Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

Dariusz Gawin

Filozofia apostazji
rzecz o stosunku Czesawa Miosza
do Polakw
Stefan Kisielewski w Abecadle tak mwi o Mi-

si ze mn, ze smutkiem skonstatowa, e

oszu: nie bardzo si zgadzamy, bo on za-

choby nawet chcia, nie mgby uchodzi za

wsze mia snobizm, e jest lewicowy i post-

poet litewskiego, poniewa dla Litwinw jzyk

powy i nie nacjonalista, e w ogle jest Bat

jest kr yterium narodowoci; doda jednak, e

a nie Polak, i takie tam rne. Jeszcze jak by

dla Litwinw trzeba by wyrozumiaym, bo to

w Warszawie, jako laureat Nagrody Nobla, te

nard mody, Polacy natomiast byli niegdy

emy si troch poprztykali, ale nie byo czasu.

narodem wielkim, to do czego zobowizuje,

A za granic to ju na serio i nawet o Dmow-

a wic naley osdza ich surowiej. 2

skiego si pokcilimy. On nie czyta Dmow-

Jednak, kiedy gbiej wczyta si w Rodzinn

skiego. Podobn opowie przytacza Andrzej

Europ , Zdobycie wadzy czy Rok myliwego

Walicki: Rozmawialimy [] o zagadnieniu

nie sposb nie dostrzec, e kr ytyczny stosu-

narodu. Miosz podkrela swoj litewsko,

nek do Polakw jest u Miosza czym znacznie

narzeka na endecki charakter patriotyzmu

wicej ni tylko snobizmem Litwina patrzcego

wikszoci Polakw. Zwrciem mu uwag, e

z niechci na jak on sam mwi Lechitw,

nacjonalizm litewski jest jeszcze bardziej en-

czyli na grup etniczn yjc w dorzeczu Wisy,

decki, etnocentr yczny (). Miosz zgodzi

zdradzajc notor yczn skonno do popadania

1
2

Stefan Kisielewski, Abecado Kisiela , Warszawa 1990, s.72.

Andrzej Walicki, Spotkania z Mioszem , Londyn 1985, s.154; mona tu jeszcze dorzuci uwag zrobion przez Andrzeja Wernera w jego recenzji z Roku myliwego : Spotykaem si [] do czsto w rodowiskach profesjonalnie zajmujcych si
literatur i w czasach, kiedy tylko to rodowisko wiedziao dobrze, kim jest Miosz, i choby dziki temu wanie miao do
jak najyczliwsze nastawienie ze zdaniem, i znakomity poeta mwic ogldnie nie lubi Polakw i Polski, w: Andrzej
Werner, Krew i atrament , Warszawa 1997, s.78.

Strona/103

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

w nacjonalistyczn gorczk i katolicki trady-

miejscu Europy, jak to pniej, po przegranej,

cjonalizm. W jego sdach daje si wyczu ton

zaczto utrzymywa. Mniejszy rkaw natomiast

o wiele powaniejszy i dajcy zarazem do myle-

odpowiada pojciu narodu polskiego jako gru-

nia ton zdecydowanej niechci. Snobizm to

py etnicznej uciskanej i walczcej o tzw. pol-

w kocu niewiele wicej ni sabo, miesz-

sko. Kto pisze po polsku, musi sobie odpo-

nostka, co, czego nie sposb traktowa po-

wiedzie trzewo, e polscy czytelnicy tylko

wanie. Rodzaj przekor y okazywanej demon-

udaj, e interesuj ich jakiekolwiek ludzkie

stracyjnie pour epatez le bourgeois. Miosz nie

problemy. Naprawd interesuje ich tylko jedno:

jest jednak dobrodusznym seniorem polskiej

bycie Polakiem. Natomiast bycie Polakiem

kultur y, jak czsto pokazuj go nasze media,

jest to: 1) siedzenie na sobie i pilne baczenie,

od czasu do czasu przekomarzajcym si

czy kto si aby wychyli. 2) Rozgldanie si,

ze swoj publicznoci. Zawsze by kim innym

czy kto nie nadaje si do spoycia, to jest,

napastliwym, zawzitym i drapienym kr y-

czy moe rozsawi polskie imi na wiecie. 3

tykiem Polakw. Czasem wrcz strasznym

w swoim zapamitaniu.

Celem moim nie jest demaskowanie osobistej

idiosynkrazji odczuwanej przez autora Roku

Za dowd niech posuy tych oto kilka cytatw:

myliwego do polskoci. Byoby to zajcie

Polska mnie przeraa. Powiedzmy, e przera-

w najwikszym stopniu jaowe i mao zajmujce.

aa mnie przed wojn, podczas wojny i prze-

Chodzi tu raczej o zrozumienie intelektualnych

raa cae te dziesiciolecia po wojnie. Jak po-

rde tej gwatownej i jednoczenie tr waej

winien si zachowa schwytany przez ni

repulsji. Sam Miosz w Czowieku wrd skor-

czowiek (urodzenie si tam czy jzyk), jeeli

pionw pisa, i motyw ucieczki od Polski

chce by rozumny, trzewy, spokojny, a przy

jest niezbadanym, a niezwykle wanym moty-

tym uczciwy? Jeeli uwaa te bezustanne ofiary,

wem literatury polskiej XX wieku, majc zapew-

konspiracje, powstania za zupeny nonsens,

ne na myli nie tylko autora Pomieni, lecz rw-

po prostu dlatego, e w normalnych krajach

nie swj wasny przypadek.4 Problem apostazji,

tego nie ma? I ostatecznie, jeeli 99% Francu-

odstpstwa Miosza od wsplnictwa z Polakami

zw yo jak zwykle po klsce 1940 roku, to jest

w dziele ich stadnej bezmylnoci, pozwala

normalne. Przypadkiem suchaem wczoraj

bowiem zrozumie powody jego przygd poli-

tamy, na ktrej w Polsce nagrano muzyk

tycznych i publicznych sporw, w jakie wdawa

[] i piewanie czy recitativa moich wierszy.

