Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu

Joanna Afek
KULTUROWE I JZYKOWE UWARUNKOWANIA
CHISKICH PRZESDW I TABU

Rozprawa doktorska
Promotor: prof. dr hab. Izabella abdzka

Pozna 2013

SPIS TRECI
WSTP .. 6
ROZDZIA 1: Tabu oraz przesd w kulturze zachodniej i chiskiej .... 11
1.1. Tabu definicje i interpretacje .... 11
1.2. Przesd prba zdefiniowania pojcia 17
1.3. Tabu a przesd ..... 22
1.4. Tabu i przesd w kulturze chiskiej .23
1.5. Filozoficzne i religijne uwarunkowania tabu w Chinach ..... 26
1.5.1. Wierzenia pierwotne . 28
1.5.2. Konfucjanizm .... 29
1.5.3. Taoizm .. 31
1.5.4. Buddyzm ... 34
1.5.5. Synkretyzm religijny ..... 36
1.5.6. Mantyka, przepowiednie, omeny, czary, kultura dobrowrbna . 39
1.6. Jzykowe uwarunkowania tabu w Chinach ..44
1.7. Wnioski .... 46
ROZDZIA 2: Tabu jzykowe .. 48
2.1. Tabu jzykowe 48
2.2. Imiona i nazwy w jzyku chiskim .. 51
2.3. Tabu imienia .... 55
2.4. Nazwy firm i produktw .. 62
2.5. Tabu w jzyku potocznym (yyn jnj, ) ... 65
2.5.1. Tabu sw niepomylnych (b jl yyn, ) ... 65
2.5.2. Tabu sw zwizanych z zuboeniem (pci cy, ) .... 69
2.5.3. Tabu sw wulgarnych (xid cy, ) ... 71
2.5.4. Tabu jzykowe grup spoecznych (jtun jnjy, ) .. 72
2.6. Uroki i zaklcia (huf, ) . 74

-2-

2.7. Tabu liczb (shz jnj, ) .. 76

2.8. Konsekwencje spoeczno-ekonomiczne zwizane z tabu liczb ... 81
2.9. Wnioski ... 84
ROZDZIA 3: Tabu i przesdy witeczne .. 86
3.1. witowanie 86
3.2. Almanach (tngshng, ) ... 90
3.3. Okresy solarne (jiqi, ) . 91
3.4. wita kalendarzowe .... 95
3.4.1. Nowy Rok (xnnin, ) .... 95
3.4.2. Pierwszy miesic (zhngyu, ) .. 100
3.4.3. Drugi miesic (r yu, ) . 106
3.4.4. Trzeci miesic (sn yu, ) . 107
3.4.5. Czwarty miesic (s yu, ) ... 108
3.4.6. Pity miesic (wyu, ) ... 109
3.4.7. Szsty miesic (liyu, ) . 111
3.4.8. Sidmy miesic (qyu, ) .... 112
3.4.9. smy miesic (byu, ) ... 114
3.4.10. Dziewity miesic (ji yu, ) .... 114
3.4.11. Dziesity miesic (sh yu, ) . 115
3.4.12. Jedenasty miesic (shy yu, ) .. 116
3.4.13. Dwunasty miesic (shr yu, ) .. 116
3.5. Wnioski . 117
ROZDZIA 4: Tabu i przesdy zwizane z chiskim zodiakiem 118
4.1. Zodiak ... 118
4.2. Dwanacie znakw chiskiego zodiaku (shr shngxio, ) 122
4.3. Zodiak a przesdy . 132
4.4. Zodiak a demografia .. 136

-3-

4.5. Wnioski .. 141

ROZDZIA 5: Tabu i przesdy zwizane z okresem ciy, narodzinami i wychowaniem
dziecka 143
5.1. Cia, pord i pog w kulturze zachodniej i chiskiej 143
5.2. Rodzina chiska dawniej i obecnie 144
5.3. Proszenie o syna (qiz, ) i okres ciy (huiyn, ) ... 146
5.4. Narodziny (chshng, ) ..... 151
5.4.1. Pord (fnmin, ) .... 151
5.4.2. Ogoszenie narodzin (box, ) ..... 160
5.4.3. Kpiel trzeciego dnia (xsn, ) 161
5.4.4. Wysiadywanie miesica (zu yuzi, ) . 162
5.4.5. Wysanie ryu z yczeniami (sng zhm, ) ... 164
5.5. Peen miesic (mnyu, ) ... 164
5.5.1. Alkohol penego miesica (mnyu ji, ) ... 164
5.5.2. Postrzyyny (ttu l, ) . 165
5.5.3. Uroczysto wyjcia z domu (chmn l, ) . 166
5.6. Sto dni (bi r, ) .. 166
5.6.1. Bankiet setnego dnia (bi r yn, ) .. 166
5.6.2. Zbieranie liny (shuxin, ) .... 167
5.6.3. Nadanie imienia (mngmng, ) .... 167
5.7. Roczek (zhusu, ) . 168
5.7.1. Rocznicowy alkohol (zhusu ji, ) i wybr fantw (zhuzhu, ) .. 168
5.8. Dziecistwo (tngmng, ) . 169
5.9. Wnioski .. 171
ROZDZIA 6: Tabu i przesdy zwizane z uroczystociami lubnymi ... 173
6.1. lub w kulturze zachodniej i chiskiej .. 173
6.2. Swatka (mirn, ) ... 175

-4-

6.3. Wybr kandydatki (nci, ) 177

6.4. Pytanie o imi (wnmng, ) .... 178
6.5. Poinformowanie o pomylnoci (nj, ) ..... 180
6.6. Ogoszenie zarczyn (nzhng, ) 181
6.7. Wyznaczenie daty lubu (qngq, ) ..... 182
6.8. Przyjcie panny modej (qnyng, ) .... 184
6.8.1. Uroczystoci przedlubne w domu panny modej ... 184
6.8.2. Odbir panny modej .. 188
6.8.3. Ceremonie w domu pana modego .... 194
6.9. Maestwo ... 197
6.10. Inne formy zalubin 199
6.11. Wnioski 200
ROZDZIA 7: Tabu i przesdy zwizane ze mierci, pogrzebem oraz
aob . 202
7.1. Zmarli w kulturze zachodniej i chiskiej .. 202
7.2. Etap przed mierci (shngqin, ) ..... 205
7.3. Ceremonie pomiertne (sngl, ) ... 211
7.4. Ceremonie pogrzebowe (zngl, ) . 214
7.5. Ceremonie aobne (jl, ) .... 221
7.6. Zmarli mierci nienaturaln . 225
7.7. Wnioski .. 228
ZAKOCZENIE . 229
BIBLIOGRAFIA . 231
SUMMARY245

-5-

WSTP

Celem niniejszej rozprawy jest analiza tabu i przesdw w Chinach w aspekcie

kulturowym i jzykowym. Za punkt wyjcia do bada przyjmuj teori obrzdw Arnolda
van Gennepa, teori tabu Mary Douglas i jej kontynuacj w postaci teorii Jerzego
S. Wasilewskiego. Arnold van Gennep stworzy rewolucyjn teori obrzdw przejcia, ktre
s wsplne wielu kulturom, i ktrym zawsze towarzysz liczne tabu. Mary Douglas badaa
biblijne zakazy ywieniowe, natomiast Jerzy S. Wasilewski polsk kultur ludow.
Zarwno Douglas brytyjska antropolog, jak i Wasilewski polski etnograf, znaleli dla tabu
i przesdw wsplny mianownik jest nim prba ustanowienia sytuacji witej, rajskiej,
takiej, jaka bya na pocztku wiata. W takiej sytuacji zakazane jest to, czego w raju nie
byo i nie powinno by, tj. mierci i jej pochodnych, chorb, seksualnoci, pracy fizycznej,
wydalania i kosmetyki. Co wicej zakazy konstytuuj sytuacj peni, jednoci, harmonii, wic
zakazane jest wszystko to, co t peni narusza, tj. ktnia, brak i pustka, poyczanie
i wydawanie. Wedug Wasilewskiego ilo zakazw wzrasta nie tyle przy obrzdach przejcia,
co przy sytuacjach zalkowych i witych, tj. witach, okresie ciy, lubu, pogrzebu.
W

Chinach,

mimo

odmiennych

uwarunkowa

historycznych,

religijnych,

filozoficznych oraz jzykowych ten mianownik okaza si podobny jest nim rwnie prba
ustanowienia sytuacji idealnej, wzorcowej, harmonijnej. Ale jest to sytuacja, w ktrej
akcentuje si dodatkowy aspekt dobrostan, rozumiany jako pomylno, dugowieczno
i bogactwo. Harmonia za jest definiowana przez chiskie pojcia filozoficzne, takie jak yin
i yang, pi pierwiastkw, zodiak, energia qi. Wiele zakazw wystpujcych w Chinach jest
bardzo podobna lub wrcz identyczna z zakazami wystpujcymi w europejskiej (polskiej)
kulturze ludowej. Jednake istniej rwnie liczne rnice w materiale chiskim istnieje
ogromna

ilo

zakazw

uwarunkowanych

lingwistycznie,

majcych

swe

rdo

w homofonicznej strukturze jzyka chiskiego. Podsumowujc tabu i przesdy chiskie

s uwarunkowane zarwno kulturowo, jak i jzykowo.
W Chinach problemem tabu caociowo zajmowali si Ren (2004, 2005), Wan (2005)
oraz Yan (2007), ktrzy byli jednak jedynie kompilatorami, a nie teoretykami tabu. Ich dziea
to zbir wszystkich tabu i przesdw wystpujcych dawniej i obecnie na terytorium Chin.
Ich prace w duej mierze pokrywaj si, wnosz bardzo duo materiau badawczego,
ale brakuje im analizy i wyjanienia. W innych pracach etnograficznych opisujcych rne
aspekty obyczajowoci chiskiej mona odnale rne przykady tabu i przesdw,

-6-

ale w wikszo pokrywaj si one z pracami Rena (2004, 2005), Wana (2005) oraz Yana
(2007). Natomiast Guo (2007) omwi badania nad przesdnoci wspczesnych
Chiczykw, a szczeglnie urzdnikw pastwowych i czonkw Komunistycznej Partii Chin.
Na Zachodzie nikt nie bada caociowo tabu w Chinach. Francuski misjonarz
i sinolog, Henri Dor (1914, 1915, 1916, 1917, 1918), skompilowa prac Recherches sur les
superstitions en Chine (ang. Researches into Chinese Superstition), w ktrej zebra tabu
i przesdy panujce wrd Chiczykw mieszkajcych w delcie rzeki Jangcy na przeomie
XIX i XX wieku. W Polsce Kauyska (1987, 1990, 2001, 2004, 2005, 2008) podejmowaa
w swoich pracach problem tabu i przesdw w jzyku i kulturze chiskiej. W swoich
wczeniejszych pracach (Kauyska: 1987, 1990, 2001) zajmowaa si chiskimi nazwami
geograficznymi, ktre ulegay wielokrotnym i rnym zmianom ze wzgldu na istnienie tabu
pastwowego, tj. imienia cesarza i innych dostojnikw chiskich. W pracach pniejszych
(Kauyska 2004, 2005, 2008) badaa chiskie nazwy osobowe, w ktrych element tabu jest
rwnie silnie zaznaczony. Huang i Tian (1990) zajmowali si chiskim tabu jzykowym
w ujciu socjolingwistycznym; badali tabu z podziaem na cztery grupy: tabu zwizane
z sankcjami, seksem, funkcjami ciaa oraz rzeczami nieprzyjemnymi. Tabu jzykowe,
zwizane z wrczaniem prezentw oraz postrzeganiem poszczeglnych zwierzt chiskiego
zodiaku wrd Chiczykw, bada Chu (2009). O przesdach zwizanych z jzykiem pisali
badacze Schmidt i Pan (1994), ktrzy zajmowali si tumaczeniem zagranicznych marek firm
i produktw na jzyk chiski; Chan i Huang (1997, 2001a, 2001b), ktrzy badali nazwy
chiskich marek oraz Chang i Lii (2008), ktrzy zajmowali si badaniem aspektu
pomylnoci w nazwach chiskich firm i produktw. Natomiast tabu zwizanym z liczbami
zajmowali si: Ang (1997), ktry bada postrzeganie cyfr arabskich i liter alfabetu aciskiego
wrd Chiczykw; Chau et al. (2001), ktrzy zbadali wpyw numeru mieszkania na jego
cen w Hongkongu; Philips et al. (2001) udowodnili, e data zawierajca kojarzon
ze mierci cyfr 4, ma wpyw na wzrost miertelnoci wrd chiskich i japoskich
pacjentw z chorobami serca w Stanach Zjednoczonych; Simmons i Schindler (2003), badali
jak wiara w pomylne i pechowe liczby wpywa na kreowanie cen produktw reklamowanych
w prasie; natomiast Chong i Xin (2008) oraz Woo et al. (2008) analizowali aukcje tablic
rejestracyjnych organizowane przez wadze Hongkongu i dowiedli, e wystpuje silna
preferencja dla cyfr i ukadw cyfr szczliwych.
Bada nad przesdami zwizanymi ze witami jest bardzo mao: Yang et al. (2008:
1990) zbadali wpyw jaki wywiera wiara w miesic duchw na liczb utoni na Tajwanie.
Natomiast przesdy zwizane z zodiakiem w aspekcie demograficznym bada Kaku et al.
-7-

(1975) oraz Lee i Paik (2006), ktrzy zajmowali si odpowiednio spoeczestwem japoskim
i koreaskim, gdzie przyjto chiski zodiak i przesdy z nim zwizane; natomiast Goodkind
(1991, 1995, 1996, 2004) bada wpyw wiary w pomylno znaku Smoka na wzrost liczby
urodze wrd Chiczykw; Yip et al. (2002) badali to samo zagadnienie; Wong i Yung
(2005) analizowali, czy rzeczywicie osoby spod znaku Smoka maj lepsze ycie; Vere
(2008) rwnie zajmowa si chiskim zodiakiem w aspekcie demograficznym.
Wpyw wiary w pomyln dat narodzin na liczb operacji cesarskiego cicia
w Chinach analizowali Lee et al. (2001) oraz Hsu et al. (2008). Nie ma bada stricte
naukowych nad przesdami i tabu zwizanymi z ceremoniami weselnymi; doniesienia na ten
temat pojawiaj si jedynie w prasie popularnonaukowej i codziennej. Inaczej wyglda
sytuacja z ceremoniami pogrzebowymi J.J.M. de Groot (1892, 1894, 1897, 1901, 1907,
1910) w swoim dziele The Religious System of China rwnie odnosi si do chiskich
zakazw, gwnie zwizanych ze mierci i sfer duchow; Watson i Rawski (1988)
zredagowali tom powicony mierci oraz uroczystociom pogrzebowym w dawnych
i wspczesnych Chinach;

Lee (2003) omawia wspczesne zwyczaje pogrzebowe

Chiczykw w Singapurze; Oxfeld (2004) za badaa wspczesne wiejskie ceremonie

pogrzebowe w Chinach; wspczesnymi cmentarzami i kolumbariami zajmowaa si Teather
(1998, 2000). Istnieje wiele prac popularnonaukowych dotyczcych tabu i przesdw,
ale z przyczyn oczywistych nie zostan one wykorzystane w tej pracy.
Nakazy i zakazy, czy oglnie mwic przesdy spoeczne, ktre bd analizowane
w tej pracy, dotycz gwnie narodowoci Han, stanowicej wikszo w Chiskiej Republice
Ludowej. Bd to przesdy, ktre byy praktykowane w przeszoci, ale nie odeszy zupenie
w zapomnienie, tj. wystpuj w ograniczonej formie lub ograniczaj si do pewnego
terytorium Chin. Omwione zostan rwnie przesdy, ktre narodziy si stosunkowo
niedawno. Wikszo przykadw zostaa zaczerpnita z chiskich monografii powiconych
przesdom oraz doniesieniom prasowym potwierdzajcym istnienie danych zjawisk
we wspczesnych Chinach. Przywoane zostan rwnie wymienione wyej badania
jzykoznawcze, socjologiczne i psychologiczne powicone chiskiej przesdnoci.
Jzykowe oraz kulturowe uwarunkowania tabu i przesdw w Chinach zostay
przeanalizowane w siedmiu rozdziaach, ktre maj podobn struktur: wstp teoretyczny
dotyczcy danego zagadnienia, ukazanie go przez pryzmat kultury zachodniej oraz chiskiej,
szczegowe omwienie danego tematu w jego aspekcie kulturowym i jzykowym, wnioski.
Rozdzia pierwszy zawiera analiz tabu oraz przesdu od strony teoretycznej,
ich definicje i interpretacje oraz kulturowe uwarunkowania w kulturze zachodniej i chiskiej.
-8-

Przywoane tu zostay definicje sownikowe tabu i przesdu (w jzyku polskim i chiskim),

antropologiczne teorie tabu (poczynajc od Frazera, przez Durkheima, van Gennepa, Douglas,
koczc na Wasilewskim) oraz psychologiczne teorie przesdu (Jahoda, Vyse, Campbell),
a take jzykowe i filozoficzno-religijne (tj. konfucjanizm, taoizm, buddyzm) uwarunkowania
zakazw i przesdw w Chinach. W oparciu o ten materia zostaa zbudowana moja teoria
tabu pojawia si ono gwnie w sytuacjach pocztkowych, zalkowych, a take
w sytuacjach przejcia, a jego celem jest stworzenie sytuacji idealnej, harmonijnej, rajskiej.
Zakazane jest wszystko to, co tej sytuacji nie pozwala zaistnie, co j zakca i zaburza.
Dodatkowym czynnikiem generujcym zakazy jest sama struktura chiskiego jzyka. Dlatego
w kolejnych rozdziaach zostay przeanalizowane tabu i przesdy zwizane z ich aspektem
jzykowym i kulturowym.
Rozdzia drugi jest powicony tabu jzykowemu, przywoane zostay tu jego
definicje i wspczesne interpretacje. Omwione zostay zasady tworzenia nazw w jzyku
chiskim, tabu imion oraz tabu w jzyku potocznym (sw niepomylnych, terminw
zwizanych ze zuboeniem, wyrae wulgarnych oraz tabu jzykowe niektrych grup
spoecznych). Ostatnie dwa podrozdziay powicone s chiskiej numerologii, tabu
zwizanemu z liczbami oraz jego konsekwencjom spoeczno-ekonomicznym. Tabu jzykowe
mona rwnie bada pod ktem tworzenia sytuacji idealnej okazuje si, e rzeczywicie
zabronione jest wypowiadanie takich sw, ktre zakcaj harmoni, tj. zwizanych
ze mierci, chorob, seksem, drapienymi zwierztami.
Rozdzia trzeci dotyczy tabu i przesdw witecznych. wito interpretowane jest
tutaj jako sytuacja niezwyka, odwoujca si do pocztkw stworzenia, mitw i legend,
reaktualizujca idealny pocztek. Z tego wzgldu towarzysz mu liczne tabu i przesdy, ktre
w zaskakujco duej liczbie s zbiene z zakazami wystpujcymi w europejskiej kulturze
ludowej. W rozdziale tym opisuj chiski kalendarz, almanach, okresy solarne
oraz poszczeglne wita kalendarzowe i zwizane z nimi zakazy oraz przesdy w aspekcie
kulturowym i jzykowym.
W rozdziale czwartym zostay omwione przesdy zwizane z chiskim zodiakiem,
ktry jest ewenementem na skal wiatow, a przesdy z nim zwizane s dosy szczeglne,
gdy maj ogromny wpyw na wspczesn sytuacj demograficzn i spoeczn Chin.
Opisana jest tutaj historia chiskiego zodiaku, poszczeglne znaki zodiaku i ich odniesienia
jzykowo-kulturowe oraz przesdy zwizane z zodiakiem i ich konsekwencje spoecznodemograficzne.

-9-

W rozdziale pitym zajmuj si tabu oraz przesdami zwizanymi z okresem ciy,

narodzinami i wychowaniem dzieci. Jest to kolejna (po wicie) sytuacja zalkowa, ktrej
towarzysz liczne tabu, niejednokrotnie zbiene z zakazami wystpujcymi na Zachodzie.
Przeanalizowane tu zostao postrzeganie ciy, porodu i poogu w kulturze zachodniej oraz
chiskiej, konfucjaskie fundamenty chiskiej rodziny oraz poszczeglne etapy ciy, porodu,
poogu, pierwszych lat ycia dziecka i zwizane z nimi tabu i przesdy.
Rozdzia szsty zawiera analiz tabu i przesdw obowizujcych w czasie
uroczystoci lubnych, ktre mimo swego laickiego, konfucjaskiego rodowodu i co za tym
idzie wysokiego zrytualizowania, take zawieraj wiele zakazw i nakazw, gdy lub
traktowany jest tutaj w wikszej mierze jako sytuacja przejcia. Opisane s tutaj poszczeglne
etapy zarczyn, uroczystoci lubnych i weselnych oraz tabu i przesdy z nimi zwizane (w
szczeglnoci odnoszcych si do wyboru kandydatw, porwnywania ich horoskopw,
ustalania dat poszczeglnych wydarze itp.).
W rozdziale sidmym zawarte s przesdy zwizane ze mierci, pogrzebem i aob
oraz z wywodzc si z uroczystoci aobnej sztuk fengshui. Obrzdy zwizane ze mierci,
pogrzebem i aob, podobnie jak uroczystoci lubne maj pochodzenie konfucjaskie,
s bardzo zrytualizowane, ale traktowane bd tutaj, jako obrzdy przejcia, ktrym
towarzysz liczne zakazy i nakazy. Przeanalizowane tu zostao postrzeganie mierci
i zmarego w kulturze zachodniej oraz chiskiej oraz tabu zwizane z poszczeglnymi
etapami: przed sam mierci, po zgonie, w czasie pogrzebu i aoby. I tak, jak w przypadku
tabu obowizujcych w czasie innych sytuacji zalkowych bd przejcia, zaskakujco wiele
z nich ma wymiar uniwersalny.
W pracy zostay przeanalizowane zakazy zwizane z sytuacjami pocztkw i/lub
przejcia, dlatego, pominite zostay przesdy i tabu poszczeglnych grup zawodowych
i profesji oraz szeroko rozumiane tabu nowoytne.
W caej pracy do zapisu ideograficznego uyto znakw uproszczonych, a do zapisu
fonetycznego znakw chiskich transliteracji pinyin. Nazwy i pojcia chiskie zapisane
zostay kursyw, w okrgych nawiasach umieszczona zostaa ich transkrypcja i podane znaki.
W nawiasach kwadratowych znajduj si wyjanienia autorskie. Wszystkie tumaczenia
pochodz od autorki rozprawy, o ile nie zaznaczono inaczej.

- 10 -

ROZDZIA PIERWSZY
TABU ORAZ PRZESD W KULTURZE ZACHODNIEJ I CHISKIEJ
1.1. Tabu definicje i interpretacje
Pojcie tabu ju dawno wyszo poza dyskurs akademicki i jest niezwykle popularne w yciu
codziennym. Od chwili pojawienia si w Europie jako egzotyczne, trudne do zdefiniowania
taboo, do wspczesnego, nagminnie uywanego tabu, przeszo dug drog. Wspczenie
sowa tabu uywa na si na okrelenie niemal wszystkiego, o czym nie mwi si publicznie
i szczerze (poczynajc od zarobkw, poprzez przemoc w rodzinie czy molestowanie w pracy,
koczc na chorobie i mierci). Modne jest rwnie przeamywanie tabu, czyli zachta
do otwartego poruszania tematw wstydliwych czy te przykrych. Odwiedzajc pierwsz
z brzegu ksigarni trafimy tam na szereg ksiek zawierajcych sowo tabu w tytule: Tabu
i niewinno 1 , Przeama tabu 2 , Zdrowie bez tabu 3 , Marketing bez tabu, czyli jak to robi
najlepsi 4 , Zakazane mioci. Seksualno i inne tabu 5 . Wiele z nich z istot tabu ma niewiele
wsplnego. Mamy wraenie, e kultura masowa, a zwaszcza media, naduywaj tego sowa,
przez co traci ono swoje pierwotne znaczenie i coraz bardziej oddala si od swej istoty.
A czym wanie jest tabu? Co jest istot tego pojcia? Czy jest ono pojciem
uniwersalnym, wsplnym wszystkim kulturom i spoeczestwom? Dlaczego Europejczycy
musieli odkry egzotyczne i dzikie ludy, eby przyswoi pojcie tabu. Czy nie istniao ono
w naszej europejskiej kulturze przed wyprawami Jamesa Cooka? Ten angielski eglarz
i odkrywca w czasie trzeciej wyprawy dookoa wiata w 1779 roku jako pierwszy zanotowa
w swoim dzienniku sowo taboo, spotykajc si z nim na rnych wyspach Oceanii
(Wasilewski 2010: 17). Sowo to stao si na tyle popularne, e ju w 1791 roku jego definicja
(obszar zakazany) znalaza si w New English Dictionary (Wasilewski 2010: 17). A jaka
jest etymologia sowa tabu:
[] notowane w oceaskiej podgrupie jzykw austronezyjskich tabu lub tapu jest zoeniem
czasownika ta zaznacza, i przyswka intensywnoci pu, a wic tumaczy si jako to, co
1

Smolar, A., (2010). Tabu i niewinno. Wydawnictwo Uniwersitas, Krakw.

Dirie, W., Milborn, C., (2010). Przeama tabu. Tum. Barbara Tarnas, wiat Ksiki, Warszawa.
3
Bankhofer, H., (2010). Zdrowie bez tabu. Tum. Barbara Janowska-Michnowska, Klub dla Ciebie, Warszawa.
4
Hall, R., (2011). Marketing bez tabu, czyli jak to robi najlepsi. Tum. Micha Konewka, Marcin Kowalczyk,
Edgard, Warszawa.
5
Konarzewska, M., Pacewicz, P., (2011). Zakazane mioci. Seksualno i inne tabu. Wydawnictwo Krytyki
Politycznej, Warszawa.
2

- 11 -

silnie zaznaczone. Tak etymologizowali je dziewitnastowieczni badacze Polinezji, a ich

objanienie przyj sir James George Frazer, ktry opracowa to haso dla przeomowego IX
wydania Encyclopaedia Britannica z 1875 r. (Wasilewski 2010: 39).

Sowo tabu zatem powinno by kojarzone z tym, co wydzielone i zakazane, ze wzgldu

na swoj wito lub nieczysto. W bliszym nam krgu kulturowym islamu, w jzyku
arabskim odpowiednikiem sowa tabu jest sowo haram, oznaczajce rzeczy niedozwolone
i zamknite, w odrnieniu od halal, czyli dozwolonego i otwartego; podobnie jest w jzyku
hebrajskim z par kadosz i koszer (Wasilewski 2010: 40).
Natomiast definicja terminu tabu ze Sownika wyrazw obcych (2002) brzmi:
1. wedug wierze ludw pierwotnych: zakaz stykania si z pewnymi przedmiotami,
osobami albo zwierztami lub zakaz dokonywania pewnych czynnoci; take: przedmiot,
osoba, zwierz objte tym zakazem.
2. nietykalna wito; take: temat, ktrego nie wolno porusza itp.
<fr. tabou, z ang. taboo, z jzykw polinezyjskich tapu zakazane, wite>, (Sownik
Wyrazw Obcych 2002: 1085).

Za Sownikiem wyrazw obcych moemy przyj, e wspczenie mamy do czynienia

z dwoma zakresami znaczeniowymi sowa tabu: jedno tabu funkcjonuje w dyskursie
naukowym jako co zabronionego i wydzielonego, objtego witym zakazem, drugie tabu
funkcjonuje w dyskursie pozanaukowym, w obiegu publicznym, jako co, o czym nie mwi
si wprost, bo jest wstydliwe, zbyt intymne. Stanisaw Widak (1968) wprowadza
rozrnienie na tabu pierwotne i tabu nowoytne, to pierwsze odnosi si do zakazu religijnomagicznego, wystpujcego w spoeczestwach pierwotnych i zanikajcego wraz z rozwojem
cywilizacyjnym. Tabu nowoytne za odnosi si do zakazw towarzysko-obyczajowych
istniejcych we wspczesnym spoeczestwie i oznacza tyle, co zakaz, cenzura,
sprawowana w sposb mniej lub bardziej bezporedni przez otoczenie (Widak 1968: 11).
Dla Widaka tabu nowoytne jest kontynuacj tabu pierwotnego:
Fakt dialektycznej cigoci rozwojowej wartoci zjawiska tabu postuluje genetyczn czno
midzy poszczeglnymi jego przejawami, wspzaleno midzy jego formami na rnych
etapach ycia spoecznego. Std te wyrane powizanie, jakie istnieje midzy tabu
pierwotnym i tabu nowoytnym. Mona stwierdzi z ca pewnoci, e tabu pierwotne
zanikajc przechodzi, przynajmniej czciowo, w etyk spoeczno-towarzysk, stanowic
podstaw i jeden z gwnych przejaww tabu nowoytnego. Inaczej mwic, obok zanikania
pewnych form tabu pierwotnego mamy do czynienia z kontynuacj ewolutywn
i przeszczepianiem innych form tego tabu na gruncie nowej rzeczywistoci spoecznej, przy
czym obok tych form tradycyjnych, bezporednio i cile zwizanych genetycznie z tabu
pierwotnym, powstaj nowe rodzaje manifestacji tabu, porednio, czasem wrcz luno tylko
zwizane z tabu pierwotnym, a bdce dialektycznym wynikiem nowych warunkw, nowej
rzeczywistoci spoecznej. I tak np. zakaz wywoany wstydem, skromnoci, przyzwoitoci
lub delikatnoci jest czsto powizany cile z przesdnym tabu pierwotnym, chronicym

- 12 -

pewne czci ciaa, czynnoci i stany wchodzce w zakres utrzymania i przeduenia gatunku,
przed dziaaniem magicznym mocy nadprzyrodzonych (Widak 1968: 11).

Anna Tyrpa (2009) dziki analizie listw do redakcji w rubryce Porady yciowe bez
tabu w magazynie telewizyjnym Tele Tydzie, pokazaa, co wspczenie Polacy uwaaj
za tematy tabu. S to: mier, choroba, odmienno fizyczna, niechciana cia,
wykroczenia przeciw prawu, przemoc w rodzinie, pienidze. Autorka pisze, e wikszo
z nich ma charakter ponadczasowy, mogyby zosta napisane [listy do redakcji przyp. aut.]
rwnie dobrze 10 czy 20 lat temu. aden z nich nie porusza problemw najciszych, ktre w
kadej kulturze s oboone tabu (zabjstwo, kazirodztwo, obecnie zwane czsto
molestowaniem seksualnym w rodzinie, pedofilia, AIDS, nowotwory, brak rodkw
do ycia). (Tyrpa 2009: 20). To tabu popularne (nowoytne), obecne w kulturze masowej,
nie bdzie przedmiotem tej pracy.
Wielu antropologw, socjologw i psychologw prbowao zinterpretowa pojcie
prawdziwego tabu. Histori zmaga z problematyk tabu przytocz za Deligem (2011),
Vysem (1997) i Wasilewskim (2010). Dziewitnastowieczni etnografowie tacy jak Wilhelm
Wundt (1832-1920), Heinrich Schurtz (1863-1903) czy Hutton Webster (1875-1955) czyli
tabu z jakim konkretnym lkiem, np. przed duchami

(Wasilewski 2010: 54).

Psychoanalitycy, poczwszy od Zygmunta Freuda (1856 1939) poprzez Gza Rheim

(1891-1953), czyli powstanie zakazw z wczesnym dziecistwem czowieka. Freud
upatrywa rde tabu w stumionym pierwotnym podaniu kobiet z najbliszej grupy
krewniaczej, natomiast Rheim uwaa, e tabu pozwala na symboliczny powrt do ona
matki. Inni psychoanalitycy stawiali tez przeciwn, w ktrej tabu miao wanie zapobiega
chci powrotu do matki (Wasilewski 2010: 55). Jednak bardziej przekonujce interpretacje
zaproponowali wielcy myliciele antropologii: James George Frazer (1854-1941),
Emil Durkheim (1858-1917), Arnold van Gennep (1873-1957), Mary Douglas (1921-2007)
oraz Jerzy S. Wasilewski (ur. 1951).
Frazer by wyznawc ewolucjonizmu, dla niego kade spoeczestwo przechodzio
przez trzy fazy rozwoju: magi, religi oraz nauk (Delige 2011: 43). Jego zdaniem:
[...] magia opiera si na dwch podstawowych prawach. Pierwsze z nich to prawo
podobiestwa, ktre zakada podobne wywouje podobne (the like products the like) czy
te skutek podobny jest do przyczyny [cyt. Frazer 1969: 37]. Z tej zasady czarownik
wyciga wniosek, e mona wywoa skutek poprzez naladowanie go jest to magia
homeopatyczna. Gdy czarownik chce zabi lub okaleczy wroga, moe uszkodzi jego
wizerunek jeli ucierpi wizerunek, ucierpi rwnie czowiek. [..] Drugie prawo jest prawem
kontaktu lub przenoni zgodnie z nim rzeczy, ktre kiedy pozostaway ze sob w kontakcie,

- 13 -

nadal dziaaj na siebie, chocia s rozdzielone. Opierajc si na nim czarownik stosuje magi
przenon: cokolwiek zrobi z przedmiotem materialnym, wpynie to na osob, ktra wczeniej
miaa z nim kontakt. Zasadzie tej podlegaj wszystkie czci ciaa ludzkiego; jest ona
podstaw urokw. W wielu czciach wiata panuje przekonanie, e jeli si zdobdzie czyj
kosmyk wosw albo strzp ubrania, mona wywiera wpyw na tego czowieka (Delige
2011: 44).

Dla Frazera podoem tabu jest lk przed duchami i nieokrelonymi siami ukrytymi
w przyrodzie (Wasilewski 2010: 63). Jednake rda pochodzenia zakazw nie mona
ogranicza tylko do strachu przed nieznanym.
Z kolei Durkheim wyszed za zaoenia, e ludzie dziel wiat na dwie odrbne,
heterogeniczne sfery: sacrum i profanum (Giddens 2006: 560, Wasilewski 2010: 66). Sacrum
to wszystko to, co wite, wydzielone i zakazane, natomiast profanum to strefa ycia
codziennego, przyziemnego, cielesnego i nieczystego. Dla Durkheima tabu stoi na stray
sacrum, poniewa poprzez zakaz, izolacj, powstrzymanie si wydziela wit przestrze
i ustanawia wity czas. Jednak w wielu spoeczestwach i kulturach wydzielenie nie musi
oznacza witoci, np. miesiczkujca kobieta bardzo czsto jest tabuizowana, ale czy przez
to uwicona?
Nowe spojrzenie na zjawisko tabu w spoeczestwie wniosa do antropologii teoria
obrzdw przejcia Arnolda van Gennepa (1873-1957). Ten francuski badacz folkloru
zauway, e:
ycie jednostki niezalenie od typu spoecznoci zasadza si na sukcesywnym przechodzeniu
z jednej grupy wieku do drugiej, od jednego typu zaj do drugiego. Tam, gdzie ten podzia
jest wyrany, przejciu towarzysz specjalne akty, ktrym w naszym spoeczestwach
odpowiada na przy kad trady cja ter minowania u mistrza danego rzemiosa.
W spoeczestwach mniej cywilizowanych akty te wyraaj si w ceremoniach, bowiem
aden akt nie jest tam wolny od aspektu duchowego. Kada zmiana w yciu jednostki zawiera
wspoddziaywanie sfery profanum i sfery sacrum, interakcje, ktre podlegaj
porzdkowaniu i kontroli, by spoeczestwo na tym nie ucierpiao. Sam fakt istnienia narzuca
konieczno sukcesywnego przechodzenia z jednej spoecznoci do drugiej, z jednej sytuacji
spoecznej do kolejnej w taki sposb, e ycie jednostki staje si seri etapw, ktrych
pocztek i koniec tworz zamknit cao o niezmiennym porzdku: narodziny, dojrzao
spoeczna, maestwo, rodzicielstwo, awans klasowy, specjalizacja zawodowa, mier.
Kademu z tych etapw towarzysz ceremonie. Ich cel jest niezmienny: przeprowadzi
jednostk z jednego cile okrelonego stanu do drugiego rwnie cile zdefiniowanego.
A skoro cel jest ten sam, to i rodki s bardzo podobne, jeli nie identyczne. Jednostka za
radykalnie si zmienia, poniewa ma za sob szereg etapw i granic. Std te oglne
podobiestwo ceremonii narodzin, ceremonii zwizanych z dziecistwem, ceremonii
dojrzaoci spoecznej, zarczyn, zalubin, ciy, rodzicielstwa, wstpowania do spoecznoci
religijnych czy w kocu pogrzebw. Co wicej, ani spoeczestwo, ani jednostka nie yj
w oderwaniu od natury, od wszechwiata, ktry z kolei podlega odwiecznemu rytmowi,
odciskajcemu si pitnem na yciu ludzkim. We wszechwiecie take istniej etapy
i momenty przejcia, stadia posuwania si naprzd i okresy przestoju. Tak wic ludzkie
ceremonie przejcia nieodcznie s zwizane z rytmem przej kosmicznych z miesica na

- 14 -

miesic (na przykad ceremonie peni ksiyca), a jednej pory roku do kolejnej (przesilenie
wiosenne, zrwnanie dnia z noc), z roku na rok (Nowy Rok), (Gennep 2006: 30-31).

A nastpnie dokona podziau tych rytuaw na: rytuay animistyczne lub dynamistyczne
(nieosobowe), rytuay sympatyczne (oparte na wierze we wzajemne oddziaywanie
podobnego na podobne, czci na cao itp.) lub przenone (oparte na przekonaniu, i cechy
wrodzone lub nabyte maj charakter materialny i mog by przenoszone poprzez kontakt
fizyczny lub na odlego), rytuay bezporednie (maj moc wywoywania natychmiastowych
skutkw) lub porednie (skutek jest odbiciem, reperkusj), rytuay pozytywne (akt woli
przeoony na okrelony rytua) lub negatywne:
Te ostatnie nosz potoczn nazw tabu. Tabu to zakaz lub, inaczej mwic, nakaz
nieczynienia. Psychologiczne rzecz ujmujc, tabu odpowiada pojciu aktu woli negatywnej
(podczas gdy obrzd pozytywny odpowiada pojciu aktu woli), co znaczy, e zawiera w sobie
wol (ch dokonania czego) oraz, e jest aktem, a nie zaprzeczeniem aktu. Jednake
podobnie jak ycie nie moe polega wycznie na permanentnej bezczynnoci, tak samo
i tabu nie moe samo w sobie stanowi rytuau, a ju z pewnoci nie moe tworzy magii.
W tym sensie tabu nie jest autonomiczne istnie jako przeciwwaga dla obrzdw
pozytywnych. Inaczej mwic, kady rozpatrywany odrbnie rytua negatywny ma wasn
indywidualno. Tabu moe by rozumiane wycznie w odniesieniu do rytuaw
aktywnych, z ktrymi koegzystuje w ceremoniach [] (Gennep 2006: 34-35).

Rytuay te wystpuj w rnego rodzaju ceremoniach wyznaczajcych rytm ycia jednostki

i pozwalajcych przechodzi przez kolejne jego etapy (tj. narodziny, inicjacje, lub, cia,
rodzicielstwo, pogrzeb itp.). Ceremonie te maj okrelon struktur i przebiegaj podobnie
w bardzo rnych kulturach. Van Gennep

nazwa je obrzdami przejcia i podzieli

na nastpujce kategorie:
[] rytuay wyczenia (separacji), rytuay okresu przejciowego (marginalnego) i rytuay
wyczenia (integracji). Te trzy podkategorie s w rnym stopniu rozwinite w ramach tej
samej populacji, jak rwnie w obrbie tej samej grupy ceremonii. Rytuay wyczenia
dominuj w ceremoniach pogrzebowych, rytuay wczenia w zalubinach, natomiast rytuay
okresu przejciowego mog stanowi istotny element ciy, zarczyn, inicjacji, a w wypadku
adopcji, powtrnego rodzenia, kolejnego maestwa, przechodzenia z drugiej do trzeciej
grupy wieku itp. Mog by ograniczone niemal do minimum. O ile w teorii kompletny
schemat rytuaw przejcia skada si z rytuaw preliminalnych (wyczenia), rytuaw
liminalnych (okresu przejciowego) oraz rytuaw postliminalnych (wczenia), o tyle
w praktyce grupy te rni si midzy sob zarwno co do ich miejsca (wagi), jak i stopnia
rozwinicia (Gennep 2006: 36 37).

W czasie obrzdu przejcia czowiek najpierw zostaje wyczony z grupy, nastpnie pozostaje
w stanie przejciowym, by uzyskujc nowy status, zosta z powrotem wczonym
do spoecznoci. W zalenoci od charakteru obrzdu (narodziny, wesele czy te pogrzeb)

- 15 -

wzajemne proporcje poszczeglnych etapw maj rn wag i zakres czasowy. Ceremoniom

tym towarzysz rne rytuay, w tym rytuay negatywne tabu.
Za przeom w interpretacji tabu mona uzna teori brytyjskiej antropolog
Mary Douglas (1921-2007). Douglas w swojej ksice Czysto i zmaza (2007, org. 1966)
analizuje biblijne zakazy pokarmowe i stawia postulat, aby wszystkie zakazy interpretowa
caociowo, znale dla nich wsplny mianownik. Dla zakazw biblijnych jest nim kryterium
rozcznoci i integralnoci. Pokazuje ona, e w Torze zakazuje si dziaa, ktre z natury
rzeczy przynale do rnych porzdkw: czenia mleka z misem w przygotowywaniu
jedzenia, czenia dwch rodzajw przdzy w tkaniu materiau, czenia dwch rodzajw
ziarna

obsiewaniu

pola,

czenia

dwch

rodzajw

zwierzt

zaprzgu.

Takie pomieszanie uwaa si za nieczyste, naruszajce porzdek boski, ktry polega

na rozdzieleniu (wiata od ciemnoci, nieba od ziemi, ldu od morza itd.). W konsekwencji
za nieczyste zostaj w Biblii uznane zwierzta pomieszanych kategorii: ryby bez usek,
zwierzta ldowe, ktre oprcz ap maj jeszcze skrzyda, a take winia, ktra
ma rozdwojone kopyto, a nie przeuwa. Dla Mary Douglas zakazy te maj na celu
wykreowanie sytuacji idealnej, istniejcej na pocztku stworzenia wiata opisanego przez
Ksig Rodzaju. Tabu suy utrzymaniu porzdku boskiego, rajskiego. Douglas (2007: 90)
pisaa:
Std wida jasno, e zarwno pozytywne, jak i negatywne nakazy maj by sprawcze, a nie
s jedynie rodkiem ekspresji; przestrzeganie ich pozwala osign powodzenie,
sprzeniewierzenie si im naraa na zagroenie. Tym samym moemy je traktowa tak, jak
traktujemy pierwotne nakazy rytualne unikania pewnych zachowa, ktrych amanie
sprowadza zagroenie na czowieka. Nakazy, podobnie jak obrzdy, s nakierowane na ide
witoci Boga, ktr czowiek powinien odtworzy w swoim yciu. Jest to wic wiat,
w ktrym ludzie osigaj powodzenie, upodabniajc si do boskoci, i ponosz klsk, gdy
oddalaj si od niej. Gdyby nie byo adnych innych wskazwek, powinnimy by w stanie
zrekonstruowa hebrajsk ide tego, co wite, badajc nakazy, dziki ktrym ludzie mog si
do niej upodobni.

Wasilewski wychodzi od teorii tabu Mary Douglas i czy j z teori religii, ktr
stworzy Mircea Eliade (1907-1986), i dla ktrego istot sacrum jest powrt do mitycznych
pocztkw (Eliade 1974). Dla Eliadego zarwno organizowanie przestrzeni (stawianie domu,
wityni, zakadanie wioski) jest powtarzaniem wzorcowego dziaania bogw (Eliade 1974:
58), natomiast witowanie nie jest jedynie upamitnieniem wydarzenia mitycznego
(religijnego), ale jego reaktualizacj (Eliade 1974: 96). Czowiek religijny w swoim
zachowaniu chce naladowa bogw, chce przywrci to, co dziao si na pocztku:

- 16 -

A na pocztku na ziemi dziaay istoty boskie lub pboskie. Tsknota za pocztkiem jest
wic tsknot religijn. Czowiek pragnie odnale czynn obecno bogw, pragnie y
w wiecie wieym, czystym i mocnym, takim, jaki wyszed z rk stwrcy. To wanie
tsknota za doskonaoci pocztkw wyjania w duej mierze okresowy powrt in illo
tempore. W terminologii chrzecijaskiej mona powiedzie, e chodzi o tsknot za rajem,
jakkolwiek na poziomie kultur prymitywnych kontekst religijny oraz ideologiczny jest
cakiem inny ni w judeo-chrzecijastwie. Ale czas mityczny, reaktualizowany okresowo,
jest czasem uwiconym przez obecno bosk i mona powiedzie, e ch ycia
w obecnoci bogw i w wiecie doskonaym (bo ledwo pocztym) odpowiada tsknocie
za sytuacj w raju (Eliade 1974: 104).

Wasilewski, podobnie jak Douglas, analizuje biblijne zakazy ywieniowe i zauwaa,

e Tora uznaje za czyste tylko te zwierzta, ktre maj zagwarantowane cechy
rolinoernoci, tj. dwoj kopyto i przeuwaj (dwojenie kopyt wyklucza pazury, ktre su
przecie do polowania na inne zwierzta, identycznie jak przeuwanie, ktre jest alternatyw
misoernoci). Wszystkie zakazane ptaki s rwnie drapiene. Wasilewski dochodzi
do wniosku, e celem tych zakazw jest odzwierciedlenie sytuacji mitycznej, idealnej, rajskiej.
W raju, opisanym przez Ksig Rodzaju nie byo ani zabijania, ani mierci, a wic
i misoernoci, nie byo kontaktw seksualnych, chorb, godu, brudu. Pojawiy si ono
dopiero po upadku czowieka i wygnaniu go z raju. Dla Wasilewskiego tabu:
tworzy [] warunki do zaistnienia sytuacji wzorcowej, witej, jak rwnie harmonijnej pod
wzgldem spoecznym. Przede wszystkim wyklucza biologiczno, lec u podstaw
zawodnej ludzkiej kondycji; wycza te upyw czasu, zmienno i dysharmoni. W sumie
zakaz blokuje przejawy czasowoci, ktra nie godzi si z transcendencj po to, by ustanowi
cho chwilow replik pozaczasowej rzeczywistoci sakralnej. Jej wzr zosta ukonkretniony
w postaci rajsko-sakralnego kompleksu mitologicznego; jest to mityczny obraz wiata
alternatywnego, w ktrym nie istniay i nie istniej koniunkcja seksu i mierci, choroby,
konieczno odywiania si, a wic i przeklestwo zdobywania ywnoci w pocie czoa,
a dalej wszelka fizjologia i nieczysto biologicznego rozkadu, tak samo jak nie istniay
klasyfikacyjne anomalie i hybrydy (Wasilewski 2010: 119).

Wasilewski konfrontuje swoj teori z polsk kultur ludow i wszelkie zakazy kulturowe
zwizane z prokreacj i ci, czy z zakazami pokarmowymi, rzeczywicie wpisuj si
w teori powrotu do rajskiego ideau. Teoria Wasilewskiego bdzie dla mnie punktem wyjcia
do interpretacji tabu w kulturze chiskiej.
1.2. Przesd prba zdefiniowania pojcia
W myleniu potocznym przesd to faszywe przekonanie o istnieniu zwizku przyczynowoskutkowego midzy dwoma zdarzeniami, np. zobaczenie kominiarza przynosi szczcie, o ile
na jego widok zapiemy si za guzik. Nikt naukowo nie udowodni, e taki zwizek istnieje,

- 17 -

ale wiara w ten przesd jest dosy powszechna. Dla wielu osb tego rodzaju przesdy
nie maj wikszego znaczenia, dla innych s wane, tj. rzutuj na ich mylenie i postpowanie.
W naszej zachodniej kulturze przesdw jest coraz mniej, co wie si w pewnej mierze
z zanikiem tradycyjnej kultury, laicyzacj spoeczestwa i postpem nauki. Nikt ju nie
zabrania ciarnej kobiecie patrzenia na zajca w obawie przed urodzeniem dziecka
z zajcz warg tj. rozszczepieniem wargi i/lub podniebienia. Co najwyej zwraca si
uwag ciarnej, eby nie nosia korali, poniewa moe to grozi zapltaniem si podu
w ppowin. Jak wida pewne przesdy uwaane s za zabobony, za przeytki
tradycyjnego, zacofanego mylenia, inne, rwnie bezpodstawne, trwaj po dzi dzie.
Przesdy te maj swe rdo w dawnym myleniu magicznym i s gboko zakorzenione
w tradycyjnej kulturze (Kowalski 2007, Wasilewski 2010). Tego rodzaju przesdy bd
nazywa przesdami kulturowymi. Oprcz przesdw kulturowych mamy do czynienia
z przesdami indywidualnymi czy te osobistymi: S to takie wierzenia i praktyki, ktre
pojedynczy ludzie przyswajaj sobie na wasny uytek, zazwyczaj nie komunikujc
ich innym (Jahoda 1971: 36). Moe to by indywidualna szczliwa liczba, kolor, dzie
tygodnia, moe to by przekonanie studenta, e na egzamin trzeba woy przynoszc
szczcie koszul, czy te przynie szczliwy dugopis. Mechanizmem dziaania przesdw
osobistych zajmuje si gownie psychologia (Jahoda 1971, Vyse 1997).
W swojej ksice Psychologia przesdu Gustav Jahoda (1971) prbuje odpowiedzie
na pytanie: czym jest przesd? Przywouje przy tym teorie wielu znanych i wybitnych
psychologw, socjologw i antropologw. Nie zgadza si z duskim psychologiem Alfredem
Lehmannem, e przesd jest form bdu (Jahoda 1971: 65), ani z Zygmuntem Freudem,
e przesd jest jednym z wyrazw uzewntrzniania si niewiadomych procesw
psychicznych, ktrych rdo tkwi w pewnych dowiadczeniach dziecistwa (Jahoda 1971:
109). Jahoda podwaa rwnie stanowisko behawiorystw, ktrzy [] uwaaj, przesdne
pogldy i praktyki za wynik uczenia si, mniej wicej tak jak wszystkie inne formy
zachowania; z t tylko rnic, e w przypadku przesdu uczenie si przybrao niejako zy
obrt. (Jahoda 1971: 109-110). Dowiadczenie Burrhusa Skinnera, w ktrym znany
psycholog udowodnia, e gobie te s przesdne, podda miadcej krytyce. 6 Jahoda
6

Skinner w 1948 roku opublikowa artyku <<Superstition>> in the pigeon (Przesdy u gobi), gdzie
zostao opisane dowiadczenie, w ktrym gob jest umieszczony w klatce, gdzie w regularnych, z gry
okrelonych odstpach czasu dopuszcza si go do pokarmu na przecig piciu minut. [] pozostawiono
przypadkowi to, jaki ruch gob bdzie wanie wykonywa w momencie, kiedy pojawi si pokarm. Na przykad
jeden ptak w decydujcej chwili krci akurat gow w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara;
wzmocnienie utwierdzio t czynno i by ona pniej powtarzana czciej ni inne; to z kolei sprawio
oczywicie, e bya ona wicej razy nagradzana, a wreszcie ten jak gdyby rytua krcenia gow utrwali si na

- 18 -

udowodni, e Skinner pomyli pojcia reakcji i wzmocnienia z przesdem, czyli zwizkiem

przyczynowym. Jahoda widzi braki w psychologicznych wyjanieniach przesdu, poniewa
brakuje im aspektu spoecznego. Siga zatem do teorii antropologw i etnografw, ktrzy
badajc spoeczestwa pierwotne, doszli do trafnych wnioskw. Polski etnograf Bronisaw
Malinowski, badajc przez szereg lat rybackie ludy Archipelagu Trobriandzkiego,
sformuowa tez, e czowiek ucieka si do magii, gdy okolicznoci w ktrych si znajduje
nie podlegaj penej jego kontroli; im wiksze niebezpieczestwo i niepewno, tym wicej
praktyk magicznych. To spostrzeenie, jest punktem wyjcia dla Jahody, ktry dochodzi
do poniszej konkluzji:
Jest doprawdy uderzajce, jak bardzo przesd spenia to zaoenie, bo przecie jest on rdem
przynajmniej subiektywnego poczucia przewidywalnoci i kontrolowania sytuacji. Tym
samym moe by rodkiem redukowania niepokoju; skoro za intensywny niepokj moe
blokowa skuteczne dziaanie w niebezpiecznych sytuacjach, to nie jest wykluczone,
e przesd gra w pewnych warunkach rol czynnika uatwiajcego przetrwanie. Koncepcja
ta jeli jest trafna tumaczyaby w pewnej mierze, dlaczego grupy ludzi naraone
na wielkie ryzyko fizycznej lub zawodowej klski (grnicy, marynarze, lotnicy, aktorzy)
wykazuj wiksz podatno na przesdy w porwnaniu z innymi, nie wystawionymi na taki
hazard. Wprawdzie nasza wiedza o caym tym problemie jest jeszcze niewystarczajca,
wyglda jednak na to, e trzeba go rozpatrywa w kategoriach zoonego modelu interakcji
pomidzy poziomem niepewnoci i ryzyka charakteryzujcym dan sytuacj a cechami
uwikanej w ni jednostki. Czowiek, ktry idzie na niewinny hazard, nie potrzebuje przesdu;
ale zagorzay gracz o wysokie stawki [] jest notorycznie przesdny (Jahoda 1971: 197).

Jahoda koczy swoj ksik stwierdzeniem, e wbrew opiniom i yczeniom owieconych

intelektualistw, przesd nie zniknie wraz z rozwojem nauki i postpem spoecznym, gdy
jest immanentn cech ludzkiego umysu oraz integraln czci mechanizmw
adaptacyjnych, bez ktrych ludzko nie byaby zdolna do przetrwania (Jahoda 1971: 214).
Do podobnych wnioskw dochodzi Stuart A. Vyse (1997) w swojej ksice Believing
in Magic. The Psychology of Superstition. Jego praca powstaa prawie trzydzieci lat
po ksice Jahody (oryginalne pierwsze wydanie w 1969 roku) i przynosi nieco wiesze
pogldy na temat przesdw. Vyse rozpoczyna od przegldu antropologicznych teorii
dotyczcych przesdw, a raczej mylenia magicznego, by mie podstawy do stworzenia
swojej wasnej psychologicznej teorii przesdu. Przywouje teori magii homeopatycznej
i magii kontaktowej Jamesa Frazera (1854-1941). Frazer uzna mylenie magiczne za bdn
prb tumaczenia i kontrolowania wiata. Jego teori skrytykowa przywoany przez Vysea
francuski socjolog Emil Durkheim (1858-1917). Dla niego magia odnosi si do strefy

dobre. (Jahoda 1969: 114-115).

koincydencji.

Wedug Skinnera

przesdy rodz si z takich wanie przypadkowych

- 19 -

profanum, nie ma nic wsplnego z boskoci, natomiast religia do strefy sacrum. Funkcja
spoeczna magii i religii jest zupenie rna, ta pierwsza suy jednostkom, druga grupom
spoecznym. Dla Durkheima i jego nastpcw (gownie Marcela Maussa i Luciena LvyBruhla) spoeczestwa posugujce si magi byy na etapie przednaukowym. Vyse,
podobnie jak Jahoda (1971), przywouje tutaj przeomowe odkrycie Bronisawa
Malinowskiego (1884-1942), ktry wie magi z jej spoeczn funkcj redukowania
niepewnoci i zagroenia. Dodaje jeszcze teori brytyjskiego badacza Keitha Thomasa
(ur. 1933), ktry przeanalizowa magiczne wierzenia i praktyki na Wsypach Brytyjskich
od 1500 do 1700 roku. Thomas doszed do wniosku, e wiele praktyk pogaskich i przesdw
zostao zaakceptowanych przez chrzecijastwo, by nie zniechca ludnoci do nowej wiary.
Praktyki magiczne nie wymieray wraz z postpem technologicznym, tylko zmieniay si
wraz z nowymi aspiracjami spoecznymi.
Vyse przywouje badania Gallupa z 1978, 1990 i 1994 roku na ponad tysicznej grupie
Amerykanw, z ktrych to bada wynika, e wspczesne spoeczestwo jest w duej mierze
przesdne, wierzy w cuda (79%), konsultuje si z wrbitami (14%), boi si czarnego kota
przebiegajcego drog (14%), (Vyse 1997). Vyse zakada, e wiele osb jest przesdnych,
ale si do tego nie przyznaje, gdy praktykowanie przesdw jest niemodne. Vyse buduje
swoj teori przesdu opierajc si na wnioskach, do ktrych doszed Gustav Jahoda. Tak jak
jego poprzednik dzieli przesdy na spoeczne i indywidualne, a z tej racji, e jest
psychologiem, zajmuje si raczej przesdami indywidualnymi. Przywoujc wiele bada Vyse
zbudowa model przesdnej osoby. Jest to czowiek wykonujcy zawd aktora, grnika,
marynarza lub student, sportowiec albo hazardzista, raczej kobieta ni mczyzna, o niszym
poziomie edukacji, przy czym wiek nie gra istotnej roli. Odznacza si wyszym poziomem
konserwatyzmu,

strachu

przed

mierci,

alienacji,

neurotycznoci,

depresyjnoci

i niezadowolenia oraz niszym poziomem inteligencji, skutecznoci dziaa i poczucia

wasnej wartoci (Vyse 1997: 55). Oczywicie taki model to tylko twr naukowy,
przybliajcy cechy osoby przesdnej. Wedug Vyse:
Istnieje wiele psychologicznych rde przesdu, ale jednym z najwaniejszych jest
bezporednie dowiadczenie yciowe. Zostajemy przesdni, gdy [..] nasze przesdy wydaj
si dziaa. Co dobrego lub zego wydarzy si w koincydencji z czym szczeglnym,
i w rezultacie jestemy bardziej skonni do podobnego zachowania w przyszoci. Gdy rezultat
jest negatywny, to unikami takiego zachowania. Metoda przyswajania przesdnych praktyk
opierajca si na koincydencji zdarze zwana jest w psychologii asocjacj (Vyse 1997: 60).

- 20 -

Jeli jakie przypadkowe wydarzenie zostanie wzmocnione (np. przez powtrzenie), to jest to
prosta droga do powstania przesdnego zachowania. Jeli np. dwa razy otrzymam bardzo
dobr ocen z egzaminu bdc ubrana w t sam bluzk, to z pewnoci zao j na nastpny
egzamin. Oczywicie teoria asocjacji to tylko jedno z wyjanie pochodzenia przesdw.
Uzupenia j teoria iluzorycznej kontroli 7 :
Badania nad kontrol i jej korzyciami doprowadziy do dwch wanych wnioskw na temat
przesdw opierajcych si na iluzorycznym poczuciu kontroli. Po pierwsze, powszechne
ludzkie pragnienie kontroli jest istotnym motywem przesdnego zachowania. Przesdy
zapewniaj poczucie kontroli nad zjawiskami niepodlegajcymi kontroli. Po drugie, []
badania wykazay, e dajce poczucie kontroli praktykowanie przesdw w sytuacjach stresu
lub zagroenia, a ma du warto psychologiczn (Vyse 1997: 132).

Przesd funkcjonuje jako metoda radzenia sobie ze stresem. Inne badania wykazay, e ju
mae dzieci maj ogromne skonnoci do przesdnego zachowania (Vyse 1997). Ogromn
rol w uczeniu si przesdw odgrywa dziecicy konformizm, ulego autorytetem oraz
skonno do fantazjowania. Cz tych zachowa jest oczywicie nabywana w procesie
socjalizacji.

Dla

Vysea

przesdy

nie

ani

nienormalne,

ani

nie

wiadcz

o nieprzystosowaniu, s irracjonalne w pojciu naukowym. Wiele z nich ma obsesyjny

i kompulsywny charakter. Jednake, jeli kto naprawd wierzy w mylenie magiczne stajce
za przesdami, to postpujc przesdnie jest w swoim postpowaniu racjonalny, mimo,
e samo mylenie jest nieracjonalne.
We wspczesnym wiecie, w szeroko rozumianej kulturze zachodniej, popularnych
jest wiele przesdw, nie nios one jednak powaniejszych konsekwencji dla jednostki
czy te spoeczestwa. Wyjtek stanowi takie grupy jak zawody podwyszonego ryzyka
(grnicy, rybacy, marynarze), studenci, sportowcy czy te aktorzy teatralni (Potter 1999).

Jeffrey Rudski (2001, 2003, 2004, 2007) rwnie zajmowa si badaniem przesdw od strony psychologii. W
jednym z ciekawszych dowiadcze przeanalizowa zaleno midzy wiar w przesdy, iluzorycznym
poczuciem kontroli oraz optymizmem (Rudski 2004). W jego badaniu wzio udzia dwustu siedemdziesiciu
piciu amerykaskich studentw, ktrzy mieli za zadanie wypeni trzyczciow ankiet. Aby zbada ich wiar
w iluzoryczne poczucie kontroli poinformowano ich, e maj do dyspozycji trzy kupony na loteri: kupon A
zosta wybrany zgodnie z ich szczliwymi liczbami, kupon B zosta znaleziony ma ulicy, a kupon C
wybra komputer. Studentw zapytano (1) ktry z kuponw mogliby odda, (2) ktry kupon najbardziej
chcieliby zachowa, (3) czy zamieniliby kupon A na dwa kupony C (wygenerowane przez komputer).
Wyniki bada okazay si zgodne z teori iluzorycznej kontroli: mimo, e kady z kuponw dawa tak sam
szans na wygran, to ankietowani najatwiej pozbyliby si kuponu C (43,1% badanych), a najchtniej
zatrzymaliby kupon A (50,6% badanych). Wymian kuponu A na dwa kupony C, ktra dwukrotnie
zwikszaaby szans na wygran, zaakceptowao tylko 56, 1% badanych. Ci, ktrzy wymieniliby kupon nie
rnili si pod wzgldem optymizmu/pesymizmu od tych, ktrzy nie chcieli dokona wymiany, natomiast
okazali si mniej przesdni. Rudski nie znalaz zalenoci midzy optymizmem/pesymizmem a wiar w
przesdy, ale dowid w swoim badaniu, e istnieje zaleno midzy wiar w przesdy a iluzorycznym
poczuciem kontroli.

- 21 -

Przyczyny tego stanu rzeczy analizuje Colin Campbell (1996). Wedug rnych danych
statystycznych Campbell przyjmuje, e okoo trzydzieci procent populacji brytyjskiej wierzy
w jakiego rodzaju przesdy i liczba ta nie spada drastycznie od kilkudziesiciu lat
(tj. od pierwszych bada przeprowadzonych po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej).
Campbella nie satysfakcjonuj wspczesne teorie, za pomoc ktrych prbuje wyjani si
fenomen przesdw, poniewa po pierwsze kad one nacisk na psychologiczny,
a nie spoeczny aspekt przesdw, po drugie przesdy prymitywnych spoeczestw
afrykaskich, redniowiecznej Europy i wspczesnego Zachodu traktuj tak samo (Campbell
1996: 155). We wspczesnych spoeczestwach przesdy nie s czci jakiego wsplnego
rytuau, tak jak byy w spoeczestwach tradycyjnych. S bardziej indywidualne, ludzie
ktrzy je praktykuj nie znajduj sensownego wytumaczenia dla nich, co wicej niektrzy
wrcz twierdz, e praktykuj, ale nie wierz w przesdy. Campbell przywouje
tu za Peterem McKellarem pojcie poowicznej wiary (half-belief) na okrelenie
przesdnego zachowania, w ktrego skuteczno si nie wierzy, ale praktykuje (np. odpukuj
w niemalowane drewno, ale nie wierz e to na pewno uchroni przed nieszczciem),
(Campbell 1996: 157-158). Wspczesne spoeczestwo zachodnie nastawione jest
na dziaanie, aktywno, sprawczo. Jednostka czuje si niekomfortowo w sytuacji, na ktr
nie ma wpywu, ktrej efektw nie jest w stanie podda swojej kontroli. Wtedy wanie
ucieka si do przesdu: robi co, w co nie do koca wierzy, ale co daje jej poczucie jakiego
panowania nad sytuacj. Wspczesne przesdy to rytuay, a nie magia.
Przywoana teoria przesdw Campbella (1996) nie wyjania przesdnoci
wspczesnych Chiczykw. W Chinach przesdy i zakazy nie maj znaczenia tylko
instrumentalnego, rytualnego. Przeczy temu nie tylko skala zjawiska, ale rwnie szereg
bada i analiz, ktre dowodz, e Chiczycy nie tylko praktykuj stare przesdy, ale rwnie
kreuj nowe i rzeczywicie w nie wierz.
1.3. Tabu a przesd
Z powyszej analizy jasno wynika, e pojciem tabu zajmuj si gwnie antropolodzy,
pojciem przesdu psychologowie. I w tym wanie ley rnica midzy tymi dwoma
zagadnieniami tabu przynaley w wikszej mierze do sfery spoecznej, przesd
indywidualnej. Inne jest pochodzenie i rdosw, a take zastosowanie tych pozornie
bliskich sobie poj. Tabu jest narzucane i kontrolowane przez spoeczestwo, jego
przestrzeganie czy te naruszanie moe mie konsekwencje nie tylko jednostkowe, ale take
- 22 -

grupowe (oddziaywa na rodzin, wiosk, klan). Tabu ma fundamenty religijno-mistyczne,

bardzo gboko zakorzenione w kulturze. Natomiast przesd jest czsto kreowany
indywidualnie przez jednostk, jego zastosowanie lub nie, ma wsze, bo jednostkowe,
konsekwencje. W tradycyjnym spoeczestwie tabu obowizywao wszystkich mona zatem
powiedzie, e dawniej wszyscy byli przesdni, poniewa przestrzegali wszelkich zakazw
i nakazw. Obecnie tabu wystpuje w agodniejszej formie, nie dotyczy ju tylu aspektw
ycia, co dawniej, ale liczba ludzi przesdnych jest nadal bardzo dua. Dotyczy to szczeglnie
Chiczykw, ktrzy byli i s przesdni w wikszej mierze ni ludzie Zachodu.
1.4. Tabu i przesd w kulturze chiskiej
W kulturze chiskiej termin tabu istnieje w dwch wariantach: zapoyczonym i rdzennym
(Wan 2005: 4). Wariant zapoyczony to transliteracja polinezyjskiego sowa taboo tabu
(tb, ), gdzie znaki skadajce si na ten wyraz nie nios adnego znaczenia (t,
oznacza wie, a b, materia). Wyraz ten jest bardzo rzadko uywany,
w przeciwiestwie do rdzennie chiskiego wyrazu oznaczajcego tabu jinji (jnj, ).
Pierwszy jego zapis siga dynastii Han (206 p.n.e. 220 n.e.), wic moemy domniemywa,
e samo pojcie tabu ma jeszcze dusz histori (Ren 2004: 1, Wan 2005: 4). Wedug
Wielkiego sownika jzyka chiskiego (Hny d cdin, 1993: 923) sowo
(jnj) ma trzy znaczenia: 1. tabu; rzeczy nieuchwytne (jhu; bj de shw,
); 2. w trosce o zdrowie unika zaywania niektrych produktw lub lekw
(wiyn shyng r bmin shyng m zhng shpn hu yow,
); 3. wskazuje na zakazy i przykazania religijne (zh jnlng jitio, ).
Znaki skadajce si na wyraz tabu (jn) oraz (j) maj nieco rne znaczenia: (jn)
oznacza zabrania, zakazywa, zabronione przez prawo, zastrzeony obszar (Chinese
English Dictionary 1997: 628); (j) zazdroci, ba si, unika, zaniecha
(Chinese English Dictionary 1997: 563). Znak (jn) jest zawarty w nazwie stoecznej
rezydencji cesarskiej, zwanej Zakazanym Miastem (jnchng, ). Oprcz terminu jinji
(jnj, ), popularne jest rwnie okrelenie jihui (jhu, ), majce wydwik bardziej
kolokwialny i funkcjonujce wrd niszych warstw spoecznych. Drugi czon tego wyrazu
(hu, ) oznacza uwaa co za tabu, zakazane sowo, zakazane imi (Chinese
English Dictionary 1997: 532), ma wic mocniejszy wydwik, zawarte jest rwnie
- 23 -

w popularnym powiedzeniu: Przekraczajc granice zapytaj o zakazy, przybywajc do obcego

kraju zapytaj o zwyczaje, przekraczajc prg obcego domu zapytaj o tabu (r jng r wn jn,
r gu r wn s, r mn r wn hu, ), (Ren 2004:
2). Reasumujc, w jzyku chiskim sowo tabu jinji (jnj, ) oznacza unikanie,
powstrzymywanie si od tego, co zakazane, zabronione, zastrzeone.
Natomiast sowo przesd mixin (mxn, ) skada si z dwch znakw (m)
zmieszany, otumaniony, zagubiony, entuzjasta, fan, zdumiony (Chinese
English Dictionary 1997: 828), oraz (xn) prawda, zaufanie, wierzy, znak,
list, informacja (Chinese English Dictionary 1997: 1389). Zatem jeli dosownie
chcielibymy tumaczy sowo mixin (mxn, ), to mielibymy zbitk otumaniajca
wiara. Jest to sowo o znaczeniu raczej pejoratywnym, uywanym wanie na okrelenie
zabobonu, czego godnego potpienia. W argonie antropologicznym sowo rzadko spotykane,
w odrnieniu wanie od sowa zakaz - jinji (jnj, ).
Wedug

chiskich

badaczy

tabu

spenia

trzy

funkcje:

funkcj

ochronn

(nqun boh gngnng, ), funkcj paraliowania wiadomoci (xnl mb

gngnng, ), funkcj integrowania spoeczestwa (shhu zhngh gngnng,
), (Ren 2005: 6). Funkcja ochronna polega na stosowaniu tabu w celu
uchronienia si przed wszelkimi nieszczciami, funkcja paraliowania wiadomoci polegaa
na wierze, e stosujc si do zakazw mona kreowa swj wasny los, natomiast dziki
funkcji integrowania spoeczestwa utrzymywano harmoni i spokj. Wan (2005: 9) z kolei
podkrela regulacyjn funkcj tabu nie stosowanie si do niego skutkuje kar, co pozwala
na utrzymanie norm i zasad ycia w spoeczestwie. S to wyjanienia powierzchowne,
oparte na dziewitnastowiecznej myli antropologicznej, nie wnoszcej nic nowego do teorii
tabu.
Zatem, czy odleg nam kultur chisk mona bada zgodnie z teori Wasilewskiego?
Przypomnijmy, e jego zdaniem wikszo zakazw pojawia si w sytuacjach pocztkowych
bd przejcia, a su one wykreowaniu stanu idealnego, rajskiego, stanu peni i harmonii.
Dlatego zakazane jest wszelkie zabijanie, praca, seks, kosmetyka. Czy przeoenie tej teorii
na warunki chiskie ma jakikolwiek sens? Przecie w Chinach nie byo Pisma witego,
zupenie obca jest im koncepcja raju utraconego, kary boskiej czy grzechu. 8 Dominujcy
8

W filozofii taoistycznej obecna jest koncepcja Najwyszego Pokoju, ktry oznacza krain idealnej
szczliwoci i wolnoci, w ktrej panuje sprawiedliwo, a wszystkie energie kosmiczne i spoeczne kr
nieprzerwanym, miarowym rytmem. Termin ten po raz pierwszy pojawia si w kontekcie muzyki, opisujc

- 24 -

w Chinach taoizm, a tym bardziej konfucjanizm, jest raczej systemem filozoficznospoecznym, a nie stricte religijnym. Buddyzm napyn do Chin, ktre ju posiaday dojrzay
system spoeczny i bogat kultur. Ich mitologia, w porwnaniu do chociaby greckiej, jest
bardzo uboga (Granet 1997: 33). A przecie wiele zakazw zwizanych z cyklem ycia
czowieka (narodzinami, lubem, prokreacj, witami) czy jzykiem jest zaskakujco
podobnych do zakazw wystpujcych w polskiej kulturze ludowej. Z czego to wynika?
Z banalnego faktu, e wszyscy ludzie s tak samo uksztatowani i podobnie patrz na wiat?
Moemy przecie zaoy, e wyobraenie wiata idealnego jest wsplne wszystkim kulturom.
W takim idealnym wiecie nie ma chorb, godu i pragnienia, a co za tym idzie wydalania
i brudu, seksualnoci oraz mierci. Wiele zakazw funkcjonujcych w Chinach by na to
wskazywao. Moja analiza tabu dotyczcego rnych aspektw ycia nasuwa podobne,
aczkolwiek nie identyczne, wnioski.
Moim zdaniem istota zakazu, polegajca na pojawianiu si go w sytuacjach
pocztkw/przejcia oraz wykreowaniu sytuacji idealnej, jest wsplna tak odlegym kulturom
jak polska ludowa i chiska (tradycyjna i wspczesna), a by moe w konsekwencji wsplna
wszystkim spoeczestwom na Ziemi. Idea zakazw jest podobna, ale maj one rny
wydwik w polskiej kulturze ludowej jest to denie do odtworzenia sytuacji rajskiej,
stworzonej przez Boga, natomiast w kulturze chiskiej jest to denie do zagwarantowania
rwnie sytuacji wzorcowej, ale rozumianej bardziej jako stan harmonii, pomylnoci
i dobrobytu. W kulturze polskiej mamy kreacj bosk, w chiskiej ludzk. Chiski raj tym
si rni od chrzecijaskiego, e oprcz braku mierci, pracy, seksu i brudu nie ma w nim
rwnie biedy. Ten akcent ekonomiczny jest bardzo silnie zaznaczony w chiskiej tradycji.
Praca Wasilewskiego (2010) bya tu ogromn inspiracj intelektualn, a pewne spostrzeenie
kluczem do postawienia mojej tezy. Ot jeszcze nie tak dawno wchodzc do domu ssiadw
naleao umoczy palce w kropielnicy z wod wicon, przeegna si i pozdrowi
domownikw sowami Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus, a w odpowiedzi syszao
si Na wieki wiekw. Ten sposb witania si by popularny na polskiej wsi jeszcze
dwadziecia, trzydzieci lat temu. Natomiast w tradycyjnych Chinach, a wielu regionach
rwnie obecnie, pozdrawia si drugiego czowieka sowami Oby si wzbogaci
(gngx fci, ). Wspczeni Chiczycy pozdrawiaj si rwnie retorycznym
doskona harmoni i zgodno dwikw. W swym bardziej politycznym znaczeniu wystpuje w kronikach
Shiji [Zapiski historyka Sima Qiana przyp. aut.], okrelajc ustanowienie doskonaego porzdku. Drog do
Najwyszego Pokoju s dobroczynne rzdy, ktre sprzyjaj nie tylko poddanym, lecz take siom Niebios i
Ziemi, prowadzc w ten sposb do stanu szczliwej harmonii, w ktrym siy natury s zawsze dobroczynne i
nigdy nie przynosz szkody. (Kohn 2012: 98). Stan ten mia mie miejsce u zarania chiskiej historii i mg
zosta powtrzony dziki kreacji ludzkiej.

- 25 -

pytaniem Czy ju jade? (ch fn le mi yu, ). To diametralnie rne

podejcie, wyraone w tak elementarnym gecie jakim jest pozdrowienie drugiego czowieka,
oddaje idealnie istot rzeczy.
Ide tej pracy jest pokazanie jak Chiczycy we wszelkich zakazach (i nakazach) d
do zagwarantowania sobie optymalnej sytuacji dobrostanu, dajcej w konsekwencji poczucie
szczcia i spenienia. Analizowane bdzie w tej pracy tabu pierwotne w rozumieniu Widaka
(1968) i Wasilewskiego (2010), a nie tabu nowoytne. W Chinach wiele zakazw
tradycyjnych (tabu pierwotne) przetrwao do dzi, moemy je rwnie nazywa przesdami
spoecznymi w rozumieniu Jahody (1969) oraz Vysea (1997). W moim przekonaniu termin
przesd spoeczny jest trafniejszym okreleniem opisywanych przeze mnie zjawisk, gdy
obejmuje nie tylko zakazy (tabu) ale rwnie nakazy. Tabu nowoytne, a wic wszelkie
zakazy obyczajowo-towarzyskie, nie bd przedmiotem tej pracy.
1.5. Filozoficzne i religijne uwarunkowania tabu w Chinach
Chiny s krajem, w ktrym wiksz wag przywizywano do filozofii ni do religii. Chiski
filozof i historyk filozofii Feng Youlan (1895 1990) tumaczy to w ten sposb:
[] tsknota z czym, co kryje si poza obecnym, rzeczywistym wiatem, jest jednym z
wrodzonych pragnie rodzaju ludzkiego i Chiczycy nie stanowi wyjtku od tej reguy. Nie
maj oni wiele do czynienia z religi, poniewa tak duo zajmowali si filozofi. Nie s
religijni, poniewa s filozoficzni. Swoj tsknot za tym, co kryje si poza obecnym,
rzeczywistym wiatem, zaspokajaj poprzez filozofi. Rwnie poprzez filozofi wyraaj
i ceni wartoci nadmoralne, a dowiadczaj ich przez ycie zgodne z filozofi (Feng 2001: 7).

Ta odmienno zostaa uwarunkowana po pierwsze warunkami geograficznymi (Chiny to kraj

kontynentalny, z dostpem do morza, ale nie wykorzystujcy go w taki sposb jak
Europejczycy), po drugie warunkami ekonomicznymi (Chiny to kraj w ogromnej mierze
rolniczy, gdzie ziemia bya i jest podstaw gospodarki), (Feng 2001: 20-21). W tradycyjnych
Chinach uczeni/urzdnicy byli czsto wacicielami ziemi, ktr uprawiali chopi/rolnicy.
Ludzi yjcych z rzemiosa byo stosunkowo mao, a kupcami zawsze pogardzano.
Z rolniczego charakteru gospodarki chiskiej wynikno niezwykle umiowanie natury,
charakterystyczny system rodzinny (przywizanie do ziemi i kult przodkw), konserwatyzm
i niech do zmian.
Bardzo duo poj filozofii chiskiej wyksztacio si u zarania chiskiej kultury,
a przetrway one i oddziayway na ycie spoeczne, religijne, polityczne przez cae wieki
istnienia cywilizacji chiskiej. Bez ich poznania zrozumienie jakiegokolwiek aspektu
- 26 -

chiskiej cywilizacji jest niemoliwe. To one wanie ksztatoway chiskie rozumienie stanu
idealnego, harmonijnego. Jedn z podstawowych i najbardziej pierwotnych koncepcji jest
zasada harmonii pierwiastkw yin i yang (ynyng, ):
[] dwie siy, ktrych przemienna gra i wspdziaanie jest podstaw powstania caego
wszechwiata. Yin i yang s przeciwnymi manifestacjami dao lub Najwyszego Ostateczngo.
Ich konkretnymi przejawami s niebo i ziemia. Ze zmieszania yin i yang powstaje Pi
Elementw; te z kolei s podstaw powstania dziesiciu tysicy rzeczy. Ten proces
powstawania wszystkich zjawisk jest traktowany cyklicznie, jako nie majce koca
powstawanie i przemijanie, w ktrym wszystko przeobraa si w swe przeciwiestwo, kiedy
ju osigno szczyt swego rozwoju. Powodowanie tej staej przemiany jest podstawow
cech yin i yang, przemiana jest ruchem dao. [] Pierwotnie yin oznaczao pnocny,
odwrcony od soca stok gry i byo w konsekwencji kojarzone z zimn, pochmurn pogod
oraz z zakrytym chmurami niebem. Yang oznaczao stok gry skierowany ku socu i byo
wobec tego zwizane z jasnoci i ciepem. W systemie odpowiednioci midzy
mikrokosmosem a makrokosmosem yin i yang podporzdkowano rne waciwoci: yin jest
eskie, pasywne, przyjmujce, mroczne, mikkie. Symbolami yin s ksiyc, woda, chmury,
tygrys i w, kolor czarny, pnoc, ow i liczby parzyste. Natomiast yang jest mskie,
aktywne, twrcze, jasne, twarde. Symbolami yang s m.in. soce, ogie, smok, kolor
czerwony, poudnie, rt i liczby nieparzyste. [] (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997:
393).

Na tej koncepcji oparta jest wrebna Ksiga przemian, ktrej podstaw jest osiem
trygramw ba gua (bgu, ), (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 25). Kady z
trygramw skada si z trzech linii (przerywanej yin i/lub cigej yang), a te z kolei tworz
szedziesit cztery heksagramy. Rwnie elementarna jest koncepcja piciu ywiow wu
xing (wxng, ):
[] dos.: pi poruszajcych, take wude, dos.: pi cnt; Pi Elementw, pi faz
przemiany czyli Pi Mocy, ktre reguluj bieg zjawisk natury. S to woda, ogie, drzewo,
metal i ziemia. Te Pi Elementw nie naley pojmowa jako realne substancje, lecz raczej
jako abstrakcyjne siy i symbole okrelonych podstawowych waciwoci materii: natur wody
jest nawilanie i wylewanie si; natur ognia jest rozgrzewanie i wznoszenie si; natur
drzewa jest gicie si i naprostowywanie; natur metalu jest przyjmowanie ksztatw, a natur
ziemi yzno. W okresie Krlestw Walczcych pojawio si wyobraenie, e elementy te
warunkuj si nawzajem i popieraj, ale te pokonuj si i niszcz (xiangsheng xiangke);
drzewo warunkuje ogie, ogie ziemi, ziemia metal, a metal wod, woda za drzewo.
Jednoczenie woda pokonuje ogie, ogie metal, metal drzewo, a drzewo pokonuje ziemi,
ziemia za pokonuje wod. Teoria ta miaa te znaczenie dla medycyny chiskiej.
W skomplikowanym systemie odpowiednioci Pi Elementw powizano z porami roku,
kierunkami geograficznymi, kolorami, smakami, liczbami, organami wewntrznymi i innymi
kategoriami. [] (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 380).

Do podstaw chiskiego kanonu filozoficznego mona zaliczy rwnie koncepcj energii

yciowej qi (q, ), zasad dao (do, ) oraz zodiak, ktre bd omwione w dalszej czci
pracy.
- 27 -

1.5.1. Wierzenia pierwotne

Chiska mentalno ksztatowaa si przez setki lat, a jej rdem s: szczeglne wierzenia
pierwotne oraz trzy wielkie systemy filozoficzno-religijne: konfucjanizm, taoizm i buddyzm.
Ze wzgldu na ich specyfik oraz pewn izolacj i cigo istnienia, cywilizacja ta rni si
od innych wielkich systemw spoeczno-politycznych. Przede wszystkim brakuje w niej idei
jedynego boga. Kult Shangdi, najwyszego bstwa oraz kult Nieba i Ziemi, ktre zrodziy si
w drugim tysicleciu p.n.e., nigdy nie przerodziy si w religi monoteistyczn:
W warunkach staroytnych Chin kult najwyszego bstwa pozosta kultem arystokracji
rodowo-plemniennej upatrujcej w Szang-tim [Shangdi wedug transkrypcji pinyin przyp.
aut.] swojego przodka. [] Do Szang-ti nie tyle modlono si, co proszono go jako zmarego
krewnego-opiekuna o pomoc i poparcie. Wzajemne stosunki wadcy z Szang-tim zawsze
opieray si w istocie na zwykych ludzkich uczuciach (pragnienie spodobania si bogu,
pozyskanie jego przychylnoci, lk przed rozgniewaniem go, obowizek informowania itp.),
lecz w adnym wypadku nie ma jakichkolwiek mistycznych, nie do ogarnicia rozumem
zwizkach. Rwnie i sam Szang-ti, w odrnieniu od wielkich bogw innych narodw
staroytnoci, nie by ani uosobieniem jakiejkolwiek idei (miosierdzia, mioci),
ani personifikacj adnej siy przyrody. By po prostu zmarym przodkiem, lecz wanie jako
przodkowi przypisywano mu ogromn wadz nad caym wiatem duchw, ktre rzdziy
przecie wszystkimi pozaziemskimi siami (Wasiliew 1974: 67).

Z biegiem lat kult Shangdi zanikn (pozosta jedynie kult przodkw), a jego miejsce zacz
zajmowa kult Nieba, abstrakcyjnej siy regulujcej (bdcej uosobieniem rozumu
i sprawiedliwoci), (Wasiliew 1974 : 69). Kult Nieba sta si obowizkiem wadcw Chin
(zwanych synami Nieba), ktrzy albo zyskiwali jego aprobat (czego wyrazem byy takie
znaki jak dobra pogoda, urodzaj, powodzenie), albo budzili jego gniew (wyraany za pomoc
susz, powodzi i katastrof). Z kolei kult Ziemi by zwizany z ide podnoci i rozmnaania,
a take kultem zmarych. Wszystkie te kulty byy w duej mierze sformalizowane i racjonalne,
odprawiane przez wysze warstwy spoeczne (arystokracj i wadcw), natomiast religijnym
potrzebom ludu suya magia (Wasiliew 1974: 75). Najwczeniej magi zajmowali si
czarownicy-szamani, ktrzy w innych kulturach zostali zastpieni przez kapanw, natomiast
w Chinach, gdzie kasta kapaska nie wyksztaci si, przetrwali stosunkowo dugo. Szamani
nawizywali kontakt z duchami, spotykali si z duchami zmarych, odprawiali egzorcyzmy.
Szamanki za byy odpowiedzialne za rytuay zwizane ze stymulowaniem podnoci
i rozrodu (poprzez np. sprowadzanie deszczu). Inn kategori stanowili wrbiarze, na og
ludzie pimienni i wyksztaceni, ktrzy za pomoc rnych obrzdw wrbiarskich
przewidywali przyszo (Wasiliew 1974: 79). Pocztkowo (II tysiclecie p.n.e.) suyli
wadcom, z czasem zaczli suy zwykym ludziom w rozstrzyganiu licznych, drobnych

- 28 -

problemw (tumaczyli sny, zajmowali si wyznaczaniem miejsca pod lokalizacj grobu lub
domu, porwnywali horoskopy przyszych maonkw itp.).
W religii staroytnych Chin brakowao wielkich antropo- czy zoomorficznych bogw,
wczesne wierzenia nie doprowadziy do rozwoju jednej, obowizujcej religii z jednym
bogiem. Co wicej, w pierwszym tysicleciu p.n.e. powstay dwa wielkie systemy
filozoficzno-religijno-spoeczne, z ktrych jeden szybko sta si ortodoksj, drugi
heterodoksj. Pierwszy to konfucjanizm, drugi taoizm.
1.5.2. Konfucjanizm
Twrc konfucjanizmu by mistrz Kong (Kngzi, ) yjcy w latach 551-479 p.n.e.
i znany na Zachodzie jako Konfucjusz:
[] pochodzi z rodziny szlacheckiej z ksistwa Lu (dzisiejsza prowincja Shandong), ale
wzrasta w skromnych warunkach. W wieku 15 lat postanowi powici si karierze
urzdniczej. W wieku ok. 20 lat otrzyma stanowisko naczelnika magazynu, potem nadzorcy
pl krlewskich. Pod kierunkiem rnych nauczycieli pogbia sw wiedz o staroytnoci
i jako pierwszy w dziejach Chin zgromadzi wok siebie grup uczniw. W wieku 50 lat
peni stanowisko ministra sprawiedliwoci. Jednake na skutek intryg politycznych musia je
opuci i uda si na wygnanie. Nastpiy lata wdrwki od jednego kraju do drugiego
w nadziei wprowadzenia w czyn reform politycznych i spoecznych, poniewa Konfucjusz by
przekonany, e potrafi odnowi wiat. W wieku 67 lat mg powrci do swego kraju, gdzie
zmar w 479 r. przed Chr. (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 180).

Szkoa, ktr zaoy Konfucjusz, zwana jest szko ru (r, ), (Feng 2001: 44). Gwnym
celem Konfucjusza byo uratowanie zagroonych upadkiem ideaw staroytnoci (Wasiliew
1974: 113, Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 180, Nakamura 2005: 210). Przypisuje mu
si zredagowanie staroytnych dzie: Ksigi pieni, Ksigi dokumentw, Ksigi muzyki
i Ksigi obyczajw oraz autorstwo Wiosen i jesieni (pierwsze chiskie dzieo historyczne)
tzw. picioksigu. Jego nauki zostay zebrane przez uczniw Konfucjusza i wydane jako
Dialogi konfucjaskie. Jak pisze Nakamura (2005: 209): Wszystkie te ksigi maj
symbolicznie rwny status i ciesz si takim autorytetem, jakiego nie ma adna inna ksiga.
[] picioksig stanowi ustalony wzorzec ycia dla Chiczykw. Przedstawia
najwaniejsze precedensy. W tym wanie czasie dziea te zaczy by postrzegane jako
doskonao i prawda sama w sobie. W Chinach wzory postpowania ujte byy w ksigach
wieckich, a nie spisanych z natchnienia boga, tak jak Biblia. Konfucjusz nawoywa
do powrotu do idealnych pocztkw historycznych, a nie rajskich w rozumieniu Eliadego
(1974) czy te Wasilewskiego (2010).

- 29 -

Konfucjusz krytykowa wspczesno, za wzr stawia dawne, minione czasy;

stworzy idea czowieka szlachetnego, ktry wyrnia si takimi cechami jak humanitarno
i sprawiedliwo. Uwaa, e spoeczestwo musi dzieli si na rzdzcych i mylcych
bdcych na grze oraz rzdzonych i pracujcych na dole. Gwnym kryterium tego podziau
powinno by nie pochodzenie, ale cenzus wyksztacenia. Za cel dobrych rzdw stawia
pomylno ludu. W konfucjanizmie dominowa pierwiastek etyczny, moralny, a nie religijny:
cile mwic, do problemw religii jako takiej biorc pod uwag jej natur metafizyczn
i mistyczn albo te system pozbawionych pierwiastka racjonalnego obrzdw i zabobonw
konfucjanizm odnosi si bardzo chodno, czasami wrcz negatywnie. Sam Konfucjusz
z duym sceptycyzmem traktowa prymitywne wierzenia w najrozmaitsze duchy, tak
rozpowszechnione w Chinach za jego czasw. []
Konfucjusz, jak wynika to z Lun-j [Dialogw konfucjaskich przyp. aut.], nie lubi mwi
o rzeczach nadprzyrodzonych i duchach. Unika rwnie mwienia o losie i przeznaczeniu,
nie chcc najprawdopodobniej paraliowa woli czowieka, ogranicza jego moliwoci
i wpywu na wasny los i ycie innych ludzi. Jest rzecz znamienn, e kiedy zapytano go,
co to jest mier, filozof odpar: Pki nie poje ycia, jak moesz mier zrozumie?
(Wasiliew 1974: 123-124).

Dla Konfucjusza nie wana bya mistyka, ale ceremonia, obrzdowa strona rytuau;
przestrzeganie i odpowiednie odprawianie ceremonii uwaa za bardzo wychowawcze
i utrzymujce porzdek spoeczny. Konfucjanizm cechuje si racjonalizmem i prymatem
moralnoci nad religi. Konfucjusz jednak nie by ateist, wierzy w najwysz si bosk
jak byo Niebo, ktre kierowao yciem spoecznym i regulowao stosunki midzyludzkie.
Konfucjanici uznali wadc (cesarza od czasw dynastii Han 206 p.n.e. 220 n.e.) za jedyn
osob w pastwie godn bezporedniego kontaktu z Niebem, skadania mu ofiar
i odprawiania rytuaw. Cesarz sta si najwyszym zwierzchnikiem religijnym (Granet 1997:
88). Wadca by panem, mia prawa, ale te obowizki, na stray ktrych stali konfucjanici
urzdnicy. Braki w cnocie i wypenianiu obowizkw mogy skutkowa cofniciem przez
Niebo mandatu, potrzebnego do sprawowania wadzy. Lud mia prawo do obalenia zego
wadcy. Jednake obalenie wadzy nie miao na celu, tak jak na Zachodzie, budowanie
nowego porzdku spoecznego, ale przywrcenie starego, tego, co zostao zniszczone.
Drugim kultem, wyniesionym na wyyny przez konfucjanizm, by kult przodkw (Wasiliew
1974: 134, Granet 1997: 100). Polega on na regularnym odprawianiu uroczystych obrzdw
i skadaniu ofiar zmarym przodkom w obecnoci caej rodziny, a niekiedy caego klanu.
Obrzdu dokonywa najstarszy czonek rodu (dzikowa za dobrodziejstwa i prosi o opiek),
a w zmarego przodka wciela si przewanie najstarszy wnuk zmarego. Ten prosty
ceremonia zosta uznany przez konfucjanistw za najwaniejsz powinno kadego

- 30 -

Chiczyka. Zosta on dodatkowo wzmocniony przez teori mioci synowskiej cnot xiao
(xio, ). Za najwaniejsz powinno czowieka Konfucjusz uzna szanowanie
i bezwzgldne posuszestwo rodzicom oraz osobom starszym. Kult przodkw i cnoty xiao
stworzyy w Chinach prawdziwy kult rodziny, ktremu rwnego nie byo chyba nigdzie
(Wasiliew 1974: 140). Rodzina idealna, wedug Konfucjusza, to rodzina wielopokoleniowa,
mieszkajca pod jednym dachem, na czele ktrej stoi ojciec-patriarcha. Konfucjanizm wywar
ogromny wpyw na ksztat i funkcjonowanie chiskiej rodziny (ceremonii lubnych, rytuaw
zwizanych z porodem i wychowaniem dzieci, obrzdkw pogrzebowych itp.). Przyczyni si
rwnie do nadania kobietom upokarzajcej, podrzdnej roli w rodzinie i spoeczestwie.
Konfucjanizm, wraz z nastaniem dynastii Han (206 p.n.e.) sta si ideologi panujc
(Rodziski 1974: 94), konfucjanici zorganizowali nie tylko ycie spoeczne, ale i polityczne
kraju. Zajmowali nie tylko wysokie stanowiska na dworze, ale z czasem, wikszo urzdw
w pastwie. Z biegiem lat caa biurokracja bya opanowana przez konfucjaskich urzdnikw,
podobnie jak owiata i edukacja.
1.5.3. Taoizm
Konfucjanizm sta si ideologi oficjaln, a w opozycji do niego rozwijaa si druga wielka
doktryna filozoficzna taoizm. Wasiliew (1974: 235) pisa:
Konfucjanizm nie mg i nie pragn wczy do swoich rytuaw i kultw licznych ludowych
wierze i zabobonw, magicznych i mantycznych obrzdw, szamaskich tacw i zakl
czarownikw, ktre sigay gbokiej staroytnoci, a bynajmniej nie znikny po pojawieniu
si i ugruntowaniu nauki Konfucjusza. Konfucjanici nierzadko nawet wymiewali zabobony
i magiczne obrzdy. [] Skoro jednak godzenie tych przeytkw z kultami konfucjaskimi
byo niemoliwe, pozostawao jedno wyjcie zostawi je samym sobie, uwaa za
egzystujce jakby na niszym szczeblu religijno-ideologicznego systemu kraju. [] Nie mogli
tego nie wykorzysta przeciwnicy konfucjanizmu, przede wszystkim ci, ktrych doktryna
mogaby bez powanego uszczerbku dla siebie przyj istnienie prymitywnych kultw
i zabobonw. Tak doktryn, ktrej gbok mistyczn tre nie tylko bez trudu mona byo
odnie do konglomeratu najstarszych wierze religijnych, lecz ktra stworzya rwnie dla
tych wierze nowy solidny i trway fundament, by taoizm.

Za twrc taoizmu uwaa si wspczesnego Konfucjuszowi, ale nieco od niego

starszego Laozi (Lozi, ), ktremu przypisuje si autorstwo Daodejingu (mylnie,
poniewa ksika ta zostaa napisana dopiero w IV lub nawet III wieku p.n.e.), (Encyklopedia
mdroci Wschodu 1997: 191, Feng 2001: 105-106). Daodejing dosownie Ksiga drogi
i cnoty to podstawowy tekst taoizmu, skadajcy si z piciu tysicy znakw. Traktat ten

- 31 -

mwi o drodze dao (do, )

i cnocie de (d, ) 10 oraz sposobach ich zrozumienia

i osignicia:
W Daodejingu interpretuje si dao jako wszechogarniajc Ostateczn Zasad, ktra istniaa
przed niebem i ziemi. Jest ono nienazywalne i nieopisane; jest matk wszystkich rzeczy;
pozwala, by wszystko powstao, ale nie dziaa. Jego sia de jest tym, co zjawiska
otrzymuj od dao i tym, co je czyni takimi, jakimi s.
Aby urzeczywistni jedno z dao cel zwolennikw taoizmu filozoficznego wity musi
zrealizowa w sobie wsplne wszystkim istotom prawo powrotu do rda (fu). Moe on to
osign przez to, e przyswoi sobie pustk (wu) i prostot (pu) dao i bdzie trwa
w bezcelowym dziaaniu (wuwei), (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 78).

