemo,. 1. Culpa. Gladio enim ferienda
foret aut ign cremanda (inlnst. De publicis judiciis,
a Eadem lege ) ; ubi secundum Accursium, Azonem,
et Bulgarum per legem Corneliam de sicariis, venefici,
qui mala medicamenta publie vendiderunt , ita quod
veneno veluti gladio homo exstinguebatur, qui assy

occultos,

4M

KXTRAJUDICIAIRES
sini appellantur

(vit

De

c. Pro humani,
mors corporum, verum

homicidio

libroVI), per quod non solum

etiam animarum periculura procreatur;

hoc
tes,

ambulant ad pnarum mulctationem.

quinimo de meritis, exigentibus sanctionibus

pari passu

Sed

legum,

si

noxia deprehenderetur, lelaliter plecteretur,

quanquam canones

ram

et susurri,

est incantatores, et caeteri odiosis artibus insisten-

mitius

pnam

infligunt pro pnitentia, ut

quadraginta die-

De

sortilegiis

c.

In tabulis, etc.

Volo tamen aliqua praemittere argumenta ad artes

cognoscendas , unde tandem prsumptio de sibylla possit eo efficacius haberi ; primo tan-

diabolicas

tum

praesupposito tractatulo de superstitionibus vene-

rabilis magistri

alm

Nicolai Jayr, doctoris sacrae paginas

Universitatis Heidelbergensis, cujusfama et

vii.i

multimodislaudumtitulisglorificatur, ipsiusquescripta

ab Ecclesia merito approbata sunt,

unitate ex fdei integritate

quum

non videtur

ab ejus

fecisse digres-

sionem. Ast etiam quia idem libellus communis

hac patria, et notus sicut suus auctor,
pertranseo

pono volens
non invenio.
,

et

in

est in

idcirco

eum

eo contexta in veritate praesup-

aliqua obsecundare quae in

Solinus libro secundo

De

mirabilibus

eodem

posita

mundi

dicit

Nascentium prima vox vagitus; laetitiae enim a<>\

in quadragesimum diem difertur, solutis et purgatis
Solus aulem Zoroastres eadem
m matris doloribus.
hora , <{ua natus, legitur risisse. Nec hoc bonum
signum indicatione futurorum ipse enim fuit primus

<(

<

magicas artis inventor;

gines, invenit, qui bus

nempc

hc

icODas,

id est,

ima-

ars inniti consideratar.

OPINIONS ET MMOIRES

444

Restt tamen iconicis similitudinibus astrologiam

nigromantiam

et

facultates superstitiosas, miscere;

sed dispari quandoque cultu. Cujuslibet

vim suam

iconia

mentator

Ptolemi (qui, ut

Historie, vir mirabilis exstitit in

mathematicis; plus euim astronomise addidit,

ante se scriptum invenit. Hic
driae

cum

et

artis

com-

retinet operativam. Praeterea

rcitt super Centilogio

Regnorum

tradunt

enim

quam

advocatus Alexan-

fuit

instrumentis astronomicis observavit

A n ton in imperatoris, qui et in ter

Romulus a Romanis colebaGner namque fuit Adriani tyranni, qui quartam
tempore

astra

Pii

divos relatus fuit, et ut

tur.

Ecclesise fecit persecutionem. Fuit, inquam, in

commercia olim tractabantur

Rhodiana sumpsit exordium , ut De conse-

dis insula, ubi navalia

unde

lex

cratione dist. ni, can. Rhodiae leges,

Rhodia de jactu ,
vatis,

albus,

etc.

fortis

anhelitum,
tos libros

gium,
sua

ista

Rho-

et

1.

Si laborante,

Statura
irae,

De

et ff.

namque moderatus,

pauci

cibi,

lege

Si conser-

colore

redolentem habens

indumenta nitida; composuitque mul-

Almagestum

Prspectivam

etc., et vixit octoginta

feruntur

In ter

et

Centilo-

octo annis. Proverbia

liomines altior exsistit, qui

non curt in cujus manu sit mundus. Item Ultim hcminis promissiones cani sunt, etc. ) quod
:

vidit

quemdam,

qui sculpsit fguram scorpionis luna

exsislente in scorpionis signo

pressionem

illius

et quisquis postea

im-

habebat, sive incensu, sive cera, a

morsu scorpionis curabat.

Narrt ad instar magisterRobertus Holhot, Anglicus,

quomodo

suis

temporibus, quidam

fuit in

Londoniis,

habens imaginem aurei leonis secundum certas constel-

I-ATKA.l! DICIAIRKS.

lationes fabricatam.

AAb

Quo mediante curabantur,

febre quartana taborabant. Haec

ille

<jui

quaestione qctin-

quagesima secundo, circa librum Sapienti Salomonis.

Gujus pone rationem. Nam ut dicit Experimen,

post divisionem triplicis generis leonis,

tator

siccissimus est

animalium,

et

lco

omnium quadrupedum

adeps ipsius calidior est, et febribus quartanis con-

Quare figura leonis sub iniluentia tredecimslellarum, signum leonis describentium, videlur
te

quassatur.

remedium
quartanas.
sanat

cens
(c

praestare

contra febres leoninas , id est

Namscorpio

in theriaca

morsum scorpionis
De porno di-

ut testatur Philosophus in libro

<(

Tantum

philosopho, quantum

valet logica

scorpio in theriaca

qui solum prodest percussis

scorpionibus, et

non

valet logica, et

non veritatem nude

Ecce

istae

sanis

sic

figure efficativas

solum contra sophistas

inquirentes.

habuerunt operationes

testibusegregiis magistris prmemoratis. Quum tamen

illustra ta ratio

persuadet, imagines artificiales nulJam

posse consequi veritatem ab arte, nec ullam habere a

corporibus cleslibus,
naturae et substantialis

quam haberent ralione

forma?. INam figura quam res
nisi si

imprimit, non caust principium altra ndi.

taies figuras,

utpote scorpionis

leonis, per occulta pacta ratione

quorumdam cha-

Quare patet quod

et

raclerum

ipsis

impressorum

daemonibus inventa,

ipsisque daemoniis, ut sic fuerunt, consecrata.

solum

in

hoc

iconiae astrologicae et

dentur differre, quod hcoccultis

blicis expressae,

autem

pactis,

illae

vero pu-

invocando daemonum virtutem,

artificibus conficiuntur

el

fabricantur.

iconiis, sive simili tudinibus

Nam

nigromanticae vi-

Viathematici

figurarum

illi

arti

OPINIONS ET MMOIRES

446

congruentibus, quandoque utuntur. Sed haec

quoddam

tissime patet per

habere oraculum; quod aperdorainum Albertum Magnum in suis

Prstigiis

etiam fatetur Beatus Augustinus IV.

divinitatis in se videntur

Illas

Confessionum fabricasse, dicens Illos plantarios, quos mathematicos vocant, consulere non

libro
ce

desistebam.

Et idem

caus. xxvi, qustione secun-

da, can. Illos planetarios.