si w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat, na

Gdybym chcia y duej, to tylko po to, eby

czele z krtkotr waym zaangaowaniem w ko-

naprawi zo, jakie wyrzdziem. A do niego

munizm. Tu wanie bowiem ley klucz do mio-

naley wszelka poezja, ktra sprzyja polskiemu

szowej wersji stosowanej filozofii politycznej.

jkliwemu szlachetniepatriotycznemu samo-

Stosowanej, bowiem nie poddawanej syste-

durstwu. () I nie adne moje komunizowania,

matyzacji i wplatanej niejako mimochodem

ale to wanie, nawroty narodowej ortodoksji,

w dziea o literackim charakterze, a wic w po-

jest plam, ktrej nie da si wyczyci.

ezj oraz literackie eseje. Przede wszystkim te

Przyznaj si, na polsko jestem alergiczny.

powstae w latach pidziesitych i na pocztku

Zarazem rozumiem, e kada cywilizacja ma

lat szedziesitych ubiegego stulecia Zdoby-

swj wasny kitsch i schmalz []. Literatura

cie wadzy, Zniewolony umys, Traktat poetycki,

polska przypomina kaftan z jednym rkawem

Rodzinna Europa, Czowiek wrd skorpionw.

dla karzeka, z drugim dla olbrzyma. Ten wik-

Na nich przede wszystkim chc si skupi,

szy rkaw jest na miar spokojnego, zwyczaj-

szukajc ladw owej stosowanej, mioszowej

nego osadzenia w nie tak znowu niewygodnym

filozofii.

Strona/104

rda cytatw z utworw Czesawa Miosza: Rok myliwego , Krakw 1991, s. 268 i n.; Prywatne obowizki , Olsztyn 1990,
s. 66, 63, 70.
Czesaw Miosz, Czowiek wrd skorpionw , Krakw 2000, s. 171.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

Najwaniejszy dla zrozumienia problemu apo-

Brzozowskiego i jednoczenie kwestia budzca

stazji w twrczoci Miosza jest z pewnoci

u Miosza obsesyjn niech. Nie sposb jednak

ostatni z wymienionych tomw. Posta Brzozow-

odpowiednio nawietli tej problematyki bez

skiego to znakomity punkt wyjcia dla wariacji

odwoania si do filozoficznych zaoe, ktre

na temat narodowego odstpstwa. Brzozowski

legy u jego podstaw.

ze swoj spraw niewyjanion nigdy do

koca, a budzc przez cae dziesiciolecia

Na pierwszych stronach Czowieka wrd skor-

gwatowne spor y, dostarcza analogii z losami

pionw Miosz stwierdzi, i najwaniejsze

samego Miosza, oskaranego take o zdrad

u Brzozowskiego wydaje mu si przeciwstawie-

zarwno w kraju, przez intelektualistw zwi-

nie ludzkiego pozaludzkiemu.5 Pojcia te

zanych z wadzami (wystarczy wymieni takie

odsyaj nas do centrum filozofii autora Idei

postaci jak Antoni Sonimski czy Kazimierz

oraz Legendy Modej Polski, a w szczeglnoci

Brandys), jak i na emigracji (tutaj midzy innymi

do wypracowanej przez niego, or yginalnej wer-

gos zabierali Sergiusz Piasecki, Mieczysaw

sji marksizmu.6 Pozaludzkie jest pojciem znacz-

Gr ydzewski,

nie szerszym ni natura.

cierpkich

uwag nie skpi te Lecho).

Czowiek i pozaludzkie
Kluczem do zrozumienia
mioszowej stosowanej filozofii politycznej, a w konsekwencji take stosunku
do Polakw, jest porwnanie jego pogldw z pogldami Brzozowskiego. Daje
to wgld nie tylko w jego
osobist drog intelektualn, lecz take pozwala
uchwyci istotne rnice
w ideowej ewolucji lewicy

Polska mnie przeraa. Powiedzmy, e przeraaa mnie przed

wojn, podczas wojny i przeraa
cae te dziesiciolecia po wojnie.
Jak powinien si zachowa
schwytany przez ni czowiek
(urodzenie si tam czy jzyk),
jeeli chce by rozumny,
trzewy, spokojny, a przy tym
uczciwy? Jeeli uwaa te bezustanne ofiary, konspiracje,
powstania za zupeny nonsens,
po prostu dlatego, e w normalnych krajach tego nie ma?

polskiej w XX wieku. Lewicy z pocztku tego stu-

To raczej dynamiczny ywio stawania si, przenikajcy zarwno natur

jak i rzeczywisto ludzk. wiat dla Brzozowskiego to zatem bezustanny proces przeksztace: Rzeczywisto nie
jest czym skoczonym,
lecz stajcym si, a wic
niezupenym i poszarpanym, gorczkowym i kalekim. Nasz wiat ludzki,
ktr y nas przeraa, jest
jedyn moc rozumn
w wiecie []. Poza nim,
poza tym yciem jest co,
o czym to tylko moemy

lecia, ktrej Brzozowski by jednym z najwybit-

powiedzie, e jest wspmierne z nasz prac

niejszych, or yginalnych i zarazem kontrower-

[]. 7 Pozaludzkie jest nie tylko tajemnicze,

syjnych przedstawicieli oraz lewicy z poowy

nieprzeniknione; jest take wrogie, zagraa

wieku, skaniajcej si ku komunizmowi, ktrej

czowiekowi wszechwiat, na wprost ktrego

cho heterodoksyjnym, lecz jednak wybitnym

staje czowiek, jawi si jako wiecznie nie-

przedstawicielem by sam Miosz. Rozstrzyga-

ludzki, inny ni my, stale naciera na nas

jca wydaje si tutaj kwestia stosunku do poj-

ciarem swojej obcoci. 8

cia narodu jednego z centralnych poj dla

5
6

7
8

Czowiek wrd skorpionw , wyd. cyt., s. 5.