Podobn tematyk zajmowa si drugi ojciec taoizmu Zhuangzi (Zhungzi, ), (368286 p.n.e.), autor dziea Zhuangzi (znanego rwnie jako Nanhua zhengjing Prawdziwa
ksiga poudniowego kwiatu), (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 411, Feng 2001: 122).
Zhuangzi ostro krytykowa konfucjanizm, nawoywa do wolnoci, ycia godnego z natur,
ascezy i prostoty. Na tym gruncie rozwin si taoizm filozoficzny (doji, ), ktrego
wyznawcy uznali za cel poczenie si z dao oraz taoizm religijny (dojio, ), ktrego
adepci dyli do osignicia niemiertelnoci fizycznej. Taoizm religijny wchon, odrzucone
przez konfucjanizm, mity i obrzdy, prymitywne wierzenia i zabobony, magi i mantyk
(Wasiliew 1974: 247). Taoici dokonali swoistej syntezy wyrafinowanej filozofii
i prymitywnego folkloru: w stare mity powplatali wtki taoistyczne (np. czynic z bogini
Xiwangmu Matki Krlowej Zachodu bogini niemiertelnoci dysponujcej niezbdnym
eliksirem). Taoistom nie pozostao nic innego: konfucjanizm za czasw dynastii Han (206
9

Wedug Encyklopedii mdroci Wschodu (1997: 76-77): [] dos.: droga; centralne pojcie taoizmu, ktry
od niego wzi swoj nazw. [] Pierwotnie znaczenie znaku pisma dao to droga, moe on jednak oznacza
take nauk. Ju bardzo wczenie pojcie to byo uywane w znaczeniu postpowania czowieka, regu
moralnych, drogi czowieka; takie znaczenie ma ten znak w pismach konfucjaskich. W Daodejingu Laozi po
raz pierwszy nadano terminowi dao znaczenie metafizyczne: jest on tam uyty w znaczeniu wszechogarniajcej
pierwszej zasady bdcej u podstaw wszystkich zjawisk. Jest to rzeczywisto, z ktrej wyania si wszechwiat
i ktr Laozi z braku odpowiedniego terminu nazywa dao. [] Dao jest [] bez imienia, jest nienazywalne.
Jest to jedna z jego najwybitniejszych cech. [] Dao jest matk, ktra rodzi dziesi tysicy rzeczy (wanwu)
i je ywi. Jest to wic prardo bytu. [] Do dao wracaj [] wszystkie rzeczy z powrotem. Jest o zasada
uniwersalna. [] opisuje si dao jako niewidoczne, niesyszalne, niezgbione, wieczne i nie dajce si zmieni
przez adne wpywy zewntrzne. Jest ksztatem bezksztatu; obejmuje byt i niebyt. Byt jest funkcj dao, niebyt
jego esencj. Jest ono wielk jednoci, w ktrej znikaj przeciwiestwa. [] Dao dziaa spontanicznie i wedle
swej natury. Jego dziaanie jest bez akcji i bez celu, przez co nie ma niczego, co by si nie stao. W wiecie
zjawisk dao manifestuje si przez sw si, sw cnot; to jest to, co wszystkie rzeczy dostaj od dao i przez
co staj si one tym, czym s. Urzeczywistni jedno z dao oto cel wszystkich taoistw. Rozumowa wiedza
o dao nie wystarcza jednak do tego; adept musi sta si z dao jednym, przez to, e sam w sobie urzeczywistni
jedno, prostot i pustk dao. Nastpuje to poprzez poznanie intuicyjne. [] Dao mona te urzeczywistni
poprzez pozostawanie w ciszy, ktra jest istotnym dostpem do dao. []
10
Wedug Encyklopedii mdroci Wschodu (1997: 83): [] dos.: cnota, moc; sia dziaajca dao, zasada
tkwica w kadej rzeczy, jej waciwo i prawidowo, ktre kada rzecz otrzymuje od dao i ktra czyni j tym,
czym jest i przez co si manifestuje w wiecie zjawisk. Prcz tego de oznacza cnot osignit przez
urzeczywistnienie dao. []

- 32 -

p.n.e. 220 n.e.) zosta uznany za ideologi pastwow i eliminowa inne filozofie. Taoici,
chcc przetrwa, zaproponowali wadcy poszukiwanie niemiertelnoci, prostemu ludowi
magi, mantyk, zabobony itp. (Wasiliew 1974: 248). Pierwszym wadc optanym ide
niemiertelnoci by Pierwszy Cesarz Dynastii Qin (259 210 p.n.e.), kolejnym cesarz Wu
(156 87 p.n.e.) z dynastii Han. Stopniowo jednak taoici zaczli odchodzi od wynalezienia
samego eliksiru, a skupili si na metodach osigania dugowiecznoci (dieta, odpowiednie
praktyki seksualne, wiczenia oddechowe i gimnastyka, kontemplacja). Taoici z czasem
zaczli zajmowa si rwnie alchemi (wytwarzali rne cudowne piguki i mikstury, a przy
okazji wynaleli proch), astrologi i wreniem z gwiazd (interpretowali zjawiska niebieskie,
opracowywali

kalendarze,

zodiaki,

wyznaczali

pomylne

dni

dla

okrelonych

przedsiwzi), geomancj czyli sztuk fengshui (wyznaczali miejsca i pooenie grobw oraz
domostw, a przy okazji wynaleli kompas), magi (wykonywali talizmany, papierowe
zaklcia, magiczne zwierciada chronice przed zymi duchami) oraz medycyn ludow
(leczyli i wytwarzali leki). Dziki temu zdobyli ogromn popularno wrd chopstwa
i niszych klas spoecznych. Niejednokrotnie w historii Chin przywdcy sekt taoistycznych
stawali na czele rebelii chopskich i doprowadzali do obalenia wadzy cesarskiej
(np. powstanie tych Turbanw z 184 roku n.e. przyczynio si do upadku dynastii Han).
Taoizm przeksztaci si w swoist religi, ale nigdy w hierarchiczny, scentralizowany
koci (Wasiliew 1974: 282). Mia swoich mnichw mieszkajcych w klasztorach
taoistycznych, stanowicych wyksztacon elit oraz przyuczonych adeptw taoizmu
specjalizujcych si we wreniu, geomancji bd medycynie, yjcych jak ludzie wieccy.
Niektrzy mnisi opuszczali klasztory i mieszkali, w licznie rozsianych po Chinach,
wityniach taoistycznych, gdzie odprawiali ceremonie, skadali ofiary, oraz zaspokajali
rne religijne i/lub magiczne potrzeby okolicznej ludnoci. Taoizm inkorporowa nie tylko
kulty ludowe, ale rwnie przerne bstwa i bohaterw do swojego ogromnego panteonu.
Na sam doktryn, jak i instytucje taoistyczne duy wpyw mia buddyzm, ktry dotar
do Chin w II wieku n.e. (Wasiliew 1974: 284). Pocztkowo obie religie si wspieray
i uzupeniay, z czasem zaczy rywalizowa. Taoizm przeksztaca si, wiele jego idei
odchodzio w zapomnienie (np. poszukiwanie eliksiru niemiertelnoci), ale przez ca
histori Chin wywiera wpyw zarwno na elity, na sztuk i literatur (szczeglnie poezj),
jak i lud. Taoizm, tak jak inne religie, by przeladowany w czasach maoistowskich, obecnie
przeywa odrodzenie (Kohn 2012: 233).

- 33 -

1.5.4. Buddyzm
Trzeci system religijno-filozoficzny, ktry wywar ogromny wpyw na spoeczestwo
i kultur Chin, to buddyzm (Wasiliew 1974: 309). Buddyzm to religia obca, znacznie rnica
si od doktryn religijno-filozoficznych, ktre maj korzenie wycznie chiskie:
Buddyzm, religia przebudzonego; jedna z trzech wielkich religii wiatowych. Zaoona w 6-5
w. przed Chr. przez historycznego Budd akjamuniego. Jako odpowied na pytanie
o przyczyn wpltania istot w koowrt wciele (samsara) i moliwo wydobycia si z niego
co byo centralnym zagadnieniem filozofii indyjskiej w czasach Buddy ogosi on Cztery
Szlachetne Prawdy, ktre stanowi jdro nauki i ktre pozna w momencie owiecenia. Wedle
Buddy ycie jest przemijajce (anitja), nierzeczywiste (anatman, skandha) i dlatego poddane
cierpieniu (duhkha). Poznanie tych trzech cech egzystencji (trilakszana) stanowi pocztek
drogi buddyjskiej. To, e istnienie podlega cierpieniu, jest spowodowane podaniem (tryszna)
i niewiedz (awidja), tote przez ich likwidacj moliwe jest wyzwolenie z samsary.
To zapltanie istoty w koowrt istnie tumaczy buddyzm acuchem uwarunkowanych
powsta (pratitja-samutpada). Zakoczenie acucha wciele oznacza urzeczywistnienie
nirwany.
Drog wiodc do tego jest wedle Czterech Szlachetnych Prawd Omioraka cieka, ktra
obejmuje szkolenie w obyczajnoci (ila), medytacj (samadhi, dhjana), mdro
i zrozumienie (prada).
Te podstawowe myli buddyzmu istniej we wszystkich szkoach buddyzmu, s jednak rnie
interpretowane i stanowi podstaw skomplikowanych systemw filozoficznych buddyzmu.
Nauki buddyzmu s zebrane w Tripitaka.
Wsplnota buddyjska (sangha) skada si z mnichw i mniszek (bhikszu, bhikszuni) oraz
ze wieckich (upasaka). [], (Encyklopedia mdroci Wschodu 1997: 51-52).

Moment pojawienia si buddyzmu w Chinach nie jest do koca jasny (Granet 1997: 118,
Feng 2001: 273, Nakamura 2005: 228). Przyjmuje si, e dotar on do Pastwa rodka
w okresie panowania cesarza Minga (68-75) z dynastii Han. W kadym razie od II wieku n.e.
Luoyang, wczesna stolica Chin, sta si przodujcym orodkiem buddyzmu chiskiego,
gdzie dziaali mnisi z Indii i Azji rodkowej, tumaczc na chiski sutry buddyjskie
(Wasiliew 1974: 323). Aklimatyzacja buddyzmu w Chinach bya do trudna, po pierwsze
ze wzgldu na problemy z przekadem terminw buddyjskich na jzyk chiski. Pocztkowo
posugiwano si terminami taoizmu religijnego, co przynosio wiele wypacze, pniej
wprowadzano terminy sanskryckie w ich transkrypcji chiskiej. Po drugie:
[] trudnoci aklimatyzacyjne wynikay rwnie z tego, e wiele kategorii buddyjskiego
wiatopogldu i etyki pocztkowo byo zbyt sprzecznych z oglnie przyjtymi w Chinach.
Tak wic na przykad buddyci widzieli w yciu jedynie cierpienie i zo, natomiast dla
wychowanego w tradycjach konfucjaskich czowieka ycie byo darem, ktry naley ceni
nade wszystko. Dla buddysty najwaniejsze byo istnienie na tamtym wiecie, dla Chiczyka
za na tym. Buddyzm zawiera akceptacj egoizmu, w jego pierwotnej nauce warto
posiadaa wycznie jednostka oraz jej karman. Dla Chiczyka byo to nie do przyjcia: wizi

- 34 -

rodzinne, kult przodkw zawsze stawiano wyej ni jednostk i indywidualno (Wasiliew

1974: 325).

Buddyzm by religi obc i ze wzgldu na swoj odmienno bardzo czsto atakowany przez
Chiczykw. Pocztkowo ksztatowa si wraz z taoizmem, co suyo obu religiom
(nawzajem od siebie czerpay i inspiroway). Z biegiem lat buddyzm zacz rozwija si jako
samodzielna religia, lecz w znacznym stopniu ulegajca sinizacji (polegajcej nie tylko
na odpowiednim tumaczeniu terminw, ale rwnie idei). Wiele poj czysto buddyjskich,
nie majcych odpowiednikw w chiskim myleniu, nie tylko adaptowano, ale czasami
faszowano, aby mogy zosta przyjte przez Chiczykw (Nakamura 2005: 266). Buddyzm
rozwija si w czasie rozbicia Chin, cigych wojen, godu i migracji ludnoci, dlatego jego
idee wyzwolenia si od cierpienia paday na podatny grunt. Wypenia te pewn pustk
duchow i odpowiada na religijne potrzeby ludnoci. Powstawao coraz wicej klasztorw
(czsto utrzymywanych z datkw arystokracji bd cesarza), na mnichw wywicano coraz
wicej Chiczykw, myl buddyjska kwita. Powiksza si take panteon bstw buddyjskich:
w IV wieku rozpocz si kult Maitrei (Buddy Przyszych Czasw), w V wieku Amitabhy
(Buddy Zachodniego Raju) oraz Guanyin (pierwotnie bodhisatwa Awalokitewara, pniej
zmieniony w Bogini Miosierdzia i Cnoty). Cech specyficznie chisk byo to, e:
Na pierwszy plan w panteonie buddyjskim wysuny si postacie tych buddw
i bodhisatww, z imieniem ktrych Chiczycy najczciej wizali swoje nadzieje na lepsz
przyszo, na szczliwe ycie i wielkie przemiany (Wasiliew 1974: 342). Z kultem Maitrei
i Amitabhy wizaa si nadzieja na ycie w raju, natomiast Guanyin

miaa pomaga

cierpicym, a przede wszystkim kobietom pragncym zaj w ci i urodzi syna; bya

rwnie bogini-opiekunk morza i patronk marynarzy.
Liczba klasztorw i mnichw rosa w imponujcym tempie w VI wieku na poudniu
Chin istniao 30 tysicy klasztorw i 2 miliony mnichw i nowicjuszy, na pnocy 40
tysicy klasztorw i 3 miliony mnichw i nowicjuszy (Wasiliew 1974: 339). Buddyzm
przenikn do wszystkich warstw spoecznych, a buddyjskie witynie, pagody i kapliczki
stay si nieodczn czci chiskiego krajobrazu. Mnisi buddyjscy zaczli by zapraszani
na uroczystoci pogrzebowe, gdzie recytowali sutry uatwiajce zmaremu dostanie si do raju;
wzywano ich rwnie do chorych i cierpicych. Wraz z rozwojem buddyzmu w Chinach
powstawao wiele szk i sekt, z ktrych najpopularniejsz bya sekta Chan, ktra nawoywaa
do medytacji, ale rwnie cieszenia si yciem i prac (Wasiliew 1974: 355). Szkoy i sekty
funkcjonoway w licznych klasztorach, ktre byy zwolnione z podatkw, a utrzymyway si

- 35 -

z usug religijnych na rzecz okolicznej ludnoci (odmawianie sutr, odprawianie ceremonii

pogrzebowych, handel kadzidami i wonnociami itp.) oraz datkw. Z czasem ich liczba bya,
nawet jak na Chiny bardzo dua, a ich bogactwo i wpywy ogromne. Wielu chopw wolao
odda swoj ziemi klasztorowi (i od niego dzierawi, uwalniajc si tym samym
od podatkw), a i wielcy posiadacze ziemscy woleli zaoy klasztor i uwolni si spod
jurysdykcji pastwa. Wzrost potgi ekonomicznej, a co za tym idzie politycznej, buddyzmu
spotka si z ostr reakcj wadz w latach 842 844 cesarz Wuzong (840 846) z dynastii
Tang wyda szereg dekretw przeciw buddyzmowi, w wyniku ktrych zamknito wiele
klasztorw, uleg konfiskacie ich majtek, a tysice mnichw i mniszek przeszo do stanu
wieckiego (Wasiliew 1974: 367). Po tych zniszczeniach i sekularyzacji buddyzm w Chinach
nie powrci ju nigdy do dawnej wietnoci i potgi. Przyczynio si do tego umacnianie
konfucjanizmu

jako

ideologii

pastwowej

oraz

taoizmu,

jako

religii

rodzimej

(przeciwstawianej obcemu buddyzmowi) oraz upadek buddyzmu w Indiach. Buddyzm

stopniowo upada, a kolejny cios zadali mu komunici w drugiej poowie XX wieku. Obecnie
buddyzm, tak jak inne religie w Chinach, cieszy si ograniczon wolnoci i powoli odradza
si.
1.5.5. Synkretyzm religijny
W Chinach panowa swoisty synkretyzm religijny (Wasiliew 1974: 388, Granet 1997: 133).
Te trzy wielkie doktryny konfucjanizm, taoizm i buddyzm wspistniay przez ca
histori Chin, wpyway na siebie nawzajem oraz oddziayway na szereg instytucji
spoecznych, sposoby mylenia i funkcjonowania spoeczestwa chiskiego. adna z religii
nie bya samowystarczalna, kada oferowaa co innego: konfucjanizm odgrywa najwiksz
rol w dziedzinie etyki, stosunkw spoecznych i rodzinnych (dogmaty i ceremonie), ale
brakowao mu emocjonalnoci; taoizm panowa w dziedzinie wierze, obrzdw, zabobonw,
bstw, duchw, wrb i magii, ale brakowao mu gbszej duchowoci, ktr zapewnia
buddyzm (troszczy si o zbawienie duszy, odpuszczenie grzechw, spokj zmarych).
Synkretyzm ten cechowa si eklektyzmem, uniwersalnoci, brakiem centralizacji
i organizacji, liberalizmem (Wasiliew 1974: 393 394). W Chinach nigdy nie dochodzio
do wojen religijnych (Nakamura 2005: 282).
Jeszcze jedn cech chiskiego synkretyzmu by olbrzymi panteon bstw i kultw,
ktre mona podzieli na: kulty pastwowe (kult Nieba i kult Ziemi); oglnonarodowe (kult
zaoycieli trzech religii Konfucjusza, Laozi, Buddy, kult bogini miosierdzia Guanyin, kult
- 36 -

boga wojny Guandi); lokalne (o ograniczonej sferze dziaania i konkretnych funkcjach, na

przykad miejscy bogowie-patroni chengwang (chngwng, ) oraz ich wiejskie
odpowiedniki tudishen (tdshn, )); domowe (kult przodkw, kult ducha domowego
ogniska czyli Boga Pieca Zaoshena (Zoshn, )); kult bstw opiekuczych (ogromna
liczba patronw rnych grup zawodowych); kult zjawisk i si przyrody (Soca, Ksiyca,
planet i gwiazd, bstw piorunu, byskawicy, deszczu, wiatru, czasu, pr roku, gr); kult
ywiou wodnego (mrz, rzek, jezior, deszczu oraz smokw za nie odpowiedzialnych); kult
zwierzt i rolin (smoka, feniksa, jednoroca, wia, tygrysa, kota, koguta, lwa, mapy, wa,
lisa oraz starych drzew takich jak sosny, liwy, granaty, kasztanowce, drzewa brzoskwiniowe,
kult krwawnika, lotosu), (Wasiliew 1974: 395 426). Bstwa te:
[] w wyobraeniu Chiczykw w adnym wypadku nie byy niedosigymi, mistycznymi
i nie ponoszcymi odpowiedzialnoci za swoje postpki istotami. Przeciwnie, widziano w nich,
a zwaszcza w bstwach ywiou wodnego, ktre ponosiy odpowiedzialno za sprawy tak
istotne w yciu ludzi, przede wszystkim urzdnikw, ktrym powierzono okrelone obowizki.
Jeli bstwo wywizywao si z nich dobrze, oddawano mu cze, skadano ofiary i podarunki,
jeli popeniao pomyki lub bdy prowadzce do nieszcz i katastrof, naleao
przypomnie mu o jego powinnociach, zgani lub nawet ukara (Wasiliew 1974: 420).

Chiczycy podchodzili do religii bardzo racjonalnie. Dzielili duchy na dobre shen (shn, )
oraz ze gui (gu, ), ale nie przeciwstawiali ich sobie, modlili si zarwno do tych dobrych,
jak i zych (De Groot 1910: 1107, Wasiliew 1974: 426). Przed zymi duchami demonami
starali si chroni domy, rodziny i siebie samych poprzez rne talizmany, zaklcia, mody
i ofiary. Magia, mantyka i zabobony towarzyszyy czowiekowi ju przed poczciem, i dugo
po jego mierci. Ale stosunek Chiczykw do religii by (i nadal pozostaje) specyficzny:
Ani dogmat, ani duchowny nie byy najwaniejsze w yciu religijnym Chiczykw. Skadao
si ono z niezliczonych drobnych rytuaw (byy to rytuay religijne, poniewa odprawiano je
obowizkowo: jednake trudno jest okreli stopie skutecznoci, jaki przypisywano kademu
z nich) i z masy powizanych ze sob wierze byy to wierzenia religijne o charakterze
zbiorowym, jednak trudno powiedzie, jakie uczucia kade z nich budzio w konkretnym
czowieku (Granet 1997: 136).

Chiczycy

koncentrowali

si

na

biecym,

codziennym

yciu

czowieka,

co doprowadzio do uksztatowania si wiatopogldu materialistycznego i wieckiego

(Nakamura 2005: 236). Ukierunkowao ich to na byt doczesny: W rezultacie praktyki
religijne w Chinach obejmoway odmawianie wielu modlitw i stosowanie zakl, ktrymi
ludzie pragnli odsun wszelkie nieszczcia i przywoa dobry los. [] Nie byo czym
niezwykym poczenie nauczania moralnoci oraz polityki z goszeniem prawd religijnych,

- 37 -

gdy gwnym celem Chiczykw byo zaspokajanie podstawowych potrzeb czowieka

(Nakamura 2005: 237).
To nastawienie na zapewnienie sobie swoistego raju na ziemi, a wic dugiego,
spokojnego ycia w dobrobycie, jest immanentn cech spoeczestwa chiskiego, widoczn
dla wielu badaczy zajmujcych si duchowoci Chiczykw (Wasiliew 1974, Weber 2000,
Nakamura 2005). Max Weber w swoim monumentalnym dziele Socjologia religii. Etyka
gospodarcza religii wiatowych (2000, pierwsze wyd. 1920) wielokrotnie podkrela ten
aspekt chiskiej mentalnoci:
Nadzwyczajny rozwj i dynamizm chiskiej dzy zarobku to zjawiska od dawna ju nie
ulegajce najmniejszej wtpliwoci. [] Pilno i pracowito Chiczykw zawsze uchodziy
za niezrwnane (Weber 2000: 65).

ycie religijne rwnie miao nieco inny wymiar:

Zwizek ze stref religii, bez wzgldu na to, czy miaa ona charakter magiczny, czy kultowy,
pozosta przy tym w swej istocie zorientowany na doczesno, i to znacznie mocniej
i w sposb bardziej zasadniczy, ni dzieje si to zazwyczaj gdzie indziej. [] Powszechne
zastosowanie miaoby w kadym razie stwierdzenie: ortodoksyjny, wyznajcy konfucjanizm
Chiczyk odprawia swe rytuay (inaczej ni buddysta), majc na uwadze swj doczesny los:
dugie ycie, dzieci i bogactwo, w niewielkim tylko stopniu pomylno samych przodkw,
a ju na pewno nie ze wzgldu na swoje osobiste losy w zawiatach w jaskrawym
przeciwiestwie do egipskiego kultu zmarych, zorientowanego przede wszystkim na wasne
pomiertne przeznaczenie (Weber 2000: 126-127).

A nacisk na bogacenie si by szczeglnie mocno akcentowany:

Nigdy i nigdzie w adnym z krajw cywilizowanych z tak emfaz
materialnego dobrobytu (Weber 2005: 190).

nie przedstawiano

I jeszcze jedno:
Afirmujcy wiat utylitaryzm oraz przekonanie o etycznej wartoci bogactwa jako
uniwersalnego rodka wszechstronnej moralnej doskonaoci w poczeniu z niebywa
gstoci zaludnienia naday zapobiegliwoci i oszczdnoci niespotykan gdzie indziej
intensywno. O kady grosz targowano si zawzicie i kady skrztnie liczono, a kupiec
codziennie podlicza swe zyski i straty. Godni zaufania podrnicy opowiadaj, e wrd
mieszkacw Chin pienidz i interesy finansowe byy w prywatnych rozmowach tematem
dominujcym w stopniu, jak si zdaje, rzadkim gdzie indziej (Weber 2005: 193).

Ten pd do bogacenia si i nastawienie na byt doczesny nie przeoyy si, zdaniem Webera,
na powstanie w Chinach nowoczesnego kapitalizmu (Weber 2000). Zabrako idei zbawienia
i wiary w predestynacj (typowej dla kalwinizmu), gdzie efekty pracy na ziemi s znakiem
boej aski. W Chinach ycie spoeczne byo zdominowane przez konfucjanistw (ktrym
wystarczao sprawowanie urzdu, aby dostatnio y), a religijne przez taoistw (dla ktrych

- 38 -

praktyki magiczne i wrebne, geomancja itp. byy rdem niemaego dochodu). Zarwno
konfucjanici, jak i taoici byli zainteresowani podtrzymywaniem tego status quo.
1.5.6. Mantyka, przepowiednie, omeny, czary, kultura dobowrbna
W Chinach nie powsta zinstytucjonalizowany koci, dlatego mnisi taoistyczni (i w pewnej
mierze

buddyjscy)

zagospodarowali

religijno-magiczny

obszar

ycia

Chiczykw.

Ich zadaniem bya nie tylko opieka nad klasztorami i wityniami, ale take wiadczenie
usug magicznych i religijnych lokalnej ludnoci. Zajmowali si oni skadaniem ofiar,
wznoszeniem modw, wreniem, stawianiem horoskopw i przepowiedni. Wymagao
to niezwykej wiedzy i nie byo zadaniem atwym.
Najpopularniejsz form wrenia (sunmng, ) byo wrenie na podstawie daty
i godziny urodzenia, ktre byy zestawiane z picioma elementami i znakami zodiaku 11 (Dor
1917: 323). Na podstawie tych danych dowiadczony wrbita przepowiada los i przyszo
klienta. Inn, popularn form wrenia byo czytanie z rysw twarzy mianxiang
(minxiang, ), ktre ma trzy tysicletni tradycj i wywodzi si z taoistycznej sztuki
medycznej (Dor 1917: 327, Koontz 2004). Mnisi taoistyczni diagnozowali stan zdrowia
pacjenta na podstawie rysw jego twarzy. Wedug tradycji taoistycznej ksztat, wielkoci
i kolor poszczeglnych czci twarzy koresponduje z odpowiednimi organami wewntrznymi
czowieka i na tej podstawie mona okreli stan jego zdrowia. Mona rwnie powiedzie
wiele o jego charakterze, predyspozycjach, wadach i zaletach. 12 Niektrzy przepowiadali los
czowieka na podstawie dugoci i budowy koci oraz staww (Dor 1917: 336). Wrono
11

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym zodiakowi.

Czytaniem z rysw twarzy zajmuj si obecnie specjalnie wyszkoleni mistrzowie. Sztuka czytania z rysw
twarzy znalaza niezwyke zastosowanie mianowicie w procesie zatrudniania i awansowania pracownikw
a take zarzdzaniu firmami i rnymi instytucjami (Hemtasilpa 2004). W czasie rozmw kwalifikacyjnych
z kandydatami na pracownikw w wielu chiskich firmach obecna jest osoba, ktra analizuje rysy twarzy
kandydata i niejednokrotnie decyduje o jego zatrudnieniu. Profesor Cheng Ping z Krajowej Szkoy Administracji
Publicznej przeprowadzi badania wrd powiatowych urzdnikw pastwowych, z ktrych wikszo naley do
ateistycznej Komunistycznej Partii Chin, na temat ich wiary w przesdy (Guo 2007). Okazao si, e 28,3%
wszystkich urzdnikw wierzy w mianxiang jako wiarygodn metod oceniania ludzkiego charakteru
i awansowania podwadnych. Odsetek wierzcych w czytanie z rysw twarzy wrd ogu spoeczestwa jest
niszy i wynosi 26,7%.
Podobnym przesdem jest czytanie z linii papilarnych, ktra ma na celu ustalenie inteligencji i predyspozycji
zawodowych danego czowieka oraz pomoc w wyborze odpowiedniego kierunku studiw lub zawodu (Lu 2008).
Jest popularne w Hongkongu i powszechne na Tajwanie. Osoby zajmujce si profesjonalnie czytaniem z linii
papilarnych powouj si na lekarzy, ktrzy korzystaj z linii papilarnych przy diagnozowaniu niektrych chorb
dziedzicznych np. zespou Downa. Jednake czenie linii papilarnych z predyspozycjami zawodowymi jest
zdaniem samych lekarzy duym naduyciem. Chiczycy jednak zaprowadzaj do deramtoglifikw swoje dzieci
by zdecydowa o ich dalszej edukacji, przyszli studenci pragn porady na temat najbardziej odpowiadajcego
ich zdolnociom kierunku studiw, ludzie doroli by upewni si w swoich wyborach. Konsultacje te s odpatne,
odbywaj si w specjalnych centrach dermatoglifiki.
12

- 39 -

take na podstawie rzutu monet (qinbo, ), rzutu bambusowych deszczuek (qinbo,

), cignicia losw (bogu,) oraz analizowania znakw (cz, ), (Dor 1917: 340362). Ta ostatnia forma wrenia to ang. glyphomancy polega ona na odpowiednim
odczytywaniu znaku napisanego przez petenta. Dor (1917: 360-361) przytacza taki oto
przykad:
Pewnego dnia jedna osoba, ktrej ojciec by chory, przysza z zapytaniem, czy ojciec
wyzdrowieje. Napisaa znak yi oznaczajcy jeden. To zy omen powiedzia wrbita yi
jest ostatni kresk w znaku sheng oznaczajcym ycie, i pierwsz kresk w znaku si ,
oznaczajcym mier. ycie twojego ojca dobiega kresu i jest on na skraju mierci.
Wrbiarz zapyta nastpnie o znak zodiaku ojca. Mj ojciec jest spod znaku Wou, shu niu
. odpowiedzia. O, to zmienia posta rzeczy; jeli dodasz znak yi do znaku w,
niu , to otrzymasz znak sheng , oznaczajcy ycie. Twj ojciec bdzie y.

Chiczycy suchali take odgosw ptakw (nio jio, ) i na tej podstawie przepowiadali
przyszo (Dor 1917: 370). Bya to czynno dosy skomplikowana, gdy trzeba byo
okreli kierunek krakania np. wrony (poudniowy, pnocny, wschodni i zachodni) oraz por
krakania. I tak: Jeli krakanie dochodzio dokadnie z poudnia i jeli miao miejsce midzy
trzeci a sidm rano, to oznaczao to otrzymanie prezentw, jeli midzy sidm a jedenast
przed poudniem, to oznaczao to wiatr lub deszcz, jeli od jedenastej do pierwszej po
poudniu, to mona byo spodziewa si ktni, jeli od pierwszej do pitej po poudniu,
to zapowiadao to nadejcie wielkiego nieszczcia, jeli od pitej do sidmej wieczorem
sprawy sdowej. (Dor 1917: 370-371). Wrono take na podstawie pomienia w lampie
(dng hu, ), pieczenia uszu (r r, ), mrowienia oczu (yn tio, ), pieczenia
twarzy (min r, ), a nawet kichania (d pnt, ), a take specjalnych znakw
napisanych na palcach lewej doni (d sh, ) czy te metody zwanej pi nazwisk (w
xng, ), (Dor 1917: 372-379, 400).
Do najpowszechniejszych praktyk magicznych, stosowanych przez Chiczykw
mieszkajcych w delcie Jangcy, naleao: zapraszanie egzorcystw (qingtngzi, ),
by wypdzili z domu demony; okadzanie parujcym octem (xingtn, ) domostwa
(w przypadku nawiedzenia go przez ze moce lub chci zapewniana szczcia i dostatku);
wyrabianie drewnianych (mrn, ) lub papierowych (zhrn, ) atrap wroga
i zakopywanie ich w ziemi przy wtrze przeklestw; skadanie lubw bogom (xyun, );
przysiganie (dzhu, ); zaprzysiganie braterstwa (bi xingd, ), (Dor 1918:

- 40 -

478-499). Chiczycy chronili si przed zymi mocami za pomoc przernych amuletw,

do ktrych najczciej zalicza si: monety z ust nieboszczyka (hnkuqin, ); monety
trzymane w ustach przez Biaego Dziadka (Bi Loy hn de qin, ), ktry jest
obnoszony w czasie procesji na cze Krla Miasta (Chng Wng, ); monety pozostae
po spalaniu papierowych ofiar (sho lngqin, ); materia z pieczci urzdnicz (yn
fzi, ), ktry uwaany jest za niezwykle pomylny i Chiczycy owijali nim pienidze;
almanach cesarski (hungli, ), ktry mia moc uzdrawiajc; rne roliny i zioa 13 ;
materia z wizerunkiem lub pieczci jakiego boka (shup, ) noszony na gowie;
amulety z drzewa brzoskwini (tof, ); dmuchanie w rce po wyjciu z wychodka (ch
mofng chu shu, ); miecz odpdzajcy demony (zhn yo jin, ),
zrobiony z monet nawleczonych na sznurek; n ktrym zabito czowieka (wieszany nad
drzwiami do sypialni); gwodzie ktrymi przybija si wieko trumny (Dor 1918: 500-509).
Czary

byy

odprawiane

przez

rne

osoby,

ktre

generalnie

nazywano

czarownikami (w, ), (De Groot 1910: 1187). Posiedli oni sztuk widzenia i panowania
nad demonami, zajmowali si ich wypdzaniem (egzorcyzmy), wreniem i uzdrawianiem.
W prowincji Anhui i Jiangsu, z kolei bardzo popularne byy czarownice taoistyczne
(do ninai, ), (Dor 1918: 546). Dzieliy si na czarownice jedzce miso oraz
czarownice-wegetarianki, a te z kolei na takie, ktre zajmoway si leczeniem albo takie,
ktre zajmoway si egzorcyzmami. Czarownice taoistyczne rekrutoway si z kobiet, ktre
zostay wyleczone przez demony (asice lub lisy) i przez to, staway si ich uczennicami.
Ludzie wierzyli w ich seksualne zwizki z asicami i lisami, dlatego budziy strach, ale byy
wzywane do chorych i optanych.
Uzupenieniem tych praktyk jest tzw. kultura dobrowrbna (jxing wnhu,
), kultura pomylnoci, ktra jest przeciwiestwem kultury zowrbnej. Chiska kultura
dobrowrbna skoncentrowana jest wok kilku podstawowych symboli: szczcia (f, ),
dugowiecznoci (shu, ), bogactwa (ci, ), wysokiego statusu spoecznego (l, ),
radoci (x, ), a take pokoju (n, ), (Dor 1917: 433-439, Wasiliew 1974: 436, Kasareo:
2011: 50). To wanie te znaki traktuje si nie tylko, jako dekoracje, ale przede wszystkim,
jako symbole szeroko rozumianej pomylnoci. Oprcz znakw (w rnych formach i na
rnych przedmiotach), do kultury dobrowrbnej zaliczy mona: wizerunki bogw i bstw

13

Bdzie o nich mowa przy okazji opisywania rnych sposobw witowania.

- 41 -

opiekuczych (np. Boga Szczcia, Boga Bogactwa oraz Boga Dugowiecznoci); wizerunki
zwierzt i ptakw (np. mitycznego smoka i feniksa, nietoperza, ktry jest symbolem szczcia,
czy te ryby, ktra jest symbolem dostatku); wizerunki rolin i kwiatw (np. brzoskwinia
symbolizujca dugie ycie, granat symbolizujcy podno), (Kasareo 2011: 54-56). Niemal
caa sztuka wysoka, ale rwnie sztuka ludowa oraz uyteczna jest naznaczona symbolami
dobrowrbnymi:
Wyobraenia dobrowrbne (jixiang tuan) odnale mona prawie we wszystkich formach
sztuki chiskiej. Spotykamy je w malarstwie, rzebie, architekturze, sztuce uytkowej
i ludowej. Widniej wszdzie tam, gdzie powierzchnia pozwala na umieszczenie obrazw
(wzorw) symbolizujcych szczcie, sukces, powodzenie, dostatek, dobrobyt,
dugowieczno, pokj, itd. Jako formy symboliczne penice zarwno funkcj zdobnicz, jak
i semantyczn pojawiaj si na budowlach, meblach, lampach, lustrach z brzu, dzwonach,
monetach, instrumentach muzycznych, naczyniach z laki, nefrytu, brzu, miedzi, srebra,
przedmiotach codziennego uytku, porcelanie, ceramice, wachlarzach, latawcach, strojach,
ozdobach, obrazkach noworocznych (nianhua), wycinankach, estampaach, drzeworytach
(Kasareo 2011: 49).

Liu i Wang (2009) w ksice powiconej chiskim obrazkom dobrowrbnym dziel

je na nastpujce kategorie: wyraajce yczenia spokoju (pngn ry, ), szczcia
(xz fz, ), pomylnoci (jqng yuy, ), dugowiecznoci (ynnin
yshu, ), licznego potomstwa (duz dusn, ), powodzenia
na egzaminach urzdniczych (snyun jd, ), awansw (gunyn xingtng,
), pokoju (tipng shngsh, ), uczciwoci (chngsh shuxn, ),
dostatku (jnbo mntng, ) oraz bohaterstwa (dush yngxing, ).
Obrazki z kategorii yczenia spokoju czsto przedstawiaj wazon (png, ), ktry jest
homofonem sowa pokj (ping, ), (Liu, Wang 2009: 3). Obrazki z kategorii yczenia
szczcia zawieraj bardzo czsto wizerunki srok (xqu, ), ktre symbolizuj szczcie,
albo te nietoperzy (f, ), poniewa ich nazwa w jzyku chiskim brzmi identycznie
jak szczcie (f, ), (Liu, Wang 2009: 25-56). Obrazki z kategorii yczenia
pomylnoci przedstawiaj za ryb (y, ), ktra poprzez homofoniczno reprezentuje
nadwyk (y, ); owce (yng, ), ktre s homofonem siy yang (yng, ), a trzy yang"
lub te dziewi yang" to symbole powodzenia z chiskiej ksigi wrebnej pt. Ksiga
przemian (Yjng, ), (Liu, Wang 2009: 59-72).

- 42 -

Obrazki z kategorii yczenia

dugowiecznoci reprezentowane s poprzez wizerunki Omiorga Niemiertelnych 14 (b

xinrn, ), kamieni, gr, kwiatw i owocw brzoskwini, kwiatw chryzantem,
orzechw, jeleni, granatw, sosen (Liu, Wang 2009: 75-144). W ikonografii chiskiej czsto
spotyka si bstwo dugowiecznoci Shou Xinga (Shuxng, ), ktrego:
[] przedstawiano przewanie siedzcego na jeleniu i trzymajcego w rkach ga
brzoskwiniowego drzewa. Na kocu gazi umieszczano zwj oraz tykw, gdy oba te
przedmioty symbolizoway dugowieczno. Samego Szou-singa [Shou Xinga w transkrypcji
pinyin przyp. aut.] zawsze przedstawiano jako sympatycznie umiechnitego staruszka
o bardzo wysokim czole. [] Za symbol dugich lat ycia i niemiertelnoci uwaano jelenia,
ktrego czsto dosiada Szou-sing. Wyobraenie jelenia i nawet tylko znak pisma, ktrym
oznaczano jelenia (wymawiany tak samo, jak znak oznaczajcy pensj urzdnicz) zawsze
byo jednym z dobrze znanych, ulubionych i zrozumiaych symbolicznych ycze
pomylnoci. Za inny symbol dugowiecznoci uwaano urawia, za jeszcze inny cykad.
Dugowieczno symbolizoway rwnie: brzoskwinia, sosna, bambus (z powodu swej
wyjtkowej trwaoci) itp. (Wasiliew 1974: 438-439).

Obrazki z kategorii yczenia licznego potomstwa przedstawiaj czsto roliny, ktre maj
duo nasion, tj. tykwy, dynie, granaty (Liu, Wang 2009: 147-178). Samo bstwo
wielodzietnoci nie istniao w panteonie chiskim; z prob o wielu synw zwracano si do
rnych bstw (Wasiliew 1974: 439). Obrazki wyraajce yczenie powodzenia
na egzaminach urzdniczych przedstawiaj np. po trzy okrge owoce liczi, trzy owoce
longan oraz trzy orzechy woskie, co symbolizuje trzy stopnie egzaminw urzdniczych, przy
czym okrgy (yun, ) jest homofonem sowa yuan (yun, ), odnoszcego si
do egzaminw (Liu, Wang 2009: 181). Obrazki z kategorii yczenie awansu mog np.
przedstawia map siedzc na plecach drugiej mapy z podpisem z pokolenia na pokolenie
z pieczci markiza (bibi fnghu,), poniewa plecy (bi, ) s homofonem
sowa pokolenie (bi, ), a mapa (hu, ) homofonem sowa markiz (hu, ), (Liu,
Wang

2009: 210). Z kolei obrazki z kategorii yczenie pokoju przedstawiaj czsto

przepirki, poniewa pierwszy czon ich nazwy (nchn, ) brzmi identycznie jak pokj
14

Omioro Niemiertelnych: Od epoki Ming (1368-1644) symbolizuj rne aspekty ycia (modo, staro,
ubstwo, bogactwo, arystokracja, lud, kobieco i msko). 1. Li Tiekuai przedstawiany z elazn lask
i tykw z eliksirem niemiertelnoci; kiedy w czasie jednej z magicznych podry utraci pierwotne ciao, wcieli
si w kulawego ebraka. 2. Zhang Guolao, taoista epoki Tang, mia biaego osa, ktrego skada jak chusteczk
i oywia kilkoma kroplami wody. 3. L Dongbin posiada magiczny miecz symbolizujcy pokonanie dz,
agresji i ignorancji, pod wpywem wieszczego snu porzuci karier urzdnicz; naucza, e w drodze do
doskonaoci najwaniejsze jest wspczucie, alchemi zewntrzn zastpi alchemi wewntrzn. 4. Cao
Guojun w grach napotka L Dongbina i innego niemiertelnego, ktrym powiedzia, e poda Drog.
Zapytany o to, gdzie jest niebo, pokaza wasne serce. 5. Han Xiangzi (bratanek wielkiego filozofa Han Yu);
zdolny muzyk, mia niezwyke umiejtnoci, potrafi sprawi, e w zimie zakwity piwonie, a na ich patkach
pojawi si profetyczny wiersz. 6. He Xianggu jedyna kobieta w tej grupie; dziki spotkaniu z niemiertelnym
nauczya si, jak zrobi eliksir niemiertelnoci. 7. Lan Caihe, ktry tak dalece panuje nad swoim ciaem, e nie
odczuwa zimna i gorca. 8. Zhongli Quan genera z epoki Han, ktrego armia zostaa doszcztnie rozbita.
Uzyskawszy niemiertelno, pomaga ludziom w karierze urzdniczej. (Religa 2012: 38).

- 43 -

(n, ), (Liu, Wang 2009: 228). Obrazki z kategorii yczenie bogactwa mog zawiera
zote rybki (jny, ), ktrych nazwa jest homofonem wyraenia zoto i nefryt (jn y,
), (Liu 2009: 260). Sam bg bogactwa to Cai Shen (Cishn, ), ktrego kult by
bardzo rozpowszechniony w Chinach:
Ku czci Tsai-szena [Cai Shena w transkrypcji pinyin przyp. aut.], ktry jednoczenie by
patronem kupcw, we wszystkich miastach wznoszono wspaniae witynie. W dniach wit
noworocznych oraz w 9-tym miesicu w wityniach Tsai-szena oraz przed domowymi
otarzami odprawiano rytuay ku jego czci. Najciekawsz chyba osobliwoci tego kultu byo
to, e czya si z nim zazwyczaj niesychanie bogata i rnorodna ikonografia, obfitujca
w najrniejsze symbole. [] za symbol bogactwa uwaano pienidze, kosztownoci (przede
wszystkim nefryt i zoto) oraz gazki korala. Niektre symbole maj wymow mniej
dosown: u ng Tsai-szena wyobraano naczynie gliniane, ktre byo naczyniem
czarodziejskim, poniewa posiadao cudown waciwo wielokrotnego pomnaania
wszystkiego, co si w nim znajdzie. Czsto obok postaci przedstawiajcych wit boga
bogactwa umieszczano rysunek aby, z pyska ktrej sypi si pienidze i kosztownoci.
Podobnie wyobraano na rysunkach rwnie smoki i konie. Za symbol bogactwa uwaano te
ryb (Wasiliew 1974: 437).

Natomiast obrazki z serii yczenia bohaterstwa zawieraj czsto walczce koguty lub te
ora, symbol odwagi (Liu, Wang 2009: 269-270). Jak wida z powyszych przykadw
chiska symbolika dobro-wrbna jest w ogromnym stopniu uwarunkowana homofoniczn
struktur jzyka.
Czsto spotykanym elementem krajobrazu chiskiego by rwnie kamienny supek
z napisem tzw. kamienna stela (shgndng, ), ustawiany przed domem, mostem,
przy drodze, ktry mia za zadanie chroni przed demonami (Dor 1917: 438).
1.6. Jzykowe uwarunkowania tabu w Chinach
Wiele zakazw i nakazw, niespotykanych w adnej innej kulturze, wystpuje w Chinach
jest to spowodowane specyficzn, homofoniczn struktur jzyka chiskiego. Wiele zakazw
rwnie jest poprzez homofoni wzmocniona i utrwalona.
Oficjalnym jzykiem Chiskiej Republiki Ludowej jest jzyk mandaryski (tj. jzyk
urzdowy) zwany rwnie jzykiem powszechnym (ptnghu, ). Powsta on na bazie
dialektu pekiskiego, jest oglnonarodowym jzykiem nauczanym w szkoach, posuguj si
nim media, urzdy, ucz si go cudzoziemcy. Obowizujca transkrypcja to pinyin (pnyn,
). Jest to jzyk wspczesny rny od jzyka klasycznego, ktrym posugiwali si literaci
i osoby wyksztacone w Chinach cesarskich.

- 44 -

Mandaryski skada si z sylab zbudowanych wedug okrelonych zasad. Kada

sylaba skada si z trzech czci: nagosu, wygosu i tonu. Nagos to pocztkowa spgoska
(b, p, m, f, d, t, n, l, z (polskie dz), c, s, zh (polskie d), ch (polskie cz), sh (polskie sz),
r (polskie ), j (polskie d), q (polskie ), x (polskie ), g, k, h) lub y (polskie i albo j) oraz
w (polskie ). Wygos to pojedyncza samogoska lub kombinacja samogosek (a, o, e, u, i, )
zakoczona czasami spgosk n lub ng lub r. Z tych kombinacji powstaj sylaby np. ba, ku,
mao, pen, song, er. Kada sylaba moe wystpi w jednym z czterech tonw: rwnym (np.
m), wznoszcym (np. m), falujcym (np. m) lub opadajcym (np. m). Kadej sylabie
z tonem moe odpowiada jeden, kilka lub kilkanacie znakw, a kady znak ma inne
znaczenie. Np. sylabie sh opowiadaj nastpujce znaki: (zwoki), (straci),
(nauczyciel), (wesz), (wiersz), (lew), (wprowadzi), (wilgotny). Brzmienie
sylaby i ilo tonw moe by rna w poszczeglnych dialektach, ale znaki graficzne
pozostaj te same. I wanie ta wysoce homofoniczna struktura jzyka chiskiego ley
u podstaw silnego tabu lingwistycznego.
Pismo chiskie powstao okoo czterech tysicy lat temu i ulegao cigym zmianom,
z czego ostatnia to uproszczenie z lat 50. XX wieku (Kajdaski 2011: 231-232). Liczba
znakw take ulegaa zmianom: od trzech tysicy trzystu po zjednoczeniu Chin w III w. p.n.e.
do czterdziestu tysicy na pocztku XVIII w. Po powstaniu Chiskiej Republiki Ludowej
Komitet ds. Reformy Jzyka Pisanego ustali podstawowy kanon siedmiu tysicy znakw
(potrzebna jest znajomo okoo dwch tysicy znakw, aby przeczyta gazet), (Kajdaski
2011: 232). Kady znak zbudowany jest z dwch czci: klucza i reszty kresek. Klucz (okoo
dwustu, w zalenoci od sownika) wskazuje na znaczenie znaku, reszta kresek moe
wskazywa na wymow. Podstawowe klucze to: czowiek (rn, ), kobieta (n, ), syn (z,
), drzewo (m, ), trawa (o, ) itp. W znaku (m) matka , kluczem jest kobieta
(n, ), a druga cz znaku wskazuje na wymow (m, ). Znaki odszukiwane s
w sowniku za pomoc kluczy i liczby kresek. Sowa w jzyku chiskim mog by
zbudowane z jednego, dwu (w wikszoci), trzech lub wikszej iloci znakw. Rwnie
struktura pisma chiskiego ma znaczenie przy omawianiu chiskich zakazw jzykowych.
Homofoniczna struktura jzyka oraz specyficzna struktura pisma warunkuj silne tabu
jzykowe, ktrego anegdotyczn prbk przytacza Wan (2005: 262):
Jeden bogaty gospodarz budowa nowy dom i aby przycign szczcie, kaza sucemu
zaprosi kilku ludzi, by pogratulowali nowej siedziby, powiedzieli kilka pomylnych sw.
Przyszo czterech ludzi, w tym jeden o nazwisku Zhao [ przyp. aut.], ktrego bogaty

- 45 -

gospodarz zapyta: Czy jest to Zhao [ przyp. aut.] z powiedzenia Szczcie jak gwiazdy
wysoko wieci [ przyp. aut.]?. Nie, musisz od znaku zniszczy [ przyp. aut.]
w sowie eliminacja [ przyp. aut.] odj trzy kreski i doda znak i [ przyp. aut.]
ze sowa ucieczka [ przyp. aut.].. Drugi czowiek nazywa si Chang [ przyp. aut.]
Czy to Chang [ przyp. aut.] z powiedzenia Duga historia [dos. Dalekie rda, dugi
strumie; ]?. Nie, musisz wzi gr ze znaku zastawia [ przyp. aut. ]
w sowie lombard [ przyp. aut.], a na dole doda znak powiesi [ przyp. aut.]
ze sowa wisielec [ przyp. aut.].. Trzeci czowiek nazywa si Qu [ przyp. aut.]
Czy pana nazwisko to Qu [ przyp. aut.] z powiedzenia piewaj gono chwalc pokj
[ przyp. aut.]?. Nie, musisz do znaku zwoki [ przyp. aut.] doda
na dole znak wyjcie [ przyp. aut.] ze sowa pogrzeb [ przyp. aut.]. Czwarty
czowiek nazywa si Jiang [ przyp. aut.] Czy to nie Jiang [ przyp. aut.]
z powiedzenia Dugowieczno bez granic [ przyp. aut.]?. Nie, moje
nazwisko pisz si odwracajc znaki na sukinsyna [ przyp. aut.] i dodajc na dole znak
kobiety [ przyp.
aut.] ze sowa przestpcy i prostytutki [ przyp. aut.].
Bogaty gospodarz skl sucego za przyprowadzenie takich ludzi, a sucy dodajc oliwy
do ognia, wykrzywiajc usta, powiedzia: Kady z nich chcia przyspieszy mier
gospodarzy, jake bym mg si im przeciwstawi? 15 .

Ta specyficzna struktura jzyka miaa wpyw na chiski sposb postrzegania

i wyraania wiata (Nakamura 2005: 182). Graficzny zapis jzyka chiskiego oraz obfito
sw okrelajcych obiekty i ksztaty oraz ubstwo czasownikw wyraajcych zmiany
i przeksztacenia (Nakamura 2005: 181) miay niebagatelne konsekwencje dla rozwoju
chiskiej mentalnoci. Chiczycy wyraaj pojcia w sposb konkretny (np. epigrafia
to pisanie w metalu i kamieniu), wyjaniaj pojcia za pomoc dostrzegalnych symboli
(np. doskonao za pomoc okrgego ksztatu), skupiaj si na konkretach, a nie
abstrakcjach. Z tego wzgldu jzyk chiski nie sprzyja rozwojowi myli abstrakcyjnej, w tym
filozofii w rozumieniu zachodnim (Nakamura 2005: 191). Nie rozwina si u nich ani
dialektyka, ani logika, za to szczeglny nacisk kadli na fakty w dziedzinie historii i nauk
spoecznych, wysoko cenili przeszo, co spowodowao rozwj historiografii i zamiowanie
do tworzenia encyklopedii.
1.7. Wnioski
Podsumowaniem tego rozdziau mog by sowa Marcela Graneta (1997: 137), jednego
z najwikszych sinologw, badaczy chiskiego ycia religijnego i chiskiej cywilizacji:
Wedug badaczy, Chiczycy s narodem najbardziej rzeczowym i praktycznym, ale
i najbardziej zabobonnym na wiecie: rzadko natomiast mwi si, i s narodem religijnym.
15

Chiczycy tego typu gry sowne, polegajce na zastpowaniu sw niepomylnych antonimami, nazywaj
taokoucai (to ku ci, ), (Wan 2005: 262).

- 46 -

W rzeczywistoci, dziki poczuciu tradycji i skonnoci do konformizmu, przestrzegaj oni

wszystkich zwyczajowych praktyk. Wanie w tym tkwi sedno religii narodowej.
Cywilizacja chiska pod tym wzgldem rni si od cywilizacji Zachodu, jednake
wiele zakazw, nakazw, tabu i przesdw jest wsplnych obu krgom kulturowym. Zakaz,
jak to dowid Wasilewski (2010) pojawia si zawsze tam gdzie mamy do czynienia
z sytuacj pocztku lub przejcia, zakaz konstytuuje sytuacj idealn, rajsk. A taka sytuacja
rajska jest wsplna wielu kulturom. W sytuacji rajskiej objte tabu jest: umiercanie, seks,
menstruacja, dotykanie go rk, wchanie, wydalanie, jedzenie, kosmetyka, sprztanie,
poyczanie, wydawanie (Wasilewski 2010: 347). Wszystkie powysze zakazy spotykamy
zarwno w europejskiej (polskiej), jak i chiskiej kulturze. W Chinach wikszy nacisk
pooony jest na materialny wymiar tego ideau, harmoni yin i yang, piciu pierwiastkw,
znakw zodiaku oraz energii qi. Dodatkowo sam jzyk i jego homofoniczna struktura s
rdem wielu dodatkowych, specyficznych zakazw i przesdw.

- 47 -

ROZDZIA DRUGI
TABU JZYKOWE
2.1. Tabu jzykowe
Tabu jzykowe jest manifestacj tabu oglnego na paszczynie jzyka (Widak 1968: 7).
Jest zjawiskiem bardzo starym, ale podlegajcym zmianom wraz z rozwojem spoeczestwa.
Widak (1968) dzieli tabu na tabu pierwotne, charakterystyczne dla spoeczestw
prymitywnych oraz tabu nowoytne, charakterystyczne dla spoeczestw wspczesnych.
Tabu pierwotne ma swoje rdo

w wierze w magi jzyka i jego kreacyjn moc

wypowiedzenie nazwy przywouje rzecz nazwan:

Tak wic dla czowieka prymitywnego wszystko co moe okaza si niebezpieczne
w zetkniciu czy grone w skutkach rwnie i sowa, stanowice dla niego materialn cz
przedmiotu do ktrego si odnosz wszystko wic co nie jest noa, swojskie, jest sacrum,
tabu, wite i zakazane, rwnie i w realizacji jzykowej.
W praktyce ycia codziennego czowieka pierwotnego tabu jest wic po prostu rezerw,
ograniczeniem, zakazem; jest zakazem usankcjonowanym karami nadnaturalnymi. Zamanie
zakazu jzykowego poprzez wymwienie sowa tabu, czyli przez dotknicie, poruszenie
przedmiotu tabu pociga za sob automatycznie sankcje nadnaturalne, automatyczn kar
o charakterze religijno-magicznym (Widak 1968: 10).

Tabu pierwotne, ze wzgldu na motywacj, dzieli si na: tabu zapobiegawcze, ktre poprzez
nie wypowiadanie pewnych sw, chroni przed nieszczciami i katastrofami oraz tabu
sympatyczne, ktre z kolei poprzez wypowiadanie pewnych sw (a unikanie innych),
pozwala na osignicie zamierzonego celu. Tabu pierwotne, wedug Widaka (1968: 10),
zanika wraz z rozwojem cywilizacji i pozostaje jako przeytek w warstwach mniej
rozwinitych. Tabu jzykowe istnieje jednak nadal, jako tabu nowoytne, motywowane
wzgldami towarzysko-obyczajowymi. Tak wic tabu pierwotne wynikao z lku przed
nieznanym, obcym, natomiast tabu nowoytne ma swe rdo w lku przed swoimi, przed
obstrukcj towarzysk w czasach wspczesnych nastpio przejcie od tego,
co niebezpieczne, do tego, co nie wypada. Zgadzam si tu z Dbrowsk (2006: 26), e wiara
w magi sowa nadal jednak wystpuje, tylko w troch innej postaci anieli
w spoeczestwach tradycyjnych. W jzyku polskim wiadcz o tym dwa powiedzenia: Nie
wywouj wilka z lasu oraz O wilku mowa, a wilk tu. W jzyku chiskim mamy z kolei

- 48 -

powiedzenie: Mowa o Cao Cao 1 , a Cao Cao ju tu (shu Co Co Co Co ji do,

). W przypadku tabu jzykowego w kulturze chiskiej mamy cay czas do czynienia
z zarwno z tabu pierwotnym, jak i nowoytnym. Tabu pierwotne nie zanikno wraz
z rozwojem cywilizacyjnym, wrcz przeciwnie, niektre jego formy ulegy wzmocnieniu,
pojawiy si te nowe jego przejawy i bd one tematem dalszych rozwaa. Natomiast tabu
nowoytne, warunkowane wzgldami towarzyskimi (dobrym wychowaniem, wstydem), nie
bdzie przedmiotem tej pracy. Tabu pierwotne towarzyszy obrzdom i uroczystociom
zwizanym ze witami i poszczeglnymi etapami ycia czowieka (od narodzin, poprzez
lub, a do mierci), ktre bd omawiane w dalszej czci pracy. Natomiast tabu nowoytne
dotyczy gwnie sfery towarzyskiej, przejawia si w codziennej konwersacji, w prasie,
literaturze piknej, a wic w dziedzinach, ktre wykraczaj poza ramy tej pracy.
Z powyszego omwienia wyaniaj si dwie gwne przyczyny powstania tabu
jzykowego pierwsza to wierzenia religijne, druga normy dobrego wychowania.
Za Dbrowsk (2006: 37) przyjmuj nastpujcy podzia przyczyn wystpowania tabu
jzykowego: wierzenia religijne, magia i strach; przyzwoito, skromno, wstyd; dobre
wychowanie, wspczucie i lito; tabu dyplomatyczne. Powstanie tabu lingwistycznego
w kulturze chiskiej ma zoone przyczyny. Wiele zakazw jzykowych ma na celu
stworzenie sytuacji harmonijnej, penej. Tak jak inne zakazy konstytuujce sytuacj idealn,
rajsk dotycz: mierci, seksualnoci, jedzenia, wydalania, wydawania itp. Rzeczywicie
wiele zakazw jzykowych dotyczy tych sfer ycia czowieka, ale wiele te ma inne, stricte
lingwistyczne pochodzenie. Niezmiernie wan przyczyn powstania tabu jzykowego jest
homofoniczna struktura jzyka chiskiego. 2 Tak wic przyczyny powstania tabu jzykowego
w Chinach s generalnie mwic dwie: psychologiczno-kulturowe oraz stricte lingwistyczne.
Z moich bada wynika, e do tej pory nikt nie bada tabu jzykowego pod ktem tworzenia
sytuacji idealnej, podobnie jak to jest uczynione z innymi zakazami.
Leszczyski (1988: 28) z kolei, rozrnia tabu w planie treci oraz tabu w planie
wyraania:
W pierwszym wypadku idzie o tematy tabu, ktrych si zgodnie z norm spoeczn nie
powinno porusza. Przestrzeganie tabu polega tu w zasadzie na przemilczeniu tego, co jest
nim objte. [] Ukryciu tematu, uznanego za tabu, suy moe nie tylko przemilczenie.
Zdarza si jego zastpienie przez temat eufemistyczny. [] Tabu co do planu wyraania to
przede wszystkim wyrazy tabu. W szczeglnej sytuacji (tabu poprawnociowe) moe ono
1

Cao Cao (155-220) chiski polityki, wojskowy i poeta. Mimo swoich zasug, uwaany jest przez Chiczykw
za okrutnego, nieludzkiego despot.
2
Struktura jzyka i pisma chiskiego zostaa omwiona w rozdziale pierwszym.

- 49 -

dotyczy take innych poziomw jzyka. [] naoenie tabu na wyraz nie pociga za sob
koniecznie rezygnacji z samego tematu, bo mwicy (piszcy) dla ominicia zakazanego
wyrazu (wyraenia) ma do dyspozycji rodki zastpcze eufemizmy. Wrd tych zastpczych
sposobw mwienia, bez uycia wyrazw podlegajcych tabu, wymienimy: przeksztacenia,
elips, synonimy, peryfrazy, aluzje, informacje o charakterze metajzykowym (Leszczyski
1988: 28-33).

Jak wida, Leszczyski podaje rne sposoby reagowania na tabu jzykowe: moe to by
przemilczenie albo eufemizm, albo inne rodki stylistyczne, takie jak: elipsa, synonim,
peryfraza, aluzja. Odnonie do chiskiego tabu jzykowego moemy mwi zarwno o tabu
w planie treci, jak i w planie wyraania. Reakcj na tabu s zarwno przemilczenia, jak
i szereg rodkw stylistycznych. Natomiast dla Dbrowskiej (2006: 29) bezporedni reakcj
na tabu jzykowe jest eufemizm. Wyrnia ona siedemnacie dziedzin wystpowania
eufemizmw (tabu jzykowego): 1. wierzenia religijne; 2. nazwy niebezpiecznych zwierzt;
3. choroby; 4. mier i zjawiska z ni zwizane; 5. wady, naogi i przywary ludzkie (defekty
moralne i umysowe); 6. cechy fizyczne czowieka; 7. status finansowy i nazwy pienidzy;
8. etykieta jzykowa; 9. przewinienia, przekroczenia i kary (dziaania sprzeczne z prawem lub
spoecznie nieakceptowane); 10. poajanki, przeklestwa i wyzwiska; 11. nazwy czci ciaa;
12. nazwy czci garderoby; 13. nago; 14. nazwy czynnoci fizjologicznych; 15. ycie
seksualne; 16. polityka i dyplomacja; 17. odraajcy wygld lub zapach (Dbrowska 2006:
75-77). 3 Odmienny jest jednak podzia na dziedziny wystpowania tabu jzykowego
w Chinach. Zarwno Ren (2005), jak i Wan (2005), ktrzy zajmowali si tabu w chiskiej
kulturze, podobnie omawiaj zakazy jzykowe, zestawiajc je w cztery grupy, tj. zakazy
jzykowe zwizane ze: sowami przywoujcymi zo i katastrof (xinghu cy, ),
zwane rwnie jzykiem niepomylnym (b jl yyn, ); sowami zwizanymi
z zuboeniem (pci cy, ); sowami wulgarnymi (xid cy, ) czy te
nieprzyzwoitymi (wixi cy, ); sowami zwizanymi z jzykiem rnych grup
spoecznych (jtun jnjy, ). Wedug takiego wanie klucza zostan omwione
zakazy jzykowe w tym rozdziale. Inni badacze (Huang, Tian 1990: 69) natomiast, dziel
tabu jzykowe na nastpujce grupy: tabu zwizane z sankcjami, tabu zwizane z seksem,
tabu zwizane z funkcjami ciaa oraz tabu zwizane z rzeczami nieprzyjemnymi. Wedug
Yana (2007) oraz Wana (2005) w jzyku chiskim istniej cztery sposoby unikania sw
niepomylnych: po pierwsze zastpuje si je antonimami (fnyy, ), po drugie synonimami lub sowami bliskoznacznymi (gun hu xingjn mngchn, ),
3

Wikszo z tych kategorii to kategorie nie wystpujce w sytuacji rajskiej, idealnej.

- 50 -

po trzecie metaforycznymi (by, ), po czwarte omwieniem (jitu wnc,

). Ani Wan (2005), ani Ren (2005) nie uywaj okrelenia eufemizm (wiwny, ).
Natomiast Huang i Tian (1990: 77-78) pisz wprost, e eufemizm jest reakcj na tabu
jzykowe w jzyku chiskim, w ktrym istniej cztery narzdzia eufemizowania:
zastpowanie (synonimem, antonimem), dwuznaczno (np. uywanie wyraenia ten rodzaj
choroby w odniesieniu do choroby wenerycznej), pominicie (w miejsce zakazanego sowa
wstawienie znaku lub sowa zakazany), implikacja (zasugerowanie).
2.2. Imiona i nazwy w jzyku chiskim
W kulturze tradycyjnej zarwno imi, jak i nazwa byy traktowane nie tylko jako neutralne
oznaczniki osoby lub przedmiotu, ale ich cz (Kowalski 2007: 165, 340). Z tego powodu
wszdzie

na

wiecie

mona

spotka

szczeglne

zalecenia

dotyczce

nadawania

i posugiwania si imionami. Najbardziej rozpowszechnionym by pogld, e czowiek sam

przynosi sobie imi imi powinno mie zwizek z dat przyjcia na wiat, np. poprzez
nadanie imiona patrona, ktrego wito przypada w dniu urodzin (Kowalski 2007: 165).
Nie inaczej byo (i jest) w Chinach:
W kulturze chiskiej (jak i wielu innych) wi pomidzy imieniem i rzeczywistoci uwaana
bya nie za formaln czy idealn, lecz za rzeczywist i niezmiernie wan. Gongsun Longzi,
filozof z okresu Wschodniej Dynastii Zhou (770-249 r. p.n.e.), stwierdzi: nazwa jest
oznaczeniem rzeczywistoci []. De Groot, wybitny badacz chiskiego systemu religijnego
zauway: Staroytni Chiczycy byli zdominowani przez wyobraenie, e istoty s blisko
zwizane ze swoimi nazwami []. Traktowanie imion jako niemal rzeczywistych faktw
sprawio, e Chiczycy wyraali swe kulturowo nacechowane yczenia, starannie dobierajc
nazwy wasne i ustalajc rne zasady dotyczce ich uycia i ochrony (Kauyska 2005: 81).

W Chinach imiona oraz nazwy odgryway i nadal odgrywaj bardzo wan rol w yciu
czowieka, w yciu spoecznym i biznesowym. Z wyborem i uywaniem imion wie si
wiele rnego rodzaju tabu i przesdw, ktre maj swoje rdo w bardzo starej chiskiej
tradycji oraz homofonicznej strukturze jzyka chiskiego. Tabu imienia to tabu pierwotne
(w rozumieniu Widaka 1968), ktre przetrwao do dzi oraz tabu w treci wyraania
(w rozumieniu Leszczyskiego 1988).
W jzyku chiskim najpierw podaje si nazwisko (xng, ), a nastpnie imi osoby
(mngz, ), np. Li Hongyu (L Hngy, ), L nazwisko, Hngy (Czerwony
Nefryt) imi. W sumie istnieje okoo trzech tysicy nazwisk (w wikszoci
jednosylabowych), z czego mniej ni dziesi procent jest w powszechnym uyciu

- 51 -

(Kauyska 2008: 43). Natomiast imiona tworzone s samodzielnie poprzez zestawianie

dowolnych poj (znakw). Do tego jeden czowiek moe posiada wiele imion: imi
osobiste (mng, ), nadawane w chwili urodzenia i uywane przez rodzicw oraz krewnych;
imi spoeczne (z, ) 4 , nadawane z chwil uzyskania penoletnioci, uywane przez
przyjaci i znajomych; przydomek lub pseudonim (ho, ), przyjmowany szczeglnie przez
artystw i pisarzy; dawniej wadcy i dostojnicy otrzymywali rwnie imiona pomiertne (sh,
), a cesarze otrzymywali dodatkowo pomiertne tytuy witynne (mioho, ),
(Pimpaneau 2001: 264, Kauyska 2005: 82).
Istniao sze kategorii imion, ktrych naleao unika w nazewnictwie osobowym:
imiona od nazwy pastwa, imiona od nazwy urzdu, imiona od nazw gr i rzek, imiona
od nazw chorb, imiona od nazw zwierzt domowych, imiona pochodzce od okrele
rytualnych naczy czy produktw (Kauyska 2004: 84, Wan 2005: 168-169). Z tych
wzgldw wybr imienia dla dziecka by ju od najdawniejszych czasw spraw niezwykle
wan i skomplikowan:
Tradycyjnie, imiona byy i przewanie s wybierane z uwag kadzion nie tylko na ich
znaczenie, ale rwnie warto brzmieniowo-estetyczn sylab oraz liczb kresek lub innych
elementw w zapisanym znaku. W Chinach wrbici i mistrzowie dobierajcy imiona czsto
pomagali i nadal pomagaj przy wyborze odpowiedniego imienia. Rady udziela si w oparciu
o astrologiczne lub ezoteryczne zasady, liczb kresek w znaku sucym do zapisu imienia lub
postrzegane elementarne wartoci znaku albo sowa, w odniesieniu do daty urodzenia danej
osoby i elementarnych wartoci osobistych. Chiczycy wierz, e jako ycia i los czowieka
s predestynowane przez ludzkie bz osiem znakw, tj. osiem znakw w czterech
parach wskazujcych na rok, miesic, dzie i godzin narodzin, z czego kada para skada si
z dwch odpowiednich znakw z dwch cyklicznych zestaww: tingn niebiaskich
pni i dzh ziemskich gazi, []. Te osiem znakw ma rwnie zwizek
z symbolicznymi zwierztami z 12-rocznego cyklu, shxiang , [] oraz picioma
pierwiastkami uniwersum, wxng , tj. metal, drewno, woda, ogie i ziemia [].
Chiczycy wierz, e poprzez odpowiedni wybr imienia jako ycia moe ulec polepszeniu,
a los zmieniony. Dlatego te sowa i znaki w imionach byy i nadal czsto s dobierane
zgodnie z tymi zaoeniami w celu zapewnienia pomylnoci osobom je noszcym
(Kauyska 2008: 37).

Wybr imienia dla dziecka jest wic procesem bardzo skomplikowanym i do tego
obwarowanym wieloma tabu (Ren 2005: 237, Yan 2007: 38) 5 . W kadym imieniu powinna
4

Wanie z poczenia imienia osobistego (mng, ) z imieniem spoecznym (z, ) powstao wspczesne
okrelenie imienia mingzi (mngz, ).
5
W dawnej kulturze europejskiej rwnie przykadano du wag do wyboru imienia: Szczeglny status
imienia nakazywa niezwyk dbao przy wyborze imienia i sposobach jego uywania. Wybr przypadkowy
czy te spowodowany nieistotnymi wzgldami (np. estetyka, moda, sympatia do osoby o danym imieniu) mg
zaowocowa nieoczekiwanymi i gronymi konsekwencjami. [] Odpowiednie dobranie imienia dziecka miao
due znaczenie ochronne. Istniao przekonanie, e pewne imiona maj waciwoci ochronne przejmowane
automatycznie od innych noszcych je osb. W folklorze europejskim zapisano, e diabe nie kusi kobiet

- 52 -

by zachowana rwnowaga pomidzy elementami yin i yang oraz picioma pierwiastkami,

a take zgodno imienia ze znakiem zodiaku danej osoby (Yan 2007: 39-53).

O rwnowadze pomidzy elementami yin i yang w imieniu decyduj dwa czynniki: logiczny
(l, ) oraz numeryczny (sh, ), (Yan 2007: 39). Czynnik logiczny okrela przynaleno
znakw skadajcych si na imi do elementu yang (niebo, soce, mczyzna, poudnie,
przd, lewa strona, powierzchnia, jasno) lub do elementu yin (ziemia, ksiyc, pnoc, ty,
prawa strona, wntrze, ciemno) na podstawie naturalnego podziau. Natomiast czynnik
numeryczny okrela przynaleno znakw na podstawie liczby kresek, z ktrych s
zbudowane, i tak nieparzysta liczba oznacza element yang (jeden, trzy, pi, siedem, dziewi)
a parzysta element yin (dwa, cztery, sze, osiem, dziesi). Kady znak mona analizowa
pod ktem czynnika logicznego i numerycznego, np. znak krl (wng, ) odnoszcy si
do mczyzny logicznie przynaley do elementu yang, natomiast numerycznie do elementu
yin, gdy skada si z parzystej liczby kresek (czterech). Znak wiatr (fng, ) logicznie
i numerycznie przynaley do elementu yin. Z dwch powyszych przykadw znak krl
(wng, ) jest pomylny, gdy zachowuje rwnowag pomidzy yin i yang, natomiast
w znaku feng (fng, ) dominuje element yin, i w zwizku z tym nie jest odpowiednim
znakiem przy wyborze imienia. Generalnie znaki, w ktrych pierwiastkiem jest soce (r, ),
ogie (hu, ), wiato (gung, ) logicznie przynale do elementu yang, natomiast
zawierajce pierwiastek kobiety (n, ), trawy (co, ) lub wody (shu, ) przynale do
elementu yin. Znaki, ktrych nie mona podda powyszej analizie, traktowane s jako znaki
neutralne. Niektrzy Chiczycy uwaaj take, e jeli nazwisko pod wzgldem iloci kresek
jest yang, to imi powinno by yin i na odwrt; liczba kresek w nazwisku i imieniu powinna
by zbliona, jeli jest pomidzy nimi zbyt dua rnica, to zakca to rwnowag
i negatywnie wpywa na pomylno danej osoby. Harmonia powinna by rwnie
zachowana pomidzy yin-yang imienia a charakterem danej osoby. Jeli mczyzna jest
delikatny i wraliwy (yin), powinien mie silne i mskie imi (yang).
Imi danej osoby powinno by ustalone rwnie z zachowaniem harmonii pomidzy
picioma ywioami (metal, drzewo, woda, ogie, ziemia), (Yan 2007: 41). Chiczycy wierz,
e ywioy te pozostaj ze sob w cyklu tworzenia (drzewo rodzi ogie, ogie rodzi ziemi,
ziemia rodzi metal, metal rodzi wod, woda rodzi drzewo) albo destrukcji (metal niszczy

o imieniu Maria lub te tych, ktre urodziy si w rod, sobot lub niedziel. Podobnie diaby oszczdza miay
Michalin, Michaa i Jzefa []. (Kowalski 2007: 167).
6
Nakazy konstytuujce sytuacj harmonijn.

- 53 -

drzewo, drzewo niszczy ziemi, ziemia niszczy wod, woda niszczy ogie, ogie niszczy
metal). Cykl tworzenia zapewnia pomylno, cykl destrukcji moe by powodem nieszcz
(Yan 2007: 42). Wedug chiskich przesdw, nazwisko i imi powinno nalee do cyklu
tworzenia, np. Liu Bo (Li B, ) nazwisko Liu (li, ) z uwagi na pierwiastek n
w zapisie graficznym, przynaley do ywiou metalu, natomiast imi Bo (b, ) oznaczajce
fal, do ywiou wody. Midzy metalem a wod zachodzi relacja tworzenia, tak wic jest to
poczenie korzystne. W tradycyjnych Chinach bardzo czsto w obrbie jednej rodziny
starano si zachowa rwnowag pomidzy ywioami w imionach np. dzieci. Przy pitce
synw imiona mogy brzmie nastpujco: najstarszy syn Li Zidong (L Zdng, ),
gdzie ostatni znak (dng), przynaley do ywiou drewna; drugi syn Li Zifeng (L Zfng,
), gdzie ostatni znak (fng) przynaley do ywiou ognia; trzeci syn Li Ziji (L Zj,
), gdzie ostatni znak (j) przynaley do ywiou ziemi; czwarty syn Li Ziyu
(L Zy, ), gdzie ostatni znak (y) przynaley do ywiou metalu; pity syn
Li Ziyong (L Zyng, ), gdzie ostatni znak (yng) przynaley do ywiou ziemi.
Zarwno midzy ywioami, jak i imionami zachodzi cykl tworzenia, ktry przynosi
harmoni i pomylno.
Chiczycy wierz rwnie, e powinna by zachowana harmonia pomidzy imieniem
a wygldem i charakterem czowieka (Yan 2007: 43). W dawnych Chinach wielu lekarzy
wrbitw potrafio na podstawie budowy ciaa, koloru skry, barwy gosu i usposobienia
zakwalifikowa danego czowieka do jednego z piciu ywiow i tak mu dobra imi, eby
zachowa harmoni pomidzy ywioami. Rwnie dat i godzin przyjcia na wiat mona
przeanalizowa pod wzgldem piciu ywiow i odpowiednio dobra imi dziecku. Kady
znak chiski na podstawie ksztatu, znaczenia i iloci kresek mona zakwalifikowa
do jednego z piciu ywiow. Znajc sytuacj czowieka pod wzgldem piciu ywiow
oraz majc do dyspozycji odpowiednie znaki, mona tak wybra imi, by zachowana bya
harmonia przynoszca szczcie. Jeli komu w dacie urodzenia brakuje np. ywiou metalu,
to powinien dosta go w imieniu wedle zasad uzupenia, to czego brakuje oraz uzupenia
tyle, ile brakuje.
W doborze imienia istotn rol odgrywa rwnie znak zodiaku (Yan 2007: 49). Znak
zodiaku oraz imi powinny ze sob korespondowa. Np. osoba spod znaku Smoka, pana
wodnych przestworzy, powinna mie imi zawierajce pierwiastek woda (shu, ) lub
deszcz (y, ), bo przyniesie jej to szczcie i bogactwo, natomiast pierwiastki gra

- 54 -

(shn, ), ziemia (t, ), pole (tin, ), kamie (sh, ) mog by powodem

katastrof yciowych. Osobie spod znaku wini pomylno zapewni imi zawierajce
pierwiastki trawa (co, ) lub ry (m, ), natomiast pierwiastki n (do, ),
miso (ru, ), krew (xu, ) mog by przyczyn nieszcz. Generalna zasada jest
taka, e w imieniu powinny by zawarte pierwiastki korzystne dla danego znaku zodiaku
(oznaczajce np. poywienie), a powinno unika si pierwiastkw zagraajcych danemu
znakowi (oznaczajce np. narzdzia suce zabijaniu).
2.3. Tabu imienia
Zachowywanie niektrych imion w tajemnicy jest charakterystyczne dla rnych kultur
(Dbrowska 2006: 78, Kowalski 2007: 165). W wielu spoeczestwach przede wszystkim na
imi boga byo naoone surowe tabu, ktre wizao si albo ze strachem (wypowiedzenie
imienia boga mogo sprowadzi jego gniew), albo z szacunkiem (byo zbyt wite, eby je
wypowiada):
Imi Boga naley do najcilej strzeonych tajemnic w nim bowiem zawarta jest cz jego
mocy, ponadto jego waciwe imi odnosi si do innej ni ludzka rzeczywistoci. To dlatego
znakiem najwyszego zaufania do Mojesza by fakt, i Bg pozwala mu pozna swoje
niewysowione imi. Imi jako cz witoci wymagao wic odpowiednich zachowa, std
przepisujcy wite ksigi ydzi musieli trzyma si drobiazgowych instrukcji a na wite
imi Boga zostawiano wolne miejsce, specjalnym, doskonale czystym atramentem pisarz mg
je wpisa po dokonaniu rytualnych ablucji [], (Kowalski 2007: 165).

W Chinach tabu nie mogo dotyczy imienia Boga, poniewa nie istnia tam jeden Bg,
ale cay panteon bogw, bogi i bstw. W zawizku z tym tabu objo imiona wadcw
i cesarzy, ministrw, wysoko postawionych urzdnikw i osb witych, i okrelane byo
sowem tabu pastwowe (guhu, ); istniao rwnie tabu dotyczce przodkw
i seniorw rodziny tabu prywatne (shu, ), (Wan 2005: 160). Tabu imienia pojawio si
ju w czasach dynastii Zhou (1126-256 r. p.n.e.) i trwao nieprzerwanie do upadku cesarstwa
w 1911 roku. Pocztkowo tabu dotyczyo imion zmarych, pniej zostao rozszerzone na
imiona yjcych (Kauyska 1990: 20, Ren 2005: 236). Tabu imienia osoby zmarej miao na
celu oddzielenie wiata yang (yjcych) od wiata yin (umarych); powodowao, e demony,
nie znay pierwotnego imienia zmarego i nie mogy mu zaszkodzi, jak rwnie nie mogy

- 55 -

zaszkodzi yjcym (Ren 2005: 236). 7 Tabu pocztkowo dotyczyo tylko znakw zawartych
w imieniu, pniej zostao rozszerzone na homonimy i znaki podobne graficznie; pocztkowo
dotyczyo jednego czonu imienia, pniej obydwu (Kauyska 1990: 20). Pocztkowo
dotyczyo jedynie warstwy wyszej, wadcw i dostojnikw, pniej rwnie warstw
niszych stajc si powszechnym, ludowym zwyczajem (Ren 2005: 236).
Od czasw Zachodnich Zhou (XII w p.n.e.) wraz z nastaniem kolejnego wadcy lub
objciem stanowiska przez kolejnego ministra czy urzdnika wprowadzano tabu, zakazujce
uywania sw i znakw znajdujcych si w imionach tych osb. I tak pierwszy cesarz Chin
Qin Shi Huang (221 210 r. p.n.e.) nazywa si Ying Mingzheng (Yng Mngzhng, ),
dlatego sowo i znak oznaczajcy polityk (zhng, ) sta si tabu (Huang, Tian 1990: 70,
Ren 2005: 237, Wan 2005: 160). Rwnie wyrazy brzmice identycznie lub podobnie stay
si zakazane, np. znak zhng w sowie pierwszy miesic (zhngyu, ) zmieniono na
dun (dunyu, ), oznaczajcym to samo (Wan 2005: 160). Gdy nasta cesarz Tai Zong
(626 - 649 r. n.e.), ktrego imi brzmiao Li Shimin (L Shmn, ), znak sh
oznaczajcy generacj musia zosta zastpiony znakiem di , a znak mn ,
oznaczajcy ludzi znakiem rn . Wszystkie znaki (nowe i stare) funkcjonuj wymiennie
do dzi (Huang, Tian 1990: 70). 8 Oprcz zastpowania zakazanych znakw nowymi,
podobnie brzmicymi lub wygldajcymi (yz, ), stosowano inne metody respektowania
tabu np. wymawiano zakazane sowo w innym tonie (gid, ) lub zapisywano znak
pomijajc ostatni kresk (qub, ), zdarzay si rwnie sytuacje, e zakazany znak
pomijano, zostawiajc puste miejsce (shngchn, albo quwn, ) lub te wstawiano
znak pewien (mu, ), (Wan 2005: 163-164).
W dawnych Chinach nie tylko imiona panujcego cesarza i cesarzowej byy objte
tabu, ale rwnie ich wiek oraz znak zodiaku (Ren 2005). 9 Np. cesarzowa Cixi (1835-1908)
z dynastii Qing bya spod znaku Owcy. Aktorzy wystawiajcy na jej dworze sztuk, w ktrej

Zasada ta dziaaa rwnie w drug stron zawoanie demona po imieniu sprawiao, e traci on swoj moc
(De Groot 1910: 1125).
8
Inne przykady to: pastwo funkcjonujce jako guo (gu, ) zamiast bang (bng, ), ktre byo imieniem
cesarza Liu Banga; peny funkcjonujce jako man (mn, ) zamiast ying (yng, ), ktre byo imieniem
cesarza Liu Yinga; otwiera funkcjonujce jako kai (ki, ) zamiast qi (q, ), ktre byo imieniem cesarza
Liu Qi; uczony funkcjonujce jako maocai (maci, ) zamiast xiucai (xici, ), ktre byo imieniem
cesarza Liu Xiu; powany funkcjonujce jako yan (yn, ) zamiast zhuang (zhung, ), ktre byo imieniem
cesarza Liu Zhuanga (Huang, Tian 1990: 70).
9
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom pogrzebowym.

- 56 -

owca wpadaa w paszcz tygrysa, musieli zmieni ten fragment i zamiast owcy wstawi ryb
wpadajc w sie rybaka.
Jeli znak w imieniu obywatela by taki sam lub nawet jego wymowa brzmiaa
podobnie do imperialnego znaku zakazanego, naleao go zmieni: Na przykad Xuan
cesarz z dynastii Han nosi imi Xun i wymg, by imi zmarego filozofa Xun Zi,
wymieniane w tekstach naukowych pisanych w tamtym czasie, brzmiao Sun Qing. Podobnie
Li Yuan pierwszy cesarz dynastii Tang rozkaza, by imi zmarego eseisty Tao Yuan
Minga zmieni na Tan Yuan Ming (Luo 2010: 90). Tabu imienia byo przestrzegane przez
wszystkich, w tym rwnie przez wybitnych intelektualistw: Przykadem moe by poeta
z czasw Tang Du Fu, ktry nigdy nie wymieni sw <<hai tang>> 10 w swoich poematach,
poniewa Hai Tang byo imieniem jego matki (Luo 2010: 90-91).
Znaki objte tabu mogy wystpowa w nazwach miejscowoci, rwnie i je naleao
zmieni (Kauyska 1987: 177, Wan 2005: 164). Znaki tabu obejmoway: imiona osobiste
cesarzy lub cesarzowych; imiona czonkw rodu cesarskiego; imi Konfucjusza; nazwy
panujcych dynastii (np. Tang lub Ming); imiona bd nazwiska osb znienawidzonych przez
wadcw. List znakw objtych tabu ustala osobicie cesarz, jak rwnie wskazywa nazwy,
ktre naleao zmieni. Powodowao to, albo cakowit zmian nazwy miejscowoci, albo
zmian jednego ze znakw:
Pomimo wic widocznych usiowa wprowadzenia jakiego systemu zastpowania znakw
objtych tabu innymi, na og panowaa w tej dziedzinie znaczna dowolno. Rne metody
stosowane w celu wykluczenia z zapisu nazw geograficznych znakw zabronionych
przyczyniy si przede wszystkim do zatarcia przejrzystoci etymologicznej wielu nazw,
wprowadziy sporo zamieszania w ten dzia toponomastyki chiskiej.
Ponadto zjawisko tabu stao si przyczyn stosunkowo duej pynnoci nazw w cywilizacji
chiskiej. Kad nazw, w ktrej znajdowa si znak zakazany naleao w jaki
z wymienionych tu sposobw zmieni. Niektre nazwy byy za zmieniane wielokrotnie,
ze wzgldu na obejmowanie zakazem rnych znakw podczas panowania kolejnych dynastii
(Kauyska 1987: 181).

Z nazwani miejscowoci wie si jeszcze jeden aspekt jzykowy: wiele z nich byo
nazwami pomylnymi lub zawierao znaki pomylne, tj. pokj (n, ), dostatek (chng,
), obfito (fng, ), bogactwo (f, ), szczcie (f, ), pomylno (j, ), dobro (ji,
), zdrowie (kng, ), rado (l, ), spokj (nng, ), pokj (png, ), powodzenie (qng,
), dugowieczno (shu, ), bezpieczestwo (ti, ), rozkwit (xng, ), (Kauyska
2001: 184-185). Chiczycy nadawali nazwy miejscowociom zawierajce te znaki, wierzc
e dziki temu spynie na nich pokj, bogactwo i szczcie. Natomiast niektre nazwy
10

Co znaczy chiskie kwitnce dzikie jabonie [przypis tumacza przyp. aut.].

- 57 -

miejscowoci wywoyway przeraenie, przekonanie, e negatywnie wpywaj na los ludzi

i dlatego naleao je zmieni (Ren 2005: 242).
Przesdy zwizane z imionami odgryway czasem rol w czasie egzaminw
pastwowych w imperialnych Chinach:
Wai Li Chronicles ujawniaj, e w czasie egzaminw wstpnych w 1496 roku cesarzowi
zdarzyo si zatwierdza dokumenty egzaminacyjne niejakiego Zhu Xi Zhou i zwrci na nie
uwag towarzyszcemu mu generaowi Xu Wen Yingowi: Ten czowiek ma imperialne imi.
Genera Xu odpowiedzia: Dzieje jego rodziny sigaj omiuset lat wstecz. Cesarz uzna to
za pomylny znak i dlatego nada kandydatowi tytu uczonego numer jeden (Number One
Scholar) 11 .
The Qing Texts take odnotoway, e w czasie egzaminw w 1544 roku cesarz Qian Long
zobaczy wynik Hu Chang Lianga i poniewa to imi spodobao mu si, mianowa go na
stanowisko gwnego egzaminatora. []
Imiona kandydatw na egzaminach mogy sta si take powodem nieszczcia. Dla
przykadu, za czasw dynastii Qing Fan Ming Qiong uzyska wysoki wynik na egzaminach
wstpnych. Kiedy jego imi wywoano na dworze, cesarz bdnie usysza je jako Wan Min
Qiong i usun go z wysokiego miejsca na licie (Luo 2010: 171).

Za zamanie tabu pastwowego grozia kara mierci (Huang, Tian 1990: 69).
Na pocztku panowania dynastii Qing (1644-1911) siedemdziesit osb (w tym publicyci,
drukarze i sprzedawcy ksiek) zostao straconych za opublikowanie ksiki, w ktrej
pojawio si imi pierwszego cesarza dynastii mandurskiej zapisane chiskimi znakami.
Tabu pastwowe zostao zniesione wraz z upadkiem cesarstwa w 1911 roku. Natomiast tabu
prywatne, czyli unikanie zwracania si po imieniu w stosunku do przodkw, zmarych
i starszych osb w rodzinie przetrwao do dzi (Ren 2005: 236, Wan 2005: 161). Wan (2005:
168) istnienie silnego tabu imienia w Chinach tumaczy wiar w czary, obaw, e wrg
znajcy nasze imi, moe nam w ten sposb zaszkodzi. Dlatego od najdawniejszych czasw
unikano wypowiadania imienia przodka oraz czonka rodziny lub sw identycznych lub
podobnie brzmicych jak te zawarte w imionach. Wan (2005: 161) przytacza ciekaw
anegdot:
Pochodzcy z Caoyan Wang Stara Dziewitka mia bardzo praw synow, ktra nigdy nie
wypowiadaa zawartego w imieniu tecia sowa dziewi [jiu przyp.aut.] ani jego
homofonu. Wang Stara Dziewitka rozgasza to na wszystkie strony, ale jego dwch
przyjaci nie dawao temu wiary, postanowili pj z nim o zakad. Na pocztku dziewitego
miesica dwaj przyjaciele poszli do domu Wanga Starej Dziewitki, ale nie zastali go, wic
poprosili synow o przekazanie informacji: Jestemy Zhang Stara Dziewitka i Li Stara
Dziewitka, mamy tu w rku butelk alkoholu [jiu przyp.aut.], korzystajc z okazji, e dzi
przypada dziewity dzie dziewitego miesica, chcielibymy umwi si ze Star Dziewitk
na wypicie alkoholu. Powiedzieli i poszli. Stara Dziewitka wrci do domu, a synowa
powiedziaa do niego: Jeden czowiek nazywajcy si Zhang Trzy Trzy i jeden o nazwisku
Li Cztery Pi, trzymajc w rku butelk Jiaodongshu (synonim alkoholu na terenie prowincji
11

Tytu nadawany temu, kto zaj pierwsze miejsce podczas najwyszych egzaminw cesarskich [przypis
tumacza przyp. aut.].

- 58 -

Jiangsu), z okazji dzisiejszego wita Chong Yang [Podwjnej Dziewitki przyp. aut.]
chcieliby zaprosi tecia na bankiet. Dwch przyjaci usyszawszy to, przegrao zakad ze
Starym Dziewitk.

O zakazie zwracania si po imieniu do starszych i przeoonych mwi przysowie: Syn nie

wymawia imienia ojca, a ucze nauczyciela (z b yn f mng, t b yn sh hu,
), (Ren 2005: 236). Do dzi w chiskiej rodzinie jej czonkowie, gwnie
modsi w stosunku do starszych, zazwyczaj nie zwracaj si do siebie po imieniu, ale
po funkcji jak peni w rodzinie czyli dziadku, babciu, tato, mamo, bracie,
siostro, stryjku, stryjenko, wujku, ciociu itd. Nawet maonkowie midzy sob nie
woaj si po imieniu, ona moe nazywa ma: zewntrzna gowa (witu de, ),
sklepikarz (zhnggu de, ), pan domu (dngji de, ), a m on: bdc
w mieszkaniu (wli de, ), gotujc posiki (zufn de, ), pani wewntrz
domu (ni dngji de, ), (Ren 2005: 237). W jzyku chiskim terminy okrelajce
krewnych i powinowatych s bardzo precyzyjne, wyranie oddzielaj pokolenia, lini ojca od
linii matki, starsze i modsze rodzestwo. Podobnie sytuacja wyglda w chiskich
instytucjach i firmach. Koledzy z pracy, a zwaszcza podwadni w stosunku do przeoonych,
nie zwracaj si do siebie po imieniu, ale uywaj zazwyczaj formy nazwisko plus funkcja,
np. nauczycielu Wang (Wng losh, ), prezesie Zhang (Zhng zng, ),
dyrektorze Li (L jngl , ), inynierze Fu (F gng, ).
Nie wolno byo reagowa na wasne imi, gdy po imieniu zwracay si do czowieka
demony, chcce zawadn jego dusz (De Groot 1907: 493, Wan 2005: 171).
W tradycyjnych Chinach istniao przekonanie, e szczeglnie zagroone jest nowonarodzone
dziecko, na ktre czyhaj demony chcce mu zaszkodzi. eby odwrci ich uwag, rodzice
nadawali niemowltom odstraszajce imiona mleczne (rmng, ), tj. imiona noszone
tylko we wczesnym dziecistwie. Stosowano przy tym kilka technik: nadawano imiona
obrzydzajce np. mierdziel (Chuchu, ), Psia Kupa (Gush, );
uprzedmiotawiajce, np. Cega

(Zhuntu, ), Gra (Shn, ); deprecjonujce,

np. Gupek (Shsh, ), Tpak (Hnzi, ); eskie chopcom, gdy wierzono,

e dziewczynki nie s atrakcyjne dla demonw. Praktyka ta ma jeszcze miejsce w niektrych
wiejskich i zacofanych rejonach Chin (De Groot 1910: 1128, Kauyska 2004: 93, Wan 2005:
173). Szczegow analiz tych imion, tzw. zych imion (mng, ) czy te brzydkich
imion (chumng, ) przeprowadza Kauyska (2004), tumaczc ich wystpowanie

- 59 -

m.in. wiar w duchy i magiczn si nazw: Chiskie <<ze>> imiona, jak prawdopodobnie
wierzono, miay moc oddalania zych wpyww czy nieszcz. Takie nazwy okrela si jako
apotropeiczne, od greckiego sowa apotropaios oddalajcy zo, poniewa w niektrych
kulturach <<odpychajce imi>> miao czyni czowieka nieatrakcyjnym dla zych duchw
[]. (Kauyska 2004: 88). Chiczycy wierzyli rwnie, e deprecjonujce imiona
oddalaj od dzieci choroby i nieszczcia, a take pozwalaj na atwiejsze wychowanie.
Kauyska (2004: 90) po przeanalizowaniu ponad stu wyrazw wystpujcych jako imiona
lub ich czci, dokonaa nastpujcej klasyfikacji zych imion: od nazw zwierzt
uwaanych za brzydkie i bezwartociowe (psy i winie, 28%), od nazw zwierzt uwaanych
za wstrtne i szkodliwe (robaki, we, wszy, gsienice itp., 12%), od nazw zwierzt
uwaanych za grone i okrutne (pantery, szakale, tygrysy, lisy, wilki, niedwiedzie itp., 13%),
od nazw chorb i wad fizycznych (pieprzyki, wrzody, kaleki, czarne czci ciaa itp., niecae
12%), od okrele nielubianych czy znienawidzonych rzeczy, ludzi lub zjawisk (zodziej,
rozbjnik, ebrak, klska itp., ponad 10%), od okrele obrzydliwych (odchody, ajno itp.,
prawie 5%), od wstrtnych czy le odbieranych cech ludzi, zwierzt czy zjawisk (brzydota,
gupota, wstrt itp., prawie 10%), od sw niepomylnych (smutny, nieszczliwy, biedny,
mier itp., 12%).
Wedug innego przesdu jeli dwie osoby w danej rodzinie czy klanie nosz to samo
imi moe to sprowadzi nieszczcie na te osoby. 12 Dlatego od najdawniejszych czasw
unikao si nadawania takich samych lub nawet podobnie brzmicych imion w obrbie jednej
rodziny (Wan 2005: 162). W Chinach nie do pomylenia jest praktyka stosowana
na Zachodzie, gdzie nadaje si imiona po dziadkach lub rodzicach (np. Jan Junior). Przesd
ten moe prowadzi do fatalnych skutkw, o czym donosia chiska prasa:
Mczyzna z powiatu Qingyuan, prowincja Hebei, by tak przesdny, e zabi znajomego ze
swojej wioski, poniewa ten nosi takie samo imi jak jego krewny, ktry niedawno zmar.
Kilka tygodni temu matka i wujek Li zmarli na skutek choroby. [Li] przypisa te zgony
znajomemu z wioski wierzc, e ci ktrzy nosz te same imiona s predestynowani do
zamordowania si nawzajem. Kierujc si tym dziwacznym przekonaniem, Li zabi
wspomnianego czowieka w ostatni sobot. Zosta aresztowany i wkrtce stanie przed sdem
oskarony o morderstwo [] (China Daily 2008a).