Rursus

Nam,

distincta

teste

Hugone

astrologia

est

ab

astronomia.

in Didascalico, lib.II, c. 11,

tronomia de lege

motibus, sitibus, orbium dispositionibus,

quantitatibus et
cessibus

et

ce

As-

habitudine astrorum in eorum

et

eorum

proportionibus, demonstrativis pro-

investigat

ex quibus futuras clipses,

conjunctiones, et alias stellarum prdicationes pr-

Et

dicit.

haec est

una de septem liberalibus quae

,

lectum

humanum levt

tissimi

operis

intel-

ad considerationem excellen-

Dei, quod

mira fabrica

et

aula

coelorum nobilium. Sed astrologia astrorum

et

par-

tium cli conditiones

est

et habitudines observt, et eas

considrt tanquam causas et signa futurorum even-

tuum. Et

illa

partim

tiosa. Naturalis est in

est naturalis,

partim supersti-

complexionibus elementorum et

aliorum corporum, quae secundum superiorum contemperantiam variantur in sanitate, gritudine; tempestate, serenitatej fertilitate et sterilitate. Supersti-

qu libero arbitrio subjaut testatur Hugo ubi supra, mathematipi

qui in explorandis hominum genituris ad

vero in his eventibus

tiosa

cent

quam,

tractant

atoraum usque pervenire contendunt, dum zodiacum

circulum in duodecim signa singula signa in partes
,

triginta, partes iterum singulas in puncta

duodecim

EXTRAJUDICIAIRES.

puncta singula in rnomcnta quadraginla, inomenta

'.'

in

ostenta sexagiuta distribuant, ut considrt; diligen-

fatum ejus, qui nascitur, quasi

absque errore dcprehendant, ut dicit dominus Bcda ,
tius partitionestellarum

De

libro

laborem

et

trmporibus, cap.

quam

III, etc.

Ecce quantum

frequens exercitium validas

ista

ex-

quirit.

Sunt etiam mathematici, qui materiam

a sua

quan-

abstractam considrant

titate et cteris accidentibus

quos Boelhius intelligentes appellat; qui res sub globo

lunari beatiori et primori intellectu spcula ndo co-

magnam luminis

gnoscunt, quod
requirit, etc.

clarilatem intellectus

Verumtamen Beatus Augustinus

logiam reprobat V. libro

De

De

magnus error

et

magna

est

dementia; etc. Senten-

Quamvis siderum
demonstratio superstitioriem per se non contineat;
tamen quia familiaris est perniciosissimo errori magorum, eapropter commodius honestiusque contemnitur a christianis, quam addiscitur. Etiam detes-

tialiter

doctrina chris-

Motus siderum certus; sed ex qua

motione mores nascentium et eventus velle prdicere,

dana,\}b\ dicit
((

Dei, cap. primo

civitate

usque ad octavum; item secundo

astro-

tatur

etiam dicit de astronomia

eam propheta

Isaias, cap.

XLA

II, tv.

et 13,

ubi loquitur de Babyloniis et Chaldis, apud quos

guit astrorum consideratio
te

repente miseria

Veniet inquit

\i-

super

nescies. Stent et salvent te

augures cli, qui comtemplabanlur el sidra ctmenses supputai)ant. Item Apostolus ad Galatas, cap.

IV. v. 9, dicit

quam

Quomodo

convertimini ilerum ad

infirma egenaque elementa, quibus denuo servir*

vultis.

Dies observatis

et

menses,

et

tempora,

et

OPINIONS ET MMOIRES

448
annos.

Timeo

vos ne forte sine causa laboraverim in

vobis. Quamvis secundum B. Hieronynmm et Glossam ordinariam super eodem passu, ista littera de
cremoniis judaizantium accipitur, non tamen inconvenienter, secundum magistrum Heinricum de Hassia
,

de astrologicis nude ad litteram

iutelligi poterit.

Est autem sciendiun, ubi posui imago , figura

similitudo

semper nude

minus iconia proprius

raagis

intelligere

intelligite

est liujus

addidi

vel

iconiam, qui ter-

artis

sed propter

concomitantem,

ut

est

, etc. Talibus enim iconon auditur intendere,

figura, imago, a ut similitudo

niis

virgo

sibylla Franciae

neque aliqua fama unquam ipsam resperserat

de hujusmodi suspectam et notandam.

veluti

Caeterum autem nigromantia verisimiliter fabrieat

imagines, quas idola vocamus. Sunt autem nigromantia,
pyromantia, hydromantia, geomantia, spatulomantia (1), etc., per daemones inventae , quibus ab olim
corda gentilium vanitati dedila, a cultu unius veri Dei

prohibebantur impediti.Et

illae

artes,

secundum Bea-

tum Augustinum, hominibus per daemones inspiranlur

ex quadam familiaritate, qua falluntur cum ipsis conversantur, permissione divina, propter multiplicia suo-

rum peccatorum

gnera.

Nam qudamquae revelantur

hominibus per daemones, continent expressam draonum invocationem sicut patet de modo includendi
,

spiritum malignum, ubi requiritur certum pactum et

(1)

Le manuscrit du Vatican donne spatumancia

mais

lomantiu ressort de l'explication donne plus loin (p. 458

vination. Spatulomantiu

manque dans

le glossaire

la
)

correction spatu-

de ce genre de di-

de Du Gange,

EXIUJ; IHClAlKKS

149

promissio, quandoque sub chirographo, quandoque

in

proprio sanguine, quandoque

in

tione et notninis Jesu Christi detestatione

fabricato idolo,

holocaustum

adoratione verbis ignolis. Sunt enim

eorum virtutem

Sed videtur mihi quod

rum verborum

istae

adjuncta

verba

talia

quotl neque Hebraica, Graeca

Arabica, Syriaca,

^aln

etc.

quis velit praescire aliquos futuros

si

efFectus, necesse liabet offerre

truncata

reuuntia-

fidei

ita

Chaldaica,

possit interprtai!.

precationes, snb obscuro-

tenore, astutia daemonis sint coIIccIm

ex diversis linguis in

unum, qualenus

intelligat mysteria et

vim

talismodi

cultor idoli non

verborum. IIolo-

causto autem et adoratione completis, illusor fallax et

pater mendacii

suam cxhibet praescntiam.

obtulit holocaustum Gilbertus (1)

quantum

qui praeceptor

tonis imperatoris et Roberti rgis Franciae

()t-

qui se-

quentias Sancti Spiritus, et aliam P^eni SancieSpiritus

edidit, illuminatusque rex et doctus exstitit), sex

que principiorum

quo-

quibus dialectici quondam uleban-

Quippe idem ambiit diversos honores.

Primo namque tenuit cathedram Remensis Ecelesi;
tur, auctorfuit

tandem

translatus ad

Ravennas; ullimo

factus papa,

Sylvester in obedientia sua nominatus. Primitifs

men quum

esset

abbas

praesidebat
cap.

tale,

monachus

Joachim,

Damnamus

propter

honoris

tradidit.

Demum

ut

De

sutruna

ambitum
tamen membris

diabolo

fceit

'(

st

III.

-dire '

Trini-

homagium

apostata factus,
,

incisis,

truncus corporis impositus, ad Sanctiun

ta-

Floriacensis coenobii, oui

seque

ei

jumento

Johannem

in

OPINIONS ET MMOIRES

450

Lateranum Roni

est

allatus

ibidem

et

sepul-

tus (1).

Quasi ad instar narra tur de domino Alberto, cognomento Rjgmirsdorff, episcopo ecclesi Halberstadensis, qui magnus fuit sophista (quod relucet in
quee apud scholasticos in Unisuis sophismatibus
,

versitatibus Rostochzensi (2), Oxonieusi, Erfordensi

et Lipsiensi

purimum frequentantur). Idem dum

ut

Grueningin

in Castro suo

esset

magni

milliarii a civitate

(3)

per distantiam

Halberstadensi sito, tem-

ducum Brunswigcenincusum quem consu-

pore

litis

sium

(4)

luit,

cuique holocaustum et

et guerrae illustrium

habuit spiritum

adorationem exhibuit.

Domine, sis securus; inimici tui subjicientur; eteadem nocte, sopore gravato, castrum prdictum captum per duces fuit et
Qui respondit consulenti

exustum.

Ecce illusor fallax ei. expressa daemonis invocatio

cum mendosa deceptione. Quandoque tamen non
fallenter, sed veraciter dat responsa juxta rei ordinem
et seriem eventuum, sicut accidit -venerabili domino
Johanni Theutonico, utriusque

dominus Gaspar Caldrini

tractatu

(1

II

De

juris doctori

in suis scriptis allegavit, in

decimis, etc.; qui erat praepositus ecclesiae

y a longtemps que

la critique a

purg

l'histoire

Voir V Apologie des grands-hommes accuss de magie

toire littraire
(2)

quem

de ces fables puriles.

par G. Naud

et l'His-

de France, tome VI.