Spord obszernej literatury powiconej zwizkom Brzozowskiego z marksizmem patrz: Leszek Koakowski, Gwne nurty
marksizmu, tom II Rozwj , rozdzia XI Stanisaw Brzozowski marksizm jako subiektywizm historyczny, Warszawa 1989
s. 535554; Andrzej Walicki, Stanisaw Brzozowski drogi myli , rozdzia I, podrozdzia Nowa interpretacja marksizmu,
Warszawa 1977, s. 6586; Ewa Sowa Stanisaw Brzozowski a myl filozoficzna marksizmu, w: Wok myli Stanisawa Brzozowskiego , red. A. Walicki i R. Zimand, Krakw 1974, s. 179194.
Stanisaw Brzozowski, Idee. Wstp do filozofii dojrzaoci dziejowej , Lww 1916, s. 216.
Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej , Lww 1910, s. 169.

Strona/105

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

Czowiek z koniecznoci wydaje walk ywioo-

alizowany potok wewntrzny, potok yciowy.

wi pozaludzkiego i sam siebie w tej walce stwa-

Nasze pojcia i wyobraenia utrzymywane s

rza. Czerpic zarwno z Marksa jak i Bergsona,

w naszym yciu i o tyle tylko, o ile w ten lub

Sorela czy Nietzschego, kreli Brzozowski

inny sposb temu wanie potokowi su. 10

patetyczny obraz czowieka zmagajcego si

ze wiatem: My to sprawiamy, e wydaje nas

Tragizm i zarazem wielko czowieka, jak pisa

z siebie czas pozaludzki, e rodzi nas walka,

przed laty Andrzej Walicki, polega u Brzozow-

maestwo pozaludzkiego z czowiekiem. ycie

skiego na tym, e czowiek jest nie tylko zmu-

nasze dzisiejsze, wczorajsze, caa historia, prze-

szony do autokreacji, bowiem adna sia natur y

sza obecna i przysza to nie jest odbicie si

ani te adna transcendentna moc nie nadaje

czego gbszego w naszej myli, to nie jest

niejako z zewntrz sensu jego yciu, lecz rw-

symbol. Dzisiejszy stan ludzkoci jest najgb-

nie zdolny do niej. 11 Znaczenie marksizmu

szym dzieem metafizycznym czowieka, naj-

polega zatem nie na jego naukowoci, lecz na

gbsz rzeczywistoci i przede wszystkim

stopniu, w jakim zostaa w nim skoncentrowana

rzeczywistoci. Pojcia, takie jak kultura czy

wola poddania panowaniu czowieka ywiou

cywilizacja, s zatem szkodliwe, o ile przesa-

dziejw i pozaludzkich mocy. 12 To dziki mark-

niaj poprzez ich absolutyzowanie fakt,

sizmowi i rewolucji czowiek bdzie mg sta

i nie s to rzeczy dane, nie s to twor y posia-

si panem wasnego dziejowego losu, bdzie

dajce wasne niezalene istnienie. S tylko i a

mg sam siebie stwarza, zrzuciwszy jarzmo

wytworem ludzkiej pracy i ludzkiego wysiku,

nakadane przez obce mu moce. Poniewa

poprzez ktr y ludzie wydzieraj tajemniczej

jednak praca dziejowa jest walk, o sukcesie

i nieodgadnionej rzeczywistoci pozostajcej

przesdzi moe tylko sia: Podstaw caego

poza obszarem ludzkiego bytowania wszystko

naszego ludzkiego gmachu jest sia naszego

to, co jest potrzebne do ycia i co umoliwia

gatunku wobec wszechwiata: o ile sia ta staje

im podejmowa prby denia do gatunkowej

si poddanym naszej myli narzdziem, o ile

doskonaoci.

wiadomo nasza zawadn zdoa tym pod-

stawowym, utrzymujcym j irracjonalnym

Praca, bdca jednoczenie nie tylko trudem,

faktem, o tyle bardziej czowiek yje w atmos-

lecz take form walki, jest przy tym jedynym

ferze swojego wasnego, stworzonego przez

sposobem komunikowania si czowieka z tym,

si prawa. Trzeba jednak zawsze pamita, na

co pozaludzkie. Inaczej ludzkie dziaanie

czym waciwie opieraj si nasze wiadomo-

ujawnia pewn podatno pozaludzkiego na

ciowe budowy. Podstaw nasz jest czowiek

ksztatowanie. Tam za, gdzie istnieje taka

jako istota, zdolna wasnym swym wysikiem

podatno, tam te mona zaoy lecz tylko

stwarza grunt swego istnienia w przyrodzie

zaoy pewn wspmierno, pewne po-

i o tyle kochajca to swoje pene trudu ycia,

dobiestwo. To dlatego wiat ludzki, cho

aby mie i wychowywa dla niego dzieci. 13

przeciwstawiony pozaludzkiemu, dzieli z nim

Mamy tu zatem do czynienia z poczeniem

swj dynamiczny charakter zanurzony w pier-

nietzscheaskiej filozofii woli oraz prometej-

wotnym ywiole stawania si; sam jest stru-

skiego przekonania o wielkiej misji, jak powin-

mieniem zmian, strumieniem ycia: Gbiej

na odegra wiadoma swego powoania mniej-

ni wszystkie pojcia, symbole, mity i teorie

szo rewolucjononistwmczennikw kieru-

kulturalne yje i przeksztaca si w nas nasz

jcych walk klasy robotniczej. Prometeizm

wasny, zawsze konkretny, zawsze zindywidu-

ten jest, pomimo kr ytyki inteligenckiego eto-

9
10
11
12

13

Strona/106

Idee , wyd. cyt., s. 215.