Chiczycy obawiali si rwnie przezwisk (chuho, ) nadawanych im przez

innych ludzi: Ziemia obawia si krzywych drg, czowiek obawia si przezwisk (d p zu
12

Ten przesd znany jest rwnie w Polsce: W folklorze polskim istnia zwyczaj, wedug ktrego nie wolno
byo w jednej rodzinie nadawa dwm osobom takiego samego imienia. Mwiono bowiem, e jedna z nich
bdzie musiaa wkrtce umrze. Zdarzao si, e gdy ojciec by ciko chory nadawano jego imi rodzcemu si
dziecku. Obdarzano nim rwnie dziecko, ktre urodzio si ju po jego mierci. Zapewniao to cigo si
witalnych , mocy, zdolnoci, itd. [], (Kowalski 2007: 167).

- 60 -

xido, rn p q chuho, ), (Ren 2005: 237). 13 Natomiast

dawniej i obecnie bardzo popularne byy pseudonimy (gwnie artystyczne i literackie),
a niektrzy mieli ich ogromn ilo np. wybitni chiscy pisarze Lu Xun mia ich sto
czterdzieci, a Mao Dun ponad dziewidziesit (Luo 2010: 175).
W sytuacji wielkiego nieszczcia czy choroby, mona zmieni imi aby odwrci
swj los (De Groot 1910: 1136, Kowalski 2007: 166). W 2003 roku w Hongkongu
o szedziesit siedem procent w stosunku do 2001 roku (tysic piset siedemdziesit osiem
poda w 2003 w stosunku do dziewiciuset czterdziestu trzech poda w 2001) wzrosa liczba
osb chccych zmieni swoje imi (Moy 2005). W tym roku sytuacja ekonomiczna
Hongkongu nie bya najlepsza, do tego epidemia SARS pogorszya sytuacj. Osoby chcce
zmieni imi kieroway si przesdem mwicym, e odpowiednia zmiana imienia,
uwzgldniajca wiele czynnikw, moe wpyn na polepszenie sytuacji ekonomicznej danej
osoby. Eksperci fengshui 14 zajmujcy si wybieraniem odpowiednich imion przestrzegaj
przed zbyt czstym zmienianiem imienia, zalecaj jedn zmian w cigu caego ycia. Imi
moe by rwnie zmienione ze wzgldw politycznych:
Nowo wybrany gubernator generalny Hongkongu, David Wilson 15 , zmieni chiskie
tumaczenie swojego imienia z We Dwi na We Yxn, prawdopodobnie dlatego, e
poprzednia wersja jego imienia, w budowie chiskich znakw, dwukrotnie zawieraa
pierwiastek gu demon, ktry nie jest pomylnym symbolem. Poza tym, wymowa we
przypominaa dwik innego znaku wi, ktry znaczy niebezpieczestwo. Moemy
bezpiecznie zaoy, e David Wilson poczu potrzeb zmiany swojego chiskiego imienia,
aby inni ludzie nie wzili go tego za zy omen na przyszo (Huang, Tian 1990: 81).

Natomiast w tradycyjnych Chinach popularny by obyczaj karania podwadnych przez

wadcw zmian ich nazwiska, nadajc im diabelskie nazwisko:
Na przykad kiedy Sima, wadca prowincji Zhao w czasach dynastii Jin, prbowa obali
reim Jin, cesarz Sima Zhong skrci xing [nazwisko przyp. aut.] Si Ma do Ma, wyrzucajc
go z imperialnego rzdzcego klanu, cesarz Wu z dynastii Qi20 [bd w druku? przyp. aut.]
ukara Zi Xianga, zmieniajc jego xing [nazwisko przyp. aut.] na Xiao. Cesarzowa Wu Ze
13

W kulturze europejskiej natomiast: Przezwiska ludowe jako nazwy osobowe nale do utajnionej strefy
jzyka nie wypowiada si ich w obecnoci osb przezywanych; nie zwraca si do kogo za pomoc przezwiska;
i wreszcie [] niechtnie udziela si informacji na ich temat osobom obcym, spoza rodowiska w ktrym
funkcjonuj. Przyczyny psychologiczno-spoeczne pojawiania si tabu jzykowego obejmuj: 1) wierzenia
religijne, magi i strach oraz te przyczyny psychiczne, ktre le u podstaw tabu nowoytnego, tj.: 2)
przyzwoito, skromno, wstyd; 3) dobre wychowanie wspczucie i lito; 4) roztropno i spryt warunkujce
tabu dyplomatyczne [], (Oronowicz-Kida 2009: 235).
14
Eksperci fengshui, zwani rwnie mistrzami fengshui, zajmuj si lokalizacj grobw, domw oraz siedzib
firm w oparciu o staroytn wiedz. Podejmuj si rwnie wszelkiego rodzaju doradztwa personalnego
i biznesowego w oparciu o praktyki magiczne. Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom
pogrzebowym.
15
David Wilson (ur. 1935) by gubernatorem Hongkongu w latach 1987-1992. Jego zmieniona wersja nazwiska
i imienia to (Wi Yxn), a poprzednia (Wi Dwi).

- 61 -

Tian z dynastii Tang bardzo nienawidzia poprzedniej pierwszej ony cesarza i dlatego
zmienia jej xing [nazwisko przyp. aut.] na Mang. Podczas panowania tej samej dynastii
cesarz Li Long Ji zemci si na konspiratorze Dou Huai Zhen, zmieniajc jego xing
[nazwisko przyp. aut.] na Du. Praktyk t kontynuowano w nastpnych latach, a do czasw
dynastii Qing, kiedy to cesarz Yong Zheng narzuci swoi znienawidzonym braciom xing
[nazwisko przyp. aut.] A Qi Na 16 oraz Sai Si Hei 17 (Luo 2010: 79-80).

2.4. Nazwy firm i produktw

Przesdy maj zastosowanie nie tylko w sferze prywatnej, tj. przy wyborze imienia dla
dziecka, ale rwnie w sferze publicznej, a zwaszcza biznesowej, tj. przy wyborze nazw firm,
instytucji, produktw oraz tumaczeniu nazw obcych. Przy wyborze nazwy firmy
czy produktu znaczenie ma: ton i ilo sylab oraz struktura morfologiczna i semantyczna
nazwy (Chan, Huang 1997, 2001a, 2001b), ilo kresek w znakach skadajcych si na nazw
(Chang, Lii 2008) oraz pomylno nazwy (Schmidt, Pan 1994, Chan, Huang 1997, 2001a,
2001b).
Przy kreowaniu chiskiej nazwy firmy czy produktu, naley pamita o specyfice
jzyka chiskiego, ktry jest jzykiem ideograficznym, tonalnym i homofonicznym, dlatego
w chiskiej nazwie zarwno znak, ton jak i brzmienie maj bardzo due znaczenie. Chan i
Huang (1997) przeanalizowali nazwy piciuset dwudziestu siedmiu nagrodzonych produktw,
pochodzcych z Pekinu i Szanghaju z rnych bran (tekstylia, ywno, produkty
farmaceutyczne, produkty codziennego uytku itp.) pod wzgldem: struktury sylabicznej,
struktury tonalnej, struktury semantycznej i struktury morfologicznej. Okazao si, e 97,9%
wszystkich nazw byo wielosylabowych (90,5% dwusylabowych, 6,45% trjsylabowych
i niewielka reszta czterosylabowych), a tylko 2,1% jednosylabowych. Chiczycy silnie
preferuj nazwy dwusylabowe, co wynika z charakteru wspczesnego jzyka chiskiego,
w ktrym 70% sw skada si z dwch sylab. Preferencja ta ujawnia si rwnie w chiskich
dwuczonowych imionach. Chan i Huang (1997) dowiedli rwnie, e w Chinach preferuje
si nazwy produktw, w ktrych wystpuj wysokie tony (tj. pierwszy rwny i drugi
wznoszcy), a nie niskie (tj. trzeci falujcy i czwarty opadajcy). Kombinacje W-W (ton
wysoki plus ton wysoki) oraz N-W (ton niski plus ton wysoki) zaobserwowano w 72,61%
nazw. Chiczycy preferuj nazwy zakoczone tonem wysokim. Pod wzgldem struktury
morfologicznej badacze zauwayli rwnie wyran skonno do budowania nazw
o kombinacji modyfikator-rzeczownik (77,61% wszystkich nazw), z czego 51,61% nazw to
16
17

Co znaczy winia po mandursku [przypis tumacza przyp. aut.].

Co znaczy pies po mandursku [przypis tumacza przyp. aut.].

- 62 -

ukad rzeczownik-rzeczownik. Odnotowano rwnie siln tendencj do nadawania nazw

pozytywnych, pomylnych, majcych przynie szczcie i dobrobyt (66,03% nazw):
[] Chiczycy bardzo rozwanie wybieraj pomylne sowa i unikaj pechowych wyrae.
Np. sowo yu oznaczajce ryb jest uwaane za bardzo pomylne, gwnie w czasie obchodw
Nowego Roku, poniewa brzmi identycznie jak sowo yu oznaczajce nadwyk pienidzy.
Inny przykad to liczba shuang dwa bardzo faworyzowana w chiskiej kulturze,
oznaczajca zrwnowaony, peny i podwjny. Uycie tej liczby wystpio w 5,9 procentach
przypadkw w naszych danych. Inna wyjtkowa cecha w chiskim nazewnictwie,
to nagminne uycie nazw ulubionych chiskich zwierzt (9,35 procent) i ulubionych chiskich
rolin (11,39 procent). Ulubione chiskie zwierzta to smok, ko, uraw, panda, abd, feniks,
jele itp. Ulubionymi chiskimi kwiatami s kwiaty liwy, peonie, chryzantemy i re. Ich
nazwy reprezentuj bardzo pozytywne znaczenie dla Chiczykw na przykad smok si,
uraw dugowieczno, peonia bogactwo (Chan, Huang 1997: 234).

Te same kryteria, ktre stosuje si przy wyborze imienia dla dziecka, brane s pod
uwag przy wyborze nazwy dla nowej marki, z tym e pi pierwiastkw musi harmonizowa
z bran, z ktrej pochodzi produkt, jego waciwociami i miejscem produkcji (Chang, Lii
2008). Przy wyborze nazwy dla produktu najwaniejsza jest suma kresek w znakach
skadajcych si na nazw (Chang, Lii 2008). Do iloci kresek od jednego do osiemdziesiciu
jeden przypisane s wartoci: pomylna (dla 1, 3, 5-8, 11, 13, 15-18, 21, 23-25, 29, 31-33, 35,
37, 39, 41, 45, 47, 48, 52, 57, 61, 63, 65, 67, 68, 81), szczliwa, ale niekompletna (dla 38, 55,
58, 71, 73, 75) oraz pechowa (dla 2, 4, 9, 10, 12, 14, 19, 20, 22, 26, 27, 28, 30, 34, 36, 40, 4244, 46, 49-51, 53, 54, 56, 59, 60, 62, 64, 66, 69, 70, 72, 74, 76-80). Jeli w znakach
skadajcych si na nazw wystpuje wicej ni osiemdziesit kresek, to warto ta jest
dzielona przez osiemdziesit i bierze si pod uwag reszt. Chang i Lii (2008)
przeanalizowali ponad tysic dwiecie nazw produktw pochodzcych z Tajwanu, majcych
uznanie klientw (szeset pidziesit pi produktw) bd innowacyjnych (piset
czterdzieci siedem produktw). Po przeliczeniu iloci kresek w nazwach okazao si,
e siedemset pitnacie nazw miao pomyln ilo kresek, co stanowi 59% wszystkich nazw,
a czterysta osiemdziesit siedem nazw miao ilo kresek pechow (41%). Co wicej,
a 62,6% nazw produktw o wyszym ryzyku rynkowym (tj. przeznaczonych na eksport)
miao pomyln ilo kresek. Badania te dowodz, e przesdy maj duy wpyw na
kreowanie nazw produktw w chiskim rodowisku biznesowym.
Zagraniczne firmy wchodzce na rynek chiski ze swoj nazw lub nazw nowego
produktu powinny wzi pod uwag aspekt lingwistyczno-kulturowy przy tumaczeniu nazw
(Schmidt, Pan 1994). Ze wzgldu na ideograficzn natur jzyka chiskiego ju sam znak
zawarty w nazwie jest symbolem, niejako drugim logo firmy, dlatego powinien by dobrany

- 63 -

i zapisany niezwykle starannie. Ze wzgldu na homofoniczn i tonaln natur jzyka

chiskiego dobierane znaki powinny by przeanalizowane pod wzgldem pozytywnych
i negatywnych asocjacji. Przy wyborze nazwy wane s rwnie czynniki kulturowe, takie jak
tzw. szczliwa nazwa:
Pepsi Cola jest szczliw nazw w jzyku chiskim (oznacza sto szczliwych rzeczy).
eby zakwalifikowa nazw jako szczliw, nazwa powinna zachowa odpowiedni
rwnowag pomidzy yin i yang w skrcie, eskie i mskie waciwoci. Znaki yang
zbudowane s z nieparzystej liczby kresek, za znaki yin z parzystej liczby kresek. W nazwie,
skadajcej si z dwch lub trzech znakw, kombinacja elementw yin/yang rwnie ma due
znaczenie. Yin Yin Yang jest lepsze od Yin Yang Yin (Schmidt, Pan 1994: 38).

Chiskie firmy powicaj duo czasu i funduszy na wybr odpowiedniej nazwy, na

rynku dostpna jest caa masa poradnikw w tym zakresie; usugi swe wiadcz rwnie
zawodowi mistrzowie dobierajcy imiona nie tylko dzieciom, ale firmom, instytucjom
i produktom. Rwnie niektre firmy zagraniczne rozwaaj aspekt kulturowy przy
tumaczeniach, np. Coca Cola, ktrej chiska nazwa (Kku kl, ) oznaczajca
smaczna i radosna budzi du sympati Chiczykw, podobnie jak Mercedes Benz (Bnchi,
) pdzi szybko czy Boeing (Byn, ) fala dwiku. Taka wraliwo
kulturowa pomaga budowa pozytywny wizerunek firmy i produktu. Zdarzaj si rwnie
tumaczenia nietrafione, ktre mog zaway na wizerunku firmy czy te produktu,
a w konsekwencji przynie zmniejszone zyski, lub nawet straty finansowe. Przykady
nieudanych przeksztace nazw zagranicznych marek na jzyk chiski: Peugeot (Biozh,
) dosownie pikny, nazwa zbyt kobieca; Pizza Hut (Bshngk, ) dosownie
trzeba wygrywa klientw, co brzmi zbyt desperacko; Marks&Spencer (Msh, )
przypomina imi eskie, a dotyczy marki odziey zarwno damskiej, jak i mskiej; Rolex
(Lolsh, ) nie niesie konkretnego znaczenia, a dwa pierwsze znaki oznaczaj prac
fizyczn, mao kojarzc si z luksusem; Microsoft (Wirun, ) dosownie malutkie
i sabe, co kontrastuje z rzeczywist pozycj firmy (Siniarski, Zajdler 2011: 160).
Francis et al. (2002) przeanalizowali angielskie i chiskie nazwy tych samych
produktw dostpnych w Chinach i Hongkongu. Okazao si, e przy tumaczeniu nazwy na
chiski firmy zagraniczne uwzgldniaj czynniki kulturowe. Spord czterdziestu dziewiciu
przebadanych firm, dwadziecia sze (tj. 53,1%) uwzgldnio aspekt kulturowy przy
tumaczeniu swojej nazwy, spord stu osiemdziesiciu dziewiciu lokalnych nazw
produktw szedziesit jeden (tj. 27,35%) zawierao aspekt kulturowy. Badacze
zakwalifikowali 3,5% lokalnych nazw produktw do kategorii szczliwa liczba, 7% do

- 64 -

kategorii pomylne sowo, 38,5% do kategorii skarb a 45,6% do kategorii dobrobyt.

Co wicej, nazwy lokalne maj wicej pozytywnych konotacji ni nazwy oryginalne.
W przypadku nazw angielskich 24,33% miao pozytywne konotacje, a 75,68% neutralne.
Natomiast w przypadku ich chiskich odpowiednikw 57,85% pozytywne, a 41,7% neutralne.
2.5. Tabu w jzyku potocznym (yyn jnj, )

W jzyku chiskim tabu jzykowe jest okrelane osobnym znakiem - (jn), (Ren 2005:
235). Znak ten skada si z dwch elementw: ust (ku, ) oraz zakazu (jn, ) i jest
objaniony jako: zamkn usta, z ust zakazany dwik (ku b y, cng ku jn shng,
), (Ren 2005: 235). Oprcz tego pojcia w jzyku chiskim istnieje rwnie
pojcie sowa zakazane przez tabu (bhui) i tyche bdzie dotyczy ten podrozdzia,
podzielony na cztery czci: tabu sw niepomylnych (b jl yyn, ), tabu sw
zwizanych ze zuboeniem (pci cy, ), tabu sw wulgarnych (xid cy,
), tabu jzykowe grup spoecznych (jtun jnjy, ). Bdziemy tu mieli
do czynienia z tabu pierwotnym w rozumieniu Widaka (1968), ktre trwa w mniejszym lub
wikszym zakresie do dzi oraz tabu w planie wyraania w rozumieniu Leszczyskiego
(1988). Reakcj na tabu jzykowe bd tu nastpujce rodki stylistyczne: eufemizm,
synonim, antonim, peryfraza, elipsa, metafora.
2.5.1. Tabu sw niepomylnych (b jl yyn, )
W chiskim jzyku potocznym popularne jest powiedzenie: Mwic o le przycigasz zo,
mwic o nieszczciu przycigasz nieszczcie, (shu xing qu xing, shu hu qu hu,
), (Ren 2005: 240). Dlatego Chiczycy szczeglnie unikaj
wypowiadania sw zwizanych ze zem i katastrof (xinghu cy, ), a nale do
nich sowa zwizane ze mierci, chorob, rozpadem, gronymi zwierztami. S to, jak
widzimy, zakazy konstytuujce sytuacj idealn. W Chinach, podobnie zreszt jak w niemal
kadej kulturze, najwiksze przeraenie budzi mier, a tabu mierci jest jednym
z najpowszechniejszych:

- 65 -

W dawnej kulturze ludowej mier nie bya eliminowana ani przemilczana, nie otaczaa jej
niech czy paraliujcy strach, bya interpretowana jako logiczny bieg wydarze, jako
naturalna konsekwencja ycia [].
Obecnie we wspczesnym wiecie zauwaa si tendencj do tumienia, usuwania
i eliminowania wszystkich przejaww mierci i konsekwencji jakie za sob pociga. Czowiek
unika zwizanych z ni tematw, nie myli o swojej mierci, trudno mu godzi wasne ja ze
wiadomoci, e moe umrze, odrzuca tak ewentualno, cho przecie wie, e jest
miertelny. To wyobcowanie mierci objawia si rwnie w jzyku, w dnoci do
eufemizowania zjawisk mierci i realiw z ni zwizanych. mier zawsze budzi groz i lk,
dlatego nie mwi si o niej wprost, tylko zastpuje przez omwienie, mwienie peryfrastyczne,
eufemizowanie przez co oddala si j, umniejsza jej wymiar bd przez okrelenia
argonowe deprecjonuje si j, wulgaryzuje, ponia, wymiewa, sprowadza do sfery
profanum w przeciwiestwie do sakralnych formu przejtych z jzyka religijnego, ktre
mier uwzniolay [], (Jasik 2009: 179).

Ju w staroytnej Ksidze rytuaw (L j, ) spotykamy zakaz mwienia wprost o mierci:

O mierci cesarza mwi si, e upad, o cesarskim ksiciu, e odszed, o urzdniku wyszej
rangi, e zakoczy, o onierzu, e nie pobiera odu, o zwykym czowieku, e umar
(tinz s yu bng, zhhu yu hng, df yu z, sh yu b l, sh rn yu s,
), (Ren 2005: 240). Na pocztku tabu
mierci dotyczyo jedynie przedstawicieli wyszych klas, z czasem rozprzestrzenio si wrd
klas niszych, stajc si bardzo powszechnym. Sowo mier miao zatem wiele
eufemizmw 18 , ktre byy zrnicowane klasowo urzdnicy i osoby wyksztacone okrelay
mier w nastpujcy sposb: zakoczy chorob (jzhng, ), odej (ksh, ),
odej (wg, ), zmczy si wiatem (ynsh, ), straci rodzicw (qyng,
), ufundowa rezydencj (jun gunsh, ), opuci hall (q tngzhng, ),
rozoy rce i stopy (q shuz, ), zmieni si w dusz (qinshn, ),
przemieni si (qinhu, ); natomiast proci ludzie uywali eufemizmw mniej
wyrafinowanych: zakoczy (z, ), znikn (m, ), opuci wiat (xish, ),
odej dosownie podzikowa wiatu (xish, ), odej (shsh, ), wstpi
do nieba (shngtin, ), zestarze si (lo le, ), nie by (b zi le, ),
zgubi (di le, ), odej (zu le, ), (Ren 2005: 240). W prowincji Guangdong
nawet w takich powiedzeniach, jak mia si miertelnie (xio s w, ) sowo
miertelnie (s, ) zastpuje si sowem ywo (shng, ) i mamy mia si ywo
(xio shng w, ), podobnie powiedzenie miertelnie zdenerwowany (q s w,
) zamienia si na ywo wzburzony (j shng w, ), (Ren 2005: 241, Yan 2007:
18

Huang i Tian (1990:73) pisz, e wedug statystyk w jzyku chiskim istnieje sto czterdzieci eufemizmw
zastpujcych sowo mier.

- 66 -

231). Tak wic sowo miertelny (s, ) zostao zastpione antonimem ywy (shng, ).
To zastpowanie sw tabu antonimami jest dosy szczeglnym zjawiskiem, czsto
spotykanym w jzyku chiskim. W niektrych rejonach Chin nazwisko Shi (), ktre
moe brzmie w dialekcie podobnie do sowa mier (s, ) zastpuje si podobnym
znakiem (l, ) i wymawia Li, na tej samej zasadzie nazwisko Shi (sh, ) zastpuje si
znakiem (shng, ) i wymawia Sheng (Ren 2005: 241). Ze mierci nie naleao artowa,
ani nawet przeklina kogo yczc mu mierci; jeli jednak komu wyrwao si sowo
mier, to naleao kichn albo kilkakrotnie splun.

19

Nie wolno byo rwnie

wypowiada sowa trumna (gunci, ), ale zastpowa je homofonicznym sowem

bogactwo (ci, ), a przy wnoszeniu trumny do domu mwio si: Posada (trumna)
przysza, bogactwo (materia) rwnie, dobrobyt (gwodzie trumienne) w dwjnasb
rozkwita, (gun (gun) y li, ci (ci) y li, ci dng (ci dng) ling wng y q li, )
, (Ren 2005: 241). Wspczenie tabu
zwizane ze sowem mier rozcignito nawet na podobnie brzmic liczb cztery (s,
), o czym bdzie mowa pniej. 20 W Chinach ze mierci kojarzy si rwnie zegar,
ktrego wymowa (zhng, ) jest identyczna z brzmieniem sowa koniec (zhng, ),
dlatego jest zakazany jako prezent; a 70% badanych przez Chu (Chu 2009: 126) Chiczykw
nie podarowaoby zegara bliskiej osobie lub znajomemu.
Sowem nalecym do kategorii zych jest rwnie choroba (bng, ) i sowa z nim
zwizane. W kulturze zachodniej tabu jest nakadane przede wszystkim na nazwy chorb
bardzo gronych, trudno uleczalnych i/lub miertelnych oraz wenerycznych (Dbrowska 2006:
89). Natomiast w kulturze chiskiej nawet bardzo odlege skojarzenia z chorob s
tabuizowane, co jest doskonaym potwierdzeniem tezy, e choroba jako nie naleca do
porzdku rajskiego, jest zakazana. W Hongkongu odwiedzajc chorego zabronione jest
przynoszenie: mieczykw, kwiatw jaminu oraz kwiatw liwy (Ren 2005: 242). W jzyku
chiskim sowo mieczyk (jinln, ) brzmi podobnie jak napotka trudnoci (jinnn,
), sowo jamin (ml, ) jak bez profitu (ml, ), a sowo liwa (mi, )
nasuwa skojarzenia z pechem (domi, ). Zamiast mwi bra lekarstwo (ch yo,

19

Jednak w partyjnej gazecie Peoples Daily dwukrotnie pojawio si zakazane sowo mier: 14 wrzenia
1971 roku, gdy pisano o mierci radzieckiego przywdcy Chruszczowa oraz 7 kwietnia 1975 roku, gdy pisano o
mierci tajwaskiego przywdcy Czang Kaj-szeka. Uycie sowa umarli (s le) pokazywao nienawistny
stosunek wadz CHRL do tych osb, (Huang, Tian 1990: 75).
20
A 80% badanych przez Chu (Chu 2009: 127) Chiczykw utosamia liczb cztery ze mierci.

- 67 -

) uywa si powszechnie powiedzenia pi dobr herbat (h ho ch, ), (Ren 2005:

242, Wan 2005: 26). Mniejszo Hakka z prowincji Guangdong nie mwi nawet wypisywa
recept (ki yofng, ), tylko wypisywa czerwony duplikat, (ki dnd, ),
(Yan 2007: 231). W prowincji Zhejiang nie mwi si zachorowa (shngbng, ), tylko
niewiey (b xnxin, ).
W dialekcie kantoskim sowo pusty (kng, ) brzmi podobnie jak zy (xing,
), dlatego w wyraeniu puste mieszkanie do wynajcia (kng w zho z, ),
sowo pusty (kng, ) zastpuje si sowem pomylny (j, ), ktry jest antonimem
sowa zy (j w zho z, ), (Ren 2005: 241, Yan 2007: 231). Powszechnie unika
si rwnie wyraenia zmarszczy brwi (mimo do le, ), poniewa przywouje
to sowo pech, (domi, ), (Wan 2005: 39). Aby unikn skojarzenia z wyrazem
odchodzi (l, ) homofoniczne sowo gruszka (l, ) zastpuje si peryfraz owalny
owoc (yungu, ). 21 Na tej samej zasadzie zastpuj si sowo parasol (sn, ), ktry
z kolei brzmi identycznie jak rozchodzi si (sn, ), peryfraz pionowy kapelusz (shl,
). 22 W wyrazie melon (kgu, ), pierwszy znak to gorzki (k, ), dlatego
zastpuje si go znakiem chodny (linggu, ).
Chiczycy wierz, e w czasie snu dusza opuszcza ciao i wraca do niego dopiero nad
ranem (Ren 2005: 242). O poranku zabronione byo mwienie o smokach, tygrysach,
demonach, a przede wszystkim o wasnych snach, gdy mogo to przynie nieszczcie:
O poranku nie mw o snach, o zmroku nie mw o demonach, (zho w jing mng,
y w jing gu, ), (Ren 2005: 243). W wielu rejonach Chin budzce
strach sowo tygrys (h, ) zastpowane byo si sowem kot (mo, ), wielki kot
(d mo, ), a na pnocy wielki robak (d chng, ), (Yan 2007: 231). Obecnie te
zakazy jzykowe odchodz w zapomnienie (Wan 2005: 39).

21

Ze wzgldu na t homofoni gruszka jako owoc nie powinna by dzielona na p midzy przyjacimi czy te
maestwem tak uwaa 50% badanych przez Chu Chiczykw (Chu 2009: 124).
22
W badaniach prowadzonych przez Chu (2009: 126) 60% Chiczykw unika dawania parasola w prezencie,
wanie przez wzgld na t homofoni.

- 68 -

2.5.2. Tabu sw zwizanych z zuboeniem (pci cy, )

Kolejn kategori sw, ktre objte byy tabu s sowa zwizane z zuboeniem (pci cy,
), (Ren 2005: 243, Wan 2005: 39). Ta kategoria sw nie podlega tak ewidentnemu
tabu w kulturze zachodniej i nie jest omawiana w opracowaniach. 23 Mona powiedzie,
e Chiny s tu wyjtkiem. Wystpowanie osobnej kategorii tabu sw zwizanych ze
zuboeniem wiadczy dobitnie o chiskim ukierunkowaniu sytuacji idealnej na dobrobyt
i pomylno.
W dawnych Chinach ludzie na przywitanie nie mwili dzie dobry, tylko ycz ci
bogactwa (gngx fci, ), poniewa dbanie o byt materialny byo gwn trosk
kadego Chiczyka (Ren 2005: 243, Wan 2005: 39, Yan 2007: 232). W czasie przygotowa
do obchodw Nowego Roku trzeba byo by szczeglnie ostronym i uwaa na
wypowiadane sowa. Jednym z elementw dekoracji noworocznej byy obrazki z Bogiem
Bogactwa (Ci Shn, ), ktre sprzedawali specjalni domokrcy. Tradycyjnie mwio si,
e Boga Bogactwa zaprasza si (qng, ) do domu, a nie po prostu kupuje (mi, ).
Nigdy te nie mona byo odmwi zakupu obrazka mwic nie chc (b yo, ), tylko
ju mam (yjng yu le, ). Nierozwana wypowied moga obrazi Boga
Bogactwa i sprowadzi nieszczcie na ca rodzin. Chiczycy posugujcy si dialektem
kantoskim przy skadaniu ycze noworocznych nigdy nie mwi Szczliwego Nowego
Roku (xnnin kuil, ) ani ycz ci szczcia (zh n kuil, ),
poniewa sowo szczcie (kuil, ) w kantoskim brzmi podobnie jak szybki upadek
(w domyle bogactwa) (kui lu, ).
W Hongkongu w restauracjach nie uywa si sowa smay (cho, ) poniewa
oznacza ono rwnie zwolnienie z pracy i nawet w menu jest ono czsto zastpowane
synonimami (Ren 2005: 244). Natomiast w prowincji Henan w czasie przyrzdzania potraw
zakazane jest wypowiadanie takich sw jak mao (sho, ), nie (mi, ), tylko
(gung, ), nie wystarczy (b gu, ), zepsuty (ln, ), skoczy si(wn le,
), w przekonaniu, e moe to spowodowa rzeczywiste braki w poywieniu. Gdy kto
zapyta o ciasteczka noworoczne, to nie mona wprost powiedzie, e ich nie ma (mi le,
), tylko, e jest ich peno (mn le, ); zakazane jest mwienie, e pieroki noworoczne

23

W tradycji polskiej zabrania si stawiania torebki na ziemi, aby nie wyszy z niej pienidze.

- 69 -

rozkleiy si w gotowaniu (ln le, ), trzeba powiedzie, e zarobiy (zhng le, ),

co ma si kojarzy z zarabianiem pienidzy. Mamy tu ponownie do czynienia z antonimami
jako reakcj na tabu jzykowe. W czasie klejenia pierokw nie mona ich liczy, poniewa
liczenie zawiera w sobie obaw przed niedostatkiem. Podczas odpalania petard nie mona
mwi ping ping ping (png png ping, ) tylko ba ba ba (b b b, ),
poniewa w prowincji Henan ping (png, ) jest homofonem sowa beng (bng, )
oznaczajcego upadek, natomiast ba (b, ) to homofon wyrazu fa f, ,
wskazujcego na rozkwit i bogacenie si (Ren 2005: 245).
W prowincji Guangdong starsi ludzie unikaj okrele stryjek (bf, ) oraz
stryjenka (bm, ), poniewa w tamtejszym dialekcie s to homofony sowa
po stokro nic (bi w, ), oznaczajcego nic nie mie, (Ren 2005: 245). Na
okrelenie stryja i stryjenki uywa si synonimw starszy brat ojca (bb, ) oraz ona
starszego brata ojca (bning, ). W wielu rejonach Chin nie uywa si sowa jzyk
(sh, ), gdy w lokalnych dialektach brzmi ono identycznie jak utrata (sh, ) w sowie
utrata bogactwa (shci, ). W prowincji Guangdong jzyk (sh, ) okrela si
sowem miesiczny profit (yul, ), na ozr wieprzowy mwi si wic wieprzowy
miesiczny profit (zh yul, ), (Yan 2007: 232-233). Natomiast w prowincji
Sichuan na jzyk (sh, ) uywa si okrelenia przyciga bogactwo (zhoci, ),
zatem ozr wieprzowy to winia przyciga bogactwo (zh zhoci, ), a krowi to
krowa przyciga bogactwo (ni zhoci, ), (Ren 2005: 246). W prowincji
Guangdong wyrazem tabu jest rwnie ksika (sh, ), brzmica identycznie jak
przegrana (sh, ), dlatego w sowie almanach (tngsh, ) zastpuje si drugi znak
sowem wygrana (tngshng, ). W dialekcie kantoskim homofonem sowa
przegrana (sh, ) jest rwnie wyraz jedwab (s, ), dlatego wyraz trukwa (sgu,
) rwnie zapisuje i wypowiada si w zmodyfikowanej formie (sshng, ). Unika si
rwnie sowa suchy / pusty (gn, ), ktry zamienia si na antonim mokry / profit (rn,
). Wyraz wtrbka (gn, ) brzmicy jak suchy / pusty (gn, ), zastpuje si
znakiem wilgotny / profit (rn, ), i tak mamy zamiast wieprzowej wtrbki (zh gn,
) mamy wieprzowy profit (zh rn, ), a zamiast drobiowej wtrbki (j gn,
) drobiowy profit (j rn, ), (Wan 2005: 40, Yan 2007: 233).

- 70 -

W prowincji Zhejiang w czasie obchodzenia Nowego Roku wiesza si na drzwiach

napisy Niech bogactwo i skarby zagoszcz w tym domu (zho ci jn bo, ) oraz
Uprzejmo rodzi bogactwo (hq shng ci, ), (Ren 2005: 246, Wan 2005: 40,
Yan 2007: 233). Jednak pierwiastek muszla (bi, ), ktry znajduje si w znaku
bogactwo (ci, ), brzmi jak przeciwnie (bi, ) w sowie sprzeciwia si (wibi,
), dlatego zosta on zamieniony na bardzo podobny w zapisie pierwiastek patrze (jin,
). Co wicej przy takim zapisie patrzy si na bogactwo, co wzmacnia noworoczne
yczenia.
2.5.3. Tabu sw wulgarnych (xid cy, )

Nastpn grup sw tabu stanowi sowa wulgarne (xid cy, ), (Ren 2005: 247).
Obejmuj one nazwy intymnych czci ciaa i intymnych czynnoci, co jest typowe dla wielu
spoeczestw:
W toku dziejw, podobnie jak w odniesieniu do innych tabu, motywacja ulegaa zmianom.
Niewymienialnie nazw czci ciaa powoli wizano nie tyle z przypisywanymi im
waciwociami magicznymi, lecz z innym pojmowaniem wstydu. W przypadku genitaliw,
dodatkowym czynnikiem wspomagajcym tabu bya tajemnica prokreacji. Przekazywanie
ycia wzbudzao lk i szacunek []. Do dzi tabu naoone jest na pewne czci ciaa, chocia
nie jest ono ju wskutek zmian obyczajowych tak rygorystycznie przestrzegane. Owe
pewne czci ciaa to genitalia, poladki i piersi kobiece. Wynikiem przestrzegania tabu
obyczajowego jest tabu na paszczynie jzykowej. Do wyrazw zakazanych nale tzw.
wyrazy nieprzyzwoite, odnoszce si dzi przede wszystkim do sfery seksu i wydalania
(Dbrowska 2006: 200).

Chiczycy unikaj mwienia wprost o intymnych czciach ciaa, uywaj w tym celu
peryfraz: tamte (ng, ) albo dolna cz (xib, ), (Ren 2005: 247, Wan 2005:
41, Yan 2007: 233). Mwienie o kontaktach seksualnych (kolejny zakaz spotykany przy
kreowaniu sytuacji rajskiej) jest rwnie tabu w kulturze chiskiej; uywa si eufemizmw
typu: zaatwia spraw (bnsh, ), sprawy domowe (fngsh, ), wsplne ko
(tngchung, ), ycie maeskie (fq shnghu, ), relacje damsko-mskie
(nnn gunx, ), kra kurczaki i psy (tu j m gu, ), szuka
kwiatw, wcha wierzby (xn hu wn li, ) eufemizm nierzdu, (Ren 2005:
247, Wan 2005: 41). Sowa, ktre w jakikolwiek sposb kojarz si seksualnie, s unikane
przez Chiczykw. Nawet okrelenie wychodzi za m (ji, ) zastpuje si eufemizmem

- 71 -

opuszcza dom (chmn, ), a zaj w ci (huiyn, ) eufemizmami mie

(yu le, ) lub dodatkowa rado (tinx, ), (Ren 2005: 248).
Okrelenia oddawania stolca (l sh, ), moczu (s nio, ), korzystania
z toalety (shng csu, ), menstruacji (yujng, ) musz by zastpowane
odpowiednimi eufemizmami: wyj do toalety dosownie odda szacunek (ch gng,
), uly sobie (ji shu, ), wygoda (fngbin fngbin, ), wej do
jedynki (shng y ho, ), wakacje (lji, ), (Ren 2005: 247, Wan 2005: 41 - 43).
Sw tych uywa si do obraania lub przeklinania innych. Sowem czsto uywanym
w przeklestwach jest rwnie jajo (dn, ), ktre funkcjonuje w znaczeniu mskie
jdra i dlatego jest obraliwe (Wan 2005: 40). Oprcz sw zwizanych z seksualnoci,
do obraania innych su take sowa zwizane z niektrymi zwierztami, takimi jak: krlik
(t, ), pies (gu, ), osio (l, ) i w (ni, ), (Ren 2005: 248, Wan 2005: 43).
Wykorzystuje si je do zniewaania mnichw buddyjskich, ktrych nazywa si ysymi
osami (tl, ) oraz mnichw taoistycznych, o ktrych mwi si wole nosy (ni bzi,
). Sowem, ktre rwnie suy jako wyzwisko jest w (gu, ), ktry do czasw
dynastii Tang (618-907), razem ze smokiem, feniksem i qilinem 24 , stanowi grup czterech
boskich zwierzt, po czasach dynastii Yuan (1279-1368) sta si okreleniem pejoratywnym
(oznaczajcym alfonsa), (Ren 2005: 248, Wan 2005: 43, Yan 007: 234).
W Chinach, podobnie jak w kulturze zachodniej, sowami tabu s te okrelajce
psychiczne

fizyczne

uomnoci

czowieka

oraz

kalectwo

(Wan

2005:

43,

Yan 2007: 234). Nie mwi si np. guchy (rdu lng, ), ale majcy kopoty ze
suchem (rdu yu din b bin, ).

2.5.4. Tabu jzykowe grup spoecznych (jtun jnjy, )

Ostatni grup sw tabu stanowi sowa zwizane z jzykiem rnych grup spoecznych
(jtun jnjy, ), (Ren 2005: 249). 25 S to ludzie rnych profesji (np. trupy
teatralne, prostytutki, wiedmy), grupy przestpcze (gangi, mafie, chuligani) czy te tajne
stowarzyszenia. Ren (2005: 249) omawia pi zwierzt: lisa (hl, ) bd tygrysa (loh,
24

Qilin to mityczne zwierze zbudowane z czci pochodzcych od innych zwierzt; mylnie zwane chiskim
jednorocem.
25
Jak ju wspominaam wczeniej, zakazy zwizane z poszczeglnymi zawodami, nie bd przedmiotem tej
pracy.

- 72 -

) ewentualnie wia (lobi, ), asic (hungshlng, ), jea (cwei, ),

wa (sh, ) oraz szczura (losh, ), ktrych nazwy byy tabu dla: pnocnych trup
teatralnych, wiedm oraz prostytutek. Wszystkie te grupy nazyway przytoczone zwierzta
albo picioma niemiertelnymi (w d xin, ) albo picioma rodzinami (w d ji,
), a wypowiadanie oryginalnych nazw byo zabronione. U podstaw tego tabu ley
prastary kult zwierzt.
Nisze grupy spoeczne, do ktrych naleay osoby trudnice si sztuk,
oszukiwaniem czy yjce z wiary w zabobony (aktorzy, komicy, muzykanci, sprzedawcy
lekw, wrbici, prostytutki) miay swj wasny argon zwany osiem wielkich kawakw
(b d kui, ) albo dziesi wielkich kawakw (sh d kui, ), zawierajcy
sowa, ktre naleao, pod grob kary ze strony towarzyszy, zastpowa innymi (Ren 2005:
250). Do zbioru omiu wielkich kawakw naleay: smok (lng, ) albo wilk (lng, );
tygrys (h, ); sen (mng, ); zb (y, ) albo lampa (dng, ); w (sh, ) albo demon
(gu, ); krlik (t, ) albo pacz (k, ), albo dusza (shn, ), albo mga (w, ); most
(qio, ), pagoda (t, ) albo zawali si (t, ). Natomiast do dziesiciu wielkich
kawakw, ktrymi posugiwali si komicy z Chin pnocnych leay powysze sowa oraz
witynia (mio, ) i chochlik (yo, ). I tak, prostytutki z miasta Kaifeng zastpoway
zakazane sowo smok (lng, ) wyraeniem morski pasek (hi tiozi, ),
a muzycy z prowincji Shandong zakazane sowo demon (gu, ) wyraeniem czarny
cie (hi yngzi, ), (Ren 2005: 252). Dobr sw tabu Ren (2005: 250) wyjania
nastpujco: zarwno smok (lng, ), jak i wilk (lng, ) oraz tygrys (h, ) nale do
zwierzt budzcych strach; witynia (mio, ), chochlik (yo, ), demon (gu, ) oraz sen
(mng, ) nale do poj odnoszcych si do wiata duchowego, ktry naley traktowa
z ostronoci; sowo zb (y, ) jest homofonem sowa ya (y, ) zawartego w nazwie
urzdu - yamen (ymn, ), ktry by w dawnych Chinach siedzib wadz lokalnych,
take sdowniczych, bdcych zagroeniem dla tyche grup spoecznych; sowo mga (w,
) to z kolei homofon sowa bd (w, ); sowo pagoda (t, ) to homofon sowa
zawali si (t, ), sugerujcego niepowodzenie w biznesie; sowa lampa (dng, )
najbardziej obwiay si prostytutki, poniewa przywoywao ono podobnie brzmice sowo
wykopa (dng, ) bay si one wykopania z pracy i utraty klientw.
Najpowaniejszym zamaniem tabu byo wypowiedzenie sw tabu o wicie (Ren 2005: 253).

- 73 -

W takiej sytuacji naleao uda si przed otarz przodkw, zoy ofiary, przez cay dzie nie
opuszcza domu, nie podejmowa adnej pracy; osoba, ktra usyszaa zamanie tabu, moga
domaga si od winowajcy rekompensaty w postaci rwnowartoci dziennych zarobkw.
Obecnie wiele grup zawodowych posuguje si argonem (hnghu, ),
a przerne grupy spoeczne tajnym jzykiem (hihu, ), ktry jest peen przernych
zakazw jzykowych. Yan (2007: 231) omawia tabu lingwistyczne hodowcw jedwabnikw
z prowincji Jiangsu oraz Zhejiang. Unikaj oni sowa ciepo (wn, ), poniewa jest to
homofon sowa plaga (wn, ). Nie uywaj okrelenia wskanik ciepa (termometr) (wnd bio, ), tylko zastpuj je okreleniem wskanik zimna i gorca (hnsh
bio, ). Zakazane jest rwnie wypowiadanie sowa wiato (ling, ), poniewa
wyraenie jasne jedwabniki (ling cn, ) oznacza chorob jedwabnikw, z tego
wzgldu zamiast mwi, e rozwidnia si (tin ling le, ), uywa si okrelenia
dzie otwiera oczy (tin ki yn le, ). Nie mona mwi sos sojowy (jingyu,
), poniewa sowo sos (jing, ) jest homofonem sowa sztywny (jing, ), a nikt
nie chce, eby jedwabniki zesztywniay.
2.6. Uroki i zaklcia (huf, )
Jednym z bardziej specyficznych przesdw zwizanych z jzykiem s uroki i zaklcia.
Odwouj si one do wiary w niezwyk moc jzyka i pisma w szczeglnoci w przypadku
Chin. Henry Dor (1915, 1916), francuski jezuita kolekcjonujcy chiskie przesdy
na pocztku XX wieku w dorzeczu Jangcy (prowincje Anhui i Jiangsu), a dwa tomy swego
dziea pt. Research into Chinese Superstition powici chiskim urokom i zaklciom.
W czasach Wschodniej Dynastii Han (25 220) gwny taoista kraju zgromadzi wszystkie
zaklcia w jednym dziele, ktre suyo kolejnym pokoleniom mnichw taoistycznych
(i buddyjskich) przez nastpne dwa tysiclecia (Dor 1915: 158). Zaklcia (huf, )
mnisi spisywali na rnokolorowym papierze, i w zalenoci od przeznaczenia, albo wieszano
je w domach na cianach, drzwiach lub ciele czowieka (jako talizmany), a w przypadku
zakl uzdrawiajcych, pocierano nimi chore miejsca, palono i spoywano popi z lekiem
bd herbat.
Uroki i zaklcia miay bardzo szerokie zastosowanie; za Henrym Dor (1915) mona
je podzieli na lecznicze, przynoszce szczcie, religijne (magiczne). Do leczniczych zakl

- 74 -

naleay (Dor 1915: 166-209): przywoujce dusz (w przypadku choroby dziecka wkadano
je pod poduszk), zaklcia zodiakalne (powizane ze znakiem zodiaku chorej osoby),
chronice przed zaraz, chronice przed chorobami zakanymi, leczce kaszel, zatrzymujce
wymioty, zatrzymujce przyspieszone bicie serca, leczce dur brzuszny, powstrzymujce bl
brzucha, leczce obrzk, na bl serca, gowy i niestrawno, na bl oczu, leczce astm,
na odkrztuszanie luzu i cikie oddychanie, na zapalenie puc, na uporczywe pocenie si,
na gorczk, na obnienie temperatury ciaa, rozwiewajce smutek i zo, odganiajce strach,
przeciw delirium, na ble brzucha, na biegunk, przyspieszajce pord, na opuchlizn
rnych czci ciaa, przeciw nieprzyjaznym duchom, przeciw niespodziewanym i nieznanym
chorobom, zatrzymujce krwawienie z nosa, przeciw zapaleniu piersi u karmicej kobiety,
chronice kobiet w poogu, zapewniajce szczliwy pord, na kolk, leczce wszystkie
choroby, na poraenie soneczne, na choroby wrd byda, na choroby wi. Natomiast
do zakl przynoszcych szczcie nale (Dor 1915: 211-224, Dor 1916: 256-261):
zapewniajce obfite plony, koczce susz, przynoszce uniwersaln wydajno, zsyajce
niebiaskie pociesznie, zapewniajce ochron nowemu domostwu, zapewniajce obfito
zota, dajce zyski i zapewniajce bogactwo, znak-szyfr (jeden znak skadajcy si z kilku
innych) zapewniajcy pomylno, posad i dugowieczno, zaklcie zapewniajce wzrost
fortuny, chronice ludzi na morzu, zapewniajce pokj, na dugowieczno, zaklcie
przeciwko piciu zarazom (wieszane pitego dnia pitego miesica) 26 , zaklcia chronice
przed ogniem. Natomiast do zakl religijnych mona zaliczy (Dor 1916: 233-246, 253255): zaklcia zapewniajce szczliwe odrodzenie, zaklcie otwierajce bramy buddyjskiego
raju, informujce wadc piekie (by wypuci dusz), przynoszce korzyci dziecku, ktrego
matka zmara podczas porodu, nakazujce wadcy piekie wypuszczenie duszy wisielca,
nakazujce wadcy piekie wypuszczenie duszy osoby zamordowanej, uwalniajce dusz
od nkania przez ze moce, nakazujce wadcy piekie wypuszczenie duszy osoby zmarej
w wyniku niesprawiedliwego wyroku, uwalniajce dusz osoby zmarej w wyniku
odniesionych ran, ratujce dusz topielca, ratujce dusz osoby zmarej w wyniku
oszczerstwa, zaklcia wypdzajce demony.
Zaklcia wypisywane byy przez buddyjskich lub taoistycznych mnichw na papierze
o odpowiednim kolorze, czsto trudnym do odczytania stylem pisma, przypominay edykty
cesarskie w formie i treci (jeli miay nakazujcy ton). Skaday si od jednego do kilkunastu
znakw, np. zaklcie na dugowieczno mogo mie tylko jeden, artystycznie wypisany znak

26

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom witecznym.

- 75 -

dugowieczno (shu, ); zaklcia na powstrzymanie krwawienia z nosa skadao si

z dwch znakw grzmot i dmucha (li chu, ) i oznaczao: Niech piorun wpadnie
do nosa i aresztuje krwawienie (Dor 1916: 305). Natomiast zaklcie zapewniajce wzrost
fortuny skadao si z nastpujcej sekwencji znakw: niebo (tin, ), ziemia (d, ),
sto stworze (bi li, ), rozkazywa (zh lng, ), motyl (h, ), ktry
w lokalnym dialekcie jest homofonem sw zaklcie (f, ) oraz chroni (h, ),
czarny tygrys (hi h, ), na ktrym jedzi Bg Bogactwa (Dor 1916: 318). Zaklcie
mwio o tym, e dusza wiata nakazuje Bogowi Bogactwa chroni petenta i pomnaa jego
fortun.
2.7.Tabu liczb (shz jnj, )
Cyfry i liczby w kadej kulturze odgryway bardzo wan rol:
Liczenie nie jest wycznie kwesti rachunkowoci i sporzdzania spisw inwentarza. Jego
sens zbudowany jest na przesankach sigajcych znacznie gbiej, okrela ono bowiem
sposoby widzenia wiata. Liczby, ktre w wielu kulturach i religiach maj swoj
skomplikowan i nie zawsze dla wspczesnych przejrzyst symbolik, s elementem
niezwykle istotnym w budowaniu imago mundi. Za ich pomoc prbuje si opisa
Wszechwiat i jego podziay, relacje midzy rnymi jego fragmentami, a take odrbny
charakter kadego z nich. [] Kwesti podstawow dotyczc liczb i liczenia jest opozycja
parzystoci i nieparzystoci (Kowalski 2007: 278-279).

Nie inaczej jest w kulturze chiskiej, gdzie liczby nie tylko odwzorowuj sposb patrzenia na
wiat, ale take poprzez swoj homofoni s rdem wielu tabu i przesdw. Generalna
zasada jest taka, e w przypadku szczliwych wydarze (lub, narodziny dziecka itp.)
preferuje si liczby parzyste, gdy wyraaj yczenie podwojenia, a unika si liczb
nieparzystych (Ren 2005: 243). Przekonanie to wyraa powiedzenie: Podwaja szczcie
(ho sh chng shung, ), (Yan 2007: 254). Przy smutnych okazjach (pogrzeb,
choroba itp.) preferowane s liczby nieparzyste, a unika si liczb parzystych, by z kolei nie
podwoi nieszczcia. T zasad podkrela popularne w Chinach powiedzenie: Szczcie nie
przychodzi w parze, a pech nigdy w pojedynk, (f w shung zh, hu b dn xng,
), (Ren 2005: 243).
Jedynka zazwyczaj oznacza sytuacj inicjaln, pocztkow dla dziania si
(Kowalski 2007: 281). W filozofii chiskiej Najwiksze Jedno (taiyi) powstao
z Najwikszego Najwyszego (taiji), a nastpnie przemienio si w dwie zasady yin i yang,

- 76 -

z ktrych to z kolei wywodzi si pi ywiow (Eberhard: 1996: 96). Tak wic jeden dao
pocztek wszechwiatu, a zarazem jest cakowite i skoczone; jest przypisane Niebu.
W obyczajowoci chiskiej jeden (y, ) jest liczb pojedyncz, dlatego nie powinno
obdarowywa si nowoecw (stanowicych par) pojedynczym prezentem, gdy mogoby
to przynie nieszczcie (Wan 2005: 220, Yan 2007: 254).
Dwjka, tak jak wszystkie liczby parzyste, jest liczb esk, przypisan Ziemi
(Eberhard 1996: 58). Dwa (r, ) to liczba parzysta, w parzyste dni miesica w niektrych
regionach Chin nie organizuje si pogrzebw, aby nie podwoi nieszczcia (Wan 2005: 220,
Yan 2007: 254). Z tego samego wzgldu chorego nie powinno si obdarowywa podwjnym
prezentem.
Trzy, tak jak wszystkie liczby nieparzyste, jest liczb msk, przypisan mczynie
(Eberhard 1996: 262). Ma w filozofii chiskiej due znaczenie:
Od trjcy: niebo, ziemia, mczyzna wyprowadza si wiele cykli trjkowych. We wczesnej
epoce Han na przykad wymylono system, wedug ktrego trzy cechy: lojalno (zhong),
szacunek (jing) i ogada (wen) odpowiaday trzem dynastiom (Xia, Shang, Zhou). []
Wedug Ksigi rytuaw (Liji) mczyzna usytuowany midzy niebem a ziemi odpowiada
liczbie trzy. Za Trzy Skarby (san bao) uznawani s Bhaiszadja Wielki Lekarz, Budda
Siakjamuni i Amitabha Budda Przyszoci. [] Znaczce jest te pojcie Trzy nauki (san
jiao) czy te maksyma Trzy nauki s jednoci. Oba wyraenia odnosz si do
konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu. [] Trzy Kosze to nazwa trzech czci buddyjskiego
kanonu. Jednym z najczciej uywanych zoe jest troje przyjaci. S to roliny
symbolizujce dugie ycie: bambus, sosna i liwa. Klasyczna ksiga trzech znakw (Sanzijing)
to elementarz, ktry dawniej chiscy uczniowie musieli pozna i umie na pami. [] Troje
uciskanych (san ya) to trzy stworzenia, ktrych si nie jada. S to: dzika kaczka, gdy jest
symbolem mioci maeskiej; pies, bo wiernie suy swemu panu; czarny wgorz, poniewa
symbolizuje wierno i oddanie, jakie powinny panowa pomidzy wadcami i poddanymi.
Trzy yang (san yang) oznaczaj wiosenne miesice, w ktrych mski ywio (yang) nasila
si. Przypisuje si im znaczenie: wiosna, szczcie i powodzenie. Przedstawia si je na
ilustracjach w postaci owcy (yang) lub trzech owiec obok siebie. Troje oczu kobiety to jej
oczy i pochwa. Trzema starcami nazywano dawniej najstarszych mieszkacw wsi lub
zwiernikw miasta. [] (Eberhard 1996: 262-264).

Trzy (sn, ) zarwno w mandaryskim, jak i wielu dialektach jzyka chiskiego, jest
homofonem sowa rozej si (sn, ), (Wan 2005: 220, Yan 2007: 254). W zawizku
z tym unika si trjki przy wrczaniu prezentw, w czasie ceremonii lubu, nawet cena 3,30
jest zakazana. W Chaozhou w prowincji Guangdong godzin trzeci zastpuje si
powiedzeniem druga szedziesit minut (Wan 2005: 220).
Czwrka w tradycji chiskiej ma rwnie bardzo due znaczenie (Eberhard 1996: 4951). Symbolizuje Zachd oraz Ziemi, ktra wedug wyobrae Chiczykw jest kwadratowa;
mamy cztery pory roku; cztery sztuki uczonego (wyraane za pomoc gitary, szachownicy,

- 77 -

ksigi i obrazu); cztery skarby pracowni uczonego (tusz, papier, pdzelek i kamie
do tuszu); czterokolorowe kamienie do gry to dawne karty do gry; Czteroksig obejmuje
Dialogi Konfucjusza, Ksig Mencjusza, Wielk nauk oraz Doktryn rodka. Ale cztery (s,
) to homofon wyrazu mier (si, ), ktry w Chinach jest wyrazem tabu. Tabu
to rozcignito na sam liczb cztery, ktr uznaje si za niezwykle pechow i niepodan
(Ren 2005: 241, Wan 2005: 220, Yan 2007: 254). W Chinach panuje obecnie swoista tetrafobia. W wielu budynkach nie ma pitra 4, 14 czy 24, zastpowane s one odpowiednio 3a,
13a i 23a, wiele te budynkw nie jest numerowanych liczb 4. W wielu szpitalach nie ma sal
o numerze 4, a w samolotach numerw miejsc zawierajcych cyfr 4. Czwrka jest
niepodana w numerach rejestracyjnych samochodw, numerach mieszka, cenach
produktw, a take datach i numerach telefonw komrkowych. Komunistyczny rzd
Chiskiej Republiki Ludowej ma do numerologii stosunek ambiwalentny. Z jednej strony
wszelkie zabobony i wiara w przesdny s pitnowane w oficjalnych wystpieniach
i dokumentach, z drugiej strony urzdnicy pastwowi sami posuguj si wiar w szczliwe
i pechowe liczby przy podejmowaniu decyzji. Ogromne kontrowersje wzbudzia decyzja
wadz lokalnych Haikou, stolicy prowincji Hainan, gdzie od 6 sierpnia 2007 roku usunito
cyfr 4 z systemu komputerowego generujcego numery tablic rejestracyjnych (Beijing
Review 2007b). Wprowadzenie tej regulacji argumentowano wyjciem naprzeciw petentom,
ktrzy woleli przyj drugi raz do urzdu, ni otrzyma rejestracj samochodow z pechow
cyfr 4. Po usuniciu czwrki ilo osb zgaszajcych si po nowy numer wzrosa o 20%.
Urzdnicy zapewniali, e regulacja ta nie wynika z wiary w przesd, czego dowodem miao
by zachowanie tablic rejestracyjnych z cyfr 4 na samochodach lokalnej policji i urzdnikw.
Wadze lokalne Haikou nie byy pierwszymi, ktre tak regulacj wprowadziy. Podobne
przepisy obowizuj od 2004 roku w Shenzhen i Guangzhou, gdzie wycofano wszystkie
numery rejestracyjne koczce si cyfr 4 (Beijing Review 2004). Podobnie postpuj wadze
Tajwanu, gdzie w szpitalach nie ma czwartego pitra, czy te sali numer cztery; w numeracji
tajwaskich okrtw wojennych pominito numer 1102 (poniewa poszczeglne liczby
sumuj si do czterech) oraz numer 1104 (poniewa koczy si czwrk); nie ma
autobusw linii 4, ani rejestracji samochodw zakoczonych kombinacj 94, ktr
w dialekcie tajwaskim mona odczyta przekrci si (zhn s, ), (Ren 2005: 241).
W mistyce chiskiej pi jest jedn z najwaniejszych liczb (Eberhard 1996: 204).
Odpowiada jej pi ywiow (drewno, ogie, ziemia, metal, woda), pi kierunkw wiata,
pi barw, pi zapachw, pi smakw, pi zwyczajw, pi jadowitych zwierzt, pi

- 78 -

gatunkw zwierzt, pi rodzajw stosunkw midzy ludmi, pi symptomw lubienoci

kobiety, pi zakazw buddystw, Piciu Czystych (Ksiyc, woda, sosna, bambus, liwa),
Picioksig (Ksiga dokumentw, Ksiga pieni, Ksiga przemian, Ksiga rytuaw oraz
Ksiga ceremonii), pi wartoci moralnych (miosierdzie, poczucie obowizku, mdro,
niezawodno, zachowanie zgodnie z ceremoniaem), pi bogosawiestw (bogactwo,
dugie ycie, cisza i pokj, cnota, ycie bez chorb), W numerologii pi (w, ) moe by
odczytywane jako ja (w, ) lub nie (w, ) i w zalenoci od tego postrzegane jako
liczba szczliwa lub pechowa. 27
Liczba sze nie odgrywa w chiskiej symbolice liczb wielkiej roli (Eberhard 1996:
247), a sze (li, ) to liczba w wielu regionach Chin neutralna. Ale np. w niektrych
rejonach prowincji Hubei liczba sze jest bardzo pechowa, unika si jej przy wrczaniu
prezentw czy te gotowaniu potraw (szczeglnie jaj), suy do przeklinania ludzi (Ren 2005:
243, Wan 2005: 221). Sze (li, ) moe by odczytywane jako pynnie (shnshn ll,
) i przez wielu Chiczykw jest podane np. w numerze telefonu (Wan 2005: 220,
221).
Sidemka jako liczba nieparzysta jest liczb yang, ale w mistyce powizana jest
z kobiet oraz si yin:
Siedem Gwiazd to [] nazwa cia niebieskich w konstelacji Wielkiej Niedwiedzicy.
Sidmy dzie starego kalendarza ksiycowego to dzie przybierajcego nowiu, a sidmego
dnia sidmego miesica obchodzi si jedno z wielkich dorocznych wit: jest to gwnie
wito kobiet i modych dziewczt 28 [] Nadaje ona [sidemka] rytm rozwojowi pierwiastka
eskiego: w sidmym miesicu ycia dziewczynce rosn mleczne zby, ktre wypadaj
w wieku siedmiu lat. W wieku 2 razy 7 lat otwiera si droga yin (wystpienie pierwszej
menstruacji), ktra w wieku 7 razy 7 lat si zamyka (klimakterium). [] Sidemka odgrywa
znaczn rol w kulcie zmarych 29 (Eberhard 1996: 230).

Siedem (q, ) to w wielu regionach Chin liczna neutralna, ale niektre kobiety sidmego
dnia miesica nie opuszczaj domw, uwaajc go za dzie pechowy (Yan 2007: 254-255).
Analogicznie osiem, mimo, e jest liczb parzyst yin, dominuje w yciu mczyzny
(w wieku omiu miesicy wyrzynaj si chopcom zby mleczne, ktre traci w wieku omiu
lat, w wieku 2 razy 8 staje si mczyzn, natomiast przestaje nim by w wieku 8 razy 8 lat),
(Eberhard 1996: 184). Osiem odgrywa rol w trzech wielkich filozofiach Chin: mamy osiem
kosztownoci konfucjanizmu, omiu taoistycznych witych oraz osiem elementw
27

O pitym miesicu, uwaanym za niezwykle pechowy, wicej w rozdziale powiconym przesdom

zwizanym ze witami.
28
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom zwizanym ze witami.
29
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom pogrzebowym.

- 79 -

buddyzmu. Wspczenie osiem nabrao zupenie nowego znaczenia. Ot liczba osiem (b,
) w dialekcie kantoskim brzmi identycznie jak bogaci si (f, z wyraenia fci,
). W caych Chinach zapanowaa swoista moda na semki, a Chiczykw optaa
octofilia: przesdni Chiczycy pragn mie semki w numerach telefonw, numerach
rejestracyjnych samochodw czy te numerach mieszka. Jak donosi prasa, trzydziestoletni
biznesmen zapaci trzy tysice szeset szedziesit funtw za rejestracj APY888,
uwaajc t sum za niewielk za tak szczliw konfiguracj (The Times 2006). Z kolei
anonimowy nabywca zapaci okoo dwustu tysicy yuanw (ok. 29500 USD) za rejestracj
88888 do swojego samochodu wartego czterdzieci tysicy yuanw (ok. 5800 USD), (China
Daily 2008b). Z kolei linie lotnicze Sichuan Airlines wylicytoway numer telefonu 8888 8888
za 2,33 mln juanw (280000 USD) argumentujc, e numer jest atwy do zapamitania
i uszczliwia klientw (BBC News 2003). Zarwno licytacje numerw rejestracyjnych jak
i numerw telefonw organizuj wadze lokalne czerpic z nich ogromne dochody. Przesdni
Chiczycy nie tylko chc mie pomylne numery, ale rwnie tak dobieraj daty wanych
przedsiwzi, by zapewni im powodzenie. Dat lubu, pogrzebu czy otwarcia biznesu
dobierali tradycyjnie wrbici lub kierowano si almanachem, ale po wprowadzeniu
kalendarza gregoriaskiego nowy system zapisywania dat te jest brany pod uwag. Igrzyska
Olimpijskie w Pekinie rozpoczynay si 8 sierpnia 2008 roku o 8.08 wieczorem. Dobr dat
na rozpoczcie biznesu jest 18 wrzenia gdy data ta czytana po chisku (ji yo b, )
brzmi jak szybko si wzbogaci (ji yo f, ). Data lubu jest rwnie dobierana z
rozmysem. 30 W 2008 roku najpopularniejszym dniem na wstpienie w zwizek maeski
by 8 sierpnia, a take 11 stycznia oraz 11 listopada (Shang 2007). Masowe luby
przyczyniaj si do wielu problemw natury ekonomicznej i organizacyjnej. O wiele trudniej
i kosztowniej jest wynaj tego dnia odpowiedni restauracj, przezorne i przesdne pary
rezerwuj miejsca z duym wyprzedzeniem. Oczywicie cay przemys weselny w Chinach
jest odpowiednio przygotowany i zarabia na przesdach obywateli.
Informacja o zmianie prefiksu telefonicznego z 818 na 626 w San Gabriel Valley,
na wschd od Los Angeles zostaa umieszczona na gwnej stronie lokalnej gazety chiskiej
i wstrzsna mieszkacami o pochodzeniu chiskim do tego stopnia, e niektrzy zaczli
rozwaa przeprowadzk (Lusetich 1996). Powodem bya zmiana prefiksu ze szczliwego,
bo zawierajcego dwie cyfry 8, na wydawaoby si rwnie dobry, bo zawierajcy dwie cyfry
6. Jednak nie do koca 626 sumuje si do 14, co mona odczyta jako ja umr.
30

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom lubnym.

- 80 -

Dziewi to podniesiona do potgi cyfra trzy, a wic cyfra mska o niezwykej mocy
(Eberhard 1996: 64). Cyfra dziewi (ji, ) jest homofonem wyrazu dugo (ji, ),
dlatego przez wielu Chiczykw jest postrzegana jako szczliwa (Wan 2005: 221).
Dziewitego dnia dziewitego miesica obchodzi si wito podwjnego yang. 31
W Chinach zupenie nie jest znany typowy dla krajw zachodnich przesd zwizany
z pechow trzynastk (Wan 2005: 221). Trzynacie uywane jest jedynie w przezwiskach:
Trzynacie kropek oznacza przestpc (Eberhard 1996: 264).
2.8. Konsekwencje spoeczno-ekonomiczne zwizane z tabu liczb
W krgu naukowcw zainteresowanie przesdami chiskimi zwizanymi z numerologi nie
jest zbyt due, jednake przeprowadzono pewne badania w tym zakresie. Wszyscy badacze
doszli do zgodnych wnioskw, e w Chinach istnieje powszechna i gboka wiara w pechowe
i pomylne liczby, ktra jest przejawiana nie tylko indywidualnie przez Chiczykw,
ale rwnie instytucjonalnie. Co wicej, na przesdach zwizanych z liczbami zarabiaj nie
tylko podmioty prywatne, ale i pastwowe. W Polsce nikt adnych bada w tym kierunku nie
przeprowadza, nie ukazay si rwnie adne publikacje na temat chiskich przesdw.
Chiczycy pytani o ich stosunek do numeru telefonu komrkowego zawierajcego
kombinacj semek oraz kombinacj czwrek byli do zgodni w swoich odpowiedziach (Li
2007). Numer telefonu z semkami przypisywali osobom zamonym, ktre osigny sukces
i poprzez numer telefonu zaznaczaj swj status. Byli te skonni zapaci wicej za taki
wyznacznik bogactwa. Numer z czwrkami uwaano za pechowy. W Chinach istnieje
ogromy biznes zwizany ze sprzeda numerw telefonw komrkowych. Ceny zale
od ukadu i iloci cyfr pomylnych i pechowych w numerze. Najtasze s oczywicie te
najmniej pomylne.
Woo et al. (2008) oraz Chong i Xin (2008) przeanalizowali aukcje tablic
rejestracyjnych organizowane przez wadze Hongkongu i dowiedli, e wystpuje silna
preferencja dla liczb i ukadw liczb szczliwych w licytowanych numerach
rejestracyjnych samochodw. 32 Przesdni Chiczycy s gotowi paci bardzo wysokie ceny
za szczliwe numery, ktre nie tylko maj przynie szczcie wacicielowi, ale same w
sobie s symbolami bogactwa. W ten sposb tablica rejestracyjna z pojedynczym numerem 9
31

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom zwizanym ze witami.

Ju sam fakt organizowania takich aukcji wiadczy o niezwykej przesdnoci Chiczykw w kwestii doboru
liczb.

32

- 81 -

osigna na aukcji z 19 marca 1994 roku cen trzynastu mln HK$ (US$ 1 = HK$ 7,8).
Co wicej, jak zauway Woo (2008: 48), chiscy klienci nie traktuj wszystkich
szczliwych sekwencji jednakowo. Wany jest dla nich ukad i ilo szczliwych liczb.
Rejestracje z wiksz iloci liczb pomylnych (6, 8 i 9) osigay wysze ceny ni te, ktre
zawieray mniej szczliwych liczb. Posiadacze drogich aut czyli ludzie zamoni byli skonni
paci wicej za odpowiedni numer rejestracyjny samochodu. Natomiast Chong i Xin (2008:
273) zauwayli, e osigane ceny na licytacjach maj zwizek z sytuacj gospodarcz kraju
im wyszy Hang Seng Index tym wysze ceny na aukcjach. Prosperity sprzyja w tym
przypadku przesdom, natomiast kryzys wrcz przeciwnie zmniejsza si ich oddziaywania.
Chau et al. (2001) zbadali wpyw numeru mieszkania na jego cen w Hongkongu.
Ich badania jednoznacznie pokazay, e za mieszkania na pitrach 8, 18 i 28 (a wic
zawierajce szczliw liczb 8 w numerze) przesdni Chiczycy byli skonni paci rednio
o 2,8% wicej ni za pozostae. Nie zauwaono natomiast ujemnego efektu liczby 4 (tj.
mieszkania zawierajce liczb pechow nie byy tasze). 33 Chau et al. (2001: 39) analizowani
ceny mieszka w czasie boomu gospodarczego oraz w czasie kryzysu i doszli do wniosku,
e w czasie prosperity wystpuje wiksza gotowo do pacenia za dobro luksusowe jakim
jest pomylny numer mieszkania. W czasie kryzysu gotowo ta drastycznie spada. Std
wniosek, e w momencie, gdy ludzie s skonni zapaci duo wicej za szczliwy numer
mieszkania, to ceny nieruchomoci zbliaj si do maksimum i w niedugim czasie zaczn
spada.
Wiara w szczliw semk i pechow czwrk odbija si rwnie na kreowaniu cen
produktw reklamowanych w prasie (Simmons, Schindler 2003). Z analizy czterystu
dziewidziesiciu dziewiciu cen reklamowanych produktw w prasie z Szanghaju,
Hongkongu i Tajwanu, publikowanych w styczniu i lutym 1996 roku, jednoznacznie wynika,
e cyfra 8 pojawia si w cenach znacznie, bo a czterokrotnie czciej, ni wynikaoby
to z rachunku prawdopodobiestwa. Natomiast cyfra 4 pojawia si w analizowanych cenach
najrzadziej (1,4% wszystkich badanych cyfr).
Postrzeganie cyfr i liter pod ktem szczcia przebada Ang (1997), ktry zapyta
szedziesiciu dziewiciu Chiczykw o postrzeganie liter od A do Z oraz cyfr od 1 do 9
uywajc siedmiostopniowej skali (1 bardzo pechowa, 7 bardzo szczliwa). Przebadani
Chiczycy za najbardziej szczliwe uznali litery A (rednia 5,67) i S (rednia 4,61) oraz
cyfr 8 (rednia 6,10), za najbardziej pechowe litery F (rednia 3,50) i Z (rednia 3,58) oraz
33

Badacze nie zwrcili uwagi, e w wielu budynkach uytecznoci publicznej i prywatnej brakuje pitra o
numeracji 4, 14, 24 itd. Numery te s pomijane lub zastpowane odpowiednio numerami 3a, 13a, 23 a itd.

- 82 -

cyfr 4 (rednia 3,03). Litera A bya uwaana za szczliw, gdy jest pierwsz liter alfabetu
oraz kojarzy si z ocen A (najwysz) stosowan w czasie egzaminw. Kolejna szczliwa
litera S kojarzy si po pierwsze z symbolem amerykaskiego dolara oraz z takimi angielskimi
sowami jak success (sukces), superiority (wyszo), special (wyjtkowy) i status (pozycja).
Natomiast pechowa litera F przywouje angielskie sowo failure (niepowodzenie), a pechowa
litera Z jest ostatni liter w alfabecie, dlatego moe oznacza ostatnie miejsce we wszelkich
przedsiwziciach. Dziki tym badaniom Ang udowodni, e Chiczycy kieruj si
przesdami w ocenie literowo-cyfrowych nazw produktw. Literowo-cyfrowe nazwy
produktw, to takie ktre zawieraj cyfr i numer, ale nie nios adnego znaczenia. Mog to
by skrty nazw bd symbole, jak to jest powszechnie stosowane w oznaczaniu np. serii
samochodw (Audi A8, Volvo S60), telefonw komrkowych (Nokia N96, Motorola W377),
komputerw (Samsung R710, Lenovo SL300) i innych produktw. Na Zachodzie litera X
i cyfra 7 maj pozytywne konotacje, gdy X kojarzy si z chrzecijastwem, a cyfra 7 jest
uwaana za szczliw. W Chinach symbole te s odbierane zupenie inaczej litera X
postrzegana jest negatywnie, gdy oznacza bd, natomiast 7 nie jest liczb szczliw.
Posugujc si wynikami pierwszego badania Ang przeprowadzi kolejne (73 Chiczykom
zostay przedstawione literowo-cyfrowe nazwy produktw A4, A8, F4, F8, S4, S8, Z4 i Z8)
i udowodni swoj hipotez, e nazwy produktw zawierajce szczliwe litery i szczliwe
cyfry s postrzegane jako bardziej pomylne, mogce odnie wikszy sukces marketingowy
i majce lepsz jako od tych, ktre zawieraj pechowe litery i pechowe cyfry.
Co ciekawe, firma Apple wypuszczajc na rynek komputer Power Mac 4400/2200
w 1996 roku postanowia zmieni jego symbol na Power Mac 7220/200 dla komputerw
kierowanych na rynek azjatycki (Frith 1997). Firma Apple kierowaa si w tym przypadku
wiedz o chiskich uprzedzeniach w stosunku do liczby 44.
Philips et al. (2001) udowodnili, e data zawierajca pechow, kojarzon ze mierci
cyfr 4, ma wpyw na wzrost miertelnoci wrd chiskich i japoskich pacjentw
z chorobami serca w Stanach Zjednoczonych. Zestawiono daty zgonu wszystkich
Japoczykw i Chiczykw (209 908 osb) oraz Amerykanw (47 328 762 osb)
zarejestrowanych komputerowo od pocztku stycznia 1973 roku do koca grudnia 1998 roku.
Zauwaono, e ilo zgonw z powodw chorb serca wrd Chiczykw i Japoczykw
wzrasta 4-go kadego miesica: o 7% w przypadku zwykej choroby serca, o 13%
w przypadku chronicznej choroby serca i a o 27% w przypadku chronicznej choroby serca
w Kalifornii. Nie wykryto takiej zalenoci w kontrolnej grupie Amerykanw, gdzie zgony
rozkaday si rwnomiernie przez cay miesic. Badacze tumacz to zjawisko efektem
- 83 -

ogara Baskervillw (Charles Baskerville, bohater jednego z opowiada Artura Conan Doyla,
zmar na serce na skutek silnego stresu). Chiscy i japoscy pacjenci, dla ktrych cyfra 4
brzmi podobnie jak sowo mier, umieraj 4-go dnia miesica czciej z powodu silnie
odczuwanego stresu bdcego wynikiem wiary w przesd.
2.9. Wnioski
Zarwno tradycja, jak i homofoniczna struktura jzyka chiskiego s silnymi determinantami
tabu jzykowego w Chinach. Wspczenie mamy do czynienia zarwno z tabu pierwotnym
(Widak 1968), ktre przetrwao w rnych formach nawet kilka tysicy lat, jak i tabu
nowoytnym. Tabu imienia, ktre pojawio si klika wiekw przed nasz er i jest
uwarunkowane kulturowo, trwa w prawie niezmienionej postaci do dzi. Chiczycy nadal,
czy to na paszczynie zawodowej, czy prywatnej, nie zwracaj si do siebie po imieniu.
Chiczycy, ktrzy maj kontakt z Zachodem, czsto przybieraj imiona anglojzyczne
(Simon, John, Maggy, Susan itp.) i uywaj ich w kontaktach z cudzoziemcami, ale s to
wyjtki. Z kolei tabu mierci, ktrego pocztki sigaj pierwszego tysiclecia przed nasz er,
rwnie trwa do dzi, co wicej zostao rozcignite na cyfr cztery i od kilkunastu lat mamy
w Chinach do czynienia ze swoist tetrafobi. Z omwienia form wystpowania tabu na
paszczynie jzyka wysuwa si jeszcze jeden wniosek silnie tabuizowane s te sowa czy
wyraenia, ktre zagraaj pomylnoci i dobrobytowi, kreowaniu sytuacji idealnej
i harmonijnej. Oprcz caej kategorii zakazanych sw zwizanych ze zuboeniem
i katastrofami (tabu zapobiegawcze), mamy take do czynienia z mas sw przywoujc
szczcie i bogactwo np. wiara w moc semki (tabu sympatyczne). Dlaczego tabu pierwotne
w obu postaciach trwa i rozwija si w spoeczestwie chiskim, mimo jego niebywaego
rozwoju cywilizacyjnego? Moim zdaniem mamy tu do czynienia z nastpujcymi
przyczynami: po pierwsze cigo tradycji chiskiej i wiara w to, e to, co powstao dawniej
jest dobre i waciwe, po drugie niezmienne pragnienie zapewnienia sobie szczcia
i dobrobytu, a po trzecie homofoniczna struktura jzyka chiskiego, ktra tabu umacnia i nie
pozwala mu zanikn.
Z tabu jzykowym mamy do czynienia nie tylko na paszczynie jzyka, przejawia si
ono w rnych aspektach ycia spoecznego, kultury i obyczajw chiskich. Pojawia si
zarwno przy witowaniu, jak i obrzdach zwizanych z ci, narodzinami i wychowaniem
dziecka, obrzdach weselnych oraz pogrzebowych. Tabu i przesdy zwizane z tymi

- 84 -

obrzdkami maj rwnie podwjne podoe: kulturowe i jzykowe, i bd przedmiotem

analizy w kolejnych rozdziaach.

- 85 -

ROZDZIA TRZECI
TABU I PRZESDY WITECZNE
3.1. witowanie
Wedug Zadroyskiej (1985) kade witowanie ma wiele elementw wsplnych, takich jak:
zaleno obrzdw od wdrwki soca, symbolika ognia, rolin i drzew, zwierzt i ptakw,
magia i przesdy, i wreszcie zabawa i teatralno:
Oczywicie najbardziej spektakularne s wszystkie te elementy wita, ktre odbiera si jako
widowiska, jako teatr. Jest ich bardzo wiele i dlatego, w pewnym uproszczeniu, mona mwi
o teatrze wit. Reguy jego wymagaj wydzielenia specjalnej przestrzeni, powizania akcj
poszczeglnych wystpujcych postaci, przeciwstawienia ich widzom, to znaczy biernym
uczestnikom wita. Jednak zawsze czas spektaklu, z punktu widzenia tak aktorw, jak
i widzw, musi by i jest czasem niezwykym. Nie mg niegdy ten witeczny spektakl
odbywa si o dowolnej porze dnia czy roku. Doroczne wita miay i maj dokadnie
wyznaczone dla siebie terminy. Wtedy to nastpuje kreacja witecznej przestrzeni i zaczynaj
obowizywa specyficzne reguy, odmienne od rzeczywistego ycia ludzi. Czas ten
wypeniony by dziaaniami niemoliwymi w codziennoci. Wrono, co mona oceni jako
denie do poznania rozstrzygni dokonywanych przez los (alea). Taczono, grano,
piewano, pito wina, miody, piwo, wdki a mona by to nazwa wkraczaniem w inny wiat
za pomoc oszoomienia (illinx). Rywalizowano i organizowano konkursy [..], a to mona by
przyporzdkowa postawie rywalizacji (agon). Jednoczenie [] tworzono prawdziwy
spektakl witeczny, ktry rozgrywa si w dwch jakby wymiarach. W pierwszym z nich
ludzie pokazywali ludziom widowisko opowiadajce o kontaktach z nadprzyrodzonymi siami,
co byo podane ze wzgldu na wiar w moliwoci tych si. W drugim wszyscy uczestnicy
wita stawali si aktorami widowiska odgrywanego dla mieszkacw innego wiata, ktrym
komunikowano wasne oczekiwania (Zadroyska 1985: 34-35).

Troch odmienn wizj wita prezentuje Mircea Eliade (1974), dla ktrego kade
wito jest przede wszystkim powrotem do mitycznych pocztkw czowieka:
[] czas wity z natury swej jest odwracalny, w tym sensie, e w istocie swej jest to
uobecniony praczas mityczny. Wszelkie wito religijne, wszelki czas liturgiczny polega na
reaktualizowaniu jakiego sakralnego wydarzenia, ktre dokonao si w przeszoci mitycznej,
na pocztku. Religijne uczestniczenie w jakim wicie zakada wyjcie ze zwykego
trwania czasowego, celem wczenia si w czas mityczny, reaktualizowany przez owo wito.
Czas sakralny daje si wic bez koca odzyskiwa, bez koca powtarza (Eliade 1974: 87).

Zatem czas wita jest powtrzeniem mitu, jest stworzony przez bogw i dziaalnoci bogw
uwicony. W witowaniu unicestwia si miniony rok i czas poprzez oczyszczenie
(np. spalanie). wito to powrt do pocztkw. Rwnie chiskie wita s tego dowodem, co
zostanie pokazane w dalszej czci tego rozdziau. Eliade by inspiracj dla teorii wita

- 86 -

Wasilewskiego (2010: 319-381); teoria Wasilewskiego jest z kolei kluczem do zbadania tabu
i przesdw wystpujcych w czasie chiskiego witowania. Analizujc polskie ludowe
zakazy witeczne Wasilewski doszed do wniosku, e w swej istocie wyraaj ide
zatrzymania czasu wito jest powrotem do mitycznej, rajskiej bezczasowoci, a to, co ten
powrt uniemoliwia, utrudnia czy zakca, jest zakazane. Zakazy witeczne mona zestawi
w nastpujce grupy: zakazy przetworze kulinarnych (zakaz palenia w piecu, zakaz
gotowania, nakaz jedzenia zimnego itp.), zakaz pracy (zakaz pracy cikiej, ale rwnie zakaz
szycia, tkania, przdzenia, motania nici itp.), zakazy izolacyjne (np. zakazy wydawania z
domu, zakaz wychodzenia z domu, zakaz mwienia, nakaz zachowania tajemnicy), a take
wszystkie inne obowizujce w okresach pocztkowych lub przeomowych: zakaz zabijania,
zakaz kontaktw seksualnych, tabu krwi, w tym krwi menstruacyjnej, zakaz jedzenia
i wydalania, zakaz zabiegw kosmetycznych i sprztania, zakaz poyczania.
Mimo ogromnych rnic kulturowych, filozoficznych i historycznych, bardzo wiele
zakazw wystpujcych w Chinach jest podobna lub identyczna z polskimi zakazami
ludowymi. W Chinach, podobnie jak w kulturze zachodniej wszystkie dni witeczne byy
obwarowane wieloma tabu i przesdami, ktre miay cech wspln: ich przestrzeganie miao
zagwarantowa sytuacj idealn, pierwotn, rajsk. W kulturze polskiej na pierwotne nakazy
naoono religi chrzecijask, natomiast w kulturze chiskiej konglomerat konfucjaskotaoistyczno-buddyjski. Z tego wzgldu moemy twierdzi, e w Europie dono
do zrealizowania sytuacji rajskiej, natomiast w Chinach przesunito akcent na realizacj
idealnego bytu doczesnego dobrostanu, rozumianego jako pomylno, dobrobyt
i dugowieczno. Nacisk na aspekt ekonomiczny widoczny by rwnie w samym przebiegu
wit, dekoracjach, wyraay go rwnie liczne przysowia i porzekada. Natomiast aspekt
religijny nie dominowa w chiskim witowaniu w takim stopniu, jak to miao miejsce
w kulturze chrzecijaskiej. Chiskie zakazy i przesdy witeczne, jak kade inne,
s dodatkowo wzmacniane przez jzyk i jego homofoniczn struktur.
W jzyku polskim sowo wito od razu nasuwa skojarzenia z czym witym,
odsya do religii i wiary w Boga. Inaczej jest w jzyku chiskim, gdzie sowo wito jie
(ji, ) ma jeszcze wiele dodatkowych znacze: 1. kolanko, wze, ptla; 2. sekcja, cz;
3. odcinek, dugo; 4. wito, pamitny dzie, wakacje; 5. ogranicza; 6. gospodarowa,
oszczdza; 7. przedmiot; 8. moralna jedno, czysto; 9. wze w nawigacji; (Chinese
English Dictionary 1997: 608). Na t wyjtkowo zwraca uwag Wan:

- 87 -

Co okrelamy sowem jie, generalnie trawa i roliny maj jie, jie jest kluczowym miejscem
roliny, dopiero za jie mog wyrasta odgazienia. Czas rwnie posiada jie, ktre s
kluczowymi momentami czterech pr roku. Ludzie dziel czas na dwa okresy, czas
powszedni i czas wyjtkowy. Jie przynaley do czasu wyjtkowego, jest rwnie czasem,
kiedy atwo si co przydarza (Wan 2005: 132-133).

Chiskie wito byo (i jest) tak jak kade wito czasem wyjtkowym i rzdzcym
si wasnymi reguami, jednak blisze jest angielskiemu terminowi festival i odnosi si
w wikszym stopniu do wieckiego celebrowania okrelonych dni w roku. We wspczesnej
kulturze chiskiej witowanie ma rzeczywicie bardziej laicki przebieg, cho nie brak w nim
elementw religijnych, takich jak skadanie ofiar i modlenie si do rnych bstw.
wito to szczeglny rodzaj czasu wyznaczanego przez kalendarz, a ten poprzez
obserwacj dobowej wdrwki soca, miesicznych zmian ksiyca oraz zmian pr roku.
Kady kalendarz by tak opracowywany, aby by najbliszy penemu cyklowi sonecznemu.
Chiski kalendarz jest poczeniem kalendarza ksiycowego (ynl, ) z kalendarzem
sonecznym (yngl, ). Zwany jest kalendarzem rolniczym (nngl, ) lub starym
(jil, ) w odrnieniu od kalendarza gregoriaskiego zwanego powszechnym (gngl,
) lub nowym (xnl, ), ktry sta si kalendarzem oficjalnym wraz z upadkiem
cesarstwa i nastaniem Republiki (obowizuje od 1 stycznia 1912 roku). W kalendarzu
tradycyjnym:
Dzie i rok to jednostki czasu zwizane ze Socem, miesic za z Ksiycem. Poniewa
jeden cykl ksiycowy trwa 29,53 dnia, rok lunarny skada si z szeciu miesicy
trzydziestodniowych,
zwanych
wielkimi
miesicami,
oraz
szeciu
miesicy
dwudziestodziewiciodniowych, inaczej maych miesicy. Problem przy opracowaniu
kalendarza wynika z nieprzystawalnoci tych rnych cykli: dwanacie miesicy
ksiycowych dawao liczb 354, podczas gdy rok soneczny trwa 365 dni i sze godzin. []
Aby miesice przypaday we waciwych porach roku, raz na trzy lata dodawano trzynasty
miesic []. Wyznaczone dodatkowe miesice nazywano runyue (Pimpaneau 2001: 246).

Dla spoeczestwa rolniczego, jakim byo i pozostao w duej mierze do dzi

spoeczestwo chiskie, waniejszy jest kalendarz soneczny. Dzieli on rok na cztery czci
wyznaczane przez przesilenie letnie (xizh, ) i przesilenie zimowe (dngzh, ) oraz
rwnonoc wiosenn (chnfn, ) i rwnonoc jesienn (qifn, ) oraz okresy solarne
(jiqi, ), liczce po 14, 15 lub 16 dni. Jeden okres solarny to przesunicie Soca
na ekliptyce o 15 stopni. Kolejne okresy solarne to: pocztek wiosny (lchn, ),
deszczowe wody (yshu, ), przebudzenie insektw (jngzh, ), rwnonoc
wiosenna (chnfn, ), czysto i jasno (qngmng, ), zboowy deszcz (gy,

- 88 -

 ), pocztek lata (lxi, ), dojrzewajce zboe (xiomn, ), ziarno

w kosach (mngzhng, ), przesilenie letnie (xizh, ), may upa (xiosh,
), wielki upa (dsh, ), pocztek jesieni (lqi, ), ustpienie upau
(chsh, ), biaa rosa (bil, ), rwnonoc jesienna (qifn, ), zimna rosa
(hnl, ), opad szronu (shungjing, ), pocztek zimy (ldng, ), may
nieg (xioxu, ), wielki nieg (dxu, ), przesilenie zimowe (dngzh, ),
may mrz (xiohn, ), wielki mrz (dhn, ). Kady miesic ksiycowy
zawiera dwa okresy solarne.
Natomiast przy zapisie dni Chiczycy tradycyjnie posugiwali si kombinacj dwch
znakw: jednego z dziesiciu niebiaskich pni (tingn, ) oraz jednego z 12 ziemskich
gazi (dzh, ). Niebiaskie pnie to: jia (ji, ), yi (y, ), bing (bng, ), ding (dng,
), wu (w, ), ji (j, ), geng (gng, ), xin (xn, ), ren (rn, ), gui (gu, ).
Ziemskie gazie to: zi (z, ), chou (chu, ), yin (yn, ), mao (mo, ), chen (chn, ),
si (s, ), wu (w, ), wei (wi, ), shen (shn, ), you (yu, ), xu (x, ), hai (hi, ).
Pierwsza kombinacja to jia-zi, druga yi-chou, trzecia bing-yin i tak dalej, w sumie
szedziesit kombinacji. Kady kolejny dzie w cyklu szedziesiciodniowym (dwa
miesice ksiycowe) okrelany by przez jedn kombinacj. Doba, rozpoczynajca si
o 23:00, dzielona bya na dwanacie dwugodzinnych okresw, oznaczanych kolejnymi
znakami dwunastu ziemskich gazi lub przypisanym im dwunastoma znakami zodiaku.
I tak 23.00 1.00 to zi lub pora szczura, 1.00- 3.00 to chou lub pora bawou, 3.00 5.00 to
yin lub pora tygrysa itd. Do oznaczenia lat wykorzystano dwanacie znakw zodiaku.
W oparciu o ten system opracowano kalendarz zawierajcy zarwno dwanacie miesicy
ksiycowych, jak i dwadziecia cztery okresy solarne. Chiczycy obchodz niektre wita
w oparciu o kalendarz ksiycowy np. Nowy Rok (pierwszy dzie pierwszego miesica),
wito Smoczych odzi (pitego dnia pitego miesica), wito rodka Jesieni (pitnastego
dnia smego miesica), a inne w oparciu o kalendarz soneczny np. wito Qingming, czyli
wito odwiedzania grobw zmarych.

- 89 -

3.2. Almanach (tngshng, )

W wielu chiskich domach obecny jest almanach (tngshng, ), rodzaj kalendarza

zawierajcy wiele astrologicznych informacji o kadym dniu, jak rwnie wyznaczajcy dni
pomylne i pechowe dla poszczeglnych przedsiwzi zwizanych z yciem prywatnym
i zawodowym, takich jak zarczyny, lub, pogrzeb, objcie urzdu, podpisanie kontraktu,
podr, ale rwnie zakupy czy obcicie wosw. Obecnie istniej rwnie almanachy
internetowe. Niestety nie ma bada, ktre by informoway jak duy odsetek Chiczykw
kieruje si almanachem w yciu codziennym. Poniej strona z almanachu w wersji
angielskiej 1 :

http://www.fengshuiweb.co.uk/advice/dailyfreealmanac.htm / stan na 4 sierpnia 2011 r.

- 90 -

Uwag zwracaj mao wyrafinowane emotikony przypisane poszczeglnym znakom zodiaku

i opisujce pomylno danego dnia (dobry dzie, zwyky dzie oraz zy dzie). Wedug
powyszego almanachu 4 sierpnia 2011 roku jest pomylny dla takich zada jak: kopanie
studni, sadzenie, kopanie, wysiewanie nasion, modlenie si, uczenie si, zwyke
podrowanie. Jednoczenie jest to dzie niepomylny dla: podpisania kontraktu, wesela,
pochwku, planowania pogrzebu, zarczyn, pierwszej randki, zakoczenia znajomoci oraz
obcicia wosw. Szczliwe liczby to: 46, 47, 1, 4, 6 i 8. Na pierwszy rzut oka czynnoci
objte zakazami s dosy przypadkowe, ale wiele z nich czy jedna cecha wsplna:
s w wikszoci czynnociami pocztkowymi, zalkowymi i wanie dlatego objtymi tabu.
W tradycyjnych Chinach wiele tabu wizao si ze zmianami ksiyca, np. w czasie
peni ksiyca zabroniony by pacz (Ren 2005: 349). Obecnie przesdni Chiczycy w
okrelone dni poszczeglnych miesicy unikaj pewnych zachowa, wierzc e mog one
sprowadzi nieszczcie. Wrd Hanw popularne jest powiedzenie Sidmego nie opuszcza
si domu, a smego nie wraca si do niego (q b chmn, b b huji,
), (Ren 2005: 350). Dlatego te sidmego dnia kadego miesica przesdni Chiczycy nie
wyruszaj w podr, a na smego nie planuj powrotw do domu. W pity, czternasty
i dwudziesty trzeci dzie miesica nie rozpoczyna si budowy domu, nie organizuje lubw
ani pogrzebw, nie odwiedza si znajomych (Ren 2005: 350). Rwnie wiele mniejszoci
narodowych ma swoje wasne zakazy dotyczce poszczeglnych dni w miesicu,
np. Tybetaczycy z prowincji Qinghai kadego szstego i dziewitego dnia miesica nie api
owiec (Ren 2005: 350).
3.3. Okresy solarne (jiqi, )
Z nastaniem niektrych z dwudziestu czterech okresw solarnych wie si wiele tabu
i przesdw (Ren 2005: 353, Wan 2005: 144). Kady z okresw solarnych jest pocztkiem
i przejciem jednoczenie, dlatego zgodnie z nasz teori, musz mu towarzyszy zakazy.
Obrzdy przejcia:
[] odnajdujemy take w wielu ceremoniach zwizanych ze zmian pr roku. Nastpuj one
podczas przesilenia letniego i zimowego [], a take podczas wiosennego i jesiennego
zrwnania dnia z noc. Rytuay wyczenia polegaj w tym przypadku na wygnaniu zimy,
a obrzdy wczenia na przyjmowaniu do wioski lata. Gdzie indziej znw zima umiera,
a odradza si lato lub wiosna.
Pory roku tak naprawd maj dla ludzi znaczenie wycznie ze wzgldu na konsekwencje
gospodarcze zarwno w sferze dziaalnoci przemysowej (zima), jak i w sferze gospodarki

- 91 -

rolnej (wiosna i lato). Co za tym idzie, rytuay przejcia cile zwizane z porami roku s
niemal identyczne z tymi, ktrych celem jest zapewnienie odrodzenia si ycia rolinnego po
okresie przejciowym spowolnionej, zimowej wegetacji. Maj one take za zadanie
wskrzeszenie ycia seksualnego zwierzt, co ma doprowadzi do powikszenia stad.
Wszystkie te ceremonie zawieraj obrzdy przejcia i rytuay sympatyczne (bezporednie lub
porednie, pozytywne lub negatywne) podnoci, rozmnaania i wzrostu (Gennep 2006: 177178).

W tradycyjnych, rolniczych Chinach aspekt gospodarczy zwizany ze zmianami pr roku ma

ogromne znaczenie. Przede wszystkim w dni, w ktre przypadaj kolejne okresy solarne,
bacznie obserwuje si pogod i na jej podstawie przewiduje obfito i jako plonw
w danym roku. Wyksztaciy si rwnie inne przesdy, ktre s praktykowane obecnie,
rwnie w nowoczesnych i zlaicyzowanych miastach.
Co jaki czas w chiskim kalendarzu Nowy Rok przypada po pierwszym okresie
solarnym pocztek wiosny (lchn, ) i mamy wtedy do czynienia z tzw. wdowim
rokiem (guf nin, ) lub liskim rokiem (hunin, ), tj. rokiem
bezksiycowej wiosny. Wiele osb nie wstpowao w tym roku w zwizek maeski,
wierzc e skoczy si on mierci maonka: W roku z dwiema wiosnami, umrze ma
nowy konar (y nin ling g chn, s le zhng f xn le gn,
), (Ren 2005: 352). Natomiast lata zawierajce dwie ksiycowe wiosny, byy tradycyjnie
uwaane za bardzo pomylne dla nowoecw, o czym mwi przysowie z prowincji Henan:
lub w roku z dwiema wiosnami daje szczcie i pomylno (shungchn nin l jihn d
j d l, ), (Ren 2005: 352). Tradycja ta upada w czasach
maoistowskich, a odrodzia si zupenie niedawno (Lynch 2005). W XXI wieku wdowim
rokiem by rok 2005, 2007 i 2010, natomiast rokiem z dwiema ksiycowymi wiosnami
2006 i 2009, i jak donosi prasa, miao to wpyw na liczb zawieranych maestw
w Chinach. 2 Rok z dwiema ksiycowymi wiosnami jest pomylny dla mieszkacw
prowincji Shandong oraz Hebei rwnie z innych powodw, co wyraa przysowie: W roku
z podwjn wiosn fasola droga jak zoto (y nin ling g chn, duzi gu r jn,
), (Ren 2005: 352). Take Chiczycy z prowincji Hubei i Henan lubi lata
z dwiema wiosnami ksiycowymi: W roku z podwjn wiosn, bydo drogie niczym zoto
(y nin ling tu chn, hungni gu s jn, ), (Ren 2005: 352).
2

W 2005 roku w Shanghaiu o 20% spadaa liczba zawieranych maestw. Natomiast w cigu trzech
pierwszych miesicy 2006 roku zarejestrowano czterdzieci cztery tysice par maeskich, dwa razy wicej ni
w analogicznym okresie roku poprzedniego (Fairclough, Chao 2006). Ten swoisty boom maeski przyczyni
si do wzrostu cen usug, a co za tym idzie dochodw w sektorze lubnym. Wedug danych prasowych w 2006
roku dziesi milionw par maeskich wydao na luby i przyjcia weselne trzydzieci miliardw dolarw
(Prasso, Wang 2007: 24).