Le manuscrit du Vatican donne Rostagtzensi.

C'est Rostock

en Meck-

lembourg.
(3)

Brwnyngin

(4)

Il

s'agit

Wolfenbuttel
guerre dura

le

ici

dans

de

la

le

manuscrit du Vatican.

guerre que firent Guillaume et Henri de Brunswick-

contre leur oncle Bernard de Brunswick-Lunebour ';,

:

1416 1428.

laquelle

DICIA1RES.

KA.l!

451

majoris Halberstadensis , fervensque hujus discipline

discipulus.

Semel

nocte sacra

in

lcctiones noctnrni

officii in

et Halberstadensi

ccclesiis;

"N

Domini

>>

legil

Coloniensi, Magdeburgeusi
auctoritate magicae

artis

motu, idem gelidussenex peraper ara in trium hornrum spatio,

frtas, quasi spirituali

grando

subtiliter

tribus locis pr.elibatis a se invicem remole disianii-

bus, personalem corporalemque

sui

exhibuit praesen-

tiam. Habuit et spiritum inclusum,

qucm exorcismo

compulit ad responsa.

A ce

dit

dum

quoque,

exorcismi praeceptis contra

spiritum inclusum insisteret, et sacerdotem

sacramento

et Eucharistiae

terire

domum

tione misses,

c.

se inclinando

<c

Sane

dos

imam

De

clbra-

genua reverenter

flecteret

sacramento. Umbracul'.un vero

vitreo idem cernebatur facere.

nola

suain audiret pree-

juxta lionorariam constitutionem

cum

in vase

Et quia incautus sacer-

parlera duntaxat in pixide habuit,

quam

integram infirmo communicavit, eoque revertente

populum induxit et permisit

audiente
nolam domino Johanne, genua curvavil. Subridendo
idolatrare

spiritus dixit

Domus

est

vacua, et hospes exivit.

Transiens prpositns pixidem respexit

batur sacramentum

et

veritatem respousis suis

in

rator. JEdificavit

(I)

Ln

|pi,-on

deux mots

manuscrit, qui

mme

rst la

>

<m

dans

vlum; mais
iri<

artis fait

ope-

quidem quoddam tonitra vcJum

sectis quadratis lapidibns

tonitru

qua porta -

eam vacuam reperiit. Ecce

ddit. dem quocine dominos

Johannes Thentonicus miri ficus magicae

de maximis

edjficavit

lo

le

manuscrit

el

commencement

quidam quotam.

t.

sub terra

in

[\)

quo

dans l'imprim quant .m\

<!<

<.

la
Il

phrase diffre

non

impos-

OPINIONS ET MMOIRES

452
et

ego

teste

fui,

prima veritate; ubi

exercitiis

praedictae diligenter vacabat, et multas

in

rerum eventibus explorabat

per

artis

experientias

demonstrabat desu-

et

his.

Qnandoque etiam decipiuntur in arte magica studentes, non qnidem ab illis daemonibus, quos colunt
et invocant; sed ab eorum principibus, qui sunt aliis
potentiores. Unde dum quidam Allemannus peregrinaut venerat ad regnum
retur ad Sanctum-Jacobum
Navarrae, quemdam nigromanticum obviam habu.it,
,

qui dixit peregrino

culo; sed

vitam tuam.

si

vis

Video

mihi mercedem rependere, salvabo

Allemannus spopondit. Ducit

nigromanticus peregrinum

camra praeparavit
balnei

magici

mortis peri-

te esse in

sibi

collocavit ante

igitur

quamdam villam
et dum esset in

in

et in

balneum

eum spculum

aqua

delectabile,

quo

ab eo quid videret. Res-

uti soient, et quaesivit

k Video in domo mea uxorem

meam, et virum cum ea. Tune nigromanticus
quamdam imaginem formaverat de cera virginea, et

pondit peregrinus

iterum dixit peregrino

Respondit

Video

Quid vides

quemdam

in

speculo?

clericum stare arcu

imaginem
tuam ceream. Tune nigromanticus ait exponendo
Imago inquit cerea, imago tua est.
ci factum
Uxor autem tua et clericus ipsius amasiator, in hoc
conveniunt quod teoccidant; quia si imaginem illam

extento et sagitta immissa

ut

sagittet

poteril clericus sagittare,

sible

il<:

(-iimprendrc l'un que l'autre.

mtique, ayant
!

1(1 III

le

faut

11

sens de laboratoire

mortuus

se

es.

Custodi ergo

que quelque mot de

cache sous

la

langue her-

les expressions tonitru

IAI

DIGIAHtES

[;\.i:

453

leipsum et quando incipit trahere arcum, immerge

teipsum lotum subaqua balnei, in qua slas.Hocfac

trina vice,

quia pluries non potest sagittare.

facto erexit se peregrinusde aqua

Quo

etilerum spculum

quomodo uxor cum ancilla clericum

mortuum subitanea morte in quotlam sepeiiermit
stabulo. Solvit igitur Allcmamms nigromanlico mercedem, et peregrinatione peracla domum rediens, qn
in speculo viderat, opre complta perspexit. Unde
respiciens, vidit

illum

patet

quod nigromanticus

Navarrae habuit

ille

dmo-

nem superiorem ad illum quem

cum uxore peregrini. Et sic ille

clericus fuit deceptus

non quidem

sed a

suo deemone

habuit clericus domi

superiori

ut

patet.

Non puto

silentio

praetereundum quod multi sim-

plices illuduntur magicis artibus,

auctoritatem

gestionibus

daemoniorum sug-

nequaquam adscribentes

propterea quod mysteria pactorum et ipsorum occulcausalitates

tas

non

inlelligunt, sed

quandoque cre-

duut fortuito, aliquando naturali progressa,

cemodi evenire. Sicut

agricultura,

lib. I,

id

quod

ubi agens de columbis dicit

te

lumbae non pereunt, nec locum deserunt

omnes

aut vinculo suspendatur.

qudam

Omnia

pacta antiquitus inter

talia

si

Coper

hommes

tiones (1), quas faciunt

Mensiona

cum

dans l'dition de Goldasl

spectant ad
et

communibus

vetulis mulieribns frequentantur, sicut

\)

De

fenestras aliquid de strangulali liomiuis ligno

constituta, et multa alia quae

hujtis-

refert Palladias

pepulis

et

daemones
usibos

sunt medica-

spato

infirmi

OPIJNIONS

454

E MMOIRES

pedum

caput dolentis, ex septem

reeuperanda perdita
tiuntur passionem

veluti

Nam

patientes.

cholicam pa-

quae a vetulis millier prgnans

cura longitudine crucifixi nituntur

proferentes verba

qui

ad

turriones, pustulas aut ulcra pulmonis

diitur, et

curare

(1)

ongitudine,

quorum

significata dia-

bolo bene sunt nota; et maledictiones, quas habent

pro benedictionibus

in

remedium amaroris

sive vecordia? passionis; et

pellunt amarones (2) de

alvei

exorcismos quibus com-

mane

redire, et

ignem petere

ante solisortum; atque incautationes, quibus intentas

quandoque

sterilitatem,

quandoque foecunditalem,

aut impotentiam coeundi (ut caus. xxxin

Si

q. 1, can.

per sortiarias ), procurant deprecationibus et

immolationibus atque exorcismis uminaribus incensis

in

quod ignoto colunt omine, credentes

tamen -verius repraesentat nomen
Spiritus enim malignus, ut in muitis liquet

laudem

nomen

idoli,

Dei

diaboli.

sed

sacr Scriptur passibus, \aide affectt latriam, servitutem, et creatoris honorera. Idcirco
et

hoc ex intentione

et confidentia

quum

magi,

adoratur,

facit

quan-

doque res insolitas et mirabiles ; veluti longam hic

habemus interserere historiam, qu non est fabula
sed res gesta

cui et ego personaliter interfui in terri-

torio Moyssnensi (3)

quomodo
tricis,

le

et

spiritus

eflluxis circiter viginti

Dans

(2)

Pour ce mot

manuscrit
,

Maiszensi dans

le

domum

deportavit

Et septem pedum longitudine reeuperanda

comme pour

tout ce qui prcde

manuscrit sont d'un accord dsesprant.