Idee , wyd. cyt., s. 352.
Andrzej Walicki, Stanisaw Brzozowski , wyd. cyt., s. 105 i n.
Idee , wyd. cyt., szczeglnie rozdziay: Materializm dziejowy jako filozofia kultury, Prologomena filozofii pracy
oraz AntyEngels.
Legenda Modej Polski , wyd. cyt., s. 127.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

su, tak charakter ystycznej dla Brzozowskiego,

w nim wasnoci i zdolnoci ustalone przez

z gruntu inteligencki i zarazem rewolucyjny,

przeszo, b) wytwarzajc pewn sum pracy,

socjalistyczny w sensie idelogicznym.

c) bronic swej samoistnoci. Tym samym

14

stanowi on najgbsz rzeczywisto ludzk,

Filozofia narodu

rozumian jako suma instytucji i urzdze

Nacisk, ktr y kadzie Brzozowski na prometej-

rodzinnopciowych, jako wytwrczo, jako

ski r ys walki rewolucyjnej, nie oznacza jednak,

organizacj militarnopastwow. 16

i gosi on konieczno rewolucji powszechnej,

obalajcej narodowe partykular yzmy. Prome-

Czowieczestwo zatem, jako zadanie auto-

teizm rewolucyjny czy si bowiem z konse-

kreacji czowieka, moe by rozwijane tylko

kwentn postaw obrocy idei narodowej. Or-

w ramach kultur y narodowej, bo to ona wanie

ganem ujarzmiania pozaludzkiego, ogniskiem

przechowuje zdobycze poprzednich pokole

pracy, pozwalajcej czowiekowi wykuwa

oraz wytycza kierunek przyszej pracy. 17

swoj tosamo oraz swj wiat, jest bowiem

Ojczyzna w tej perspektywie to spoeczestwo

dla Brzozowskiego nard: ycie histor yczne

spojone jzykiem i usiujce z utr walonego

i aktualne narodu, nard jako ywa twrczo

w nim wysiku przeszoci wydoby rodki wy-

zespolona przeszoci i tworzca sw wasn,

chowawcze, wytwarzajc moliwie najwiksz

samoistn, niepodobn do niczego innego

ilo pracy, ostajcej si w wspczesnym

przyszo to jest waciwe ognisko naszego

wiecie. 18 Std podstaw oceny narodu oraz

ycia duchowego, jedyna i najgbsza nasza pod-

kultur y narodowej jest wedle Brzozowskiego

stawa w bycie. Nie komunikujemy si z niczym

zdolno do wytwarzania siy i zdolno do przy-

bez porednictwa narodu, adna droga, ktra

trzymywania siy ju wczeniej wytworzonej,

nie prowadzi poprzez jego dwigajcy nas duch

po to, aby z wiksz skutecznoci walczy

ciao, nie prowadzi do ycia, jest bowiem tylko

z pozaludzkim. Celem tego wysiku powinno

wrogim wasnej ich naturze, zabjczym dla

by wolne i twrcze ksztatowanie czowie-

nich sposobem zuytkowywania naszych zdo-

czestwa.

byczy umysowych i duchowych. 15 Cywilizacja

rozumiana jako repertuar rodkw i narzdzi,

Rosja, czyli ludzko

instrumentacja, posiada charakter midzy-

Miar oceny kultur narodowych jest dla Brzo-

narodowy w tym znaczeniu, i stanowi wsplny

zowskiego zdolno danej zbiorowoci do orga-

dorobek ludzkoci. Jednak jednostka jest

nizacji pracy cywilizacyjnej rozumianej jako

w stanie korzysta z tego instrumentarium tylko

walka z pozaludzkim. Wskazuje on na narody

w takim stopniu, w jakim jej nard potrafi

potrafice z powodzeniem dokonywa takiego

zorganizowa te narzdzia w trakcie zbioro-

wysiku, jak rwnie takie, w ktr ych doszo

wego wysiku pracy i walki z pozaludzkim. To

do wytworzenia modelu kulturowej tosamoci

dlatego nard jest zespoem tworzenia spoecz-

uniemoliwiajcej jego podjcie. Przykadem

nego. Odpowiadajc na pytanie, jak w zesp

kultur y narodowej skaonej zasadniczym defek-

utrzymuje si w strumieniu ycia, w dziejach,

tem, ktrego przezwycienie stanowi warunek

stwierdza: a) przekazujc ycie i rozwijajc

dalszego histor ycznego rozwoju, jest dla Brzo-

14

15
16
17
18

Charakterystyczny wydaje si w tym wzgldzie kocowy fragment Pomieni , bdcy swoistym aktem strzelistym socjalistycznej i zarazem nietzscheaskiej wiary w moc czynu: Z wolna, z wolna czowiek uczy si rozumie, e nie ma nikogo i niczego prcz siebie, e wasnymi tylko rozporzdza siami i uczy si je ceni. Z wolna wyrasta ponad wszystkie inne potgi ta
jedyna rzeczywista: czowiek pracujcy. Lubi sucha dwiku motw, kujcych w naszej kuni. Co wesoego, twardego jak
ycie, radosnego jak zwycistwo, marzy mi si wtedy. Sam siebie musi tak wykuwa czowiek. Lubi sucha pieni motw.
Stanisaw Brzozowski, Pomienie . Z papierw po Michale Kaniowskim wyda i przedmow poprzedzi , sowo wstpne
A. Mencwel, Warszawa 1983, s. 399.
Idee , wyd. cyt., s. 239.
Idee , wyd. cyt., s. 245.
Idee , wyd. cyt., s. 251, 257.
Idee , wyd. cyt., s. 245.