- 92 -

Z dniem kiedy rozpoczyna si trzeci okres solarny przebudzenie insektw (jng zh,
), z reguy jest to pocztek marca wedug kalendarza gregoriaskiego robaki po okresie
hibernacji obudzone zostaj przez wiosenne burze. Wiosenne grzmoty s jak najbardziej
podane po tym dniu, nie wczeniej: Jeli grzmi w jingzhe, to zboe i ry bd tanie,
(lid jngzh g m jin, ); Jeli usyszysz grzmoty w jingzhe, to ry
bdzie niczym boto, (jngzh wn li m r n, ), (Ren 2005: 353).
W prowincji Jiangsu natomiast popularne jest powiedzenie: Jeli robaki ksaj przed
przebudzeniem [tj. okresem solarnym przebudzenie insektw przyp. aut.], to ludzie bd
je psi karm, (wi zh xin zh, rn ch gu sh, ), a w prowincji
Guizhou nastpujce: Jeli w jingzhe usyszysz grzmoty, to robakw i wy bdzie cae
mrowie, (jng zh yu li mng, chng sh du chng qn, ),
(Ren 2005: 353). Z trzecim okresem solarnym wie si ciekawy przesd, praktykowany
wspczenie gwnie w Hongkongu (Wong 2008). W miejscu zwanym Mostem Gsiej Szyi,
za niewielk opat mona zamwi u wyspecjalizowanej osoby, przewanie kobiety, bicie
podego czowieka (d xio rn, ). Chodzi o pobicie papierowego substytutu
zagraajcego czowieka, co ma uchroni przed niebezpieczestwem z jego strony. Obrzdek
ten jest bardzo popularny wrd modych pracownikw umysowych, ktrzy w ten sposb
odreagowuj stres i napicie wynoszone z pracy. Bicie podego czowieka jest najbardziej
efektywne w dniu budzenia si insektw. W dniu kiedy insekty budz si ze snu zimowego,
zaczynaj zabija szkodniki, dlatego ten dzie sta si symbolem walki z wrogiem.
Z pitym okresem solarnym wie si przysowie: Pszenica nie obawia si wody
przez cay rok, boi si jedynie nocnego deszczu w Qingming (mizi b p s j shu, zh p
qngmng y y y, ), (Wan 2005: 146). Tego dnia nie
powinien ani pada deszcz, ani wia wiatr, bo przyniesie on susz. Natomiast dobra pogoda
gwarantuje obfito plonw, o czym mwi przysowie z prowincji Zhejiang: Gdy
w

Qingming

jest

pogodnie

jasno,

to

rolnicy

maj

obfite

niwa,

(qngmng r yu qng yu mng, zhngtin rn z yu shuchng,

), (Wan 2005: 146). Dawniej Chiczycy narodowoci Han w Qingming mieli
w zwyczaju nosi wierzbowe witki (wetknite w ubranie lub w postaci wianka na gowie),
gdyby tego zaniechali, po mierci mogliby zamieni si w tego psa: W Qingming nie
nosisz wierzby, po mierci zamienisz si w tego psa, (qngmng b di li,

- 93 -

shu bin hunggu, ), (Wan 2005: 146). To powizanie wierzby

z zawiatami jest typowe dla wielu kultur:
Drzewo to jest symbolem si witalnych i corocznego odradzania si ycia, jest wodolubne
i najczciej ronie na terenach podmokych. Na powizania z wod, a tym samym ze wiatem
akwatycznym i podziemnym wskazuje te inna osobliwo drzew. Prchniejce pnie wiadcz
o procesach rozkadu, gnicia, destrukcji, ktre pochaniaj wszelkie formy. Obszerne dziuple
wypenione wieccym noc prchnem przywouj obraz mierci i mog by postrzegane jako
droga prowadzca za granic ludzkiego wiata. Gitkie, zwisajce gazie pewnej odmian
wierzby nasuwaj skojarzenie z rozpuszczonymi wosami, ktre s znakiem smutku i aoby.
Zarwno wodolubno, prchnica i rozpad, jak i wiosenne odrodzenie mocy witalnych
i plenno oznaczaj w myleniu magicznym wpisanie roliny w porzdek wiata
podziemnego. Tam wanie, w obszarze niezrnicowanego chaosu nocy unicestwione zostaj
wszelkie formy i jednoczenie bierze pocztek nowe ycie. []
Powizanie z granic midzy wiatami i wynikajca std koneksja z demonami moe by
wykorzystana w dziaaniach apotropeicznych. [] Umieszczone w miejscach szczeglnie
naraonych na kontakt ze zymi mocami bd trzymane w domu czy noszone przy sobie
w porach niebezpieczestw gazki wierzbowe powinny odstrczy demony i uchyli inne
niebezpieczestwa (Kowalski 2007: 593-596).

Kolejny okres solarny, z ktrym czy si szereg przesdw, to pocztek lata (lxi,
), (Ren 2005: 355, Wan 2005: 146). Przede wszystkim tego dnia powinno pada,
w przeciwnym razie mona spodziewa si suszy i nieurodzaju, o czym mwi przysowia:
Gdy w nastanie lata nie pada, mona wysoko odwiesi brony (lxi b xi, lb go gu,
); Gdy w nastanie lata nie pada, pola nie bd orane (lxi b xi,
gotin b b, ); Nie ma deszczu w nastanie lata, nie bdzie ryu
do uskania (lxi w y, dutu w m, ), (Ren 2005: 355).
W niektrych rejonach Chin w dniu nastania lata by zwyczaj waenia si, aby nie straci
na wadze w upalne lato; w prowincji Jiangxi trzeba byo tego dnia pi herbat, by unikn
goryczy lata; w prowincji Jiangsu za zabraniano dzieciom siada na progu 3 : Jeli
w nastanie lata przysidziesz na progu, to atwo zaniesz (lxir zu mnkn, rngy d
kshu, ), (Ren 2005: 355). W niektrych rejonach Chin w dniu
nastania lata nie mona byo je ryu, ani nic sypkiego, jedynie zrobiony z ryu lub mki
specjalny kleik (lxih, ), (Wan 2005: 146). Jeli mczyzna nie zjad tego dnia
kleiku, to nie mia siy pracowa. Wierzono take, e wiejcy tego dnia poudniowy wiatr,
wywiewa msk witalno.
Dla chiskiej wiejskiej spoecznoci rwnie wanym dniem w roku jest letnie
przesilenie (xizh, ), (Ren 2005: 355, Wan 2005: 146). Najbardziej obawiano si tego
3

Stanie lub siadanie na progu czyjego domu byo zawsze zakazane wrd Chiczykw narodowoci Han (Wan
2005: 31).

- 94 -

dnia burz: Gdy grzmi w letnie przesilenie, to susza bdzie w czerwcu, gdy pada w letnie
przesilenie, to bd upay (xizh yu li, liyu hn, xizh fng y, sn f r,
), (Ren 2005: 355).
Z kolei w dniu pocztku jesieni (lqi, ), mieszkacy prowincji Yunnan nie
przechadzaj si po polach, bo grozi to marnymi jesiennymi zbiorami (Ren 2005: 355, Wan
2005: 146). Mieszkacy prowincji Shandong nie myj si tego dnia w obawie przed wysypk
lub rozwolnieniem. Deszcz, grzmoty i wiatr zapowiadaj ze plony. Natomiast w dniu
pocztku zimy (ldng, ), nie je si surowych warzyw i owocw, by nie podupa na
zdrowiu (Ren 2005: 356).
Dzie przesilenia zimowego (dngzh, ) by w staroytnoci wielkim witem,
za czasw dynastii Song (960-1279), a trzy dni byy wolne od pracy (Juan 2010: 132).
Obecnie dzie ten przebiega w nastpujcy sposb:
Rankiem w dniu wita gotuje si zup z kulkami ryowymi (tangyuan), ktr najpierw
ofiarowuje si w duej sali bstwom i duszom antenatw, a nastpnie caa rodzina zbiera si,
by j spoywa. Na wsiach przykleja si kulki ryowe na uchwytach drzwi, by bieda nie miaa
wstpu do domu. Waciwa uczta witeczna, zoona z potraw i napojw alkoholowych,
odbywa si dopiero w poudnie i j rwnie poprzedza zoenie ofiary przodkom, po czym
rodzina ucztuje i radonie obchodzi Zimowe wito (Juan 2010: 133).

Okresy solarne i zwizane z nimi przesdy byy bardzo wane dla chiskich rolnikw.
3.4. wita kalendarzowe
3.4.1. Nowy Rok (xnnin, )

Chiski Nowy Rok (xnnin, ) przypada pierwszego dnia pierwszego miesica

kalendarza ksiycowego, zazwyczaj pod koniec stycznia lub na pocztku lutego kalendarza
gregoriaskiego. Zwany jest rwnie witem Wiosny (chnji, ) i obecnie obchodzony
jest przez pi lub siedem dni; dawniej trwa dwa tygodnie, a do pitnastego dnia pierwszego
miesica. Jest najwaniejszym i najhuczniej obchodzonym witem w Chinach (Ji 2008: 30).
Przygotowania do tego najwaniejszego dnia w roku rozpoczynay si ju w dwunastym
miesicu, dokadnie dwudziestego trzeciego dnia dwunastego miesica, kiedy to przypada
wito Boga Pieca (Zoshn, ), (Cormack 1923: 121, Wasiliew 1974: 407, Ji 2008: 30).
Jest to bstwo zamieszkujce kuchenny piec, jego wizerunek wisi wanie nad piecem.
Bstwo to towarzyszy rodzinie przez cay rok, a dwudziestego trzeciego dwunastego miesica
- 95 -

opuszcza domostwo i udaje si do nieba, by zda relacj z ycia rodziny. Tego dnia skada mu
si ofiary i robi wszystko, eby jego relacja bya pozytywna, a rodzina zdobya przychylno
niebios. W niektrych rejonach Chin Boga Pieca poi si alkoholem, alby nie by w stanie zda
swojej relacji (Tian 2006: 81-82). Wanie wtedy spala si jego stary wizerunek i wiesza
nowy, na znak rozpoczcia nowego okresu: Odprowadzanie i witanie tsao-shena [zaoshena
obchodzili w Chinach dosownie wszyscy. Co roku

w transkrypcji pinyin przyp. aut.]

sprzedawano 40-50 milionw jego barwnych wizerunkw, wisiay one w kadym domu
(Wasiliew 1974: 408). Nic dziwnego symbolika pieca jest uniwersalna:
[] Stanowic swoist enklaw obcego wiata w obszarze miertelnikw i aktualizujc
dowiadczenie granicznoci, piec oraz jego najblisze otoczenie wyznaczaj miejsce,
w ktrym przebywaj duchy i demony. [] Piec i jego przeduenie jakim by komin,
wyznaczaj drog mediacji przejcia midzy wiatem miertelnikw i zawiatami.
W dodatku w piecu bierze pocztek wszystko to, co nowe. Przy nim te rozgryway si te
rytualne czynnoci, ktre doprowadzi miay do usankcjonowania odmienionego stanu rzeczy
(Kowalski 2007: 436-437)

Bg Pieca wraca dopiero po siedmiu dniach, tj. trzydziestego dwunastego miesica, a okres
jego nieobecnoci to czas wielkich porzdkw i przygotowa do wit Nowego Roku. Za van
Geneppem (2006) moemy przyj, e jest to czas wyczenia. Wielkie porzdki
rozpoczynaj si ju nastpnego dnia, tj. dwudziestego czwartego, kiedy to przypada dzie
zmiatania domu (sofng r, ), (Ji 2008: 36). W prowincji Hubei tego dnia zakazany
jest wszelki ubj, natomiast w prowincji Henan nie wolno uciera czosnku, bo w przeciwnym
razie rodzina zuboeje (Ren 2005: 372). Na Tajwanie dwudziesty czwarty dwunastego
miesica zwany jest dniem odprawiania bstw (sngshn r, ) i zabronione jest
uskanie ryu (Ren 2005: 372).

Wysprztany dom naleao przystroi czerwonymi

lampionami, obrazkami noworocznymi, znakami oraz obrazkami dobro-wrbnymi np. ryb

(symbolizujcych dostatek), srok (symbolizujcych szczcie i rado), piciu nietoperzy
(symbolizujcych pi elementw szczcia: powodzenie, szacunek, dugowieczno,
bogactwo i rado) oraz rnymi sentencjami (Sidichmienow 1978: 282). Natomiast:
Drzwi i ciany sklepw ozdabiano napisami wykonanymi tuszem lub zot farb na
czerwonym papierze z yczeniami szczcia: W handlu niech oczekuje powodzenie;
Niechaj wszystkim poczynaniom towarzyszy sukces; Na pkach towary nigdy nie le
dugo; Do kasy potokiem ze wszystkich stron napywaj bogactwa itd. [] Wedug
starodawnego obyczaju wierzyciele i dunicy do pierwszego dnia Nowego Roku musieli
zakoczy midzy sob wszelkie rozliczenia, spaci dugi, eby obie strony byy czyste.
4

Zarwno ucieranie czosnku, jak i uskanie ryu mona interpretowa jako zakazy przetwarzania natury
w kultur, a wic sposb symbolicznego powrotu do wyjciowego stanu naturalnego. (Wasilewski 2010: 323).

- 96 -

Jest wic zupenie zrozumiae, e w wigili wita ogaszano bankructwa, a pomidzy

wierzycielami i dunikami trway ktnie (Sidichmienow 1978: 282 283).

Przygotowania trway wiele dni, a do trzydziestego dnia dwunastego miesica,

ostatniego dnia roku. Ostatni dzie starego roku czyli wigilia Nowego Roku (chx, )
to dzie szczeglny, dzie poegnania starego i przygotowania do powitania nowego (Ji 2008:
40, Ren 2005: 373, Wan 2005: 141). 5 W tradycyjnych Chinach wyglda on nastpujco:
Wieczorem w wigili Nowego Roku (chuxi), gdy egnano stary rok, zbieraa si caa rodzina,
aby razem bawi si i ucztowa. Cay dom by udekorowany. Czasem wznoszono specjalny
otarz ku czci nieba i ziemi (tiandizhuo), z obrazem przedstawiajcym sto bstw. Atmosfer
witeczn podkrelay kwiaty liwy czerwonolistnej (tanghua), hodowane w szklarniach ju
od czasw dynastii Tang, oraz wypisane zazwyczaj na czerwonym papierze yczenia
pomylnoci paralelne sentencje (duilian) przyklejane na murze po obu stronach bramy
lub na drzwiach. Na skrzydach drzwi zewntrznych naklejano nowe kolorowe odbitki
ksylograficzne wizerunkw stranikw bram (Menshen). By zapewni sobie fortun, za
citych gaziach zawieszano monety albo kupowano miniaturowe drzewo mandarynkowe,
ktrego drobne owoce symbolizoway bryki zota (yaoqianshu drzewo, ktrym wystarczy
potrzsn, by zyska fortun). Pomidzy jedenast wieczr a pierwsz rano, w porze szczura,
skadano ofiary bstwom: smakoyki noworoczne, suszone owoce i specjalne ciasteczka
(niangao). Bya to bowiem pora przybywania duchw na ziemi. O godzinie pierwszej palono
znajdujcy si na otarzu obraz z wizerunkami bstw, jednake zoone ofiary pozostawiano
a do wita Lampionw. Rozpoczynao si strzelanie z petard. Przed wejciem do kadego
domostwa i w alejkach ukadano suche gazie, aby usysze nadchodzce ze duchy.
Nastpnie rodzina, kompletnie ubrana udawaa si na kilkugodzinny spoczynek, poniewa
Nowy Rok naleao spdzi na czuwaniu (shousui). Od witu kontynuowano uroczystoci:
po spaleniu trociczek przed tabliczk przodkw czonkowie rodziny w kolejnoci
od najstarszego do najmodszego skadali sobie yczenia. Najmodsi dostawali od starszych
prezenty lub pienidze w czerwonej kopercie (Pimpaneau 2001: 147-148).

Z obchodzeniem wigilii Nowego Roku wie si rwnie wiele tabu i przesdw (Ren 2004:
162, Ren 2005: 373, Wan 2005: 140). Jako, e wito jest czasem pocztku, zakazy maj na
celu zagwarantowanie sytuacji idealnej i harmonijnej, w bardzo wielu przypadkach pokrywaj
si z zakazami istniejcymi w innych kulturach (Wasilewski 2010: 219).
Chiczycy narodowoci Han wierz, e tego dnia bstwa zstpuj z niebios i naley
je odpowiednio przyj: w prowincjach Heilongjiang, Henan, Anhui oraz na Tajwanie
zabronione s ju wszelkie porzdki, nie mona wylewa na zewntrz brudnej wody ani
wyrzuca mieci (Ren 2005: 373). 6 Zabronione jest rwnie kcenie si, pakanie, a take

Rozpoczynanie witowania w jego wigili jest praktyk uniwersaln (Wasilewski 2010: 355).
Ten zakaz jest obecny rwnie w europejskiej kulturze ludowej: Polskie wierzenia ludowe mwi explicite, e
mieci to pienidze, bogactwo i dlatego w okrelonych momentach trzeba np. spali je w piecu, nie wolno za
wynosi ich poza dom, gdy si w ten sposb pienidze z domu wyrzuca []; to samo wyraa biaoruski
zakaz zamiatania w Nowy Rok, bo razem ze mieciami wyszoby z chaty szczascio [], (Wasilewski 2010:
312). Utosamianie mieci z bogactwem bdzie si przewija przy rnych okazjach, nie tylko witecznych.

- 97 -

szycie 7 ; w rejonach, gdzie wierzy si, e tego dnia szczur wydaje crk za m, nie mona
wpuszcza do domu kota, bo moe on wystraszy szczury, a te s gwarantem dostatku (Ren
2005: 373). Zabronione jest rwnie zabijanie 8 zwierzt, a szczeglnie kur 9 . Nie mona
wypowiada sw zwizanych ze mierci czy chorob; nie wolno rwnie niczego rozbi:
Jeli rozbijesz naczynia w wigili Nowego Roku, to z pewnoci spotka ci nieszczcie
w nadchodzcym roku (chx dp wn zhn, c nin b zo xingsh,
); pechowe jest rwnie rozlanie na podog oleju z lampy: Jeli w wigili
Nowego Roku rozlejesz olej z lampy na podog, rodzina dowiadczy wielu chorb lub
innych nieszcz (chx jing dngyu p d, ji zhng b du jbng, hu yu b l zh sh,
); tej nocy psy nie powinny szczeka:
Jeli psy noc nie szczekaj, w przyszym roku chorb bdzie mao (nin y gu f jio,
li nin bng sho, ), (Wan 2005: 140). Wszystkie te zakazy maj
na celu zachowanie peni i jednoci.
W niektrych regionach Chin wieczorem w wigili Nowego Roku stawia si przed
wejciem do domu kij, ktry ma speni dwa zadania: po pierwsze pilnowa aby bogowie
bogactwa i szczcia nie uciekli z domostwa, po drugie nie pozwoli aby ze demony wkrady
si do domu (Wan 2005: 140). Kij ten stoi a do pitnastego dnia pierwszego miesica, tj. do
wita Lampionw. Gdyby go zabrako to: Ze demony wkradyby si do domu, a Bg
Bogactwa uciek, jeli nie sprzedaoby si ludzi, to trzeba by sprzeda domostwo (y gu jn
mn ci shn ch, b mi rn ku mi fng w, ), (Wan
2005: 141).

Wasilewski (2010: 343) wyjania to w ten sposb: Jeli pod proponowanym w tym tekcie ktem spojrze
na symbolik szycia i czynnoci podobnych, to oka si one symptomami ziemskich plag konieczno
chronienia si przed zimnem, a take nieustannego procesu wytwarzania rzeczy i ich reperowania (jako e
podatne s na zniszczenie), a wic szycia, atania, cerowania.
8
Zakaz zabijania i spoywania produktw pochodzenia zwierzcego (a take cebuli i czosnku, traktowanych
jako przyprawy, a wic operatory zmiany) wyznawcw buddyzmu obowizywa: od pierwszego do pitnastego
dnia pierwszego, sidmego i dziesitego miesica (na cze Trzech Zasad, (sn yun, )); od pierwszego
do dziewitnastego dnia drugiego i szstego miesica (na cze bogini Guanyin, (Gunyn, )); dwudziestego
trzeciego dnia szstego miesica (na cze Boga Ognia, (Hu Shn, )); dwudziestego czwartego dnia
szstego miesica (na cze Boga Grzmotu), i gdy pierwszy raz w nowym roku usyszy si grzmot;
dwudziestego pitego dnia szstego miesica (z okazji urodzin niebiaskiego geniusza, (Xn, )); trzeciego
dnia smego miesica (z okazji urodzin Boga Pieca (Zo Jn, )); pierwszego i pitnastego kadego miesica
(na cze Nieba i Ziemi); trzeciego i sidmego dnia kadego miesica (na cze Boga Pnocnego Bieguna, (Bi
Du, )); przez dziewi pierwszych dni kadego miesica (na cze dziewiciu niebiaskich cesarzy),
(Dor 1915: 451-453).
9
W polskiej kulturze ludowej mamy rwnie zakaz zabijania zwierzt w dni witeczne i szczeglne
wyrnienie kury i pierza z niej pochodzcego; jest ona uwaana za ptaka nieczystego (Wasilewski 2010: 233234).

- 98 -

Oprcz porzdkw naley rwnie przygotowa odpowiednie witeczne potrawy

oraz zadba o to, aby rodzina wita spdzaa w komplecie (Ji 2008: 40). Brak
jakiegokolwiek czonka rodziny spowoduje braki w dobrobycie (Wan 2005: 141). W czasie
posiku nie wolno si kci ani wymyla komukolwiek, bo obraa si w ten sposb duchy
przodkw; nie wolno zajmowa miejsc przy stoliku ofiarnym, s one zarezerwowane dla
duchw przodkw; nie mona na gos wypowiada imion dzieci, poniewa mog je usysze
ze duchy i sprawi, e dziecko wczenie umrze (Wan 2005: 141). Bardzo przestrzega si
zasady, eby nikt obcy nie przeszkadza w czasie posiku, poniewa grozi to powanym
zakceniem spokoju w nadchodzcym roku (Wan 2005: 141). Widzimy, e s to kolejne
nakazy zachowania peni i harmonii. 10
Podczas wsplnej wigilijnej wieczerzy musi by wiele rozmaitych potraw symboli
dostatku. Mamy tutaj sytuacj przesunicia akcentu na zabezpieczenie bytu doczesnego,
wzmocnion homofoniczn struktur jzyka chiskiego. Podczas wieczerzy wigilijnej nie
moe zabrakn rybich gw (ytu, ) ani rybich ogonw (ywi, ), poniewa sowo
ryba (y, ) jest homofonem sowa nadwyka (y, ), a gowa i ogon odnosz si do
pocztku i koca roku: Od pocztku do koca bdzie nadwyka (tu wi du yu y,
), (Wan 2005: 141). Jedzc ryb nie mona jej przekrca, poniewa moe to grozi
przewrceniem si odzi lub samochodu w wyniku wypadku. 11 W czasie wieczerzy wigilijnej
panuje swoisty obyczaj przekrcania na zasadzie homofonii nazw niektrych potraw, tak aby
miay pomylne brzmienie (Wan 2005: 141). I tak jedzc daktyle (zo, ) trzeba powiedzie
wiosna przyjdzie wczenie (chn li zo, ); jedzc liwk daktylow (sh, )
wszystkie sprawy przebiegn gadko (sh sh shn, ); migday (xngrn, )
niech przyjdzie szczcie (xng f li, ); tofu (dufu, ) szczcie dla caej
rodziny (qun ji f, ); orzechy ziemne (hushng, ) dugo rodzi owoce
(chng shng gu, ); ciasteczka noworoczne (ningo, ) rok w rok coraz
wyej (nin nin go, ); trzcin cukrow (gnzh, ) wita w wita coraz
wyej (ji ji g o, ), (Wan 2005: 141). Nie wypowiedzenie tych sw sprawi,
e nadchodzcy rok bdzie niepomylny. Na Tajwanie uczta wigilijna wyglda podobnie:
10

Kolejne tabu wsplne wielu kulturom: Dokonuje si wwczas spotkanie z sacrum []; wita s realizacj
communitas, co wida w zakazach kcenia si albo w majcych magiczn sankcj licznych przepisach
nakazujcych wsplne, nieprzerwane spoywanie kolacji (z jednej miski, bez wstawania), niewychodzenie
z domu w dzie Boego Narodzenia itp. (Wasilewski 2010: 352).
11
Jest to bardzo powszechny przesd, wystpujcy nie tylko w czasie wit; stosuje si do niego 50% badanych
przez Chu (Chu 2009: 127) Chiczykw.

- 99 -

Po zoeniu ofiar caa rodzina, doroli i dzieci, zasiada do stou z uczt noworoczn, ktr
popularnie zwie si Weilu (wok pieca). Staroytni siadali bowiem na ziemi, dookoa pieca,
a kiedy pojawiy si stoy, piecyk zaczto chowa pod stoem, dla upamitnienia staroytnego
zwyczaju. Na czterech rogach wok pieca ukada si monety, majce symbolizowa
bogactwo. Potrawy, ktre podaje si podczas kolacji wok pieca, rwnie posiadaj
znaczenie symboliczne, np. caidou (fasola) brzmi podobnie jak cai tou (dobry pocztek), za
potrawa dugich lat (changniancai) oznacza yczenie dugowiecznoci. Kulki rybne (yuyuan),
misne i krewetkowe maj przynie powodzenie na egzaminach trzech szczebli (san yuan ji
di). Ryba (yu) kojarzona jest z yczeniem rokrocznej nadwyki, czyli dochodu (nian nian you
yu). Je naley bez popiechu, im wolniej, tym lepiej, bo to oznacza dugotrwao, czyli
dugie ycie. Natomiast jeli danie stanowi tylko jedna ryba, wwczas nie naley jej je, gdy
tylko jej pozostawienie moe przynie upragniony dostatek (Juan 2010: 135).

Tradycyjnie w Nowy Rok czuwa si do witu (shusu, ) umilajc czas

jedzeniem i grami towarzyskimi, puszczajc petardy, obdarowujc si czerwonym kopertami
z pienidzmi 12 , skadajc pokony przodkom i bokom, a obecnie oglda si w telewizji
wielk witeczn gal. W tym czasie rwnie obowizuj rne tabu, np. nie mona
haasowa, by nie obudzi zych duchw, zabronione jest przegldanie si w lustrze, by nie
zobaczy demona 13 , nie wolno rwnie rozla oleju z lampy na podog (Ren 2004: 162, Wan
2005: 142). W prowincji Henan po pooeniu si spa nie mona wsta i zaatwi si,
poniewa sowo ka (sh, ) jest w tamtejszym dialekcie homofonem sowa mier
(s, ), (Ren 2005: 373). 14

3.4.2. Pierwszy miesic (zhngyu, )

Tabu i przesdy obowizujce w pierwszym miesicu (zhng yu, ) s w duej mierze

kontynuacj przesdw noworocznych, a wic takich ktre maj zapewni sytuacj wzorcow
i harmonijn. Przez pierwszy miesic nowego roku wane jest, aby nie wydarzyo si nic, co
zakcioby domowy spokj, poniewa mogoby to rzutowa na pomylno caego
nadchodzcego roku (Ren 2005: 356). Zatem nie mona nic rozbi, w przeciwnym razie
w nadchodzcym roku z pewnoci wydarzy si jakie nieszczcie (Ren 2005: 356). Gdy
jakie naczynie zostanie rozbite, naley powiedzie Spokj przez cay rok (sususu
su pngn , ), gdzie rok (su, ) jest homofonem sowa
rozbi (su, ); mona te powiedzie Im wicej rozbite, tym wiksze bogactwo
12

Tradycyjnie dzieci, pod koniec wieczerzy, skaday pokon starszym pokoleniom, i dostaway za to prezenty w
postaci pienidzy (Dor 1915: 620).
13
W polskiej kulturze ludowej przegldanie si noc w lustrze rwnie grozio zobaczeniem diaba lub gowy
upiora (Wasilewski 2010: 356).
14
Na temat zakazu wydalania w okresach pocztkw take w rozdziale powiconym przesdom lubnym.

- 100 -

(yu d yu f, ), czy te Jeli stare nie odejdzie, to nowe nie przyjdzie

(ji de b q, xn de b li, ), co przypomina nasze na szczcie,
(Ren 2005: 356). W pierwszym miesicu nowego roku spotkanie orszaku pogrzebowego
moe przynie pecha, ale nie wszdzie (Ren 2005: 356). W jzyku chiskim sowo trumna
(gunci, ) jest homofonem sowa dochodowa posada (gunci, ), dlatego
natknicie si na trumn moe oznacza pomylno. Rodziny, w ktrych panuje aoba przez
trzy lata nie mog odwiedza krewnych i znajomych, same te nie powinny by odwiedzane
(Ren 2005: 356). Jeli trzeba zoy w takiej sytuacji wizyt, to nie mona przekracza progu
domostwa, tylko rozmawia na zewntrz. Przez pierwszy miesic nowego roku nie wolno si
kci ani przeklina innych, bo moe to przynie nieszczcie (Ren 2005: 356).
W tradycyjnych Chinach nie wolno byo woa lekarza do chorego

15

, gdy mogo

to spowodowa chorowanie przez cay rok (Ren 2005: 357). Lekarz rwnie nie powinien
wizytowa pacjentw przez pierwszy miesic nowego roku. Matki odwiedzajc domy
rodzicw, powinny bezwzgldnie wrci na noc do domu ma, poniewa Przez pierwszy
miesic nowego roku dom nie moe by pusty (zhngyu b kng fng, ), (Ren
2005: 357). 16 Przez pierwszy miesic nowego roku nie mona przeprowadza si ani
wykleja okien, bo moe to przynie pecha (Ren 2005: 357). Zabronione jest rwnie
zmienianie i pranie odziey oraz zakadanie zniszczonych ubra (Ren 2005: 357). 17 W Nowy
Rok dzieci zakadaj nowe ubrania, zaoenie zniszczonej czy podartej odziey przynosi
pecha. Powszechny jest rwnie zakaz obcinania wosw przez pierwszy miesic nowego
roku: W pierwszym miesicu nie obcinaj wosw, jeli obetniesz, to umrze twj wuj
(zhngyu b t tu, t tu s j ji, ), (Ren 2005: 357). Wiele
innych zakazw ma bardziej ograniczony charakter, np. zakaz obcinania paznokci 18 , w
przekonaniu, e demon wykuje z nich elazo, a waciciel zachoruje; zakaz uskanie ryu w
15

W zwykym, niewitecznym okresie, z chorym i chorowaniem rwnie wizao si wiele zakazw:

jzykowych (omwionych wczeniej) oraz kulturowych. Np. w prowincji Zhejiang nie mona ka lekw na
piec, nie mona ich te dugo przechowywa, nie mona skada recepty (Wan 2005: 25). W prowincji Henan
za fusw po leku nie mona wyrzuci ani do mieci, ani do toalety, najlepiej wyla je na zewntrz domu, na
drog, gdzie zostan zadeptane przez innych (Wan 2005: 26).
16
W polskiej tradycji ludowej mamy podobny zakaz: Specyficzna izolacja panuje w momentach wit: zakazy
wychodzenia z domu, odwiedzania innych w dzie Boego Narodzenia i Niedziel Wielkanocn maj na celu
stworzenie niezakconej wsplnoty rodzinnej (Wasilewski 2010: 367).
17
Zakazy obrzdw higienicznych obecne s rwnie w polskiej kulturze ludowej (Wasilewski 2010: 305).
18
Kolejny zakaz higieniczny obowizujcy w dni witeczne, wsplny wielu kulturom; tu sowa angielskiej
piosenki: W poniedziaek paznokcie obcinasz, usyszysz dobr nowin. Obcinasz je we wtorek, dostaniesz buty
nowe. Gdy w rod si za nie wemiesz, to w podr pojedziesz. Gdy w czwartek si ich pozbdziesz, kolejnych
butw ci przybdzie. Obcinasz je w pitek, otrzymasz pienidze (albo rozboli ci zb, albo czeka ci smutek).
Gdy w sobot je obetniesz, zobaczysz swego kochanka w niedziel. Lecz jeli w niedziel to zrobisz, dopadnie
ci diabe niechybnie. (Potter 1999: 154).

- 101 -

obawie przed marnymi zbiorami; zasignicie porady u wrbity przed udaniem si w podr
(Ren 2005: 357).
Wiele przesdw noworocznych wie si z poszczeglnymi dniami pierwszego
miesica, z czego najwicej dotyczy pierwszego dnia Nowego Roku (zhngyu chy ,
), w przekonaniu, e jaki pierwszy dzie Nowego Roku, taki te cay rok, (Ren 2005:
358). W wielu przypadkach s powtrzeniem noworocznych przesdw, ktre zostay ju
omwione wczeniej.
Z samego rana pierwszego dnia Nowego Roku naleao uda si do lokalnych wity
i zoy tam ofiary, w postaci zapalenia kadzide i spalenia papierowych pienidzy (Dor
1918: 629). W pierwszy dzie pierwszego miesica nie mona: zabija zwierzt i je
wieprzowiny, naley spoywa sodkie potrawy; przeklina, gani ani bi; zamiata podogi
i wyrzuca mieci, aby nie wyrzuci przy okazji szczcia i bogactwa; zwraca si do siebie
po imieniu; kicha lec w pocieli (Ren 2005: 358-359). Obserwuje si rwnie pogod,
wane, aby tego dnia byo sonecznie i bezwietrznie, co zwiastuje dobre plony (Ren 2005:
358 ). Popularne s powiedzenia: Jeli w Nowy Rok jest pogodnie, to ziarna dobrze si
ukorzeni (yundn qng b ynw g zh xi gn, ) oraz Jeli
w Nowy Rok jest pogodnie i jasno, to bdzie dostatek i spokj, jeli w Nowy Rok wieje
i

pada,

to

ry

bdzie

drogi,

jedwabniki

mizerne

(yundnr

qng

mng,

nin fng rn nnng; yundnr fng y, m gu cn r x,

), (Ren 2005: 358). W pierwszy dzie nowego roku kobiety nie mog
opuszcza domu, a tym bardziej odwiedza domw rodzinnych, bo przyniosoby to pecha
i bied (Ren 2005: 358). Wychodzc z domu unika si spotkania z mnichem 19 , mniszk
i wdow, gdy zapowiadao to kopoty: Jeli spotkasz mnicha w Nowy Rok, to ubogi
bdziesz chop (chy y hshng, qing de jng dnggung, );
Jeli wpadniesz na mniszk, to przegrasz kady zakad (png do ng, fngd bsh,
); Jeli spotkasz wdow w Nowy Rok, to z pewnoci bdziesz sam
(xnnin y guf, bdng zu gunf, ), (Wan 2005: 135).
Zakazane jest rwnie uywanie noyczek, igie i nici (Ren 2005: 358, Wan 2005: 134).
Wszystkie ostre narzdzia s chowane na okres Nowego Roku, poniewa mona za ich
pomoc przeci dochodow karier, a nawet przerwa lini rodu pozbawiajc si synw
i wnukw (Wan 2005: 135). Wrd Chiczykw narodowoci Han popularne jest
19

W polskiej kulturze ludowej przypadkowe spotkanie ksidza w okresie witecznym rwnie przynosio pecha
(Wasilewski 2010: 337).

- 102 -

powiedzenie: Rusz n, uyj kija, a przez cay rok rodzina nie zazna spokoju
(dng do nng zhng, zh y nin ni ji b nnng, ), (Ren
2005: 359). W Nowy Rok nie mona sprzta, poniewa rozpryskana woda, zamiecione
i wyrzucone mieci, to wyrzucone z domu szczcie i bogactwo (Ren 2005: 359, Wan 2005:
134). Co wicej w prowincji Heilongjiang pestki sonecznika, skrki owocw i inne mieci
zamiata si pod ko w celu gromadzenia bogactwa (j ci, ), a wyrzuca na zewntrz
dopiero po trzech dniach; natomiast w prowincji Hubei mwi si: Nie wolno przez trzy dni
zamiata, aby nie wyrzuci bogactwa (jn so ch sn r, wi zh b ch ci,
), (Ren 2005: 359). Nie mona rwnie niczego poycza ani kupowa, zreszt w
Nowy Rok nikt niczego nie moe te sprzeda (Ren 2005: 359). 20 Szczeglnie zakazane jest
poyczanie ognia i pienidzy (Ren 2005: 359). 21 Tego dnia nie mona zobaczy ladw krwi,
gdy jest to bardzo zy omen mogcy sprowadzi nawet mier na tego, ktry lady krwi
zobaczy (Wan 2005: 136). Wie si z tym zakaz zabijania zwierzt w okresie wit Nowego
Roku. Chiczycy wierz, e pierwszy dzie Nowego Roku to wito koguta, drugi psa, trzeci
wini, czwarty owcy, pity wou, szsty konia, sidmy czowieka. Pechowa jest rwnie
mier w Nowy Rok (Qiao 2005: 2, Ren 2005: 360, Wan 2005: 136). Nikt nie moe
wypowiada pechowych sw, takich jak: zepsu (p, ), zy (hui, ), nie (mi, ),
mier (s, ), tylko (gung, ), demon (gu, ), zabija (sh, ), choroba (bng,
), bl (tng, ), straci (sh, ), biedny (qing, ), (Ren 2005: 360, Yan 2007:
252). Zamanie tabu wie si z przekonaniem, e kolejny rok bdzie pechowy. Nie mona
paka w Nowy Rok (Ren 2005: 361, Wan 2005: 134). Zakazana jest nawet popoudniowa
drzemka (Ren 2005: 360, Wan 2005: 134). Jeli mczyzna si zdrzemnie, to jego bruzdy na
polu ulegn zniszczeniu, jeli kobieta, to jej kuchnia si rozpadnie (Ren 2005: 360). 22
W wielu rejonach Chin w Nowy Rok nie je si rwnie misa, tylko potrawy postne (Ren
2005: 360, Wan 2005: 135). Przygotowujc pieroki trzeba uwaa, aby si nie rozkleiy, bo
przynosi to pecha, a jeli ju jaki si rozpadnie, to nie wolno powiedzie popsuo si (p le,
), tylko zarobio si (zhng le, ), (Ren 2005: 360). Tego dnia nie mona rwnie
je potraw gotowanych we wrztku ani zup, w przeciwnym razie przez cay rok bdzie si
20

To kolejny, uniwersalny zakaz: Wszelka poyczka jako wydawanie, pozbywanie si, ubytek jest zakazana
w tych momentach, gdy dba si o zapewnienie peni, maksymalnego stanu posiadania. Dlatego zakazy nakadane
w okresach pocztkowych (Boe Narodzenie, dni po urodzeniu dziecka czy przychwku) obejmuj wszystko, co
jest w gospodarstwie, bez wzgldu na symbolik przedmiotw. (Wasilewski 2010: 213).
21
Identycznie w polskiej kulturze ludowej (Wasilewski 2010: 316).
22
Zakaz spania w momentach witecznych, pocztkowych wystpuje rwnie w polskiej kulturze ludowej
(Wasilewski 2010: 144).

- 103 -

jado kleik ryowy czyli straw ubogich (Wan 2005: 135). Nie wolno rwnie je kleiku,
pieczonych

buek,

ciasteczek

noworocznych

(Tajwan)

ani

sodkich

ziemniakw,

bo sprowadzaj one niedostatek (Ren 2005: 360). Trzeba natomiast zje ryb, ale nie do
koca, poniewa sowo ryba (y, ) jest homofonem sowa nadwyka (y, ), (Yan
2007: 252). Nie wolno rwnie przyjmowa lekw (Ren 2005: 360, Wan 2005: 135).
Niepomylne jest rwnie krakanie wron

i szczekanie psw noc (Ren 2005: 360).

Na poudniu Chin popularne jest przekonanie, e w Nowy Rok Matka Studnia przeglda si
w tafli wody w studni, robic coroczn toalet (jng m zho jng, ), (Wan 2005:
135). Nie mona jej przeszkodzi mcc wod, dlatego zakazane jest nabieranie wody ze
studni w Nowy Rok. Mogoby to zdenerwowa Matk Studni i nie obdarzyaby ona
szczciem danej rodziny.
W

Chinach kobiety razem z maonkami drugiego dnia pierwszego miesica

(zhngyu chr, ) odwiedzaj swoje rodzinne domy, a prezent dla teciw musi
by podwjny, nigdy pojedynczy (Ren 2005: 361). 23 Z kolei w Pekinie drugiego dnia
pierwszego miesica sklepikarze i ludzie biznesu skadaj ofiary Bogowi Bogactwa (Cishn ,
), a w poudnie jedz zup z pierokami zwan zup skarbw (yunbo tng, ),
w nadziei na dobre zyski w nowym roku (Ji 2008: 48). Drugiego dnia pierwszego miesica
Bg Bogactwa jest rwnie czczony w prowincji Anhui (Dor 1918: 637).
Wiele zakazw dotyczcych pierwszego dnia pierwszego miesica obowizuje przez
trzy dni, ale trzeci dzie Nowego Roku (zhngyu chsn, ) mia rwnie swoje
wasne zakazy (Ren 2005: 362). Trzeciego dnia pierwszego miesica nie wychodzi si
z domu i nie odwiedza si krewnych ani znajomych, w zaciszu wasnego domostwa skada si
ofiary bstwom i przodkom. Na Tajwanie wierzy si, e tej nocy szczur wydaje swoj crk
za m (Ren 2005: 362). Dlatego trzeba wczenie si pooy spa, zgasi wszystkie witaa
i nie przeszkadza szczurzemu weselu. Obfito szczurw jest znakiem bogactwa, dlatego
trzeba je odpowiednio traktowa, nie zabija i nie poszy.
Pity dzie pierwszego miesica (zhngyu chw, ), zreszt jak pity
kadego miesica, jest dniem pechowym, tego dnia najlepiej zosta w domu i nie
podejmowa adnych ryzykownych dziaa (Ren 2005: 362).
Szsty dzie pierwszego miesica (zhngyu chli, ) zwany jest dniem
poegnania biedy (sngqing r, ); tego dnia zgromadzone przez ostatnie dni mieci

23

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym tabu jzykowemu.

- 104 -

zostaj wyrzucone z domu, co ma symbolizowa wyrzucenie za drzwi biedy (Ji 2008: 50).
W niektrych rejonach Chin wycina si z papieru wizerunek Picio-biedy (Wqing ning,
) z du torb na plecach i wykurza z domu za pomoc fajerwerkw (Ji 2008: 50).
W dolinie rzeki Jangcy wyrzucanie biedy wygldao w ten sposb:
W niektrych rodzinach panuje zwyczaj wyrzucania Boga Biedy, Sung kiung-shen [song
qiongshen wg transkrypcji pinyin przyp. aut.] , . Po pnocy albo nad samym ranem,
papierowy wizerunek, na ktrym widnieje napis Bg Biedy, Kiung-shen [Qiongshen wg
transkrypcji pinyin przyp. aut.], , jest wynoszony za zewntrz i skadany przed
wityni Boga Ziemi, Tu-ti Lao-yeh [Tudi Laoye wg transkrypcji pinyin przyp. aut.],
. Jest tam spalany i rodzina mniema, e w ten sposb jest chroniona przed jego zgubnym
wpywem. Po powrocie do domu, wizerunek Boga Bogactwa, Tsai-shen [Caishen wg
transkrypcji pinyin przyp. aut.], , jest instalowany w rodzinnej wityni. Zapala mu si
kadzida i wiece, i skadajc pokony, prosi si go o zesanie bogactwa i dostatku
w nadchodzcym roku (Dor 1918: 626-627).

Sidmego dnia pierwszego miesica (zhngyu chq, ) w wielu rejonach

Chin nie wolno uywa igie i nici, zgodnie z powiedzeniem: Jeli w dzie czowieka
bdziesz szy, to uszkodzisz oczy babki (rn r zu zhn xin, zhun zh pp yn,
), (Ren 2005: 363). Sidmy dzie Nowego Roku przypisany jest
czowiekowi, o czym bya ju wczeniej mowa.
Dziesity dzie pierwszego miesica (zhngyu chsh, ) to dzie urodzin
kamienia (shtu shngr, ); tego dnia zabronione jest uywanie wszelkich
kamiennych narzdzi, np. mynw (Ren 2005: 364).
Pitnasty dzie pierwszego miesica to wito Lampionw (yunxio ji, ).
Chiczycy przystrajaj tego dnia ulice lampionami i je podziwiaj, jedz specjalne pieroki
(yunxio, ), urzdzaj tace smoka i lwa, a take skadaj ofiary i bagaj o szczcie
Wielkiego Cesarza Trzech Paacw:
W oczach ludu wiat przyrody dzieli si na trzy strefy: niebiask, ziemsk i wodn. Strefy te
odpowiednio spersonifikowano. Std powstaa czna posta Wielkiego Cesarza Trzech
Paacw (Sanguan dadi), ktry zawiaduje Paacem niebiaskim (tianguan), ziemskim (diguan)
i wodnym (shuiguan). Nowy pocztek w 15. dniu I miesica jest dniem narodzin Sanguan
dadiego. Jego gwne zadanie polega na zsyaniu szczcia, wic lud zrywa si bladym
witem, by zoywszy ofiary zdy odda hod Wielkiemu Cesarzowi Trzech Paacw
i wybaga u niego upragnione szczcie (Juan 2010: 113).

W prowincjach Henan i Shandong w wito Lampionw wieo wydana za m kobieta nie

moe odwiedzi swego domu rodzinnego: Jeli zobaczysz wiato swojego domu rodzinnego,
to umrze twj m (kn le ning ji dng, yo s lognggng, ),

- 105 -

(Ren 2005: 365). W wielu rejonach Chin wane, alby tego dnia nie wia wiatr, nie pada
deszcz ani nieg, bo zwiastuje to choroby i nieszczcia, (Ren 2005: 365).
Z kolei w prowincji Henan wierzy si, e szczurze wesele odbywa si szesnastego
dnia pierwszego miesica (zhngyu shli, ). Tego dnia nie mona przeszkadza
szczurom palc wiato poniewa: Szczur wydaje crk za m, boi si widoku wiata
(losh ji n, p jin linggung, ), a take Ty mu przeszkodzisz
jednego dnia, on bdzie ci niepokoi przez cay rok (n no t y tin, t no n y nin,
), (Ren 2005: 365).

3.4.3. Drugi miesic (r yu, )

Wedug dawnych wierze Chiczykw drugi dzie drugiego miesica (r yu r, ) to

wito bstwa ziemi, zapewniajcego urodzaj i pomylno:
Urodzaj przedstawiano symbolicznie w postaci gry ziaren, schodw oraz spichrza: ludzie
yczyli sobie nawzajem takiego urodzaju, aeby do szczytu usypanej gry ziaren trzeba byo
wspina si po schodach. W dniu tym dniu pieczono bb i ziarna sonecznika. Z mki bobowej
i przypalonego cukru przygotowywano sodycze.
Z dniem Er-je-er zwizane byo rwnie Wiosenne wito Krowy. Po ulicach obnoszono
przymocowan do bambusowego szkieletu posta krowy, napenionej ziarnem piciu
podstawowych zb uprawianych w Chinach pnocnych. Przed witym miejscem (czsto
przed otarzem wityni Rolnictwa) krow rozrywano na strzpy. Ludzie z tumu starali si
pochwyci skrawek kolorowego papieru albo gar ziarna, co zgodnie z wierzeniami
ludowymi miao zapewni dobry urodzaj (Sidichmienow 1978: 288-289).

Obecnie drugi dzie drugiego miesica wituje si jako dzie przebudzenia smoka tego
dnia smok podnosi gow (lng ti tu, ), (Qiao 2005: 60, Ren 2005: 367, Wan 2005:
143, Ji 2008: 74, Zhou 2008: 67). Podniesienie gowy przez smoka oznacza nadejcie
pierwszych wiosennych deszczy i burz, ocieplenie i niedugie rozpoczcie prac polowych.
Przychylno smoka ma zapewni odpowiedni pogod i pomylno plonw. W dniu, kiedy
smok podnosi gow rne produkty i czynnoci nazywa si smoczymi, np. myjc nogi
mwi si, e myj nogi smoka (Ren 2005: 367). Tego dnia naley by rwnie bardzo
ostronym: nie mona uywa ostrych narzdzi, bo mona zrani smoka w oko; nabierajc
wod ze studni, nie mona obija kubem o jej ciany, gdy mona w ten sposb uderzy
smoka w gow; zakazane jest uywanie mynka, bo mona zmiady smokowi gow (Ren
2005: 367, Wan 2005: 143). Nie powinno si te pra, gdy mona oparzy skr smoka (Ren
2005: 376, Zhou 2008: 69). Tego dnia kobiety nie powinny odwiedza domw rodzinnych,

- 106 -

gdy mogyby podepta rodzinne zboe, a to przynosi nie tylko ubogie zbiory, ale rwnie
mier: Jeli drugiego dnia drugiego miesica podepcze si rodzinne zboe, to jeli nie
umrze ojciec, to z pewnoci umrze matka (ryu r ci le ningji de cng, b zh s gngdi,
b dng s pning, ), (Ren 2005: 368,
Wan 2005: 143). Mamy to do czynienia z powtrzeniem wielu zakazw witecznych, ktre
maj na celu zachowanie peni i harmonii.
W Chinach, gwnie na pnocy, panuje przesd zakazujcy obcinania wosw
w pierwszym miesicu nowego roku ksiycowego, gdy moe to sprowadzi nieszczcie na
czonkw rodziny, zwaszcza wujka (Ji 2008: 76, Lin 2007: 20). Wrd Chiczykw
popularne jest powiedzenie: Golisz gow w pierwszym miesicu, spodziewaj si mierci
swego wuja (zhng yu t tu, s ji ji, ), (Ji 2008: 76). Wosy naley
ci dopiero drugiego dnia drugiego miesica. Obcicie wosw w dniu kiedy smok podnosi
gow ma przynie szczcie na cay rok. Drugiego dnia drugiego miesica salony
fryzjerskie w Chinach przeywaj prawdziwe oblenie, trudno jest si dosta do fryzjera bez
uprzedniej rezerwacji (Lin 2007: 20). Nie obcinanie wosw przez pierwszy miesic nowego
roku przez Chiczykw moe wiadczy o chci zatrzymania przy sobie szczeglnej mocy
tkwicej we wosach. Podobne przekonania istniej rwnie w innych kulturach. Kowalski
pisze:
Wosy s pozostaoci sierci i kojarz si z porastajcym ciaa zwierzt owosieniem.
W kulturze magicznej nie uczesane wosy kojarz si z dzikoci i chaosem Natury oraz
wiatem podziemnym; fryzura za oznacza poddanie si normom Kultury i wpisanie si w ad
ludzkiej ekumeny. Fakt odrastania wosw przez cae ycie czowieka (niektrzy sdz, e
nawet po mierci) pozwala w nich widzie jeden z przejaww procesw odradzania si
Kosmosu; dlatego wizano je z mocami rozrodczymi i podnoci ziemi. Z kolei obcite wosy
staj si przedmiotem o osobliwym statusie oddzielone od czowieka (podobnie jak
paznokcie) s z jednej strony odrbnym przedmiotem, z drugiej za pozostaj gbokim
zwizku z caoci ciaa. S nieczyste, dwuznaczne taksonomicznie i mog by przedmiotem
dziaa magicznych, jako e wedug zasady pars pro toto (jak nazwa, imi czy wizerunek)
skutek wykonany na czci odnosi si bdzie take do caoci. [] W dawnych kulturach
waniejsze ni wzgldy estetyczne byway obrzdowe zasady dozwolonego i zabronionego
obcinania, czesania i zmiany fryzury (Kowalski 2007: 602 - 607).

3.4.4. Trzeci miesic (sn yu, )

Trzeciego dnia trzeciego miesica (snyu sn, ) przypada tradycyjne wito

Wiosennego Oczyszczenia (shngs ji, ), (Ji 2008: 82). Dawniej Chiczycy szli tego
dnia nad wod i dokonywali rytualnego przywoywania duchw i bagali je, by strzegy przed
katastrofami (Ren 2005: 368, Wan 2005: 143, Ji 2008: 82). Obecnie w wielu rejonach Chin

- 107 -

organizuje si pikniki, oraz spotkania ze znajomymi. W niektrych rejonach Chin tego dnia
wieo wydane za m kobiety nie mog odwiedza swoich domw rodzinnych: Jeli trzeci
dzie trzeciego miesica spdzisz w domu rodzinnym, umrze twj m, zawali si wiat,
(zi ningji gu le snyu sn, s le zhngf t le tin,
), (Ren 2005: 368, Wan 2005: 143). W prowincji Hunan nie mona tego dnia zobaczy
mrwki, w prowincji Jiangsu z kolei jest to wito roliny znanej u nas jako tasznik pospolity
(qcihu, ). Tradycyjnie tego dnia kobiety zbieraj t rolin, aby zapewni rodzinie
dostatek: Trzeciego dnia trzeciego miesica, tasznik wygrywa z peoni, jeli kobieta go nie
zbierze, to nie bdzie miaa pienidzy na wydanie, jeli zbierze, to zapeni ryem spiarni,
(snyu sn, qcihu si m dn, nrn b ch w qin yng, nrn y ch m mn cng,
), (Ren 2005: 368, Wan 2005:
143).
3.4.5. Czwarty miesic (s yu, )
Najwaniejszym witem w czwartym miesicu jest wito zwizane z czwartym okresem
solarnym qingming (qngmng, ) wito Czystoci i Jasnoci. Jest to wito
przypadajce na sto pi dni po przesileniu zimowym. wito Qingming jest poczeniem
wita Zimnego Jedzenia oraz wita Czystoci i Jasnoci (Gao 2005: 46, Ji 2008: 86).
wito Zimnego Jedzenia (hn sh ji, ) zostao ustanowione na pocztku naszej ery na
pamitk bohaterskiej mierci Jie Zhitui (Ji Zhtu, ), ktry zgin w pomieniach
z rozkazu swego pana (Holzman 1986: 53). Pocztkowo obejmowao ono tylko rejony
Taiyauan w prowincji Shanxi, pniej objo cay kraj, mimo odgrnych prb zakazania tego
wita. Poczone wito przebiegao ono mniej wicej w taki sposb:
Dwa dni wczeniej wygaszano wszystkie piece i paleniska i jedzono tylko zimne potrawy.
Dzie ten nazywano zreszt witem Zimnego Jedzenia (Hanshijie) lub witem
Zabraniajcym Dymu (Jinyanjie). Trzeciego dnia odbywao si wito Czystej Jasnoci
(Qingming) czy te wito Nowego Ognia, gdy tego dnia na nowo rozpalano w piecach.
Z czasem stao si ono przede wszystkim witem ku czci zmarych, nazywane te
Zamiataniem Grobw (Saomu): rodziny udaway si na groby przodkw, zamiatay je
i czyciy, skaday ofiary z papierowych pienidzy, zapalay trociczki i ucztoway,
spoywajc ofiarne pokarmy (Pimpaneau 2001:150).

- 108 -

Oprcz wygaszania piecw

24

, odwiedzania grobw przodkw, przypinania witek

wierzbowych, tego dnia wyrusza si rwnie na wycieczki, puszcza latawce, huta na

hutawkach, gra w pik, urzdza walki kogutw (Ji 2008: 86). 25 Przesdy zwizane z tym
witem zostay przedstawione ju wczeniej. Mona jedynie doda, e niektre kobiety nie
uywaj igie tego dnia wierzc, e zaszkodzi to im oczom na staro (Cormack 1923: 169).
Na Tajwanie wito Czystoci i Jasnoci jest dniem wolnym od pracy, powica si go na
sprztanie grobw i oddawanie czci zmarym (Juan 2010: 116).
3.4.6. Pity miesic (wyu, )
Pity miesic kalendarza ksiycowego, to wedug wierze Chiczykw, jeden z najgorszych
miesicy w roku (Xuan 2006: 21, Wan 2005: 137, Ji 2008: 94). Jest to miesic walki si yin
i yang, mierci i ycia, miesic chorb zakanych. Nazywany jest zym miesicem (yu,
), miesicem zatrutym (dyu, ) lub strasznym miesicem (xingyu, ),
(Dor 1918: 645, Qiao 2005: 118, Ren 2005: 368-369, Yan 2007: 253). Std wiele zakazw
i przesdw. W pitym miesicu nie mona stawia domw: Postawisz dom w pitym
miesicu, to wyysieje ci gowa, (wyu gi sh, lng rn tu t, );
obejmowa urzdu: Obejmiesz urzd w pitym miesicu, to ci usun, a nie przesun
(wyu do gun, zh min b qin, ); szy koder, poniewa nie bdzie
mia kto pod nimi spa: Nie ma kto spa pod kodrami uszytymi w pitym miesicu,
(wyu to bizi w rn shu, ) albo przynios mier: Uszyj podszewk,
umrze crka, uszyj powoczk, umrze syn; uszyj pociel, z pewnoci umrze matka, (tin g
lr, s g nr, tin g miner, s g hnr; tin y chung, b s ning,
), (Wan 2005: 137-138). Mae dzieci nie mog
24

Wasilewski (2010: 322-323) interpretuje ten zwyczaj nastpujco: Inn form szeroko pojtego zakazu
przyjmowania poywienia, obficie notowan w materiaach etnograficznych, jest panujce w pewnych okresach
przeomowych i witecznych, zalecenie jedzenia zimnego (surowego) oraz zakaz gotowania. cznie
z panujcymi wtedy zakazami wykonywania operacji kulinarnych (pieczenia, kiszenia) wraz takimi ich
skadowymi, jak palenie w piecu, mielenie na arnach, tuczenie w stpie itp., mona je rozumie tak samo jak
omawiane wczeniej zakazy uywania soli i innych przypraw: jako zakazy przetwarzania natury w kultur,
a wic sposb symbolicznego powrotu do wyjciowego stanu naturalnego. To samo dzieje si na poziomie
rytuau poprzez obrzdowe wygaszanie ognia w okresach koca starego i pocztkw nowego.
25
Na powizanie wita z zabawami ruchowymi, bdcymi wyrazem chci powrotu do prapocztkw i/lub do
czasu twrczych przodkw, a take ich funkcj magiczn, zwrcia uwag Iwona Kabziska-Stawarz (1994).
Zawody organizowane w czasie wit czy momentw przeomowych w yciu spoeczestw speniaj, poza
funkcj rozrywkow, rwnie funkcj magiczn. Takie aktywnoci jak walki ludzi i zwierzt, wycigi, strzelanie
z uku, przeciganie liny, hutanie si na hutawkach, maj charakter ruchowy, ktry przypisany jest Naturze,
rozwojowi i jest przeciwiestwem zastoju i martwoty. S organizowane w sytuacjach granicznych,
w momentach przejcia, oczekiwania na zmian, otwarcia nowego etapu.

- 109 -

obcina wosw, bo grozi to chorobami; pechowe s rwnie obfite opady, bo zapowiadaj

marne zbiory (Wan 2005: 138). Z kolei w prowincji Henan w pitym miesicu ludzie
obawiaj si poudniowego wiatru: Poudniowy wiatr w pitym miesicu przynosi wielk
wod (wyu nnfng f d shu, ), natomiast w prowincji Zhejiang
niepomylny jest chodny pity miesic: W pitym miesicu nie jest gorco, to pi zb nie
dojrzeje (wyu b r, w g b ji, ), (Ren 2005: 369).
Wierzy si, e dzieci urodzone w pitym miesicu s nie tylko pechowe, ale przynios
nieszczcie rodzicom: Mwi si, e syn urodzony w pitym miesicu zaszkodzi ojcu, crka
matce (s shu wyu shng z, nn hi f, n hi m, ),
(Wan 2005: 138). W dawnych Chinach dzieci urodzone pitego dnia pitego miesica
uwaano za szczeglnie niebezpieczne, wierzono, e mog doprowadzi do mierci rodzicw.
Niemowlta urodzone pitego dnia pitego miesica zabijano, porzucano albo w najlepszym
wypadku oddawano rodzinie matki (Wan 2005: 139).
Pitego dnia pitego miesica kalendarza ksiycowego przypada rwnie wito
Smoczych odzi, w Chinach zwane witem Podwjnej Pitki (dunw ji, ):
[] Z pewnoci byo to staroytne wito wd, o czym wiadcz organizowane do dzi
wycigi odzi wyrzebionych w ksztacie smoka, czyli smoczych odzi (longzhou jingdu).
Poniewa dokonywa si wtedy ekspansja ywotnych si natury, naleao wytpi wszystkie
choroby, wyobraone pod postaci piciu jadowitych stworze (wudu): stonogi, skorpiona,
wa, jaszczurki i ropuchy. Dla osobistej ochrony naleao wypi xionghuangjiu, te wino
pomieszane z realgarem (dwusiarczkiem dwuarsenu). Wywieszano symbole Niebiaskiego
Mistrza (tianshu fu) lub podobizny pogromcy demonw Zhong Kuia, a take licie tataraku
(changpu), przypominajce miecze, oraz odygi bylicy (aizi), z koszyczkami kwiatowymi
wywoujcymi skojarzenie z malutkimi gowami tygrysa. Dzieci nosiy splecione wkna
czerwonego jedwabiu, do ktrych przyczepiano wyhaftowan gow tygrysa, poniewa
uwaano, e zwierz to poera ze duchy, oraz haftowane saszetki z trociczkami, ktre jakoby
miay dziaanie ochronne. Tego dnia spoywano specjaln potraw: kulki kleistego ryu z
owocami kandyzowanymi i migdaami, owinite w licie bambusa (zongzi). Pniejsza
tradycja wymagaa, by zawinitka te wrzuca do wody jako ofiar dla ducha poety Qu Yuana
(ok. 339 ok. 278 p.n.e.), ktry popeni samobjstwo, rzucajc si do rzeki Miluo. Wedug
innej tradycji, miay one suy za pokarm zwierztom wodnym, by nie poary ciaa poety
(Pimpaneau 2001:150).

Chiczycy wierz, e smocze lodzie maj moc odpdzania zych mocy i zapewniania
szczcia (Juan 2010: 119). Ale oprcz wycigw smoczych odzi, pitego dnia pitego
miesica organizuje si rwnie zawody w strzelaniu z uku oraz konkursy traw (duco,
), ktre polegaj na zaczepieniu o siebie i cignicia odyg jakiej roliny, sosnowych
igie lub ogonkw z lici topoli (Ji 2008: 99). Tajwaczycy tego dnia kpi si w rzekach
i strumykach, ale rwnie urzdzaj sobie domowe kpiele z dodatkiem zi, wierzc,

- 110 -

e zapewni im to zdrowie (Juan 2010: 120). Zioa zebrane tego dnia maj rwnie wyjtkow
moc lecznicz, podobnie jak spoywanie brzoskwi, bakaanw i fasoli oraz dekorowanie
domw witkami wierzby, brzoskwini i baniana (Juan 2010: 120).
Pitego lub szstego dnia pitego miesica wypada kolejny okres solarny pocztek
lata (lxi, ) i z tej okazji obchodzone jest wito Pocztku Lata (lxi ji, ),
(Ji 2008: 92). Najpopularniejszym zwyczajem zwizanym z tym witem jest gotowanie jaj
na twardo i zawieszanie ich w specjalnych woreczkach na szyjach dzieci, ktre nastpnie
rywalizuj ze sob, czyje jajko jest najtwardsze. Dzieciom zawizuje si rwnie
na nadgarstkach piciokolorowe nitki, by ustrzec je przed nieszczciem i chorob (Ji 2008:
92). Natomiast w prowincji Anhui i Jiangsu z samego rana domy dekoruje si limi tataraku,
ktre przypominaj swoim wygldem miecze i dlatego maj chroni przed zymi mocami
(Dor 1918: 646). Temu samemu su rwnie licie bylicy. Tego dnia mnisi taoistyczni
i buddyjscy sprzedaj wizerunki piciu jadowitych zwierzt (mija, wij, skorpion, ropucha
i pajk), ktre specjalnie stempluj, i ktre wiesza si na cianie domu, by chroniy przez
zaraz.
3.4.7. Szsty miesic (liyu, )

W Chinach szstego dnia szstego miesica (liyu li, ) obchodzi si wito Suszenia
Odziey (shiy ji, ), (Ren 2005: 370). Polega ono na wyniesieniu na dwr odziey
i ksiek, i suszeniu ich na socu, by pozby si moli. Tego dnia kpie si take psy i koty,
aby usun z nich pchy; kobiety natomiast myj wosy, w przekonaniu, e wosy umyte w ten
dzie nie bd si przetuszcza (Zhou 2008: 75-76). W ten dzie nie powinno ani pada, ani
by pochmurno: Jeli szstego dnia szstego miesica pada, to robactwo zniszczy warzywa
(liyu lir y, ci gn zo chngzh, ) oraz Jeli szstego dnia
szstego miesica jest pogodnie, to krowy i owce bd drogie niczym zoto
(liyu lir yng, ni yng gu r jn, ), (Ren 2005: 370). Szsty
dzie szstego miesica jest rwnie nazywany witem Niebiaskiego Podarunku
(tinkung ji, ), (Ji 2008: 102). Tego dnia dzieci odwiedzaj ze swoj matk
dziadkw, ktrzy czoa wnukw znacz czerwon kropk na szczcie. Rwnie w ten dzie
obchodzone jest wito Krla Robakw (chngwng ji, ), (Wasiliew 1974: 427,
Ji 2008: 102). Krl Robakw to bstwo wadajce wszystkimi szkodliwymi owadami:

- 111 -

Na rysunkach przedstawiano go razem ze wsptowarzyszami wdrwki, starcem i staruszk.

Starzec uosabia demona za i wypuszcza z naczynia szkodliwe owady, staruszka za
przeciwnie, zbieraa je i chowaa z powrotem do swego czarodziejskiego naczynia; Czungwang [Chong Wang w transkrypcji pinyin przyp. aut.] natomiast znajdowa si jakby
porodku midzy dwiema siami, pozwalajc im dziaa, lecz z umiarem. Aby zachci
Czung-wanga do popierania staruszki w jej dobrych poczynaniach, w caym kraju 6-tego dnia
6-tego miesica skadano mu obfite ofiary i dokonywano rytuaw w specjalnych wityniach
i kapliczkach, zarwno na wsiach, jak i w miastach (Wasiliew 1974: 427).

3.4.8. Sidmy miesic (qyu, )

Sidmy miesic kalendarza ksiycowego w Chinach (przewanie koniec lipca, sierpie lub
wrzesie wedug kalendarza gregoriaskiego) to miesic duchw (guyu, ), okres
w ktrym otwieraj si bramy niebios i piekie, a duchy zmarych mog wyj na zewntrz do
wiata ywych (Ren 2005: 370, Wan 2005: 143, Ji 2008: 110). W czasie tych swoistych
wakacji duchy naley odpowiednio przyj, ugoci, na otarzykach ofiarnych przygotowa
dary, pali kadzida i papierowe pienidze, a nawet wystawia sztuki teatralne w celu
zapewnienia duchom odpowiedniej rozrywki. le ugoszczone duchy mog si mci na
yjcych i sprawia im kopoty. Szczeglnie niebezpieczne s duchy osb, ktre zmary
w wyniku nieszczliwych wypadkw, a ich zwoki nie zostay odpowiednio pogrzebane.
Kulminacyjnym dniem miesica duchw jest dzie pitnasty, na ktry przypada wito Zhong
Yuan (zhngyun ji, ), o korzeniach taoistyczno buddyjskich (buddyjska nazwa to
wito Yu Lan Pen Jie (y ln pn ji, )), (Wan 2005: 143). 26 W czasie tego wita
odprawia si w domach i wityniach odpowiednie naboestwa w intencji zmarych, skada
ofiary, puszcza lampki na wodzie (Ji 2008: 110). Spotkanie ducha tego dnia grozi pechem
przez cay nastpny rok; w tym dniu nie mona zabija, poniewa zostanie si ukaranym
przez duchy (Ren 2005: 371, Wan 2005: 143). W niektrych czciach Chin tego dnia dzieci
zostaj przez rodzin matki obdarowywane szmacian zabawk w ksztacie owcy, aby
przyniosa im pokj (Ji 2008: 112).

26

Pochodzenie tej ceremonii wywodzi si z legendy o Mahamaudgaljajanie, ktry dziki swojemu <<boskiemu
oku>> ujrza, e jego matka odrodzi si jako godny duch, wobec czego postanowi j uratowa. Budda
powiedzia mu, e jedynie poczone wysiki wszystkich mnichw buddyjskich mog zagodzi mki
cierpicych. Z tego przekazu rozwin si zwyczaj skadania ofiar z poywienia, ubrania itd. godnym duchom.
Ofiary te maj take wyzwoli od cierpie siedem pokole przodkw tego, ktry przynis ofiary. Poczenie
myli buddyjskiej z ludowym chiskim zwyczajem kultu przodkw wyjania niezwyk popularno tego wita
w Chinach, w ktrym udzia bior nie tylko buddyci, ale take taoici oraz konfucjanici (Encyklopedia
mdroci Wschodu 1997: 353).

- 112 -

Miesic duchw (zwany te miesicem godnych duchw cho poprawne tumaczenie

to samotne duchy) uwaany jest za bardzo niebezpieczny, unika si w tym okresie
podejmowania jakichkolwiek czynnoci zwizanych z ryzykiem, takich jak zakup
nieruchomoci lub auta, otwarcie biznesu, wyjazd na wakacje itp. Przesdy zwizane
z miesicem duchw s bardzo popularne szczeglnie w Hongkongu i na Tajwanie.
Yang et al. (2008: 1990) zbadali wpyw jaki wywiera wiara w miesic duchw na
liczb utoni na Tajwanie. Chiczycy w czasie miesica duchw unikaj ryzykownych
przedsiwzi, eby nie kusi losu i nie cign na siebie nieszczcia. Panuje powszechne
przekonanie, e duchy osb, ktre zginy w wypadkach bd utony, a ich ciaa nie zostay
odnalezione i naleycie pochowane, nie mog zazna spokoju po mierci. Dlatego szczeglnie
podczas miesica duchw unika si wszelkich aktywnoci powizanych z wod.
Na podstawie danych z lat 1981 2005 dotyczcych przyczyn mierci, Yang et al. udowodni,
e liczba zgonw w wyniku utonicia w okresie miesica duchw bya nisza od liczby
zgonw w pozostaych miesicach. miertelno (liczba zgonw na 1 mln mieszkacw)
w wyniku utonicia wynosia 1,42, kiedy miesic duchw wypada w lipcu, 1,37 w sierpniu
i 1,03 we wrzeniu. W dni, w ktre nie wypada miesic duchw miertelno w wyniku
utonicia bya wysza i wynosia odpowiednio: 1,75 w lipcu, 1,68 w sierpniu, 1,13 we
wrzeniu. Zjawisko to mona wytumaczy faktem, e wiele firm, szk i rodzin unika
organizowania nadmorskich imprez, barbecue, rejsw itp. w czasie miesica duchw,
a osobowy powizane z morzem, takie, jak rybacy mog by bardziej ostroni podczas
wykonywania swojej pracy.
W czasie miesica duchw obserwuje si generalny zastj w biznesie, znacznie spada
np. sprzeda nieruchomoci (Taiwan Economic News 1998). Niektre firmy postanowiy
w zwizku z tym pj pod prd i wykorzysta miesic duchw w celach marketingowych
(Burns 2004: 54). Firma Kimberly-Clark, producent artykuw higienicznych, aby zwikszy
sprzeda papierowych rcznikw kuchennych, ktrych uywa od 70% do 92% gospodarstw
domowych na zachodzie i jedynie 42% gospodarstw tajwaskich, opracowaa kompleksow
kampani reklamow opart na wierze w miesic duchw. Wypuszczono na rynek rczniki
kuchenne oraz inne domowe akcesoria z motywem otarzyka ofiarnego, ktre byy
w sprzeday jedynie podczas miesica duchw. Podczas kampanii reklamowej w mediach
przekonywano, e uywanie rcznikw kuchennych pozwoli na odpowiednie przygotowanie
domu do przyjcia duchw. Dziki temu sprzeda rcznikw wzrosa o 15%, a firma
postanowia zastosowa podobne metody w Hongkongu i Chinach kontynentalnych.

- 113 -

W sidmym miesicu kalendarza ksiycowego, dokadnie sidmego dnia (qyu q,

) wypada wito Podwjnej Sidemki (qx ji, ), zwane rwnie witem
Sprawnoci (qqio ji, ), witem Wolarza i Tkaczki, a potocznie chiskim witem
zakochanych (Qiao 2005: 149-150). wito to:
[] wizao si z mitologiczn histori miosn Wolarza i Tkaczki (Niulang i Zhin). Tego
dnia sroki tworzyy na niebie most umoliwiajcy spotkanie obu gwiezdnych bstw,
rozdzielonych Mleczn Drog. wito to obchodziy zwaszcza kobiety. Skaday Tkaczce
w ofierze rne damskie akcesoria wykonane z papieru. Dziewczyny prosiy, by sprawia,
eby stay si znakomitymi hafciarkami, dostay dobrych mw i mogy ich ujrze we nie
(Pimpaneau 2001: 151).

3.4.9. smy miesic (byu, )

Pitnastego dnia smego miesica przypada wito rodka Jesieni (zhngqi ji, ).
Chiczycy podziwiaj tego dnia ksiyc w peni (ktry wedug chiskiej mitologii
zamieszkuje bogini Change, krlik ucierajcy eliksir niemiertelnoci, ropucha oraz Wu
Gang, skazany na cinanie cigle odrastajcego drzewa cynamonowego) oraz jedz specjalnie
na t okazj przygotowane ciasteczka ksiycowe (Pimpaneau 2001: 151-152, Ji 2008: 114).
Penia ksiyca symbolizuje peni rodziny, ktre powinna spdza to wito w komplecie
(Ji 2008: 114). W Chinach to gwnie kobiety czcz Ksiyc ktry tak jak one przynaley
do pierwiastka yin poniewa: Mczyni nie czcz Ksiyca, kobiety nie skadaj ofiar
Ogniu (nn b bi yu, n b j zo, ), (Zhou 2008: 81). Wane eby
tego dnia nie pada deszcz: Jeli chmury zakryj ksiyc pitnastego dnia smego miesica,
to nieg zasypie wiata pitnastego dnia pierwszego miesica (byu shw yn zh yu,
zhngyu shw xu d dng, ), (Ren 2005: 371).
Wierzono take, e deszcz w wito rodka Jesieni zapowiada z aur w roku nastpnym
(Yan 2007: 254).
3.4.10. Dziewity miesic (ji yu, )
W dziewitym miesicu obowizuje wiele zakazw, zreszt sam dziewity miesic zwany jest
miesicem zakazw (jyu, ), (Ren 2005: 371). W tym miesicu nie mona powleka
koder, poniewa nie bdzie mia kto pod nimi spa (jiyu b to bi, to bi mi rn shu,
), a bezdzietne kobiety nie urodz synw (Ren 2005: 371).

- 114 -

Dziewitego dnia dziewitego miesica przypada wito Podwjnej Dziewitki

(chngyng ji, ). W wierzeniach Chiczykw dziewitka to najwysza liczba yang
i dlatego wanie w nazwie tego wita cyfra dziewi (ji, ) jest zastpione znakiem
yang" (yang, ). 27 Chiczycy wierz, e tego dnia moe spotka ich wielkie nieszczcie,
dlatego wyruszaj na rytualn wycieczk w gry (dnggo, ), (Sidichmienow 1978: 295,
Zhou 2008: 82). Wspinanie nie musi koniecznie odbywa si w grach, moe to by
wchodzenie po schodach budynku lub wspinanie si na pagod (Ji 2008: 120). Wanym
elementem obchodw wita Podwjnej Dziewitki s chryzantemy, ktrymi nie tylko
dekoruje si domy, ale rwnie pije wino chryzantemowe oraz spoywa specjalne ciasteczka
(Xuan 2006: 28-29, Ji 2008: 123). Wszystko to ma znaczenie symboliczne:
Ze witem Chongyang wie si wiele dawnych zwyczajw, jak np. degustacja specjalnego
ciasta, zwanego chongyanggao. Poniewa wyraz gao (ciasto) brzmi podobnie jak pisany
innym znakiem wyraz gao, ktry dosownie znaczy wysoki, a take oznacza awans,
powodzenie, jak w powiedzeniu baishi jugao (we wszystkich sprawach bdzie powodzenie)
uznaje si to za szczsny omen. Pije si przy tej okazji wino chryzantemowe, poniewa jego
nazwa jujiu brzmi podobnie jak jiujiu (dwie dziewitki), nawizujce do daty wita, tote
uwaa si powszechnie, e poprzez raczenie si owym winem mona sobie zapewni
dugowieczno i y dugo (jiu), (Juan 2010: 131).

Tego dnia bacznie obserwuje si pogod, najlepiej, eby padao: Jeli w dzie podwjnej
dziewitki nie pada, to trzeba czeka trzynastego, jeli trzynastego nie bdzie deszczu,
to zima bdzie sucha (chngyng w y kn shsn, shsn w y y dng gn,
), (Ren 2005: 371).
Obecnie dziewitego dnia dziewitego miesica obchodzony jest w Chinach dzie
ludzi w podeszym wieku (Ji 2008: 120). Rwnie na Tajwanie jest to pastwowe wito
Ludzi Starszych (lorn ji, ), (Juan 2010: 130).

3.4.11. Dziesity miesic (sh yu, )

Pierwszy dzie dziesitego miesica zwany jest witem Ofiarowania Zimowego Ubrania
(snghn y ji, ); tego dnia tradycja nakazywaa kobietom wyposay swoj
rodzin w ciep, zimow odzie, a zmarym krewnym zoy w ofierze trzy rzeczy: pieroki,
zimowe ubranie oraz ofiarne pienidze (Ji 2008: 124-125).

27

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym tabu jzykowemu.

- 115 -

W dziesitym miesicu wane jest, aby osiad szron, gdy jego brak zapowiada gd:
W dziesitym miesicu nie ma szronu, w tuczku nie ma cukru (shyu w shung,
dutu w tang, ) oraz W dziesitym miesicu brak szronu przyniesie
nieurodzaj (shyu w shung zh d hung, ), (Ren 2005: 371-372).

3.4.12. Jedenasty miesic (shy yu, )

Z kolei w jedenastym miesicu, zwanym miesicem zimowym (dngyu, ), w Chinach

pnocnych powinien pojawi si nieg: Jeli w jedenastym miesicu nie spadnie nieg,
to na polach nie bdzie pszenicy (dngyu w xu, tin zhng w mi,
); Jeli zim nie ma niegu, to robactwa bdzie duo (dng w xu, chng zi du,
), (Ren 2005: 372). Na poudniu za nieg jest niepodany: Jeli w jedenastym
miesicu mamy szron, to tuczki nie zobacz cukru (shyyu ru yu shung, dutu b
jin tang, ), (Ren 2005: 372).

3.4.13. Dwunasty miesic (shr yu, )

W smy dzie dwunastego miesica wypada wito Laba (lb, ), ktre ma

pochodzenie buddyjskie (Zhang 2008: 167, Zhou 2008: 87). Istotnym elementem obchodw
tego wita jest spoywanie wieloskadnikowej owsianki Laba (lbzhu, ), (Dor
1918: 651, Xuan 2006: 44, Ji 2008: 132). Chiczycy spoywaj ow owsiank na pamitk
potrawy, ktr w dniu opuszczenia domu przyrzdzia pniejsza Guanyin, Bogini
Miosierdzia (Cormack 1923: 174-175). W tradycyjnych Chinach tego dnia matki nie
powinny odwiedza domw rodzinnych: W wito Laba nie je si rodzinnego ryu; zjesz
rodzinny ry, to przez cae ycie ci nie wzronie (lb b ch ningji m; ch le ningji m,
y bi zi hi b q, ), (Ren 2005: 372).
Natomiast w prowincji Shandong oraz Zhejiang, mode matki musz tego dnia odwiedzi
dom rodzinny, gdy w przeciwnym razie przynios nieszczcie rodzinie ma: Zjesz
posiek w wito Laba, to rodzina si rozpadnie; wypijesz owsiank w wito Laba, to
rodzina zuboeje do cna (ch le lbfn, y ji rn yo sn; h le lbm (zhu), y ji qing
do d, ), (Ren 2005: 372).

- 116 -

W dwunastym miesicu rozpoczynay si przygotowania do obchodw wit

noworocznych, ktre to zostay omwione na pocztku tego rozdziau.
3.5. Wnioski
Analiza kalendarza oraz wit z nim zwizanych, daje nam obraz chiskiego witowania
jako zjawiska w duym stopniu podobnego do witowania w kulturze zachodniej.
Oczywicie daty i rodzaje wit s zupenie inne, poniewa wynikaj z odmiennej tradycji
i historii, ale ich struktura jest zbliona do siebie. Podobnych, a nawet identycznych, jest
wiele zakazw witecznych (np. zakaz zbijania, jedzenia misa, zakaz wyrzucania mieci),
poniewa miay one wsplny mianownik denie do sytuacji idealnej, penej, harmonijnej,
takiej, jaka istniaa na pocztku. Jest to rzeczywisto wita nie ma w niej miejsca na
zabijanie, wydawanie, wydalanie, rozpad, uywanie operatorw kultury, ktre przypominaj
lub symbolizuj upadek, przejcie od natury do kultury. To, co rni chiskie zakazy i
przesdy od zachodnich, to dodatkowe zorientowanie na dobrostan, a take nasilone
wystpowanie tabu zwizanego z jzykiem.

- 117 -

ROZDZIA CZWARTY
TABU I PRZESDY ZWIZANE Z CHISKIM ZODIAKIEM
4.1. Zodiak
Geneza zachodniego zodiaku nie jest do koca jasna i do tej pory wywouje spory 1 wrd
naukowcw (Gurshtein 1995, Kaurov i Raevsky 1995: 333). Jednoznaczna jest jedynie
definicja zodiaku. W astronomii:
Zodiak [ac. < gr.], Zwierzyniec Niebieski, pas strefy niebieskiej, szerokoci ok. 16, cigncy
si wzdu ekliptyki, na tle ktrego przemieszcza si w cigu roku obserwowane z Ziemi
Soce; podzielony na 12 w przyblieniu rwnych czci, tzw. znakw Zodiaku (Baran, Byk,
Blinita, Rak, Lew, Panna, Waga, Skorpion, Strzelec, Kozioroec, Wodnik, Ryby), ktrych
nazwy odpowiadaj nazwom gwiazdozbiorw pooonych w ich obrbie 2000 lat temu;
wskutek presji osi ziemskiej wzajemne pooenie znakw Zodiaku i gwiazdozbiorw ulega
zmianie (znak pozostaje w danym gwiazdozbiorze przez ok. 2100 lat), (Encyklopedia PWN). 2

Natomiast w astrologii znakom zodiaku arbitralnie przypisano rne znaczenia, ktre

s

wykorzystywane

do

stawiania

horoskopw.

Ksigarnie

Internet

pene

popularnonaukowych publikacji dotyczcych znakw zodiaku, a niemal w kadej gazecie czy

te magazynie mona znale opisy poszczeglnych znakw zodiaku oraz horoskopy. Ludzie
na Zachodzie czsto pytaj o znak zodiaku i na tej podstawie przypisuj ludziom rne cechy
charakteru (Barany s uparte, a Panny romantyczne itp.). Konotacje te nie maj adnego
uzasadnienia, ani odzwierciedlenia w rzeczywistoci (Reichardt 2010: 40-45). 3 Zachodni
zodiak nie odgrywa nigdy tak duej roli w kulturze, jak to miao (i ma) miejsce w Chinach.
Chiski zodiak (shngxio, ) jest zupenie odmienny od tego, ktrym posuguj
si ludzie Zachodu, poniewa dotyczy nie tylko miesicy, ale take lat, dni oraz godzin
(Zhang 1999: 1, Knstler 2001: 33). Chiski zodiak zawiera dwanacie zwierzt: Szczur (sh,
), W (ni, ), Tygrys (h, ), Krlik (t, ), Smok (lng, ), W (sh, ), Ko (m,
), Owca (yng, ), Mapa (hu, ), Kogut (j, ), Pies (gu, ), winia (zh, ).

Spory dotycz tego, czy zodiak ma pochodzenie babiloskie, czy inne.

Haso zodiak: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4001986/zodiak.html, dostp: 26 stycznia 2012.
3
Reichardt postanowi porwna cechy przypisywane poszczeglnym znakom zodiaku przez www.astrologyonline.com z danymi ze spisu powszechnego przeprowadzonego w USA w latach 1972-2008. Okazao si, e
cechy zwizane z seksem, z maestwem oraz z pogldami politycznymi maj si nijak do tego, co gosi na
temat znakw wspomniany portal.
2

- 118 -

Jest on powizany z cyklem sze-dziesitnym, tj. astrologicznym systemem niebiaskich pni

i ziemskich gazi 4 :
W Chinach dziesi Niebiaskich Pni (jia, yi, bing, ding, wu, ji, geng, xin, ren, gui) oraz
dwanacie Ziemskich Gazi (zi, chou, yin, mao, chen, si, wu, wei, shen, you, xu, hai) s
uywane rwnie do oznaczania lat. Pierwszy rok jest oznaczany przez pierwszy pie (jia) i
pierwsz ga (zi) i std jest nazywany jiazi. Drugi rok jest oznaczany przez drugi pie (yi) i
drug ga (chou) i zwany jest rokiem yichou. W ten sam sposb tworzone s kolejne lata
bingyin, dingmao, wuchen, jisi, gengwu, xinwei, renshen oraz guiyou. Jedenasty rok to rok
jiaxu, ktry jest kombinacj pierwszego pnia i jedenastej gazi. W ten sposb mamy lata yihai,
bingzi, dingchou. W sumie mamy szedziesit rnych kombinacji pni i gazi
reprezentujcych szedziesit lat, ktre zwane s jiazi. W jednym jiazi dwanacie lat stanowi
jeden cykl, a kolejne lata s reprezentowane przez dwanacie zwierzt, std rok szczura, wou,
tygrysa, krlika, smoka, wa, konia, owcy, mapy, koguta, psa i wini (Zhang 1999: 1-2).

Nowy Rok (xnnin, ), a wraz z nim panowanie kolejnego zwierzcia zodiaku,

obchodzony jest bardzo hucznie na przeomie stycznia i lutego (jest witem ruchomym) nie
tylko w Chinach, ale rwnie innych krajach azjatyckich konfucjaskiego krgu kulturowego.
W czasie obchodw Nowego Roku ulice, sklepy, restauracje, domy itd. dekoruje si
wizerunkami zwierzcia, ktre bdzie patronem kolejnego roku. W mediach pojawiaj si
proroctwa przygotowywane przez rnego rodzaju wrbitw i mistrzw fengshui, ktrzy na
podstawie kombinacji znakw zodiaku, ywiow i ukadu planet przewiduj, co czeka
ludzko w nadchodzcym roku. 5 Opracowuje si take horoskopy dla poszczeglnych
pastw, politykw i gwiazd show businessu. 6 W chiskiej kulturze znaki zodiaku peni
rwnie funkcj symboliczn:
Pojedyncze zwierzta umieszcza si na ubraniach, szczeglnie na ubrankach dziecicych,
i wielu innych przedmiotach, nadajc im rozbudowan symbolik. Tygrys jest wtedy
zapowiedzi wspaniaego zdrowia, Mapa to szybka i pomylna kariera zawodowa, Kogut
wry talenty literackie i wojskowe, a kojarzy si on ponadto z odwag i wiarygodnoci. Na
Tajwanie Kogut wie si ponadto z zaoeniem rodziny (Knstler 2001: 48).

Geneza chiskiego zodiaku nie jest jednoznaczna, ale wedug wielu badaczy ma on
pochodzenie rodzime, a nie obce (Zhang 1999: 2, Knstler 2001: 34, Wu 2006: 5). Natomiast
wedug Wasiliewa (1974: 269):

Patrz rozdzia powicony chiskiemu kalendarzowi.

Np. przypadajcy na 2008 rok Szczura zapowiadano jako rok napi midzynarodowych, naturalnych
i lotniczych katastrof oraz sex skandali (Agence France-Presse 2008a). Mia on przypomina analogiczny rok
1948, kiedy to powstao pastwo Izrael i rozpocza si blokada Berlina oraz poprzedni rok Szczura,
przypadajcy w 1996 r., w ktrym to miao miejsce ponad dwadziecia katastrof lotniczych.
6
Rok 2009, rok Wou, w ktrym brakowao elementu ognia, mia przynie dalsz recesj, trzsienia ziemi oraz
problemy prezydentowi USA Barackowi Obamie, ktry jest spod znaku Wou, a co gorsza jest czterdziestym
czwartym (a wic niezwykle pechowym) prezydentem Stanw Zjednoczonych. Woem by rwnie prezydent
Richard Nixon, premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher oraz ksina Diana (Sinn 2009).
5

- 119 -

Staroytny chiski system zawizany z zodiakiem ksiycowym astronomicznych wyobrae

i prognoz astrologicznych jest bardzo ciekawy i, zdaniem niektrych specjalistw, nasuwa
myl o zwizkach z systemem starobabiloskim. W kadym razie niezaleno astronomii
chiskiej budzi pewne wtpliwoci. Zgodnie z tym co pisze w swoich rozprawach C. Bezold,
niektre zjawiska niebieskie traktowano w starochiskiej i starobabiloskiej astrologii mniej
wicej jednakowo i interpretowano je jako zagroenie ycia wadcy, oznak zbliajcego si
zwycistwa nad wrogiem itp. Zbienoci te pozwoliy na wysunicie hipotezy zapoycze
kulturalnych oraz day podstaw do twierdzenia, e system pierwszych astrologicznych
prognoz chiskich przenikn do Chin z Babilonii w I tysicleciu p.n.e. (Wasiliew 1974: 269).

Za czasw Wschodniej dynastii Han (25 - 225) zwyczaj okrelania lat za pomoc
nazw zwierzt przyby do Chin z pnocy. Wczeniej nazwy zwierzt byy wykorzystywane
do okrelania pr dnia i nocy. 7 Najstarsze zapiski dotyczce chiskiego zodiaku sigaj
dynastii Qin (221 207 p.n.e.) i cile cz zwierzta zodiaku z systemem ziemskich gazi,
a wic z porami dnia i nocy, a nie lat (Zhang 1999: 2-3). Zodiak na pewno jest
wynalazkiem bardzo starym:
Uczeni przyjmuj, e zodiak jest wynalazkiem babiloskim. Nie ma informacji, kiedy i gdzie
ustalia si jego chiska symbolika. Musiao si to sta wczeniej ni 2 tys. lat temu, w tym
czasie bowiem chiscy astronomowie dzielili widzialn orbit Soca na 12 domw
i uwaali, e kady dom znajduje si pod wadz jednego z 12 zwierzt. W tradycji
buddyjskiej zachowaa si legenda, e kiedy Budda zaprosi na noworoczne spotkanie
wszystkie zwierzta, ale zjawio si tylko 12 w takiej kolejnoci, w jakiej uszeregowane s
znaki zodiaku. W czasach dynastii Han (206 p.n.e. 220) figurki zwierzt symbolizujcych
znaki zodiaku wkadano do grobowcw zmarych. Czsto przedstawiaj one postacie
ludzkie w strojach urzdniczych, z gowami 12 zwierzt (Kajdaski 2011: 399).

Powizanie zodiaku z latami nastpio wiele pniej. Chiczycy prbowali wyjani

dlaczego wanie te, a nie inne zwierzta weszy w skad zodiaku (Zhang 1999: 3, Knstler
2001: 36, Wu 2008: 35). Najpopularniejsza teoria czy aktywno zwierzt z porami doby,
do ktrych s przypisane. I tak szczury s najbardziej aktywne midzy 23:00 a 1:00 (pora zi),
woy przeuwaj w godzinach 1:00 3:00 (pora chou), tygrysy oywiaj si midzy 3:00
a 5:00 (pora yin) itd. Inna teoria czy znaki zodiaku z pierwiastkami yin i yang, jednak adnej
z nich nie mona uzna na naukow.
Staroytni w rozwizanie zagadki zodiaku woyli niemao wysiku umysowego. Tak wic
mielimy dziwaczne teorie o palcach i pazurach, o brakach w wygldzie [zwierzt przyp.
aut.], o zwyczajach i zachowaniu zwierzt, mielimy teori dwunastu miesicy, teori
dwunastu jednostek doby, i jeszcze wiele innych skomplikowanych wyjanie. Wszystkie te
wyjanienia, chocia trudno stwierdzi, ktre jest prawdziwe, odzwierciedlaj bogat kultur
i dug histori zodiaku (Wu 2008: 35).

Dob dzielono na dwanacie dwugodzinnych okresw, rozpoczynajc od godziny 23:00; kademu okresowi
przypisana bya jedna z dwunastu ziemskich gazi oraz jedno z dwunastu zwierzt zodiaku.

- 120 -

Innym problem, ktry zaprzta gowy staroytnych jest wyjanienie takiej, a nie innej
kolejnoci zwierzt w zodiaku (Zhang 1999: 5). Na ten temat kry wiele legend. Wedug
jednej z nich do Nefrytowego Cesarza 8 przybyli tygrys (wadca gr), smok (wadca wd)
i feniks (wadca lasw) poskary si najwyszemu wadcy na czowieka, ktry im dokucza.
Cesarz postanowi wezwa do siebie zwierzta, a pierwszych dziesi miao sta si
patronami poszczeglnych lat, i w ten sposb ochroni si przez czowiekiem. Cesarz
wyznaczy spotkanie nastpnego dnia o pitej rano przy bramie do Poudniowego Nieba.
Wszystkie zwierzta zajy si przygotowaniami do podry, za wyjtkiem szczura, ktry
kopa swoj nork. Gdy zobaczy myjcego si kota, zapyta gdzie si on wybiera. Kot
wszystko mu opowiedzia i pooy si spa, proszc szczura, eby go rano obudzi. Szczur
wsta o trzeciej rano i nie obudzi kota, bojc si ze ten wyprzedzi go w wycigu do cesarza.
Gdy przyby przed bram, wszystkie zwierzta ju tam czekay. Szczur przemkn midzy ich
nogami i gdy rwno o pitej otworzyy si drzwi, jako pierwszy stan przed obliczem wadcy.
Nastpnie wszed w, potem tygrys i tak do koguta, ktry wszed jako dziesity. W tym
momencie cesarz rzek goule (gu le, ) wystarczy, ale skryba zrozumia, e chodzi
o psa gou (gu, ) i jego te zapisa. Cesarz rzek wic zule (zle, ) wystarczy,
a skryba znw si pomyli i zapisa wini, ktrej chiska nazwa brzmi podobnie zhu (zh,
). Gdy cesarz zobaczy na licie dwanacie zwierzt zakoczy zapisy i w ten sposb
powsta chiski zodiak. Gdy szczur wrci do siebie, zasta myjcego si kota. Gdy kot
zorientowa si, e zosta oszukany przez szczura, sta si od tego momentu jego najwikszym
wrogiem (Zhang 1999: 5-7, Knstler 2001: 37-39, Wu 2008: 75). Wedug innej legendy to
w pierwszy przyby pod paac, ale sprytny szczur schowa si za jego uchem i gdy
otworzyy si drzwi paacu, szybko wskoczy przed wou i zosta zapisany jako pierwsze
zwierz zodiaku.
Z chiskim zodiakiem zwizanych jest wiele tabu, ktre miay i maj do tej pory
ogromne znaczenie kulturowe i spoeczne. W wielu wypadkach zakazy zwizane z zodiakiem
rzeczywicie tworz sytuacj idealn, harmonijn w chiskim rozumieniu (jako harmonia yin
i yang, piciu pierwiastkw itp.). Due znaczenie ma rwnie brzmienie i symbolika znakw
zodiaku. Dawniej zodiak odgrywa szczegln rol przy kojarzeniu maestw, obecnie znaki
zodiaku brane s pod uwag przy planowaniu i rodzeniu dzieci, a obie te sytuacje
s sytuacjami pocztkowymi, zalkowymi.

W mitologii chiskiej Nefrytowy Cesarz to pan wszystkich bogw (Eberhard 1996: 29).

- 121 -

4.2. Dwanacie znakw chiskiego zodiaku (shr shngxio, )

Szczur (sh, ) jest pierwszym zwierzciem zodiaku. Wedug rnych legend zdoby to
miejsce dziki swojemu sprytowi, wykorzystujc wou, bd oszukujc kota (Wu 2008: 7475). 9 W wyobraeniu staroytnych Chiczykw najwaniejsz cech szczura jest jego
zdolno do przepowiadania przyszoci (Zhang 1999: 16).