(3)

annis,

malignus supplevit officium obste-

infante, nato, in aliam

(1)

le

manuscrit.

l'dition

perdita.

de (loldast

et

,
,

BXTRAJUDICIAIR1

./...

eumdem, matrem ipsus custodieudo et prscavendo

ab iniamia. Expost matre revocante homagium per
pnitentiam, ipsam obsedit. Tandem liberata, seriem
tione,

exposait de adoralione, immola-

eunctis

rei

holocaustis

et

alterutrum inter eos

pactis,

Lnde ex evidentia facti argumenlum eaplatur,

quomodo et quare spiritus nequam deceptiones et lallacias subornt plurimas; quanquam genus liumaniun
peccatis obstinalum, insidias hoslium minime percipil
initis.

latitantes.

Omne enim superstitiosum, ut dieit

lib. II. De doctrina chrislicma

tiiiiis

lendum, aut ad consul tationes,

expressa

cum daemonibus

Beatus Augusfaciens ad eo-

vel ad pacta taeita sive

ipsis plaeitata et

fderata

contra verae religionis unius Dei lideique cultum

esl

ab Ecclesia eliminandum. Priesertim volumina magi-

carum artium,

rum

et

ligatur

morborum, quas medico-

condemnat,

disciplina

sive

in

precationibus

sive in vocibus, siveetiam in liguris, quas charaeteres

vocant; prout reiert Magister historiarum, de corres-

pondentia

Evangeliorum, quomodo

Vespasiani,

incliti

Iierusalem,

dum

esset

prsentia

in

obsidione

in

quidam Judaeus per exorcismos

mor.e confectos

nendo naribus

ejecit

obsessi

civitatis

Salo-

daemonia, prsertim appo-

cujusdam herb radicem, quam

veluhe mulieres appellant herbajii Scincti Johannis.

Qui

ideo

cotislat

fuerit peccans,

placet scire.

dinatos, et

primi

dsemones

possibile est suos exorcismos per

teribus

Respondeo

Salomonem idolatram quaudoque fuisse uude

ideo sunt

nulla

iliiciti.

Nain

fuisse orci

cbarao-

virlus a stellis vel planetis potesl

ut prdixi,

quum non

si ni

es

distinct*

im-

ebus

OPINIONS ET MMOIRES

456
figuratis. Si

autem

imprimitur virtus propter

ipsis

figuram seu characterem aut verborum auctoritalem,

ut hic, hoc

non

ad

justus

erigit

idolatrandum

terram

oninem populum
mini

quia

rum

pacta instituta

spiritus

inflexit.

Nam

malus Salosicut

tcrex

Provei'biorum cap. xxix et

subjectum dirigit in viam Do-

sihi

cor sancti rgis est inscrutabile alto-

consiliorum

rex iniquus

daemonum

nempe pacto

antiquitus. Grandi

raonem

per

est nisi

omnem

Proverbiorum cap. xv,

populum

facit

in lege

ita

Dei delin-

quere, etc.

Qui autem pythones habent, precationibus arte

primum

magica student. Ars enim pythonica

est

suscitatione mortui

aut diabolus in

ejus specie, ut est I.

Dominum,

ut det responsa

Reguni, cap. xxviii. Saul consuluit

qui nec per sacerdotes, neqne prophetas,

neque somnia

ei

respondit. Accessit pythonissam pre-

cum

cationibus et pactis

miens apparuit diabolus

misit se adorare
Cras

in

mecum

An-

Samuelis specie, et statim

quod Samuel non

eris; et

verum prophetavit, quia

titur praedicere

ea voluntarie initis.

in

fecisset),

consequenter exitum

dicens:
belli et

futura contingentia permit-

quandoque, ordinatione divina, nobis

quod Saul non dignus fuit responsionem habere ab aliquo prophetarum vi vente,
tanto minus prodigialiter ab aliquo prophetarum mortuo, prsertim tanti exiir.ii prophetarum omnium

occulta. Porro, ex eo

Samuelis a

Domino

nius tamen

volens

postulati
scire

responsa meruisset. Ple-

pythonicam divinationem

errori mag'cse artis subjectam et pariter

condemna-

lam, prudens lector recurrat ad Epistolarum B.

gustini epist. n, ad Felicianum, invenietque

Au-

materiam

EXTRA.U DICIAIRES.

quam

copiosam,

brevitatis causa pertranseo. Similiter

in oaus. xxvi, q. 5, can.

virgis

457

magorum

in

Necmirum,

JEgypto,

ubi etiam de

etc.

Vidi et audivi in montibus Styri et Carinthiae

lieres

mu-

habentes pythones. Et prope oppidum Prue-

necke, Brixinensis dicesis, fuit

qudam

vetula pre-

cationibus et holocaustis diabolieis diligenter inten-

dens, quae serenitatis tempore, sole circa tropicum

cancri

cursum suum

mam cnm

inllectente, tempe.statem saevissi-

fulgoribus et coruscationibus et grandine

non modica, per

spatia

certorum agrorum

suscitavit,

Tandem vero

volens se vindicare de suis adversariis.

deprehensa propriaque confessione devicta

viva est addita.

duodecim annis. Plures obsessos

fatigatos vidi in

harum terrarum

Quod puto factum nondum

istis patriis.

ignibus

revolutis

et a spiritu

maligno

Pessimus enim populus

utplurimum
competenter doctus non prohibet

curiosis superstitionibus

delectatur. Clerus

populum, sed dissimult.

Cirea divinationem multa sunt consideranda.

Nam

quidam divinant in pythone mortuo, ut jam praedixi

quidam in vivente, ut arrepticii, qui tantum norunt
temporurn qualitates variabiles, solo lamine

solis

con-

siderato nam Python Apollo, secundum Isidorum, dicitur fuisse auctor divinandi quidam in ign, uti pyquidam in are, ut aeromantici ; quidam
romantici
quidam in viscnibus ani
in aqua ut hydromantici
malium immolatorum ut aruspices; quidam circa
:

situs et

rum
tus

motus siderum,

ut genethliaci, natalium die-

considerationes observantes; quidam circa garri-

nvium, ut augures, de quibus

quidam

circa

verba

hominum

in

poetis multa;

praeter

intentionem

OPINIONS ET MMOIRES

458

prolata, quee rtorquent ad aliquid futurum

quod

praenoscere exinde putant. Et hi dicuntur oininatores, ut refert

Maximus Valerius, dicens

i<

((

observatio aliquo contactu religionis est

quoniam non

Ominum
innexa

fortuito niotu, sed divina providentia

a constare creditur; ut, Romanis deliberantibus

utrum ad alium locum migrarent, forte eo tempore
centurio quidam clamabat Signifer statue signum,
hic optime manebimus.
Quam vocem auditam pro
omine acceperunt transeundi consilium relaxantes.
Quidam autem ex manuum inspectione
ut
chiromantici ; quidam ex spatulis animalium, certis
:

>'

fleuris inde apparentibus, qui spatuiomantici

tur

quidam ex

astris

ut astrologi

dicun-

quidam ex

somniis.