Strona/107

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

zowskiego kultura polska, obciona spucizn

do odwagi i mskiego zdecydowania, aby

szlachetczyzny. Wzorcowego za przykadu

stawi czoo rzeczywistoci takiej, jaka ona jest:

cywilizacyjnej sprawnoci dostarcza przede

Z jakim spokojem, z jak poufa dezynwoltu-

wszystkim Anglia. Jednak istotniejszy dla nas

r sdw tu klepano po ramieniu idee i ludzi.

wydaje si przypadek Rosji kraju nie mog-

Pasjansowy mdrzec lub nudzcy si pomidzy

cego wprawdzie poszczyci si sprawn cywili-

jedn a drug partyjk, jedn a drug bud jar-

zacj, ktr y za to stwarza nadziej na rewolucj

marczn mczennik narodowy z umiechem

za spraw szczeglnych cech swojej kultur y.

pobaliwym przyglda si, gdy syn jego wsta-

Przykad Rosji ukazuje jak to, co narodowe,

wa z gow rozpalon od dzie Dar wina albo

a wic partykularne, moe wciela ide czystego

Bucklea. A jak lekcewaono, jak umiano wsz-

czowieczestwa, ide uniwersaln. Powracamy

czepi lekcewaenie dla czowieka, dla myli

za spraw tego wtku do kwestii wiadomej

lub dla godnoci osobistej. 20 Jake ja niena-

apostazji narodowej jako warunku przezwyci-

widziem tego wszystkiego. Tej caej atmosfer y

enia polskoci. Wanie tak bowiem Miosz

relikwii i szkaplerzy, unii lubelskich i odsieczy

objania motyw buntu przeciwko polskoci

wiedeskich. 21 Polacy zawsze i wszdzie

w twrczoci autora Legendy Modej Polski :

widzieli swoj ma, polsk spraw, wszdzie

Emancypacja umysowa rwnaa si dla Brzo-

w kocu widzieli swoj krzywd i swoj Matk

zowskiego [] protestowi przeciwko swemu

Bosk. Szczeglnie sarkastyczny obraz polskiej

rodzinnemu rodowisku, to jest przeciwko

ciasnoty umysowej zawar Brzozowski w ob-

Polsce rozczulajcego obyczaju, katolickiego

razie dwch zesacw, z ktr ymi zetkn si

kocika, kultu narodowego mczestwa,

na Syberii Kaniowski. Panowie Wydga i Kulesza

rytualnego obarstwa w wita i programowego

starali si okazywa rodakowi gocinno, ale

antyintelektualizmu. By czowiekiem czy by

w miar nawizywania stosunkw i toczonych

Polakiem, w ktr ym czowiek, przez sam przy-

razem dyskusji z trudem powcigali odraz:

naleno do narodowej grupy i poddanie si jej

Gdy pytali mnie o polityk europejsk, ja m-

nakazom, jest umniejszony? Widocznie to pyta-

wiem im o Midzynarodwce, oni suchali

nie Brzozowski przey ostro, jeeli w dwch

grzecznie, powstrzymujc ziewanie i intere-

jego powieciach bohater uzyskuje wewntrzn

sowali si, jak zapatruje si na spraw polsk

wolno tylko przez podeptanie narodowego

papie, pokadali jakie tajemne nadzieje na

zakazu. 19

cesarzowej Eugenii. Do pasji za doprowadzao

ich ju to, co mwiem o ruchu w Rosji. Niena-

Polsko dla Michaa Kaniowskiego bohatera

widzili tego chamstwa. 22 Wstrt do Rosji sta-

Pomieni, jednej z dwch powieci wspomnia-

nowi doskonae usprawiedliwienie do rozpija-

nej przez Miosza (drug by Sam wrd ludzi,

nia chopw syber yjskich, przyjmowania kobiet

powie mniej istotna dla naszych rozwaa)

pod zastaw, skupowania za bezcen ziemi kir-

trwa przy ogupiajcych, pozornych formach,

giskiej. Bezwiednie powielali w ten sposb

wierzc w to, i ten akt bezmylnej wiernoci

naczeln regu polskiego ycia pod m-

chroni j nie tylko przed zagroeniami, jakie

czesk mask, ukr ywali typowe dla szlachec-

ywio pozaludzkiego stawania si przynosi

kiego egoizmu drapiene szpony i lisi ob-

kadej, czy to indywidualnej czy te zbiorowej

ud, suce im do wyzysku sabszych,

formie tosamoci, lecz i zarazem zwalnia j

chamstwa z istoty swej przecie skazanego

z koniecznoci wysilonej pracy. Polsko jest

na sub przyrodzonym panom z panw. 23

reaktywna, tradycjonalistyczna, nie ma w sobie

19
20
21
22
23

Strona/108

Czowiek wrd skorpionw , wyd. cyt., s.19.

Pomienie , wyd. cyt., s. 73.
Pomienie , wyd. cyt., s. 84.
Pomienie , wyd. cyt., s. 250.
Pomienie , wyd. cyt., s. 251.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

Wyjazd na studia do Petersburga jest dla Ka-

go do Szwajcarii, w rodowisko pier wszej Mi-

niowskiego ostatecznym uwolnieniem si od

dzynarodwki. Do tej por y idea poruszajca

przytaczajcego ciaru polskoci. Bardzo

wielkie ruchy reformatorw i utopistw, takich

szybko, jak wspomina, przesta uczszcza na

jak pur ytanie angielscy, pozostawaa poza nimi,

wykady: Ksiki mi daway wicej. Dniami

na zewntrz. Pier wsi komunici byli zupenie

i nocami nie wstawaem od swego stolika w za-

inni: Tu byli ywi ludzie, czujcy odpowie-

dymionym pokoju, czytujc, notujc, krelc.