Szczur taczcy u bram

krlewskiego paacu przepowiada upadek krlestwa, natomiast widok szczura taczcego na

podwrzu, przynosi nieszczcie caej rodzinie. W wielu opowieciach szczur peni rol
ambiwalentn: raz jest szkodnikiem i przyczyn ludzkich nieszcz, innym razem ostrzega
czowieka przed niebezpieczestwem (Zhang 1999: 19). Chiczycy Han wierz, e raz
w roku szczur wydaje swoj crk za m (w rnych regionach Chin jest to inny dzie,
z reguy przypada w pierwszym miesicu kalendarza ksiycowego), (Zhang 1999: 73). Tego
dnia nie mona myszom i szczurom zakca spokoju. 10 Szczurze wesele jest czstym
motywem dekoracyjnym w pokoju nowoecw, z uwagi na witalno i podno tego
gryzonia. W wielu regionach Chin, w rnym czasie, odprawia si ceremoniay, majce na
celu albo przegonienie gryzoni z domw i pl, albo ubaganie ich, by nie niszczyy plonw
(Zhang 1999: 72). Chiczycy Han w poudniowej czci prowincji Zhejiang, dwudziestego
pitego dnia pierwszego miesica obchodz dzie Niszczenia Mysich Oczu, co ma
pomaga w niszczeniu tych gryzoni:
Ludzie staj po zachodniej stronie pokoju i rzucaj ugotowanymi, czarnymi ziarnami soi przez
belk wiszc pod sufitem, mamroczc przy tym: W gr do koca zachodniego, w d do
koca wschodniego, szybki koniec rodu mysiego. Wierzy si, e tylko te ziarna soi, ktre
przelec przez belk i spadn po wschodniej stronie pokoju licz si przy usuwaniu myszy
(Zhang 1999: 71).

Szczur zjadajcy zboe, gryzcy przedmioty, roznoszcy choroby, uwany jest za

jednego ze szkodnikw (Wan 2005: 202). Z drugiej strony, dawni Chiczycy wierzyli, e tam
gdzie s szczury, tam te jest bogactwo, czsto wic nazywali go Bogiem Bogactwa
(Cishn, ), (Wan 2005: 202). O szczurze gryzcym co noc mwi si, e liczy
pienidze, a z kolei skpca nazywa si pieninym szczurem (Eberhard 1996: 246, Chu
2009: 127). W Szanghaju mamy do czynienia z trzema przesdami dotyczcymi szczurw
(Wan 2005: 203). Po pierwsze, widok szczura wychodzcego z norki lub przebiegajcego
9

W badaniach Chu (Chu 2009: 128) nad postrzeganiem poszczeglnych zwierzt chiskiego zodiaku przez
Chiczykw, Koreaczykw i Amerykanw, 50% ankietowanych Chiczykw stwierdzio, e nazwanie kogo
szczurem nie jest obraliwe, 50% byo przeciwnego zdania.
10
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym chiskim witom.

- 122 -

przez ulic ma przynie, jeli nie chorob, to jakie inne nieszczcie. Po drugie, nocne
szczurze odgosy s zapowiedzi domowej katastrofy. Po trzecie, widzc szczura gryzcego
jaka rzecz, nie mona go przeklina, tylko nazwa wujkiem szczurkiem. Osoby urodzone
w roku 1948, 1960, 1972, 1984, 1996, 2008 s spod znaku Szczura i wedug wierze
Chiczykw posiadaj cechy charakteru typowe dla tego zwierzcia: spryt, umiowanie dbr
materialnych i skonno do ich gromadzenia, oszczdno przechodzc czasami w skpstwo,
gospodarno, mdro i koleesko (Zhang 1999: 111-116).
W (ni, ) to zwierz bardzo cenione przez Chiczykw. Za czasw dynastii Shang
(1600 1046 p.n.e.) koci wow, obok wich skorup, byy uywane do wrenia (Zhang
1999: 22). 11 Od wiekw w by wykorzystywany nie tylko przy uprawie ziemi i transporcie,
ale rwnie w celach religijnych jako zwierz ofiarne (Zhang 1999: 21). W przyczyni si
do rozwoju chiskiego rolnictwa, bo to wanie zwierz byo i jest gwn si pocigow na
chiskiej wsi. Chiczycy ceni jego si, pracowito i agodno:
[] Jzyk chiski nie odrnia wou, krowy i byka. W jest zwierzciem roboczym. Do dzi
wielu Chiczykw nie jada woowiny, gdy jest to wedug nich niemoralne. Jak mona
zabija i zjada zwierz, ktre pomaga w zbiorach i dlatego zasuguje na wdziczno?
To tabu mogo pojawi si w Chinach wraz z buddyzmem, gdy wie si z hinduskimi
zakazami dotyczcymi spoywania misa, szczeglnie woowiny.
W redniowieczu niektrzy cesarze wydawali edykty zabraniajce zabijania i jedzenia wow;
zakazy te obowizyway czasowo. [] W Chinach Poudniowych natomiast w (lub te
baw wodny) otoczony by kultem, nie majcym nic wsplnego z buddyzmem. W
symbolizuje wiosn, poniewa prac na roli zaczynano od ceremonii orania, w ktrej bra
czynny udzia rwnie cesarz. Budowano witynie na cze tego wou (bovina
communis). Woy o innej barwie nie byy wielk rzadkoci: wedug starego przekazu z rzeki
koo miasta Luoyang wyoniy si kiedy dwa czarne i dwa niebieskie woy, po czym
walczyy ze sob. Czsto dopatrywano si zwizkw wou z wod. Gdy pojawiao si
niebezpieczestwo przeamania tamy, do rzeki wrzucano brzowe lub kamienne figury
wow. Istnieje wiele legend, w ktrych w wychodzi z drzewa, biegnie do rzeki, a nastpnie
czczony jest jako bstwo. Wszystkie te opowieci cechuje wiara w wielk si wou. []
(Eberhard 1996: 289-290).

Najpopularniejszym mitem, w ktrym wystpuje w jest ten o Wolarzu i Tkaczce. 12

Chiczycy czcz urodziny wou pitego dnia pierwszego miesica kalendarza ksiycowego
(Zhang 1999: 74). Tego dnia adna pogodna wry dostatek, za nieszczcie. W dniu
wita wou Chiczycy obchodz si z tymi zwierztami szczeglnie dobrze, zabronione jest
ich bicie i zabijanie. Z tej okazji wielu Chiczykw pali trociczki w wityniach Krla Wou
i oglda oper. Rne mniejszoci narodowe maj rozmaite zwyczaje powizane z woem
(Wu 2008: 86, Zhang 1999: 74). Osoby urodzone w roku 1949, 1961, 1973, 1985, 1997,
11

W przywoanych wczeniej badaniach Chu (Chu 2009: 128) 80% Chiczykw uznao nazwanie kogo woem
za waciwe.
12
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym witom.

- 123 -

2009 s spod znaku Wou i tak jak to zwierz, wedug wierze Chiczykw, odznaczaj si
wytrwaoci, spokojem, cierpliwoci, pracowitoci, uporem, cechami przywdczymi
i organizacyjnymi (Zhang 1999: 116-120).
Tygrys (h, ), trzecie zwierz chiskiego zodiaku, uwaany jest za krla zwierzt
nie tylko ze wzgldu na swoj drapieno i si, ale rwnie z powodu umaszczenia: prgi na
jego czole przypominaj chiski znak krla (wng, ), (Zhang 1999: 29, Wu 2008: 94).
Tygrys by zatem kojarzony z wadz i dostojestwem. Wierzono rwnie, e tygrysy, a co za
tym idzie ich wizerunki, maj moc odstraszania demonw, dlatego obrazy z tygrysami byy
wieszane na drzwiach lub w gwnym holu domostwa. Tygrysa bano si tak bardzo, e nie
wymawiano jego nazwy, zastpujc j okreleniem wielki robak lub krl gr (Eberhard
1996: 265, Chu 2009: 128). 13 W legendach dotyczcych tygrysa czstym motywem jest jego
zdolno do przybierania ludzkiego ciaa i pod t postaci polubiania kobiet (Zhang 1999:
31). Wiele mniejszoci etnicznych Chin uwaa tygrysa za swojego boga gr (Zhang 1999: 79).
Wizerunek tygrysa ma za zadanie odstrasza demony i dodawa odwagi. Dlatego wiele
chiskich dzieci nosi buty lub czapki z naszyt tygrysi gow. W prowincji Shanxi dzieci
dostaj w prezencie na urodziny poduszki w ksztacie tygrysa na znak bogosawiestwa
(Zhang 1999: 80). Osoby urodzone w 1950, 1962, 1974, 1986, 1998 i 2010 s spod znaku
Tygrysa. Maj, tak jak ich zwierzcy patron, dzik natur, odznaczaj si energi, odwag,
determinacj, ale te egoizmem i zmiennoci nastrojw (Zhang 1999: 120-123).
Krlik (t, ), czwarty znak zodiaku, kojarzony jest przede wszystkim z podnoci
i dugowiecznoci. 14 Wedug wierze Chiczykw Nefrytowy Krlik mieszka na Ksiycu,
gdzie w modzierzu uciera eliksir niemiertelnoci (Eberhard 1996: 297, Zhang 1999: 33).
Wierzenie to ma zwizek z mitem o Change i eliksirze niemiertelnoci. 15 Dawniej krlik
uwaany by za zwierz przynoszce szczcie, a pojawienie si czerwonego krlika brano za
dobry omen dla wadcy, gdy wiadczyo to jego praworzdnoci i zasugach (Zhang 1999:
35). W wielu regionach Chin pierwszego dnia nowego roku wiesza si na drzwiach
frontowych gow krlika zrobion z mki, w celu odegnania za i nieszcz. Natomiast
w nadbrzenych rejonach prowincji Shandong, w dniu kiedy przypada okres solarny
qingming (4, 5 lub 6 kwietnia) oraz guyu (19, 20 lub 21 kwietnia), kiedy m wraca do domu,
ona wkada mu w rce biaego krlika, aby zapewni mu powodzenie i bezpieczestwo na
13

Na ten temat rwnie w rozdziale powiconym tabu jzykowemu.

A 80% badanych Chiczykw uznao, e krlik nie jest obraliwym okreleniem (Chu 2009: 128).
15
Bogini Change, ona ucznika Hou Yi, ktry zestrzeli dziewi Soc ratujc w ten sposb ludzko przed
susz, skrada mu eliksir niemiertelnoci i za kar zostaa uwiziona na Ksiycu, gdzie towarzyszy jej
Nefrytowy Krlik (Knstler 2001: 170).
14

- 124 -

morzu (Zhang 1999: 81). W niektrych regionach Chin ciarne kobiety nie jedz krliczego
misa, aby ich dziecko nie urodzio si z tzw. krlicz warg czyli rozszczepion warg i/lub
podniebieniem. Wierzy si take, e wrd krlikw nie ma osobnikw pci mskiej, a samice
zachodz w ci zlizujc delikatne pdy rolinne, rodz mae wypluwajc je (Eberhard 1996:
297). Z tego te wzgldu partnera przejmujcego rol esk w zwizku homoseksualnym
nazywa si zajcem, a polowa na zajce, to odwiedza w domu publicznym modego
mczyzn. Sowo krlik (t, ) brzmi podobnie jak sowo wymiotowa (t, ) oraz
plu (t, ), i w tym kontekcie jasne jest powizanie krlikw z wymiotowaniem:
Obraz, na ktrym midzy dwoma mczyznami stoi trzeci, wypluwajcy trzy zajce, odnosi
si do Tang Mu, ktrego zmuszono, by zjad wasnego syna. Zwymiotowa i wyplu trzy
zajce. Istniej take opowieci, e krl Wenwang (dynastia Zhou) wyplu jednego po drugim
trzy zajce. Powstay one z klusek sporzdzonych z ciaa jago wasnego syna, ktre
podsunito mu do zjedzenia [], (Eberhard 1996: 297).

Osoby urodzone w 1951, 1963, 1975, 1987, 1999 i 2011 s spod znaku Krlika
i dziel z nim takie cechy jak: opanowanie, elegancj, ambicj, uprzejmo i gocinno
(Zhang 1999: 123-126).
Smok (lng, ) jest znakiem wyjtkowym, gdy to jedyne, nierealne zwierz
w caym zodiaku. Chiczycy uwaaj si za potomkw smoka (Zhang 1999: 37).
Wyobraenia smoka byy bardzo rne (z uskami, z rogami lub bez, ze skrzydami), ale
zawsze pozytywne, poniewa w kulturze chiskiej smok jest zwierzciem dobrym
i poytecznym bogiem deszczu lub morskich przestworzy. W czasie dotkliwej suszy
urzdzano smocze procesje, by prosi o deszcz (Dor 1918: 685).

Uwaano dawniej,

e cesarskie rydwany byy zaprzgnite w smoki, pniej smok sta si symbolem wadzy
cesarskiej, obecnie jest symbolem Chin. Smok, wedug rnych chiskim kronik, mia si
pojawia na ziemi przy okazji niezwykych wydarze, takich jak np. narodziny Konfucjusza
(Dor 1918: 678-679).
Rne chiskie grupy etniczne odmiennie obchodz wito smoka, wsplne jest
jednak skadanie ofiar w wityniach oraz organizowanie tzw. tacw smoka. Uroczystoci s
prowadzone gwnie przez mczyzn urodzonych w roku smoka (Zhang 1999: 82).
Chiczycy Han wituj dzie smoka drugiego dnia drugiego miesica kalendarza
ksiycowego kiedy to smok podnosi gow, natomiast pitego dnia pitego miesica

- 125 -

organizowane s wycigi smoczych odzi. 16 Natomiast w prowincji Anhui odprawiana jest

nastpujca uroczysto:
Przez kilka dni w okolicach pitnastego dnia pierwszego miesica ksiycowego specjalna
grupa tancerzy taca smoka wdruje po miasteczkach i wsiach. Zamne kobiety, ktre
urodziy tylko dziewczynki, oczekuj tancerzy przed wjazdami do swoich wsi, kada
z czerwon wieczk w rkach. Kiedy przybdzie grupa tancerzy, prosz ich o wymian
wieczek na te z gowy smoka. Nastpnie umieszczaj je w swoich sypialniach, co ma
zapewni urodzenie nastpnym razem chopca. Jeli urodz chopca w tym roku, to nagrodz
smoka upominkami (Zhang 1999: 84).

Smok (lng, ) wystpuje w wielu nazwach miejscowoci (Matka Smoka, Smocze Jezioro,
Miasto Kowloon czyli Jiulong to Miasto Dziewiciu Smokw (Eberhard 1996: 236).
Modej parze skada si yczenie posiadania dzieci powiedzeniem: Smok ma dziewiciu
synw, kady innego rodzaju (pierwszy nosi ciary, drugi gasi poary, trzeci potrafi
wydawa odgos dzwonu, czwarty jest silny jak tygrys, pity aroczny, szsty kocha wod,
sidmy dzielnie walczy, smy jest mocny jak lew, dziewity posiada zmys obserwacji),
(Eberhard 1996: 236-237). Smocz lin nazywa si ambr kosztowne perfumy
sprowadzane z krajw arabskich, smocze oczy to mae, sodkie owoce longan.
Osoby urodzone w 1952, 1964, 1976, 1988, 2000 i 2012 s spod znaku Smoka.
W mniemaniu Chiczykw Smok jest najlepszym, najbardziej podanym, przynoszcym
szczcie i bogactwo, znakiem. 17 W jzyku chiskim istnieje powiedzenie mie nadziej, e
dziecko stanie si smokiem (wng z chng lng, ), a wic kim kto odniesie
sukces w kadej dziedzinie ycia. Wedug Chiczykw osoby urodzone pod znakiem Smoka
s silne, dumne, dne wadzy, entuzjastyczne, praktyczne, szczere, adorowane i podziwiane
przez innych (Zhang 1999: 126-130).
W (sh, ), szsty znak zodiaku, uwaany by przez Chiczykw za maego
smoka (w niektrych rejonach Chin zwany domowym smokiem), bardzo czsto pojawia
si w opowieciach w parze ze swoim starszym bratem smokiem (Zhang 1999: 42). 18 We,
przynalec do kategorii yin, rwnie w kulturze chiskiej czone byy z kobietami,
np. mityczna stworzycielka ludzi Nwa miaa ciao wa. Ilustracja wa z trjktn gow to
symbol eski (Eberhard 1996: 278). W jzyku chiskim popularne jest powiedzenie
dorysowa wowi stopy (hu sh tin z, ), czyli co przedobrzy. Na poudniu
16

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym witom.

Jednake a 40% respondentw uznao, e nazwanie kogo smokiem przywouje negatywne konotacje, takie
jak chciwo, nieprzyjazno i nadpobudliwo seksualn (Chu 2009: 129).
18
Ale 70% Chiczykw uznaje, e nazwanie kogo wem jest nieodpowiednie, gdy we s ze, brzydkie i
zimne (Chu 2009: 129).
17

- 126 -

Chin nadal praktykuje si czczenie wy w powiconych im wityniach. Z kolei w

niektrych rejonach Chin widok wa przynosi pecha: W zrzucajcy skr przynosi pecha
mczynie, w wypezajcy z jaskini kobiecie (Zhang 1999: 86). Nie zabija si rwnie
wa znalezionego w domu, tylko wynosi si go w pole i puszcza wolno. Gdzie indziej uwaa
si, e spotkanie dwugowego wa przyniesie rych mier (Wan 2005: 205). Natomiast
znalezienie i zatrzymanie wowej skry ma przenie bogactwo. Na Tajwanie jada si duo
wy, gdy ich miso ma mie dobry wpyw na oczy, natomiast tuszcz wa jest
niebezpieczny, gdy powoduje kurczenie i ze funkcjonowanie penisa (Eberhard 1996: 278).
Sny o wu maj rne znaczenie:
Jeli czowiekowi ni si, e goni go w, to sen taki przynosi szczcie. Sen o czarnym wu
zapowiada narodziny crki, natomiast siwy w oznacza narodziny syna. Na Tajwanie sen o
wu wru utrat bogactwa. Jeli we nie czowieka osaczaj we, zapowiada to zmian w
yciu; jest to nawizanie do wa zrzucajcego star skr, tzn. wa, ktry ulega przemianie.
Jeli mczyzna ni o jednym tylko wu, oznacza to now znajomo z kobiet (Eberhard
1996: 277-278).

Osoby urodzone w 1953, 1965, 1977, 1989 i 2001 s spod znaku Wa i maj
wyrafinowany gust, s niezalene, podejrzliwe, rozwane i wymagajce (Zhang 1999: 130134).
Ko (m, ), podobnie jak w, peni wan rol w yciu spoecznym, a zwaszcza
militarnym, dawnych Chin. 19 W zapiskach historycznych podkrela si wyjtkow wi
midzy koniem a jego panem, a take opisuje niezwykle pikne i mdre konie (Zhang 1999:
48). Konie byy rwnie inspiracj dla artystw, malarzy i rzebiarzy. Szsty dzie szstego
miesica kalendarza ksiycowego to w wielu prowincjach Chin dzie konia (Zhang 1999:
87). Tego dnia dobra pogoda zapowiada pomylno hodowcom koni, za nieszczcia.
Motyw konia jest czsto obecny w obrzdkach lubnych, oto jeden z przykadw:
W Dengcheng w prowincji Shaanxi mam do czynienia z maeskim obyczajem posyanie
zotego konia. Po zarczynach strona panna modego wysya rodzinie panny modej konia
zrobionego ze srebra lub zota. Jeli rodzina nie jest zbyt zamona, mona wysa konia
uszytego z tego materiau. Ma to oznacza powodzenie i cige sukcesy (Zhang 1999: 90).

Sowo ko (m, ), ma znaczenie symboliczne i wystpuje take w wielu powiedzeniach:

19

W badaniach Chu (Chu 2009: 129) 60% Chiczykw uznao, e mona nazwa drug osob koniem, jeli ta
ciko pracuje; 40% byo przeciwnego zdania, gdy powiedzenie Ko nie ma pojcia o swojej dugiej mordzie
oznacza brak wiedzy o swoich wadach.

- 127 -

Obraz przedstawiajcy mczyzn z obadowanym kosztownociami koniem wyraa yczenie

wysokiej rangi urzdniczej z odpowiednimi dochodami. Jeli natomiast na obrazie widnieje
mapa (hou) dosiadajca konia, wyraa on obdarowanemu yczenie, by natychmiast
(mashang, dosownie konno) otrzyma godno szlacheck (hou). [..]
Zej z konia to symbol szamana , ktry zaprasza do siebie bogw. Jecha konno oznacza
wrd prostytutek menstruacj. Koskie wiadro (matong) to nocnik, ktry podczas
ceremonii lubnych symbolizuje dziecko, koskie oko to za otwr w penisie. Ko
potrzsa kopytem to nazwa jednej z 30 pozycji podczas stosunku pciowego (Eberhard 1996:
111).

Osoby urodzone w 1954, 1966, 1978, 1990 i 2002 s spod znaku Konia. Osoby te s
optymistyczne, inteligentne, towarzyskie, eleganckie, kochliwe i niestae w uczuciach (Zhang
134-138).
Owca (yng, ), sme zwierz zodiaku, ze wzgldu na swoj ulego i agodno,
bya wykorzystywana w dawnych Chinach w celach rytualnych (Zhang 1999: 52). Kojarzona
jest nie tylko potulnoci, ale rwnie ze szczciem i piknem. 20 Chiski znak oznaczajcy
pikno (mi, ) skada si z dwch czci: grnej oznaczajcej owc (yng, ) i dolnej
oznaczajcej duy (d, ). Jest take homofonem sowa yang (yng, ) i moe
symbolizowa msk si; z drugiej strony uwaa si j z symbol dziecicego oddania, gdy
klczy przed matk, gdy j ssie (Eberhard 1996: 186). W staroytnoci czarownicy wryli na
podstawie wntrznoci owcy: jasny odek symbolizowa pomylno, krwawe serce pecha
(Zhang 1999: 93). Motyw owcy czsto pojawia si w chiskich legendach, gdzie owca
zmienia si w kamie, ryb, rozsdza sprawy sdowe, pomaga ludziom (Zhang 1999: 55-56).
W prowincjach Hubei, Hunan, Zhejiang i Hebei obchodzi si wito owcy czwartego dnia
pierwszego miesica kalendarza ksiycowego. Hodowcy owiec prognozuj pomylno
w interesach na podstawie pogody w tym dniu: soneczny dzie wry pomylno,
pochmurny nieszczcia. Tego dnia owce s traktowane i karmione w wyjtkowo dobrze,
tak aby odwdziczyy si licznym rozrodem. (Zhang 1999: 93). Osoby urodzone w 1955,
1967, 1979, 1991, 2003 s spod znaku Owcy i zdaniem Chiczykw posiadaj te same co ona
cechy charakteru: agodno, wraliwo, niemiao (Zhang 1999: 138-142). Ludzie spod
znaku Owcy, urodzeni zim, bd mieli w yciu ciko (poniewa o tej porze roku brakuje
trawy, ktr ywi si owce).
Najsynniejsz chisk Map (hu, ) jest posta Sun Wukonga z powieci
Wdrwka na Zachd autorstwa Wu Chengena. Sun Wukong, ktry potrafi wcieli si a
w siedemdziesit dwie postacie, to inteligentna i niesforna mapa, ktra razem z mnichem
Sanzangiem udaje si na Zachd po buddyjskie ksigi, napotykajc po drodze na wiele
20

Chyba wanie dlatego 90% Chiczykw, uwaa za pochlebne nazwanie kogo owc (Chu 2009: 129).

- 128 -

przygd. 21 Mapa w wielu dawnych legendach potrafia zmienia swoj posta, najczciej
zamieniajc si w czowieka, czsto w celu uwiedzenia kobiety (Dor 1918: 701, Eberhard
1996: 147, Zhang 1999: 58). W tradycji ludowej mapa symbolizuje cudzoonika. Sowo
mapa (hu, ) w jzyku chiskim brzmi identycznie jak sowo markiz (hu, ). 22
Z tego wzgldu czsto mapa na obrazach symbolizowaa pragnienie nominacji na to wanie
stanowisko. Malowano map wchodzc na drzewo klonowe i sigajc po piecz
urzdnicz, poniewa sowo klon (fng, ) brzmi jak piecz (fng, ). Byy te obrazy
gdzie jedna mapa siedziaa na plecach drugiej, co symbolizowao pragnienie nominacji
w kadym pokoleniu, poniewa plecy (bi, ) brzmi jak pokolenie (bi, ), (Zhang
1999: 98). Osoby urodzone w 1956, 1968, 1980, 1992 i 2004 s spod znaku Mapy i tak jak
ona s inteligentne, odwane, d do sukcesu, ale te maj poczucie wyszoci i s
egoistyczne (Zhang 1999: 142-145).
Kogut (j, ), ktry zawsze pieje o poranku, zawsze by kojarzony w Chinach
ze socem i pierwiastkiem yang (De Groot 1910: 965, Zhang 1999: 61). 23 Wierzono nawet,
e Soce zamieszkuje trzynony kogut. W rzeczywistoci wykorzystywano te ptaki
w bardziej przyziemny sposb w celach rytualnych jako ofiary, rozrywkowych do kogucich
walk albo konsumpcyjnych. wito koguta w wielu prowincjach przypada pierwszego dnia
pierwszego miesica kalendarza ksiycowego i tego dnia hodowcy drobiu prognozuj swj
sukces w interesach na podstawie pogody soneczny dzie wry pomylno, pochmurny
niepowodzenia (Zhang 1999: 98). W wielu regionach Chin tego dnia nie mona zabija
kogutw, ani przez kolejne siedem dni je drobiu (De Groot 1910: 967). Z kolei w prowincji
Zhejiang z okazji wita Smoczych odzi:
Kadego roku pitego dnia pitego miesica kalendarza ksiycowego, ludzie szyj
z czerwonego materiau mae torebeczki w ksztacie kurzych serc. Wkadaj do nich herbat,
ry oraz proszek realgaru i zawieszaj je na piersiach dzieci jako zabezpieczenie przed
nieszczciem. Wyraenie kurze serce brzmi podobnie jak dobra pami, dlatego
torebeczki w ksztacie kurzych serc oznaczaj dobr pami przydatn w nauce (Zhang 1999:
98).

W wielu rejonach Chin kogucia krew bya wykorzystywana do walki z demonami, zabijano
te koguty i wrono na podstawie jego wntrznoci bd koci. Kogut by te nieodcznym

21

Za waciwe nazwanie kogo map uwaa 70% Chiczykw, 30% jest przeciwnego zdania, poniewa
postrzega to zwierz za zbyt aktywne (Chu 2009: 130).
22
Na ten temat rwnie w rozdziale powiconym witom.
23
Jedna poowa (50%) Chiczykw uwaa, e nazwanie kogo kogutem jest pochlebne, druga poowa (50% )
jest przeciwnego zdania, poniewa prostytutki na Tajwanie s okrelane tym sowem (Chu 2009: 130).

- 129 -

elementem ceremonii lubnych w dawnych Chinach. W miejscowociach pooonych na

wybrzeu Chin popularny jest zwyczaj koguciego wystpu:
Ma on miejsce, gdy pan mody rybak nie zda na swj lub, poniewa jest nadal na morzu.
Strona pana modego wykorzystuje wtedy koguta, ktry go zastpuje podczas ceremonii
lubnej. Kogut jest trzymany przez modsz siostr maonka lub jego druha, a jego gow
zgina si w pokonach. Po ceremonii lubnej krewni zawieszaj czerwony materia na szyi
koguta i umieszczaj go w lubnej komnacie, dopki pan mody nie wrci (Zhang 1999: 99).

Kogut lub kura byy rwnie wykorzystywane w ceremoniach zwizanych

z narodzinami dziecka, ceremoniach pogrzebowych (biay kogut na trumnie przepdza
demony), a take przy wreniu (Dor 1918: 708, Eberhard 1996: 108, Zhang 1999: 101-104).
Popularne jest powiedzenie, e Kogut pieje w stron zachodu, w domu nie ma spokoju
(gngj x mng, ji yu b nng, ), (Wan 2005: 210). Piejcy (mng, )
kogut (gngj, ) symbolizuje, poprzez homofoni, zasugi i saw (gngj, ),
a koguci grzebie (gun, ) brzmi jak urzdnik (gun, ) i wyraa yczenie,
by obdarowany kogutem o okazaym grzebieniu zosta urzdnikiem (Eberhard 1996: 109).
Osoby urodzone w 1957, 1969, 1981, 1993 i 2005 s spod znaku Koguta. Wierzy si,
e osoby te s dumne, elokwentne, gospodarne (Zhang 1999: 145-148).
Pies (gu, ) by zwierzciem totemicznym dla wielu plemion zamieszkujcych
poudnie dzisiejszych Chin (Zhang 1999: 64). W legendach dotyczcych psa podkrela si
niezwyk wi czc go z czowiekiem. 24 Z drugiej strony Chiczycy s znani z jedzenia
psiego misa. Ta ambiwalencja wynika z rnic pomidzy Chinami Pnocnymi
i Poudniowymi:
W Chinach Pnocnych wrzucano podczas wita pitego dnia pitego miesica papierowe
psy do wody, aby gryzy i przepdzay ze duchy. Papierowe psy dawano take zmarym, by
ich broniy. Chorych umysowo zanurzano w psich odchodach, aby przepdzi demony, ktre
wywoay optanie.
Psa uwaano za zwierz Zachodu i dlatego w niektrych czciach Chin, tam, gdzie i dzi
spoywa si psie miso, jadano psy jesieni i zim, ale nie latem. Martwe psy naley, zgodnie
z tajwaskimi wierzeniami, wrzuca do wody, koty natomiast wiesza. Obydwa zwierzta
mog bowiem przemieni si w demony, jeli si je pogrzebie. Jeli komu si ni, e gryzie
go pies, oznacza to, e przodkowie ycz sobie czego do jedzenia. Osoby, co do ktrych
istnieje podejrzenie, e s demonami, polewa si psi krwi; ukazuje si wwczas ich
prawdziwa posta. Jeli do kogo przyplcze si pies, oznacza to dla niego zamono. Psa
uwaa si za towarzysza boga Erlang, ktry oczyszcza ziemi ze zych demonw.

24

W badaniach Chu (Chu 2009: 130) 60% ankietowanych uznao nazwanie drugiej osoby psem za waciwe (ze
wzgldu na jego wierno), natomiast 40% byo przeciwnego zdania (uznaj, e pies jest zbyt potulny
i usuny).

- 130 -

Zupenie inne wyobraenia o psie panuj w Poudniowych i Zachodnich Chinach,

a szczeglnie wrd zamieszkujcych te tereny mniejszoci. W baniach ludowych to pies
przynosi czowiekowi ry lub proso. [], (Eberhard 1996: 202-203).

W prowincji Zhejiang nowonarodzone dziecko owija si starymi ubraniami i kadzie

na moment do psiej budy w nadziei, e dziecko bdzie roso tak szybko jak szczenita.
Wierzy si rwnie, e stare ubrania noszone w modoci dziecko zamieni na pikne jedwabie,
gdy ju doronie. Dziki temu te nie bdzie zepsute, ani rozpieszczone (Zhang 1999: 105).
Natomiast w prowincji Qinghai, pierwszego dnia pierwszego miesica kalendarza
ksiycowego stawia si przed psem rnego rodzaju ywno, i to, co pies wybierze ma
szczeglnie obrodzi w danym roku (Zhang 1999: 106). W Chinach popularne s
powiedzenia zwizane z linieniem psw: Gdy pies linieje od nogi, mona spodziewa si
powodzi; gdy pies linieje od brzucha, najesz si ciastek do syta; gdy pies linieje od zadka,
pana czeka gratka; gdy pies linieje od gowy, pan zmartwiony (gu tn mo, xin jng tu,
f d shu; xin tn yo, yubng hu sho ch y zo; xin tn dng, zhrn xng; xin tn tu,
zhrn chu,
) oraz Psu pas linieje, rodzina uboeje; psu linieje brzuch, rodzina obrasta
w puch; psu linieje gowa, rodzina zmartwiona (gu lu yo, ji ji qio; gu lu d, ji
ji f; gu lu tu, ji ji chu, ),
(Wan 2005: 207). Pies wystpuje rwnie w wierzeniach zwizanych z yciem
pomiertnym. 25 Psy zarzynano i wykorzystywano ich krew w walce z demonami (De Groot
1910: 1006). Osoby urodzone w 1958, 1970, 1982, 1994 i 2006 roku s spod znaku Psa i maj
odznacza

si

nastpujcymi

cechami:

szczeroci,

prawoci,

dobrodusznoci,

pracowitoci, ale te pesymizmem i brakiem cierpliwoci (Zhang 1999: 148-151).

winia (zh, ) to ostatni, dwunasty znak zodiaku. 26 W legendach jawi si jako
zwierz inteligentne, prosiak jest te jednym z gwnych bohaterw wspominanej powieci
Wdrwki na Zachd (posta Zhu Bajie). Chiczycy chtnie jedz wieprzowin podczas
obchodw Nowego Roku. Golonk natomiast powinna je kobieta w ciy, poniewa moe
przez to dobrze odywia dziecko (Eberhard 1996: 255). Z zarzynaniem wini czy si wiele
tabu:

25

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym przesdom pogrzebowym.

W badaniach Chu (Chu 2009: 130) tylko 40% ankietowanych uznao nazwanie drugiej osoby wini za
odpowiednie, natomiast 60% byo przeciwnego zdania (uznaj, e winia jest zbyt leniwa i brzydka).
26

- 131 -

Ludzie w prowincji Zhejiang wierz, e pechowe jest zabicie wini wicej ni jednym
uderzeniem 27 . Kobiety i dzieci nie mog przyglda si zabijaniu. Gdy jest ju po wszystkim,
papier poplamiony krwi umieszczany jest w rogu chlewa w celu zademonstrowania
obecnoci ducha wini. Gdy zarzynana winia umieszczana jest we wrztku, aby usun jej
owosienie, za pomoc rurki robi si bbelki w wodzie, co ma oznacza, e nastpne prosita
szybko si utucz, zostawia si wosy na gowie i ogonie wini, co ma symbolizowa
szczliwy pocztek i zakoczenie (Zhang 1999: 107).
Sowo rodzina ( ) w jzyku chiskim to winia pod dachem, std skojarzenie, e winia
symbolizuje bogactwo, a osoby, szczeglnie dziewczynki, urodzone w roku wini, bd wie
dostatnie i szczliwe ycie. Osoby urodzone w 1959, 1971, 1983, 1995 i 2007 roku s spod

znaku wini. S to osoby wierne sobie i innym, koleeskie, szczere, prostolinijne, ale mao
asertywne (Zhang 1999: 151-153).
4.3. Zodiak a przesdy
Chiski zodiak w samych Chinach funkcjonowa pod wieloma nazwami, obecnie najbardziej
popularne okrelenie to shengxiao (shngxio, ) lub shuxiang (shxiang, ), (Zhang
1999: 1, Wu 2008: 1). Chiczycy wierz, e osoba urodzona w kolejnym roku przyjmuje
cechy danego zwierzcia zodiaku, a jej los zaley od daty przyjcia na wiat. Wynika to
z samej chiskiej nazwy zodiaku shengxiao: sheng (shng, ) oznacza urodzony (Chinese
English Dictionary 1997: 1095), a xiao (xio, ) - podobny (Chinese English
Dictionary 1997: 1373). Z kolei shuxiang odnosi si do losu, ktry jest przeznaczony danej
osobie: shu (sh, ) oznacza przynalee (Chinese English Dictionary 1997: 1174),
a xiang

(xing, ) wygld (Chinese English Dictionary 1997: 1361). Z takim

rozumieniem zodiaku wie si bardzo wiele przesdw i tabu, ktre maj ogromne znaczenie
kulturowe, spoeczne, a nawet ekonomiczne dla dawnych i wspczesnych Chin.
W Chinach czowiek rodzc si w konkretnym roku otrzymuje za patrona jeden
z dwunastu znakw zodiaku. 28 Co dwanacie lat przypada nasz znak zodiaku, nasz rok
urodzenia (bnmng nin, ). Rok ten uwaany jest za bardzo niebezpieczny, tj. osoby
spod znaku Tygrysa s wyjtkowo zagroone w roku Tygrysa (Zhang 1999: 9, Wu 2008: 186).
W roku, w ktrym przypada znak zodiaku danego czowieka naley zachowa szczegln
ostrono i unika ryzykowanych zachowa. Wrd Chiczykw popularne jest powiedzenie,
27

Podobne wierzenia, czyli nakaz zabijania jednym uderzeniem, wystpuj w kulturze zachodniej (Wasilewski
2010: 156).
28
Chiczycy pytani o wiek czsto nie odpowiadaj wprost, podaj jedynie swj znak zodiaku i na tej podstawie
mona okreli ich rok urodzenia.

- 132 -

e Rok urodzenia to rok progowy, (bnmng nin gun kn shu, ), (Wu

2008: 186). Chodzi o to, e co dwanacie lat czowiek przekracza kolejny prg ycia, a tene
prg moe by uwaany rwnie za pewn przeszkod, trudnoci i kopoty. W pnocnych
Chinach dzieci w dwunastym roku ycia nosz czerwon bielizn, a doroli czerwone paski,
ktre maj chroni przed nieszczciami (Zhang 1999: 9, Wu 2008: 187). W niektrych
rejonach Chin trzydziestego dnia ostatniego miesica kalendarza ksiycowego osoby,
ktrych znak zodiaku przypada w danym roku, nie mog po zmierzchu opuci domu (Wu
2008: 188). W szedziesitym roku ycia przypada szczeglnie niebezpieczny rok
urodzenia; w prowincji Qinghai odprawia si z tej okazji specjalne egzorcyzmy, eby
uchroni przed nieszczciem. Przesdy te znane byy od wiekw, a wierzyli w nie nawet
sami wadcy Chin:
Zhao Ji, cesarz dynastii Song, by urodzony w roku Psa. W tym roku postpowa
zgodnie z sugesti sualczego urzdnika i zabrania swoim podwadnym hodowli
i zabijania psw. Cesarzowa Wdowa Cixi z ostatniej dynastii Qing bya urodzona w roku
Owcy. Mwi si, e wpada w furi, kiedy usyszaa nastpujce sowa w czasie wystawiania
opery: Owca wpadajca w paszcz tygrysa nigdy nie powrci (Zhang 1999: 9).

Niektrzy Chiczycy tak dobieraj swoim dzieciom imiona, aby te korespondoway ze

znakiem zodiaku dziecka i jest to bardzo stara tradycja, sigajca staroytnoci (Zhang 1999:
9, Wu 2008: 192). 29 Niektrzy nazywaj dzieci wprost Maymi Smokami, Maymi Tygrysami
czy Maymi Woami. Chiski pisarz Lao She by w dziecistwie nazywany Psi Ogonek
(Xiogu Wiba, ), poniewa urodzi si pod koniec roku Psa (1899), (Wu 2008:
193). Przesdni Chiczycy zawieraj w imieniu dziecka element trawy, jeli urodzio si ono
w roku Wou, Krlika, Konia czy Owcy, a wic zwierzt ywicych si traw. Z kolei imi
czowieka urodzonego w roku Tygrysa powinno zawiera element misa, konia, wou lub
owcy, bo tym si ywi tygrysy, ewentualnie element drewna, gdy tygrys jest uwaany za
krla lasw (Zhang 1999: 10). Dla osb urodzonych w roku Smoka korzystny jest element
wody w imieniu, gdy smok jest uwaany za boga deszczu. Widzimy tu denie do kreowania
harmonii i peni.
Dla przesdnych Chiczykw wany jest nie tyko znak zodiaku (a wic rok urodzenia),
ale rwnie miesic, dzie i godzina przyjcia na wiat. Mog one przesdzi o losie
czowieka. Wu (2008: 206) przywouje powiedzenia: Porannego Koguta czeka cikie
ycie (zoj lol mng, ), Marcowe Owce nigdy nie bd syte (snyu yng,
po dunchng (ch b bo), ), Grudniowe Owce s godne
29

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym tabu jzykowemu.

- 133 -

i cierpi (lyu yng, j y k, ), Czerwcowe Smoki maj cikie ycie

(liyu lng, f shu mng ( loli gud)), ). Wierzono
take, e Konie urodzone przed poudniem bd cae ycie cign wz, w przeciwiestwie
do Koni urodzonych noc, zajadajcych traw; rano urodzone winie bd zawsze spragnione
i godne, urodzone noc najedzone i wypoczte.
W tradycyjnych Chinach nieodcznym elementem swatania byo porwnanie dat
urodzenia kandydatw, w tym znakw zodiaku (Zhang 1999: 11, Wu 2008: 199, Kajdaski
2011: 399-400). Wedug powszechnie panujcej przesdw pasoway do siebie osoby spod
znaku Szczura i Wou, zgodnie z powiedzeniem Czarny Szczur i ty W naprawd do
siebie pasuj, jak si zejd, to nigdy si nie rozdziel. Przez dugie lata zapewni obfito
dzieci, bogactwa i szczcia (hish hungni zhng xingh, jijio ppi b chtu.
r n bi nin du chngji, fgu rnghu fl du,
), (Wu 2008: 200). Podobnie dobrze dobrana para to
Ko i Owca: Czerwony Ko i ta Owca id t sam drog, ich oczekiwanie na lub nie
bdzie cikie (hngm hungyng ling xingdo, zh dng hnyn b fili,
), a take Mapa i W: Czerwony W i Biaa Mapa zapeni
podwrze szczciem, (hngsh bihu mn tng hng, ) oraz Tygrys
i winia: Seledynowy Tygrys i Czarna winia stanowi najwyszej klasy maestwo,
(qngh hizh shng dng hn, ), (Wu 2008: 200). Z kolei maestwo
midzy osob spod znaku Konia i Wou nie wryo dobrze: Od zawsze Biay Ko ba si
Seledynowego Wou (cng li bim p qngni, ); podobnie jak zwizek
wini z Map, Owcy ze Szczurem, Wa z Tygrysem, Smoka z Krlikiem czy Koguta
z Psem (Wu 2008: 201). W prowincji Shanxi popularne byo powiedzenie Smok z Tygrysem
nie dotrwaj wsplnej staroci (lng gn h, ji b do lo, ), (Wu 2008:
202). Przesdy zwizane z zodiakiem s czsto tematem piosenek ludowych:
Pewna ludowa piosenka z Tajwanu mwi na przykad, e: Od najdawniejszego czasu Ko
boi si Byka [Wou przyp. aut.], a przypadkowe spotkanie Tygrysa i Zajca [Krlika przyp.
aut.] trwa zawsze krtko. Kogut ma Psa za nic, a midzy wini i Map wszystko si koczy
zanim si zacznie. Ko obraa Byka [Wou przyp. aut.], a Baran [Owca przyp. aut.]
i Szczur szybko si rozchodz. W i Tygrys krzyuj miecze, a zwizek Smoka i Zajca
[Krlika przyp. aut.] obu tylko zy przynosi. Kogut boi si Psa, a ze wini i Mapy pary
nigdy nie bdzie. (Knstler 2001: 48).

- 134 -

W tradycyjnych Chinach z powodu tego typu przesdw nie dochodzio do skutku

bardzo wiele maestw. Najwikszy problem miay dziewczta spod znaku Tygrysa 30
i Owcy, dlatego wielu rodzicw, eby wyda swoje crki za m, podawao faszywe daty
urodzenia lub przekupywao wrbit, aby ten postawi pomylny horoskop. Dziewczynki,
ktre rodziy si w pierwszej poowie roku Owcy, otrzymyway poprzedzajcy go znak Konia,
te z drugiej poowy nastpujcy po nim znak Mapy. Z kolei kobieta spod znaku Tygrysa
moe chcie dominowa nad mczyzn, co w tradycyjnym spoeczestwie postrzegane byo
za du wad. 31 W przypadku dziewczynek z roku Tygrysa, te z pierwszej poowy dostaway
analogicznie znak Wou, z drugiej za Krlika (Wu 2008: 202). Przesdy zwizane ze
znakami zodiaku odzwierciedlaj tradycyjn nierwno pci w Chinach (Wu 2008: 189).
Owca oraz Tygrys bdce zymi znakami dla kobiet, byy odpowiednie dla mczyzn:
Mczyzna spod znaku Owcy, opywa w zoto, wychodzc z domu, nie potrzebuje zabiera
jedzenia, kobieta spod znaku Owcy ma cikie ycie, wpdzi w nieszczcie ma, tecia
i teciow (nn sh yng, hungjn du w ling, ch mn b b diku ling; n sh yng,
mng gn yng, k f k di yu k ning,
) oraz Mczyzna spod znaku Owcy wychodzc z domu nie
potrzebuje zabiera zboa, z kobiet spod znaku Owcy nie starczy zboa na nastpny dzie
(nn sh yng, ch mn b yng diku ling, n sh yng, ji li mi you g y ling,
), (Wu 2008: 189) W tradycyjnych
Chinach wierzono take, e pierwszy i sidmy miesic kalendarza ksiycowego jest
odpowiednim czasem dla zampjcia kobiet spod znaku Koguta i Krlika, natomiast drugi
i smy dla kobiet spod znaku Tygrysa i Mapy (Wu 2008: 204).
Wedug przesdnych Chiczykw znaki zodiaku miay rwnie wpyw na jako
i ilo zbiorw w poszczeglnych latach. Najlepszym rokiem dla rolnikw by rok Wou
i Konia W roku Wou i Konia dobrze uprawia si ziemi (ni m nin, ho zhng tin,
), (Wu 2008: 208). W prowincji Shanxi popularne byy powiedzenia:
W roku Owcy i Konia trzeba uprawia rol, w roku Koguta i Mapy nie bdzie zbiorw,
eby si naje do syta trzeba czeka do roku Psa (yng m nin, gun zhng tin,
j hu nin, b shu tin, yo ch ho de dng gu nin,
) oraz W roku Koguta i Mapy zbiory bd mizerne, w roku Krlika
30

Jednym z obraliwych okrele kobiety jest biay tygrys (Eberhard 1996: 265-266).
Obecnie, wedug bada Chu (Chu 2009: 128), 80% Chiczykw uwaa, e mona nazwa mczyzn
tygrysem, za 60% respondentw uwaa to okrelenie za obraliwe w stosunku do kobiety (jednak 40%
badanych uznao, e mona tak nazwa kobiet, jeli rzeczywicie ma ona wybuchowy charakter).
31

- 135 -

miechu warte (j hu nin g sng tin, t r nin shng xio h h,

), (Wu 2008: 209). Dobre lata dla rolnictwa to rok Owcy, Konia, Psa, Krlika,
natomiast lata nieurodzaju przypadaj na rok Koguta, Mapy, Wa, wini. Natomiast
w prowincji Hubei mwio si, e W roku Wa nie ma plonw, w roku Smoka susza
przynosi katastrof (sh nin b shu hu, lng nin gung t t ,
), (Wu 2008: 209).
4.4. Zodiak a demografia
Odniesienia do zodiaku mona znale zarwno w religiach wystpujcych w Chinach
tj. w buddyzmie i taoizmie, a take w sztuce literaturze, malarstwie, rzebie czy rkodziele
(Zhang 1999: 11, Wu 2008: 223). Jednak najwikszy wpyw wywar zodiak na ycie
spoeczne Chiczykw, ktrzy w ogromnej mierze wierz, e znak zodiaku determinuje ich
charakter i los. Wiara w szczliwe i pechowe znaki zodiaku spowodowaa powane
problemy demograficzne nie tylko w Chinach, ale w caej Azji.
W tradycyjnych Chinach za znak szczeglnie niepomylny dla kobiet uwaano Owc,
o czym byam mowa wczeniej. Kobieta spod znaku Owcy miaa przynosi bied
i niepowodzenie. Wiara w ten przesd przetrwaa do czasw wspczesnych. W 1991 roku
Chiny miay do czynienia z niem demograficznym z powodu przypadajcego roku Owcy
(Preston 1992: 4). Obecnie owca jest uwaana za zwierz zbyt potulne i posuszne innym,
dlatego jest uwaana za znak bardzo niepomylny szczeglnie dla dziewczynek, ktre czeka
gorzkie i tragiczne ycie, a ich mowie umr w modym wieku. Z tego powodu 40% urodze
zostao przeoonych na rok 1990 (rok Konia), albo odoonych na rok 1992 (rok Mapy).
Preston (1992: 4) przywouje sowa kobiety, ktra zostaa zmuszona do aborcji przez rodzin:
Nie chcieli ebym miaa dziecko w roku Owcy, gdy twierdz, e urodzona wtedy
dziewczynka wczenie pochowa swojego ma. Podobna sytuacja miaa miejsce dwanacie
lat pniej, w 2003 roku, w kolejnym roku Owcy. Kobiety oczekujce na pord w szpitalu
Shijingshan w Pekinie byy gotowe podda si operacji cesarskiego cicia, by urodzi dziecko
jeszcze w roku Konia i zdy przed rokiem Owcy (McDonald 2003: 10). Dzieci urodzone
w kocwce roku Konia, ale ju w 2003 roku znajd si w komfortowej sytuacji bd miay
pomylny znak zodiaku i pjd do szkoy z relatywnie niewielk liczb rwienikw
urodzonych ju w roku Owcy.

- 136 -

Rwnie niepomylnym znakiem dla kobiet by Tygrys (Wu 2008: 189). W feudalnych
Chinach spoeczestwo byo bardzo zhierarchizowane, a kobiety bezwzgldnie podlegay
mczyznom. Uwaano, e kobieta spod znaku Tygrysa ma za wiele cech mskich i bdzie
w zwizku z tym z on i gospodyni (a tylko takie role byy przewidziane dla kobiet
w dawnych Chinach). Rok Tygrysa przypada na rok 1998 i 2010. W 1997 hotele i restauracje
odnotoway wzrost zainteresowania organizacj lubw, gdy wiele par chciao pobra si
przed nastaniem roku Tygrysa (Pin 1997).
W nowoczesnych Chinach uznano, e najlepszym znakiem dla dziewczynek jest
winia (China Daily 2007a, Economist 2007, Hornby et al. 2007). winia jest tusta, je, ley
i nic nie robi, dlatego znak wini zapewnia urodzonym w jej roku dostatek i szczcie przez
cae ycie. W 2007 roku, roku Zotej wini (tak naprawd elaznej, ale w jzyku chiskim
elazo i zoto pisze i wymawia si identycznie jin (jn, )) Chiny miay do czynienia
z prawdziwym baby-boomem. W samym Pekinie spodziewano si stu siedemdziesiciu
tysicy narodzin, o pidziesit tysicy wicej ni w roku 2006 (Economist 2007). Wadze
Szanghaju za przewidyway podwojenie liczby urodze w stosunku do roku poprzedniego
(China Daily 2007a).

Ten swoisty baby-boom doprowadzi do przecienia porodwek

i oddziaw noworodkowych w szpitalach, wzrostu zapotrzebowania na opiekunki do dzieci

i podobnych problemw. Firmy powizane z rynkiem usug i produktw dla niemowlt
wziy pod uwag przesdy zwizane ze znakami zodiaku w prognozowaniu swoich strategii
marketingowych i finansowych (Hornby et al. 2007). 32 Rok Zotej wini 2007 mia skutki
ekonomiczne nie tylko w Chinach, ale rwnie w Korei Poudniowej. Spada tam sprzeda
prezerwatyw, a firma farmaceutyczna Dong-A obiecaa zot statuetk wini parze, ktra jako
pierwsza pocznie dziecko dziki zaywaniu leku na podno. Z kolei ceny akcji Agabanbg
Co., firmy produkujcej ubranka dla dzieci, wzrosy o ponad poow od lipca roku
poprzedniego, z uwagi na nadchodzcy baby-boom. eby urodzi dziecko w pomylnym roku
Zotej wini, wiele par postanowio pobra si w roku 2006, roku Psa. Rok ten by wyjtkowo
pomylny dla zawarcia zwizku maeskiego, gdy wedug kalendarza ksiycowego trwa
duej ni 385 dni i dziki temu obejmowa dwie ksiycowe wiosny (Fairclough, Chao
2006). 33 We wspczesnych Chinach Pies sta si rwnie jednym z bardziej podanych
znakw zodiaku dla dziecka (Shanghai Daily 2005). W 2006 roku Psa przewidywano wzrost

32

Firma Kimberly-Clark przewidywaa na 2007 rok 60% wzrost popytu na pieluszki jednorazowe (Prasso,
Wang 2007: 24).
33
Patrz rwnie rozdzia powicony witom.

- 137 -

liczby urodze, a co za tym idzie zwikszone zapotrzebowanie na opiekunki do dzieci, tzw.

ayi.
Chiski zodiak zosta przejty przez inne narody azjatyckie, takie, jak Japoczycy
i Koreaczycy (Tomaszewska-Bolaek 2007: 8). Jednake tam wyksztaciy si inne przesdy
dotyczce znakw zodiaku. Najbardziej popularnym jest przesd mwicy, e dziewczynka
urodzona w roku Konia bdzie miaa niepodane cechy charakteru, jak impulsywno oraz
agresywno, a na dodatek przyniesie nieszczcie swojemu mowi (Kaku et al. 1975: 170,
Lee 2005: 428, Lee, Paik 2006: 269). W Japonii za szczeglnie pechowy uznaje si rok
Ognistego Konia, przypadajcy co szedziesit lat. Przesd ten powizany jest
z wydarzeniami z 1682 roku, kiedy to moda suca, urodzona w roku Ognistego Konia,
z powodu mioci do pewnego mnicha wywoaa poar, ktry zniszczy prawie cae miasto
Edo (dzisiejsze Tokio). Za podpalenie zosta skazana na mier. Historia ta staa si tematem
literackim, co umocnio wiar w przesd. Kaku et al. (1975) postanowili zbada
oddziaywanie tego przesdu w spoeczestwie japoskim. W Japonii od 1955 roku roczna
liczba urodze wynosia siedemnacie - osiemnacie na tysic osb, w 1966 roku (roku
Ognistego Konia) spada do niespena czternastu na tysic. Wrd Japoczykw
mieszkajcych w Kalifornii zauwaono rwnie spadek liczby urodze w 1966 roku
odnotowano niecae dziewitnacie urodze na tysic osb, ze spodziewanych dwudziestu
jeden na tysic. Wrd mniejszoci japoskiej na Hawajach odnotowano niecae czternacie
urodze na tysic ze spodziewanych pitnastu na tysic osb. Przesd dotyczcy pechowego
roku Konia dla dziewczynek jest rwnie bardzo popularny w Korei. Jego oddziaywanie
zbadali Lee i Paik (2006). W Korei liczba urodze spadaa odpowiednio o 14,2% w roku
Konia 1978, o 6,7% w roku Konia 1990, o 8,9% w roku Konia 2002. Spadek liczby urodze
wynika z trzech powodw: rejestrowania narodzin dziecka w innym terminie (w Korei
rodzice decyduj o dacie rejestracji dziecka, szpital nie ma takiego obowizku); wczeniejsze
lub pniejsze planowanie narodzin dziecka w celu uniknicia narodzin w roku Konia; aborcji
eskich podw, gdy jednoczenie w tych latach rodzio si statystycznie wicej chopcw
ni dziewczynek, rednio o 3,7%. Szacuje si, e w Korei w latach 1978, 1990 i 2002 w
wyniku wiary w przesd zostao usunitych po kilka tysicy eskich podw (Lee, Paik 2006:
280-283). Kobiety spod znaku Konia s gorzej traktowane na rynku maeskim ni reszta
kobiet (Lee 2005: 430). Pniej wychodz za m, a im s starsze, tym trudniej im wyj za
m.
Najszczliwszym znakiem zarwno dla dziewczynek jak i chopcw jest znak Smoka.
Poczwszy od lat 70. ubiegego wieku obserwuje si znaczny wzrost liczby urodze w roku
- 138 -

Smoka wrd ludnoci chiskiej zamieszkujcej Tajwan, Hongkong, Singapur i Malezj

(Goodkind 1991, 1995, 1996, Vere 2008). Takiego duego wzrostu nie obserwuje si w
samych Chinach kontynentalnych, ale problem ten bdzie przedmiotem dokadniejszych
analiz w dalszej czci pracy. Wzrost liczby urodze nie by odnotowany w 1964 roku (roku
Smoka) i mona to tumaczy brakiem szerokiego dostpu do antykoncepcji w tamtych
czasach. Natomiast ju w 1976 roku (kolejny rok Smoka) odnotowano 15,5% wzrost liczby
urodze w stosunku do roku poprzedniego na Tajwanie, 8,3% wrd chiskiej ludnoci
Singapuru, 10,7% wrd chiskiej ludnoci Malezji (Goodkind 1991: 668). W 1988 roku
wzrost ten wyglda nastpujco: 7,6% na Tajwanie, 25,9% w Singapurze (Chiczycy), 24%
w Malezji (Chiczycy), 5,8% w Hongkongu. Co wicej wzrost ten by jednorazowy, w roku
nastpnym tj. roku Wa wszdzie odnotowano gwatowny spadek liczby urodze. Zdaniem
Goodkinda posugiwanie si chiskim zodiakiem w planowaniu rodziny wrd Chiczykw
poza granicami wasnego kraju wie si z ich statusem narodowym. Kreowanie nowej
tradycji jest wyrazem ich identyfikacji etnicznej.
Wzrost liczby urodze w Hongkongu w roku Smoka zbada dokadnie Yip et al. (2002:
1803-1812). Hongkong, dawn koloni brytyjsk zamieszkuje 95% Chiczykw. Roczna
liczba urodze spada systematycznie od ponad dwudziestu lat, z kolei liczba zamnych
kobiet w wieku reprodukcyjnym ronie (od piciuset siedemdziesiciu tysicy w 1971
do miliona stu szedziesiciu tysicy w 2000 roku). Jedyny wzrost liczby urodze
odnotowano w 1988 roku i 2000 roku, czyli w roku Smoka, odpowiednio 7,8% oraz 4,2%
w stosunku do roku poprzedniego. Yip et al. dowiedli, e wzrost ten nie by spowodowany
jedynie wzrostem liczby kobiet w wieku reprodukcyjnym, ale mia podoe kulturowe
pragnienie posiadania dziecka spod znaku Smoka. W roku 1976 cakowita liczba urodze
spada, a nie wzrosa, jednake po uwzgldnieniu liczby kobiet w wieku reprodukcyjnym oraz
tendencji do ograniczania wielkoci rodziny (spadek liczby narodzin trzeciego i kolejnego
dziecka) mona mwi o wzgldnym (2%) wzrocie liczby urodze take w roku Smoka
1976. Wpyw zodiaku na liczb urodze jest widoczny take z miesicznego rozkadu
urodze. Zamne kobiety maj tendencj do rodzenia w drugiej poowie roku, a dokadnie
czwartym kwartale. Wynika to z faktu, e wiele par zawiera zwizek maeski w czwartym
kwartale roku (gwnie w listopadzie i grudniu), eby zdy przed chiskim Nowym Rokiem
przypadajcym na przeom stycznia i lutego. Popularny jest rwnie marzec, a unika si lipca
(ktry dzieli rok na p i jest zym omenem dla zwizku maeskiego) i sierpnia, na ktry to
przypada wito Duchw (sidmy miesic wedug kalendarza ksiycowego). Co wicej
liczba zawieranych maestw wzrosa w czwartym kwartale 1987 roku (32,7% zawartych
- 139 -

maestw w tym roku) oraz w czwartym kwartale 1999 roku (30,4% zawartych maestw
w tym roku), latach poprzedzajcych rok Smoka. W innych latach nie odnotowywano tak
duego wzrostu. wiadczy to o tym, e wicej par maeskich tak planowao lub i poczcie
dziecka, eby urodzio si ono w roku Smoka.
Rok 2000 by wyjtkowo pomylny by nie tylko rokiem Smoka, ale rwnie
rozpoczyna nowy wiek i kolejne millenium. Chinom przynis kolejny baby-boom. W 2000
roku przyszo na wiat 36 milionw dzieci, prawie dwa razy wicej ni w roku 1999 i 2001
(China Daily 2007a).
Wong i Yung (2005) postanowili sprawdzi czy rzeczywicie Smoki odnosz wiksze
sukcesy w dorosym yciu i czy przesd ten ma jakiekolwiek uzasadnienie. Za wskanik
sukcesu yciowego przyjto poziom zarobkw jako najbardziej logiczny i najatwiej
mierzalny. Wiara w przesd moe by samosprawdzajc si przepowiedni z kilku
przynajmniej powodw. Osoby urodzone w roku Smoka mog by postrzegane przez
pracodawcw jako lepsze, dlatego ci mog oferowa im wysze zarobki. A osoby lepiej
zarabiajce mog pracowa ciej i odnosi wiksze sukcesy w yciu zawodowym. Po drugie
rodzice, ktrzy zaplanowali narodziny dziecka w roku Smoka, mog w dalszym yciu
wkada wicej wysiku w ich wychowanie i edukacj. Po trzecie Smoki mog mie wicej
wiary w siebie i we wasne moliwoci. Z drugiej strony Smoki z uwagi na wyszy przyrost
naturalny w roku ich urodzenia musz konkurowa o miejsca w przedszkolach, szkoach
i pniej na rynku pracy. Badania przeprowadzono na prbie pracujcych osb w wieku od
pitnastu do szedziesiciu piciu lat, mieszkajcych w Hongkongu. W prbie z 1991 roku
zawierajcej dwadziecia pi tysicy czterdzieci osb, 8,6% stanowiy osoby urodzone w
roku Smoka. Uzyskiway one nieznacznie (o 4,85%) wysze zarobki, ale krcej si ksztaciy
(o 0,02 roku). W prbie z 1996 roku zawierajcej dwadziecia dziewi tysicy czterysta
szedziesit cztery osoby, 8,67% stanowiy osoby urodzone w roku Smoka. Osigay one
nieco nisze (o 0,22%) zarobki, ale duej si ksztaciy (o 0,28 roku). Zdaniem badaczy
przyjcie na wiat w roku Smoka ma niewielki (pozytywny lub negatywny) wpyw na
wysoko zarobkw.
Magazyn Forbes (Citrano 2002) zbada chiskie znaki zodiaku 100 najbogatszych
Chiczykw oraz 400 najbogatszych Amerykanw. Okazao si, e najliczniejsz grup
wrd najbogatszych Chiczykw stanowiy osoby urodzone w roku Tygrysa (15%),
nastpnie w roku Smoka (12%) i Krlika (12%). Wrd najbogatszych Amerykanw osoby
urodzone w roku Smoka stanowi najliczniejsz grup (10,75%), nastpnie urodzeni w roku

- 140 -

Mapy (10,5%) oraz Konia i wini (po 9,5%). Trudno te badania zaliczy do naukowych,
jednak samo ich przeprowadzenie wiadczy o sile oddziaywania tego przesdu.
Okresowe wye demograficzne zwizane z pomylnymi znakami zodiaku stwarzaj
wiele problemw natury spoecznej i ekonomicznej. Gwatowny wzrost liczby urodze w
danym roku powoduje trudnoci organizacyjne w szpitalach, gdzie brakuje personelu
medycznego oraz miejsc dla rodzcych kobiet. Ronie te zapotrzebowanie na yuezi ayi mamki, ktre opiekuj si matk i niemowlciem przez pierwszy miesic po narodzinach
dziecka. Mamki te s zatrudniane przez 50% rodzicw mieszkajcych w Szanghaju (Shanghai
Daily 2005). Nagy wzrost zapotrzebowania na ich usugi skutkuje wzrostem ich zarobkw.
Rodzice dzieci z wyu demograficznego nie tylko pac wicej mamkom i nianiom, ale te
maj problemy z zapisaniem dzieci do przedszkola i szkoy. W dorosym yciu osoby z wyu
demograficznego bd miay wiksz konkurencj w walce o miejsce na uniwersytecie,
a pniej w walce o prac. Te argumenty nie docieraj do przesdnych rodzicw, co skutkuje
znacznymi rocznymi fluktuacjami liczby urodze. Na przykad 2008 rok, rok Szczura ale
take rok Igrzysk Olimpijskich w Pekinie przynis kolejny fenomen olimpijskie dzieci.
Niektrzy rodzice tak planowali poczcie dziecka eby przyszo na wiat 8 sierpnia 2008 roku,
w dniu otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Pekinie (Chan 2007). Data ta miaa zapewni
dziecku pomylno oraz dostatek w przyszym yciu. Z uwagi na czste wye i nie
demograficzne, wadze Szanghaju postanowiy dwa razy do roku przedstawia prognozy
dotyczce liczby urodze w kolejnych latach (Xinhua 2006). Wadze przestrzegaj przez
kierowaniem si przesdami w podejmowaniu decyzji o poczciu dziecka, gdy ma to fatalne
konsekwencje ekonomiczne i spoeczne. Due fluktuacje w zapotrzebowaniu na opiek
medyczn, miejsca w szkoach i na rynku pracy, zakcaj polityk zrwnowaonego rozwoju.
Jednake przesdy zdaj si bra gr nad zdrowym rozsdkiem.
4.5. Wnioski
Z przeprowadzonej analizy przesdw zwizanych z chiskim zodiakiem wynika
jednoznacznie, e maj one istotny wpyw gwnie na ycie spoeczne Chiczykw. Przesdy
zwizane z zodiakiem s unikatowe dla regionu Azji Wschodniej. Kolejny znak zodiaku nie
jest jedynie symbolem danego roku, elementem tradycji czy te zwyk dekoracj. Zodiak nie
ma ju ogromnego znaczenia przy kojarzeniu maestw, ale moe mie wpyw na wybr
daty lubu i przesdza o terminie przyjcia na wiat dziecka. We wspczesnych Chinach
zodiak wpywa na liczb urodze w kolejnych latach, doprowadzajc do
- 141 -

zaburzenia

rwnowagi demograficznej, rodzi problemy natury spoecznej, wpywa na ekonomi w

pewnych sektorach gospodarki (usugi). Kampanie rzdowe nawoujce do rozwagi i nie
kierowania si zodiakiem przy daty planowaniu lubu czy terminu urodzenia dziecka nie
odnosz spodziewanego skutku. Doniesienia prasowe mwi o czym wrcz przeciwnym co
roku, na podstawie kolejnych znakw zodiaku, mona przewidzie wzrost lub spadek liczby
lubw i urodze, a wiele sektorw gospodarki musi bra pod uwag te tendencje i
odpowiednio reagowa. Jest to konsekwencja silnej wiary w zodiak i przesdy z nim
zwizane. Dominuj one w dwch obszarach kojarzenia maestw i rodzenia dzieci, czyli
sytuacjach pocztkowych, gdzie wystpowanie tabu jest nasilone.

- 142 -

ROZDZIA PITY
TABU I PRZESDY ZWIZANE Z OKRESEM CIY, NARODZINAMI I
WYCHOWANIEM DZIECKA
5.1. Cia, pord i pog w kulturze zachodniej i chiskiej
W kadej kulturze okres ciy by stanem wyjtkowym dla kobiety, jej rodziny oraz
spoecznoci w ktrej ya, wiza si te z wieloma zakazami. W tradycyjnych Chinach cia
bya podobnie postrzegana jak w zachodniej kulturze:
Okres ciy by zgodnie z dawnymi wierzeniami czasem szczeglnie niebezpiecznym
zarwno dla przyszej matki, jak dla dziecka i osb, ktre si z ni kontaktoway. Wynikao to
przede wszystkim std, e kobieta ciarna znajduje si w stanie rytualnej nieczystoci,
stanowi manifestacj zintensyfikowanej biologicznoci i ujawnionej mocy rozrodczej.
Nieczysto kobiety motywowana bya take przez szczeglny status, jaki miao nie
narodzone dziecko znajdujce si w jej onie []. Ci, ze wzgldu na stan zagroenia, jaki
stwarza, obejmowano pewnym tabu, a kade naruszenie tabu powodowa miao przeniesienie
skazy nieczystoci na tego, kto zama zakaz. W kulturze magicznej wyprowadzono std
wniosek, e skutkiem nieopatrznej stycznoci z kobiet brzemienn byy zniszczenie,
destrukcja i skalanie wszystkiego, co znajdowao si wok przedmiotu tabuizowanego [].
Ze wzgldu na stan nieokrelonoci nie narodzonego dziecka, ktre przynaley wci jeszcze
do strefy mierci i chaosu, kobiecie w ciy zagraao wiele niebezpieczestw. Aby si przed
nimi ustrzec, musiaa ona podporzdkowa si rozmaitym nakazom i zakazom [] (Kowalski
2007: 58-59).

Chiskie obrzdy zwizane z ci, porodem i poogiem wpisuj si rwnie w schemat

rytuaw przejcia opisanych przez Arnolda van Gennepa (2006: 64):
Ceremonie zwizane z ci i porodem stanowi na og cao. Na pocztku, za pomoc
rytuaw wyczenia , kobieta ciarna rozstaje si ze swoj spoecznoci ogln, rodzinn,
a niekiedy nawet z wasn grup pciow. Nastpnie odbywaj si obrzdy samej ciy, ktra
stanowi okres przejciowy. W kocu odprawia si rytuay porodu. Ich celem jest ponowne
wczenie kobiety do spoecznoci, do ktrych wczeniej naleaa, lub zapewnienie jej
w spoecznoci oglnej nowego statusu, jako matce zwaszcza gdy jest to jej pierwsze
dziecko lub dziecko pci mskiej.

Jednake, zgodnie z teori Wasilewskiego (2010: 128), tabu oraz przesdy zwizane
z okresem ciy, porodu i poogu, nie bd interpretowane ani magicznie (zakaz nakadany
jest na takie czyny, ktre na zasadzie podobiestwa kojarz si z niepodanymi skutkami),
ani animistycznie (zakazy chroni przed gronymi duchami zmarych, a obowizuj
w momentach o charakterze zadusznym), ani strukturalnie (zakaz jest elementem obrzdu

- 143 -

przejcia [] albo te jest nakadany na obiekty <<przejciowe>>). Wasilewski (2010: 139140) traktuje okres ciy jako pocztkowy, zalkowy, rajski, a zakazy z nim zwizane jako
rodki suce podtrzymaniu tego stanu bogosawionego, cechujcego si harmoni
i rwnowag. Cia, podobnie jak wito, jest czasem zalkowym, a przez to powinna by
czasem idealnym. Bardzo duo zakazw, ktre wystpuj w polskim materiale
etnograficznym, jest podobnych (lub identycznych) do zakazw wystpujcych w Chinach.
Ich rodzime wyjanienia mog by podobne lub rne, ale ich istota jest taka sama
wykreowanie sytuacji idealnej. Na Zachodzie wiele zakazw zwizanych z ci odeszo
w niepami, natomiast w Chinach przetrwaa ich niemaa liczba, co wicej rozwj medycyny
paradoksalnie przyczyni si do ich podtrzymania i rozwoju.
5.2. Rodzina chiska dawniej i obecnie
W tradycyjnych Chinach obowizywao powiedzenie: S trzy wystpki przeciw cnocie
nabonoci synowskiej, najwikszym jest brak potomstwa (b xio yu sn, w hu wi d,
), (Ji 2008: 136). Zgodnie z filozofi konfucjask kady dorosy
czowiek powinien wstpi w zwizek maeski i spodzi dzieci, zwaszcza synw, ktrzy
zostawali w domu rodzicw, dbali o nich na staro i troszczyli si po mierci praktykujc
kult przodkw. Brak potomstwa uznawany by w takiej sytuacji za najwiksze nieszczcie:
Umrze bezpotomnie, nie wyda na wiat syna, ktry by kontynuowa kult przodkw to
najstraszniejsze nieszczcie nie tylko dla pojedynczego czowieka i jego rodziny, ale i dla
caego spoeczestwa. W Chinach zawsze istniay podania opowiadajce o tym, e dusze
takich przodkw, ktre pozostay bez yjcych potomkw (i, co za tym idzie, bez ofiar), staj
si niespokojne, ogarnia je gniew i mog wyrzdzi krzywd nie tylko krewnym, ale i innym,
obcym, Bogu ducha winnym ludziom (Wasiliew 1974: 146-147).

Wizao si to wanie z pojciem cnoty synowskiej (xio, ), ktra bya fundamentem

zarwno dla ycia rodzinnego, jak i spoecznego:
Jeli wierzy Chiczykom, od najdawniejszej staroytnoci mio synowska by da nich
podstaw nie tylko moralnoci domowej, lecz rwnie i moralnoci obywatelskiej. Szacunek
naleny wadzy ojcowskiej jest uznawany za najwikszy z obowizkw, za obowizek
podstawowy, z ktrego bior pocztek wszystkie inne obowizki spoeczne. Ksi zasuguje
na posuszestwo dlatego, e lud uznaje go za swego ojca. Wszelka wadza, jakakolwiek by
bya, wydaje si zawsze mie charakter patriarchalny, gdy obowizki wzgldem pastwa s
uwaane jedynie za rozszerzenie obowizkw rodzinnych. Lojalny poddany wywodzi si wic
z nabonego syna. Skoro bowiem ojciec nauczy swego syna mioci (hiao), [xiao wedug
transkrypcji pinyin przyp. aut.], nauczy go tym samym lojalnoci (czung), [zhong wedug
transkrypcji pinyin przyp. aut.]. Ojciec jest wic pierwszym z urzdnikw, a nawet, wedle

- 144 -

klasycznych teorii, posiadana przez niego wadza nie jest mu nadana przez kogo, lecz naley
do niego na mocy prawa naturalnego.
Koncepcje te s dzi tak dalece utrwalone w sferze uczu, e Chiczycy s cakowicie
usprawiedliwieni, gdy twierdz, e s one wrodzone [] (Granet 1973: 295).

Narodziny dziecka stanowiy wielkie wito w rodzinie, mimo, e same dzieci, dopki nie
osigny wieku dojrzaego, nie byy rwnoprawnymi czonkami rodziny i spoeczestwa.
W dawnych Chinach preferowano chopcw: to oni zostawali w domu rodzicw, zapewniali
im bezpieczn staro i skadali rodzicom ofiary po ich mierci. Wsplnota kultu bya
podstaw organizacji domowej (Granet 1973: 297). Ofiary przodkom skada zawsze
najstarszy w rodzie w linii prostej, dlatego tak wane byo posiadanie syna. Dziewczynki za
po osigniciu wieku dojrzaego wydawane byy za m i odchodziy z domu. Dlatego
przyjcie na wiat syna byo wielkim szczciem, crki za utrapieniem. Nierzadko,
w biednych rodzinach niemowlta pci eskiej byy zabijane, porzucane lub oddawane na
wychowanie do bogatszego domu (Cormack 1923: 20, Sidichmienow 1978: 240).
Ta preferencja synw ma bardzo stare korzenie:
Ju w pieniach Szy-kingu [Shijingu w transkrypcji pinyin, czyli Ksigi pieni przyp. aut.]
spotykamy wzmianki, e nowo narodzonego chopczyka kadziono na wspania mat
i dawano mu do rk najrozmaitsze zabawki, dogadzajc na wszelkie sposoby, podczas gdy
nowo narodzona dziewczynka leaa zazwyczaj w jakim kcie domu na kupce szmat i bawia
si skorupkami glinianych naczy. Tak znaczna rnica w traktowaniu syna i crki nie tylko
si utrzymaa, lecz zaakcentowaa si o wiele silniej w ramach konfucjaskiego kultu
przodkw (Wasiliew 1974: 157).

W Chinach wspczesnych w zwizku z bardzo wysokim przyrostem naturalnym,

od lat 80.

XX wieku wprowadzono tzw. polityk jednego dziecka, ktra drastycznie

ograniczya

liczb

dzieci

rodzinie

(Sanjuan

2009:

101,

Attan

2012:

26).

W zasadzie maestwo mogo mie tylko jedno dziecko, w wyjtkowych sytuacjach dwoje.
Polityka jednego dziecka spowodowaa

wiele problemw natury spoecznej (zmian

struktury rodziny, problemy wychowawcze, zdrowotne), zmienia struktur demograficzn

wspczesnych Chin. Doprowadzia rwnie do sytuacji, w ktrej w wielu rodzinach dziecko
stao si najwaniejszym czonkiem rodziny, a jego zdrowie, rozwj i potrzeby stay si
priorytetowe. Wzrosa presja, by zapewni dziecku jak najlepsze warunki ju na samym
starcie przesdni rodzice wybieraj dziecku nie tylko odpowiedni, szczliwy znak zodiaku,
ale take waciw dat i godzin przyjcia na wiat, odpowiednie imi, i oczywicie
zapewniaj jak najlepsz opiek. Niestety przekonanie, e syn jest bardziej wartociowy
od crki jest nadal powszechne. Dziki wczesnemu diagnozowaniu pci podu dochodzi
do aborcji niechcianych podw eskich i w konsekwencji rodzi si duo wicej chopcw

- 145 -

ni dziewczynek, a to prowadzi do duej dysproporcji pci (Sanjuan 2009: 192). Z kolei wiara
w przesdy prowadzi do wielu problemw natury spoecznej.
W konfucjaskich Chinach kady etap zwizany z prokreacj, ci, porodem oraz
wychowywaniem dziecka mia swoj nazw: proszenie o syna (qiz, ); cia (huiyn,
); narodziny (chshng, ) z podziaem na pord (fnmin, ), ogoszenie
narodzin (box, ), kpiel trzeciego dnia (xsn, ), wysiadywanie miesica (zu
yuzi, ), wysanie ryu z yczeniami (sng zhm, ); peen miesic (mnyu,
) z podziaem na alkohol penego miesica (mnyu ji, ), postrzyyny (ttu l,
) oraz uroczysto wyjcia z domu (chmn l, ); sto dni (bir, )
z podziaem na bankiet setnego dnia (bir yn, ), zbieranie liny (shuxin, ),
nadanie imienia (mngmng, ); roczek (zhusu, ) z podziaem na rocznicowy
alkohol (zhusu ji, ) oraz wybr fantw (zhuzhu, ); dziecistwo (tngmng,
), (Ji 2008: 137).

5.3. Proszenie o syna (qiz, ) i okres ciy (huiyn, )

Kobieta, ktra chciaa zaj w ci modlia si o to w wityni (Cormack 1923: 21).

W rnych rejonach Chin zwracano si do rnych bstw, a nawet zwierzt w tej sprawie
(Ji 2008: 136). Najpopularniejsze bstwa, do ktrych zwracano si z probami o dzieci, to:
bogini Guanyin (Gunyn, ), od ktrej poyczano bucik, a po urodzeniu si dziecka
oddawano wraz z now par dziecicych butw, Niebiaska Niemiertelna Zsyajca Synw
(Tinxin sngz, ), Matka Krlowa Nieba (Tinhu Shngm, ), ktra
zajmuje centralne miejsce w wityni Stu Synw (Bi z tng, ), a take kilka mskich
bstw (Dor 1914: 1-4). Oczywicie kobieta modlca si o syna, moga rwnie uciec si do
innych sposobw:
Aeby urodzi syna, kobiety uciekay si do wszelkich moliwych przepowiedni. Na
przykad moda kobieta wstawaa o wicie i wdziawszy ubranie ma sza do najbliszej
studni. Obchodzia j trzy razy dookoa obserwujc cie w wodzie. Jeeli po zakoczeniu
spaceru nie zauwaona wrcia do domu, stanowio to dobr wrb: urodzi si chopczyk
(Sidichmienow 1978: 240 - 241).

W przekonaniu Chiczykw nawet czas poczcia mia wpyw na przyszy los dziecka; ju
z samym zapocztkowaniem ciy wizay si liczne przesdy:

- 146 -

Dziecko, poczte punktualnie o pnocy, kiedy Niebo i Ziemia znajduj si w martwym

punkcie, bdzie kalek, czowiekiem guchym albo lepym. Jeli poczcie nastpi w czasie
burzy, grzmotw i byskawic, kiedy Niebo jest rozgniewane, dziecko nie bdzie
penowartociowe umysowo, jeli w czasie zamienia Soca lub Ksiyca utonie lub spali
si, jeli w czasie letniego lub zimowego przesilenia bdzie dziaa na szkod swoich
rodzicw itp. (Wasiliew 1974: 270).

Bycie w ciy uwaano za stan szczliwy (yux le, ), (Ren 2005: 132, Ji 2008: 136,
Attan 2012: 55). Gdy tylko kobieta dowiadywaa si, e jest w ciy, bya stopniowo
izolowana od reszty spoeczestwa i poszczeglnych czonkw rodziny i nakadano na ni
ogromn ilo zakazw i nakazw. Staroytni ukuli pojcie bstwa podu (tishn, ),
ktre speniao dualn funkcj: opiekowao si podem, ale rwnie mogo mu zaszkodzi
(Ren 2005: 132). Kobieta ciarna podlegaa zakazom, ktre Ren (2005: 134-147) grupuje
w nastpujce kategorie: zakazy panujce wewntrz domu, zakazy obowizujce poza domem,
zakazy zwizane z uczestniczeniem w rnych uroczystociach,

zakazy dotyczce

przygotowywania posikw, zakazy zwizane z poywieniem, zakazy zwizane z edukacj

prenataln (tijio, ).
Do zakazw panujcych wewntrz domu naleay: zakaz ruszania cian, dachwek,
kamieni i ziemi w domu, aby nie naruszy podu; zakaz wbijania gwodzi, aby nie umierci
podu; zakaz wieszania wizerunkw ludzi (prowincja Hubei), aby dziecko nie byo podobne
do obcych; zakaz uywania noyczek i igie, aby nie zrani dziecka, ktre mogo urodzi si
w tym przypadku bez ucha lub niewidome; zakaz owijania rzeczy, w przeciwnym razie mogo
urodzi si dziecko, ktre by nie wyprostowao palcw u rk, bd miao pokrzywione palce
u ng, ewentualnie zostao opltane ppowin w czasie porodu; zakaz zakorkowywania
butelek, aby nie zablokowa ust, uszu lub odbytu dziecka; zakaz blokowania drzwi i okien,
aby dziecko nie byo niewidome; zakaz podnoszenia rk do gry (Chiczycy byli przekonani,
e dziecko w brzuchu matki ssie co w rodzaju sutka i moe on wysun si, a dziecko
zagodzi na mier); zakaz przestawiania mebli, aby nie doszo do poronienia bd narodzin
dziecka z niewyksztaconymi organami; zakaz podnoszenia gosu, aby dziecko nie urodzio
si guche; zakaz wdzenia, aby dziecko nie miao plam na ciele; zakaz odwiedzin dla ludzi
spod znaku Tygrysa, by nie zagrozili dziecku; zakaz mycia si w zimnej wodzie, by nie
zaszkodzi dziecku; zakaz owijania rk nitk lub sznurkiem aby nie owin dziecka ppowin.
Jeli, ktry z tych zakazw zosta naruszony i spowodowao to na przykad ble u ciarnej,
natychmiast wzywano taoist lub mnicha, aby odprawi odpowiednie ceremonie dla
uspokojenia bstwa podu, obecnie wzywa si lekarza (Ren 2005: 136). W niektrych

- 147 -

rejonach Chin kobieta oczekujca dziecka kada dugi ostry n na swoim ku, aby
odstraszy wszelkie demony (Cormack 1923: 21). Podobne zadanie miay spenia wycite
z papieru noyce zawieszone na zasonach w sypialni, skry dzikich zwierzt wiszce nad
kiem lub ich papierowe imitacje. Jak wida wiele z tych zakazw miao na celu
zapewnienie kobiecie spokoju i dobrych warunkw do rozwoju podu, ksztatowao sytuacj
idealn, podobn do witecznej.
Kobieta brzemienna z reguy nie powinna bya opuszcza domu, gdy bstwo podu
w zasadzie znajdowao si w jej onie, ale czasami mogo przebywa gdzie indziej, wic
opuszczenie domu wizao si z duym niebezpieczestwem. Zakazy obowizujce poza
domem to: zakaz podawania soli przez prg, poniewa grozio to cikim porodem
(pojawieniem si najpierw rczek zamiast gwki); zakaz stania w bramie i obserwowania
ludzi z tego samego powodu; zakaz nocowania poza domem, w obawie przed spotkaniem
demona lub poronieniem; zakaz przechodzenia nad powrozem, gdy grozio to powikaniami
przy porodzie; zakaz przechodzenia nad wag, poniewa mogo to wyduy ci do
szesnastu miesicy (jedna jednostka cikoci dzielia si na szesnacie mniejszych).
W prowincji Henan panowa zakaz siadania na okapie (w obawie przed apopleksj) oraz pod
pergol z winorol (w obawie przed demonami). Ciarna kobieta nie moga zaatwia si na
dworze, poniewa grozio to cikim porodem; nie powinna rwnie patrze na niezwyke
fazy ksiyca, na przykad zamienie lub aureol, poniewa moga dosta krwawienia,
poroni lub urodzi kalekie dziecko; nie moga rwnie oglda sztuk teatralnych, bo miao to
zy wpyw na dziecko.
Natomiast do zakazw zwizanych z uczestniczeniem w rnych uroczystociach
nale: zakaz uczestniczenia w lubach i weselach, zbliania si do pary modej, orszaku
weselnego, izby weselnej itp., poniewa poprzez swj podwjny stan (shungrn t, )
moga sprowadzi nieszczcie na siebie oraz pann mod. 1 Zakaz zbliania si do innej
ciarnej, poniewa jedna z nich moga ucierpie gdy dwa tygrysy walcz, jeden musi
zosta ranny (r h xing du, b yu y shng, ); z tego samego
powodu dwie ciarne nie mogy siada na jednej awce, spa w tym samym ku;
w niektrych rejonach Chin ciarna nie moga odbiera porodu, a nawet wchodzi do domu,
1

Zakaz wiadkowania w sdzie, podawania do chrztu, wiadkowania na weselu oraz przebywania w otoczeniu
innej ciarnej by bardzo rozpowszechniony w dawnej Europie, w tym w Polsce (Wasilewski 2010: 159-160):
Jest to seria zakazw zabraniajcych ciarnej kontaktowania si ze wszystkim co ronie, kiekuje, jest
zarodkiem lub pocztkiem. Nie wolno jej wic sia, sadzi, rwa owocw z drzewa, do wyschnie, by pierwsz
niwiark, doi krw, karmi dziecka piersi []. Nie wolno jej chodzi na zasiane pole, do rda i studni, bo
wyschn i zepsuj si []. Za takimi wierzeniami kryje si wiara, e ciarna wyciga si yciow z otoczenia
zwaszcza za z form rosncych, zarodkowych i przekazuje je podowi [].

- 148 -

gdzie odbywa si pord, aby samej nie mie cikiego rozwizania, istniaa rwnie obawa,
e zabierze matce mleko. 2 Kobieta w ciy powinna rwnie unika wszystkiego, co jest
zwizane ze mierci i pogrzebem, gdy moe przynie to ogromne nieszczcie (Ren 2005:
141).

W prowincji Guangdong ciarna nie moe zobaczy zwok, jeli zobaczy,

to nowonarodzone dziecko bdzie miao ciemn skr (Wan 2005: 126). Kobieta
spodziewajca si dziecka musi rwnie unika wszelkich uroczystoci zwizanych z
bstwami i duchami oraz czarami (Ren 2005: 141, Wan 2005: 127). Nie moe skada ofiar
bstwom ani przodkom, przyglda si budowie wityni. Ze wzgldu na swj stan nie moe
take by obecna przy wykopywaniu studni (poniewa woda w niej moe by gorzka lub
niezdatna do picia), budowie pieca i kadzeniu farby, wytwarzaniu sosu sojowego. Doskonale
wida tu zasad nakadania tabu na wszystkie sytuacje zalkowe, pocztkowe.
W tradycyjnych Chinach to kobieta zajmowaa si przyrzdzaniem posikw, ale po
zajciu w ci obowizywao j wiele zakazw: w prowincji Zhejiang brzemienna kobieta
nie moga kroi noem misa ani ryb, poniewa moga poci skr dziecka, mogo si ono
urodzi kalekie; brzemienna kobieta nie moga podczas smaenia niczego przypali,
w przeciwnym razie, jej dziecko mogo urodzi si z czarnymi bliznami lub znamionami;
nie moga te wdzi misa, aby jej dziecko nie miao czarnych doni i stp (Ren 2005: 143). 4
Chiczycy od dawna wiedzieli, e dieta przyszej matki ma wpyw na zdrowie
i rozwj dziecka, dlatego obowizywao j wiele zakazw w kwestii jedzenia (Ren 2005: 143145). Po pierwsze uwaano, e brzemienna kobieta powinna je wszystko to, na co ma
ochot i zawsze najada si do syta, poniewa tak naprawd to pd jest godny i to on ma
rne zachcianki. 5 Najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym zakazem by zakaz
jedzenia misa krlika, w obawie przed urodzeniem dziecka z tzw. zajcz warg
(rozszczepionymi ustami i/lub podniebieniem). Zakazywano rwnie jedzenia misa osa,
2

Jest to kolejny uniwersalny zakaz: A zatem noszca pd, zarodek nie powinna mie stycznoci z zacztkami,
z innymi podami take rolnymi. [] gdy dwie ciarne przechodz obok siebie albo gdy dwie kobiety
jednoczenie rodz dzieci lub karmi je piersi, jedna z nich traci siy, zdrowie, mleko na rzecz drugiej[].
(Wasilewski 2010: 160).
3
Wasilewski (2010: 232) pisze: Umiercanie jest zabronione w pobliu stanu bogosawionego. Ciarna nie
powinna zabija ani bi zwierzt (znamienne, e nie moe je misa ptakw drapienych materia niemiecki
[]), patrze na ich krew i mier, podobnie jak ma unika dotykania i ogldania zmarych, uczestnictwa
w pogrzebie, szycia caunu [].
4
Zarwno n jak i ogie to dwa operatory przejcia ze stanu rajskiego do ziemskiego w teorii Wasilewskiego
(2010).
5
To kolejne, wsplne kulturze chiskiej i zachodniej wierzenie: Cia wymaga [] stworzenia rodowiska
idealnego, z ktrego niejako wyciga czy wysysa, tak wwczas potrzebne, siy witalne. Psychologiczne tego
objawy widoczne s w powszechnie notowanym w przekrojowych badaniach midzykulturowych zjawisku
zachcianek [], ktre mona traktowa jako potrzeb bycia karmion; z psychologicznego punktu widzenia nie
s one [] wyrazem godu, ale wynikaj z potrzeby opieki, wyraaj regres do niedojrzaego stanu
emocjonalnego, spowodowany przez stres, obaw o pord, itp. (Wasilewski 2010: 161-162).

- 149 -

konia i wielbda, poniewa mogo to wyduy ci, jak u tych zwierzt, do dziesiciu,
a nawet dwunastu miesicy. Jedzenie baraniej wtrbki mogo przynie nieszczcia,
a jedzenie misa z grskich owiec choroby. Spoywanie kleiku ryowego oraz drobiu
wizao si z ryzykiem pojawienia si biaych robakw. Miso kacze mogo spowodowa
kopoty przy porodzie. W prowincji Henan zakazywano jedzenia ryb, aby dziecko nie
urodzio si pokryte usk. W prowincji Heilongjiang kobieta w ciy nie moga je misa
z psa w obawie, aby jej dziecko nie gryzo sutkw w czasie karmienia i innych ludzi, gdy
bdzie starsze; natomiast w prowincji Henan zakazywano jedzenia misa tylko z czarnego psa,
aby nie poroni. Nie mona byo rwnie spoywa misa wrbla z past sojow, gdy
dziecko mogo urodzi si piegowate, natomiast jedzenie misa wrbla z alkoholem mogo
skutkowa urodzeniem dziecka z zaburzonymi uczuciami. Jedzenie krewetek i wgorzy
mogo spowodowa, e dziecko bdzie niemow, jedzenie krabw poprzeczne pooenie
dziecka przy porodzie; jedzenie misa wia krtkie koczyny. W prowincji Henan nie
wolno byo je ostrej papryki, aby dziecko nie miao czerwonych, podkronych oczu
i wybuchowego charakteru w przyszoci. Kobiety brzemienne nie powinny je liwek, aby
ich dzieci nie straciy wzroku; pasty sojowej i kopru aby nie poroni. Kobieta brzemienna
nie powinna je wieego imbiru, poniewa jej dziecko moe urodzi si z dodatkowym
palcem (imbir ma wiele korzonkw). Co wicej imbir jest ostry w smaku, co moe
doprowadzi do choroby oczu, wywouje gazy, a to moe skutkowa poronieniem. Kobieta
w ciy nie powinna rwnie je surowych ani zimnych potraw i pi chodnej wody, aby nie
rozstroi odka i nie zakci rozwoju podu.
Jednym z zakazw, ktry przetrwa w niezmienionej formie do dzi, jest zakaz
stosunkw seksualnych: Aktywno seksualna stanowi, w istocie, jeden z najsurowszych
zakazw narzuconych kobiecie ciarnej, ktra powinna traktowa go bardzo powanie.
(Attan 2012: 61). Jest to oczywisty zakaz w kontekcie tworzenia sytuacji rajskiej.
Chiczycy wierzyli rwnie w edukacj prenataln (tijio, ), uwaali, e kobieta
w ciy powinna ju od momentu zapodnienia uczy swoje dziecko odpowiedniego
zachowania, sama si odpowiednio zachowywa, aby nie wpywa negatywnie na jego
rozwj (Ren 2005: 146-147, Attan 2012: 58).
W okresie ciy kobieta otrzymywaa od krewnych i znajomych rne prezenty,
zwane prezentami z najlepszymi yczeniami (cushng l, ), (Ji 2008: 138). Mogy to
by ubranka dla dziecka, albo jakie smakoyki dla przyszej matki. Prezenty te naleao od
razu otwiera, aby nie opnia porodu.

- 150 -

5.4. Narodziny (chshng, )

5.4.1. Pord (fnmin, )

Dawniej na trzy miesice przed porodem, m i ona rozstawali si i yli oddzielnie a do
momentu, gdy dziecko mogo by przedstawione ojcu (zazwyczaj trzy miesice
po narodzinach), (Granet 1973: 304). Ojciec nie zblia si do matki, ale dowiadywa si o jej
stan i przebieg porodu. W spoeczestwie tradycyjnym moment przyjcia dziecka na wiat
pord by uwaany za wyjtkowo traumatyczny (Kowalski 2007: 471). W tradycyjnych
interpretacjach, w kulturze magicznej narodziny to przejcie ze strefy chaosu do krainy
miertelnikw. Pord otwiera kontakt z zawiatami, rodzca, noworodek oraz osoby im
towarzyszce znajdoway si w odmiennej, niebezpiecznej czasoprzestrzeni. Byli naraeni na
agresj ze strony demonw i musieli si przed nimi strzec (np. poprzez zabezpieczenie
wszystkich otworw w domu takich jak okna, drzwi, komin, piec lub malujc na cianach
odpowiednie znaki). Wiele wierze dotyczyo zachowa uatwiajcych pord, a wic
rozpltywanie, rozwizywanie i otwieranie wszystkiego dookoa. Pord i pog byy
nieczyste, wic czsto izolowano rodzc, aby nie sprowadzia nieszczcia na otoczenie.
oysko, zakrwawion bielizn, wod z kpieli dziecka rwnie uwaano za nieczyste
i utylizowano w okrelony sposb i w okrelonych miejscach. Pog trwa z reguy
czterdzieci dni (mniej wicej sze tygodni po porodzie pojawia si pierwsza miesiczka).
S to wyjanienia magiczno-animistyczne, ktre nie s zadowalajce. Wasilewski (2010: 170)
interpretuje pord w ten sposb:
[] skoro okres podowy koresponduje w wierzeniach, jak widzielimy, z sytuacj rajsk, to
okres po porodzie bdzie mia swj odpowiednik w nastpnej fazie mitologicznego
scenariusza, fazie egzystencji na ziemskim padole, rozbicia pierwotnej harmonii itd. Nic wic
dziwnego, e z chwil porodu pojawiaj si te same symboliczne znaki upadku, co na planie
mitologicznym. Zgodne z t logik byyby powszechne wierzenia o nieczystoci poonicy
[] (Wasilewski 2010: 170).