Sed somniorum duplex

duplex
ea

una quidem

est causa

essentialis

intervenit hominis

interior, et est liaec

quantum

in

scilicet

dormiendo, quae
immorata vigilando. Et
causa futurorum eventuum;

fantasias in

ejus cogitatio et aiectio fuerit

talis

causa

somniorum

est

unde hujusmodi somnia per accidens

se

habent ad fu-

turos eventus. Si quandoque simul concurrant, erit

casuale.

Quanquam

causa corporalis
ris,

forma tur

dispositioni

causa

intrinseca

somniorum

est

nain ex interiori dispositione corpo-

aliquis

motus

sicut liomini,

humores, occurret

in

in fantasia,

in

conveniens

quo abundant

somniis quod

sit

in

tali

frigidi

aqua vel

nive. Similiter choiera nimia abundante in corpore,

somnia patitur homo de incendis; ut narrt dominus

quoddam habuisse somnium, picem ardentem fuisse in ventrem suum. Causa fuit, quia in eo
dominabatur choiera nigra. Exsurgens de somno,
Aibertus

EXTRAJl DICIAIRES.
emisit choleiam nigram in magna quantitate, etc.
Et propter hoc dicunt medici esse intendendum somniis, ad cogooscendum dispositiones interiores.
Causa veroexterior somniorum similiter est duplex
;

corporalis

in

quantum fmaginatio dormientis immucorpo

tatur velabaere contingente vel ex impressione

ris coelestis, ut sic

dormienti aliqu fantasias appareant

conformes clestium disposition!. Spirtualis autem

Deo

causa est, quandoque quidein a

>

Angeloruni aliqua hominibus rvlt

cundum

illud

Numerorum XII

propheta,

in visione

rit

nium loquar ad ipsum

qui miuisterio

in somniis, se-

Si cjuis

apparebo

ei,

inter vos fuea cl

persom-

quandoque eliam a diabolo

propter pacta tacita \el expressa,

Matth. cap. xxvil, de uxore

inita \el inienda, ut

Pilati.

Dtermina? it tamen Philosophus, tria gnera hominum frquenter habere somnia signiiicaliva. Primi
vesani, idest, idiotee, qui non sunt

solliciti circa

ter-

rena, nec circa seipsos, et ideo bene sentiunt motus

extraneos corporum clestium, sicut quaedam aves et

pra?sentiunt pluviam et hujusmodi. Secundi

bestiee

melancholici, qui sunt imaginativi,et

tium inventores. Naturaliter enim

ideo

lit

quum

commun iter ar-

frigidi

sunt

el sioci

naturaliter fortior impressio simulacrorum,

utique cerebrum

clarum; quare in

eorum

naturaliter

>ii

album

et

luce deieetantur et claritate, et

odiunt nigredinem et obscuritatem. Novellarom subtilitatum expertis;>imi sunt auctores, ut patet de Pto-

lemceo, ubi supra. Tertii sunt amantes.

Miletus

vont mendax sub fratris imagim

Llldil Cl cita

mot

nde poeta

, ,

OPINIONS ET MMOIRES

460

Mentitur fratris umplexus

oscula

visas

Postremo Veneris dulce figurt opus.

Non enim amor

qui medullas cordium

quiescit,

transverberavit. In absentia amati contemplatur, in

praesentia jucundatur.

Nunc

nalibus verba balbuticntium

rum

secretoi

um

De remedio amors

ludit

more

carminibus Fescentenellornm. puero-

proferens mysleria.

Unde

Ovidius

Artibus innumeris mens oppugnulur

amantum

Ut lapis quoreis undique pulsus aquis.

Nunc titubantium gurgite implicala

Unde Naso in libris Trislium

eindit verba.

Spe

valedico

sum multa

rursus

locutus

Et quasi discedens oscula multa dedi,

Et

si

etc.

unum

placuerit, coiligam in

aptatis terapori-

bus occullam artem poetarum amandi. Pariformiter

potestis

judicium accipere de inimicitia

quum

oppo-

sitorum eadem persaepesit disciplina.

Attamcn ex quo paulisper

divinationum
inlerpretari

ac etiam

tetigi,

vestra ex negligentia aut inadvertentia

aliqui attentare

minus

non multis

manus idiotarum

sufficienter;

periculum corporum

Erfordiee

ar^is et

nolens nimis expositorie singula

praesens rotulus veniret ad

set

magic

turn quia nul lus poterit consequi fructus,

si

species

et

possent

unde consequi pos-

animarum

retroactis annis.

sicut accidit

Quidam erant

congtegati in una bursa (1), volentes probare uiiara

(1

Comit secret

conventicule.

EXTRAJUD1CIAIRES.
experientiam

in

nigromantia,

quam

perimentum, luminibus de cera

ici

ipsi

vocanmt ex-

factis vii

g'mea incensis

et consecratis.

Adorationefacta, tlum debebant offerre

holoeaustum,

rite

reperti fuerunt de

manibus

tuaginla

unam sedem

pedibus et eapite per

et

illius patriae

bulatus, et

non oblulerunt. Quare eorum duo

manemortui; et tertius incurvatus
,

juxta

consuetudinem, quadrupedem , anxie

illa

nocte factus calvus, ae

annorum, quum

et novi, qui et

si

esset

senex sep-

quem

vix esset triginta;

tri-

vidi

voto se obligavit promoveri velle ad

sacerdotium. Idem vocatus Johannes Lapicida, bonus

organista

factus fuit

cappellanus domini Episcopi

Merseburgensis.

Taceo tamen ad prsens de pluribus, dispiciendo de

paucioribus; volensquippe

de arte notoria, quae

fieri

solet

est

unum

addere ad praemissa

de scientia acquirenda, quod

cum magna abstinentia, jejunio

labore.Et

et

hujusmodi insectatores accipiuntargumentuma tribus

pueris et Daniele, qui adeo meruerilnt disciplinam, et
in

omni

libro sapientiam, et futurorum notitiam. Hi

itaque certis characleribus utuntur, et jejunia obser-

vant abEcclesia prohibita, videlicet dominicis diebus,

ut

De

consecratione, disl.

junium

et dist.

xxx,

m,

c. Si

ce.

Placuit et Je-

(mis presbyter

Nec non

orationibus collectisexdiversorum idiomalum linguagiis,

quas

nemo

mitur quod
taies

perilus intelligcre potest; sed praesu-

sint pactionariae

excaecat in

eorum

cum

spiritu

nequam,

derium, (juod habent ad talem artem,

sic

videant veritatis viam, ut dicit Psalmista

cidit

qui

malitiis, propter fervens desi-

ignis inanis concupiscentiae, et

quod non
Superce-

non videront

\ew. Quos dtesta tur B. Augustinus(ul

in caus.

bo-

\\n.

OPINIONS ET MMOIRES

462
q. 2, c.

Qui sine Salvatore ) anathematc aetern dam-

uationis, et dicitesse

magicarumartium errorem. Non

enim cogitant donum scientiae donura fore Spiritus

sancti, quod uni datur alteri negatur (ut I. ad Cor.
cap. xxn Divisiones gratiarum, etc.); quodDorainus
Deus sua inefFabili liberalitate Salomoni concessit,
,

(ut III.

Regum,

cap. ni, et

xxi

iv, etc.);

concedendum spopondit (Luc

etdiscipulis suis
:

Paralip. cap.

II.

Ego dabo

cap.

vobis os et sapientiam, etc. ).

Illi

expedit servire, qui aeternam habet dare sapientiam;

quantum dare dbet novit juxta

capacitatem, officium commissum fideliter exsequen-

qui,

quando,

dum

ad reipublicae utilitatem

que

cui,

et

communem mutuam-

caritatis participationem, etc.