dzialno sw jako tacy, odpowiedzialno nie

Nie odpowiadaem tygodniami na listy i otrzy-

wobec Boga, idei, lecz wobec rwnie, jak oni,

mywaem telegramy. Ojciec niepokoi si. A ja

ywych ludzi. Pier wiastek wiadomego stwa-

istotnie zapomniaem o wszystkim. Nie byo

rzania historii nigdy nie by jeszcze tak bezpo-

Polski, legend, wspomnie by olbrzymi wiat

rednio realizowany i odczuwany. Jaka duma

stwarzania si, stawania nieustannego. Z ona

i szlachetna godno bya w tych ludziach,

przeksztace si materii powstaway formy

jakie poczucie prawdy, jakie zrozumienie, e

ywe, rodzi si czowiek, tworzy w sobie

stwarzaj oni przysze ycie pokole nieustan-

myl i rozum, aby zawadn wiatem. Okre-

nie. Tu nie byo rozdziau midzy czowiekiem

laem wtedy sam siebie jako kawa materii,

publicznym a pr ywatn, pojedyncz jednostk,

ktr y chce zosta myl.

pomidzy sumieniem wytwarzajcym nakazy

24

moralne a konkretnym, praktycznym yciem.26

Prost konsekwencj tej sytuacji staje si wia-

Jeli Polacy u Miosza to istoty obdarzone anima

dome zruszczenie bohatera. Jednak nie chodzi

naturaliter endeciana, to Rosjanie Brzozow-

tu o prosty fakt przyjcia rosyjskiej kultur y;

skiego s istotami posiadajcymi najwidoczniej

chodzi raczej o uwodzicielski urok rosyjskich

anima naturaliter communiticus.

rewolucjonistw. Bdc Rosjanami, byli zarazem ludmi w najbardziej pier wotny sposb.

Takim wanie kr yterium mierzy Brzozowski

W przeciwiestwie do zamknitych w opotkach

kultur polsk i polsko, poddajc j niezwykle

partykular yzmu Polakw Rosjanie s narodem

ostrej kr ytyce, przede wszystkim w swoich fili-

z istoty swojej powoanym do zada o uniwer-

pikach wymierzonych w Sienkiewicza i w Le-

salnym charakterze rosyjscy rewolucjonici

gendzie Modej Polski. Radykalny, napastliwy

dziaali i myleli w skali planetarnej. Tak

atak na poaniecczyzn demaskuje sabo, bez-

swoich kolegw z petersburskiego uniwersyte-

mylno i gnuno Polakw, uniemoliwiajc

tu wspomina bohater Brzozowskiego: ludzie

przeksztacenie narodu polskiego w zesp

ci yli istotnie tylko poszukiwaniem prawdy.

wiadomej pracy, wytonej, heroicznej walki

Prawdy ywej, przeksztacajcej samo ycie,

z pozaludzkim.

nie martwej wiedzy. Nie byo dla nich rzeczy

obojtnych. Myl ich nieustannie pracowaa

W perspektywie ontologicznej ostrze swojej

nad rozwizaniem zagadnienia, czym ma by

kr ytyki kieruje Brzozowski przeciwko kulturze

czowiek. Ja wicej przeczytaem i przemyla-

polskiej takiej, jaka w zasadniczych swych za-

em od wikszoci z nich, ale w nich bya

r ysach ju istnieje; oddanie i zaangaowanie

wiksza czno pomidzy myl i yciem.

deklaruje za dla takiej postaci polskoci, ktra

Bya jaka nieustraszono w wykonywaniu

jest pewn potencjalnoci domagajc si do-

wyrokw sumienia i badaniu. To ich charakter y-

piero aktualizacji. Nienawidzi zatem tego, co

zowao, nadawao jakie klasyczne bohaterskie

jest poaniecczyzny, Polski milusiskich

Ten sam

z Legendy Tutaj nie przebiera w sowach,

zwizek filozofii i ycia, idei i ycia uwodzi

a momentami jego ton staje si bezwzgldny.

swoim piknem Kaniowskiego, gdy los rzuca

Sposb, w jaki portretuje tradycj szlacheck

cechy. Ich filozofia bya yciem.

24
25
26

25

Pomienie , wyd. cyt., s. 85.

Pomienie , wyd. cyt., s. 87.
Pomienie , wyd. cyt., s. 154.

Strona/109

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

obraz domu rodzinnego Kaniowskiego czy

nieje rzeczywicie, jest tylko skombinowanym

sposb przedstawienia zesacw Wydgi i Ku-

rezultatem tych dziaa, kombinacj wszystkich

leszy zdradza yw gwatown odraz. Jednak

moliwoci. 28

w publicystyce z czasw rewolucji 1905 roku

nienawi dochodzi do gosu, a postulaty nabie-

Postawa Brzozowskiego jest zatem rodzajem

raj wrcz likwidatorskiego, eby nie powie-

bezustannej ekstrapolacji, wychylenia ku

dzie eksterminacyjnego zabar wienia. Oto

przyszoci, w imi tego, co w przeszoci i te-

prbka jego stylu z tamtej epoki w Prze-

raniejszoci stanowi niezrealizowan, zapo-

gldzie spoecznym w 1906 roku twierdzi

wiedzian tylko moliwo. Punkt odniesienia

Brzozowski, i najwaniejsze zadanie, przed

usprawiedliwiajcy zaangaowanie w ycie

jakim stoi dzi polskie ycie, polega na do-

publiczne znajduje si zatem zawsze nie-

szcztnym zamaniu znaczenia spoecznego,

ustannie w przyszoci. Kr ytyka jako postawa

na wytrzebieniu w sobie samych [] wszelkich

poznawcza i musi rka w rk z nienawici

szcztkw szlachetczyzny. Dodawa, i nie

jako uczuciem wskazujcym przedmiot kr y-

ma ofiar, ktr ych by nie warto byo ponie

tycznego fer woru potok yciowy to przecie

dla osignicia tego skutku. 27 W chwili, gdy to

nic innego jak najsilniejsze uczucia, takie jak

pisa, podobne zwroty mogy wyglda na pate-

mio i nienawi. Nienawi skupia si na

tyczn retor yk. W kilkanacie lat pniej,

teraniejszoci, oddanie i tkliwo rzutowane s

w czasach, ktr ych Brzozowski na szczcie

w przyszo, kiedy ksztatw nabierze to, co

nie doy, podobny styl zapowiada fizyczn

teraniejszo tylko zapowiada, lecz zarazem

likwidacj.