Wedug mnie, w przypadku tradycyjnej kultury chiskiej, wiele zakazw zwizanych

z porodem ma na celu kontynuacj zagwarantowania sytuacji idealnej, poniewa pord by
traktowany jako pocztek ycia, a nie koniec okresu ciy. Ma to szczeglne znaczenie przy
przesdach zwizanych z okolicznociami i dat przyjcia na wiat, pierwszymi godzinami
ycia i wyborem imienia.
Dla Chiczykw pord by rwnie wydarzeniem nadzwyczajnym i tajemniczym, ale
take decydowa o pomylnym lub pechowym losie dziecka i jego rodziny; by obwarowany
- 151 -

wieloma nakazami i zakazami (Ren 2005: 147). Najwicej obaw budzia krew porodowa i aby
ustrzec si przed jej zowrogim dziaaniem wprowadzano wiele zakazw dotyczcych miejsca
porodu (Ren 2005: 148, Wan 2005: 128). Najpowszechniejszym by zakaz rodzenia
w miejscu zamieszkania, co jest typowym rytuaem wyczenia w rozumieniu van Gennepa
(2006). W dawnych Chinach rodzca kobieta wyprowadzaa si z domu na czas porodu
i poogu. Czsto rodzia i mieszkaa po porodzie w szopie albo oborze. Dopiero gdy dziecko
koczyo miesic, wracao z matk do domu. Kobieta nie moga rwnie rodzi w domu
rodzicw, poniewa rodzina moga przez to zuboe, a dziecko nie osign wieku dorosego.
W niektrych regionach Chin ciarna od smego miesica ciy nie moga odwiedza domu
rodzinnego, aby w przypadku przedwczesnego porodu nie doszo do nieszczcia. Kobieta
nie moga rwnie urodzi w obcym domu, poniewa noworodek zabiera z niego ca
pomylno, albo te w przyszoci w tym domu nie mogo urodzi si dziecko, bd te
szczliwe dziecko (Ren 2005: 149). Przed nastaniem Chin komunistycznych w 1949 roku,
waciciele mieszka nie chcieli ich wynajmowa modym maestwom, obawiajc si,
e kobieta urodzi w wynajtym domu, sprowadzajc na waciciela nieszczcie (Wan 2005:
129). Obecnie przesd ten nie jest praktykowany, ale strach przed krwi porodow pozosta
w wiadomoci wspczesnych Chiczykw. We wrzeniu 2006 roku chiska prasa donosia,
e w miecie Chongqing rodzca kobieta zostaa wyrzucona z takswki, a kolejnych
dwunastu kierowcw takswek odmwio zawiezienia kobiety do szpitala ze wzgldu na
panujcy przesd, e rozlana krew w samochodzie przynosi rok nieszcz (Ma 2006).
W rezultacie kobieta urodzia na ulicy i zostaa odwieziona do szpitala po dwch godzinach,
mimo, e szpital znajdowa si w odlegoci dwustu metrw.
W pnocno-wschodnich Chinach ludzie pi na kangu (ceglanym ku z piecem),
ktry uwany jest za oblicze danej rodziny (prg to danej rodziny szyja, a kang to jej
oblicze, mnkn sh dng jirn de bzi, kngx sh dng jirn de lin,
), (Ren 2005: 150). Dawniej uwaano, e rodzca nie moga
zabrudzi ka, dlatego naleao je przed porodem wyoy som. Jeli rodzca
zanieczyciaby kang czyli twarz rodziny, to przestaoby si danej rodzinie powodzi.
W tym samym rejonie Chin ko rodzcej nie mogo sta naprzeciwko ciany z kominem,
poniewa mogo to obrazi Boga Roku (Ti Su, ), a to z kolei wstrzyma rozrodczo
(na okres od szeciu do dwunastu lat), (Ren 2005: 150).
W dawnych Chinach uywana przy porodzie woda nie moga by wiea i zimna,
a soma musiaa by tegoroczna, ryowa lub pszeniczna (Wan 2005: 177). Przed uyciem,

- 152 -

akuszerka musiaa za pomoc specjalnych zakl wygoni wszelkie kryjce si w wodzie

i somie zo. Takie odczarowanie chronio rodzc przed demonami oraz zapewniao szybki
i pomylny pord.
Miejsce porodu byo terytorium zakazanym, zakaz wchodzenia mieli przede
wszystkim mczyni, w tym m rodzcej (Ren 2005: 151, Wan 2005: 176). Po pierwsze
mogo to przynie nieszczcie rodzcej, po drugie mczyni przynale do pierwiastka
yang, a pord do pierwiastka yin, dlatego ich skonfrontowanie mogo mie negatywne skutki
zarwno dla matki jak i dla dziecka. Kobiety rwnie nie mogy swobodnie wchodzi do
pokoju rodzcej, liczba osb towarzyszcych przy porodzie nie powinna by dua.
W prowincji Heilongjiang wierzono, e kada nadliczbowa osoba wydua pord o dwie
godziny (Ren 2005: 151, Wan 2005: 176). Kobiety w ciy, wdowy, niezamne dziewczta
oraz matki nierdki nie mogy przebywa w pomieszczeniu porodowym, poniewa
prowadzio to do nagromadzenia zbyt duej iloci pierwiastka yin. Due nagromadzenie yin
nie pozwalao wyj dziecku na wiat i komplikowao pord. Mamy tu typow prb
zapewniania harmonii w chiskim rozumieniu, tj. harmonii midzy yin i yang.
Do pokoju rodzcej nie powinno si wnosi metalowych przedmiotw (np. kluczy),
poniewa mogy one spowodowa utrat mleka. W pobliu domu, w ktrym odbywa si
pord zabraniano szorowa garnki i rba drewno, aby dochodzcy haas nie przestraszy
noworodka. W prowincji Henan, w domu gdzie kobieta odbywaa pog, zabraniano smaenia
i gotowania, w przeciwnym razie dziecko dostaoby bbli na ciele. W izbie, gdzie odbywa si
porb nie wolno byo rwnie pali ofiarnych pienidzy, ani kadzide, poniewa dziecko
mogo dosta czerwonych albo czarnych plam na ciele. Materac, na ktrym rodzia kobieta,
by zazwyczaj zakopywany w ziemi lub topiony w rzecze, nie wolno byo go spali, poniewa
na skrze dziecka mg pojawi si rumie, albo mogo sta si by trudne w wychowaniu.
S to kolejne zakazy uywania operatorw kultury w sytuacji zalkowej.
Gdy pord niebezpiecznie si wydua kierowano mody do Bogini Przyspieszajcej
Pord (Cushng Ningning, ) albo udawano si do buddyjskich lub taoistycznych
mnichw po specjalne talizmany bd zaklcia (Dor 1914: 5). Zaklcia, zapisane na papierze,
albo kadziono na rodzcej, albo spalano, a popi mieszano z winem i dawano kobiecie do
wypicia.
Przy przecinaniu ppowiny nie mona byo uywa noa ani noyczek, w przeciwnym
razie dziecko mogo zachorowa na tec (Wan 2005: 178). Po narodzeniu dziecka naleao
najpierw je umy, a potem przeci ppowin. Wierzono, e odwrotna kolejno spowoduje

- 153 -

napynicie wody do ppowiny, a to negatywnie wpynie na los dziecka (Ren 2005: 164, Wan
2005: 178).
W tradycyjnych Chinach bardzo du wag przywizywano do odpowiedniej
utylizacji oyska nie wolno go byo tak po prostu wyrzuci, naleao albo zakopa
w wapnie, albo pod kiem, albo w woy do naczynia (Ren 2005: 153). W prowincji
Henan oysko zakopywano w domu albo pod kangiem, albo w rogu izby lub te na
podwrku. oyska chopcw i dziewczt byy zawsze zakopywane w innych miejscach
i w odmienny sposb: chopcw przy drzwiach, dziewczt pod drzewami owocowymi.
Wierzono, e odpowiednie zakopanie oyska moe wpywa na przyszo dziecka i jego
rodziny, np. zakopanie otworem do gry gwarantowao apetyt i odpowiednie ssanie piersi.
Zakopanie oyska do gry nogami miao spowodowa, e nastpne dziecko bdzie
przeciwnej pci, zakopanie bez odkrcania gwarantowao dziecko tej samej pci. Uwaano
take, e jeli sponie miejsce, gdzie zakopane jest oysko, to dziecko rwnie zginie w
poarze. Zakopywanie oyska powinno dobywa si po zmroku, w ciszy i skupieniu, a po
zakopaniu naleao to miejsce zostawi w spokoju. Natomiast w prowincji Zhejiang oysko
wkadano do glinianego naczynia i tam leao do czasu osignicia przez dziecko wieku
dorosego (Cooper 1998: 375).
Inne rodki ostronoci podejmowano przy ppowinie, ktr rwnie czono
z przyszym yciem czowieka, ale w przeciwiestwie do oyska, nie utylizowano,
ale zachowywano (Ren 2005: 155). W dorosym yciu przynosia szczcie: moga si
przyda w czasie procesu sdowego (zabierano j ze sob, aby wygra spraw) albo te
przynosia wygran w hazardzie. Nie mona byo jej zgubi, ani pozwoli by kto j ukrad.
Po porodzie rwnie skaon wod, som i papier naleao odpowiednio zutylizowa,
najlepiej zakopa (Wan 2005: 178). Zakazane byo ich spalanie, poniewa na ciele
nowonarodzonego dziecka mogy pojawi si rumie albo wysypka. Rwnie krew porodow
naleao szybko sprztn, eby nie miaa zego wpywu na matk i dziecko.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych i cigle aktualnym przesdem, jest ten
zwizany z czasem narodzin (Dor 1914: 6). Widzimy tu, po raz kolejny, denie
do zagwarantowania idealnego pocztku, niekoniecznie rajskiego, ale harmonijnego
i dobrze wrcego na przyszo. Chiczycy wierz, e to niebo decyduje o losie czowieka
(mng yn tin dng, ), (Wan 2005: 175). Dlatego dla przesdnych Chiczykw
bardzo wana jest data przyjcia dziecka na wiat, nie tylko rok, ktry decyduje o znaku

- 154 -

zodiaku 6 , ale rwnie miesic, dzie i godzina narodzin tzw. osiem znakw (b z, ).
Jedna para znakw odpowiada rokowi, druga miesicowi, trzecia dniu, a czwarta godzinie
przyjcia na wiat. Na podstawie omiu znakw oblicza si lian czyli sum punktw za rok
(skala 0,5 do 1,9), miesic (od 0,5 do 1,8), dzie (od 0,5 do 1,8) i godzin (od 0,6 do 1,6),
(Hsu et al. 2008: 203). Dla osoby urodzonej 26 padziernika 1976 roku o godz. 10.10 wynosi
ono 0,8 + 0,8 + 1,8 + 1,6 czyli 5,0. Im wysze lian (min. 2,1, max. 7,2), tym dziecko bdzie
szczliwsze, bogatsze i zdrowsze.
Kady Chiczyk musi pamita swoje osiem znakw, poniewa w dorosym yciu
potrzebne s do wrenia, stawiania horoskopw, a nawet dobierania partnera (Ren 2005:
159). Chiczycy wierzyli, e jeli syn urodzi si w tym samym miesicu, co ojciec,
to zaszkodzi on ojcu. W niektrych regionach Chin, jeli osiem znakw niemowlcia stao
w konflikcie z omioma znakami ojca lub matki, to takie dziecko mogo by oddane innej
rodzinie lub porzucone. Oprcz roku i miesica wany by rwnie dzie urodzin: pechowy
by pierwszy dzie Nowego Roku, pitnasty dzie pierwszego miesica, pity dzie pitego
miesica oraz pitnasty dzie sidmego miesica (Ren 2005: 160). W dawnych Chinach
wierzono, e dzieci urodzone pierwszego dnia Nowego Roku bd miay zy charakter,
zaszkodz w przyszoci rodzicom. W prowincji Henan popularne byo powiedzenie: le,
gdy chopiec rodzi si pierwszego, a dziewczynka pitnastego (nn p ch y, n p sh w,
), (Ren 2005: 160). W czasie wit noworocznych nie karze si dzieci,
wic w przyszoci nie bd si one sucha rodzicw. Dziewczynki urodzone pitnastego
dnia pierwszego miesica, tj. w wito Lampionw, mog w przyszoci mie zbyt frywolny
charakter i zaszkodzi swoim prowadzeniem si rodzicom. Najbardziej pechowym dniem
przyjcia na wiat by pity dzie pitego miesica, poniewa czsto koczy si on mierci
noworodka z rk rodzicw, zgodnie z powiedzeniem: Dzieci, ktre urodziy si pitego dnia
pitego miesica nie wychowujemy (wyu wr shng z b j, ), (Ren
2005: 160). 7 Z kolei pitnastego dnia sidmego miesica przypadao wito duchw,
urodziny w ten dzie rwnie byy niepomylne.
Wiara w pomyln dat urodzenia przetrwaa do dzi i przekada si na liczb
cesarskich ci w Chinach (Hsu et al. 2008: 204). Liczba operacji cesarskiego cicia jest
rna dla rnych krajw i waha si od 10% do 25% w krajach OECD 8 , wnosi 34% na

Wicej o zodiaku w rozdziale mu powiconym.

Na ten temat rwnie w rozdziale powiconym witom.
8
Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju skupiajca 30 najbardziej rozwinitych krajw (w tym
Polsk), zaoona w 1961 roku.
7

- 155 -

Tajwanie, 27,4% w Hongkongu i 22,5% w Chinach kontynentalnych. 9 Za optymaln

wiatowa Organizacja Zdrowia uwaa

10 - 15%. Cesarskie cicie jest wykonywane

ze wzgldw zdrowotnych albo na dnie pacjentki. Czsto jednak za wyborem cesarskiego

cicia nie stoj wzgldy medyczne, czy strach przed blem, ale wzgldy kulturowe,
a w przypadku Tajwanu przesd (Hsu et al. 2008: 206). Chiczycy uwaaj, e data
przyjcia czowieka na wiat, jego osiem znakw, ma wpyw na cae jego ycie. Data
uwzgldniana jest przy nadawaniu imienia, wyborze maonka, lokalizacji domu,
prowadzenia biznesu. Dlatego zdaniem badaczy wysoki odsetek operacji cesarskiego cicia
na Tajwanie jest wynikiem denia do zagwarantowania dziecku jak najwyszego lian
poprzez przyjcie na wiat nie tylko w okrelonym roku, ale i miesicu, dniu i godzinie.
Hsu et al. przeanalizowa dwa tysice czterysta osiemdziesit trzy porody w 1996 roku w
jednym z tajwaskich szpitali. Dla urodzonych w tym roku lian wynosio od 2,1 do 6,9.
Dzieci urodzone w wyniku cesarskiego cicia miay wysze rednie lian (4,73) od tych ktre
przyszy na wiat poprzez pord waginalny normalny (4,5) i waginalny wspomagany (4,36).
Wiara w osiem znakw przy rodzeniu dziecka jest silniejsza wrd kobiet starszych, gorzej
wyksztaconych i przy pierwszym porodzie. Wedug badaczy 14-40% cesarskich ci
na Tajwanie moe by przypisane wzgldom poza-klinicznym, w tym wanie wierze
w osiem znakw.
Rwnie kobiety decydujce si na operacj cesarskiego cicia na danie
w Hongkongu przyznaj, e jednym z powodw tej decyzji bya moliwo wyboru
pomylnej daty urodzenia dziecka (Lee at al. 2001). Jedna z badanych kobiet powiedziaa:
Kiedy podjam decyzj o cesarskim ciciu zdecydowaam, e poprosz kogo o wybranie
pomylnego dnia oraz odpowiedniego imienia dla mojego dziecka. Jest to obecnie
powszechna praktyka w Hongkongu. Wiele moich przyjaciek i nawet gwiazdy filmowe
chc, aby cesarskie cicie byo wykonane konkretnego dnia, majc nadziej na szczcie,
pomylno i zdrowie oczywicie. Dlatego te, moi rodzice przekazali staremu mistrzowi
moje i ma osiem znakw (data i czas urodzin). W nawizaniu do naszych omiu
znakw mistrz wybra pomyln dat urodzin dziecka oraz dobre imi dla niego. Mamy
nadziej, e bdzie si zdrowo chowao i nie zaszkodzi nam (Lee at al. 2001: 318).

Jeli dziecko rodzio si w terminie (wg Chiczykw w dziesitym miesicu, poniewa brano
pod uwag miesice ksiycowe), to miao szanse na przeycie, jeli za pord nastpowa
wczeniej, to mwiono, e W sidmym przeyje, w smym nie (qyu chng, byu b
chng, ), albo W sidmym ycie, w smym strata, w dziewitym ciki
9

Wedug danych zebranych przez Liu at al. (2006), ktrzy przebadali 2100 Chinek z prowincji Hubei, liczba
cesarskich ci wynosia odpowiednio: 52,4% w przypadku kobiet z miasta, 38,1% w przypadku kobiet
z przedmie oraz 10,4% w przypadku kobiet zamieszkujcych tereny wiejskie, co daje redni 32,8%.

- 156 -

pord (q chng b bi ji nn y, ), (Ren 2005: 159). Jeli dziecko

przyszo na wiat w sidmym miesicu ciy, odprawiano specjalne wrby z zapytaniem,
czy warto niemowl wychowywa. Istnia jeszcze jeden przesd: le jeli chopiec rodzi si
za wczenie, a dziewczynka za pno (nn p shng qin, n p shng hu,
), (Ren 2005: 159). W pnocno-wschodnich Chinach, wierzono, e jeli kobiecie zmaro
pod rzd kilkoro dzieci, to kolejne czeka ten sam los. Aby przerwa kltw, po narodzeniu
nagie niemowl wkadano do duego garnka, a nastpnie do pieca i przez otwr pieca je
wycigano. Oznaczao to, e dziecko zabrano mierci, poniewa Zmare dzieci odchodz
przez komin (s hizi zu yncng, ), (Ren 2005: 159).
Dziecko tu po urodzeniu nie powinno si wyprni, aby nie zbruka rodzicw
( di su ning, ) i nie zaszkodzi im w przyszoci (Ren 2005: 161). 10 Istniao te
wiele przesdw zwizanych z fizycznoci niemowlcia, kade odchylenie do normy czsto
doprowadzao

do

umiercenia

dziecka.

Mamy

tu

kolejny

przykad

na

denie

do zagwarantowania sytuacji idealnej, a ta wolna jest przecie od wszelkich anomalii.

Niemowl powinno zapaka, jeli za nie pakao albo jego pacz by w jaki sposb
odmienny, uznawano to za zy omen, wrcy niepomylno. W prowincji Zhejiang na
podstawie paczu wrono dziecku przyszo (Cooper 1998: 375). Za bardzo niepomylne
uznawano narodzenie dziecka w odwrconej pozycji (gdy najpierw pojawiaj si nogi, a na
kocu gwka). Taki pord czsto koczy si mierci matki i dziecka, a jeli nawet dziecko
przeywao, to nie wrono mu pomylnego ycia: Potomkowie urodzonego wspak, wspak
umr, potomkowie urodzonego normalnie, normalnie odejd (n shngzh z sn n s,
shn shngzh z sn shn wng, ), (Ren 2005: 161).
Wiele sprzecznych emocji budzio rwnie narodzenie dziecka z otwartymi oczami raz
uznawano to za zy znak, innym razem za pomylny. Natomiast niemowl z poronitymi
wosami na skroniach uwaano za monstrum zagraajce rodzicom i nie podejmowano si
wychowania takiego dziecka. Rwnie niemowl z zbami uznawano za takie, ktre moe
zaszkodzi rodzicom. 11 Za pechowe uznawano take dziecko z dodatkowym palcem u rki
10

Zakaz wydalania w sytuacjach pocztku lub przejcia.

W literaturze piknej, w powieci Mo Yana Kraina wdki, znajduje si taki oto fragment: Dziki temu, e
matka mojej teciowej wyara po kryjomu tak duo jaskczych gniazd, teciowa urodzia si niezwykle
rozwinita fizycznie. Miaa kruczoczarne wosy i row skr, a pakaa doniolej ni niejedno mskie
niemowl, w jej ustach za tkwiy cztery zby. Ojciec mojej teciowej by czowiekiem przesdnym. Sysza, e
noworodek z zbami to zy omen, wic porzuci moj teciow gdzie w krzakach. Zima w prowincji
Guangdong nie jest zbyt surowa, jednak w grudniow noc mona tam przemarzn do szpiku koci. Teciowa
przeleaa w krzakach ca noc, pic smacznie. Przeya jej ojciec by tym tak poruszony, e przyj j
z powrotem. (Mo 2006: 348).
11

- 157 -

lub nogi, lub brakujc warg. W dawnych czasach takie dziecko od razu zabijano, jego
rodzicw wyganiano, dom palono, a majtek dzielono (Ren 2005: 162). Rwnie dzieci
z wadami, deformacjami ciaa i koci uznawano za niezdolne do ycia i porzucano.
Chiczycy uwaali bliniacze cie za szczliwe, natomiast narodziny trojaczkw za bardzo
pechowe, le wrce rodzicom. Wierzono take, e dziecko, ktre urodzio si z owinit
ppowin wok szyi umrze w przyszoci uduszone lub powieszone. W pnocnowschodnich Chinach w takim przypadku zakadano na ppowin kdk i proszono, eby
akuszerka j otworzya i w ten sposb zabezpieczya dziecko przed nieszczciem. Co wicej,
jeli dziecko przeyo, trzeba byo od siedmiu rodzin z ssiedztwa poyczy siedem monet
i nawlec je na siedem poyczonych, rnokolorowych nitek, a nastpnie zawiesi ten zamek
dugowiecznoci (chngmng su, ) na szyi dziecka i zdj go dopiero w wieku
szeciu, siedmiu lat (Ren 2005: 163). W dawnych Chinach nie trzeba byo urodzi si chorym
lub kalek, eby straci ycie. Czasami wystarczyo urodzi si dziewczynk, aby zosta
utopion lub porzucon (Ren 2005: 164). Czasami, o pozostawieniu dziecka przy yciu,
decydoway tylko wzgldy ekonomiczne:
Wyraenie bu ju 12 , oznaczajce dosownie nie wychowywa sowo ju odnosi si do
rytualnego i symbolicznego przyjcia dziecka do rodziny daje rodzicom ni mniej, ni wicej
prawo do decydowania o yciu lub mierci dziecka. Jeli zdecyduj nie wychowywa,
a wic symbolicznie nie akceptowa go w rodzinie, wystarczy, by pozbawili je warunkw
niezbdnych do przetrwania. Noworodek wtedy umiera, lecz unika si podlegajcego karze
oskarenia o dzieciobjstwo, jeli zgon nastpi nie pniej ni do trzeciego dnia jego ycia.
Z rytualnego punktu widzenia ycie dziecka zaczyna si bowiem dopiero w trzecim dniu po
porodzie. [] Przy podejmowaniu decyzji licz si zwaszcza dugofalowe interesy rodziny.
Zale one od tego, jakie korzyci dziecko bdzie mogo jej przynie, w jaki sposb jego
egzystencja wpynie na status spoeczny najbliszych: czy sprawi, e zbiednieje bd,
odwrotnie, wzbogaci si. To zdecyduje o jego losie (Attan 2012: 69-70).

Dziecko, ktre zmaro w onie matki, albo tu po urodzeniu, naleao wyrzuci do wody,
w przeciwnym razie zamienioby si w demona, a jago matka nie mogaby zaj ponownie
w ci (Ren 2005: 173).
Po narodzinach dokonywano rytuau zoenia dziecka na ziemi:
Nawet w przypadku normalnych narodzin dziecko musiao przey bez poywienia pierwsze
trzy dni zoone na goej ziemi, gdy duch ywotny i tchnienie dziecka s bezsilne i tylko
w zetkniciu z ziemi-matk moe si w nich utwierdzi ycie. W przypadku crek (ktre
nigdy nie wyszy cakowicie spod zalenoci od matki) porzucenie na ziemi wydawao si
wystarczajc prb. Chopcw a by to pierwszy z rytw zbliania ich do ojca, owo
pierwsze wdroenie w ich nastpstwo po nich kadziono jeszcze na ojcowskim ou (Granet
1973: 305).
12

Nie wychowywa (b j, ).

- 158 -

Kadzenie dziecka na ziemi byo zwyczajem szeroko rozpowszechnionym na wiecie, miao

sprawi by prawdziwa macierz uznaa je za swoje i zapewnia mu bosk opiek (Eliade
1974: 144-145).
Chiczycy wierzyli w istnienie bogw oa (chung shn, ), z rozrnieniem
na kow Matk (Chung M, ) oraz kowego Ojca (Chung Gng, ), (Ren
2005: 169, Wan 2005: 178). Dziecko zaraz po urodzeniu przechodzio pod opiek kowej
Matki, ktra nie tylko si o nie troszczya, ale rwnie wychowywaa. Nie mona byo
przerywa snu dziecka, gdy mona byo w ten sposb przerwa pobieranie przez nie nauk od
kowej Matki i sprawi, e wyronie na gupka. Wierzyo si rwnie, e kowa Matka
zabiera dusz dziecka w podr, dlatego w czasie snu nie wolno byo przykrywa dziecku
twarzy, poniewa dusza moga zabdzi i nie odnale drogi powrotnej. kowej Matce
naleao skada ofiary i pali kadzida, ale nie mona byo ofiarowa jej alkoholu,
bo mogaby si upi i zaniedba dziecko, a ono spa z ka.
Ubranka niemowlce nie mogy by uszyte z nowego materiau (Ren 2005: 165).
Naleao je uszy ze starych ubra nalecych do kogo, kto dugo yje i cieszy si dobrym
zdrowiem, aby dziecko rwnie doyo w szczciu pnej staroci. Nie powinny by te one
zbyt grube, aby nie poraniy skry dziecka, a dziecko nie byo zbyt wte. Ubranka
niemowlce nie mogy by wywieszane przez noc na dworze (Wan 2005: 179).

13

Z przesdem tym wie si legenda o Kobiecie-Ptaku (G Hu Nio, ), kobiecie, ktra

zmara podczas porodu i zamienia si w ptaka. Kobieta-Ptak przedstawiana jest z dwiema
goymi piersiami oraz porwanym maym dzieckiem trzymanym w ramionach. Jeli przeleci
ona w nocy na ubrankiem niemowlaka i skropli je krwi, to dziecko po zaoeniu ubranka
moe zapa na epilepsj, choroby dziecice i szybko umrze. W prowincji Henan popularna
jest opowie o dziewiciogowym ptaku, ktry rwnie moe zaszkodzi dziecku, jeli jego
ubranka bd wywieszone na noc na dworze.
W niektrych rejonach Chin dziecko nie mogo rwnie mie kontaktu ze zwierztami.
Chiczycy zakazywali rwnie bujania pustej koyski, poniewa grozio to utrat dziecka.
Niemowl nie mogo rwnie oglda przedstawie teatralnych, zwaszcza lalkowych, aby
nie podupado na zdrowiu. Zakazane byo askotanie dziecka w stopy, w obawie,
e w dorosym yciu bdzie tchrzem (Ren 2005: 167).

13

Z identycznym zakazem mamy do czynienia w polskiej kulturze ludowej (Wasilewski 2010: 357).

- 159 -

Po narodzinach dziecka obowizywao te wiele zakazw jzykowych (Ren 2005:

168). W prowincji Henan, jeli urodzi si chopiec, to przez pierwszy miesic zakazane byo
wypowiadanie sowa mczyzna (nn, ), aby zy demon nie porwa dziecka (mwio si
dziewczynka (nhi, ), gdy nimi demony nie byy zainteresowane). Nie wolno byo
wypowiada sowa choroba (bng, ), eby jej nie wywoa lub pogbi, jeli miaa
miejsce. Zabronione byy rwnie sowa chudy (shu, ), poniewa dziecko mogo straci
na wadze, oraz gruby (png ), aby nie kusi zych mocy.
Chiczycy wierzyli, e tu po narodzeniu dziecko posiada niezwyk moc widzenia
duchw i rzeczy niewidzialnych dla dorosych (Ren 2005: 168). Spotkanie z duchem mogo
by powodem nieszczcia, dlatego zabraniano dziecku uczestniczenia lub zbliania si do
uroczystoci w wityniach, zwizanych ze skadaniem ofiar, pogrzebw itp. Z kolei
te rodziny, ktre prosiy o syna w wityni, po urodzeniu dziecka, powinny pj zoy
ofiary dzikczynne bogom, gdy w przeciwnym razie mogliby si oni rozgniewa, i zabra
dziecko.
5.4.2. Ogoszenie narodzin (box, )
Po szczliwym porodzie krewni i znajomi byli informowani o narodzinach dziecka (box,
). Rodzice matki byli informowani o przyjciu na wiat wnuka lub wnuczki prezentem
z koguta (w przypadku wnuka) albo prezentem w postaci kury (w przypadku wnuczki), sami
skadali gratulacje i przynosili prezenty dziecku (Ren 2005: 171, Ji 2008: 138). W Kaifengu
zi informowa teciw o narodzinach dziecka zanoszc im gotowane, malowane na
czerwono jajka sze lub osiem (parzyst liczb) w przypadku chopca, pi lub siedem
(nieparzyst) w przypadku dziewczynki. W prowincji Zhejiang natomiast zi zanosi teciom
dzban peen wina (nie mg by pusty), z przyczepionym czerwonym sznurkiem do dziobka
w przypadku narodzin chopca, albo do rczki w przypadku dziewczynki (Cooper 1998: 375).
Po przyjciu na wiat dziecka na drzwiach wieszano rne przedmioty informujce
o narodzinach, i jednoczenie zakazie wstpu do domu (Ren 2005: 167, Ji 2008: 137).
W przypadku narodzin chopca wieszano zazwyczaj uk, w przypadku dziewczynki
chusteczk. W prowincji Zhejiang dziecko nie wychodzio na dwr przez sto pierwszych dni
ycia, obcy rwnie nie mogli go przez ten czas oglda.

- 160 -

5.4.3. Kpiel trzeciego dnia (xsn, )

Trzeciego dnia po narodzinach dziecka odbywaa si uroczysta kpiel, w ktrej uczestniczya
rodzina matki (Cormack 1923). Rozpoczynay si w ten sposb rytuay wczania dziecka
i matki do z powrotem do rodziny i spoeczestwa. T uroczyst kpiel nazywano kpiel
trzeciego dnia (xsn, ), (Ren 2005: 165, Ji 2008: 142). W Pekinie dziecko kpano
w miedzianej wanience, a caa uroczysto miaa wymiar symboliczny:
Do wody wkadano jajka, jedno dla chopca, dwa dla dziewczynki. Obok wanienki
kadziono miseczk z wod oraz yeczk, a take talerz z jednakow iloci czerwonych
i biaych jaj gotowanych na twardo. Podczas kpieli kady go bra yeczk wody
i wlewa j do wody w wanience, yczc jednoczenie dziecku kolejnych lat ycia. Kady
go bra te po jednym jaju i wkada je do wanienki, a robic to, wyraa kolejne
yczenie dugiego ycia, zdrowia i szczcia biae jaja wyraay yczenia doycia
pnej staroci i siwizny, czerwone obfitoci szczcia, na zasadzie gry sw czerwony
i obfity [hng, i hng, przyp. aut.] (Cormack 1923: 23-24).

W wodzie, w ktrej kpano niemowl, umieszczano rwnie imbir, aby odpdzi choroby
oraz moczono cebul, ktr pniej wysoki mczyzna wyrzuca na ulic. Tu rwnie miaa
znaczenie gra sw: cebula (cng, ) brzmi identycznie tak jak mdry (cng, ),
dlatego wyrzucenie cebuli na ulic przez wysokiego mczyzn miao sprawi, e dziecko
wyronie na zdrowego i mdrego czowieka. W wielu regionach Chin dziecko byo kpane
przez kobiet z zewntrz, z dobrego, dobrze prosperujcego domu (Ji 2008: 142). W czasie
mycia niemowlcia kobieta piewaa: Myj gwk, zostaniesz ksiciem; myj brzuszek,
potomkowie awansuj; myj twarz, zostaniesz wjtem; myj pup, zostaniesz wojewod,
(xx tu, zu wnghu; xx yo, bibi go; x

lindn, zu

zhxin; x dnggu,

zu zhzhu, ),
(Ji 2008 : 142). W niektrych regionach Chin po tej uroczystej kpieli dziecko zaczynao by
karmione piersi, albo przez mamk, albo przez wasn matk. Wizao to si z zakazem
karmienia niemowlcia mlekiem przez pierwsz dob lub pierwsze trzy dni ycia (Ren 2005:
165). W tym czasie dziecku dawano tylko odrobin wody z cukrem lub miodem. Pniej
dziecko w zasadzie ywio si mlekiem matki, a po ukoczeniu miesica rozszerzano jego
diet o produkty jarskie, po ukoczeniu roku o produkty misne.
Po kpieli wyprawiano bankiet, na ktrym musia by jedzony makaron,
symbolizujcy dugie ycie (Ji 2008: 143). Tego dnia stawiano rwnie dziecku horoskop
(Dor 1914: 8). Wykpane dziecko ubierano w specjalne okrycie, ale zakazywano zakadania
spodenek, ktre mogy by zaoone dopiero po stu dniach ycia (Ren 2005: 165). Przez

- 161 -

pierwsze sto dni niemowl powinno swobodnie wierzga nogami, alby w razie mierci szybko
si reinkarnowa. Blinita powinny by ubierane jednakowo, gdy nie mona sprzeciwia
si woli nieba i dzieci rozrnia. Dawniej zwyke kpiele niemowlcia odbyway si tylko
w wyznaczone, pomylne dni, a woda po nich bya wylewana w odpowiednim miejscu.
5.4.4. Wysiadywanie miesica (zu yuzi, )
Po urodzeniu dziecka matka bya zobowizana do odbycia poogu, miesicznego siedzenia
z dzieckiem (zu yuz, ) 14 , z ktrym wizao si wiele zakazw (Ji 2008: 144,
Attan 2012: 62-63). Okres poogu to typowy rytua okresu przejciowego wedug Arnolda
van Gennepa (2006). Te restrykcje miay na celu odzyskanie si przez kobiet i zapewnienie
jej zdrowia w przyszoci (Cheung 1997, Raven at al. 2007). Miesiczne siedzenie
z dzieckiem moe si wydawa kolejnym chiskim zabobonem, ale z punktu widzenia
zachodniej medycyny okazuje si praktyk bardzo poyteczn (Raven at al. 2007). Chiczycy
wierz, e odpowiednie odbycie poogu przywrci organizmowi zachwian rwnowag oraz
uchroni kobiet przed przyszymi chorobami (Liu at al. 2006). Kobiety powinny je
gotowane i gorce potrawy (by wzmocni yang), a unika surowych i zimnych (by nie
wzmacnia yin), (Bao at al. 2010).
Zakazy, ktre obowizyway kobiet w poogu byy nastpujce: denerwowanie si i
zamartwianie; wychodzenie na mrz, wystawianie si na wiatr i przecigi, uywanie zimnej
wody do mycia, prania lub zmywania, a nawet nabieranie wody ze studni; podnoszenie
pocieli na kangu; napotkanie wesela bd pogrzebu; odwiedzanie obcych domw (by nie
zbruka ich skaon krwi); pjcie do wityni, skadanie ofiar bogom i przodkom;
spotkanie innej kobiety w poogu; wychodzenie na zewntrz, zwaszcza noc; dotykanie oczu
niemowlcia i bicie go (wierzono, e za paznokciami kobieta ma trucizn, dlatego dziecko
moe dosta zapalenia spojwek albo by niezdyscyplinowane gdy doronie); hodowanie gsi,
gdy wdepnicie w ich odchody, moe spowodowa u dziecka zakaenie bd wysypk;
uprawianie seksu. Kobiet po porodzie obowizywaa odpowiednia dieta (rna w zalenoci
od regionu i narodowoci), ktra zapewniaa matce szybk rekonwalescencj i du ilo
pokarmu, a dziecku zdrowy, prawidowy rozwj. Generalnie zabraniano jedzenia surowych
i zimnych potraw, twardych oraz trudnych do trawienia (potrawy misne i tuste), a kazano
spoywa duo: jajek, brzowego cukru, bulionw z kurczaka, zup z makaronem, owsianki
14

Co mona rwnie przetumaczy jako siedzca przez miesic z dzieckiem.

- 162 -

z prosa (Ren 2005: 155-158). Pog musia przebiega w spokoju i dostatku, a wic po raz
kolejny kreowano sytuacj idealn.
Liu at al. (2006) przebadali 2100 Chinek w wieku od 18 do 44 lat z prowincji Hubei,
ktre w ostatnich dwch latach urodziy dziecko i wysiadyway miesic. ywno, ktra
bya czsto konsumowana przez badane kobiety w poogu to: jajka, brzowy cukier, karasie,
drb, wiskie nki oraz wino ryowe. Kobiety unikay pikantnych, surowych i zimnych
potraw wierzc, e szkodz one ich zdrowiu. I tak 18% kobiet nie jado w czasie poogu
warzyw, 78,8% owocw, a 75,7% nie pio mleka. Wiele kobiet podporzdkowywao si
tradycyjnym zachowaniom zwizanym z wysiadywaniem miesica: 54,9% kobiet nie
wstao z ka przez dwa dni po porodzie; 25,2% kobiet wierzyo, e naley przebywa
w domu i chroni si przed wiatrem; 53,7% zakadao wicej ubra ni zazwyczaj, aby
chroni si przed zimnem; 32,7% kobiet nie wychodzio na dwr; 80% nie wykonywao
adnej pracy fizycznej; 62,1% kobiet wrcio do poycia seksualnego po 42 dniach, 18,7%
pomidzy 30 a 42 dniem, 19,1% przed upywem 30 dni; 24,5% kobiet nie kpao si, 32,3%
nie myo wosw, 13,3% nie myo zbw. Badacze (Liu at al. 2006) doszli do wniosku,
e tradycyjne zakazy i przesdy zwizane z wysiadywaniem miesica s nadal
przestrzegane, ale w wikszym stopniu na terenach wiejskich i wrd gorzej wyksztaconych
kobiet. Jednake:
Zakorzeniony w chiskiej kulturze zwyczaj ten pozostaje wszake do rozpowszechniony;
obejmuje take Chinki z diaspory yjce w Malezji, na Tajwanie, w Stanach Zjednoczonych
czy w Australii. O wielkim znaczeniu tego zwyczaju wiadczy fakt, e w Chinach istniej
wyspecjalizowane oddziay szpitalne dla modych i najzamoniejszych matek, oferujce
usugi w warunkach luksusu i komfortu. Pierwszy szpital tego rodzaju, Kangxin w Pekinie,
otwarto w 1999 roku w dzielnicy Chaoyang. Oferuje on kobietom i ich dzieciom wielorakie
usugi: porady dotyczce karmienia, masae, zabiegi twarzy, wsparcie psychologiczne,
agodn gimnastyk dla dziecka, reedukacj krocza dla matek, odpowiedni diet za skromn
sumk 350 juanw minimum dziennie (bez nadzwyczajnych dodatkw!), (Attan 2012: 6364).

Praktyk wysiadywania miesica przez Chinki zamieszkujce Szkocj zbadaa Cheung

(1999). Skaday si na ni: pozostawanie w domu, unikanie wszystkiego, co zimne (zimny
wiatr, zimna woda, zimne jedzenie), zbalansowana dieta oparta na zasadach yin i yang,
zwolnienie z obowizkw domowych, powstrzymanie si od aktywnoci towarzyskiej.
Cheung (1999: 62) opisuje dodatkowo bardzo ciekawy zwyczaj, a mianowicie wysiadywanie
maego miesica (zu xio yu z, ), ktry polega na odbyciu tradycyjnego poogu
po dokonaniu aborcji. Niektre kobiety uwaajc, e ich wysiadywanie miesica przebiego

- 163 -

niewaciwie, specjalnie zachodz w ci i j usuwaj, aby odby pog prawidowo i w ten

sposb zabezpieczy swoje zdrowie na staro.
5.4.5. Wysanie ryu z yczeniami (sng zhm, )
Dziewitego lub dwunastego dnia po narodzinach dziecka, rodzina matki wysyaa ry
z yczeniami (sng zhm, ), a take inne produkty spoywcze (olej, jajka, cukier),
ubranka i zabawki dla dziecka (Ji 2008: 144). Nie mona byo wysya podarunkw
dziesitego dnia, poniewa dziesi (sh, ) brzmi podobnie jak mier (s, ), natomiast
dziewity

dzie

symbolizowa

dugowieczno

(Ji

2008:

147).

Po

zakoczeniu

wysiadywania miesica rodzice z dzieckiem powinni odwzajemni wizyt, sami udajc si

do domu teciw (Ji 2008: 147). Tak wizyt nazywano wyjciem z gniazda (chw, ),
a podczas drogi do teciw naleao przej przez most, aby dziecko byo w przyszoci
odwane.
W prowincji Henan matka udajca si do domu rodzicw, zakadaa na gow
czerwon opask, za ktr wtykaa gazk brzoskwini lub cyprysu, co miao chroni j przed
zymi mocami, a dziecku (rwnie z czerwon szmatk na czubku gowy) siostra ojca
przyklejaa na czole czarny znaczek, ktry po przybyciu na miejsce cieraa siostra matki,
zgodnie z powiedzeniem: Jedna ciotka przykleja, druga ciera, by dziecko yo sto
osiemdziesit lat (gg m, yy c, yngr nng hu ybib,
), (Ren 2005: 172). Po minimum dziesiciu dniach matka wracaa z dzieckiem do
domu ma, ale tym razem siostra matki przyklejaa biay znaczek, a siostra ojca go cieraa,
gdy: Z czarnym przyszo, z biaym poszo, bdzie yo dziewidziesit dziewi lat
(hi li bi zu, yngr nng hu jishji, ), (Ren 2005: 172).

5.5. Peen miesic (mnyu, )

5.5.1. Alkohol penego miesica (mnyu ji, )

Wraz z upywem miesica koczy si okres poogu, a wraz z nim wiele zakazw
i niedogodnoci (Ji 2008: 146). Zakoczenie wysiadywania miesica polegao na wydaniu
uczty, na ktr przychodzili krewni, rodzina matki, ssiedzi i znajomi. Przynosili oni prezenty

- 164 -

dla dziecka, a czstowani byli alkoholem pitym za zdrowie i pomylno dziecka, std nazwa
alkohol penego miesica (mnyu ji, ), (Tian 2006: 112, Ji 2008: 146).

5.5.2. Postrzyyny (ttu l, )

Po miesicu (lub stu dniach od narodzin - w zalenoci od regionu Chin) golono niemowlciu
gwk, wierzc, e pozbywa si w ten sposb skaonej krwi porodowej, ktra cigle miaa
si we wosach znajdowa (Ren 2005: 166). 15 W czasie golenia gowy dziecka nie mona
byo pozbawi go wosw na czubku gowy, ktry zwany jest przykrywk duszy (tinlng
gi, ), (Ren 2005: 166, Wan 2005: 184). Przez czubek gowy ucieka dusza czowieka,
dlatego nie mona gaska ani klepa, eby nie go nie uszkodzi i sprawi, e dziecko bdzie
niemow lub gupkiem. Grzywk zwano rwnie wosami mdroci (cngmng f, );
w niektrych rejonach Chin cite wosy mieszano z sierci kota i psa, a nastpnie wieszano
nad kiem by strzegy przed niebezpieczestwem (Ji 2008: 146). Jeszcze w innych
regionach, odrobin citych wosw dziecka mieszano z sierci psa, rolowano w kulk
i przyczepiano do ubranka, i taki amulet chroni obcych przed zym wpywem dziecka (Dor
1914: 10). W Pekinie cite wosy dziecka owijano w czerwon szmatk i przyczepiano do
poduszki (Cormack 1923: 24). Setnego dnia od narodzin wosy wyrzucano do rzeki lub
jeziora, co miao sprawi, e dziecko bdzie odwane w dorosym yciu. W innych rejonach
Chin cite wosy dziecka zawijano w czerwony materia i zanoszono do wityni, gdzie
modlono si o dugie i szczliwe ycie (Ren 2005: 166). W niektrych regionach Chin
w rnym czasie dobyway si postrzyyny chopcw i dziewczt, ale wszdzie zabraniano
cina wosy w pierwszym miesicu nowego roku. Natomiast na Tajwanie postrzyyny
wygldaj w ten sposb:
W dniu miesicznicy naley dziecku obci pierwsze woski. Bywa, e tego zabiegu
dokonuje si ju po 24 dnach od urodzenia, w nawizaniu do liczby 24 cnt powinnoci
synowskiej i w nadziei, e w przyszoci latorol bdzie je pielgnowa jako ukadny
maminsynek. []
Wod przygotowan do zabiegu fryzjerskiego najpierw wykorzystuje si do ugotowania jajka
kurzego lub kaczego, nastpnie za dodaje si do niej ostudzony wywar z aromatycznych
zielonych witek tataraku. Po zagotowaniu caoci i ponownym ostudzeniu, mikstur wlewa si
do miednicy, do ktrej wkada si te may kamyk, 12 monet miedzianych, kurze jajko
i odrobin czosnku. Nastpnie rozkruszonym czosnkiem zmieszanym z tkiem jajka smaruje
si woski dziecka, po czym nastpuj postrzyyny. Zdarza si przy tym czasami, e obecno
jajka jest czysto symboliczna.
15

Zakaz obcinania dzieciom wosw (i czeto te paznokci) a do czasu ceremonialnych postrzyyn jest praktyk
powszechnie notowan (Wasilewski 2010: 289).

- 165 -

Podczas postrzyyn, fryzjer recytuje yczenia szczcia, np.: Jajko kurze gadziutekie, jako
jajko krga gwka, onka bdzie kochajca albo Ciao kacze, kurza twarz, kochliw
pokochasz.
Przedmioty umieszczone w miednicy oczywicie rwnie maj znaczenie symboliczne.
Kamyk wyraa nadziej, e dziecko bdzie mdre oraz e bdzie si dobrze chowao. Monety
symbolizuj majtek, bogactwo i oznaczaj, e dziecko gdy doronie bdzie wiodo
dostatnie ycie. Sowo czosnek brzmi podobnie jak mdry (cong), wic obecno tego
warzywa ma dziecku zapewni mdro; poza tym natarte czosnkiem wosy bd zgodnie
z wierzeniami rosy rwnie bujnie jako on. Z kolei jajko ma zapewni dziecku krzepkie ciao
i nadobn twarz. Dlatego czasami podczas postrzyyn pociera si jajkiem twarz niemowlcia,
aby bya rwnie delikatna i gadka. (Juan 2010: 90-91).

5.5.3. Uroczysto wyjcia z domu (chmn l, )

Po postrzyynach dziecko wynoszono na dwr, aby pokaza je wiatu, a wiat jemu (Ji 2008:
146). Takie wyjcie na zewntrz miao spowodowa, e dziecko w przyszoci nie bdzie bao
si obcych, symbolizowao rwnie cakowite opuszczenie ona matki. Na Tajwanie
natomiast, po postrzyynach, babka lub jaka inna starsza osoba, wynosi dziecko na dwr, by
odby ceremoni woania do starego ora, (Juan 2010: 91). Polega ona na stukaniu o ziemi
tyczk bambusow i piewaniem: Chixiao! Chixiao! Fru, fru po niebie, nasz may szybko
urzd dostanie; Chixiao! Chixiao! Le, le gr, zaszczyt zhuangyuana 16 , to pewna wygrana;
Chixiao! Chixiao! Polatuj, polatuj w dolinie, tylko patrze jak ojcem zostanie. (Juan 2010:
91).
5.6. Sto dni (bi r, )

5.6.1. Bankiet setnego dnia (bi r yn, )

Sto symbolizuje w Chinach peni, z tego powodu w sto dni po urodzeniu wyprawiano
dziecku kolejny bankiet (Cormack 1923: 24, Tian 2006: 112, Ji 2008: 150). Zapraszano
krewnych i znajomych, dom dekorowano obrazkami symbolizujcymi dugie i spokojne ycie.
Dziecko otrzymywao tego dnia tzw. ubranie od stu domw (bi ji y, ) oraz
kdk od stu rodzin (bi ji su, ). Ubranie od stu domw to rodzaj
patchworkowej, kolorowej kurtki, uszytej z wielu kawakw materiau, zebranych przez
babci dziecka od stu rodzin, ktre w ten sposb miay pomaga i chroni je, aby yo
pomylnie i dugo. Natomiast kdka od stu rodzin
16

to rodzaj wisiorka, wytopionego

Zhuangyuan upragniony tytu zdobywany na egzaminach urzdniczych.

- 166 -

z kawakw metali zebranych od stu rodzin, z wygrawerowanym napisem dugie ycie stu
lat (chng mng bi su, ) lub dugie ycie w dobrobycie (chng mng f gu,
), majcy chroni waciciela przed zymi mocami.

5.6.2. Zbieranie liny (shuxin, )

Niemowl po skoczeniu stu dni czsto zaczynao zbkowa, z czym wizao si nadmierne
linienie (Ji 2008: 150). W niektrych rejonach Chin rodzice zawieszali na szyi dziecka
nawleczone na czerwon nitk specjalne ciasteczka (przypominajce nasze obwarzanki)
i odwiedzali ssiadw, ktrzy zrywali ciasteczko z szyi i wkadali je do ust dziecka, skadajc
jednoczenie yczenia zdrowia i pomylnoci. Zwyczaj ten znany jest pod nazw zbieranie
liny (shuxin, ).

5.6.3. Nadanie imienia (mngmng, )

Po urodzeniu (tu po, w miesic lub sto dni zalenie od regionu) nadawano dziecku imi,
ktrego

wybr

powierzano

bardzo

czsto

wrbicie,

gdy

mg

on

dobra

najodpowiedniejsze znaki, zgodne z dat urodzenia dziecka (De Groot 1910: 1135, Ji 2008:
156, Ren 2005: 172, Attan 2012: 74).17 Nadanie imienia wizao si rwnie z chisk wiar
w trjdzielno duszy:
Wedle chiskich teorii, gdy matka wydaje na wiat dziecko, ma ono jedynie nisz dusz, to
jest dusz po [po wedug transkrypcji pinyin przyp. aut.], dusz krwi. Dlatego te jest
wwczas nagie, bezwose i czerwone (wyraz czerwony okrela jednoczenie noworodka
i istoty bezwose). Gdy chce si okreli sposb, w jaki dzieci zwizane s ze swym ojcem
i matk, mwi si take, i trzymaj si one brzucha matki, a wosw ojca, i sdzi si, e
fizjologicznie wosy maj udzia w naturze tchnienia (ki), [qi wedug transkrypcji pinyin
przyp. aut.]. Dusza wysza (hun), ktra jest dusz-tchnieniem, pojawia si dopiero po duszy
niszej. Przejawia si ona przede wszystkim w krzyku noworodka, ktry daje dowd swej
ywotnoci, witajc ycie dwicznymi westchnieniami. Tote pierwotnie mona byo
nadawa mu imi ju w trzecim dniu. Lecz dziecko nie jest w stanie posi duszy wyszej,
zanim nie nauczy si mia. I wanie ojciec uczy je mia si, a natychmiast po tym, gdy si
ono umiechnie, nadaje mu imi osobiste (ming), co do ktrego ryty chiskie utrzymuj, e
jest tosame z wysz dusz, z przeznaczeniem i samym yciem. W trzecim miesicu dziecko,
trzymane dotychczas w odosobnieniu, zostaje wreszcie przedstawione ojcu, ktry je wita

umiechem (Granet 1973: 305-306).

17

Wicej na ten temat w rozdziale powiconym zakazom jzykowym.

- 167 -

W niektrych rejonach Chin panowa zwyczaj spotkania nazwisk (pngxng, ), (Ren

2005: 173). Po narodzinach dziecka, ojciec wczenie rano wychodzi na zewntrz i pierwszej
spotkanej osobie skada pokon, informujc j, e wanie na wiat przyszo dziecko i proszc,
aby nadaa mu imi (uywane pniej jako przezwisko). Czsto imiona te byy bardzo
przypadkowe i nie uywano ich dugo. Popularny by rwnie zwyczaj ustanawiania
nominalnego pokrewiestwa (rn gnqn, ), tzn. kto obcy jedynie nominalnie
adoptowa dziecko. Najlepiej, eby by to kto o nazwisku Liu (li, ) lub Cheng (chng,
), poniewa to homofony pomylnych sw zostawa (li, ) oraz dokonywa (chng,
); unikano natomiast osb o nazwiskach Wang (wng, ) oraz Shi (sh, ), gdy
kojarzono je ze sowami odejcie (wng, ) oraz mier (s, ), (Ren 2005: 173).
W prowincji Henan osoby niezamne i bezdzietne nie mogy by zastpczymi rodzicami,
gdy sami mogliby mie pniej problemy z zaoeniem rodziny.
5.7. Roczek (zhusu, )

5.7.1. Rocznicowy alkohol (zhusu ji, ) i wybr fantw (zhuzhu, )

Pierwsze urodziny (zhusu, ) obchodzono bardzo uroczycie (Ji 2008: 152, Juan 2010:
93). Zapraszano na nie rodzin, bliszych i dalszych znajomych, skadano ofiary bstwom
i ucztowano. Dziecko otrzymywao prezenty, z ktrych najlepsze powinny pochodzi od
rodziny matki (dawniej byo to bambusowe nosideko, obecnie jest to chodzik), (Ji 2008:
153). W czasie urodzin, zgodnie z tradycj, daje si dziecku do wyboru rne przedmioty i to,
po co signie, ma decydowa o jego losie (zhuzhu, ). Na Tajwanie prbie tej poddaje
si tylko chopcw i maj oni do wyboru dwanacie fantw 18 :
1. Ksika jeli dziecko signie po ni, zostanie uczonym.
2. Owek wry karier artysty-malarza i kaligrafa.
3. Tusz zapowiada podobn przyszo jak owek.
4. Udko kurczaka wskazuje na to, e dziecko bdzie smakoszem.
5. Kawaek wieprzowiny mwi o tym samym.
6. Liczydo to oznaka przyszego handlowca.
7. Waga jej wybr przepowiada dziecku karier kupieck.
8. Srebro oznacza zamono i smykak do interesu.

18

Ten obyczaj znany jest rwnie w zachodniej kulturze. W Polsce daje si dziecku do wyboru ksik, dugopis,
banknot, kieliszek i raniec.

- 168 -

9. Zapaki ze wzgldu na to, e zapaki (caiman) w dialekcie poudniowo-fujiaskim

maj podobn wymow jak mdry (congming) w jzyku oglnochiskim, ich wybr
oznacza, e malec niewtpliwie stanie si inteligentnym czowiekiem.
10. Grudka ziemi zapowiada, e dziecko zostanie z pewnoci rolnikiem.
11. Czosnek zapowiada mdrca.
12. Piecz wry, e w przyszoci ten, kto j wybra, zostanie mianowany urzdnikiem.
Obecnie zastpuj si niektre z serii dwunastu fantw innymi przedmiotami, takimi jak:
kko zbate (inynier), mikrofon (gwiazda estrady), kosmetyczka (fachowiec w salonie
piknoci albo artysta) i suchawki (zapewne lekarz). [] Po dokonaniu wrby ociera si
usta dziecka pierogiem i wypowiada przy tym magiczn formuk dobre yczenie: Niech,
co cuchnce, znika, a pachnce przybywa!. Pierg rzuca si nastpnie psu na poarcie,
a dziecku daje si ry i wonne cukierki, yczc, by w przyszoci wietnie mu si powodzio
(Juan 2010: 94-95).

5.8. Dziecistwo (tngmng, )

Praktycznie do sidmego roku ycia chopcy z bogatych domw przebywali w gineceum,
w wieku dziesiciu lat opuszczali dom i udawali si na nauk do jakiego nauczyciela, gdzie
przebywali do dwudziestego roku ycia (Granet 1973: 307). W wychowywaniu dzieci
obowizywao wiele przesdw, ktre w wikszoci miay za zadanie chroni zdrowie i ycie
dziecka (Wan 2005: 180). Nie mona byo zabiera dziecka w odwiedziny do chorego, ani na
pogrzeb. Dzieci nie mogy chodzi do teatrw, wity, adnych gwarnych i tocznych miejsc,
opuszcza domu po zmroku. W prowincji Shanxi dzieciom nie wolno byo zaatwia si na
skrzyowaniu drg, w przeciwnym razie pojawiby im si rany w kcikach oczu; w prowincji
Sichuan zabraniao si dzieciom krzyowania ust, bo mogy by sta si niemowami; dzieci nie
mogy rwnie obgryza paznokci, bo mogo to przynie pecha im samym lub rodzicom.
eczka dziecice wytwarzano albo z drewna brzoskwini lub sosny (symboli
dugowiecznoci), albo drewna jujuby, ktrego chiska nazwa (zosh, ) jest
homofonem sowa wczenie (zo, ), co miao oznacza wczesne osignicie
urzdniczego stanowiska (Dor 1914: 25).
Jeli dziecko zachorowao, to obcy nie mogli wchodzi do domu (Ren 2005: 174).
O chorobie dziecka informowa kawaek czerwonej szmatki powieszony na drzwiach, gazka
drzewa, somiany lub bambusowy kapelusz, rozpalone przed domem ognisko. Przy powanej
chorobie wzywano do domu przernych magw, ktrzy mieli za zadanie wygoni ze moce.
Jeli dziecko stracio przytomno, uciekano si do przywoywania duszy (hnhn, ),
wierzc e jej powrt przywrci dziecku zdrowie. Dziecko mogo by te adoptowane
przez rodzin, w ktrej nie byo chorb, aby odwrci zy los (De Groot 1910: 1122, Dor
1914: 23). Wypadanie zbw mlecznych rwnie uwaano za niebezpieczne nie mona

- 169 -

byo ich po prostu wyrzuci. W przypadku grnych zbw, naleao je zakopa, w przypadku
dolnych rzuci na dach, w przeciwnym razie eby stae mogy nie wyrosn, albo wyrosn
krzywo.
Wiele przesdw dotyczyo rwnie ubierania dzieci (Ren 2005: 174). W prowincji
Guizhou dzieci nie mogy spa w butach, aby nie zostay optane przez demona. Z kolei w
prowincji Zhejiang zabraniano dzieciom noszenia jaskrawych ubra, rwnie w obawie przed
zymi mocami. Ubranka dziecice, podobnie jak niemowlce, nie powinny zostawa przez
noc na dworze (z tych samych powodw). Dzieci chroniy rne amulety: czerwona kropka
na czole, specjalna kdka, srebrny konierzyk (w ksztacie owalnej obroy), kolczyk w uchu,
dzwonki przyczepione do nek, naszyjnik z monet, naszyjnik z omioma trygramami oraz
specjalne ubrania: mnisia szata, wspomniane wczeniej patchworkowe ubranie od stu rodzin
(Dor 1914: 10-20).
Dieta dziecka take miaa wiele ogranicze (Ren 2005: 175). Dzieci nie mogy je
kurzych

nek,

obawie

przed

wyksztaceniem

brzydkiego

charakteru

pisma,

przypominajcego kurze lady. Nie powinny je rybiej ikry, aby w szkole nie mie
problemw z liczeniem (gdy ziarenka ikry trudno policzy). Dzieciom nie dawano rwnie
wieprzowych ogonkw, w obawie by w przyszoci nie zostaway w tyle i byy tchrzliwe.
Zabraniano rwnie jedzenia potraw ofiarnych, poniewa mogo to negatywnie wpyn
na pami dziecka. Zakazane byo rwnie pozostawianie resztek jedzenia w miseczce jeli
robi to chopiec, to mwio mu si, e w przyszoci polubi pryszczat kobiet, jeli
dziewczynka, to wyjdzie za pryszczatego mczyzn (Wan 2005: 183).
Sporo zakazw dotyczyo zabaw dziecicych. Najpowszechniejszym by zakaz
liczenia gwiazd na niebie oraz ziarenek ryu, aby w przyszoci dzieci nie miay problemw
z liczeniem w ogle (Ren 2005: 175). Dzieci nie mogy bawi si w pobliu zbiornikw
wodnych ani zblia do rda ognia (Ren 2005: 175, Wan 2005: 183 ). Jednoczenie rodzice
skadali ofiary bogom wd i ognia, aby nie szkodziy ich dzieciom. Zabraniano dzieciom
niszczy jaskcze gniazda (w przeciwnym razie mogy olepn). W nocy nie mona byo
przeglda si w lustrze, poniewa grozio to koszmarami sennymi. Nie pozwalao si
rwnie na zabawy w jkanie, bo mogo to skutkowa prawdziwymi problemami
z mwieniem (Ren 2005: 176, Wan 2005: 183 ).

- 170 -

Chiczycy uwaaj, e dzieci dziki odpowiedniej dyscyplinie w dziecistwie, mog

co osign w dorosym yciu (Ren 2005: 176). 19

Dlatego byy wychowywane bardzo

surowo, z uyciem przemocy. Dzieci mona byo jednak bi tylko w poladki, nigdy nie
w gow ani w twarz, aby dziecko nie zgupiao. Nie mona byo rwnie bi uywajc linijki,
gdy jest to przyrzd do mierzenia i mgby zakci wzrost dziecka. Nie wolno byo uywa
przemocy w pierwszy dzie nowego roku, ani podczas spoywania posikw, bo mogo to
przynie pecha caej rodzinie.
We wspczesnych Chinach mamy do czynienia z ogromnymi rnicami dotyczcymi
wychowania i ycia dzieci (Attan 2012). Z jednej strony, w bogatych rodzinach, dzieci s
rozpieszczane, houbione, zapewnia im si luksusowe warunki ycia, nauki i rozwoju.
Z drugiej strony, w biednych rodzinach, dzieci s pozbawione czsto podstawowych
warunkw egzystencji: odpowiedniego wyywienia i ubrania, dostpu do nauki i opieki
zdrowotnej. Rnice te, wraz z rozwojem gospodarczym Chin, pogbiaj si, a rzd nie jest
w stanie im zaradzi. Powszechnie znany jest problem pracy nieletnich, prostytucji
i ebractwa, a take problem wiejskich dzieci zostawianych przez rodzicw, ktrzy wyjechali
do pracy w odlegych miastach:
Nongcun liushou haizi 20 wyraenie okrelajce dzieci, ktrych rodzice migrowali stali si
w Chinach prawdziwym problemem spoecznym. Po pierwsze, ze wzgldu na ich liczb: wg
szacunkw midzy dwadziecia a siedemdziesit milionw to znaczy nie mniej ni 5-15
procent caoci populacji dziecicej. Po drugie, poniewa zwykle znajduj si w sytuacji
socjalnej i rodzinnej rwnie niepewnej jak dzieci, ktre wyruszyy z rodzicami. Po trzecie,
gdy pokazuj drug mao chwalebn stron cudu gospodarczego: mali liushou s take
pozbawionymi samym sobie ofiarami modernizacji (Attan 2012: 196-197).

5.9. Wnioski
Wiele omwionych powyej zakazw zwizanych z okresem ciy, porodu, poogu
i wychowania dzieci jest wsplnych kulturze europejskiej i chiskiej. Mona je pogrupowa
w trzy kategorie: majce na celu zachowanie zdrowia matki i dziecka, umoliwienie
szczliwego

porodu

oraz

zapewnienie

pomylnoci

dugowiecznoci

dziecku.

Jak widzielimy, wikszo z nich dotyczy sytuacji pocztkowej i w zwizku z tym, miaa na
celu zagwarantowanie sytuacji idealnej i harmonijnej. Wiele z omwionych przesdw
odchodzi w zapomnienie, poniewa wspczesna medycyna w duym stopniu gwarantuje
19

To przekonanie przetrwao do dzi, czego dowodem jest ksika Amy Chua (2011) Bojowa pie tygrysicy, w
ktrej chiska matka opisuje swoje surowe metody wychowawcze. Ksika spotkaa si z duym odzewem
medialnym, rwnie w Polsce.
20
Wiejskie opuszczone dzieci (nngcn lishu hizi, ).

- 171 -

pomylny przebieg ciy, pord i opiek na niemowlciem. Postp medycyny z jednej strony
wic zredukowa liczb zakazw zwizanych z t sfer ycia czowieka, z drugiej strony
przyczyni si do powstania nowego zjawiska cesarskiego cicia na danie,
umoliwiajcego rodzicom dokadne okrelenie daty przyjcia na wiat dziecka, tak, aby
zapewni mu szczliwy start. Obserwujc wspczesne spoeczestwo chiskie, czytajc
doniesienia prasowe oraz zapoznajc si z wynikami bada naukowych, mona doj do
wniosku, e przetrway, a nawet ulegy nateniu te zakazy, ktre maj zwizek
z zapewnieniem idealnego startu dla pomylnoci i dugowiecznoci dziecka (wybr
pomylnego znaku zodiaku, szczliwej daty przyjcia na wiat, odpowiedniego imienia).

- 172 -

ROZDZIA SZSTY
TABU I PRZESDY ZWIZANE Z UROCZYSTOCIAMI LUBNYMI
6.1. lub w kulturze zachodniej i chiskiej
W kadej kulturze lub, czyli zaoenie rodziny, jest jednym z najwaniejszych obrzdw
przejcia, symboliczn procedur umoliwiajc przeprowadzenie modej pary przez faz
rytualnej mierci, przeksztacenie jej i ponowne narodziny (Gennep 2006: 127, Kowalski
2007: 421). Jest to jeden z najwaniejszych obrzdw w dojrzaym yciu czowieka:
Ta zmiana kategorii spoecznej jest jedn z najwaniejszych zmian, poniewa, przynajmniej
dla jednej z osb wkraczajcych w stan maeski, oznacza zmian rodziny, klanu wioski,
plemienia. Zdarza si i tak, e maonkowie zamieszkuj w nowo wybudowanym domu.
Tej zmianie miejsca zamieszkania towarzysz ceremonie zawierajce rytuay przejcia,
ktrych pierwotny sens wywodzi si z przejcia o charakterze fizycznym.
Jeli jednak wemie si pod uwag, jakie konsekwencje dla danej spoecznoci ma
maestwo zawarte midzy jej czonkami jako szczeglna forma ycia spoecznego, to bez
wtpienia szczeglnego znaczenia nabiera tu okres przejciowy. Okres ten nazywa si
narzeczestwem. U bardzo wielu ludw stanowi on odrbn i niezalen cz ceremonii
lubnych. Obejmuje rytuay wyczenia i okresu przejciowego, a koczy si albo obrzdami
wstpnej integracji z nowym rodowiskiem, albo obrzdami wyczenia z okresu
przejciowego traktowanego jako rodowisko autonomiczne. Potem nastpuj obrzdy lubne,
w ktrych skad wchodz gwnie rytuay ostatecznej integracji z nowym rodowiskiem,
a niekiedy (cho nie tak czsto, jak zwyko si sdzi) take rytuay indywidualnego
zjednoczenia poszczeglnych osb (Gennep 2006: 127-128).

W interpretacji Wasilewskiego (2010) lub i maestwo jest nie tylko obrzdem

przejcia, ale rwnie ceremoni pocztku, ktrej, tak jak w przypadku wit czy ciy
i narodzin, towarzysz przerne zakazy i nakazy. Maj one podobny charakter, czyli s to
zakazy zwizane z kreowaniem sytuacji idealnej, pozbawionej mierci, choroby, wydalania,
wydawania itp. Zakazy lubne w przypadku rytuaw chiskich byy dodatkowo
zdeterminowane przez filozofi konfucjasko-taoistyczn, zasady harmonii yin i yang, piciu
pierwiastkw oraz homofoniczn struktur jzyka chiskiego.
Zgodnie ze star tradycj konfucjask, zaoenie rodziny w dawnych Chinach byo
powinnoci kadego czowieka. Obowizek oenienia syna i wydania crki za m
spoczywa na rodzicach:
System kultw konfucjaskich wywar decydujcy wpyw na stosunek rodziny do maestwa
w Chinach. Charakterystyczne dla konfucjaskich Chin byo to, e pocztek rodzinie dawao
nie maestwo, nie poczenie si modych ludzi. Wprost przeciwnie, maestwo zawierano

- 173 -

dla rodziny i dla potrzeb rodziny. Rodzin uwaano za rzecz podstawow, wieczn. Interesy
rodziny sigay gboko w histori. Pomylno rodziny bacznie ledzili zainteresowani jej
rozwojem (oraz regularnym skadaniem ofiar) przodkowie. Natomiast maestwo byo
spraw sporadyczn, jednostkow, cakowicie podporzdkowan potrzebom rodziny
(Wasiliew 1974: 146).

Niemniej, cay proces poszukiwania odpowiedniej kandydatki czy kandydata, swatania,

zarczyn i wreszcie sam lub trwa niezwykle dugo, by bardzo skomplikowany i podzielony
na poszczeglne etapy, tzw. sze rytuaw lubnych: wybr (nci, ), pytanie o imi
(wnmng, ), poinformowanie o pomylnoci (nj, ), ogoszenie zarczyn (nzhng,
), wyznaczenie daty lubu (qngq, ), przyjcie panny modej (qnyng, ),
(Pimpaneau 2001: 118-119, Wan 2005: 147, Ji 2008: 166). Sam ceremonia mia korzenie
konfucjaskie, ale towarzyszyo mu wiele wierze i zabobonw, wynikajcych z lokalnych
tradycji. lub by wydarzeniem pomylnym, bardzo dbano o to, eby nic tej radosnej
atmosfery nie zakcio, eby wito nie zamienio si w tragedi.
W tradycyjnych Chinach dzieci osigay wiek dojrzay (chngnin, ), czyli wiek
w ktrym zostaway penoprawnymi czonkami spoeczestwa i mogy zawrze zwizek
maeski, dosy wczenie, okoo pitnastego roku ycia w przypadku dziewczt
i dwudziestego w przypadku chopcw (Baber 1934: 132, Pimpaneau 2001: 118). Symbolem
wejcia w doroso byy oczepiny (gunl, ) wyprawiane chopcu:
Uroczysto oczepin, czy te woenia mskiego czepka (guanli), przypominaa
inicjacyjne ceremonie spoeczestw prymitywnych. Ten rytua istnia ju w staroytnoci.
W epoce Zhou, kiedy syn koczy dwadziecia lat, ojciec organizowa uroczysto oczepin
w wityni przodkw. Wybierano odpowiedni dzie, czyli dzie wskazany przez wrb
z krwawnika (shiri), oraz mistrza ceremonii (shibin), ktry dokonywa oczepin, tzn.
kolejno nakada modemu czowiekowi trzy nakrycia gowy: czapk z czarnego ptna
konopnego (zibuguan), na znak, e od tej chwili mg peni funkcj spoeczn, nakrycie
z czarnej skry (pibian), wskazujce, e od tej pory mg suy w wojsku, oraz ceremonialne
nakrycie gowy w kolorze gbokiej purpury (juebian), zawiadczajce, e uzyska prawo do
uczestnictwa w ofiarach i ceremoniach w wityni przodkw. Modzieniec skada pokon
matce, a mistrz ceremonii nadawa mu imi spoeczne (zi). Po zoeniu wizyty braciom
i siostrom, mody czowiek w stroju ceremonialnym udawa si do seniora rodziny, aby zoy
mu hod (Pimpaneau 2001: 116-117).

W przypadku dziewczt ceremonia przypinania spinki (jl, ) miaa duo skromniejszy

charakter:
Kiedy crki koczyy pitnacie lat i wchodziy w wiek odpowiedni do zarczyn odbywaa si
ceremonia przypinania szpilkami wosw (jili). Od tej pory moda panna czesaa wosy
w wze upity szpilkami, nie za w koki po bokach gowy. Ceremonia oznaczaa, e
dziewczyna staa si ju osob doros (Pimpaneau 2001: 117).

- 174 -

W niektrych regionach Chin obrzdy te byy prostsze i skromniejsze, ale dosy powszechne:
dzieci szy do wityni dzikowa za opiek i skada ofiary boginiom opiekuczym
(kowej Matce i/lub Niebiaskiej Tkaczce), (Ji 2008: 162). Stare chiskie powiedzenie:
Gdy mczyzna koczy 13 lat, potrafi czyta i pracowa, gdy kobieta koczy 13 lat, potrafi
gotowa i szy (nn gu shsn, m chng yn jin, n gu shsn, hu zu ch chun;
) wiadczy o tym, e ju bardzo mode osoby
uwaano, za zdolne do pracy (Diao 2008: 2). Dzieci po przejciu przez obrzdy inicjacyjne,
wchodziy w okres przygotowa do maestwa (Ji 2008: 164).
6.2. Swatka (mirn, )
Najwaniejsz rol w kojarzeniu maestw w konfucjaskich Chinach odgrywaa swatka
(mirn, ), (Dor 1914: 29, Granet 1973: 323, Ren 2005: 70, Diao 2008: 1). Wynikao to
z obawy przed utrat twarzy w razie odmowy i byo utartym zwyczajem do tego stopnia,
e tylko maestwa skojarzone przez swatk uwaano za waciwe (Ren 2005: 70). Dawniej
mwiono: Mczyzna z kobiet nie zejd si bez swatki (nn n w mi b jio,
) oraz Rodzice wyraaj zgod, swatka zasiga jzyka (fm zh mng, mishu zh
yn, ), obecnie popularne jest powiedzenie: Jeli nie poredniczy
swatka, to sprawa nie dojrzeje (zhngjin w mi sh b chng, ), (Diao
2008: 1). 1 W przeszoci istniay dwa rodzaje swatek: profesjonalistki, ktre traktoway
kojarzenie maestw jako swj zawd i czerpay z tego korzyci materialne, oraz amatorki,
ktrymi mogy by krewne, czy znajome kojarzonych rodzin. Najczciej byy to starsze
kobiety (mip, ), ale zdarzao si rwnie, e to mczyni penili rol porednikw
(migng, ), (Diao 2008: 24-25). Swatka miaa ogromn wadz, w jej rkach lea los
modych ludzi, ktrzy przewanie nic nie wiedzieli o dziaaniach swatki i rodzicw; w razie
niepomylnego maestwa nigdy nie obwiniano swatki (Ren 2005: 71). Najczciej te, to
rodzina kawalera wychodzia z inicjatyw, tj. swatka pojawiaa si w domu panienki z gotow
propozycj od zainteresowanej rodziny. Jeeli w domu panny na wydaniu dugo nie pojawiaa
si swatka z ofert matrymonialn, wprowadzao to niepokj i zdenerwowanie. W prowincji
1

Obecnie w Chinach zarejestrowanych jest ok. dwudziestu tysicy agencji matrymonialnych; bardzo duym
powodzeniem ciesz si rwnie strony internetowe oferujce profesjonaln pomoc w poszukiwaniu partnera
takie jak np. Zhenai.com, ktra 31 lipca 2009 miaa zarejestrowanych 20 mln uytkownikw (Yu 2009). Czsto
te, to sami rodzice spotykajc si w ustalone dni w parkach, szukaj partnerw dla swoich samotnych,
zapracowanych dzieci (Meng 2010).

- 175 -

Guizhou rodzice zakazywali niezamnym crkom jedzenia nek wieprzowych (zhtch,

) , poniewa wierzono, e spoycie nek wieprzowych zablokuje nogi swatki (ch
zh, ), a bez jej porednictwa adne maestwo nie mogo doj do skutku (Diao 2008:
19).
Przy wyborze kandydata na wspmaonka obowizywao bardzo wiele zakazw
(Ren 2005: 59). Najstarszym by zakaz zawierania maestw wewntrz klanu
z rwnoczesnym nakazem szukania maonka poza nim (Granet 1973: 298, Ren 2005: 59).
Maestwo wewntrz klanu postrzegane byo nie tylko jako niepomylne dla konkretnych
osb, ale przynoszce nieszczcie caemu klanowi, a tym samym zasugujce na potpienie i
kar. Wiele narodowoci w Chinach przestrzegao rwnie zakazu polubiania czonkw
odrbnych narodowoci (Ren 2005: 60). Zakaz polubiania osoby o tym samym nazwisku,
nawet jeli osoby te nie byy spokrewnione, jest najbardziej powszechnym, tradycyjnym
zakazem lubnym (Cormack 1923: 36, Baber 1934: 131, Granet 1973: 298, Ren 2005: 60,
Diao 2008: 13). Wynika on ze strachu przed mieszaniem spokrewnionej krwi, w wyniku
czego kolejne pokolenia miay by sabe i niepodne, ale take z obawy, e takie zwizki nie
podobaj si niebiosom. Za zamanie tego zakazu groziy wysokie kary. Istnia rwnie
zakaz zawierania maestw po midzy okrelonymi klanami, z uwagi na wsplnego przodka
tych klanw (Ren 2005: 63). Przy dobieraniu maestw brano rwnie pod uwag nazwiska
kandydatw, a dokadnie budow znakw (Cormack 1923: 36). Jeli w znaku okrelajcym
nazwisko mczyzny znajdowa si pierwiastek wody, to mg on polubi kobiet, ktrej
nazwisko zawierao pierwiastek ognia, poniewa woda gasi ogie. Jeli za w nazwisku
kobiety wystpowa pierwiastek ognia, a w mczyzny drewna, to taka konfiguracja by
niepomylna. Praktycznie w caych Chinach panowa zakaz pobierania si przedstawicieli
rnych pokole (Ren 2005: 64). W niektrych rejonach Chin praktykowano maestwa
pomidzy rodzestwem ciotecznym (noszcym inne nazwiska, ale spokrewnionym), w innych
byo to surowo zakazane (Ren 2005: 65). Jednake w bardzo odlegych czasach takie
maestwa byy bardzo popularne:
Maestwo niemoliwe midzy krewnymi byo take niemoliwe midzy osobami, ktre
s sobie cakowicie obce. W cigu dugich stuleci zwizek maeski uchodzi za szczliwy
tylko wtedy, gdy by zawarty midzy czonkami rodzin, utrzymujcych od najdawniejszej
przeszoci zwizki utrwalone wzajemnymi maestwami. Zwyczaj nakazywa, by synowie
brali ony z rodziny swojej matki. [] Maestwa midzy krewnymi agnatycznymi byy
zakazane. Jedynie takie nielegalne zwizki uchodziy za bezpodne. Przyrwnanie takiego
zwizku do zwizku zawieranego z crk wuja, byo niewaciwym argumentem []. Taka
kuzynka nie bya nigdy uwaana za krewn. Niezalenie bowiem od tego, czy potomstwo byo
poddane reguom obowizujcym w linii mskiej, czy eskiej, dzieci brata i siostry naleay

- 176 -

zawsze dwch rnych grup rodzinnych. Ich maestwa nie tylko byy zakazane czy le
widziane, lecz wanie stanowiy czsto praktykowany zwyczaj (Granet 1973: 161-162).

W Chinach nie zdarzay si mezalianse, Chiczycy pobierali si w obrbie tych samych grup
i klas spoecznych: Drzwi drewniane z drewnianymi (tj. bogaty z bogat), somiane ze
somianymi (tj. biedny z biedn) (bnmn du bnmn, shjimn du shjimn,
), (Diao 2008: 14) oraz Pozycja ekonomiczna i status musz by
w harmonii (mn dng h du, ), (Ren 2005: 66). Niektre zawody (np. fryzjerw
czy aktorw) uwaano za polednie i rzadko polubiano ich przedstawicieli (Ren 2005: 66).
Aspekt ekonomiczny kontraktu, jakim byo maestwo, by w Chinach niezwykle istotny.
Czasami jednak bogaty mczyzna bra na wychowanie biedn dziewczynk, ktra po
osigniciu wieku dojrzaego i urodzeniu potomka, zostawaa formalnie jego on.
Przypadkw, kiedy to rodzina adoptowaa zicia, byo znacznie mniej. W tradycyjnych
Chinach nie istniay maestwa z mioci, wszystkie luby byy aranowane przez rodzicw
za porednictwem swatki, na woln mio pozwalay jedynie niektre mniejszoci narodowe
(Ren 2005: 67). Nie pozwalano take na mio poza zwizkiem maeskim; zakazywano
wstpowa w zwizki maeskie osobom niepenosprawnym, upoledzonym i chorym (Ren
2005: 69-70).
6.3. Wybr kandydatki (nci, )
Maestwo miao zawsze sens ekonomiczny (Gennep 2006: 129). Za wydanie kobiety lub
mczyzny (i tym samym utracie siy roboczej) trzeba byo zapaci okup. Kade
maestwo rozpoczynao si od negocjacji, w czasie ktrych wymieniano lub rozdawano
(czsto w formie zrytualizowanej) rne dobra materialne. W Chinach aspekt ekonomiczny
w zawieraniu maestw by bardzo widoczny, a wymiana dbr wysoce zrytualizowana. Cay
okres swatania i pniejszego narzeczestwa, rozpoczynay rytuay wyczenia, a samo
narzeczestwo byo okresem przejciowym w rozumieniu van Gennepa.
Pierwszym rytuaem lubnym by wybr (nci, ): pomylnego dnia rodzina
kawalera wysyaa do rodziny panny swatk z prezentami, aby ta zasigna jzyka, (Ren
2005: 71, Ji 2008: 166). Czsto ofiarowywanym prezentem bya dzika g, ktra:
[] jest w Chinach, tak jak kaczka pekiska lub feniks, symbolem szczcia maeskiego.
Ma ona w yciu tylko jednego partnera, a i kobieta nie powinna po raz drugi wychodzi za
m. Dlatego g jest dobrym prezentem z okazji zarczyn. Jest to bardzo stary zwyczaj, ktry

- 177 -

moe by modyfikowany w ten sposb, e rodzina narzeczonego przesya gsiora, rodzina

narzeczonej za g. Ani gsiora, ani gsi nie zabija si (Eberhard 1996: 77).

W wielu wypadkach dzik g zastpowano gsi domow lub kur; jednake kadym
przypadku ptak musia by ywy (Ren 2005: 72, Wan 2005: 148). 2 Swatka nie sza do domu
panny z pustymi rkoma: zabieraa przewanie jakie przekski, owoce, tkanin itp. Gdy
podczas pierwszej wizyty w domu dziewczyny, swatka zostaa poczstowana miseczk
makaronu, oznaczao to odmow, jeli za dostaa makaron z jajkiem, oznaczao to,
e rodzina jest zainteresowana propozycj (Diao 2008: 27). Swatka zawsze bya
wynagradzana za swoje usugi, otrzymywaa prezenty i / lub pienidze; pniej, w czasie
ceremonii lubnej skadano jej podzikowania. 3 Swatka oraz zainteresowane strony musiay
cay proces swatania zachowa w tajemnicy, nie wolno byo rozgasza dalszej rodzinie,
ssiadom czy obcym o przygotowaniach do zawarcia maestwa (Ren 2005: 71, Wan 2005:
148). Obcy mogli zaszkodzi kandydatce na on i swatanie koczyo si wtedy fiaskiem. 4
6.4. Pytanie o imi (wnmng, )
Jeeli obie strony wyraziy wstpn zgod na maestwo, przystpowano do bardzo wanego
etapu tj. pytania o imi (wnmng, ), (Ren 2005: 72, Ji 2008: 166). Swatka prosia
rodzin dziewczyny o imi oraz dokadn dat urodzenia (tzw. osiem znakw zawierajce
rok, miesic, dzie i godzin urodzin), ktra wypisywana bya na papierze i razem z danymi
chopca, zanoszona do wrbity-taoisty. Informacja powinna by zapisana na czerwonym
papierze i zawiera parzyst liczb znakw (Ren 2005: 75). Wrbita na podstawie daty
urodzenia porwnywa horoskopy (hhn, ) i decydowa czy do siebie pasuj, a dane
osoby mog zawrze zwizek maeski (Dor 1914: 30, Diao 2008: 32). Podczas
oczekiwania na wynik wrby nie powinno zdarzy si nic, co by zakcio spokj domowi
(ktnia, choroba, kradzie itp.), w przeciwnym razie przerywano swatanie (Ren 2005:
76). 5 Jeli decyzja wrbity bya pozytywna, swatka zanosia odpowied do domu dziewczyny
razem z ciasteczkami lub sodyczami oznaczajcymi, e mona kontynuowa przygotowania.

Co jest zrozumiae w kontekcie tworzenia sytuacji idealnej.

W niektrych rejonach Chin zrodzi si obyczaj przeklinania swatki (mmi, ). Panna moda i reszta
niezamnych kobiet w czasie lubnych lamentw zorzeczyy swatce za los, ktry zgotowaa wychodzcej za
m dziewczynie (Diao 2008: 31).
4
Zachowanie w tej sytuacji tajemnicy jest zjawiskiem obecnym take w polskiej kulturze ludowej, jest to
kolejny zakaz izolacyjny (Wasilewski 2010: 370).
5
Kolejny przykad zakazw konstytuujcych sytuacj idealn, harmonijn.
3

- 178 -

W niektrych rejonach Chin uciekano si do innych sposobw sprawdzajcych dopasowanie

kandydatw. W Pekinie czerwony papier z omioma znakami kobiety i mczyzny
kadziono w wityni na otarzu przodkw, i jeli przez trzy dni panowa spokj w domostwie,
to uznawano to za dobry omen, i zapowiedz harmonijnego maestwa; jeli przez ten czas
wydarzyo si co niepomylnego, odsyano papier dziewczynie i przerywano swatanie
(Cormack 1923: 37). Dawniej wierzono, e o losie maestwa decyduje niebo i to ono daje
znaki, czy powinno do niego doj czy nie (Diao 2008: 34). Brak zgody niebios by tu
decydujcym czynnikiem. Cay proces porwnywania horoskopw naleao utrzyma w
tajemnicy, poniewa niepowodzenie naraaoby obie strony na utrat twarzy (Ji 2008: 166).
Zarwno wrd Chiczykw Han jak i wrd mniejszoci etnicznych / narodowych
panowao wiele przesdw zwizanych z wiekiem przyszych maonkw (Ren 2005: 72,
Wan 2005: 148). Kandydaci powinni by w modym wieku, tzn. odpowiednim do zaoenia
rodzinny, tzw. starzy kawalerowie (tj. mczyni po trzydziestym roku ycia) i stare panny
(kobiety po dwudziestym roku ycia) byli traktowani podejrzliwie (Ren 2005: 72). 6 Wiele
mniejszoci etnicznych / narodowych uwaao, e pobieranie si w nieparzystym roku ycia
przynosi nieszczcie, podobnie jak lub w wieku lat osiemnastu (Ren 2005: 73-74).
Chiczycy Han uwaali natomiast, e m nie moe by duo starszy od ony (wicej ni
dziesi lat) oraz o trzy, sze i dziewi lat, a ona od ma o rok (Ren 2005: 74, Wan 2005:
149). Mwi o tym popularne przysowie: ona starsza o rok, bogactwo na bok, ona starsza
o dwa lata, bogactwo na lata (n d y, hungjn fi, n d ling, hungjn chng,
), (Ren 2005: 74). Maonkowie nie mogli urodzi si w tym
samym roku tego samego miesica. W prowincji Henan mwi si: Mona by rwienikiem,
ale nie z tego samego miesica, rwienicy z tego samego miesica nie maj potomstwa
(tngsu b tngyu, tngyu zgng qu, ), (Ren 2005: 74, Wan
2005: 149). Wiele grup etnicznych / narodowoci, w tym Chiczycy Han, przestrzegali te
zasady kolejnoci zawierania zwizkw maeskich: najpierw starsze rodzestwo, potem
modsze (Ren 2005: 75). Zamanie tej zasady mogoby przynie pecha maonkom.
Znaki zodiaku miay dawniej i maj obecnie wpyw na dobr maonka (Ren 2005:
78). Chiczycy wierz, e osoba urodzona w danym roku przejmuje cechy zwierzcia, ktre
mu patronuje (Wan 2005: 149). 7 Tygrys to znak najbardziej niepodany dla kobiety (Ren

Od lat 80. XX wieku rzd chiski w ramach polityki demograficznej zachca do pnego zawierania
zwizku maeskiego i pnej prokreacji; mczyni mog si eni po 22 roku ycia, kobiety wychodzi
za m gdy ukocz 20 lat (Sanjuan 2009: 135).
7
Wicej w rozdziale powiconym chiskiemu zodiakowi.

- 179 -

2005: 78, Wan 2005: 149). Tygrysy to zwierzta drapiene, polujce na ludzi i dlatego
niebezpieczne. Kobieta o cechach tygrysa nigdy nie bdzie odpowiedni on. Jeli urodzia
si noc, w czasie gdy tygrysy wyruszaj na polowanie, jej los jest przesdzony. Chiczycy
dzielili je na urodzone w pierwszej poowie nocy, tj. tygrysice wchodzce na gr (shng
shn h, ) oraz urodzone w drugiej poowie nocy, tj. tygrysice schodzce z gry (xi
shn h, ), przy czym te drugie byy najgroniejsze, nie mogy by pod adnym
pretekstem polubione. Rwnie kobiety spod znaku Owcy przynosz pecha mowi, ktry
wczenie umiera, a one wczenie zostaj wdowami (Ren 2005: 78). Bardzo czsto aby wyda
crk za m, rodzice zmieniali jej dat urodzenia tak, aby nie bya ani spod znaku Owcy, ani
Tygrysa (urodzonym w pierwszej poowie roku odejmowano rok ycia, urodzonym w drugiej
poowie roku dodawano). Wane byo rwnie, aby znak kobiety nie dominowa nad
znakiem mczyzny (Cormack 1923: 35). I tak mczyzna spod znaku wa nie mg
polubi kobiety spod znaku smoka, poniewa ona dominowaaby w takiej sytuacji nad
mem. Odwrotna sytuacja bya jak najbardziej podana.
W tradycji chiskiej kady z dwunastu znakw zodiaku przynalea do jednego
z piciu pierwiastkw (Tygrys i Krlik do drewna, W i Ko do ognia, Smok, Owca, Pies,
W do ziemi, Mapa i Kogut do elaza, winia i Szczur do wody) i ich zgodno bya
rwnie brana przy kojarzeniu maestw (Ren 2005: 79).
6.5. Poinformowanie o pomylnoci (nj, )
Jeli horoskopy pasoway do siebie i nie byo adnych astrologicznych przeciwwskaza do
zawarcia maestwa, to dokonywano kolejnego rytuau tj. poinformowania o pomylnoci
(nj, ). Rodzina kawalera informowaa rodzin dziewczyny, e modzi mog si pobra
i ponownie wysyaa jej podarunki (Ji 2008: 166, Ren 2005: 81, Wan 2005; 150). Tradycyjnie
bya to dzika g, a pniej prezenty o znacznie wikszej wartoci: biuteria, kosztowne
tkaniny czy te pienidze. Wszystkie prezenty oraz pienidze powinny by opakowane
w czerwony papier i parzyste, nigdzie nie moga pojawi si liczba pojedyncza, poniewa:
Podwjne z podwjnym, para z par, wieczne bogactwo daj (shung shung du du, wn
nin f gu, ), (Ren 2005: 81). Pojawienie si liczby nieparzystej
mogo skutkowa wczesnym odejciem jednej ze stron (Wan 2005: 150). Informacja
o pomylnej wrbie oraz przyjcie prezentw byy poniekd form zarczyn. W czasie
informowania o pomylnoci nie mogy pa dwa sowa: dwukrotnie (chng, ) oraz

- 180 -

ponownie (zi, ), poniewa ich wypowiedzenie mogo spowodowa dwukrotny oenek

(chnghn, ) oraz ponowne zampjcie (ziji, ), (Ren 2005: 82, Wan 2005:
150).
Kolejnym etapem przygotowa byo poznanie przyszej rodziny (xingqn, ), o ile
rodziny wczeniej si nie znay (Diao 2008: 38). Przewanie to rodzina dziewczyny
wizytowaa rodzin chopaka, modzi poznawali si dopiero w dniu lubu. Zwyczaju tego
zaniechano dopiero w XX wieku, kiedy to przysze maestwo mogo spotka si przed
lubem i nawzajem pozna. Poznanie przyszej rodziny mogo przybra form potajemn
(tuxing, ), polegajc na przeprowadzeniu swoistego wywiadu, czy spytkach oraz
jawn (mngxing, ), kiedy to rodzina przyszej panny modej odwiedzaa dom
przyszego pana modego (Diao 2008: 40-41). Przy pierwszej wizycie rodzin dziewczyny
obowizyway dwa zakazy: palenia tytoniu oraz picia wody. Po zoeniu wizyty naleao od
razu wyj.
6.6. Ogoszenie zarczyn (nzhng, )
Jeli okres przygotowa zakoczy si pomylnie, przystpowano do wielkiego wydarzenia
jakim byo ogoszenie zarczyn (nzhng, ), (Ji 2008: 167). Same zarczyny (dnghn,
) dzieliy si na dwa etapy: mae zarczyny (xiodng, ) oraz wielkie zarczyny
(ddng, ), (Diao 2008: 47). Mae zarczyny nie miay uroczystej oprawy, polegay
przede wszystkim na wymianie prezentw midzy rodzinami, czasami na wsplnym piciu
alkoholu. Prezenty mogy mie znaczenie symboliczne, ale najczciej byy bardzo
wartociowe (np. pikne tkaniny), czsto te dochodzio do ktni midzy rodzinami
narzeczonych na tym tle. W powszechnym przekonaniu mae zarczyny miay moc prawn
i rzadko dochodzio do ich zerwania. Wielkie zarczyny oznaczay, e cay proces
przygotowa zakoczy si sukcesem i niedugo odbdzie si ceremonia lubna.
Najwaniejsz rol spenia tu tzw. prezent zarczynowy (pnl, ) ofiarowywany rodzinie
przyszej panny modej przez narzeczonego, zanoszony do jej domu przy wtrze muzyki
i petard (Ren 2005: 83). Nie mia on znaczenia symbolicznego, ale du warto materialn
i skada si z parzystej liczby elementw takich jak: miso wieprzowe, makarony, cukier,
kury, kaczki, jajka, ryby, suszone owoce, suszone owoce morza. Nie mg zawiera butw,
aby narzeczona po ich zaoeniu nie polizgna si i upada (Ren 2005: 83). Rodzina

- 181 -

narzeczonej nie moga przyj prezentu zarczynowego w caoci, cz musiaa zwrci

rodzinie narzeczonego. Nie przyjmowaa koguta, ktrego zwracaa wraz z yw kur (nigdy
bia). W niektrych regionach Chin na tym etapie przygotowa do lubu wysyano do domu
przyszego maonka posag (Ren 2005: 83, Wan 2005: 151).
Prezenty byy zapakowane w czerwony papier lub czerwony materia, gdy kolor
czerwony w Chinach symbolizuje rado, pomylno oraz szczcie nowoecw.
Wspczenie prezent zarczynowy jest wrczany modej parze w formie gotwki, za ktr
mog kupi sobie potrzebne rzeczy (Diao 2008: 59). W prowincji Fujian kwota ofiarowywana
narzeczonym musi zawiera liczb 3 (np. 333, 533, 933, 1333 itd.), poniewa w tamtejszym
dialekcie trzy brzmi identycznie jak rodzi. W Chinach pnocnych do prezentw
doczano kwot 101 yuanw, ktra nawizywaa do powiedzenia jeden na sto tj. najlepszy
(bi l tio y, ). W latach 80. ubiegego wieku wrczano ju kwot 1001 yuanw
(jeden na tysic), a take 10001 yuanw (jeden na dziesi tysicy).
6.7. Wyznaczenie daty lubu (qngq, )

Po zarczynach przystpowano do wyznaczenia daty lubu (qngq, ), (Ji 2008: 167, Ren
2005: 85, Diao 2008: 60). Wielu Chiczykw jest przekonanych, e data lubu ma wpyw na
cae przysze ycie maonkw, od daty lubu jest uzalenione ich szczcie i dobrobyt. 8
Dlatego do wyboru odpowiedniego dnia zalubin, zarwno dawniej jak i obecnie, przykada
si bardzo du wag. 9 Najbardziej popularn metod wyboru terminu lubu byo udanie si
do

wrbity,

ktry

na

podstawie

horoskopw

przyszych

maonkw,

wybiera

najpomylniejszy dzie (Ren 2005: 85). Ale brano te pod uwag powszechnie panujce
przesdy.
Dla wielu osb rok, w ktrym brakuje ksiycowej wiosny (lchn, ), czyli
pierwszego z 24 okresw solarnych w tradycyjnym kalendarzu chiskim, jest rokiem bardzo
niepomylnym dla wstpowania w zwizek maeski (Ren 2005: 86, Wan 2005: 152, Diao
2008: 60). Lichun to pierwszy z 24 okresw solarnych, w tradycyjnych Chinach by dniem
rozpoczynania prac polowych przez rolnikw. Przypada 3 lub 4 lutego wedug kalendarza
8

Mamy tu do czynienia z kolejnym przesdem zabezpieczajcym dobry pocztek,

Obecnie, o wyborze dnia lubu, decyduje rwnie pomylna kombinacja daty wedug kalendarza
gregoriaskiego, o czym donosi chiska i zagraniczna prasa (China Daily 2007b, Brand 2008, Fulbright 2008).
W 2008 roku takim dniem by 8 sierpnia, nie tylko zawierajcy a trzy pomylne semki, ale rwnie dzie
rozpoczcia Letnich Igrzysk Olimpijskich w Pekinie. Niektre agencje lubne zanotoway 400% wzrost liczby
lubw tego dnia (Fulbright 2008). Rwnie 11 listopada oraz 11 stycznia, to daty chtnie wybierane przez
mode pary (China Daily 2007b).
9

- 182 -

gregoriaskiego. Jeli ksiycowy Nowy Rok przypadnie po ksiycowej wionie, to bdzie

to tzw. wdowi rok (guf nin, ) lub liski rok (hunin, ). Zawarcie
maestwa w takim roku moe skutkowa szybkim owdowieniem lub te brakiem
potomstwa: Maestwo zawarte we wdowim roku bdzie bezpotomne (gunin jihun b
yng zi, ), (Ren 2005: 86, Wan 2005: 152). Przesd ten jest praktykowany
obecnie, o czym donosi prasa: Wang Jiahua, szef agencji lubnej Red Lily, powiedzia,
e 20 procent jego klientw przesuno luby na grudzie i stycze, poniewa nie chcieli mie
pecha z powodu wdowiego roku (Meng 2009). Wdowim rokiem by rok 2005 i 2007.
Natomiast rok, ktry zawiera dwie ksiycowe wiosny jest uwaany za bardzo pomylny dla
wstpowania

zwizek

maeski:

Podwjna

wiosna,

podwjne

szczcie

(shungchn shungx, ), (Ren 2005: 86). Rokiem z podwjn wiosn ksiycow

by rok 2006 i 2009. W

Szanghaju w cigu trzech pierwszych miesicy 2006 roku

czterdzieci cztery tysice par zarejestrowao zwizek maeski, dwa razy wicej ni w tym
samym okresie w roku 2005 (Fairclough, Chao 2006). W zwizku z masowymi lubami w
roku 2006 hotele, restauracje, firmy jubilerskie, kwiaciarnie, firmy zajmujce si
profesjonaln obsug wesel zwikszyy swoje zyski, rekompensujc straty z roku
ubiegego. 10
W przekonaniu wielu Chiczykw nie powinno si wyprawia wesela w maju, lipcu
i wrzeniu, poniewa s to miesice ze, zdominowane przez obecno demonw (Ren 2005:
87, Wan 2005: 152). 11 Z kolei odpowiednim okresem na wprawienie wesela by miesic
dwunasty. Na Tajwanie okresem zastrzeonym by czas od czwartego do dziewitego
miesica (Ren 2005: 88, Wan 2005: 152). Unikano dni nieparzystych, preferowano parzyste
zgodnie z powiedzeniem szczcia chodz parami (ho sh chng shung, ), (Ren
2005: 88, Wan 2005: 153). Chiczycy Han unikaj te sidmego dnia sidmego miesica
kalendarza ksiycowego, gdy jest to wito Tkaczki i Pasterza, mitycznego maestwa
spotykajcego si tylko raz w roku. Chiczycy wierz, e maestwo zawarte tego dnia
skazane bdzie na dug rozk (Wan 2005: 153). W niektrych regionach Chin byo tylko
kilka ustalonych dni w roku, w ktre zawierano zwizek maeski (Diao 2008: 65). Wiele
osb ustala dat lubu pomidzy smym dniem dwunastego miesica kalendarza
10

Wedug sondau przeprowadzonego przez Chisk Centraln Telewizj (CCTV) 48% widzw odpowiedziao,
e respektuj wdowi rok ze wzgldu na wierzenia rodzicw, 25% ze wzgldu na wierzenia rwienikw, a 12%
wierzy w kltw wdowiego roku (Lynch 2005).
11
W europejskiej kulturze ludowej panowa zakaz zawierania maestwa w miesicu zawierajcym gosk
r w nazwie (Wasilewski 2010: 326). Na niektrych obszarach zakaz ten uleg odwrceniu (np. w Polsce
r w nazwie miesica jest uwaane obecne za pomyln wrb lubn).