Novi quemdam licentiatum

harum artium non modicam habuit

lutis quasi

septem annis, venit

galibus ad dominum

notitiam. Revo-

cum promotionibus

Domi-

Balthazarem. de Cossa, in obedientia sua dictum

Johannem XXIII, ad

quam

re-

ducem Fridericum domus Austri

(qui in sacro concilio Constantiensi nitebatur

uum

qui

pagine,

sacrae

Italiam deportare;

fecerat illustrissimus rex Sigismundus

ei

cienter in eo arguebat)

patuTridentino. Magnos
sas; retarda tus

et

fecit

sumptus

denique et neglectus

quentife

inquam
,

suffi-

preces habuit pro episco-

propter ducis Ernesti Austri

Species,

etburdam,

et largas
in

promotione,

mortem

Priami relucebat

expen-

intercepta.

in eo; mirae elo-

cunctisque curialibus amabilis. Qui iaetior

cunctis diebus, una noctium post frstum S. Martini,

prout didici ab liospite suo, jucundius

De mane

inventus

fuit

mortuus,

ita

ivit

ad lectum.

quod nulla mortis

vu liera aliquatenus relucerent. Hic reliquit post

se

XTRAJUDICIAIR]

unum

S.

codicem semper serrula ferrea clausum;

e! ni

enchiridion stimabat, quia nemini ipsum confidebal

cujus clavem juxia femoralia sua invenerunt. Aperto

codice, divers figura?, characteres, iconiaset tdola

paruerunt
us

per

scriptae.

;ij>-

Legcntes non intellexerunt. Voca-

dominum Ulricum, extunc

Friderici Austriae praenominati

canccllarimn ducis

pronunc episcopum

Brixinensem, veni, codicem revolvi,et

mini Ducis interprtabar

unam

in praesentia do-

iconiam.l ltimo idem

dux voluit ut procederem ad praxim, promittens mihi

mercedem copiosam. Sed ego me excusavi, quanto
meliuspotui. Persuasi sibidenique
iMoreller d'iclo.
Ita

Nam in

istis

quod nudo argumento

libatum licenciatum

dequodam Goliardo

ego essem

rationis

magum

fuisse

insuflicien>.

comprehendi

magnum

prae-

etdivina-

torem. Dixi quoque ad praefatum Ulricum cancciia-

rium, ex eo quod

isle

jucundius

ivit

ad leclum, et quia

forte vin incalescebat, oblitus fuit de sacrificio vesper-

tino oiferendo.

Quo ncglecto, spiritus malus sibi

pu ta animam divinanlis, quia

tulit sacrificium,

\\\

om

om-

nis divinator ut dicit lex sacrihciorum, est accepte

tabilis diabolo.

Nunc autem communi fama, qu virtutum honorumque nutrix est officiosa, et dulcis taudis alumn.i
,

ut refert A irgilius in sEnede

Fama, malum quo non

Mobilitate vigc

et

vin

aliiul

velocku ultttm

'que acquirit

rundo

iterum in eadem

Stat sua cuique die*

Omnibus tu

viitr

brve

et

ineparabile tempu*

tedfamam extenden

OPINIONS ET MMOIRES

464
ista

virguneula in regno Franciae laudatur

nibus in professione
invenitur sufFulta

ab om-

caerimoniis

fidei catholicae, et in

ecclesiastica valde ve-

sa crnien ta

neratur;vita laudabili conversatur; religiosa in actis

nomine Sanctae Trinitatis cuncta opra

quantumcumque grandia aggreditur, et ad finem perpauperum tollens
ducit optatum; firmans pacem
et agendis; in

inopiam

justitiam sectando diligit;

mundi neque pomparUm

jNam

vanitatum

nih.il

dlvitiarum exquirit.

aut

superstitiosis intenderet, sua conversatio

si

nifestaret,

quum

ma-

iconias, idola, aut figuras, etc., fabri-

caret, et holocausta diabolo offerret, et precationibus

ipsum adoraret,
retuli in

occasione

nisi

primo rotulo, aut quia

puerilis est in conversatione

solet

cum

inspectionis,

pueris,

sicut

tum quia
quos maxime

arrepticia

adamare, reprehensibilis nominari

posset.

Nam

morum

omni
permaxime ponderanda Salvatoris exemplo, Scriptura referenle. Puto tamen salva ampliori
informatione, quod res per eam acta sit ordinatione
divina. Intra terminum Domino auxiliante, DeJphino
opre divino est evitnda

levitas in

gravitas

et

regni promisit restitutionem

ipsumque

rgna turum. Sed de ipsius coronatione

certum

quod Remensis archiepiFrancorum habet inungere regem oleo de am-

auditur. Sed cunctis patet

scopus,

viginti annis
nihil

pulla S. Remigii,

qu usque

hodie dicitur ciausa

in

ecclesiaRemensiprselibata. Quilibetenim regumchris-

tianorum ab aliquo certo episcopo munus consecrationis et inunctionis percipit, ut Ex. De sacra unctione
cap.

Cum

venisset

causam ponit Hostiensis.

Nam

Hungarorum secundus post regem Franciae, a Strigoniensi archiepiscopo Polonorum a Cracoviensi Bohe,

morumn
rex

-AIKA.IL

corona honoratur. Prima

Leodiensis dicecesis,

Romanorum

Aquisgrano
per archiepiscopum Colonien-

sem, argentea, quatenus

,

465

Pragensi, etc., inunguntur. Sed

trplici

pientia

MUAIKKS
in

niteat eloquentia, divina sa-

et puritatis claritate.

chiepiscopum Mediolanensem

Secunda ferrea, per

quatenus

si t

ar-

maliens

contra h.eretieas pravitates, insaniam hostium

fortis

Dei Ecclesi conterendo,

domanturet
Pontificis

sicuti ferro

fabr icantur. Tertia aurea

in ecclesia Piscatoris

cuncta metalla

de

manu Snmmi

apostolorum princi-

pis, ubi fulgor auri dsignt liberlatem ecclesiasticam,

quam

sincera tueri tenetur fide, juxta formant inra-

menti, quod ante coronationem facere dbet Ecclesia?

et prstare

mani

ut in Clem.

principis

In

).

sacrationis et unctionis

De jurejurando,
ultima

cap.

coronatione

Ro-

accipit

munus. Potest tamen Roma-

nus ponlifex committere cardinalibus aut episcopis,

qui etiam extra

Romanam urbem regem Romanorum

habent inungere

consecrare, ex certis rationibns

et

et legitimis causis occurrentibus.

iustris

Credo tamen quod

il-

Romanorum rex, ultimas duas

cum suis insigniis nondum sit adeptus;

Sigismundus,

coronationes

sed de prima claret omnibus.

Ultimo
tis

cum

Francis prophetavit Expleregno Francis Delphinus dormiet

sibylla regni

viginli annis in

patribus suis. Regnaturus erit post

eum

iilius

primogenitus,jam sexannorum puer, qui ampliori gloria,

quis

honore, potentiaque rgal i regnabit, quam

regum Francorum a tempore Caroli Magni

ali(

in

(juo translatum fuit sacrum Imperium a Graecis ad

Latinos, electione directa in Germanos, juxta annum
Domini DCCC, Ut in Gl. Ex. De electione, c wVeuCiii.

3q

OPINIONS ET MMOIRES

466

rabilemu). liabet, inquam, sibylla spiritum prophetandi bonum, ut quia de bono regimine reipublic,
pace et concordia, et

temporum

jucunditate

qu

omnia in generibus, Ecclesise et rationi sunt bona.