neguje. ycie staje si polem ontologicznej

bitwy, pomidzy najrniejszymi moliwociami

Jednoczenie Brzozowski kocha t Polsk,

prcymi z caych si do zrealizowania swych

ktra powinna wedug niego istnie, lecz jej

prawd. Taki jest sens heraklitejskiego z ducha

byt jest blokowany przez realn Polsk szlachec-

stwierdzenia ontologicznego: Kady czowiek,

kiego obyczaju. Burzenie i likwidacja to zatem

kady podmiot myli i czynu moe by uzna-

warunek budowania w imi tworzenia dla

wany za punkt przejcia nowych si. wiat nie

narodu polskiego warunkw, w ktr ych stanie

tylko jest, ale take staje si i stan istniejcy

si on rzeczywistym zespoem ludzkim organi-

wiata zawsze moe by rozpatr ywany jako

zujcym walk z pozaludzkim. Jeli rzeczywi-

jeden tylko chwilowy stan rwnowagi pomidzy

sto to nieustanny potok yciowy, nic nie

rnymi moliwociami, dcymi do swego

moe by trwae w ostateczny sposb, wszystko

ziszczenia. Chaos zjawisk, to punkty prze-

si staje. To stwierdzenie ontologiczne okrela

cicia krzyujcych si moliwoci. 29

take charakter publicznych powinnoci. Czowiek powinien by wierny temu, co bardziej,

Obecny ksztat polskoci, pogrony w biernej

peniej jest, stajc si bezustannie. W szkicu

teraniejszoci, jest przedmiotem gwatownej

Filozofia czynu, w podrozdziale Czym jest

repulsji; symbolizuje j Sienkiewicz. Moliwa

rzeczywisto Brzozowski jednoznacznie

i zarazem konieczna forma polskoci, jej pro-

stwierdza: kade denie ludzkie skierowane

jekt znajdujcy si ju w umyle Brzozowskiego,

jest ku pewnemu ustrojowi wiata. Przez to

domaga si urzeczywistnienia, wdzierajc si

wanie jednak, e ustrj ten dziaa ju jako

do umysw wybitnych jednostek, takich jak

cel naszych de, istnieje on ju. Istnienie

sam autor Idei; siy fizycznej zdolnej utorowa

potencjalne [] nie jest czczym sowem, to,

dla tego dziea drog dostarczy klasa robotnicza.

co jest moliwe, istnieje, bo dziaa, a to, co ist-

Moliwo tej nowej Polski, w imi ktrej

27

28
29

Strona/110

Stanisaw Brzozowski, Optane zegary . Wybr publicystyki spoecznopolitycznej z lat 19051907 , wybr i sowo wstpne
A. Mencwel, Warszawa 1986, s. 41 i n.
Idee , wyd. cyt., s. 57.
Idee , wyd. cyt., s. 579, 59.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

mona i naley zniszczy Polsk star, prze-

Miosz, jak bya ju o tym wczeniej mowa,

czuwa ju w jakim sensie Wyspiaski. Tylko

ceni Brzozowskiego za przeciwstawienie ludz-

poprzez poczenie realnej siy i myli praw-

kiego pozaludzkiemu. Take dla niego pro-

dziwie kr ytycznej, praca jest zdolna do ujarz-

blematyka pozaludzkiego stanowia bowiem

miania ywiou pozaludzkiego. Bez wsparcia

kwesti o kluczowym znaczeniu. Mamy tu

ze strony rzeczywistej siy, jak daj robotnicy,

jednak do czynienia z zasadnicz rnic. O ile

inteligenci skazani s nieuchronnie na jaow

bowiem dla Brzozowskiego pozaludzkie byo

kontestacj lub bezpodny sentymentalizm

nieznanym, tajemniczym ywioem, ktr y czo-

w stylu eromskiego.

wiek musi stale zwycia poprzez sw prac,

30

potwierdzajc w ten sposb sw wolno autoKlasa robotnicza wystpuje zatem jako rodzaj

kreacji, dla Miosza pozaludzkie jest budzcym

czynnika zewntrznego, pozwalajcego na mate-

groz, niszczycielskim ywioem koniecznoci,

rializacj myli, na jej pojawienie si i realne

cigego stawania si i przemijania. 32 Okrucie-

oddziaywanie w wiecie rzeczywistym. Jednak

stwo natur y znajduje swoje odbicie w okru-

konieczno wsparcia radykalnej, likwidatorskiej

w stosunku do istniejcych realiw, kr ytyki poprzez w czynnik zewntrzny, nie przekrela
prometejskiego charakteru postawy Brzozowskiego. To polski inteligent
sprzymierzony z polskim
robotnikiem

wsplnie

i niezalenie od innych
narodw przeksztac nard polski w organizm
zdolny do zwyciania
w walce z pozaludzkim. 31
Nienawi filozoficzna

ciestwie historii, penej

Decydujcy okres w intelektualnej, twrczej, a take politycznej,

ewolucji Miosza to lata wojny,
a przede wszystkim okres spdzony w okupowanej Warszawie,
zakoczony powstaniem. W tym
wanie czasie instynktowna
nienawi do tradycyjnej
polskoci uzyskaa u Miosza
ksztat przemylanej, wiadomej
filozofii historii i polityki,
ktra nastpnie dostarczya mu
argumentw na rzecz akcesu
do nowej komunistycznej Polski.