- 183 -

ksiycowego (witem Laba ustanowionego na pamitk zdobycia owiecenia przez Budd

Siakjamuni), a pierwszym dniem pierwszego miesica (witem Wiosny czyli chiskim
Nowym Rokiem), wierzc, e w tym okresie kady dzie jest pomylny i bez obaw mona
zorganizowa ceremoni lubn. W kadym razie, to po stronie narzeczonego lea
obowizek wyboru daty. Narzeczona bya informowana o terminie lubu na specjalnym
czerwonym papierze. Po akceptacji nie mona byo zmienia ustalonego terminu, gdy taka
zmiana moga przynie pecha modej parze. W prowincji Henan popularne jest powiedzenie:
Raz ustalonej daty lubu nie mona przekada, przekadajc na pniej, umrze ona,
przekadajc na wczeniej, umrze m (j r y dng, b x y dng, hu y s p, qin y s
gng, ), (Diao 2008: 68).

6.8. Przyjcie panny modej (qnyng, )

Zanim doszo ostatniego z szeciu rytuaw lubnych czyli przyjcia panny modej do domu
pana modego (qnyng, ) obie rodziny musiay powici duo czasu i funduszy na
przygotowanie wesela, a sama ceremonia lubna bya rwnie skomplikowana, zoona
z wielu mniejszych rytuaw. Przygotowania do ceremonii lubnej, lub i uczta weselna,
zawieraj liczne rytuay wczenia, koczce okres przejciowy (Gennep 2006: 140).
6.8.1. Uroczystoci przedlubne w domu panny modej
Po wrczeniu prezentw i ustaleniu daty lubu nastpowa okres przygotowa do wesela
(Diao 2008: 74). Dla rodziny panny modej najwaniejsze w tym okresie byo przygotowanie
posagu (jizhung, ), ktrego zawarto zaleaa oczywicie od zamonoci danej
rodziny. Dawniej, gdy na wiat przychodzia crka, rodzice sadzili drzewo, z ktrego pniej
stolarz wyrabia meble posagowe. Oprcz mebli w posagu nie mogo zabrakn pocieli,
ktra powinna by uszyta z nowego materiau i wypeniona now bawen. W niektrych
regionach do rodka kodry wkadano czerwone daktyle, kasztany oraz orzechy ziemne, ktre
miay zapewni szybkie narodziny syna. W innych regionach na rogach kodry haftowano
monety, ktre z kolei miay zapewni modej parze dostatek. Przy szyciu posagowej pocieli
obowizywao wiele tabu: kodry nie moga szy kobieta bezdzietna ani wdowa, musiano
uywa czerwonej, nigdy biaej, nitki (Ren 2005: 84). Kodry nie mona byo rwnie szy
w dziewitym miesicu kalendarza ksiycowego, gdy grozio to przyjciem na wiat

- 184 -

w pierwszej kolejnoci dziewiciu dziewczynek, a dopiero pniej syna (Ren 2005: 83).
Jeli nie byo innego wyjcia i kodr trzeba byo uszy w dziewitym miesicu, to do rodka
naleao woy poamane chryzantemy. Poza meblami oraz pociel w posagu powinny
znale si ubrania dla przyszej ony, ktrych ilo i jako zaleaa oczywicie od
zasobnoci rodziny. Bardzo czsto posag wystawiany by na widok publiczny, wiadczcy
tym samym o statusie panny modej (Ji 2008: 170). Przy wynoszeniu z domu skrzyni
posagowej, naleao stukn ni o prg, eby razem ze skrzyni nie zostao wyniesione
z domu cae bogactwo. Na Tajwanie nieodcznym elementem posagu jest kogut i kura
(j, ), ktre symbolizuj szczcie (j, ) na zasadzie podobiestwa brzmie (Diao 2008:
82). Kogut powinien piknie pia, kura znosi jaja, a oba ptaki musz by pene wigoru.
W dniu lubu czy si ich nogi za pomoc czerwonej, dziewiciocentymetrowej tasiemki.
Tak poczone ptaki wkada si do weselnie przyozdobionego koszyka, ktry przywieszany
jest do samochodu pary modej i zawoony do domu pana modego. W dialekcie tajwaskim
sowo kura jest homofonem sowa rodzina, a dziewi brzmi jak dugo. Kogut i kura
z dziewiciocentymetrow tasiemk przy nogach symbolizuj dugie szczcie rodzinne.
Podczas nocy polubnej rozwizuje si tasiemk i wkada ptaki pod ko. Jeli pierwszy
spod ka wyjdzie kogut oznacza to, e pierwszy na wiat przyjdzie syn, jeli kura, to crka.
Na kilka dni przed wyznaczon dat lubu panna moda musiaa zacz poci, tzn.
ograniczy jedzenie i picie (pniej po lubie obowizywa j kilkudniowy zakaz korzystania
z toalety), (Ren 2005: 91). 12 Kobieta w czasie lubu nie powinna przechodzi menstruacji
i by to jeden z najwaniejszych zakazw lubnych, gdy: Jazda konno 13 podczas wesela,
w domu mier i bieda (qm bitng, ji p rn wng, ), (Ren 2005:
91). 14 Poza nielicznymi wyjtkami orszak weselny odbiera pann z jej domu, orszakowi
z reguy towarzyszya wesoa orkiestra i odgos petard, obowizywaa radosna atmosfera,
ktrej nie powinny zakci adne sprzeczki i awantury. Godzina odbioru panny modej bya
wczeniej ustalana, ale zaleaa od lokalnych tradycji (Ren 2005: 95). Rodzina panny modej
najczciej nie uczestniczya w uroczystoci weselnej w domu pana modego, ale
12

Zakaz wydalania i czcy si z nim nakaz poszczenia w czasie wit czy pocztkw wystpuje w bardzo
wielu kulturach (Wasilewski 2010: 296). Post moe by interpretowany jako powrt do sytuacji idealnej.
W Chinach, w normalnym czasie zakazane byo oddawanie moczu do ognia, a take zaatwianie si na
cmentarzu; po zaatwieniu si trzeba byo umy rce; zabronione byo uywanie w toalecie papieru zapisanego
znakami (Wan 2005: 23).
13
Chiczycy tradycyjne podpaski okrelali mianem materia do jazy konno (qmb, ), (Ren 2005: 91).
14
Tabuizowanie krwi, szczeglnie pochodzcej z miesiczki, jest uniwersalne dla bardzo wielu kultur.
Wasilewski (2010: 262-263) tumaczy ten zakaz faktem, e w raju miao nie by menstruacji oraz nieczysto
menstruacji stanowi wic zmaz w sensie religijnym. W Chinach w czasie miesiczki surowo zabronione byo
uprawianie seksu (Wan 2005: 28).

- 185 -

w przeddzie odesania crki, organizowaa przyjcie u siebie, na ktre byli zapraszani

krewni i znajomi. Przynosili oni prezenty dla panny modej (tinxing, ) przewanie
w postaci artykuw spoywczych lub tkanin (Diao 2008: 84).
Na dzie przed lubem narzeczony wysya narzeczonej tzw. przypomnienie
o makijau (cuzhung, ), ktre oznaczao, e panna moda powinna zacz si
przygotowywa do lubu, tj. kpa, ubiera, nakada makija itp. (Diao 2008: 88).
Jednoczenie rodzina pana modego dowiadywaa si, ilu goci od strony panny modej
bdzie brao udzia w przyjciu weselnym. Bardzo czsto razem z przypomnieniem, pan
mody wysya przyszej onie podarunki, w postaci ubra w weselnym kolorze czerwonym
oraz biuterii. Jednym z elementw przygotowania do lubu byo usunicie zbdnego
owosienia z twarzy i szyi, wyregulowanie brwi na ksztat pksiyca (kilin, ) oraz
zmiana uczesania z dziewczcego na kobiece, tj. upicie wosw w kok (shngtu, ),
(Diao 2008: 92). Te dwa obrzdki wiadczyy o przemianie dziewczyny w kobiet, jej wejciu
w wiat dorosych. W prowincji Guangdong do kpieli, ktr przed lubem bierze panna
moda, dodaje si kwiaty lub licie dwunastu rnych rolin, z czego granaty symbolizuj
du liczb synw. Po kpieli, siedzc w wannie, panna moda zjada dwa gorce jajka, co ma
gwarantowa szybki pord.
Ze strojem lubnym panny modej zwizanych byo wiele przesdw i tabu (Diao
2008: 95, Ren 2005: 95). Przede wszystkim suknia lubna powinna by nowa, szyta
w pomylne dni przez matk posiadajc dzieci. Suknia nie powinna mie kieszeni, aby nie
wynie w nich bogactwa z domu rodzinnego. Powinna by szyta z jednego kawaka
materiau. 15 W prowincji Shandong i Jiangsu panna moda nie moga zaoy koszuli,
poniewa w przeciwnym razie maonkowie umr; nie moga te zaoy pojedynczego
ubrania (tj. bez podszewki), poniewa grozi to ubogim yciem. Natomiast w prowincji Henan
czerwone buty panny modej maj oznacza dostatek. Generalnie w czasie chiskiego lubu
dominuje kolor czerwony, ktry symbolizuje szczcie oraz liczby parzyste, symbolizujce
par maonkw. W niektrych regionach kolorem weselnym jest czarny, natomiast kolor
biay, czyli kolor mierci i aoby, by zabroniony podczas wesela. Obecnie, wraz
z otwarciem na Zachd, nastaa moda na biae suknie lubne. Tradycyjny mski strj lubny
z nieodcznym nakryciem gowy zosta ju dawno wyparty przez garnitur w zachodnim stylu
(Ren 2005: 96).

15

Nakaz jednoci i integralno znany jest take polskiej kulturze ludowej (budowanie z jednego kawaka
drewna, jednej bryy, jednego kawaka materiau), (Wasilewski 2010: 154-155).

- 186 -

W dniu lubu rodzice nie odprowadzali swojej crki do domu ma, towarzyszyy jej
osoby do tego wyznaczone (kto z krewnych lub znajomych), ktre musiay spenia
kryterium peni szczcia tj. musiay mie yjcych rodzicw, by w zwizku maeskim
i mie potomstwo. W prowincji Liaoning najlepiej, eby pannie modej towarzyszya modsza
siostra, poniewa wyraenie mie modsz siostr (yu mi, ) w tamtejszym dialekcie
brzmi identycznie jak mie lata (yu su, ), co oznacza doycie we dwoje pnej
staroci.
W Chinach wierzono, e crka, odchodzc do ma, moe zabra z domu rodzinnego
cae bogactwo i szczcie (Diao 2008: 103). Dlatego wymylono wiele rodkw
zapobiegawczych. W prowincji Guangdong panna moda w dniu lubu musiaa rozdzieli
pomidzy swoje rodzestwo pienidze i ry. Matka panny modej mieszaa na sicie ry
z pienidzmi i potrzsajc nim, mwia: Sito przesiane, przyszli wnukowie bd majtni, sito
gadkie, w przyszym roku bd nosi wnuka (b yunyun, b hu r sn d yu qin; b
ynyn, mngnin bo g nnwisn ,
), (Diao 2008: 103). Nastpnie ry i pienidze rozdawaa pomidzy zgromadzonych braci
i siostry, a panna moda zabieraa reszt i chowaa j do dzbana z ryem w domu ma.
Na Tajwanie panna moda braa cz materiaw z posagu i rozdzielaa je rwno pomidzy
rodzestwo, co miao symbolizowa rwne rozdzielenie bogactwa i szczcia. W innych
regionach Chin panna moda nie moga zabra ze sob niektrych rzeczy. W prowincji
Jiangsu crka nie moga wynie z domu rodzinnego banknotw, bo grozio to zuboeniem
caej rodziny (ale moga zabra monety). W niektrych rejonach teje prowincji panna moda
nie moga mie przy ubraniu adnych paskw (dizi, ), gdy moga na nich wynie
(dizu, ) ca pomylno (Diao 2008: 105). Podobnie byo w prowincji Guangdong,
gdzie panna moda nie moga mie na sobie adnych kieszeni, aby nie zabra w nich
szczcia rodzicw. Dbano o szczcie domu rodzinnego, z ktrego wywodzia si panna
moda, ale te o powodzenie maestwa i dostatek w domu ma. W czasie poegnalnej
kolacji w domu panny modej na stole nie mogo zabrakn kurczaka (j, , synonim
i homofon szczcia j, ) oraz miski pierokw, miski makaronu i miski ryu (Diao 2008:
106). Pieroki (jiozi, ) brzmi identycznie jak przynie syna (jio z, ), makaron
symbolizuje dugie maestwo, a ry doycie wsplnie pnej staroci. Panna moda
w czasie kolacji pierwsz miseczk ryu podawaa rodzicom, miseczka obiegaa st dookoa
i trafiaa do najstarszego syna, ten oddawa j pannie modej. Panna moda nabieraa trzy ksy
i wypluwaa je na przygotowan wczeniej chusteczk, ktra bya zawijana i zanoszona do
- 187 -

domu pana modego. Jeli panna moda wyplua za mao, oznaczao to ubstwo w domu ma,
jeli wyplua za duo zuboenie domu rodzinnego. Dlatego powinna poow zje, poow
wyplu.
Do starej i powszechnej chiskiej tradycji przedlubnej naley opakiwanie
zampjcia, tzw. lamenty lubne (kji, ), (Ren 2005: 100, Diao 2008: 107).
W dawnych czasach dziewczyna, ktra miaa wyj za m, na rok lub p roku wczeniej
zaczynaa uczy si piewania lamentw lubnych. Razem z siostrami i koleankami
opakiwaa w nich zy los, konieczno opuszczenia domu rodzinnego, przeklinaa swatk,
przysz teciow itp. Lamenty lubne w wielu rejonach Chin miay znaczenie symboliczne,
np. w prowincji Shanxi mwi si synowa lamentuje, rodzina w bogactwo obfituje (xf k,
ningji f, ), w prowincji Zhejiang z kolei - im wicej paczu, tym wicej
dostatku (yu k yu f, ), (Diao 2008: 108-109). Wierzono, e im bardziej
lamentuje panna moda, tym wiksze szczcie i bogactwo. W prowincji Shandong zy panny
modej nazywano zotymi ziarnami fasoli (jnduzi, ), (Diao 2008: 109).
Na Tajwanie jeli panna moda nie pakaa, matka moga tak mocno pocign j za wosy,
eby zacza paka z blu. Podobnie w prowincji Shandong szwagierka miaa prawo
spoliczkowa pann mod, eby zmusi j do paczu. Pakanie w czasie uroczystoci
lubnych ma charakter uniwersalny:
Rytualnie z pann mod zwizany jest pacz, paka take powinna jej matka. Nie chodzi
jednak wycznie o smutek wynikajcy z rozstania: w obrzdowoci tradycyjnej wszelkie
poegnania maj egzystencjalnie i symbolicznie ten sam aobny charakter. Wszelka zmiana
statusu wymaga przejcia przez symboliczn mier, zatem i smutek mia by symboliczny
(Kowalski 2007: 421).

Przed ceremoni lubn naleao jeszcze zanie posag z domu panny modej do domu
ma (Diao 2008: 111). W Chinach pnocnych zakazane byo zawoenie posagu, musia on
by zaniesiony przez parzyst liczb tragarzy i do tego koniecznie przed poudniem.
6.8.2. Odbir panny modej
Przyjcie synowej wizao si z koniecznoci przygotowania lokum dla modego
maestwa, (Diao 2008: 118, Ji 2008; 171). Mg to by nowy dom albo tylko wydzielone
pomieszczenie w domu rodzicw pana modego. Po umeblowaniu mieszkania dla
nowoecw naleao ugnie ko (ychung, ), czyli dokona swoistego rytuau
polegajcego na zmoczeniu ka przez nieonatego chopca, najczciej modszego brata
- 188 -

pana modego (Diao 2008: 119). Wierzono, e dziki temu moda ona szybko zajdzie
w ci i urodzi syna. Cay dom pana modego powinien by przystrojony na czerwono
czerwonymi znakami podwjnego szczcia (shungx, ) i weselnymi kupletami (xlin,
).
Kolejnym rytuaem przed weselnym, ktrego naleao dokona w domu pana modego
byo specjalne posanie ka (pchung, ), (Diao 2008: 122). W zalenoci od regionu
Chin, sanie ka mogo si odbywa przed przybyciem panny modej, albo w trakcie
uroczystoci weselnych. ko moga sa tylko osoba speniajca kryterium peni
szczcia. Przy cieleniu ka czsto piewaa piosenki wyraajce yczenia dla modej
pary licznego potomstwa, dobrobytu i doycia pnej staroci np.: ciel oe, ciel oe,
synowie i wnuki zapeniaj izb. Najpierw rodz si chopcy, potem dziewczynki, (p
chung p chung, r sn mn tng. Xin shng guz, hu shng gning,
), (Diao 2008: 124). W prowincji Guangdong dzie cielenia
ka wyznaczany by przez wrbit, a po posaniu ka pierwszy musia pooy si na
nim chopiec, nigdy dziewczynka.
Kada uroczysto weselna bya prowadzona przez zarzdc (znggun, ), ktry
zajmowa si sprawami organizacyjnymi, takimi jak usadzanie goci, serwowanie posikw
i napoi, wznoszenie toastw z par mod itp. (Diao 2008: 129). Wszystkie prezenty, ktre
otrzymaa para moda w czasie wesela byy zapisywane, tak aby pniej mona byo
zrewanowa si adekwatnie do wartoci podarunku.
Uroczysto lubna rozpoczynaa si od wysania przez pana modego lektyki do domu
oblubienicy w szczliwy, specjalnie wybrany dzie (yngqn, ), (Diao 2008; 134).
Panna moda przed opuszczeniem domu rodzinnego musiaa zoy hod przodkom, zapali
kadzida na ich grobie. Dopiero po tej ceremonii moga odej do domu ma. Odebranie
panny modej odbywao si przewanie rano, w cigu dnia, w niektrych rejonach za
wieczorem. W Pekinie przed wejciem do lektyki, owietlano j ogniem z zapalonego
czerwonego papieru lub lamp, sprawdzajc czy nie czaj si w niej jakie ze duchy;
nastpnie lektyka sprawdzana bya za pomoc lustra, ktre te ze duchy miao przegoni
(Cormack 1923: 48). Transportowanie panny modej lektyk do domu pana modego
podkrela przejcie (rwnie fizyczne) z jednego stanu (paniestwa) do drugiego
(zamnego).
W czasie transportu panny modej naleao przestrzega wielu tabu, np. w Pekinie
wierzono, e spotkanie po drodze osoby w aobie bdzie skutkowao bezpodnoci (kobieta
- 189 -

stanie si momao n, ), (Diao 2008: 138). Dlatego te odbir panny modej odbywa
si bardzo wczenie, tak aby jeszcze przed witem dotara ona do domu teciw. Pogoda
rwnie odgrywaa wan rol tego dnia: silny wiatr i due opady niegu uwano za znak
wielce niepomylny, wrcy kopoty i nieszczcia. Natomiast soce i przyjemn
temperatur za oznak pomylnoci. Do transportu panny modej suya lektyka (hujio,
), ktr wspczenie zastpi samochd (Diao 2008: 140). Bardzo ciekawy obyczaj
panowa w Pekinie. Ot pan mody przynosi do domu oblubienicy p kilograma mki,
z ktrej to rodzina panny modej wypiekaa placek. Placek by nietypowy dodawano do
niego wier kilograma soli (yn, ). Pan mody zabiera sony placek do domu, gdzie by
dzielony i kady czonek rodziny musia zje po maym kawaku. Dua zawarto soli
(yn fn d, ) brzmi podobnie jak wielkie przeznaczenie (yunfn d, )
i wry szczliwe, wsplne dotrwanie pnej staroci (Diao 2008: 141-142). Natomiast
panna moda zaraz po wyjciu z lektyki musiaa napi si sonej wody, co miao podobne
znaczenie jak jedzenie sonego placka. 16 Osoby z orszaku byy czstowane jedzeniem
i piciem przez rodzin panny modej. W niektrych regionach Chin nie oddawano od razu
panny modej, droczono si z przybyym orszakiem, czasami urzdzano zawody, ktre
musiaa wygra strona panna modego, aby dosta pann mod, czasami musiano pann
mod wykupi. W innych regionach urzdzano udawane (lub prawdziwe) porwania panny
modej. W prowincji Shandong pan mody w czasie odbierania panny modej musia ukra
z jej domu par czerwonych paeczek (Diao 2008: 149). Wczeniej, w czasie zarczyn dosta
od narzeczonej dziewi par paeczek, teraz mia ju komplet dziesiciu par, co miao
oznacza peni szczcia. Poza tym sowo paeczki (kuizi, ) brzmi podobnie jak
szybkie narodziny syna (kui shng z, ), co byo yczeniem kadej modej pary.
Wsiadanie panny modej do lektyki wizao si z wieloma przesdami (Diao 2008: 150,
Ren 2005: 98). Najbardziej powszechnym byo przekonanie, e crka wychodzca za m
i opuszczajca dom rodzinny, pozbawia go bogactwa i szczcia poprzez zabranie grudek
ziemi przyczepionych do butw. Dlatego w rnych regionach Chin wprowadzano wiele
16

Kowalski (2007: 421) obecno soli w ceremoniach lubnych tumaczy w ten sposb: Wesele jako jeden
z obrzdw przejcia wymagao przestrzegania rnych symbolicznych procedur, ktre umoliwiay
przeprowadzenie modych przez faz rytualnej mierci, ich przeksztacenie i ponowne narodziny. Ten sam sens
ma znany w folklorach europejskich nakaz zabierania przez mod do lubu i przy przenosinach soli, ktra jest
jednym z waniejszych operatorw zmiany w momentach mitycznego przejcia (np. przeksztaca miso surowe
w przetworzone) [].
Dla Wasilewskiego, ktry powica soli cay rozdzia ksizki pt. Tabu (2010: 173-215), sl jest takim wanie
operatorem zmiany, pojawia si zawsze tam, gdzie mamy do czynienia z przejciem od natury do kultury, ale nie
zawsze jest to zmiana na gorsze: Sens soli jest wic stay, wyznaczony przez jej pozycj na progu midzy
czonami binarnych par, a jej waloryzacja (pozytywna czy negatywna) jest ruchoma. (Wasilewski 2010: 214).

- 190 -

rodkw zaradczych. Np. w prowincji Fujian panna moda bya zanoszona do lektyki przez
rodzicw bd braci. Jeli sza sama, to przed drzwiami wyjciowymi musiaa zostawi stare
buty, a po wejciu do lektyki zaoy nowe. W prowincji Guangzhou panna moda zmieniaa
obuwie po opuszczeniu wioski, gdy spotkaa orszak weselny wysany po ni przez modego.
Do tej pory w prowincjach Shandong, Shanxi, Henan popularne jest powiedzenie Crka
wychodzc za m nie moe zabra ze sob ziemi domu rodzinnego (gun chji b nng
dizu ningji t, ), (Diao 2008: 153). Ziemia jest symbolem
bogactwa. Dlatego panna moda jest przewanie zanoszona do lektyki, nie moe sama stpa
po ziemi, albo te idzie po specjalnie rozoonym dywanie (Ren 2005: 99, Wan 2005: 155).
Inne popularne powiedzenie brzmi: Crka wychodzca za m to rozlana woda (ji chq
de gun p chq de shu, ), (Diao 2008: 154). W wielu
miejscach mona spotka si ze zwyczajem wylewania wody przez matk, gdy crka
wsidzie do lektyki (samochodu weselnego). W ten sposb matka wyraa yczenie, aby crka
nie musiaa wraca do domu rodzinnego, tj. wioda szczliwe ycie matki (Ji 2008: 172).
W prowincji Fujian wylanie kubeka wody przed zamkniciem drzwi za pann mod ma za
zadanie uchroni dom przed wyniesieniem pomylnoci do rodziny ma. Podobne znaczenie
ma wylewanie wody w prowincji Shandong, gdzie istnieje rwnie obawa, e nie wylanie
wody moe spowodowa brak synw w maestwie. Obecnie wylewa si wod na samochd
weselny na szczcie. Inne tabu, to zakaz odwracania gowy i patrzenia na dom rodzinny
po wejciu do lektyki (obawa przed rozwodem i koniecznoci powrotu do domu). W Pekinie
przed wejciem do lektyki panna moda musiaa rwnie ugry kawaek jabka, ktry
trzymaa w ustach a do dotarcia do domu pana modego i tam go wypluwaa (Cormack 1923:
50-51). Sowo jabko (png, ) jest homofonem sowa pokj (png, ). Natomiast
w Chinach centralnych panna moda przed wejciem do lektyki musiaa zje zup
poganiajc lektyk (cu jio tng, ), ktr przygotowywaa dla niej szwagierka (Ren
2005: 98). Naleao zje jedynie poow zupy, zgodnie z ludow piosenk: Jeli wypij
wszystko, to zbiednieje moja rodzina; jeli nie wypij nic, to zbiednieje teciowa, la la la,
wypij p, p zostawi, obie rodziny dobrze ustawi (rru sh h le ba, p qing ningji,
ru yo shu b h ba, p qing pp, b b b, w h y bn, li y bn, ling tu du gu
ho shnghu,
), (Ren 2005: 99). W tradycyjnych Chinach panna moda
miaa zakryt twarz czerwonym welonem, ktry po pierwsze zasania jej oblicze przed
obcymi, po drugie uniemoliwia obserwowanie drogi do domu ma (a tym samym powrt),

- 191 -

(Ren 2005: 99). Welonu nie mona byo ani odchyli, a tym bardziej zdj welon
zdejmowa pan mody.
Lektyka bya przewanie dwuosobowa: panna moda siedziaa z przodu, swatka z tyu.
Towarzyszy jej orszak z muzykantami i lampionami, a tragarze czsto urzdzali sobie arty
koyszc lektyk (Ji 2008: 172). W niektrych regionach Chin panna moda nie bya
zanoszona w lektyce, ale na plecach brata. Zgodnie z powiedzeniem: Dobry pocztek
przynosi dobre rezultaty (y ho bi ho, y shn bi shn, ), wierzono,
e jaka bdzie droga panny modej do domu teciw, takie te pniejsze jej ycie (Ren 2005:
100, Wan 2005: 155). Z tego powodu obserwowano wszystkie znaki po drodze i brano je za
dobre lub ze omeny. Wrd Chiczykw Han panuje powiedzenie: Przyj ze wschodu,
pj na zachd, nigdy nie i t sam drog (dng li x zu, b zu chng do,
), (Ren 2005: 101, Wan 2005: 155). Oznaczao to, e orszak weselny inn
drog szed po pann mod, a inn wraca z ni do domu pana modego. W ten sposb mg
zmyli ze duchy czajce si po drodze; zapewnia modej parze dugi sta maeski:
Wracajc t sam drog, maonkowie nie doyj wsplnej staroci (zu hu tu l, f
q b nng bi tu do lo, ), (Ren 2005: 101, Wan 2005:
155). Po drodze orszak weselny nie mg spotka drugiego orszaku weselnego.

17

W przypadku natknicia si na drugi orszak weselny dochodzio do sytuacji konfliktu wesel

(x chng x, ), (Ren 2005: 101, Wan 2005: 155, Diao 2008: 157). Gdy na swej drodze
spotkay si dwa orszaki weselne, musiay one wymieni si podarunkami, eby zaegna
nieszczcie. W pnocno-zachodnich Chinach wymieniano si batami, drkiem od lektyki,
ozdobami, guzikami itp. W innych regionach byy to chusteczki, spinki do wosw, paski itp.
W prowincji Shandong i Jiangsu dwa orszaki urzdzay swoiste zawody. Ten, ktry wygra,
zapewnia swojej pannie modej szczcie i wczeniejsze urodzenie syna. Orszak weselny nie
mg rwnie spotka po drodze jakiego nieszczcia, np. pogrzebu (Ren 2005: 103).
Lektyka nie moga si zmoczy, upa czy te zatrzyma, nie powinno wydarzy si nic, co
by zakcio radosn atmosfer wesela. Podczas drogi panna moda nie moga ju wicej
paka. Na Tajwanie opady deszczu w dniu lubu byy zapowiedzi przyszego alkoholizmu
ma (Ren 2005: 104).
Zanim panna moda przestpia prg domu teciw, musiaa przej prb charakteru
(lxng, ), (Diao 2008: 159). W prowincji Shandong polegaa ona na przetrzymaniu
17

Jest to zakaz nakadania si pocztkw wystpujcy rwnie w polskiej kulturze ludowej (Wasilewski 2010:
160).

- 192 -

panny modej przed drzwiami (kolejny rytua wczenia). W niektrych regionach Chin
musiaa ona gono krzycze ojcze, matko, otwrzcie drzwi (di ning ki mn, ),
(Diao 2008: 161). Jeli krzyczaa za cicho, nikt jej nie otwiera. By to swoisty sprawdzian
cierpliwoci nowej synowej, jak i demonstracja wadzy teciw i ma. Tak jak rodzice
martwili si, e crka wyniesie im z domu pomylno i dobrobyt, tak tecie obawiali si,
e synowa przyniesie ze sob nieszczcie i zo (Ren 2005: 105). Dlatego przed wejciem do
nowego domu, panna moda musiaa przej przez rytua oczyszczenia, polegajcy na
przejciu przez ogie (np. poprzez obejcie maego piecyka lub koksownika), (Diao 2008:
163). W prowincji Shandong dwie kobiety z pochodniami obchodziy mod trzy razy i w ten
sposb odganiay zo. W innych regionach uywano do tego celu lustra, w ktrym panna
moda musiaa si przejrze po wyjciu z lektyki. W Jinan, stolicy prowincji Shandong,
w wejciu kadziono siodo (nzi, ), ktre po chisku brzmi identycznie jak spokj (n,
) oraz przywizywano butelk (pngzi, ), gdy sowo butelka wymawia si tak samo
jak pokj (png, ), (Diao 2008: 164). W Pekinie pod siodo wkadano dwa jabka, ktre
miay symbolizowa pokj na zasadzie identycznoci brzmie (jabko - png, oraz
pokj png,), (Cormack 1923: 51). W wielu miejscach Chin wysiadaniu panny modej
z lektyki towarzyszyy odpalane petardy, ktre miay za zadanie przegoni ze duchy (Ren
2005: 105, Wan 2005: 156).
Przy wysiadaniu z lektyki panna moda nie stpaa po goej ziemi, ale po specjalnie
rozoonym dywanie lub macie (Ren 2005: 106). W wielu regionach Chin panna moda
w czasie wchodzenia do domu ma, nie moga patrze w niebo (zasaniano j wtedy
parasolk), gdzie indziej za musiaa zamyka oczy. Specjalnie dobrana osoba rozrzucaa
przed mod pi rodzajw zb, ktre symbolizoway obfito plonw i dostatek. Chiczycy
wierz, e kady element budynku (drzwi, okna, piec, ko) posiada swojego ducha
opiekuczego i w adnym wypadku nie mona ich obrazi (Ren 2005: 107). Panna moda
przekraczajc prg domu ma, nie moga na niego nadepn, gdy przynosio to pecha,
mogo nawet skutkowa mierci teciw.

- 193 -

6.8.3. Ceremonie w domu pana modego

Zasadnicza ceremonia lubna (bitng, ) odbywaa si po przybyciu panny modej do
domu modego. Najwaniejszym elementem zalubin by pokony skadane przez
nowoecw: niebu i ziemi (bi tin d, ), rodzicom (bi go tng, ) oraz sobie
nawzajem (f q du bi, ), (Ren 2005: 108, Wan 2005: 156, Diao 2008: 166,
Ji 2008: 172). Po tym ceremoniale narzeczeni stawali si prawowitym maestwem.
W czasie skadania pokonw nie mogy by obecne dzieci (poniewa mogy paka i tym
samym zepsu odwitn atmosfer), osoby w aobie (gdy przywoyway mier i smutek)
oraz osoby bezdzietne, a liczba osb towarzyszca ceremonii powinna by parzysta (Ren
2005: 109).
Po zoeniu pokonw nowoecy pod przewodnictwem swatki udawali si do sypialni
maeskiej (dngfng, ), gdzie odbywaa si ceremonia wysiadywania szczcia
(zuf, ) oraz zdejmowania welonu (szhng, ), ktry wiele modych panien
zakadao przed wejciem do lektyki (Diao 2008: 169-170). W pnocno-wschodnich Chinach
panna moda siadaa na ku zwrcona w odpowiedni stron (ustalon przez wrbit) na
kodrze, pod ktr kadziono owinite w czerwony papier siekierki. W jzyku chiskim sowo
siekiera (f, ) brzmi podobnie jak sowo szczcie (f, ), tak wic siedzenie na
siekierach (zu f, ) byo synonimem wysiadywania szczcia (zu f, ).
W prowincji Shanxi za, panna moda siedziaa na rzodkwi, z ktrej wieczorem
przygotowywano specjalne pieroki dla caej rodziny. Wierzono, e w ten sposb teciowie
szybciej doczekaj si wnuka. Najwaniejszym tabu dotyczcym wysiadywania szczcia
by zakaz korzystania z toalety. Dlatego te panna moda na kilka dni przed lubem
ograniczaa spoywanie posikw i picie napojw. 18 W sypialni pan mody albo kto
z rodziny zdejmowa pannie modej czerwony welon, ktry zasania jej twarz. Podczas gdy
panna moda przebywaa w sypialni, na zewntrz panowa gwar i radosna atmosfera gocie
artowali sobie z panna modego lub jego rodzicw.
Jednym z kluczowych elementw ceremonii lubnej by bankiet (xyn, ) dla
zaproszonych goci, zwany potocznie piciem weselnej wdki (h xji, ), (Ren
2005: 109, Diao 2008: 179). Nie mogy w nim uczestniczy wdowy, kobiety w ciy i ludzie
w aobie. W czasie bankietu jedzono, pito, im byo weselej i gwarniej, tym lepiej wiadczyo
18

Powstrzymywanie si od wydalania w obliczu witoci znane jest rwnie innym kulturom (Wasilewski
2020: 273).

- 194 -

to o imprezie. Potrawy byy bardzo obfite i wyszukane, zawsze serwowano parzyst liczb
da. Bankiety odbyway si czasami w poudnie, ale czciej wieczorami. W czasie przyjcia
weselnego gocie usadzani byli w zalenoci od rangi i wieku (Diao 2008: 184).
Przy gwnym stole wyjtkowe miejsce byo zarezerwowane dla wujkw. W czasie bankietu
obowizkiem rodzicw pana modego byo zapewnianie zebranym jedzenia i picia,
a obowizkiem pastwa modych wznoszenie toastw z poszczeglnymi gomi. W czasie
przyjcia weselnego obowizywao wiele tabu, np. na Tajwanie nie jedzono (zwaszcza pan
mody) cebuli (cng, ), ktra kojarzy si ze sowem konflikt (chng, ), jest te
symbolem mskiej siy yang i samego pana modego (Wan 2005: 158). Unikano jedzenia
cebuli, bo oznaczao to zjedzenie pana modego. Nie serwowano rwnie da z kaczki (y,
), gdy jest ona homofonem sowa zastaw (y, ) i przez to le si kojarzy (Ren 2005:
109). Rozbicie miseczki lub talerza byo rwnie zym znakiem, jeli do tego doszo,
to naleao zebra i zoy rozbite czci, tak by znw tworzyy cao. 19
Nie wszdzie pastwo modzi ucztowali razem z zaproszonymi gomi, czasami specjalny
st dla modej pary i ich przyjaci by przygotowywany w sypialni (Diao 2008: 187-188).
Tam te panna moda miaa obowizek zje posiek panny modej (ch xnning fn,
). Teciowa wasnorcznie nakadaa jedzenie synowej i plua na nie. Wierzono,
e zjedzenie tak przygotowanego posiku sprawi, i synowa po pierwsze szybko przyzwyczai
si do nowej rodziny, po drugie bdzie szanowaa teciw, po trzecie bdzie posuszna
mowi. W prowincji Guangzhou natomiast, panna moda moga zje tylko poow
przygotowanego dla niej posiku, eby nie urazi teciw i da im do zrozumienia, ze hojnie
przygotowali za duo jedzenia.
W niektrych regionach Chin w poowie bankietu skadano podzikowania kucharzowi
i obdarowywano go prezentami (papierosami, alkoholem), w przeciwnym razie mg on
opni podawanie kolejnych potraw. Dzikowano rwnie kelnerom. Po podaniu ostatnich
potraw gocie zaczynali si rozchodzi do domw, ale wczeniej musieli si poegna
z rodzicami pana modego. Po wymianie kurtuazyjnych podzikowa, gocie obdarowywani
byli weselnymi sodyczami, alkoholem i opuszczali przyjcie.
Dzie weselny nie koczy si bankietem (Diao 2008: 192, Ji 2008: 174). Ostatnim jego
elementem byy arty z nocy polubnej (no dngfng, ), zwyczaj polegajcy
na tym, e rodzina, przyjaciele i znajomi mieli prawo wej do sypialni nowoecw
i dokucza modej parze. W sypialni nie mona byo stawia wieych kwiatw, poniewa
19

Kolejny zakaz formuujcy peni i harmoni.

- 195 -

szybko widn i s zym znakiem (Ren 2005: 111). 20 arty wyraay yczenia szczcia,
o czym wiadcz powiedzenia: Im wicej artw z wesela, tym wicej szczcia (no x no
x, yu no yu x, ), Jeli nie ludzie, to demony bd artowa (rn
b no gu no, ), (Wan 2005: 158, Diao 2008: 193). Kady (z wyjtkiem wdw,
kobiet w ciy, osb w aobie, sierot i osb spod znaku Tygrysa), w cigu trzech dni po
lubie, mg odwiedzi mod par i jej podokucza, modzi nie mieli prawa si obraa,
wrcz przeciwnie, powinni godnie przyj goci. Czsto podczas artw z nocy polubnej
moda para symbolicznie pia razem alkohol. Ich kieliszki albo byy zwizane czerwon
tasiemk, albo wymieniali si czarkami z alkoholem. Jedli te przekski symbolizujce
szczcie maeskie. Po zakoczeniu artw i zabaw, drzwi do sypialni byy zamykane
i obowizywa zakaz ich ponownego otwierania, bo mogo to przynie pecha pannie modej.
Jednake nowoecy nie pozostawali sami. Pod drzwiami albo pod oknem specjalnie dobrana
osoba (teciowa, szwagierka itp.) miaa obowizek podsuchiwa rozmowy nowoecw
(tngfng, ), sprawdzi, czy maestwo zostao skonsumowane i ogosi dobr nowin
caej rodzinie. Panowao rwnie przekonanie, e jeli pierwsza odezwie si panna moda,
to w najpierw na wiat przyjdzie crka, jeli pan mody, to syn. W Chinach centralnych mwi
si Czowiek nie sucha, to demon podsucha (rn b tng, gu tng, ), (Ren
2005: 113, Wan 2005: 155). Zdejmujc ubranie i buty moda para musiaa szczeglnie
uwaa: buty pana modego nie mogy zosta zdeptane przez buty panny modej, a jej ubranie
nie powinno lee na ubraniu ma (Ren 2005: 113). W przeciwnym razie m cae ycie
byby pod pantoflem ony. wiece w sypialni powinny pali si ca noc, nikt nie mg ich
gasi (Ren 2005: 114). W wielu regionach Chin w noc polubn maonkowie nie zasypiali,
tylko obserwowali, ktra ze wiec zganie pierwsza, poniewa: Zganie lewa wieca,
to najpierw odejdzie m, zganie prawa wieca, to najpierw odejdzie ona (zu zh jn,
xnlng xin wng, yu zh jn, xnning xin wng, ),
(Ren 2005: 114).
Ostatnim elementem ceremonii weselnej (i tym samym ostatnim rytuaem wczenia) byo
zoenie przez nowoecw pokonw wszystkim czonkom rodziny w dwa lub trzy dni po
lubie (fn d xio, ), (Ren 2005: 115, Diao 2008: 202). Na tym koczy si dugi
i skomplikowany obrzdek weselny w dawnych Chinach.

20

wiee, cite kwiaty s tak naprawd kwiatami obumarymi, a wszelka mier jest zakazana w momentach
pocztkowych.

- 196 -

6.9. Maestwo
Moda matka stawaa si czonkiem rodziny ma, ale na pocztku obowizywao j wiele
tabu, zwizanych z jedzeniem, piciem, ubiorem i zachowaniem (Ren 2005: 115). Przez
pierwsze trzy dni po lubie w zasadzie nie opuszczaa swojego pokoju, nie moga te
korzysta z toalety. Nie moga si swobodnie porusza po nowym domu, poniewa moga mu
przynie pecha. Uwaano j za obc, zagraajc szczciu domowemu (Wan 2005; 159).
Zakazane rwnie byo opuszczanie domu i wychodzenie na ulic przez pierwszy miesic
pobytu w domu ma. Przez pierwszy miesic kad noc maonkowie musieli spdza razem
w sypialni (Ren 2005: 115). 21 S to typowe zakazy izolacyjne wystpujce w fazach
pocztkowych, zalkowych.
wieo upieczona maonka musiaa przej obowizki pani domu, tj. zaj si
gotowaniem (tzw. zejcie do kuchni (xi chfng, ), co odbywao si w kilka dni po
weselu oraz udowodni, e potrafi szy i haftowa (bio zhnxin, ), (Diao 2008:
2006-207). W zalenoci od regionu, w kilka dni lub kila miesicy po lubie kobieta musiaa
sama lub z mem odwiedzi swoich rodzicw (humn, ) i zanie im prezenty (Diao
2008: 209, Ji 2008: 174). W tradycyjnych Chinach matki obowizywa zakaz odwiedzania
domu rodzinnego w niektre witeczne dni (np. pierwszy dzie Nowego Roku, pitnasty
dzie pierwszego miesica) oraz nakaz odwiedzania w inne, okrelone dni (Ren 2005: 117).
Zamanie zakazu lub nakazu mogo skutkowa powanym nieszczciem, bd to w rodzinie
ma, lub w rodzinie ony. W niektrych regionach Chin moda matka wracaa do domu
rodzinnego na kilka dni: smego na osiem, obie rodziny si wzbogac (b du b, ling tu
f, ) oraz Dziewitego na dziewi, obie rodziny mie bd (ji du ji,
ling tu yu, ), (Ren 2005: 118). Oznacza to, e wyruszajc do domu
rodzinnego smego dnia miesica trzeba w nim zosta na osiem dni, a wtedy dwie rodziny si
wzbogac, i analogicznie dziewitego na dziewi dni, z takim samym efektem. Ale te
popularne byo powiedzenie: Zosta na siedem, nigdy na osiem, bo przy omiu rodzice
zuboej (zh q b zh b, zh b qing ningji, ), (Ren 2005:
118). Jeli maonkowie razem odwiedzali dom rodzinny ony, to nigdy nie mogli spa w nim
razem w jednym ku (Ren 2005: 118). Moda matka odwiedzajca rodzicw jest ju dla

21

Wszystkie maestwa w Chinach obowizywa zakaz uprawiania seksu w czasie niezwykych zdarze
atmosferycznych (burz, zamie soca lub ksiyca itp.), w cigu dnia, w okresie witecznym, a take w czasie
choroby dziecka i podczas menstruacji (Wan 2005: 27-28)

- 197 -

nich obc osob, dlatego nie powinna dotyka yek i ognia w domu rodzinnym, aby nie
przynie pecha (Ren 2005: 118).
Rozwd w tradycyjnych Chinach by rzadkoci:
Zgodnie z ksig Liji (Zapiski o etykiecie) m mg zada rozwodu i wrczy list
rozwodowy (xiushu) tylko w siedmiu wypadkach: jeli ona nie daa mu mskiego potomka,
jeli popenia cudzostwo, gdy bya nieposuszna swym teciom i nie odnosia si do nich z
naleytym szacunkiem, gdy rozmylnie zniszczya rodzinn harmoni, gdy krada, gdy
powodowana zazdroci nie zgadzaa si na wzicie przez ma konkubiny, gdy zachorowaa
na nieuleczaln chorob. Mimo wystpienia ktrego z powyszych powodw m nie mg
zada rozwodu , jeli ona odbywaa trzyletni okres aoby po ktrym z teciw, jeli m,
biedny w chwili zawierania maestwa, sta si bogaczem, i jeli ona nie miaa ju swych
rodzicw, ktrzy mogliby j przygarn (Pimpaneau 2001: 120).

Kobieta po rozwodzie, wracaa do domu rodzicw, gdzie spotykaa si krytyk rodziny

i ostracyzmem spoecznym. Rozwd uwaano za bardzo niepomylny dla caej rodziny,
uciekano si do niego w ostatecznoci. 22
Dawniej mczyzna mia prawo do wzicia sobie konkubiny 23 , mimo to w tradycyjnych
Chinach dominowaa monogamia (Baber 1934: 137, Ren 2005: 120). Jeli mczyzna mia
syna z pierwsz on, to branie konkubiny byo krytykowane. Konkubiny byy spotykane
raczej w bardzo bogatych domach i oczywicie dworach cesarskich. Mczyzna mg te si
powtrnie oeni po mierci ony. Wdowa moga ponownie wyj za m, ale spotykao si
to z du dezaprobat, zreszt polubianie wdowy byo w wielu regionach Chin uwaane za
niepomylne (Ren 2005: 121). Pozostanie wdowy w domu ma byo uwane za wielki honor,
a niektre kobiety, ktre przeyy we wdowiestwie trzydzieci lat, mogy zosta nagrodzone
specjaln bram wybudowan na ich cze (Baber 1934: 139, Wasiliew 1974: 155). Tego
typu bramy budowano rwnie kobietom, ktre po mierci ma wybieray mier
samobjcz ni jakkolwiek zniewag (np. polubienie innego mczyzny), (De Groot 1894:
635, 769). Obyczaj ten ma swoje rdo w dawnej tradycji grzebania on, konkubin
i sucych razem ze zmarym mem.

22

Obecnie 70% rozwodw w Chinach jest inicjowanych przez kobiety (Bullought, Ruan 1994: 388).
Konkubiny to tzw. mae ony, ktre miay duo nisz pozycj ni ona. Nie wyprawiano im adnego
wesela, tylko przyjmowano do domu pana, nie mogy one uczestniczy w ceremoniach skadania ofiar przodkom
rodu; mogy by oddawane lub odsprzedawane innym (Encyklopedia chiskiej wiedzy o seksie i seksuologii
2011: 175-176).
23

- 198 -

6.10. Inne formy zalubin

W tradycyjnych Chinach jeli mczyzna umar ju po zarczynach, to uwaano za wielce
stosowne, aby panna moda przesza przez ca uroczysto lubn ze zmarym narzeczonym
i zamieszkaa z teciami obejmujc status wdowy (Cormack 1923). W konfucjaskich
Chinach bardzo chwalone byy przypadki:
[] kiedy narzeczona, ktra zostaa wdow z powodu nagej mierci narzeczonego,
wyraaa zgod, aby wej do jego domu i pozosta tam na cae ycie, suc z oddaniem
rodzicom narzeczonego ze wzgldu na pami zmarego. Szczeglnie rada temu bya zawsze
rodzina ma, poniewa w takim wypadku dusza modego nieboszczyka zaznawaa o wiele
wikszego spokoju. W trosce o zabezpieczenie przedwczenie zmarym chopcom on rodzice
ich czsto szukali specjalnego domu, gdzie wanie umara moda dziewczyna, i dokonawszy
uproszczonego obrzdu lubnego, czyli dzieci maeskim wzem (Wasiliew 1974: 155).
W prowincjach Shanxi i Shaanxi, wrd Chiczykw yjcych na wyynie lessowej, do tej

pory praktykowany jest ten stary zwyczaj pomiertnych zalubin (mnghn, ),

(Yardley 2006). Wie si on wanie z przesdem, wedug ktrego zmary kawaler powinien
zosta pomiertnie oeniony tj. pogrzebany razem ze zmar kobiet, ktra staje si jego on.
Dopiero wtedy jego dusza zazna spokoju w zawiatach. Obowizek znalezienia ony dla
zmarego spoczywa na rodzinie. Nie jest to zadanie ani atwe, ani tanie. Przewanie rodzina
poszukuje kandydatki na on wrd wczenie zmarych dziewczt i odkupuje zwoki od
rodziny zmarej za do znaczc sum. Z drugiej strony rodzice zmarych dziewczt
wypeniaj swj obowizek wydania crki za m, znajduj im miejsce w spoeczestwie,
gdy z racji swojej pci nie nale one do rodu swojego ojca (niezamnym kobietom bez
potomstwa nie ma kto skada ofiar po mierci). Handel zwokami jest w Chinach zabroniony,
nie przeszkadza to jednak w praktykowaniu tego zwyczaju. Po znalezieniu odpowiedniej
panny modej rodzice grzebi maonkw razem i organizuj wystawny pogrzeb. Jeli
rodzicw nie sta na tego typu ekstrawagancj, to pann mod zastpuje somiana kuka.
Znalezienie zmarej kobiety jest niezwykle trudne, dlatego zdarzaj si przypadki
profanowania grobw w celu pozyskania kobiecych zwok, a nawet przypadki morderstw w
celu pozyskania ciaa. W styczniu 2007 roku w prowincji Shaanxi zosta aresztowany
mczyzna, ktry porwa kobiet i chcia j odsprzeda handlarzowi zwok (The Australian
2007, Macartney 2007). Gdy dowiedzia si, e uzyska wysz kwot za zmar ni yw
kobiet, zabi j bez wahania. Po jakim czasie znalaz wsplnika i postanowi rozwin
biznes zabijajc i sprzedajc zwoki kolejnej kobiety. Zosta aresztowany i skazany na kar
mierci.
- 199 -

We wspczesnych Chinach, zwaszcza w duych metropoliach takich, jak Pekin czy

Szanghaj, wiele par decyduje si na tzw. goe maestwo (luhn, ) polegajce na
zarejestrowaniu maestwa w odpowiednim urzdzie, bez jakichkolwiek uroczystoci (Gan
2010). Popularne s rwnie: skryte maestwo (ynhn, ), w ktrym maonkowie
ukrywaj swj stan cywilny przed obcymi, zwaszcza osobami w pracy, aby maestwo nie
przeszkadzao w karierze; byskawiczne maestwo (shnhn, ) zawarte po bardzo
krtkim okresie znajomoci, czsto koczce si szybkim rozwodem; pomaturalne
maestwo (bhn, ) zawarte po szkole redniej, aby wchodzi w dorose ycie we
dwoje; maestwo feniksa z pawic (fnghung nn y kngqu n, ),
gdzie feniks to okrelenie ciko pracujcego mczyzny z wielodzietnej wiejskiej rodziny,
a paw oznacza bogat jedynaczk z miasta, maestwo le dobrane; maestwo na prb
(shhn, ), w ktrym maonkowie rozstaj si jeli okazuje si, e do siebie nie pasuj.
6.11. Wnioski
Tradycyjny chiski lub by ceremoni niezwykle wan, zoon, pen zakazw i nakazw,
ktre miay na celu szczliwe poczenie dwch rodzin i danie pocztku kolejnej. Analiza
zakazw wystpujcych przed, w czasie i po lubie ukazuje, e najwaniejsze byo
zapewnienie modej parze doycia wsplnie pnej staroci, doczekania si mskich
potomkw i pomnoenia bogactwa, a przynajmniej niedopuszczenie do zuboenia
ktrejkolwiek z rodzin. Ten aspekt ekonomiczny znajduje potwierdzenie nie tylko w zakazach
(np. stpania po ziemi przy wsiadaniu do lektyki) i nakazach (np. przestrzegania liczby
parzystej), ale rwnie w licznych przysowiach i powiedzeniach. Wiele zakazw,
towarzyszcych tworzeniu sytuacji idealnej, harmonijnej, jest podobna lub identyczna
z zakazami wystpujcymi za Zachodzie. Jednake w Chinach wikszy nacisk kadzie si na
dobrobyt i pomylno czcych si rodzin; liczne tabu maj podoe lingwistyczne.
Wraz z nastaniem Chiskiej Republiki Ludowej w 1949 roku, wprowadzono nowe prawo
maeskie, ktre podnosio status kobiety, dajc jej takie same prawa jak mczynie,
zabraniao poligamii, narzeczestwa dzieci oraz posagw (Bullought, Ruan 1994: 384). Wraz
z nastaniem nowych czasw i postpujc modernizacj, maestwa w Chinach s w coraz
mniejszym stopniu aranowane, coraz czciej dochodzi te do rozwodw, coraz wicej jest
tez przypadkw konkubinatu. Wspczenie wiele tradycyjnych obyczajw lubnych odeszo
w zapomnienie, ale wiele te przetrwao (np. swatanie, porwnywanie horoskopw

- 200 -

przyszych maonkw, wybr szczliwej daty lubu), a nawet odyo (przesd zwizany
z wdowim rokiem, zapomniany w czasach maoistowskich).

- 201 -

ROZDZIA SIDMY
TABU I PRZESDY ZWIZANE ZE MIERCI, POGRZEBEM ORAZ AOB
7.1. Zmarli w kulturze zachodniej i chiskiej
mier w kulturach tradycyjnych z punktu widzenia ywych bya czym niewyobraalnym,
a lk przed jej nieczystoci i przeraenie, ktre wywouje powszechne (Kowalski 2007:
550). mier powodowaa znalezienie si w obcej, rzdzcej si odmiennymi prawami krainie,
gdzie panuje chaos, brak komunikacji, ciemno, cisza, pustkowie i bezczasowo. Obrzdy
oraz tabu zwizane ze mierci, zmarym, pogrzebem i aob na caym wiecie byy podobne,
poniewa odzwierciedlay ten sam sposb mylenia o mierci. W Chinach, tak jak w wielu
innych miejscach na wiecie, wierzy si w istnienie materialnego ciaa (rut, )
i niematerialnej (fi rut, ) duszy (lnghn, ) oraz wiata pozaziemskiego (ynjin,
). Ju w poowie I tysiclecia p.n.e. uwaano e kady czowiek posiada dwie dusze:
dusz materialn (cielesn) po (p, ), ktra pojawia si z chwil poczcia, a po mierci
odchodzi razem z ciaem do ziemi, gdzie zamienia si w ducha gui (gu, ) oraz dusz
duchow hun (hn, ), ktra pojawia si wraz z narodzinami, a po mierci opuszcza
czowieka i unosi si do nieba, gdzie zamienia si w ducha shen (shn, ), (Wasiliew 1974:
59). 1 Chiczycy zaoyli, e dusza duchowa to element yang, pierwiastek niematerialny w
czowieku, za dusza materialna, to element yin, pierwiastek materialny (De Groot 1901: 3). 2
I wanie t materialn dusz po, zmienion w ducha gui, naleao odpowiednio wyposay,
pniej troszczy si poprzez mody i skadanie ofiar: Jeli dzieje si inaczej moe si ona
rozgniewa i wyrzdzi niemao szkd nie tylko niedbaym potomkom, lecz i ludziom, ktrzy
jej nic nie zawinili (Wasiliew 1974: 59). Dlatego ju od czasw archaicznych zmarli byli
wyposaani w przedmioty codziennego uytku, przydatne na tamtym wiecie (De Groot 1894:
390, Wasiliew 1974: 55, Chen, Chen 2008: 17). Wraz z upywem lat i wzrostem poziomu
ycia, tych przedmiotw byo coraz wicej, i byy coraz bardziej wartociowe. 3 W dawnych
1

Z czasem, na podstawie tego przeciwstawienia, Chiczycy stworzyli podzia na duchy dobre shen (shn, )
oraz demony gui (gu, ).
2
Na tej samej zasadzie (wspistnienia pierwiastka yin i yang) zbudowany jest cay wszechwiat (a take
zwierzta, roliny, materia nieoywiona), czowiek jest w tej sytuacji swoistym mikrokosmosem (De Groot
1901: 48).
3
Ta tradycja, przybierajc nieraz kuriozalne formy, przetrwaa do dzi, o czym pisze Liao Yiwu (2011: 84-85),
chiski pisarz i poeta, ktry przeprowadzi wywiad ze starym mistrzem fengshui: Pewnego dnia, kiedy ju

- 202 -

Chinach ze zmarymi grzebano rwnie ywych ludzi (xnzng, ), (Wasiliew 1974: 57,
Chen, Chen 2008: 21). Te zwyczaje nie byy wyjtkowe tylko dla staroytnych Chin, ale
znane take innym cywilizacjom. Pokosiem tej tradycji jest wspczesne palenie na grobach i
w wityniach papierowych banknotw oraz przedmiotw dla zmarych. Po napywie
buddyzmu do Chin:
[] okazao si, e potrzebna jest trzecia dusza, ktra powinna ulega wszelkim
przemianom zwizanym z piekem i kolejnymi wcieleniami. Ta trzecia dusza po mierci
czowieka schodzia do podziemnego krlestwa [] Dostawszy si pod ziemi, dusza
wchodzia do pierwszej sdowej izby pieka, gdzie rozstrzyga si jej dalszy los: w zalenoci
od zasug, przewinie i innych okolicznoci, moga ona zosta skierowana od razu do
dziesitej izby pieka, gdzie ustalano jej nastpne wcielenie, albo do jednej lub nawet kilku
czy wszystkich pozostaych omiu izb. W kadej z izb dusza miaa doznawa okrelonych
mk i kar i dopiero na samym kocu dostawaa si do izby dziesitej, gdzie ustalano jej
nastpne wcielenie. Ogem moliwych byo sze rodzajw przeobrae. Najlepsze z nich
byo przeobraenie w niebie, a wic osignicie raju, nirwany, drugie z kolei na ziemi,
polegajce na wcieleniu si w ludzk posta, trzecie przeobraenie w wiecie podwodnych
demonw. Te trzy moliwoci uwaano za podane. Pozostae trzy przeobraenia byy
niepodane i traktowano je jako kar za grzechy popenione w minionym yciu: czwarte
z kolei byo przeobraenie w wiecie podziemnych demonw, sug pieka, pite w wiecie
pozostaych demonw, czyli godnych duchw, ktre kr po wiecie i przynosz ludziom
nieszczcia, szste w wiecie zwierzt (moliwa bya nawet przemiana w owada) a nawet
rolin. Jest rzecz bardzo wan, aby pamita, e wszystkie osigane poza pierwszym
wcielenia nie byy wieczne. Po upywie okrelonego czasu przeobraeni znw umierali, znw
dostawali si do pierwszej izby pieka, gdzie wszystko zaczo si od pocztku (Wasiliew
1974: 431).

W wyobraeniu Chiczykw pieko nie byo wieczn kar za grzechy, ale rodzajem czyca,
ktre po pewnym czasie mona byo opuci. Tradycyjne Chiny wyrnia rwnie
powszechny kult przodkw:
Kult przodkw w swojej pierwotnej postaci sprowadza si do ubstwienia i oddawania czci
wsplnemu przodkowi rodu w linii mskiej. Ubstwienie to opierao si na religijnym
wyobraeniu staroytnych Chiczykw, e czowiek umiera jedynie ciaem, a nie dusz.
Po mierci czowieka dusza jego nadal yje i korzysta z wszystkiego, co naleao do niego za
ycia. []
wycofaem si z pracy, poprosi mnie o pomoc byy burmistrz naszego miasteczka. Pochodziem wic po okolicy
i wybraem odpowiedni kawaek ziemi. Kiedy mu go poleciem, naj do pracy kamieniarzy, murarzy, tynkarzy
i glazurnikw, ktrzy pracowali bez przerwy przez kilka miesicy i zrobili ze wskazanego miejsca prywatny
cmentarz. Burmistrz przenis tam wtedy prochy wszystkich swoich przodkw z poprzedniego miejsca
pochwku, siedem kilometrw std. Kaza te robotnikom wybudowa grb dla siebie. Okaza si wikszy ni
jego dom. [] Ten burmistrz zama wszelkie zasady umiarkowania. Zafundowa sobie luksusy, jakie zwykle
przystoj gubernatorowi prowincji. Pewnie pan o tym sysza. W grobie, ktry zamwi, znalazo si mnstwo
luksusw: luksusowy samochd z kamienia, kamienne oe w ksztacie smoczej odzi, osobne pomieszczenie na
klub nocny ze sprztem karaoke. Zamwi nawet adnie rzebione kamienne krzeso, na ktrym mia odbywa
w wiecie zmarych spotkania z prezesem wielkiej midzynarodowej korporacji. Wyranie zayczy sobie te
towarzystwa modych kobiet. Ale kamieniarzowi nie stao umiejtnoci i adna z rzeb nie by adna.
Po twarzach trudno byo nawet pozna, czy to kobiety, czy mczyni. []. Sprawa ta zakoczya si fatalnie
dla mistrza fengshui. Gdy burmistrz zosta oskarony o defraudacj publicznych pienidzy, zrzuci win na
mistrza o sianie zabobonw, a ten musia si ukrywa przed organami cigania.

- 203 -

Potomkowie zmarego uwaali, e jego dusza zachowuje zwizek z nimi i wywiera wpyw na
ich ycie. A skoro tak jest, naley jej regularnie pomaga, zaopatrywa we wszystko, co
konieczne: jedzenie, odzie, przedmioty uytku domowego itp. Wszystko to dostarczano
duszom poprzez skadanie ofiar. []
Surowo przestrzegajc skomplikowanego rytuau oddawania czci duszom przodkw,
potomkowie liczyli na ich pomoc w najprzerniejszych ziemskich sprawach. Prosili
zmarych o przeduenie ycia czonkw rodziny, o zapewnienie szczcia oraz pomylnoci
caemu rodowi itd. (Sidichmienow 1978: 38 - 40).

Okres pomidzy mierci a pogrzebem by bardzo dugi, zawiera szereg ceremonii, obrzdw
i zakazw. Ceremonie te byy bardzo zrnicowane, zalene od geografii, a take od pozycji,
a tym samym zamonoci czowieka (Chen, Chen 2008: 33). Ale jak w kadej kulturze
pogrzeb zalicza si do rytuaw przejcia:
Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e w ceremoniach pogrzebowych powinny
dominowa rytuay wyczenia, a nie obrzdy okresu przejciowego i wczania. Tymczasem
badania pokazuj, e jest zupenie inaczej. Obrzdy wyczenia nie s tu wcale liczne
i przyjmuj raczej proste formy, a rytuay okresu przejciowego trwaj dugo i s tak zoone,
e niekiedy uwaa si je za zupenie autonomiczne. Okazuje si te, e wszystkie ceremonie
aobne zawieraj bardzo mocno zaakcentowany element integracji zmarego z tamtym
wiatem, a co za tym idzie, to wanie obrzdy wczenia s najbardziej rozbudowane. One te
s uwaane za najwaniejsze (Gennep 2006: 151).

Nie inaczej byo (i jest) w kulturze chiskiej. W chiskich ceremoniach okoo-pogrzebowych

na pierwszy plan wysuwaj si te, ktre maj na celu zadba o spokj i pomylno yjcych,
a spokj duszy zmarego stanowi rodek do osignicia tego celu. Co wicej, mier jednego
czonka rodziny ma zapewni dostatek i szeroko rozumiany urodzaj pozostajcym przy yciu
(Thompson 1988: 73). Mamy tu do czynienia, paradoksalnie, z kolejn sytuacj pocztkow
mier jest pocztkiem ycia pozaziemskiego dlatego wiele zakazw tworzy rzeczywisto
idealn i harmonijn w chiskim rozumieniu. Jest to szczeglnie widoczne przy zakazach
obowizujcych w czasie aoby. Dodatkowo zakazy wzmocnione s homofoniczn struktur
jzyka chiskiego.
Ceremonie pogrzebowe zostay szczegowo opisane przez staroytne ksigi
konfucjaskie, ale nie brako w nich wielu elementw taoistycznych i buddyjskich (Wasiliew
1974: 162). W chiskiej kulturze na pierwszy plan w uroczystociach pogrzebowych wysuwa
si zawsze rytua, a nie wiara: Przedstawienie, innymi sowy, byo waniejsze ni wiara,
niewiele znaczyo kto w co wierzy na temat mierci i ycia w zawiatach, o ile obrzdy byy
waciwie odprawione (Watson 1988a: 4). Poszczeglne ceremonie dziel si na mniejsze,
a te maj swoje odrbne nazwy. Etap przed mierci (shngqin,) podzielony jest na:
przedmiertne przygotowania (shngqin zhnbi, ), czuwanie przy konajcym

- 204 -

(sngzhng, ), zmian ka (yku, , ychung, ) oraz mycie ciaa i zmian

okrycia (c shn hun zhung, ). Chiczycy, w odrnieniu od ludzi nalecych do
kultury zachodniej, wyranie rozrniaj etap mierci (sng, ) i etap pogrzebu (zng, ),
(Chen, Chen 2008: 2). mier (sng, ) to odejcie (wng, ) oraz ceremonie zwizane
z opuszczeniem ciaa przez dusz, natomiast pogrzeb (zng, ), to ukrycie (zng, ),
czyli zoenie ciaa do ziemi i przykrycie go traw. W ten sposb zbudowany jest znak
pogrzeb (zng, ) : na grze trawa (co, ), w rodku mier (s, ), a na dole ziemia
(t, ). Ceremonie pomiertne (sngl, ) dziel si na: uoenie puchu (shkung,
), przywoywanie duszy (zhohn, ), ogoszenie mierci (bosng, ),
skadanie kondolencji (dioyn, ), zoenie do trumny (dlin, ), wystawienie
trumny (bn, ). Natomiast ceremonie pogrzebowe (zngl, ) na: wyprowadzenie
duszy (chlng, ), kondukt pogrzebowy (chbn, ), zoenie do grobu (nzng,
), zoenie ofiar (yj, ). Po pogrzebie maj miejsce ceremonie aobne (jl, ),
podzielone z kolei na: opiekowanie si grobem (shum, ), ceremonie sidmego dnia
(zuq, ), ceremonie setnego dnia (zu bir, ), rocznic (zu zhunin, ),
(Chen, Chen 2008: 37-58, Ji 2008: 191). W tradycyjnych Chinach kada z tych ceremonii
przebiegaa wedug ustalonych regu, zawieraa wiele zakazw i nakazw.
7.2. Etap przed mierci (shngqin, )
Chiczycy uwaaj narodziny i mier czowieka za dwie najwaniejsze sprawy na ziemi
(shng s sh d, ), zarwno ceremonie zwizane z narodzinami, jak i mierci s
bardzo rozbudowane i nikt ich nie lekceway (Ji 2008: 190). Pogrzeb jest rwnie
porwnywany do lubu, poniewa nazywa si t uroczysto bia szczliw spraw
(bi xsh, ), (Li 1993: 113, Yan 2007: 193). Dawniej ludzie w podeszym wieku oraz
ich rodzina stopniowo przygotowywali si do odejcia (shngqin zhnbi, ),
(Chen, Chen 2008: 34-36, Ji 2008: 190). Na siedemdziesite lub osiemdziesite urodziny
sprawiali sobie strj pogrzebowy (shuy, ), trumn (shuci, ) oraz grb
(shukung, ). Strj do trumny nazywa si dugowieczn szat i nie mg by uszyty
z satyny, gdy sowo satyna (dun, ) to homofon sowa przecicie (dun, ), (Wan
2005: 186). Szat zazwyczaj szyto z baweny lub jedwabiu. adne elementy ubrania, ani

- 205 -

butw nie powinny by ze skry, aby nie odrodzi si w ciele zwierzcia (Yan 2007: 192193). 4 Zakaz ten byo powszechnie praktykowany: Ubranie powinno by tak nowe, jak to
tylko moliwe; nie mogo by podszyte futrem, ani zawiera jakiejkolwiek skry zwierzcia.
Konsekwentnie jakakolwiek flanela 5 te musiaa by odrzucona, aby zmary nie odrodzi si
jako zwierz. (Dor 1914: 43). Z butw, ktrych podeszwa podbita bya skr, rwnie
odrywano elementy pochodzenia zwierzcego (De Groot 1892: 66). Co wicej, ubranie
musiao by skrojone w dawnym stylu, aby zmarli wczeniej przodkowie rozpoznali czonka
swojego rodu. Jednake ubranie to nie mogo wyglda jak tradycyjna chiska tunika (guzi,
), gdy sowo to brzmi identycznie jak powiesi syna (gu z, ). Powinna by
nieparzysta liczba elementw takiego stroju (pi, siedem, dziewi), nigdy parzysta, aby nie
podwoi nieszczcia (Wan 2005: 186). W wielu regionach Chin nie mg by on w kolorze
czarnym, poniewa czarny symbolizuje zawiaty. Nie uywano take paskw doczepionych
do nogawek i do pasa, poniewa ich chiska nazwa (dizi, ) brzmi podobnie do porwa
syna (ti z, ), co moe sugerowa zabranie ze sob dzieci (Dor 1914: 43). Z tego
samego powodu nie zapinano guzikw przy szacie dugowiecznoci: guzik (kuzi, )
jest bowiem homofonem sowa uprowadzi dziecko (ku z, ), (Dor 1914: 43).
Zreszt guziki musiay by wykonane z materiau, nigdy z metalu, poniewa zaszkodziby on
zarwno zmaremu, jak i jego potomkom (De Groot 1892: 64). Mamy tu do czynienia
z kolejnym przykadem zakazu wystpowania operatorw zmiany w sytuacjach
przejcia/zmiany.
Trumna bya wyrabiana z drzewa sosnowego, gdy sosna jest symbolem
dugowiecznoci (Ren 2005: 262, Wan 2005: 186). W niektrych regionach Chin do drewna
sosnowego dodawano drewno jodowe, poniewa wierzono, e trumna wykonana w caoci
z drewna sosnowego jest naraona na uderzenie pioruna. Natomiast nigdy nie wytwarzano
trumien z drewna wierzbowego, poniewa wierzba nie daje owocw, a tym samym rodzina
mogaby nie mie potomkw. Do budowy trumny uywano rwnie drzewa cyprysowego
(ono rwnie symbolizowao niemiertelno), a im bya ona grubsza, tym lepiej (De Groot
1892: 293, 323). Trumn ustawiano w wityni przodkw, drewutni lub na strychu
(w suchym miejscu) i nie naleao jej przestawia, aby nie szkodzi w ten sposb
4

W polskiej kulturze ludowej mamy identyczny zakaz do trumny nie naleao wkada koucha i butw, tj.
przedmiotw wytworzonych ze skry zabitego zwierzcia (Wasilewski 2010: 235-236). Tabuizowani byli
rwnie szewcy, jako osoby zajmujce si padlin (Wasilewski 2010: 237). Wasilewski tumaczy ten fakt
zakazywaniem, w sytuacjach pocztkw, wszelkiego zabijania, a co za tym idzie produktw pochodzcych z
zabijania.
5
W domyle weniana.

- 206 -

wacicielowi (Wan 2005: 186). Trumn przewanie wczeniej pokrywano czarn farb,
malowano

dodatkowo

znak

szczcia

(f,

zmarym

mczyznom,

znak

dugowiecznoci (shu, ) kobietom oraz znak podwjnej radoci (xx, ) dla osb
modych. Przesdni Chiczycy z Amoy 6 nie wypowiadali sowa trumna, tylko deski,
dugowieczne deski lub dugowieczne drewno lub te wielki dom (De Groot 1892:
325). Samo zobaczenie trumny mogo przynie pecha, ale ujrzenie jej we nie, mogo
zapowiada dochodow urzdnicz karier na zasadzie homofonii sw trumna (gun, )
oraz urzdnik (gun, ), (De Groot 1892: 326).
U zarania chiskiej cywilizacji, gdy za domy suyy zwyke ziemianki, Chiczycy
zostawiali w nich swoich bliskich zmarych, przykrywali traw i ziemi, a sami przenosili si
w nowe miejsce (De Groot 1894: 374). Gdy domy z biegiem czasu staway si solidniejsze,
zaniechano tego zwyczaju, ale pagrkowaty ksztat grobw i grzebanie zmarych na wasnej
ziemi przetrwao kolejne tysiclecia. Std w Chinach nie ma znanych u nas cmentarzy. 7
Mimo tego oswajania mierci, zabronione byo mwienie o niej wprost (Ren 2005:
259). Bano si rwnie oznak zbliajcego si koca, najwiksze przeraenie budzia zmiana
koloru twarzy: Twarz czernieje, zostao p miesica (lin f hi, b gu bn yu,
), (Ren 2005: 259, Wan 2005: 189). Dlatego nie mona byo mwi o wasnej, ani o
czyjej twarzy, e poczerniaa. Zabronione byo rwnie wypowiadanie takich sw jak
mier (s, ; sng, ), (Wan 2005: 189). Jeli nieostronie zostay one wypowiedziane,
to naleao kichn albo kilkakrotnie splun, aby pech zamieni si w powodzenie.
Chiczycy wierz, e oczy dzieci s w stanie dojrze demona, dlatego starzy ludzie bali si,
gdy dziecko na ich rkach stawao si niespokojne (Wan 2005: 189).
Gdy kto w rodzinie powanie zachorowa i by bliski mierci, wszyscy czonkowie
rodziny musieli porzuci swoje zajcia i zgromadzi si przy konajcym, aby towarzyszy mu
w odejciu (sngzhng, ), (De Groot 1892: 2, Yan 2007: 193, Chen, Chen 2008: 37). 8
mier poza domem, pod nieobecno bliskich, uwaano za bardzo nieszczliw, poniewa
wierzono, e dusza zmarego nie zazna w takim przypadku spokoju (Ren 2005: 259). Gdy
stan umierajcego bardzo si pogarsza, w niektrych regionach Chin, przynoszono do domu
figurk bstwa ze wityni, skadano mu ofiary i proszono o uzdrowienie, a nastpnie
zanoszono do apteki, gdzie bstwo miao wybra, przy pomocy towarzyszcego mu mnicha,
6

Dzisiejsze miasto Xiamen w prowincji Fujian w Chinach.

W tradycyjnych Chinach istniay publiczne cmentarze zakadanie przez wadze dla zmarych, ktrych nie mia
kto pochowa, zmarych w wyniku epidemii lub wojny (De Groot 1897: 1379).
8
Mamy tu do czynienia z nakazem zachowania peni i jednoci, identycznie jak w przypadku wit.
7

- 207 -

lek dla umierajcego (Dor 1914: 41-42). W takich sytuacjach lek by przewanie bardzo
kosztowny, a rzadko skuteczny.
Czonkowie rodziny zbierajcy si przy konajcym musieli rozpuci wosy, mie
niemyt twarz, proste ubranie i brak ozdb (Naquin 1988: 39). 9 Wiele rytuaw przejcia
towarzyszy podry na tamten wiat (Gennep 2006: 156). Konajcemu nie pozwalano umrze
na wasnym kangu lub we wasnym ku (Dor 1914: 43, Naquin 1988: 39, Ren 2005: 259,
Wan 2005: 189, Yan 2007: 193, Chen, Chen 2008: 37). mier we wasnym ku
powodowaa, e dusza w nim zostawaa i moga szkodzi yjcym, dlatego naleao je
w takim przypadku (cznie z pociel) spali. Konajcego przenoszono na posanie z desek
ustawione w pobocznym pomieszczeniu lub gwnym holu, co nazywano zmian ka
(yku, ; y chung, ). W Amoy, gdzie swoje badania prowadzi De Groot (1892: 4),
posanie to nazywano wodnym kiem (shuchung, ), poniewa na nim wanie
dokonywano ostatniej toalety (cshn hunzhung, ): obmywano ciao, czesano
wosy, obcinano paznokcie, zmieniano ubranie na wczeniej ju przygotowan szat
dugowiecznoci. Zamoniejsi Chiczycy wynajmowali do tych czynnoci profesjonalistw,
ktrzy si tym zajmowali; w przypadku biedoty obowizek ten spada na kogo
z domownikw. Z kiem wodnym wiza si nastpujcy przesd:
Z jakiego niezrozumiaego powodu, prawdopodobnie bez adnego powodu, jest ono, jak
widziaem, zbudowane z trzech desek. Dla wikszoci ludzi z Amoy jest to wystarczajca
podstawa, aby nigdy nie ka si, ani nie spa na ku zbudowanym z tej iloci desek; jeli
by to uczynili, mogaby ich spotka przedwczesna mier, a w kadym razie jakie
nieszczcie. Z tego samego powodu byoby niezwykle nieuprzejme, a wrcz bezczelne,
zaproponowanie gociowi posania zrobionego z trzech desek (De Groot 1892: 9).

Czowiek w adnym wypadku nie mg umrze w swoim zwykym ubraniu, poniewa

oznaczao to nago w zawiatach. Konajcemu zabierano rwnie wszelkie rzeczy z filcu,
alby nie odrodzi si jako zwierz futerkowe (Ren 2005: 260). W niektrych regionach Chin
w rkawy lub donie zmarego wkadano mczne ciasteczka i kijek (Wan 2005: 186). Miay
si przyda w zawiatach w Wiosce Zych Psw (gu cn, ), ktr naleao min
podczas swej wdrwki w zawiatach. 10
Na Tajwanie ostatnie chwile czowieka wygldaj w ten sposb:

Typowe zakazy pojawiajce si w sytuacjach przejcia, odnoszce si do stanu pierwotnego.

Pies w bardzo wielu kulturach powizany jest ze sfer chtoniczn (Kowalski 2007: 446). To najwczeniej
udomowione zwierz, byo pierwotnie drapienikiem prowadzcym, podobnie jak wilk, nocny tryb ycia. Jego
sposb odywiania si (przelewanie krwi) wie go ze sfer ciemnoci i mierci; pies jest czsto stranikiem
wiata podziemnego.
10

- 208 -

Oczekujca ostatniego tchnienia rodzina zbiera si wok konajcego, pacze, dokonujc

rytualnego przykrycia wodn kodr (shuibei) i rozbicia miski, z ktrej jad. Pod gow
podkada mu srebrny papier lub kamie, za w nogach ustawia si misk z ugotowanym
jajkiem i par bambusowych paeczek, co nosi nazw ostatniego posiku dla ng (jiaoweifan).
Jednoczenie pali si banknoty ofiarne, zwane ostatnimi pienidzmi dla ng (jiaoweiqian).
Zapala si te wonnoci i wiece dla wygody zmarego podczas posiku. (Juan 2010: 106).

Bardzo niepomylna bya mier poza wasnym domem i wasnym miejscem

zamieszkania, czy to wiosk, czy miastem (Wan 2005: 189). Zmarych w ten sposb nie
sprowadzano do domu, tylko do granic wioski lub miasta i tam przeprowadzano wszelkie
czynnoci pogrzebowe. 11 Do tej pory wielu starszych ludzi przerywa leczenie szpitalne
i upiera si, eby wrci do domu i tam umrze.
Czas odejcia mia rwnie znaczenie (Ren 2005: 260, Wan 2005: 190). mier
w dniach od pierwszego do siedemnastego dnia pierwszego miesica kalendarza
ksiycowego, w najgortsze dni pitego i szstego miesica oraz w ostatnim miesicu,
uwaano za bardzo niepomyln. Na Tajwanie niepomylna dla rodziny bya mier
wieczorem w ten sposb zmary zabiera ze sob trzy posiki, niewiele zostawiajc yjcym,
natomiast mier o poranku (przed posikiem) bya podana w takim wypadku rodzina
miaa zapewnion wystarczajc ilo poywienia. Jeli mier nastpia w niepomylnym
dniu, to na drzwiach wieszano sito, przez ktre miay napywa do domu dobre moce oraz
lustro, ktrego zadaniem bya zamiana zych mocy w pomylno i szczcie (Dor 1914: 45).
Znaczenie mia rwnie wiek zmarego (Ren 2005: 261). Chiczycy uwaaj, e
w wieku 9, 19, 29 (mngji, ) itd. lat oraz 18, 27, 36 (nji, ) itd. lat, czowiek jest
szczeglnie zagroony, moe spotka go jeli nie mier, to jaka choroba. Tajwaskie
przysowie mwi: Staroytni spotykajc dziewitk, wiedzieli, e tego roku wydarzy si
nieszczcie, (g rn fng ji, yn sh nin b yu zi yng, ),
11

W dawnych Chinach, ju od czasw staroytnych, istnia zawd (otoczony ogromn tajemnic) prowadzcego
umarych (Liao 2011). Byy to osoby, ktre za pienidze, sprowadzay zwoki z odlegych rejonw Chin.
Wedug relacji jednego z mistrzw feng shui, wygldao to w ten sposb: Poniewa zwoki okryte byy
peleryn, inni gocie [w gospodzie przyp. aut.] nie mogli niczego podejrzewa, a miejscowi wrcz wierzyli, e
prowadzcy umarych przynosz szczcie, poniewa mier to pocztek ycia w innym wiecie. Pniej
dowiedziaem si, e wanie dlatego chodzce zwoki nazywano bogiem szczcia. Byo nawet takie
powiedzenie: Jak wejdzie w twoje progi bg szczcia, po nim odwiedzi ci dobry los. Oczywicie gospodarz
bra za nocleg od prowadzcych umarych trzy razy tyle co zwykle. [] Pod czarn peleryn ukrywaj si dwa
ciaa: zmary i ywy, ktry niesie zmarego na plecach. W podry ten, ktry niesie ciao, musi je
przytrzymywa obiema rkami, eby nie spado na ziemi. Jak pan wie, ciao zmarego sztywnieje i robi si
cikie jak kamie. Trumn dwiga omiu mczyzn. Niech pan sobie wyobrazi, jakie to musiao by trudne
zadanie dla jednego czowieka, i setki mil pod czarn peleryn, ze zwokami na plecach. Poniewa
dwigajcemu trudno jest zgina kolana, jego ruchy s sztywne i niezgrabne. Poza tym, przez t czarn peleryn
nie widzi drogi przed sob. [] wiato lampionu suy do tego, eby owietla drog temu, ktry niesie
zwoki. (Liao 2011: 52-53). Zmarych sprowadzano rwnie w normalny sposb, czyli w trumnie (De Groot
1987: 834). Jeeli jednak nie udao si sprowadzi ciaa, to czsto organizowano tzw. pogrzeb duszy bez
obecnoci ciaa (ktre czsto zastpowaa tabliczka lub ubranie zmarego), (De Groot 1897: 847).

- 209 -

(Wan 2005: 223). Rwnie wiek 23 lat by bardzo niebezpieczny, wierzono, e w tym wieku
do czowieka przychodzi w, ktry moe go zabi (dlatego naley trzyma przy ku
bambusowy kij dla postrachu). Dla przesdnych Chiczykw czowiek koczc 36, 73 i 84
lata wkracza w tzw. krytyczny rok (dgunku, ), rok, ktrego moe nie przey (Ren
2005: 261). W tych wanie latach ycia umierali kolejno znani Chiczycy: Cao Cao zmar
majc 36 lat, Konfucjusz 73 lata, a Mencjusz w wieku 84 lat. Jeli czowiekowi uda si
przey te lata, to i tak nic dobrego go nie czeka: Jeeli nie umrzesz w wieku 73 lub 84 lat,
to i tak bdziesz mia zadr w oku (qshsn, bshs, b s y yn w c,
); W wieku 73 lub 84 lat, nieproszony sam udasz si do Krla Piekie,
(qshsn, bshs, Yn Wng b qing zji q, , ), (Ren
2005: 261, Wan 2005: 222). Wiek 36, 73 i 84 lat jest objty tabu odpowiadajc na pytanie
o wiek, mwi si e w zeszym roku miaem 35/72/83 lata lub w przyszym roku skocz
37/74/85 lat. Natomiast w wieku 45 lat zmar inny chiski bohater Bao Zheng i ta liczba
rwnie jest objta tabu (Wan 2005, Yan 2007).
Chiczycy uwaaj, e wiek 66 lat to puapka (knr, ), w ktr si wpada
i nie wychodzi ywym, zgodnie z powiedzeniem 66 lat, Krl Piekie ma ochot zje miso
(ninj lishli, Yn Wng yo ch ru, ), (Ren 2005: 261,
Wan 2005: 222-223). W pnocno-wschodnich Chinach, na 66 urodziny rodzina lepi
jubilatowi szedziesit sze malutkich pierokw, ktry jeli je zje za jednym razem,
to przeyje krytyczny rok. Natomiast w prowincji Henan crka jubilata wrcza mu kawaek
misa, ktry ma by ofiar (substytutem) dla Krla Piekie. W innych regionach Chin kroi si
miso na szedziesit sze drobnych kawakw, ktre zjada jubilat, aby zapewni sobie
bezpieczne przejcie przez 66 urodziny.
Z kolei w prowincji Zhejiang, jeli kto umrze majc osiemdziesit jeden lat, to nigdy
nie mona poda prawdziwego wieku mierci (podaje si osiemdziesit lub osiemdziesit dwa
lata). Wierzy si, e umierajc w tym wieku zabiera si cae bogactwo i skazuje nastpne
pokolenia na ycie w ubstwie, poniewa w tamtejszym dialekcie 81 brzmi identycznie jak
ebrak; aby tego unikn syn i synowa zmarego w wieku 81 lat, nastpnego dnia po zgonie,
jeszcze w pidamach, id do ssiadw ebrz o jedzenie, aby to ebrania w przyszoci
unikn (Cooper 1998: 390). Kolejnym wiekiem objtym tabu i szeregiem przesdw jest
wiek 100 lat, uwaany za granic dugowiecznoci, krawd ycia (Wan 2005, Yan 2007).
Stulatek pytany o wiek nie moe powiedzie, e ma sto lat, tylko dziewidziesit dziewi,

- 210 -

w przeciwnym razie zele na siebie nieszczcie. Chiczycy nie ycz sobie stu tylko 99 lat
ycia.
7.3. Ceremonie pomiertne (sngl, )
Jeli nastpi zgon, przed nosem zmarego kadziono kawaek baweny lub jedwabiu, aby
sprawdzi czy oddycha, tzw. uoenie puchu (shkung, ), (Ji 2008: 190). Jeli
potwierdzono w ten sposb zgon, to natychmiast kto z rodziny dokonywa ceremonii
przywoywania duszy (zhohn, ), tj. zabierajc grn cz ubrania zmarego wbiega
na dach domu, machajc tym ubraniem woa zmarego po imieniu, mwic wr.
Czynno t powtarza trzy razy, a nastpnie przykrywa ubraniem ciao, by jego dusza
powrcia. Jeli ciao si nie przebudzio, to uznawano to za pewn mier i zaczyna si
lament. Gow zmarego obracano w kierunku pnocnym, a nogi w kierunku poudniowym.
Twarz zakrywano kawakiem materiau bd papieru, ktry przed zoeniem do trumny
zdejmowano przy pomocy wachlarza, nigdy rk (Ren 2005: 263). 12 W usta wkadano ry,
nefryt, zoto, per lub monet (De Groot 1892: 269). Zarwno nefryt, jaki zoto czy pera,
wedug De Groota (1892: 269-279) miay za zadanie zachowanie zwok w dobrej formie,
gdy byy one uwaane za symbole niemiertelnoci ciaa. Mona pokusi si tu o tez, i s
to symbole bogactwa, ktre okrelaj sytuacj idealn, rajsk, tak jaka bya na pocztku
stworzenia. Jednak w niektrych regionach Chin zabraniano wkadania do ust przedmiotw
wykonanych ze zota lub srebra (Ren 2005: 263). W prowincji Henan zmaremu wkadano do
ust miedzian monet, tzw. pienidz trzymany w buzi (qn ku qin, ), ktry by
wyjmowany w czasie skadania ciaa do trumny, aby nieboszczyk nie zabra bogactwa
rodziny na tamten wiat (Ren 2005: 263, Wan 2005: 186). Zmaremu dodatkowo krpowano
nogi, aby jego dusza nie ucieka i nie straszya yjcych czonkw rodziny. Nogi uwalniano
po woeniu zmarego do trumny, eby mg on swobodnie porusza si na tamtym wiecie
(Ren 2005: 263, Wan 2005: 186). U wezgowia lub u podna ustawiano lampk, tzw.
wieczny ogie (chngmng dng, ), ktry mia owietla drog w zawiatach. Lampka
ta musiaa si wieci nieprzerwanie a do pogrzebu. Obok lampki ustawiano miseczk
z ryem, w ktr pionowo wbijano paeczki lub dwa patyki, ktre miay by uyte przez
zmarego do odganiania psw w zawiatach (Ji 2008: 193). Po wyznaczeniu daty pogrzebu,
12

Zakaz dotykania go rk przedmiotw sakralnych, a take osb w sytuacji pocztkowej lub przejciowej,
spotykany jest rwnie w kulturze europejskiej (Wasilewski 2010: 267).

- 211 -

kto z rodziny wychodzi z domu by ogosi dalszej rodzinie i znajomym smutn nowin, tzw.
ogoszenie mierci (bosng, ), (Chen, Chen 2008: 40, Ji 2008: 192, Ren 2005: 268,
Yan 2007: 193). Ogaszajcy nie mia prawa wej za drzwi innych osb, mg informowa
o mierci przed nimi. Czsto trzymany w rku parasol symbolizowa mier w rodzinie.
W prowincji Zhejiang o mierci informowano rwnie za pomoc parasola, przy czym
informator musia milcze dopty, dopki nie zosta poczstowany jedzeniem, gdy o mierci
nie mona byo mwi z pustymi ustami (Cooper 1998: 388). W niektrych regionach Chin,
biay lub ty papier na drzwiach informowa obcych o aobie w danym domu
(w przypadku mierci mczyzny przyklejony po lewej stronie, w przypadku mierci kobiety
po prawej stronie drzwi). Krewni i znajomi byli zobligowani w takiej sytuacji do
odwiedzenia zmarego, zoenia kondolencji i wrczenia pogrzebowych podarkw rodzinie
(dioyn, ), (Ji 2008: 192). O mierci byo te informowane lokalne bstwo ziemi bd
bg miasta, ktrym palono kadzida i skadano ofiary z tej okazji (Dor 1914: 45, Naquin
1988: 40). Do dnia pogrzebu rodzina musiaa czuwa przy zmarym i lamentowa,
obowizywa zakaz mycia si i jedzenia misa. 13
Przed zoeniem ciaa do trumny (rlin, ) naleao dokona symbolicznego
umycia ciaa (y sh, ), tak aby czyste trafio na tamten wiat (Chen, Chen 2008: 40).
W Pekinie do mycia zmarego uywao si zwykej, wieej wody, natomiast w innych
regionach Chin uywanie w tym celu wody domowej byo zabronione (Cormack 1923: 80).
Wod naleao przynie z pobliskiej rzeki lub jeziora, a przed jej pobraniem zoy ofiary
i zapali kadzida Bogowi Wody. W prowincji Zhejiang wod kupowano w pobliskim
jeziorze lub rzece (Cooper 1998: 388); natomiast w Amoy ebrano o wod (De Groot 1892:
14). W niektrych regionach Chin przd ciaa myto siedem razy, a ty osiem, co dawao
nieparzyst liczb pitnacie (Cormack 1923: 81). Dokonywano jeszcze rytuau przetarcia
oczu zmarego (kigung, ), gdy wierzono, e uchroni to czonkw nastpnych pokole
przed lepot (Chen, Chen 2008: 41). Wody z mycia nieboszczyka nie mona byo swobodnie
wyla, aby nikt w ni nie wdepn, gdy grozio to popkaniem stp (Ren 2005: 277).
Symbolika wody jest tutaj uniwersalna:
W obrzdach pogrzebowych odwoywano si do symboliki wody speniajcej funkcje
oczyszczajce. W tradycyjnym imago mundi wod traktowano te jako granic rozdzielajc
wiaty. Niekiedy te uwaano, e to tafla wody odbijajca odwrcony obraz Tego wiata
wyznacza granic znajdujcej si pod ni krainy zmarych. Rytualne ablucje, jakim
poddawano zwoki miay wic dwoisty sens zmyway z umarego lady ziemskiego ywota
13

Te same zakazy funkcjonuj w innych sytuacjach pocztkowych witach.

- 212 -

i prowadziy do przeistoczenia, odrodzenia w nowej postaci na Tamtym wiecie (Kowalski

2007: 628).

Nastpnie zakadano szaty pogrzebowe (przygotowane wczeniej lub uszyte ju po

mierci) i wkadano ciao do trumny. Uwaano, eby zy nie spady na ciao nieboszczyka,
gdy w przeciwnym razie nie spotkaoby si go we nie (Yan 2007: 194). Tradycyjne trumny
byy bardzo masywne i due, wkadano do nich przerne przedmioty, wyposaajc tym
samym zmarego w drog na tamten wiat. Zoenie ciaa do trumny dzielio si na mae
(xiolin, ) oraz wielkie zoenie (dlin, ), (Chen, Chen 2008: 42, Ji 2008: 192).
Mae zoenie do trumny polegao na ubraniu ciaa w szaty pogrzebowe i woeniu go do
trumny. Wielkie zoenie polegao na zamkniciu wieka i zabiciu go gwodziami.
W zasadzie przy trumnie, zwaszcza przy jej zamykaniu, mogli sta tylko najblisi krewni,
gdy wierzono, e czowiek ktrego cie pad na trumn, moe bardzo podupa na zdrowiu
(De Groot 1892: 95, Ren 2005: 265, Wan 2005: 186, Ji 2008: 192). Trumn zabijano
specjalnymi siedmioma gwodziami zwanymi gwodziami synw i wnukw (zsn dng,
), majcymi zapewni szczcie i bogactwo potomkom zmarego. Dbano take o to,
eby na trumn nie spady krople deszczu, gdy mogo to doprowadzi do zuboenia rodziny
zmarego, zgodnie z powiedzeniem: Krople deszczu spadaj na wieko trumny, potomkowie
nie maj si czym okry (y d gunci gi, z sn mi yu bi r gi,
) oraz Deszcz pada na krat, nastpne generacje biedne (y d lng, bi bi qing,
), (Wan 2005: 187). Jeli deszcz spad ju po pogrzebie, to by to dobry znak:
Deszcz pada na grb, pienidzy w brd (y d m, bi bi f, ), (Ren 2005:
266). Po zoeniu ciaa do trumny rodzina zmarego przywdziewaa szaty aobne (chngf,
), ktre byy rne dla poszczeglnych krewnych, ale przewanie lniane i nie farbowane
(Chen, Chen 2008: 42).
Trumna ze zmarym przenoszona bya nastpnie do holu pogrzebowego (lng tng, ),
ktry mg znajdowa si w gwnym pomieszczeniu w domu, w wityni przodkw lub na
podwrku (Chen, Chen 2008: 44). Z pomieszczenia, w ktrym staa trumna, zabierano
wszystkie zbdne meble oraz dekoracje (De Groot 1892: 25). Zmarli mierci nienaturaln
wystawiani byli przy drodze. Wystawienie trumny (bn, ) trwao kolejne kilka dni (Ji 2008:
192). Przed trumn ustawiano stolik, na ktrym palono lampki i kadzida, kadziono ofiary,
miseczki z ryem z wetknitymi pionowo paeczkami oraz portret zmarego (Dor 1914: 50,
Chen, Chen 2008: 44). Przed stolikiem znajdoway si dwie popielnice, w ktrych palono

- 213 -

papierowe pienidze oraz rnego rodzaju przedmioty zrobione z papieru. Trumna

ze zwokami bya wystawiana na og przez trzy dni, i w tym czasie czonkowie rodziny
zmarego musieli przy niej nieustannie czuwa (shulng, ), a dodatkowym obowizkiem
kobiet by lament i pacz. Pacz te by zrytualizowany, istniay reguy kiedy mona paka,
a kiedy nie, w jaki sposb i w jakim stopniu (Ren 2005: 267, Wan 2005: 190). W czasie
czuwania zakadano szaty aobne, mczyni nie mogli goli gw, kobiety czesa wosw
i nosi biuterii, zabronione byo jedzenie misa i jakakolwiek aktywno spoeczna oraz seks
(Yan 2007: 194). 14 W czasie wystawienia trumny w sali pogrzebowej dalsza rodzina
i znajomi skadali wizyt kondolencyjn (diosng, ), w czasie ktrej musieli wrczy
prezenty, zawsze pojedyncze (dawniej gwnie ywno, obecnie gotwk) i odda hod
zmaremu. W czasie gdy trumna bya wystawiona w holu pogrzebowym, uwaano eby adne
zwierz, a zwaszcza kot, nie zbliyo si do trumny z ciaem, bo mogo przestraszy
zmarego. Wierzono, e kot ma natur tygrysi i jeli w jaki sposb dotknie ciaa zmarego,
to kot natychmiast zdechnie, a ciao zmarego przemieni si w oywione zwoki, ktre bd
umierca wszystko, co spotkaj na swojej drodze (Lee 2003, Ren 2005: 266, Wan 2005: 187).
De Groot (1892: 43-44) pisa, e po mierci czonka rodziny wszystkie koty wynoszono do
ssiadw lub wizano do czasu zamknicia trumny. Chiczycy wierzyli, e kot, podobnie jak
tygrys, ma na kocu ogona cudowny wos, ktrego dotknicie powoduje, e dusza zmarego
wstpuje w pobliskie zwoki. Miejsce, w ktrym staa trumna nie mogo by zamiatane (Ren
2005: 278). Dopiero przed wyniesieniem trumny zbierano kurz z jej wieka, mwic
zmiatamy bogactwo (soci, ), aby nie opucio ono domostwa. 15 Chiczycy wierzyli,
e w czasie burzy ciao nieboszczyka puchnie, i aby temu zapobiec, przy pierwszych
grzmotach, kadli na pier lub brzuch zmarego, kawaek cikiego metalu (De Groot 1892:
45). Przy trumnie czuwali rwnie wynajci taoistyczni lub buddyjscy mnisi, ktrzy
recytowali sutry (Naquin 1988: 41).
7.4. Ceremonie pogrzebowe (zngl, )
Po trzech dniach od wystawienia trumny zmary musia powrci do domu i poegna si z
bliskimi (jisn, ), a nastpnie organizowano pogrzeb, w ktrym rwnie uczestniczyli

14
15

Wszystkie te zakazy kreuj sytuacj idealn, rajsk.