Quare arguitur spiritum bonum habere in Deo.
Stupore, inquam, majori divina miracula admiratione digna nominantur, quando hujusmodi absconduntur a sapientibus et prudentibus, et revelantur
parvulis. Velut prteritis sexdecim annis, in

terram sonus exivit de quadam virgine

omnem

in Brabantia,

nomen Ludewigis qumira sanctitate fulgebat, et

magnalia prodigia per eam Dominus operabatur, prout
extunc fui edoctus relatione illorum, qui eam -videcui

nam mulierem fortem quis inveniet procul de ultimis finibus partium

terr? Nempe a solis ortu et occasu, ab aquilone et
meridie, nomen Domini in istis duabus puellulisadmi-

runt, et signa ejus narraverunt;

rabile prdicatur in fortitudine virtutis divinae,

qu

humiles exaltt et deponit superbos, ut sciamus quod

non multos
hujus mundi

nobiles et potentes, sapientes et divites

elegerit

Dominus sed quse infirma

,

sunt,

utfortia confundat; qui in Trinitate pei-fecta vivit et

rgnt Deus in saecula saeculorum.

Finitus est rotulus iste

anno mccccxxix. dcima seplima mensia septembris,

indiciione

Romana

argentea vu.

Hune secundum rotulum,

fautor graliose,

Amen.

venerabilis

domine

et

domine Magister Petre de Grum-

bach(1), custos ecclesiae S. Germani extra muros Spi-

(1)

Dans

le

manuscrit, Buumbach.

EXTRAJUDICIAIRES.
re uses

reverendissimi

Clnisto

in

1<r

patris

Domini

nostri Rabani, Spirensis Ecclesiae episcopi, vicariegeneralis

sub

mali arbitrio

confklentia optima
(setl

cujuscumque
ipsum a me
committens ad consulsine

vestra missiva hoc

extorsit), transmittere curavi

tandum, ruminandum, corrigendum, etdijudicanduin

an liceat pluribus commun icare, quod non omnibus
meae rationis ves-

possit prodesse. Scintillula puerilis

tram mandatariam auctoritatem

de

investivit

insigniis

exsequendum, quae styli oflicio

dignoscuntur subarata. Opellam hanc puto in templum Veste obtulisse. Placet sacratae de ut pagella
litterulis gaudeat carminatis (1). Sin autem arundine
acutiori quasi vomere (2) opus erit, de materia altiori,
Yestae, ad ea

patulo clavo scientie, alte fixo, subjecta disserere videtur (3), ut scilicet (4) ad quatuor partes rotae Fortune

extendam victoriam bellorum, et recuperationem

regni Francorum ex eisdem designandam. Facultas
Veste ab Horatio II. Epislolarum ad Florum Julium, recommendatur. Et non immerito; quum imperium non deceat stare sine ratione, que auctoritatem plantt, rgna roborat et respublicas auget
Rom mmiri

milii coniigit,atque doceri, etc.

Et versentur adhuc intra penetralia Vest

Obscurata diu. Populus bonus met, atquc
Proftret in lucem speciosa vocubula rerum

(l)

Dans

l'dition

(?)

Dans

le

[3]

Ou

(4)

Goldast met stylnm

de Goldast

manuscrit

ut paupella litterula

etc.

gaudeat carminant

Sin autem arundine amieiori quia

plutt videbor ?
,

au lieu

<\r

tcUet

468

OPIiNIONS

Eodem
sustineas

ET MMOIRES EXTRAJUDICIAIRES.

referente in epistola ad Caesarera

,

Spe

etc.

vicjil

Quum

tt

calamum, cartas

et scrinia

posco.

Scribimus indocti doctique puemata passim.

Excuset simplicitas, ubi rgnt litterarum pauperinter

tas; eaptet beniguitas, quod offert pura veritas
:

utrumque

caritas germinabit.

FIN

DL'

TROISIEME VOLUME;

.,

TABLE DES MATIRES

CONTENUES DANS CE VOLUME.

PROCS DE RHABILITATION.
CONTINUATIO CAPITDLI V.
III.

lnquesta facta

Aurelianii.

testium
A'ctus receptionia et interrogatioaia

D. Cornes Dunensis
D. Radtilphus de Caucourt

M. Francisais
1).

Garivel

Guillelmus de

Johannes

Ricarville

Thierry

M. Reinaldus

Luillier

Johannes

Hilaire
ibld.

de Samt-Mesmin
AE"idius

ibia.

Jacobas l'Esbahy
Guillelmus

le

"

Charron

ibia.

Cosma

de Commjr.

"

Martinus de Matiboudet
Johannes Volant

...

ibia.
ibtd.

Guillelmus Posuau
Dinnysius Roger

Jacobus de
Johannes

ibia.

Thou
_

Carrelier

loia.

PetrusJongauh
Petrus Hue

'

Guillelmus Rouillart
Gentianus Cabu

ibia.

...
ibia.

Petrus raillant

....

Coitlon

Johannes Deauharnays

M. Robertus

iota.

de Farciaulx

...
i**.

Petrus Coinpaing

W.

.^
....
luia.
....

Johannes Aiibert

Johannes

tbta.

Anianus de Saint- Mesmm

Johannes de Champeaux

Petrus de

la

Hcrvcus Donart
Censure, Radulphus Godart ,

D. Andras Bordes
,.
Johaana uxor AEgidii de Saint-Mesmin
Johauna uxor Guidonis Uoyleaue

....
tbta.

TABLE DES MATIRES.

470

Guillemeta uxor Johannis de Coulons

ibid.

Johanna vidua Johannis de Mouchy

34

uxor Guillelmi Uavet

ibid.

Pieginalda relicta Johannis Hur

ibid.

Karolota

Petronilla uxor Johannis Beauharnajs et Massea Henrici Fagoue. ...

IV. Informationes Parisius

Tnor

Rothomagi fact.

citationis virtute cujus partes adversse et alii sua interesse

credentes

Tnor

et

35

fuerunt citati

visuri jurare testes

citationis virtute cujus testes fuerunt citati in dicesi

ibid.

Rotho-

magensi

40

42

Relatio exsecutionis

Tenorcitationis virtute cujus testes fuerunt citati in dicesi Parisiensi.

43

Mandatum pro

44

recollectione testium

'i'enor relationis in

Rothomageusium

dorso script

40

Testes Parisius examinati prsentibus notariis

ibid.

M. Johannes Tiphaine
M. Guillelmus de Camra

ibid.
4!)

D. Episcopus INoviomensis

53

M. Thomas de Courcellis
M. Jobannes Monnet

62

Ludovicus de Contes

G5

56

Gobertus Thibault

73

Simon Beaucroix
M. Johannes Barbin

77

D. Margareta

la

82

Touroulde

85

Johannes Marcel

88

D. Dux Alenconii

"

F. Johannes Pasquerel

90

F. Johannes de Lenozoliis.

00

112

D. Simon Charles

114

Testes Parisius examinati in absenlia notariorum

118

Dominus de Termes
D. Haimondus de Macy

ibid.

120

Coleta uxor Ptri Milet

123

Petrus Milet

125

M. Anianus Viole

120

Recollectio testium Piothomagensitim

F. Petrus Migecii

129

D. Guillelmus Manchon
D. Johannes Massieit

133

D. Guillelmus

160

F.

Colles

28

50

Martinus Ladvcnu

165

Nicolaus de HouppeviUe

170

si

..

TABLE DES MATIERES.

I).

171

Johanncs Fabri

Il

D. Johannes Lemaire
M. Johannes Caval
Petrus duquel

1*7

M. Andras Margtterie
Maugerius Lcparmentier

182

"

179

185

Laurentius Guesdon

B6

D. Joliannes Riquicr

*s

Johannes

Moreau

191
r

D. NicolauS Taquet
Husson Lernaistre
Petrus Daron
F.

9.

97

>

19!

Seguinus Seguini

20-'

V. Depositio D. Johannis

Lugduni

d''Aulon

recepta.