O utosamianiu mieci z bogactwem take w rozdziale powiconym przesdom witecznym.

- 214 -

mnisi taoistyczni i/lub buddyjscy 16 : Mniej wicej od VI w. wszystkim w zasadzie obrzdom

pogrzebowym w kraju poczynajc od pogrzebu cesarza, a koczc na pogrzebie
najuboszego z jego poddanych niezmiennie towarzyszya recytacja specjalnych sutr
zapewniajcych zmaremu szans dostania si do raju. Recytowali je mnisi buddyjscy.
(Wasiliew 1974: 340). Obecno duchownych na pogrzebie bya obowizkowa, ale:
Jeli usyszymy na ssiednim podwrzu naboestwo buddyjskie odprawione za zmarego, nie
naley wyciga pochopnego wniosku, e by on wyznawc Buddy albo e jego krewni s
buddystami, lub te, e tradycja rodzinna jest zwizana z wyznaniem buddyjskim. Usyszymy
wkrtce muzyk i piewy naboestwa taoistycznego, a jeli ssiedzi s ludmi nie
szczdzcymi pienidzmi, bonzowie i daoshe bd przeplata swoje modlitwy we dnie
i w nocy. Jednak kiedy nadejdzie moment wykonania tabliczki zmarego, krewni zwrc si
do czowieka wyksztaconego (Granet 1997: 133-134).

W zamoniejszych rodzinach data pogrzebu bya wyznaczana przez wrbit-taoist (zj,

), gdy odpowiedni termin wpywa nie tylko na spokj duszy zmarego, ale przede
wszystkim na pomylno i dobrobyt pozostajcych przy yciu (De Groot 1892: 103, Naquin
1988: 42, Wan 2005: 191, Chen, Chen 2008: 49). Konsultowano rwnie w tym celu
almanach i nie wyprawiano pogrzebu w niekorzystnym dniu. W wielu regionach Chin regu
byo organizowanie pogrzebu w miesicu parzystym, jeli mier nastpia w nieparzystym,
i odwrotnie (Ren 2005: 273). Ta sama regua dotyczya dni (Wan 2005: 191). W prowincji
Henan za data pogrzebu bya zwizana z nazwiskiem: zmarych o nazwisku Wang, Li i Zhao
nie wolno by grzeba w szstym i dwunastym miesicu, zmarych o nazwisku Shi
w trzecim i dziewitym. W wielu rejonach zakazany dla pogrzebw by rwnie sidmy
miesic miesic duchw. W tym miesicu duchy wychodz do wiata ywych i naley je
godnie przyj. 17 Nierzadko trumna z nieboszczykiem dugo oczekiwaa na pochwek:
Po pierwsze, opnienie to dyktowane byo wymogami tradycji: zgodnie z Li-ki [Liji wedug
transkrypcji pinyin, czyli konfucjaskiej Ksigi rytuaw przyp. aut.] monarch naleao
grzeba siedem miesicy po mierci, arystokratw wyszej rangi po piciu miesicach,
pozostaych rang po trzech. Po drugie, sprawa ta czya si czsto z trudnociami
ekonomicznymi. Obrzd pogrzebowy, pochwek, stypa, czasami zdobycie miejsca na grb
wszystko to pochaniao sporo pienidzy, ktrych zdobycie nie zawsze byo rzecz atw.
Szczeglnie czsto trudnoci finansowe uwidaczniay si w tych wypadkach, kiedy pozycja
spoeczna rodziny wymagaa bogatszego, bardziej wystawnego pogrzebu, anieli pozwalay na
to rodki (Wasiliew 1974: 165-166).

16

W tradycyjnych Chinach uczestnictwo w pogrzebie mnichw buddyjskich byo powszechne do tego stopnia,
e pogrzeb nazywano spraw buddyjsk (fsh, ), (Brook 1989: 465). Jednak od pocztkw XVI wieku
chiska gentry zacza powraca do typowo konfucjaskich rytuaw pogrzebowych, opisanych w swoistym
podrczniku ceremonialnym Rytuay rodzinne autorstwa Zhu Xi.
17
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym witom.

- 215 -

W przypadku najuboszych warstw spoecznych pogrzeb by organizowany tego samego lub

nastpnego dnia po zgonie; w przypadku ludzi zamoniejszych, etykieta wymagaa
odczekania minimum trzech dni (De Groot 1892: 102). Ale jeli zdarzyo si, e z pogrzebem
trzeba byo zaczeka duej (czasem kilka miesicy), to by to powany problem dla rodziny.
Naleao w takiej sytuacji wezwa taoist, ktry odprawi ceremoni oczyszczania domu (De
Groot 1892: 107). Trumn przechowywano poza domostwem, albo w specjalnie
wybudowanym na t okazj pomieszczeniu na polu, przy rzece lub pagrku, lub te
w wityni (w wyjtkowych przypadkach i za wysok opat), (De Groot 1892: 127-132).
Odwlekanie pogrzebu byo jednak prawienie zakazane (jak sprzeniewierzanie si cnocie
nabonoci synowskiej), mogo wiza si z sankcjami i karami.
W konfucjaskich Chinach najpopularniejsz form pogrzebu byo grzebanie zmarych
w ziemi (tzng, ), uwaanej za matk wszystkich ludzi (Chen, Chen 2008: 26, Ji 2008:
192). 18 Forma pochwku w ziemi bya zgodna z przekonaniem Chiczykw, e ciao
powinno po mierci zosta w nienaruszonej formie (Ren 2005: 269). Co wicej, zmarych
naleao grzeba w ziemi rodzinnej: Nakaz pochwku w rodzinnej ziemi stanowi jeden
z gwnych obowizkw Chiczykw. Poszanowanie tej zasady zostao narzucone nawet
obcokrajowcom. Klauzula o obowizku sprowadzenia zwok widnieje na wszystkich
kontraktach zagranicznych dotyczcych eksportu siy roboczej. (Granet 1997: 142).
W ceremoniach pogrzebowych nie mogy uczestniczy okrelone osoby (Ren 2005: 276).
Jeli w dacie urodzenia zmarego bya pierwsza ga ziemska (z, ), to osoby spod znaku
Wou (ni, ) nie mogy bra udziau w pogrzebie, podobnie jak kobiety w ciy, wdowy,
powanie chorzy, przestpcy gdy mogli przynie pecha. Kobiety uczestniczyy w orszaku
pogrzebowym tylko na pocztku, po przejciu kilkudziesiciu krokw wracay do domu, ale
nigdy t sam drog (De Groot 1892: 195).
Do czynnoci zwizanych z uroczystociami pogrzebowymi wynajmowane byy rnego
rodzaju osoby, ktre dzielono, ze wzgldu na rodzaj kontaktu z nieboszczykiem i stopie
wyksztacenia, na dwie odrbne grupy: zwykych specjalistw (geomanci, ksia i mnisi,
mniszki, muzykanci) oraz specjalistw skaonych, ktrzy mieli bezporedni kontakt
z ciaem (mycie i ubieranie zwok, transportowanie trumny, kopanie grobu) i za swoje usugi
18

Inne formy pochwku znane Chiczykom to: spalenie (huzng, ), zatopienie (shuzng, ),
zakopanie pod drzewem (shzng, ), oddanie zwok na poarcie ptakom drapienym, czyli pogrzeb
niebiaski (tinzng, ), zoenie zwok w trumnie wiszcej na skale (xungun zng, ) oraz
zjedzenie ciaa przez czonkw rodziny (fzng, ), (Chen, Chen 2008: 25). De Groot (1897: 1384) pisze
rwnie o porzucaniu zwok, co zarwno w staroytnoci, jak i wspczenie byo czsto spotykanym
zjawiskiem.

- 216 -

brali wynagrodzenie (Watson 1988b: 109-110). Wedug Chiczykw, ci ktrzy mieli

bezporedni kontakt ze zwokami staj si ludmi skaonymi i naley unika jakichkolwiek
relacji z nimi. Pienidze, ktre otrzymywali, byy pobierane tego samego dnia, co pogrzeb
i trzymane oddzielnie, tak aby nie stykay si z reszt pienidzy. Zreszt nic nie byo im
wrczane bezporednio, tylko kadzione na ziemi; wszystkie swoje prace wykonywali oni
w milczeniu. De Groot (1892:203) pisa, e jednym z gorszych przeklestw skierowanym
do innego czowieka byo: Jeste karawaniarzem, ktry nosi pogrzebowy palankin albo te:
Jeste karawaniarzem, ktry nosi pogrzebowy proporzec.
W Pekinie przed wyniesieniem trumny z domu, najstarszy syn w rodzinie rozbija o przd
trumny specjalny gliniany talerz z dziurk (Cormack 1923: 108). Chiczycy wierz, e po
mierci czowiek musi wypi wod, ktrej uywa do mycia i prania na ziemi, std spodek
z dziurk, ktry przepuszcza wod i mniej jej pozostaje do wypicia. W wielu regionach Chin
trumny nie wynoszono przez gwnie drzwi, ale czsto boczne lub nawet przez okno; wany
by rwnie sposb i kierunek wynoszenia (Ren 2005: 278). Tragarze przy podnoszeniu
trumny nie mogli wypowiada sowa cika (zhng, ), aby trumna im niechccy nie
wypada i dotkna ziemi, co byo uwaane za niepomylny znak. Wyprowadzenie trumny
zwane wyprowadzeniem duszy (chling, ) oraz kondukt pogrzebowy (chbn, )
byy nadzorowane przez specjalnie wynajt na t okazj osob. Orszak pogrzebowy
wyrusza w ustalonym porzdku i o ustalonej porze w towarzystwie lamentw i dwikw
(wesoej) orkiestry:
W zamonych rodzinach obrzd odbywa si nastpujco: na czele konduktu pogrzebowego
szli zazwyczaj ludzie z lampionami z papieru, na ktrych wypisany by tytu, imi oraz wiek
zmarego. Za nimi kroczyli muzykanci. Potem niesiono tarcze, parasole, tabliczki z tytuami
zmarego, chorgwie i znaczki, makiety tygrysw, smokw, lww, fantastycznych zwierzt
oraz ptakw. Dalej pojawiay si naczynia z ofiarami, palankin i fotel zmarego z tabliczk
aobn. W orszaku aobnym szli te paczkowie i paczki. Niezmiennym atrybutem orszaku
by biay kogut, w ktrego, w przekonaniu wierzcych, przenosia si jedna z trzech dusz
zmarego. Koguta zarzynano na grobie, dziki czemu dusza zmarego zespalaa si z ciaem
(Sidichmienow 1978: 55).

Trumna niesiona bya przez tragarzy, ktrych liczba powinna by wielokrotnoci omiu,
minimum trzydziestu dwch, maksymalnie osiemdziesiciu (Cormack 1923: 108). Po drodze
orszak zatrzymywa si i raz jeszcze skadano zmaremu pokony, palono kadzida
i papierowe pienidze, zwane pienidzmi wykupujcymi drog (mil qin, ), (Dor
1914: 67). Spotykajc kondukt pogrzebowy, naleao ustpi mu drogi, tak aby nie opni
dalszych czynnoci, ktrym wyznaczono pomylne godziny (De Groot 1892: 206). Wiele

- 217 -

osb uwaao, e spotkanie orszaku pogrzebowego przynosi pecha, dlatego na jego widok
woano dzieci do domu, zamykano okna i drzwi.
Po dotarciu na miejsce, skadano trumn do grobu (mizng, ; nzng, ),
ktrego miejsce byo wyznaczane przez mistrza sztuki fengshui (fngshui xinsheng,
), (De Groot 1897: 935, Watson 1988: 207, Ren 2005: 275, Wan 2005: 193, Ji 2008: 194).
Termin fengshui - dosownie wiatr (fng, ) i woda (shu, ) - zosta uyty po raz pierwszy
przez yjcego w czasach dynastii Jin (265-440 n.e.) Guo Pu w Ksidze Pochwku, (Gao
2004: 73, Paton 2007: 427). Pierwotnie sztuka ta bya zwizana z wyborem miejsca
pochwku, dopiero pniej zacza by stosowana w wyborze miejsca zamieszkania (Paton
2007: 428). 19 W Chinach nie istniay zbiorowe cmentarze (wyjtkiem s wspczesne miasta),
zmarych chowano na wasnej ziemi, obrzeach wsi, okolicznych pagrkach (Theather 1998:
24). Przy wyborze lokalizacji i aranacji budynku korzystano zawsze z usug geomanty: []
Nikt nie zbudowaby domu, ani nie zlokalizowa grobu bez poradzenia si najpierw geomanty.
Mona byo w razie koniecznoci zrezygnowa z konsultacji z astrologiem lub z biegym
w sprawach wyroczni, ale radzenie si fachowca od fengshui (by on take kim w rodzaju
ekologa) byo nieodzowne., (Eberhard 1996: 73). Jest to tradycja bardzo stara, sigajca
epoki Zhou (1046 256 p.n.e.), (Wasiliew 1974: 82). Usytuowanie grobu byo bardzo wane
z punktu wiedzenia pozostaych przy yciu mogo decydowa o ich pomylnoci
i dobrobycie. Dlatego w tradycyjnych Chinach wszyscy, nawet biedota, decydowali si na
skorzystanie z usug geomanty. Reguy wyznaczania miejsca pochwku byy bardzo trudne
i znane tylko mistrzom fengshui, ale wiara w ich moc powszechna i bardzo silna:
Ludzie przywizuj bardzo du wag do fengushui, uwaaj, e dobre fengshui moe
zapewni rodzinie dobrobyt, ci ktrzy pragn bogactwa, dostan bogactwo, ci ktrzy pragn
licznych potomkw, doczekaj si ich, ci, ktrzy pragn posad, otrzymaj posady, mona
powiedzie kademu wedug pragnie; jeli fengshui jest niedobre, to rodzina moe
zbiednie i wymrze, nawet potny klan moe popa w finansowe tarapaty i upa.
Dlatego wybr fengshui jest priorytetem (Chen, Chen 2008: 137).

Mistrz fengshui w asycie czonkw rodziny, wyposaony w specjalistyczny kompas,

przemierza ziemie rodzinne w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca spoczynku (De Groot
1897: 1017). Generalnie istniao dziesi miejsc, w ktrych nie wskazane byo umieszczanie
grobu (sh b zng, ), a mianowicie: Po pierwsze nie chowa na kamienistym
19

Obecnie sztuka fengshui jest bardzo popularna na caym wiecie. Ma ona zastosowanie nie tylko
w architekturze, lokalizacji i wygldzie budynkw prywatnych i uytecznoci publicznej, ale rwnie w biznesie
(Emmons 1992, Hwangbo 1999, Lu 2000, Teather i Chow 2000, Han 2001, Marafa 2003).

- 218 -

podou, po drugie przy porywistej wodzie i blisko play, po trzecie w rowie lub lepej
uliczce, po czwarte na samotnej grze, po pite przed bstwem i za wityni, szste
obok wizienia, sidme chaotycznie midzy pagrkami, sme w smutnej okolicy,
dziewite zbyt gboko, dziesite na szczytach smokw i tygrysw (y b zng c wn
kui sh, r b zng j shu tn tu, sn b zng gu yun ju jng, s b zng g d shn tu,
w b zng shn qin mio hu, li b zng zu sou xi qi, q b zng shn gng lio lun,
b b zng fng shu bi chu, ji b zng zu xi d xio, sh b zng lng h jin tu,

), (Wan 2005: 194). Geomanta decydowa nie tylko o lokalizacji grobu, ale rwnie
jego gbokoci i wygldzie (De Groot 1897: 1080).
Przed zoeniem trumny, grb ogrzewano przy uyciu ognia, aby zmary nie musia lee
w zimnie (Chen, Chen 2008: 54). Kt uoenia trumny w grobie by rwnie wyznaczony
przez geomant (De Groot 1892: 211). Skadano ofiary bogom ziemi (td shn, ).
Kady z uczestnikw pogrzebu rzuca na grb gar ziemi. Na grobie wypisywano dane
zmarego 20 , skadano trumn do grobu, ktry szczelnie zamykano. Jeli w czasie zasypywania
trumny spad deszcz, uwaano to za bardzo pomylny znak (De Groot 1892: 213).
W midzyczasie dusza zmarego przenosia si do wityni i wcielaa w tabliczk przodkw:
Kiedy trumn ze zmarym opuszczano do grobu i kiedy bya ju do poowy zasypana
ziemi, odbywa si obrzd wypisywania tabliczki. Przed kuk, wyobraajc dusz
zmarego, ustawiano st z kaamarzem oraz papierem do pisania, do stou przysuwano
taboret z naczyniem penym wody i rcznikiem. Czowiek bdcy gow rodziny
podchodzi do stou i skada przed kuk pokon. Pisarz my rce i podawano mu
tabliczk, na ktrej kaligraficznie wypisywa: Tabliczka ducha zmarego rodziciela
takiego a takiego. Potem tabliczk przodka ustawiano na poczesnym miejscu, pisarz pada
na kolana przed stoem ofiarnym, zapala wonnoci, wylewa na ziemi wino i odmawia
modlitw []. Po pogrzebie rodzina wracaa do domu, tabliczk przodkw umieszczano
w domowej wityni przodkw i od tego dnia skadano w niej ofiary (Sidichmienow 1978:
55).

20

Dane te byy ryte na kamiennej tabliczce, a dobr i liczba znakw, ktre na niej umieszczano nie pozostaway
bez znaczenia: Bdc ucielenieniem klanu pochowanego czowieka, uznaje si, e jego nagrobny kamie,
bardziej ni cokolwiek innego, moe mie ogromny wpyw na bogactwo i bied rodziny. Std te nie jest
bynajmniej obojtne, ile znakw nosi. ycie, wedug Chiczykw, to poczenie narodzin , staroci ,
choroby , mierci , goryczy , i tylko dwa pierwsze z piciu cech maj pozytywny wymiar; spodzenie
licznych mskich potomkw oraz dugowieczno plasuj si najwyej w rankingu najlepszych bogosawiestw
czowieka w Pastwie rodka. W konsekwencji grb moe nada te bogosawiestwa wacicielom , o ile napis
bdzie zawiera jeden lub dwa znaki, jeli za trzy, cztery lub pi, to rodzin moe nawiedzi choroba, mier
lub bieda. Sze znakw przynosi liczne narodziny, siedem dugowieczno i tak dalej; w skrcie liczba znakw
powinna wynosi jeden lub dwa, sze lub siedem, jedenacie lub dwanacie, szesnacie lub siedemnacie. W
wikszoci przypadkw ta regua odnosi si rwnie do liczby kolumn. (De Groot 1897: 1104-1105).

- 219 -

W drodze powrotnej z pogrzebu do domu nie mona si byo odwrci (Ren 2005: 279).
Po powrocie naleao umy rce, w niektrych regionach Chin nie wod, ale alkoholem.
Na koniec wyprawiano styp, na ktr zapraszano rodzin i znajomych zmarego (Chen, Chen
2008: 55). Im wicej osb uczestniczyo w pogrzebie i stypie, tym wikszy presti (twarz)
zyskiwaa rodzina zmarego (Lee 2003: 55, Oxfeld 2004: 976). Chodzio o to, aby pogrzeb nie
by uroczystoci zimn i opuszczon, ale gorc i gwarn, dlatego te chiskim
pogrzebom przygrywaa orkiestra, a w czasie stypy byo wesoo, pio si due iloci alkoholu
i uprawiao hazard grajc w madonga (Tian 2006: 132, Oxfeld 2004: 976-977). Jednake
w konsolacji nie uczestniczyy kobiety, ani te najblisza rodzina zmarego (obowizywaa
ich aoba i jedli osobno), (De Groot 1892: 229). Wyprawianie uczty po pogrzebie van
Gennep (2006: 166) uwaa za jeden z rytuaw ponownego wczenia: Te wsplne posiki
maja na celu umocnienie wizi midzy czonkami danej spoecznoci ywych (a niekiedy
take midzy nimi a zmarym), zerwanej na skutek odejcia jednego z nich.
Po pogrzebie jeden z bliskich zmarego posypywa miedzian tac grub warstw popiou
zebranego z kadzide i stawia j w sypialni zmarego (Cormack 1923: 113). Po trzech dniach
tac wycigano i ogldano wzr, ktry powsta na popiele. Jeli dostrzeono lad zwierzcy,
wierzono, e zmary czowiek odrodzi si jako zwierz, jeli by to lad ptaka jako ptak,
jeli zauwaono odcisk ludzkiej stopy zmary inkarnowa si jako czowiek. Brak
jakiegokolwiek ladu wzbudza popoch, poniewa oznacza, e dusza nadal szuka nowego
wcielenia.
Chiczycy uwaaj, e rzeczy, ktre wczeniej naleay do zmarego teraz znajduj
si w bliej nieokrelonym stanie i dlatego mog przynie pecha (Wan 2005: 187).
Nie powinno si mieszka w domu po zmarych, uywa ich naczy, ksiek itp. Generalnie
rzeczy po zmarym powinny by razem z nim pochowane. Ich uywanie moe przynie
choroby i nieszczcia.
Ceremoniom zwizanym ze mierci i pogrzebem towarzyszy zawsze skadanie ofiar,
ktre to przeanalizowa Thompson (1988: 71-108) w swoim studium Death, Food, and
Fertility. Doszed on do generalnego wniosku, e ofiary spoywcze skadane podczas
chiskich rytuaw pogrzebowych maj na celu: po pierwsze zamian niecigoci
wynikajcej z biologicznej mierci w spoeczn cigo (czyli zamian zwok w przodka),
po drugie zagwarantowanie wymiany pomidzy zmarym a yjcymi, po trzecie podtrzymanie
chiskiej tosamoci (Thompson 1988: 73). W czasie chiskich ceremonii pogrzebowych
bardzo czsto pojawiaj si symbole urodzaju i dostatku, czsto wanie w postaci ofiar
zoonych z produktw spoywczych w pierwszej fazie (mier, zoenie do trumny) jest to
- 220 -

najczciej ry, w drugiej fazie (pogrzeb, stypa) miso w postaci wiskiego ba. Thompson
odczytuje t symbolik w ten sposb, e ry, skadany przez mskich potomkw zmarego,
jest produktem spoywanym przez rodzin, niewymienialnym na inne dobra, jest produktem
uzyskiwanym z dziedziczonej z pokolenia na pokolenie ziemi, symbolizuj go koci zmarego,
ktre kojarzone s rwnie ze sperm (nasieniem). Natomiast wieprzowina (czsto w postaci
wiskiego ba i ogona) jest ofiarowywana przez zamne crki zmarego (ewentualnie
kuzynki lub wnuczki) i spoywana w czasie stypy. eb i ogon symbolizuj cao, mog te
odwoywa si do dobrego pocztku i dobrego koca. Dla Thompsona jednak kobiety,
tak jak winie, mog by wymieniane pomidzy rodzinami, kobiety transformuj surowe
miso w przetworzony posiek, a sperm zamieniaj na dzieci. Miso (yin) w czasie
uroczystoci pogrzebowych jest wic uzupenieniem koci (yang) i razem dopiero tworz
cao (Thompson 1988: 108).
7.5. Ceremonie aobne (jl, )
W Chinach, tak jak wszdzie na

wiecie, blisza i dalsza rodzina powinna po mierci

swojego czonka odby aob. 21 Dla van Gennepa (2006: 151) aoba to okres przejciowy
dla tych, ktrzy pozostaj na ziemi. Wkraczaj we poprzez rytuay wyczenia, a wychodz
z niego poddajc si obrzdom integracji z reszt spoeczestwa (obrzdy zdjcia aoby).
Z kolei dla De Groota (1894: 479) aoba w Chinach polegaa na oddaniu wszystkiego
zmaremu, a samemu popadniciu w stan ubstwa i umartwienia. Wedug mnie, podajc za
teori Wasilewskiego (2010), aoba i zakazy w niej wystpujce bardzo wyranie i dobitnie
kreuj sytuacj rajsk, idealn.
W cigu trzech dni od pogrzebu naleao odwiedzi grb zmarego i czuwa przy nim
ogrzewajc go ogniem (shum, ), aby zmary nie zmarz w zawiatach (Ji 2008: 198).
Rodzina zmarego miaa rwnie obowizek siedem razy co siedem dni (tj. przez czterdzieci
dziewi dni) od jego mierci pali papierowe pienidze i kadzida oraz skada ofiary (zuq,
) za jego dusz (Ren 2005: 286, Chen, Chen 2008: 55, Ji 2008: 198). Najwaniejszy by
pity raz (wq, ), kiedy to palono papierowe ubrania i domy. W niektrych rejonach
Chin zabierano na grb pieroki, dokadnie tyle, ile lat mia zmary i konsumowano je przed
21

W cesarskich Chinach, po mierci cesarza, aoba obowizywaa wszystkich poddanych: przez ustalony czas
mieli oni nosi bezbarwne, proste ubrania, zabronione byo zawieranie maestw i suchanie muzyki przez
miesic; rodzin cesarsk obowizyway te same reguy aoby, co zwykych obywateli (Rawski 1988b: 240,
251).

- 221 -

grobem, tak aby aden nie zosta zabrany z powrotem do domu (Ren 2005: 286). Setnego
dnia (zu bir, ) i po roku (zu zhunin, ) od mierci trzeba byo rwnie
spali pienidze ofiarne w intencji zmarego (Ji 2008: 198). Zwyczaj ten by praktykowany
w caych Chinach, ale w zalenoci od regionu wyglda bardzo rnie (Chen, Chen 2008:
58).
Na poudniu Chin panowa zwyczaj wykopywania szcztkw po kilku latach
od pochwku i przechowywania ich w urnie w formie oczyszczonych lub spopielonych koci
(Watson 1988: 208, Teather 1998: 24). Wedug Chiczykw ciao czowieka kojarzone byo
z elementem yin (negatywnym, ciemnym, eskim) a jego koci z elementem yang
(pozytywnym, jasnym, mskim), dlatego ciao naleao zostawi w ziemi, by zgnio, koci za
wydoby i zachowa z yjcymi (Oxfeld 2004: 961). De Groot (1897: 1047) uwaa jednak,
e wykopywanie koci po kilku latach od pogrzebu i ich ponowy pochwek, wizay si
z wiar w sztuk fengshui. Ot jeli rodzinie po mieci jakiego jej czonka, nie wiodo si,
spaday na ni nieszczcia i problemy, to win obarczano ze usytuowanie grobu i dlatego
(po kolejnej konsultacji z geomant) przenoszono koci w inne miejsce. 22
Czas aoby by uzaleniony od stopnia pokrewiestwa, maksymalnie wynosi trzy lata.
Generalnie aoba dzielia si na pi stopni: najsurowsze zakazy i najduej trwaa aoba
przy pierwszym stopniu pokrewiestwa, tj. po rodzicach (trzy lata). aoba po mierci
bliskiego obejmowaa wiele aspektw ycia: wygld (rngt, ), opakiwanie (ik, ),
jzyk (yny, ), picie i jedzenie (ynsh, ), ubir (fsh, ), mieszkanie (jch,
) i zwyczaje (xs, ), (Chen, Chen 2008: 110-122). Wikszo chiskich zakazw
towarzyszca aobie jest identyczna z zakazami europejskimi. W czasie aoby wygld
czowieka zmienia si w naturalny sposb twarz przybieraa smutniejszy, ponury wyraz,
a ciao chudo. Naleao rwnie paka, pacz bywa czsto nie wyrazem smutku i alu, ale
rodzajem teatralizacji zachowa. Trzeba byo ograniczy rozmowy znowu stopie
ograniczenia zalea od stopnia pokrewiestwa niektrzy nie mogli nic mwi, inni mogli
tylko

odpowiada

radosnych.

23

na

zadane

pytania,

jeszcze

inni

nie

mwi

rzeczach

Najpowaniejsze ograniczenia dotyczyy pokarmw najblisza rodzina

22

Osoby, ktre bezczeciy groby byy bardzo surowo karane przez wadze (De Groot 1897: 868). Jednake
bardzo czsto w historii Chin dochodzio do pldrowania grobw przodkw wroga, by w ten sposb mu
zaszkodzi (De Groot 1897: 1052).
23
Jest to zakaz uniwersalny: Kolejny zakaz izolujcy, zabraniajcy mwienia, jest wyraany przez nakaz
milczenia. W ujciu fenomenologw (Rudolf Otto, Gerardus van der Leeuw) milczenie to bodaj najwaciwsza
posta kontaktu z sacrum, std jej stosowanie w najwaniejszych momentach aktw religijnych []. Izolacja
komunikacyjna , osigana poprzez zakazy mwienia, odzywania si, odpowiadania, umoliwia kontakt ze sfer
witoci i moe oznacza sakralny respekt albo konspiracj w obliczu zagroenia magiczno-demonicznego.

- 222 -

zmarego przez trzy dni od jego mierci pocia, nic nie jedz i nie pijc. Post stopniowo si
rozlunia, ale zakaz picia alkoholu i jedzenia misa trwa przez cay okres aoby (De Groot
1894: 650, Ren 2005: 283). Zjedzenie zabronionego produktu mogo wywoa gniew
zmarego i przynie nieszczcie caej rodzinie (Wan 2005: 196). 24 W okresie aoby
naleao nosi ubrania i obuwie uszyte z nie farbowanych materiaw, cakowicie zabroniony
by kolor czerwony (De Groot 1894: 601, Ren 2005: 281, Wan 2005: 195). 25 Rodzaj ubra
aobnych oraz czas ich noszenia uzaleniony by od stopnia pokrewiestwa ze zmarym (od
trzech miesicy do trzech lat w przypadku najbliszej rodziny), (Chen, Chen 2008: 80, Ji 2008:
195). Reguy te byy bardzo sztywne. 26 W prowincji Shandong osoby w aobie nie nosiy
ubra w kolorze czerwonym, zielonym i tym, za to dozwolony by kolor biay, szary,
niebieski i czarny (Ren 2005: 281). Rodzina zmarego po pogrzebie nie moga nocowa
u siebie w domu, powinna skorzysta z tymczasowej kwatery, aby tak jak nieboszczyk
dowiadczy niedogodnoci. Na znak aoby po bliskim mczyni przez miesic,
czterdzieci dziewi albo sto dni (w zalenoci od regionu) nie mogli obcina wosw,
kobiety za nosi biuterii, a w prowincji Sichuan ubra uszytych z jedwabiu (Chen, Chen
2008: 119). W prowincji Guangdong osoby w aobie nie mogy my twarzy ani zbw 27 ,
gdy wierzono, e w przeciwnym razie zmary spuchnie. Zakaz czesania i mycia wosw,
golenia si przez mczyzn i wyskubywania wosw przez kobiety panowa wrd
Chiczykw z Amoy (De Groot 1894: 602-604). Naleao rwnie ograniczy aktywno
spoeczn, poniewa wierzono, e osoba w aobie przynosi innym pecha (De Groot 1894:
640, Ren 2005: 280, Wan 2005: 195, Chen, Chen 2008: 12). Nie powinna ona uczestniczy
w radosnych uroczystociach takich jak wesela, spotkania ze znajomymi, przedstawienia
teatralne. Osoba w aobie nie moga odwiedza znajomych, a zwaszcza chorych (Ren 2005:
280, Wan 2005: 196). 28 Nie moga te si kci. 29 Zabronione jej byo przygldanie si
wykopywaniu studni, budowaniu wityni, lubowi, ciarnej kobiecie i niemowltom. 30 Jeli
osoba w aobie uczestniczya np. w pracach polowych, to moga mie negatywny wpyw na
Zakaz rozmawiania podstawowego rodka spoecznej komunikacji implikuje te wyzwolenie si z wizw
zbiorowoci, anulowanie statusu, a moe wrcz wejcie w inn posta istnienia. (Wasilewski 2010: 369).
24
Post jest kolejnym zakazem wystpujcym w sytuacjach pocztkw lub przejcia.
25
Zakaz noszenia czerwonego w aobie znany jest rwnie w europejskiej kulturze ludowej (Wasiliew 2010:
265).
26
Chen i Chen (2008: 79 109) powicaj trzydzieci stron swojej ksizki o chiskich zwyczajach
pogrzebowych, opisowi ubra aobnych. Obecnie na znak aoby zakada si na przedrami czarn opask ze
znakiem aoba (xio, ), (Yan 2007: 198).
27
Identyczne zakazy spotykamy w polskiej kulturze ludowej (Wasilewski 2010: 307).
28
Zakazy izolacyjne wystpujce we wszystkich sytuacjach pocztkowych.
29
Nakaz zachowania harmonii.
30
Zakaz nakadania si pocztkw znany rwnie a Zachodzie (Wasilewski 2010: 160).

- 223 -

plony (Wan 2005: 196). Dusza po mierci musiaa mie zapewnion naleyt uwag,
w przeciwnym razie moga wyrzdzi duo szkd yjcym potomkom. Dlatego po mierci
kogo bliskiego naleao zaprzesta jakiejkolwiek pracy, czy to fizycznej, czy umysowej
i cakowicie powici si opiece nad zmar dusz. 31 W wyniku takich przekona
w dawnych Chinach urzdnik pastwowy po mierci rodzicw rezygnowa z urzdu na trzy
lata aoby (sn nin j sng b wi gun, ), (Wan 2005: 195). Osoby, ktre
nie mogy sobie pozwoli na cakowite zaprzestanie pracy, nie pracoway tylko przez krtki,
okrelony czas. W wielu rejonach Chin osoby w aobie nie mogy wspy, a nawet spa w
tej samej sypialni (De Groot 1894: 609, Chen, Chen 2008: 120). 32 W prowincji Guangzhou
uwaano, e wspycie w czasie aoby doprowadzi do pknicia trumny i zagrozi
potomkom zmarego. W czasie trzyletniej aoby w wielu domach nie wymieniano
noworocznych kupletw wieszanych przy drzwiach (Chen, Chen 2008: 121). W niektrych
regionach w pierwszym roku aoby wieszano kuplety na biaym papierze, w drugim roku na
zielonym, a dopiero w trzecim na tradycyjnym czerwonym.
Skadanie ofiar zmarym i opieka nad grobami (jso, ) rwnie obwarowane byo
wieloma przesdami (Wan 2005: 197). Kobiety ciarne nie mogy uczestniczy w ceremonii
pogrzebowej, nie powinny te skada ofiar zmarym i sprzta grobw, gdy grozio
to cikim porodem (Ren 2005: 284, Wan 2005: 198). Zamne kobiety nie nosiy aoby po
swoich rodzicach przebywajc w domu ma (De Groot 1894: 643). W wielu regionach Chin
kobiety nie mogy uczestniczy w skadaniu ofiar zmarym, poniewa mogo to doprowadzi
do braku mskich potomkw (Ren 2005: 284). Rwnie osoby skazane miay zabroniony
dostp do tego typu uroczystoci, poniewa wierzono, e mogoby naruszy godno
zmarego (Ren 2005: 284, Wan 2005: 198). Jeli w tym czasie spotkao si mnicha
buddyjskiego bd taoistycznego, to koniecznie trzeba byo zoy mu ofiar z jedzenia
i picia, aby zmniejszy w ten sposb winy zmarego. W przeciwnym razie dusza zmarego
cierpiaa katusze w piekle. W czasie palenia papierowych ofiarnych pienidzy, jeli zostaa
ich jaka cze, to nie mona byo ich ponownie pali. 33 Wierzono, e pienidze te zmary
zostawi yjcym by zamieniy si w bogactwo i trzeba je byo zachowa (Ren 2005: 285,
31

Zakaz pracy wystpujcy w czasie dni witecznych tutaj zosta rozcignity na okres aoby, a wic stanu
przejciowego.
32
Tabu seksualne obowizuje w bardzo wielu sytuacjach pocztkowych, jest uniwersalne dla wielu kultur
(Wasilewski 2010: 239).
33
Wraz z modernizacj zmieniay si w Chinach papierowe atrapy przedmiotw, ktre palono zmarym w
ofierze. Wspczenie s to, oprcz pienidzy, papierowe samochody, wille, telefony komrkowe itp. Pojawiy
si nawet prezerwatywy, leki na potencj i hostessy, ale jako przedmioty wulgarne zostay oficjalnie potpione
przez rzd, a ich palenie ma by karane (China Daily 2006a).

- 224 -

Wan 2005: 198). W prowincji Henan odwiedzajc grb nastpnego dnia po pogrzebie, trzeba
byo wrci do domu inn drog, tak aby zmyli dusz, ktra chciaaby wrci razem
z yjcymi. Nie mona te byo w drodze powrotnej odwraca gowy, bo mogo to przynie
pecha zarwno zmaremu jak i yjcemu (Ren 2005: 286, Wan 2005: 198). Natomiast
w prowincji Heilongjiang rodzina odwiedzaa grb zmarego w trzy dni po pogrzebie
i musiaa zabra ze sob lampk, ktr naleao zapali wasnymi, nigdy nie poyczonymi,
zapakami. W przeciwnym razie wiato lampki byoby niewidzialne dla zmarego (Ren 2005:
286).
Mnisi taoistyczni i buddyjscy natomiast wyspecjalizowali si w sprzeday specjalnych
zakl spisanych na rnokolorowych papierach, ktre miay uatwia zmarym ycie
w zawiatach (Dor 1914: 68). Bya ich ogromna ilo, rniy si przeznaczeniem i cen,
ale byy chtnie kupowane przez ludno.
W czasie pogrzebu (o czym bya mowa wczeniej) jedna z dusz zmarego wstpowaa na
tzw. tabliczk przodka (zh, ), ktra ustawiana bya w zamoniejszych domach w wityni
przodkw. W niej odprawiano liczne rytuay i naboestwa, a jednym z nich by obrzdek,
podczas ktrego dusza zmarego wcielaa si w jego zastpc personatora (sh, ),
przewanie wnuczka, jeli zmary by mczyzn, albo on wnuczka, jeli zmar bya
kobieta (Dor 1914: 98). Temu swoistemu medium skadano ofiary i wyprawiano specjaln
ceremoni w wityni przodkw.
7.6. Zmarli mierci nienaturaln
W Chinach rozrnia si mier naturaln i nienaturaln, z czego ta pierwsza, to mier ze
staroci (Wan 2005: 199). Chiczycy bardzo obawiali si mierci z innych powodw
(tj. w wyniku morderstwa, raenia piorunem, powieszenia, utonicia, spalenia, ukszenia
przez wa, przy porodzie itp.), uwaali, e taka mier szkodzi duszy. Wierzono take,
e osoby zmare mierci nienaturaln nosiy w sobie win, taka mier bya im przeznaczona.
Po mierci ich dusze staway si demonami straszcymi ludzi (Ren 2005: 262, Wan 2005:
199). Jednym z gorszych przeklestwa, jakie mg usysze czowiek, byo: Aby le
skoczy (rng n b d ho s, ), (Ren 2005: 262). Jest to typowy zakaz
anomalii w sytuacjach witych.
Zmarych mierci nienaturaln chowano osobno, w miejscach specjalnie wyznaczonych.
W niektrych regionach Chin zmarych w ten sposb nie wnoszono do domu, nie myto ich

- 225 -

ciaa, jedynie przebierano w biae szaty, nie urzdzano pogrzebu, tylko spalano, a prochy
zakopywano. W rzekach czy jeziorach, w ktrych kto si utopi, zabraniano dzieciom pywa,
poniewa wierzono, e dusza topielca dopiero zazna spokoju gdy znajdzie zastpc,
tj. kolejnego topielca. Podobne przekonanie odnosio si do osb zagryzionych przez tygrysa
i samobjcw ich dusze musiay znale kolejn ofiar, by zazna spokoju (De Groot 1907:
714). Niektrzy Chiczycy wierzyli rwnie, e dusze samobjcw trafiaj do Miasta
miertelnych Ofiar (Wngs chng, ), z ktrego mog wydosta si jedynie za pomoc
specjalnych zakl sprzedawanych przez mnichw buddyjskich (Dor 1914: 88). Podobne
zaklcia byy tworzone dla dusz osb niewinnie skazanych (aby mogy ponownie przyj
na wiat i pomci swoj krzywd), podstpnie zamordowanych, topielcw, zmarych
w wizieniu, zmarych w wyniku oszczerstwa oraz zmarych w wyniku niewaciwego
leczenia (Dor 1914: 89-96). Bardzo wane byo rwnie zachowanie ciaa w caoci, dlatego
te przestpcy za najciszy wyrok uwaali kar mierci, ktra okaleczaa ciao tj. cicie lub
wiartowanie (Wasiliew 1976: 163-164). Rodziny skazacw czsto wydaway ogromne
pienidze na zmian takiego wyroku na np. mier przez uduszenie. Wierzono, e jeli ciao
zostanie uszkodzone, to dusza nie zazna po mierci spokoju.
De Groot (1907) powica cay jeden tom swojej pracy Religious System of China opisowi
demonw, ktre pochodz od materialnej czci duszy gui (gu, ) i powstaj na skutek zej
mierci, nieprawidowego pochwku czy te czarw (czarnej magii). S one aktywne gwnie
noc i mog przybiera rne formy (demony gr i lasw, wodne, ziemne, zwierzce 34 ,
a nawet demony rzeczy nieoywionych). Na wiele sposobw szkodz one czowiekowi,
przynosz choroby, epidemie, rne nieszczcia, a nawet mier. Najbardziej niebezpieczne
jest zawoanie czowieka przez demona za pomoc jego imienia (De Groot 1907: 493). Mog
ywi si ludzk krwi (wampiry), ludzkim ciaem (antropofagi) lub padlin (nekrofagi).
Demony przynale do pierwiastka yin, dlatego metody i narzdzia do walki z nimi powinny
nalee do pierwiastka yang, a s to: wiato, ogie, petardy, haas (instrumentw
muzycznych), wizerunki bogw Shen Tu i Yu Lei przyklejane na drzwiach, kogut, rzgi
i mioty, bro (miecze, sztylety, noe, uki, lustra, zarnite psy i ich krew, fragmenty

34

W dawnych Chinach bardzo powszechnym zjawiskiem bya likantropia, tj. wiara, e dusza ludzka moe
wciela si w zwierz (lub te zwierzca w czowieka), z czego powstaj rnego rodzaju hybrydy: tygrysoaki,
wilkoaki, lisoaki, piesoaki, niedwiedzioaki, jelenioaki, mapoaki, szczuroaki, konioaki, osoaki,
winioaki, wioaki, woaki, jaszczurkoaki, abioaki, rnego rodzaju ptakoaki, rybioaki i robakoaki (De
Groot 1901: 163-252). Takim monstrum mona byo sta si na skutek czarw, rzuconych urokw, zaycia
specjalnego medykamentu lub za kar. Czowiek mg uchroni si przed takim likantropem zwracajc si do
niego po imieniu (De Groot 1901: 165).

- 226 -

klasycznych ksig, uroki i zaklcia, odpowiednie leki, amulety i leki uzyskiwane z rolin
rosncych na grobach), (De Groot 1910: 941-1097).
mier dziecka czy nastolatka rwnie uwaano za mier nienaturaln i odmawiano
normalnego pogrzebu (De Groot 1897: 1075, Cormack 1923: 77, Naquin 1988: 46, Wan 2005:
200). Osoby przedwczenie zmare grzebano w prosty sposb jeszcze tego samego dnia lub
na trzeci dzie od mierci, bez adnych wikszych ceremonii, natomiast zmare niemowlta
owijano w som i wyrzucano. 35 W prowincji Shandong dzieci, ktre zmary w wieku
od piciu do siedmiu lat, ale w pierwszej poowie miesica, grzebano na poudniowy zachd
od wioski, zmare w drugiej poowie miesica na poudniowy wschd. Za trumn suya
drewniana skrzynka, na ciao kadziono korze drzewa morwowego oraz kawaek elaza, aby
przygnie dusz dziecka i nie pozwoli jej na powrt do domu. Dzieci, ktre zmary
w wieku od dziesiciu do pitnastu lat rwnie grzebano w ziemi w drewnianych skrzyniach.
Osoby, ktre zmary pomidzy pitnastym a dwudziestym rokiem ycia, a ktre nie byy
w zwizkach maeskich, uwaano za dzieci i chowano w trumnie w pobliu grobu
rodzinnego. Zmarym dzieciom nie skadano ofiar ani nie palono kadzide. Wierzono, e ich
dusze staj si samotnymi duchami.
Chiczycy dwa razy do roku obchodz wito zmarych wito Qingming na pocztku
czwartego miesica kalendarza ksiycowego oraz wito Zhongyuan pitnastego dnia
sidmego miesica. 36
Obecnie rzd chiski propaguje kremacj jako tasz i bardziej ekologiczn form
pochwku (Whyte 1988: 295, China Daily 2006b). W latach 1978 2005 skremowano ponad
62 mln cia, a w samym 2005 roku 4, 5 mln, co stanowi 53% wszystkich zmarych. Dziki
kremacji zaoszczdza si nie tylko ogromne obszary ziemi, ale take drewno potrzebne do
wyrobu trumien. Niestety, zarwno dawniej, jaki i obecnie najwikszym problemem
zwizanym z pogrzebem, jest problem finansowy. Koszt pogrzebu stale ronie (siga
kilkudziesiciu tysicy juanw) i jest bardzo duym obcieniem dla rodziny (Chen, Chen
2008: 207). Odejcie od grzebania w ziemi, nie spowodowao jednak odejcia od tradycji
nawet w tak nowoczesnym miecie jak Hongkong cmentarze (w tym chrzecijaskie)
i kolumbaria zachowuj reguy sztuki fengshui, a wspczeni Chiczycy nadal wierz

35

28 marca 2010 na brzegu rzeki w powiecie Jining w prowincji Shandong znaleziono torby z ciaami 21
niemowlt (China Daily 2010). Okazao si, e byy to ciaa dzieci, porzucone przez rodzicw w lokalnym
szpitalu, ktry nie zadba o ich naleyty pochwek. Fakt ten pokazuje, e dawne przekonania o maej wartoci
ycia dzieci przetrway w niektrych rejonach Chin do dzi.
36
Wicej na ten temat w rozdziale powiconym witom.

- 227 -

w zwizek midzy odpowiednim usytuowaniem grobu i pomylnoci rodziny (Teather 1998:

33-34).
7.7. Wnioski
Przesdw zwizanych ze mierci, pogrzebem oraz aob byo w tradycyjnych Chinach
bardzo duo, rniy si one oczywicie zalenoci od regionu kraju. Bardzo wiele z nich byo
podobnych lub identycznych z przesdami wystpujcymi na Zachodzie. W Chinach, tak jak
i w innych kulturach zakazy te miay zagwarantowa sytuacj idealn. Cech odrniajc
chiskie zakazy od zakazw zachodnich, byo przykadanie duej wagi do przyszego losu
rodziny, ktr spotkaa mier, a take zakazy wynikajce z homofonicznej struktury jzyka.
Chiczycy robili wszystko, aby zapewni spokj duszy zmarego, ale jest to rodek do
osignicia waniejszego celu pomylnoci i dobrobytu pozostaych przy yciu.
Zaniechanie czy zaniedbanie pewnych czynnoci moe grozi nie tyle duszy, co potomkom.
Niepowodzenia yciowe s czsto uwaane za konsekwencj bdu popenionego przy
organizacji pogrzebu, wyboru miejsca spoczynku czy nienaleytym zajmowaniem si grobem
i dusz zmarego. Natomiast sztuka fengshui, ktra wywodzi si z ceremonii pogrzebowych,
wraz z upywem lat przenikna do sfery wieckiej, ludowej, rozwina si, spopularyzowaa
i przetrwaa do dzi, odnajdujc swe miejsce w nowych sferach ycia Chiczykw, np.
biznesie.

- 228 -

ZAKOCZENIE
Przeprowadzona analiza tabu i przesdw chiskich pozwala na stwierdzenie,
e rzeczywicie zakaz, po pierwsze, suy wykreowaniu sytuacji idealnej, po drugie, nasila si
w sytuacjach pocztku i/lub przejcia. Te dwie cechy zakazu s uniwersalne, wsplne
kulturze zachodniej i chiskiej, natomiast trzecia cecha jzykowe uwarunkowania zakazu s
unikalne dla kultury chiskiej i wynikaj z homofonicznej struktury jzyka chiskiego. Tabu
ma wic bardzo gbokie, filozoficzno-religijne uzasadnienie i jeden wielki, wsplny
mianownik, co mam nadziej, udao mi si pokaza na przykadzie kultury chiskiej. Tabu,
zarwno na Zachodzie, jak i w Chinach ma sens, nie jest jak fanaberi, nie wynika ze
strachu czy te zacofania.

Jak wida, jego podstawowa idea czy odlege kultury

i spoecznoci. W Chinach, mimo dominujcego systemu konfucjaskiego, nastawionego na

racjonalizm i wysokie zrytualizowanie obrzdu, taoizm i buddyzm, a tae wierzenia i rytuay
pierwotne speniay t sam funkcj, co chrzecijastwo na Zachodzie daway duchowe
podstawy funkcjonowania spoeczestwa.
W kulturze zachodniej sytuacja idealna, rajska jest opisana w Pimie witym,
w kulturze chiskiej nie jest nigdzie dosownie wyoona. Jednake raj jest wszdzie taki sam:
nie ma w nim pracy fizycznej, zabijania, chorb, stosunkw seksualnych, wydalania
i kosmetyki, panuje w nim harmonia i szczcie. Tym, co rni chiski stan idealny od
zachodniego, to dodatkowe denie do zapewnienia sobie dobrostanu (w chiskim raju nie ma
biedy), a take inne pojcia harmonii i peni (chiskie koncepcje yin i yang, piciu
pierwiastkw, zodiaku itp.). Zakazy, ktre maj ten stan ukonstytuowa dotycz tych wanie
cech. Z kolei sytuacje pocztku/przejcia s wsplne wszystkim kulturom i dotycz takich
zjawisk jak wita, narodziny, lub, mier i aoba. W tym czasie wzrasta liczba zakazw i s
one restrykcyjnie przestrzegane. Zamanie zakazu spowodowaoby nieuchronn kar
i sprowadzio nieszczcie nie tylko na amic tabu jednostk, ale i ca spoeczno.
Tak wic i w kulturze zachodniej, i w chiskiej mamy zakaz zabijania i spoywania
produktw pochodzcych z uboju w czasie wit i np. aoby (sytuacja pocztku i przejcia);
zakaz uprawiania seksu w dni witeczne, w poogu i aobie; zakaz kosmetyki (szczeglnie
widoczny w czasie poogu i oby wanie); zakaz wydawania (identyczny zakaz wyrzucania
mieci z domu w dni witeczne), nakaz zachowania harmonii (zakaz kcenia si, paczu,
wypowiadania niektrych sw). W kulturze chiskiej uwypuklaj si dodatkowo zakazy
kreujce stan bogactwa, dugowiecznoci i pomylnoci (caa kultura dobrowrbna).

- 229 -

Tym, co szczeglnie wyrnia chiskie zakazy jest jednak silne tabu jzykowe, ktre
wynika z homofonicznej struktury jzyka (tabu imienia, tabu sw zwizanych ze zuboeniem
i katastrofami, a take ogromna ilo sw przywoujcych szczcie i bogactwo). Nikt do tej
pory nie analizowa tabu jzykowego w kontekcie kreowania sytuacji idealnej. Chiskie tabu
jzykowe dotyczy w duej mierze tych wanie zjawisk, ktre nie mog zaistnie w raju
mierci, choroby, biedy, seksu (i cielesnoci czowieka np. menstruacji). Warto by byo
podj gbsze badania jzykowe w tym wanie kierunku.
Na zakoczenie warto by postawi pytanie, dlaczego tak liczne tabu i przesdy
przetrway (a nawet pojawiy si nowe) w jzyku i kulturze chiskiej. Z jzykiem sprawa jest
prosta chiski jest jzykiem ywym, a jego homofoniczna struktura bdzie niezmiennie
rdem tabu jzykowego. Tabu, ktre ju w jzyku istnieje, nie zaniknie, a wraz
z pojawianiem si nowych poj, mog pojawia si nowe skojarzenia, a co za tym idzie
nowe zakazy jzykowe. (kolejne pole przyszych bada naukowcyh). Z kolei wiele zakazw
i przesdw istniejcych w tradycyjnej kulturze zanika, to jednak nie jest to zjawisko o tak
duej skali, jak na Zachodzie, gdzie tabu przetrwao w szcztkowej formie. Moim zdaniem
przyczyna ley w laicyzacji i modernizacji spoeczestwa zachodniego i chiskiego.
Spoeczestwa zachodnie nie tylko si modernizuj, ale rwnie laicyzuj, co jest przyczyn
zanikania tabu. Tabu konstytuowao sytuacj rajsk, wit, stworzon przez Boga. Odejcie
od religii powoduje rwnie odejcie od tabu. Natomiast spoeczestwo chiskie modernizuje
si na niespotykan dotd skal, ale nie zachodz tam procesy laicyzacji. Brak laicyzacji ma
dwie przyczyny: po pierwsze Chiczycy, jak to pokazaam w tej pracy, nigdy nie byli w ten
sposb religijni, jak ludzie Zachodu, po drugie, po fali represji w czasach maoistowskich,
rne religie odradzaj si i rozkwitaj. S jeszcze inne czynniki: konserwatyzm i cigo
cywilizacji chiskiej. Chiska historia i kultura rozwija si nieprzerwanie od kilku tysicy lat,
a Chiczycy zawsze uwaali, e to, stare ma najwiksz warto. Poza tym zapewnienie sobie
sytuacji idealnej, harmonijnej, szczliwej i dostatniej bdzie zawsze celem podstawowym
w yciu kadego czowieka.

- 230 -

BIBLIOGRAFIA
A Chinese-English Dictionary, (1998), [red.] Wei Dongya, Foreign Language Teaching and
Research Press, Beijing.
Agence France-Presse, (2008a). Tension, Disaster, Turbulence Welcome to the Year of the
Rat, February 5.
Dostpne:http://afp.google.com/article/ALeqM5hKomsvyJRJ4sXqqZ6lKgHOFNr9Aw
[27.05.2013]
Ang, Swee Hoon, (1997). Chinese Consumers Perception of Alpha-Numeric Brand Names,
Journal of Consumer Marketing, 14 (3), s. 220-233.
Attan, I., (2012). Tam gdzie dzieci s luksusem. Chiny wobec katastrofy demograficznej.
Tum. Andrzej Bilik, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa.
Baber, R.E. (1934). Marriage in Ancient China, The Journal of Educational Sociology,
8 (3), s. 131-140.
Bao, Wei, Ma, Aiguo, Mao, Limei, Lai, Jianqiang, Xiao, Mei, Sun, Guoqiang, Ouyang,
Yingying, Wu, Shuang, Yang, Wei, Wang, Nanping, Zhao, Yanting, Fu, Juan, Liu, Liegang,
(2010). Diet and Lifestyle Interventions in Postpartum Women in China: Study Design and
Rationale of a Multicenter Randomized Controlled Trial, BMC Public Health, 10: 103.
Dostpne: http://www.biomedcentral.com/1471-2458/10/103 [14.05.2013]
BBC News, (2003). Chinas <<Lucky>> Phone Number, August 19.
Dostpne: http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/3163951.stm [27.05.2013]
Beijing Review, (2004). One Mans Taboo May Be Another Mans Fortune, 47 (11), s. 4646.
Beijing Review, (2007a). Should Feng Shui Be Recognized as an Intangible Cultural
Heritage?, March 1, s. 46-47.
Beijing Review, (2007b). Should Government Decisions Buy into Superstition?, September
6.
Dostpne:http://www.bjreview.com.cn/forum/txt/2007-09/03/content_74629_2.htm
[27.05.2013]
Brook, T., (1989). Funerary Ritual and The Building of Lineages in Late Imperial China,
Harvard Journal of Asiatic Studies, 49 (2), s. 465-499.
Brown, P., Chua, A., Mitchell, J., (2002). The Influence of Cultural Factors on Price
Clustering: Evidence from Asia-Pacific Stock Markets Pacific-Basin Finance Journal, 10,
s. 307-332.
Bullough, V.L., Ruan, Fang Fu, (1994). Marriage, Divorce, and Sexual Relations in
Contemporary China, Journal of Comparative Family Studies, XXV, 3, Autumn, s. 383-393.

- 231 -

Burns, D.J., (2004). Campaign Turns to <<Ghost>> to Rally Paper Towel Sales in Taiwan
Communication World, May-June, s. 54-55.
Campbell, C., (1996). Half-belief and the Paradox of Ritual Instrumental Activism:
A Theory of Modern Superstition, British Journal of Sociology, 47 (1), s. 151-166.
Chan, A., (2007). Baby Boom For The Beijing Olympics, China Daily, October 10.
Dostpne:http://www.chinadaily.com.cn/olympics/2007-10/10/content_6163436.htm
[27.05.2013]
Chan, Allan K.K., Huang, Yue Yuan, (1997). Brand Naming in China: a Linguistic
Approach, Marketing Intelligence & Planning, 15 (5), s. 227-234.
Chan, Allan K.K., Huang, Yue Yuan, (2001a). Chinese Brand Naming: a Linguistic Analysis
of the Brands of Ten Product Categories, The Journal of Product and Brand Management,
10 (2), s. 103-119.
Chan, Allan K.K., Huang, Yue Yuan, (2001b). Principles for Brand Naming in Chinese: the
Case of Drinks Marketing Intelligence & Planning, 19 (5), s. 309-318.
Chang, William Li, Lii, P., (2008). Luck of the Draw: Creating Chinese Brand Names
Journal of Advertising Research, December, s. 523-530.
Chau, K.W., Ma, Vincent S.M., Ho, Daniel C.W., (2001). The Pricing of <<Luckiness>> in
the Apartment Market, Journal of Real Estate Literature, 9 (1), s. 31-40.
Chen, Guo Ming, (2007). The Impact of Feng Shui on Chinese Communication, China
Media Research, 3 (4), s. 102-108.
Chen, Shujun (), Chen, Huawen (), (2008). Minjian sangzang xisu (
; Ludowe zwyczaje pogrzebowe). Zhongguo Shehui Chubanshe, Beijing.
Cheung, Ngai Fen, (1997). Chinese zuo yuezi (Sitting in for the First Month of the Postnatal
Period in Scotland), Midwifery, 13, s. 55-65.
China Daily, (2005). Fengshui Programme Stumbles Amid Disputes, September 15.
Dostpne:http://english.peopledaily.com.cn/200509/15/eng20050915_208616.html
[27.05.2013]
China Daily, (2006a). China Bans Tomb-Sweepers' <<Vulgar>> Burned Offerings, April
25.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-04/25/content_576881.htm [27.05.2013]
China Daily, (2006b). China Promotes Cremation to Save Resources, April 28.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-04/28/content_579421.htm [27.05.2013]
China Daily, (2007a). China Embraces <<Piglets>> Boom, February 21.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/china/2007-02/21/content_812137.htm [27.05.2013]

- 232 -

China Daily, (2007b). Courting Couples Keen to Say <<They Do>> on Auspicious Date,
November 27.
Dostpne: http://www.china.org.cn/english/China/233264.htm [27.05.2013]
China Daily, (2008a). Fengshui Course Proves Popular in University, October 14.
Dostpne:http://www.chinadaily.com.cn/china/2008-10/14/content_7101443.htm [27.05.2013]
China Daily, (2008b). Superstition Proves to Have Fatal Consequences, September 17.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/cndy/2008-09/17/content_7032550.htm [27.05.2013]
China Daily, (2008c). Personalized Car License Plates Go on Sale in Beijing, October 7.
Dostpne:http://www.chinadaily.com.cn/china/2008-10/07/content_7081757.htm [27.05.2013]
China Daily, (2010). Dumping Of Baby Bodies Due To Local Customs: Experts, April 1.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/cndy/2010-04/01/content_9671869.htm [27.05.2013]
Chong, Terence T.L., Xin, D., (2008). Hedonic Pricing Models for Vehicle Registration
Marks Pacific Economic Review, 13 (2), s. 259-276.
Chu, Man-ping, (2009). Chinese Cultural Taboos That Affect Their Languages & Behaviour
Choices, Asian Culture and History, 1 (2), July, s. 122-139.
Chua, A., (2011). Bojowa pie tygrysicy. Tum. Magdalena Moltzan-Makowska, Prszyski
i S-ka, Warszawa.
Citrano, V., (2002). Is Success in the Stars?, Forbes, November 1.
Dostpne: http://www.forbes.com/2002/11/01/cx_vc_1101zodiac.html [20.04.2013]
Cohen, M.L., (1988). Souls and Salvation: Conflicting Themes in Chinese Popular Religion,
[w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski,
University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 180-202.
Cooper, G., (1998). Life-Cycle Rituals in Dongyang County: Time, Affinity, and Exchange
in Rural China, Ethnology, 37 (4), s. 373-374.
Cormack, A., (1923). Chinese Birthday, Wedding, Funeral and Other Customs.
The Commercial Press, Peking Branch Works, Beijing.
Dbrowska, A., (2006). Eufemizmy wspczesnego jzyka polskiego. Oficyna Wydawnicza
Leksem, ask.
De Groot, J.J.M., (1892). The Religious System of China, Volume I: Book I: Disposal of the
Dead, Leyden.
De Groot, J.J.M., (1894). The Religious System of China, Volume II: Book I: Disposal of the
Dead, Leyden.
De Groot, J.J.M., (1897). The Religious System of China, Volume III: Book I: Disposal of the
Dead, Leide.

- 233 -

De Groot, J.J.M., (1901). The Religious System of China, Volume IV: Book II: On the Soul
and Ancestral Worship, Leide.
De Groot, J.J.M., (1907). The Religious System of China, Volume V: Book II: On the Soul
and Ancestral Worship, Leide.
De Groot, J.J.M., (1910). The Religious System of China, Volume VI: Book II: On the Soul
and Ancestral Worship, Leyden.
Delige, R., (2011). Historia antropologii: szkoy, autorzy, teorie. Tum. Katarzyna
Marczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Diao, Tongju (), (2008). Hunjia lisu (; Obyczaje weselne). Zhongguo Shehui
Chubanshe, Beijing.
Dor, H., (1914). Researches into Chinese Superstition, First Part: Superstitious Practices,
T. 1, Tum. M. Kennelly, Tusewei Printing Press, Shanghai.
Dor, H., (1915). Researches into Chinese Superstition, First Part: Superstitious Practices,
T. 2, Tum. M. Kennelly, Tusewei Printing Press, Shanghai.
Dor, H., (1916). Researches into Chinese Superstition, First Part: Superstitious Practices,
T. 3, Tum. M. Kennelly, Tusewei Printing Press, Shanghai.
Dor, H., (1917). Researches into Chinese Superstition, First Part: Superstitious Practices,
T. 4, Tum. M. Kennelly, Tusewei Printing Press, Shanghai.
Dor, H., (1918). Researches into Chinese Superstition, First Part: Superstitious Practices,
T. 5, Tum. M. Kennelly, Tusewei Printing Press, Shanghai.
Douglas, M., (2007). Czysto i zmaza.
Wydawniczy, Warszawa.

Tum. Marta Bucholc, Pastwowy Instytut

Eberhard, W. (1996). Symbole chiskie. Sownik. Tum. Renata Darda, Universitas, Krakw.
Economist, (1993a). The Splash of the Cockerel, January 23, 326 (7795).
Dostpne: http://www.highbeam.com/doc/1G1-13351003.html [13.02.2011]
Economist, (1993b). Play Your Cards Right, September 25, 328 (7830), s. 76.
Economist, (2007). The Golden Pig Cohort, February 10.
Dostpne: http://www.economist.com/node/8681045 [25.04.2013]
Eliade, M., (1974). Sacrum. Mit. Historia. Tum. Anna Tatarkiewicz, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa.
Emmons, Ch.F., (1992). Hong Kongs Feng Shui: Popular Magic in a Modern Urban
Setting, Journal of Popular Culture, 26 (1), s. 39-49.

- 234 -

Encyklopedia chiskiej wiedzy o seksie i seksuologii, (2011). [red.] Lew-Starowicz Z.,

Pomykao W.. Wyb. i tum. Marcin Jacoby, Fundacja Innowacja, Warszawa.
Encyklopedia mdroci Wschodu. Buddyzm. Hinduizm. Taoizm. Zen, (1997). [red.]
Schuhmacher, S., Woerner, G.. Tum. Mieczysaw Jerzy Knstler, Warszawski Dom
Wydawniczy, Warszawa.
Fairclough, G., Chao, L., (2006). Marry This Year: In China, All Signs to Wedded Bliss;
Zodiac and Lunar Calendar Smile On Happy Couples; <<We Can Have a Pig Baby>>, Wall
Street Journal, June 19.
Dostpne: http://online.wsj.com/article/SB115067814013983792.html [10.04.2013]
Feng, Youlan, (2001). Krtka historia filozofii chiskiej. Tum. Micha Zagrodzki,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Francis, J.N.P., Lam, J.P.Y., Walls, J., (2002). Executive Insights: The Impact of Linguistic
Differences on International Brand Name Standardization: A Comparison of English and
Chinese Brand Names of Fortune-500 Companies, Journal of International Marketing,
10 (1), s. 98-116.
Frazer, J.G., (1969). Zota ga. Studia z magii i religii. Tum. Henryk Krzeczkowski,
Pastwowy Instyut Wydawniczy, Warszawa.
Frith, D., (1997). Chinese Superstition Forces Apple to Renumber Mac, Newsbytes News
Network, February 21, s. [?].
Fulbright, L., (2008). Lucky 8/8/08 Believers to Wed on Auspicious Day, San Francisco
Chronicle, August 7.
Dostpne:http://www.sfchronicle.com/news/article/Thousands-to-wed-on-8-8-08-luckiestday-3274448.php [19.04.2013]
Gan, Tian, (2010). Embracing a <<Naked Marriage>>, China Daily, February 3.
Dostpne:http://www.chinadaily.com.cn/china/2010-02/03/content_9418260.htm [27.05.2013]
Gao, Youqian (), (2004). Zhongguo fengshui wenhua. (; Chiska sztuka
fengshui). Tuanjie Chubanshe, Beijing.
Gennep, A. van, (2006). Obrzdy przejcia. Tum. Beata Biay, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa.
Giddens, A., (2006). Socjologia. Tum. Alina Szulycka, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Goodkind, D., (1991). Creating New Traditions in Modern Chinese Populations: Aiming For
Birth in the Year Of The Dragon, Population and Development Review, 17 (4), s. 663-686.
Goodkind, D., (1995). The Significance of Demographic Triviality. Minority Status and
Zodiac Fertility Timing Among Chinese Malaysians, Population Studies, 49, s. 45-55.

- 235 -

Goodkind, D., (1996). Chinese Lunar Birth Timing In Singapore: New Concerns For Child
Quality Amidst Multicultural Modernity, Journal of Marriage and the Family, 58, s. 784795.
Goodkind, D., (2004). Chinas Missing Children: The 2000 Census Underreporting
Surprise, Population Studies, 58 (3), s. 281-295.
Granet, M., (1973). Cywilizacja chiska. Tum. Mieczysaw J. Knstler, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa.
Granet, M., (1997). Religie Chin. Tum. Joanna Rozkrut, Wydawnictwo Znak, Krakw.
Guo, Li, (2007). Superstition among Chinese Government Officials, Southern Weekly, May
17.
Dostpne: http://www.zonaeuropa.com/20070519_1.htm [23.05.2013]
Gurshtein, A., (1995). When the Zodiac Climbed Into the Sky, Sky & Telescope, October,
90 (4), s. 28.
Han, Ke-Tsung, (2001). Traditional Chinese Site Selection Feng Shui: An Evolutionary /
Ecological Perspective, Journal of Cultural Geography, 19 (1), s. 75-96.
Hemtasilpa, S., (2004). Chinese Mian Xiang Face-Reading Art Gains Popularity
as Management Tool, Bangkong Post, January 14.
Dostpne: http://www.highbeam.com/doc/1G1-118764604.html [27.05.2013]
Hira, K., Fukui, T., Endoh, A., Rahman, M., Maekawa, M. (1998). Influence of Superstition
on the Date of Hospital Discharge and Medical Cost in Japan: Retrospective and Descriptive
Study, BMJ, 317, s. 1680-1683.
Hobson, Perry J.S., (1994). Feng Shui: Its Impacts on the Asian Hospitality Industry,
International Journal of Contemporary Hospitality Management, 6 (6), s. 21-26.
Holzman, D., (1986). The Cold Food Festival in Early Medieval China, Harvard Journal of
Asiatic Studies, June, 46 (1), s. 51-79.
Hornby, L., Herskovitz, J., Sera, J., (2007). Asian Parents Pick Lucky Lunar Year for
<<Piglets>>, Reuters News, February 13, s. [?].
Hsu, Kuang-Hung, Liao, Pei-Ju, Hwang, Chorng-Jer, (2008). Factors Affecting Taiwanese
Womens Choice of Cesarean Section, Social Science & Medicine, 66, s. 201-209.
Huang, Hongxiu, Tian, Guisen, (1990). A Sociolinguistic View of Linguistic Taboo
in Chinese, International Journal of the Sociology of Language, 81, s. 63-85.
Hwangbo, A. B., (1999). A New Millennium and Feng Shui, The Journal of Architecture, 4,
s. 191-198.
Jahoda, G., (1969). Psychologia przesdu. Tum. Jerzy Jedlicki, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa.

- 236 -

Jasik, A., (2009). Tabuizowanie tematw mierci i realiw z ni zwizanych w rnych

krgach rodowiskowych Opolszczyzny, w: Dbrowska, A., [red.] (2008). Jzyk a Kultura,
Tom 21: Tabu w jzyku i kulturze. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw.
Ji, Shaoting, (2007). China Exclusive: Fengshui Cultural Heritage Bid Fans Science
vs Superstition Debate, Xinghua News Agency, January 6.
Dostpne: http://www.china.org.cn/english/culture/195210.htm [27.05.2013]
Ji, Wei ( ), (2008). Tujie Zhongguo guosu ( ; Obrazowe objanienie
chiskich zwyczajw narodowych). Shanxi Shifandaxue Chubanshe, Beijing.
Johnson, E.L., (1988). Grieving for the Dead, Grieving for the Living: Funeral Laments of
Hakka Women, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson,
E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 135-163.
Juan, Chang-rue, (2010). Tradycyjne zwyczajne Tajwaczykw. Tum. Roman Sawiski,
Ksigarnia Akademicka, Krakw.
Kabziska-Stawarz I., (1994). Wspzawodnictwa w sytuacjach granicznych, Etnografia
Polska, 38, s. 187-218.
Kajdaski, E., (2011). Chiny. Leksykon. Ksika i Wiedza, Warszawa.
Kaku, K., Matsumoto Y.S., (1975). Influence of a Folk Superstition on Fertility of Japanese
in California, and Hawaii, 1966, American Journal of Public Health, 65 (2), s. 170-174.
Kauyska, I., (1987). Z zagadnie toponomastyki chiskiej: Zjawisko tabu a nazwy
geograficzne. Nazwy er panowania cesarzy w nazewnictwie geograficznym, Przegld
Orientalistyczny 2/142, s. 175-189.
Kauyska, I., (1990). The Taboo and Chinese Geographical Names, Orientalia
Varsoviensia 3, s. 17-35.
Kauyska, I., (2001). Wishful Thinking and Chinese Place Names, Rocznik
Orientalistyczny, 54/2, s. 183-193.
Kauyska, I., (2004). Traditional Chinese Rules Concerning Personal Naming and
<<Depreciating Names>>, Rocznik Orientalistyczny, 57/2, s. 129-142.
Kauyska, I., (2005). Chiskie ze nazwy osobowe Onomastica, XLIX, s. 81-94.
Kauyska, I., (2008). Chinese Female Namings. Past and Present. Wydawnictwo Agade,
Warsaw.
Kasareo, L., (2011). Chiska kultura symboliczna. Jej wspczesne metamorfozy
w literaturze, teatrze i malarstwie. Dialog, Warszawa.
Kaurov, E.N., Raevsky, D.S., (1997). The Zodiac History in the History of Culture,
Astronomical and Astrophysical Transaction, 12, s. 333-334.

- 237 -

Kohn, L., (2012). Taoizm. Wprowadzenie. Tum. Justyn Hunia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego, Krakw.
Koontz, K., (2004). The Ancient Art of Face Reading, Natural Health, 34 (1), s. 48-50.
Kowalski, P. (2007). Kultura magiczna. Omen, przesd, znaczenie. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Knstler, M.J., (2001). Mitologia chiska. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lee, Jungmin, (2005). Marriage, Female Labour Supply, and Asian Zodiacs, Economics
Letter, 87, s. 427-432.
Lee, Jungmin, Paik M., (2006). Sex Preferences and Fertility in South Korea During the
Year of the Horse, Demography, 43 (2), s. 262-269.
Lee, L.Y.K., Holroyd E., Ng, Chun Yuen, (2001). Exploring Factors Influencing Chinese
Womens Decision to Have Elective Caesarean Surgery, Midwifery, 17, s. 314-322.
Lee, Siew-Peng, (2003). Managing <<Face>>, Hygiene and Convenience at a Chinese
Funeral in Singapore, Mortality, 8 (1), s. 48-66.
Leszczyski, Z., (1988). Szkice o tabu jzykowym. Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin.
Li, Li, (2007). Superstition or Modernity. On the Invented Tradition of Lucky Mobile Phone
Numbers in China M/C Journal, 10 (1).
Dostpne: http://journal.media-culture.org.au/0703/07-li.php [27.05.2013]
Li, Shuang, (1993). The Funeral and Chinese Culture, Journal of Popular Culture, 27 (2),
s. 113-128.
Liao, Yiwu, (2011). Prowadzcy umarych. Opowieci prawdziwe. Chiny z perspektywy nizin
spoecznych. Tum. Agnieszka Pokojska, Wydawnictwo Czarne, Woowiec.
Lin, Jinghua, (2007). The Day the Dragon Raised its Head, China Daily, March 22, s. 20.
Liu, Hongjuan (), Wang, Hong, (), (2009). Zhongguo jixiang tu (;
Chiskie obrazki dobrowrbne). Beijing Yanshan Chubanshe, Beijing.
Liu, Nian, Mao, Limei, Sun, Xiufa, Liu, Liegang, Chen, Banghua, Ding, Qiang, (2006).
Postpartum Practices of Puerperal Women and their Influencing Factors in Three Regions of
Hubei, China, BMC Public Health, 6: 274.
Dostpne: http://www.biomedcentral.com/1471-2458/6/274 [14.05.2013]
Liu, Shinan, (2008). Whats in Number? No Great Fortune, China Daily, December 31, s 8.
Lu, Joy, (2008). Finger Print Power, China Daily, June 10, s. 4.

- 238 -

Lu, Su-ju, (2000). House Design by Surname in Feng Shui, The Journal of Architecture, 5,
s. 355-367.
Luo, Xiaofan, (2010). Chiskie nazwiska. Tum. Andrzej or, Wydawnictwo Adam
Marszaek, Toru.
Lusetich, R., (1996). Superstition: <<Telephone Dial Code Carries Ring of Death>>,
The Australian, December 21, s. [?].
Lynch, D.J., (2005). Chinese Push to Wed Before <<Widows Year>> USA Today,
February 6.
Dostpne:http://usatoday30.usatoday.com/news/world/2005-02-06-china-weddings_x.htm
[27.05.2013]
Ma, Xiaotang, (2006). Woman Gives Birth on Street, China Daily, September 15.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-09/15/content_690077.htm [27.05.2013]
Macartney, J., (2007). Ghost Brides are Murdered to Give Dead Bachelors a Wife in the
Afterlife, The Times, January 26.
Dostpne: http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/asia/article2606799.ece [27.05.2013]
Marafa, L.M., (2003). Integrating Natural and Cultural Heritage: The Advantage of Feng
Shui Landscape Recourses, International Journal of Heritage Studies, 9 (4), s. 307-323.
Martin, E., (1988). Gender and Ideological Differences in Representations of Life and
Death, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson,
E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 164-179.
McDonald, H., (2003). Chinese Mothers Push Harder to Separate Sheep from the Horses,
The Age, January 29, s. 10.
Meng, Jing, (2009). Couples Shrug off <<Widow's Year>> China Daily, December 11.
Dostpne: http://www.chinadaily.com.cn/life/2009-12/11/content_9161366.htm
Meng, Jing, (2010). Matchmaking Flourishing in City Parks Among Parents, China Daily,
February 12, s.14.
Mo, Yan, (2006). Kraina wdki. Tum. Katarzyna Kulpa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Moy, P., (2005). Leap in Number Who Think Theres Luck in a New Name South China
Morning Post, February 20.
Dostpne: http://beta.scmp.com/article/489682/leap-number-who-think-theres-luck-new-name
[27.05.2013]
Nakamura, H., (2005). Systemy mylenia ludw Wschodu. Indie. Chiny. Tybet. Japonia. Tum.
Maciej Kanert, Wisawa Szkudlarczyk-Brki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego,
Warszawa.

- 239 -

Naquin, S., (1988). Funerals in North China: Uniformity and Variation, [w:] Death Ritual
in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California
Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 37-70.
Oronowicz-Kida, E., (2009). Tabu jzykowe a przezwiska ludowe, w: Dbrowska, A.,
[Red.] (2008). Jzyk a Kultura, Tom 21: Tabu w jzyku i kulturze. Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw.
Oxfeld, E., (2004). When You Drink Water, Think of Its Source: Morality, Status, and
Reinvention in Rural Chinese Funerals, The Journal of Asian Studies, 63 (4), 961-990.
Qiao, Jitang (), (2005). Xishuo Zhongguo jie. (; Opracowanie wit
chiskich). Jiulong Chubanshe, Beijing.
Paton, M.J., (2007). Fengshui: a Continuation of <<Art of Swindlers>>?, Journal of
Chinese Philosophy, 34 (3), s. 427-445.
Philips, D.P., Liu, George C., Kwok, Kennon, Jarvinen, J.R., Zhang, Wei, Abramson, I.S.,
(2001). The Hound of Baskervilles Effect: Natural Experiment on the Influence of
Psychological Stress on Timing of Death, BMJ, 323, s. 1443-1446.
Pimpaneau, J., (2001). Chiny. Kultura i tradycje. Tum. Irena Kauyska, Dialog, Warszawa.
Pin, K.B., (1997). Couples Rushing Down Aisle to Avoid Inauspicious Year Straits Times,
March 23, s. [?].
Potter, C., (1999). Przesdy z rnych stron wiata. Tum. Anna Bartkowicz, wiat Ksiki,
Warszawa.
Prasso, Sh., Wang Ting (2007). The Wedding Planner, Fortune International, March 5, 155
(4), s. 23-25.
Preston, Y., (1992). Feudal Nonsense and Monkey Business Ring in New Year: Chinas
Family Planners Fear Baby Boom in Auspicious Year After Low-Birth Year of Sheep
Financial Times, February 4, s. 4.
Rawski, E.S., (1988a). A Historians Approach to Chinese Death Ritual, [w:] Death Ritual
in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California
Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 20-34.
Rawski, E.S., (1988b). The Imperial Way of Death: Ming ang Ching Emperors and Death
Ritual, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S.
Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 228-253.
Raven, J.H., Chen Qiyan, Tolhurst, R.J., Garner, P., (2007). Traditional Beliefs and Practices
in the Postpartum Period in Fujian Province, China: a Qualitative Study, BMC Pregnancy
and Childbirth, 7 (8), s. [?].
Reichardt, Ch.S., (2010). Testing Astrological Predictions about Sex, Marriage,
and Selfishness, Skeptic Magazine, 15 (4), s. 40-45.

- 240 -

Religa, M., (2012). Wybrane postaci panteonu taoistycznego, w: Bdkowski, L., [red.].
Historia Chiczykw. Polityka. Pomocnik Historyczny. Polityka Spdzielnia Pracy,
Warszawa.
Ren, Cheng (), (2004). Minjian jinji. (; Zakazy ludowe). Tianjin Renmin
Chubanshe, Tianjin.
Ren, Cheng (), (2005). Zhongguo minsu tongzhi. Jinji zhi (;
Zbir zwyczajw chiskich. Zbir zakazw). Shandong Jiaoyu Chubanshe, Jinan.
Rodziski, W., (1974). Historia Chin. Zakad Narodowy Imienia Ossoliskich
Wydawnictwo, Wrocaw.
Rudski, J., (2001). Competition, Superstition and Illusion of Control, Current Psychology,
20 (1), s. 68-84.
Rudski, J., (2003). What Does a <<Superstitious>> Person Believe? Impressions
of Participants, The Journal of General Psychology, 130 (4), s. 431-445.
Rudski, J., (2004). The Illusion of Control, Superstitious Belief, and Optimism, Current
Psychology, 22 (4), s. 306-315.
Rudski, J., Edwards, A., (2007). Malinowski Goes to College: Factors Influencing Students
Use of Ritual and Superstition, The Journal of General Psychology, 134 (4), s. 389-403.
Sanjuan, Th., (2009). Leksykon wiedzy o Chinach wspczesnych. Tum. Irena Kauyska,
Dialog, Warszawa.
Schmitt, B.H., Pan, Yigang, (1994). Managing Corporate and Brand Identities in the AsiaPacific Region, California Management Review, 36 (4), s. 32-48.
Shang, Ban, Qiu, Quanlin, Chen, Jia, (2007). Courting Couples Keen to Say <<They Do>>
on Auspicious Date, China Daily, November 27, s. 3.
Shanghai Daily, (2005). Year Of Dog To Bring Baby Boom and Shortage of Ayis,
December 27.
Dostpne:http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2005-12/27/content_506936.htm
[27.05.2013]
Sidichmienow, W.J., (1978). Chiny. Karty przeszoci. Tum. Aleksander Bogdaski, Iskry,
Warszawa.
Simmons, L.C., Schindler, R.M., (2003). Cultural Superstitions and the Price Endings Used
in Chinese Advertising, Journal of International Marketing, 11 (2), s. 101-111.
Siniarski, J., Zajdler, E., (2011). Kulturowy aspekt kodowania informacji w jzyku i pimie
nazwy handlowe wiodcych marek zagranicznych we wspczesnym jzyku chiskim,
w: Zajdler, E., [red.] (2011). Zrozumie Chiczykw. Kulturowe kody spoecznoci chiskich.
Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa.
- 241 -

Sinn, D., (2009). Year of the Ox Looking Very Un-bullish, Seers Say, Forbes, January 23, s.
[?].
Sownik Wyrazw Obcych (2002), [red.] Elbieta Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Taiwan Economics News, (1998). Ghost Month Spooks Presale Housing Units in Taipei
Area, September 7, s. [?].
Tam, C.M., Tso, Tony Y.N., Lam, K.C., (1999). Feng Shui and its Impact on Land and
Property Developments, Journal of Urban Planning and Development, 25 (4), s. 152-163.
Teather, E. K., (1998). Themes from Complex Landscapes: Chinese Cemeteries and
Columbaria in Urban Kong Kong, Australian Geographical Studies, 36 (1), s. 21-36.
Teather, E.K., Chow, Chun Shing, (2000). The Geographer and the Fengshui Practitioner:
so Close and yet so Far Apart?, Australian Geographer, 31 (3), s. 301-332.
The Australian, (2007). Woman Slain as Brides for the Dead, January 26, s. [?].
The Times, (2006). A Chinese Businessman Paid Pounds 3,660, Roughly Seven Times
Average Annual Earnings, to Acquire APY888. Eight is Very Lucky, July 6, s. [?].
Thompson, S.E., (1988). Death, Food, and Fertility, [w:] Death Ritual in Late Imperial and
Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los
Angeles, London, s. 71-108.
Tian, Long (), (2006). Minjian jiu su. (; Ludowe zwyczaje alkoholowe).
Zhongguo Shehui Chubanshe, Beijing.
Tomaszewska-Bolaek, M., (2007). Zwierzta zodiaku w kulturze Japonii. Hanami, Warszawa.
Tsang, E.W.K., (2004). Superstition and Decision-Making: Contradiction or Complement?,
Academy of Management Executive, 18 (4), s. 92-104.
Tyrpa, A., (2009). Losy sowa tabu w Polsce (od encyklopedii Orgelbranda do prasy
popularnej), [w:] Jzyk a Kultura. Tom 21: Tabu w jzyku i kulturze, [red.] A. Dbrowska,
Wrocaw.
Vere, J.P., (2008). Dragon Children: Identifying the Casual Effect of the First Child on
Female Labour Supply with the Chinese Lunar Calendar, Oxford Bulletin of Economics and
Statistics, 70 (3), s. 303-325.
Vyse, S.A., (1997). Believing in Magic: The Psychology of Superstition. Oxford University
Press, Oxford.
Wade, S., (2008). Feng Shui Master Explains Bad to Start to 2008 Olympic Year
AP Associated Press. May 15.
Dostpne: http://www.highbeam.com/doc/1A1-D90LTQRO0.html [27.05.2013]

- 242 -

Wakeman, F., Jr., (1988). Maos Remains, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern
China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles,
London, s. 254-288.
Wan, Jianzhong (), (2005). Zhongguo minjian jinji fengsu (;
Chiskie zakazy i obyczaje ludowe). Zhongguo Dianying Chubanshe, Beijing.
Wang, Song, (2007). Environmental Architectonics: Putting the Science Back in Fengshui.,
China Today, March, s. 52-53.
Wasilewski, J.S., (2010). Tabu. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Wasiliew, L., (1974). Kulty, religie i tradycje Chin. Tum. Aleksander Bogdaski, Pastwowy
Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Watson, J.L., (1988a). The Structure of Chinese Funerary Rites: Elementary Forms, Ritual
Sequence, and the Primacy of Performance, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern
China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles,
London, s. 3-19.
Watson, J.L., (1988b). Funeral Specialist in Cantonese Society: Pollution, Performance, and
Social Hierarchy, [w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson,
E.S. Rawski, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 109-134.
Watson, R.S., (1988). Remembering the Dead: Graves and Politics in Southeastern China,
[w:] Death Ritual in Late Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski,
University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London, s. 203-228.
Weber, M., (2000). Socjologia religii. Dziea zebrane. Etyka gospodarcza religii wiatowych.
Zakad Wydawniczy NOMOS, Krakw.
Wei, Dongya [red.], (1998). A Chinese-English Dictionary, Foreign Language Teaching and
Research Press, Beijing.
Whyte, M.K., (1988). Death in the Peoples Republic of China, [w:] Death Ritual in Late
Imperial and Modern China, [red.] J.L. Watson, E.S. Rawski, University of California Press,
Berkeley, Los Angeles, London, s. 289-316.
Widak, S., (1968). Zjawisko tabu jzykowego, Lud, 52, s. 7-25.
Wielki sownik jzyka chiskiego (), (1993), [red.] Luo Zhifeng (), T. 11,
Hanyu da cidian chubanshe, Shanghai.
Wong, E. (1996). Feng-shui. Staroytna wiedza o yciu w harmonii w czasach wspczesnych.
Tum. Robert Bartod, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna.
Wong, Ka-fu, Yung, Linda, (2005). Do Dragons Have Better Fate?, Economic Inquiry,
43 (3), s. 689-697.

- 243 -

Wong, N., (2008). Legal Bashing China Daily, March 5, s. 4.

Woo, Chi-Keung, Horowitz I., Luk, S., Lai, A., (2008). Willingness to Pay and Nuanced
Cultural Cues: Evidence from Hong Kongs License-plate Auction Market, Journal of
Economic Psychology, 29, s. 35-53.
Wu, Yucheng (), (2008). Shi er sheng xiao (; Dwanacie znakw zodiaku).
Zhongguo Shehui Chubanshe, Beijing.
Xinhua, (2006). China Unveils Birth Rate Forecast System In Shanghai, September 20.
Dostpne: http://news.xinhuanet.com/english/2006-09/20/content_5116469.htm [27.05.2013]
Xinhua, (2007). Chinese Court Denies Reports on Fengshui Renovations, May 15.
Dostpne: http://english.cri.cn/2946/2007/05/15/1301@227264.htm [27.05.2013]
Xuan, Bingshan (), (2006). Minjian yinshi xisu. (; Ludowe praktyki
ywieniowe). Zhongguo Shehui Chubanshe, Beijing.
Yan, Kai (), (2007). Bai xing minsu shiyong daquan (; Praktyczne
kompendium zwyczajw ludowych). Hualing Chubanshe, Beijing.
Yang, Chiang-Hsing, Huang, Yu-Tung, Janes, Craig, Lin, Kuan-Chia, Lu, Tsung-Hsueh,
(2008). Belief in Ghost Month Can Help Prevent Drowning Deaths: A Natural Experiment
on the Effects of Cultural Beliefs on Risky Behaviours, Social Science and Medicine, 66,
s. 1990-1998.
Yardley, J., (2006). Dead Bachelors in Remote China Still Find Wives, The New York
Times, October 5.
Dostpne:
http://www.nytimes.com/2006/10/05/world/asia/05china.html?pagewanted=all&_r=0
[27.05.2013]
Yeung, J., (2007). No Fengshui at Courthouse-Official, China Daily, May 15.
Dostpne:http://english.peopledaily.com.cn/200705/15/eng20070515_374672.html
[27.05.2013]
Yip, P.S.F., Lee, J., Cheung, Y.B., (2002). The Influence of the Chinese Zodiac on Fertility
in Hong Kong SAR, Social Science and Medicine, 55, s. 1803-1812.
Zadroyska, A., (1985). Powtarza czas pocztku. Cz I: O witowaniu dorocznych wit
w Polsce. Wydawnictwo Spdzielcze, Warszawa.
Zhang, Bingyu (), (2008). Nongli yu minsu wenhua (; Kalendarz
rolniczy a kultura ludowa). Shanghai Jiaoyu Chubanshe, Shanghai.
Zhang, Fang, (1999). Animal Symbolism of the Chinese Zodiac. Foreign Languages Press,
Beijing.
Zhou, Jianduan (), (2008). Lao sushi (; Dawne obyczaje). Xinxing Chubanshe,
Beijing.
- 244 -

SUMMARY
CULTURAL AND LINGUISTIC DETERMINANTS OF TABOO AND
SUPERSTITIONS IN CHINA
The concept of taboo has gone very far beyond the academic discourse and is extremely
popular in the everyday life. Its been a while since launched in Europe and hard to define
taboo has become modern commonly used taboo.
Today, the word "taboo" is used as a definition of almost everything which either can not be
spoken in public or in a honest way (for example: wages, violence or harassment at work,
illness, death). It is in fashion nowadays to "break a taboo", what means to speak openly
on unpleasant or embarrassing topics.
And what exactly is the taboo? What is the essence of its concept? Is it universality, common
to all cultures and societies? Why do Europeans have to find exotic and "wild" people first
to assimilate the concept of taboo? Does it not exist in our European culture before
the expeditions of James Cook? This English sailor and explorer has first recorded the world
taboo in his diary coming across it while on the islands of Oceania during his third trip around
the world in 1779. Many anthropologists, sociologists and psychologists have tried
to interpret the concept of "real" taboo, attributing it to human fear and anxiety. The turning
point in the interpretation of taboo I attribute to the British anthropologist Mary Douglas
(1921-2007). Douglas examines in her book Purity and Danger. An Analysis of Concept of
Pollution and Taboo (1966) the biblical prohibitions on food. She proposes for all
prohibitions to be interpreted as a whole, to find for them a common denominator.
For the biblical prohibitions it is the criterion of separation and integrity. Douglas shows that
the Torah prohibits activities that inherently belong to a different order: combining: milk and
meat in the preparation of food; two types of yarn in weaving material; two types of sowing
seeds in the field; two types of animals in cart. This "confusion" is considered unclean and
as violation of the divine order, which consists of separation (light from darkness, heaven
from earth, land from the sea, etc.). As a result, in the Bible the unclean are considered the
animals of mixed categories: fish without scales, land animals, which in addition to their feet
have wings, as well as a pig, which "has a split hoof and does not chew." According to
Mary Douglas prohibitions are aimed at creating an ideal situation, existing at the beginning
of the creation of the world described by the Book of Genesis. Taboo is used to maintain
the divine order - Paradise.

- 245 -

Wasilewski, starting from the theory of Mary Douglas and combining it with the theory
of religion of Mircea Eliade (1907-1986) builds its own, very attractive intellectually theory
of taboo. Wasilewski, like Douglas, examines the biblical dietary prohibitions and notes that
the Torah considers clean only those animals which have guaranteed herbivorous features,
such as hoof and chewing. Wasilewski comes to the conclusion that the purpose of these
restrictions is to reflect the situation of the mythical, ideal Paradise. In Paradise, described
by the Book of Genesis, there was no killing, no death and therefore no predation, there was
no sexual contacts, disease, hunger, dirt. Everything emerged after the fall of Man and
its expulsion from Paradise. Wasilewskis theory is my starting point for interpretation
of the taboo in Chinese culture.
In China there was no Bible, no concept of Paradise, punishment or sin. Chinese Taoism and
Confucianism are rather philosophical and social, not strictly religious doctrines.
Their mythology, compared to the Greek, is quite poor. But many of the prohibitions related
to the human life cycle (birth, marriage, procreation, festivals) or language are surprisingly
similar to the prohibitions found in European / Polish folk culture. Why? The trivial fact
is that all people are equally shaped and see the world same way the others do.
We can assume that the idea of a perfect world is common to all cultures. In an ideal world,
there is no disease, hunger and thirst, dirt, sexuality nor death. However, my analysis
of the taboo on various aspects of life in China raises somewhat different conclusions.
In my opinion, the essence of this prohibition, which consists on creating an ideal situation,
is common to all societies. The idea is similar, but taboo has a different connotation. In Polish
folk culture taboo is striving to restore Paradise, created by God, but in Chinese culture taboo
is striving to ensure well-being, defined as a state of wealth, prosperity and longevity.
In Polish culture it has divine creation, in the Chinese - human.
Taking that the well-being is the common denominator of many taboos and superstitions
in Chinese culture it is further examined in seven chapters.
In the first chapter taboos and superstitions are discussed from the theoretical point of view.
The second one shows a taboo language which applies to personal and geographical names,
numerology and everyday language. Due to the language of homophobic structure and
cultural background linguistic taboo is very strong in China today

(for example:

the prohibition to address the other person by name, love for number eight and hate for
number four). The third chapter is devoted to the taboos associated with the Chinese
traditional calendar and festivals (for example: the Chinese during the New Year celebrations
do not throw garbage out, identifying it with the wealth). The fourth chapter analyzes
- 246 -

superstitions associated with the Chinese zodiac. Belief in lucky (Dragon, Pig) and unlucky
(Sheep, Tiger) signs of the zodiac continues to this day, creating in China a huge demographic
and social problems. The fifth chapter discusses the superstitions relating to pregnancy,
childbirth, postpartum and child-bearing. The sixth chapter presents the superstitions
associated with the wedding ceremonies. Funeral is presented in the seventh chapter.
The answer to why the Chinese taboos ensure the welfare and well-being lays in the Chinese
culture: in Confucianism, which focuses on the world, and affirmation of the world order
and in Taoism, which offered a magical picture of how the world works.

- 247 -