Rescriptnm F. Johannis de Pratis subdelegati ad examinandum dic-

tum lestem

200

Epistola D. Archiepiscopi Remensis ipsi d' Aulon direcla

20S

Tnor depositionis

209

in Gallico

OAP1TCIXM
Susceptio

catisae

per

DD.

VI.

Johanneni Fabri

et

Hectorem de Coquerel
222

judices subdelegatos

Tnor litterarum subdelegationis

Assignatio ad producendum proeclusa
Tnor litterarum dictae assignations
,

22
reis via

22fi

dicendi contra testes.

228

2?9

Continuatio dictae assignationis

Productiones
Assignatio ad

per actorum procuratores

dicendum contra producta, praxlusa

230

factac

rcis via

quidquam
"33

producendi idterius

Tnor litterarum compulsoriarum ad producendum

Relatio exsecutionis

"36

Designationes instrumentorum per procuratores prodactorum..

Tnor folii continentis correctiones super xn arliculis f.iciendas.
Tnor litterarum garantizationis ab Henrico rege datarum
Injunctio de originalibus communicandis si rci pelant

<

iota.

. .

-1

238

240

Mo

Dcclaratio contumaciae in reos, pracclusa eisdem via dicendi contra

247

producta

Tnor
Tnor

citationis ad

dicendum seu proponendum contra producta.

?i^

252

relationis

Continuatio assignationis ad dicendum contra producta

""d.

Dcclaratio contumaciae in citatos non comparentes, pracclusa eisdem

**3

via dicendi contra producta

Assignatio partittm ad

videndum concludi

Continuatio assignationis pra?dict;r

in

causa

2..>

TABLE DES MATIRES.

472

CAP1TVLUM
Produclio motivorum juris per actores,

Tnor

citationis

VII.

non comparentiLus

reis

258

262

partium ad videndiim conclndi

264

Relatio exsecutionis

Tnor motivorum
Tnor motivorum

juris per

promotorem exhibilorum

265
275

juris per actores exhibitorum

CAPITULIM

VIII.

Praesenlatio eonsidtationum per doctores digestarum

0[)iisculuni

!\I.

298.

Joliannis de Jarsonno super facto Puellae,

ibid.

Ejusdem

304
triplex veritas ad justificationem Puellae
Excerpta ex consuleratione R. P. D. Episcopi Petragoricensis super
sententia lata contra Johannam
306
Item ex opinione R. P. D. Episcopi Lexoviensis super processu et con-

demnatione

309

Item ex opinione R. P. D. Episcopi Cenomannensis

Item ex opinloue R. P. D. Episcopi Abrincensis
Item ex opinione D. Joliannis de Montignf

314

Item ex opinione M. Guillelmi Boitill

Item ex opinione M. Roberti Ciboule

322

Visilatio

omnium instrumentorum

317

319

326

utriusque processus Paisius facta. 329

unum recolligendis.
Promium recollectionis per F. Johannem Brehal digest
Ex eadem allegatio prdictionum de Puella vulgatarum
Ex eadem, commentarius super ipsis praedictionibus

333

Ejusdem conclusio

349

Ordinatio super praeinsertis considerationibus in

334

338

341

CAl'ITL'LUM IX.

Visitatio instrumentorum causse

Rothomagi

facta

per

consiliarios

primi processus adhuc viventes

'

LU lima dies processus

Tnor citationis ad audiendum sententiam

Forma

350
351

diflinitivam pronuntiari.

353

355

et tnor pronuntiationis sententi difjiuitiv

Attestationes uliographac notariorum caus

362

RDACTION PRIMITIVE DU PROCS DE

RHABILITATION
d'aprs le manuscrit dk d'urfk.
Titulalio

367

prvi

ibid.

Pnesentatio solemnis recripti apostolici

372

Prresentationes et supplicationes

Sries rubricarum ordinem processus continentium

Tnor

sententia: seu sententiarum contra

Johannam

375
latte

seu latarum. 377

TABLE DES MATIRES.

473

OPINIONS ET MMOIRES EXTRAJUDICIAIRES

PUBLIS DU VIVANT DE JEANNE
Rsume des conclusions donnes par

les

Trait de Jacques Gelu

d'Embrun

arclu vque

Exccrpta

docteurs runis Poitiers

Epis toi a praeliminaria ad regem

Promium

I)\u;i

Carolum VII

tractai us ipsius

e discussionc

Propositiones contra Puellam

dissertations d'un clerc

Rotultis

Rotules

II

FIE

fF,

,/.
:

ad Puellam directe spectanlia

Pro[)0?itiones pro Puella

,'

3ii.

Propositions de matre Henri de (iorcutn

.Sibvlla francica

V.W
30:}

104
4

:{

lit

allemand

hk TABI.I DES MATIERES DU

i'2?

ibid

i;y

TROISIEME VOLUME.

EXTRAIT DU REGLEMENT.
Art. 14. Le Conseil dsigne les ouvrages
les

personnes

publier, el choisit

plus capables d'en prparer et d'en suivre

les

la

publication.
11

nomme, pour chaque ouvrage

publier,

un Commissaire

responsable, charg d'en surveiller l'excution.

Le nom de

l'diteur sera plac

Aucun volume ne pourra

sans l'autorisation
dclaration
lui a

la tte

de chaque volume.

paratre sous le

du Conseil,

et

n'est

s'il

nom

de

la

Socit

accompagn

du Commissaire responsable, portant que

le

d'unitravail

paru mriter d'tre publi.

Le Commissaire responsable soussign dclare que

de M. Jules Qlicuerat sur

de Jeanne d'Arc

lui

le

le

travail

Procs de Rhabilitation
digne d'tre publi par la

a paru

Socit de l'Histoire de France.

Fait Paris

le 1 er

dcembre 1845.

Sign Cn.

LENORMANT.

Certifie

Le Secrtaire de

la

Socit de
J

l'Histoire

DESNOYERS.

de France,

<<-

5
<c
<':

c
c
~~~ '

ccc

mm

<S?C'

orrc
<3Sc

cc

OtTO

csg'o.

<M<.
<r

<-

cOK,
">

<r

i^J^

<r<iccr

t=

*C-*--55?- r

c~

2^
<t*3

"ce

77 ce*: -EL"- c

^^
<r-

7
1

< ce

*3g^

C
:

i"

r r
<

cr z

1-.
'

-c

cr:< r*

g-

^ <r'
<z cr<:
.m.

<:*

r^z t< <<:

r' CTT^Il -ac
<:<C <r<r: Vft
<:. crez *'^K
cce. <T 71 ** *~
tiar"

'<<

t es,

ccC

CZ

<rar

<J_
eT-CT-

<IEK

Stc
.<

<

ecc

7<C
,
-.

'

O5C

<
'

<^ c
-sc*rl

- y

c<

<c<

Ce

T?
<r

o
fer

<2K <tX

<* c

Hc ^<i

<2C
se

oc

<

<r<*

ce

ce

CS55c

c.

ce

-^Vr

<
-

<c<

"

<C' ^~<c^K<L<mr <r

mnr
^<^ r ce <zz&Ljm<mr
'z>4ggz
_

r.

<s<

<r
;

<sacc<'

<Z<<<
<rc<

CC""-'rV

c<C^I.cg

. <

<-

<

***-

<c

'

*
E""<

- 5

>

H
H

c:

^r
K

<
c

r-

-.:

cd

f-

x:

4K<*

University oi Toronto

Library

S-

H
-

-P

l-

c
o

<

cd

c c
J
O
J-

Cm

t3

a
0)

*- ,a.

Cw

O
C
o

'

u
O

C
r

h
a
-

DO NOT
REMOVE
THE
CARD
FROM
THIS

*-.

PL,

C
r

POCKET

+:

-a

Acme

Library Card Pocket

LOWE-MARTIN
>-3

GO. Limim

i>

--

f flr
V"^:;

* v-

^rfN5#K

'-

*teflfefe#&jfc :