Przejdmy do Miosza.

wojen, rewolucji i konfliktw. wiadomo tego,

i wiat ludzki jest stale
wystawiony na ywio pozaludzkiej dziejowoci,
nazywa Miosz poczuciem
tragizmu historii i czyni istot heglowskiego
ukszenia. Std te wyprowadza miar, pozwalajc osdza kultur y i narody, przede wszystkim
Polakw.
Punktem

wyjcia

jest

take, jak w przypadku

autora Pomieni, gwatowne odrzucenie pol-

Wspomniany na pocztku naszych rozwaa

skoci realnej, przede wszystkim polskoci

motyw ucieczki od Polski posiada rwnie filo-

w jej wersji przedwojennej. Spord wielu

zoficzny charakter, jak w przypadku Brzozow-

kr ytycznych uwag wygaszanych przez Miosza

skiego. Jednak mamy tu do czynienia zarazem

pod adresem Polski przedwojennej najzwilej

z istotnymi rnicami, ktre wynikaj nie tylko

t kwesti ujmuje jedno dosownie zdanie

z odmiennoci charakterw i osobowoci, lecz

z jego korespondencji z Wakowiczem, prowa-

take z odmiennego kontekstu histor ycznego.

dzonej tu po decyzji o zer waniu z komuni-

W pier wszym przypadku mielimy do czynie-

stycznymi wadzami: Nienawi do tego, czym

nia z lewic prometejskiej nadziei, teraz ze-

bya Polska przed wojn, do wszystkich owocw

tkniemy si z lewic uzasadniajc histor yczn

strasznych. Wielkie sowa zapewne chodzi

konieczno.

tu o Polsk sam, o niepodlego, wol-

30

31

32

Na temat zwizku pomidzy inteligencj a klas robotnicz u Brzozowskiego patrz: A. Walicki, Stanisaw Brzozowski, wyd. cyt.,
rozdzia III Inteligencja i proletariat, s. 192269.
Dobr ilustracj pogldw Brzozowskiego w tej materii wydaje si na przykad zakoczenie rozdziau Prologomena do filozofii pracy, w: Idee , wyd. cyt., s. 223227.
Czesaw Miosz, Rodzinna Europa , Warszawa 1990, s. 290.

Strona/111

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

no itp. ktr ymi czstowaa ludzi z kraju

do Bukaresztu. Nie zostaje jednak na emigracji,

emigracja wydaway mu si w jej ustach ohyd-

nie decyduje si na przedzieranie si do Francji,

ne. Te same uczucia pojawiaj si w chwil

lecz podejmuje zaskakujc decyzj wraca

potem, gdy Miosz pisze o potnej nienawici

do okupowanego najpier w przez Sowietw,

do emigracji umysowej, do Wiadomoci, do

a pniej przez Litwinw Wilna. W momencie,

Dziennikw onierza etc.. 34 Emigracja bo-

gdy Wilno po raz drugi, tym razem na tr wae,

wiem konser wowaa typ polskoci atakowanej

zajte zostaje przez Armi Czer won, ten

ju przed laty przez Brzozowskiego. e nie byy

przedwojenny, komunizujcy radyka, przedzie-

to tylko sdy typowe dla intelektualisty nazna-

ra si przez kordon i ostatecznie dociera do

czonego przez dowiadczenie PRLu, wiadczy

okupowanej przez Niemcw Warszawy. W ten

wspomnienie jednego z przedwojennych znajo-

sposb Miosz odrzuca zarwno emigracj,

mych Miosza z okresu pracy w Polskim Radiu,

konser wujc znienawidzony przez niego po-

ktr y po latach wspomina, jak tu przed wojn

rzdek II Rzeczpospolitej, jak i prosowieck

wygasza on obelywe epitety pod adresem

kolaboracj, konser wujc przedwojenn,

narodu polskiego, przy czym okrelenie

proletkultow wersj komunistycznego zaan-

nard polski naley zapewne rozumie jako

gaowania. Do prawdziwej duchowej przemiany

33

Nienawi do polskoci

potrzebne byo dowiadczenie okupacyjnej

w okresie przedwojennym bya jednak u Mio-

Warszawy, zamienionej przez ducha dziejw

sza tylko czym w rodzaju dyspozycji mental-

w wielkie laboratorium, w ktr ym wrd by-

nej, postawy cigle domagajcej si uzasadnie-

skw, dymw i huku eksplozji odbywa si

nia i pogbienia. Nadanie jej powaniejszego

gigantyczny, okrutny filozoficzny eksper yment.

w sensie intelektualnym oraz artystycznym

Istnia te jeszcze jeden powd cho sam

wyrazu dokonao si pniej.

o tym wtedy nie mg wiedzie Miosz jecha

zwrot ironiczny.

35

do Warszawy, aby spotka Tygr ysa. To on mia

Decydujcy okres w intelektualnej, twrczej,

Mioszowi objani sens tego eksper ymentu

a take politycznej ewolucji Miosza to lata

i otworzy oczy na prawdziwy wymiar tragedii,

wojny, a przede wszystkim okres spdzony

ktrej mia by zarwno wiadkiem jak i uczest-

w okupowanej Warszawie, zakoczony powsta-

nikiem.

niem. W tym wanie czasie instynktowna nienawi do tradycyjnej polskoci uzyskaa

Okupacja wyostrzya spojrzenie Miosza i wy-

u Miosza ksztat przemylanej, wiadomej filo-

czulenie na wszystkie budzce jego wstrt

zofii historii i polityki, ktra nastpnie dostar-

i nienawi cechy tradycyjnej polskoci, czyli

czya mu argumentw na rzecz akcesu do nowej

na nacjonalistyczne i romantyczne oszoomie-

komunistycznej Polski, a pniej zostaa przed-

nie. Obejmowao to zarwno kultur, wydajc

stawiona i zarazem przezwyciona w twr-

z siebie w warunkach wojennego oczadzenia

czoci z lat pidziesitych i szedziesitych,

emocjonalny bekot, jak i pastwo podziemne

przede wszystkim w Zdobyciu wadzy, Zniewo-

wraz z Armi Krajow, do ktrej autor Znie-

lonym umyle, Traktacie poetyckim oraz Ro-

wolonego umysu czu siln niech. War-

dzinnej Europie.

szawa okupacyjna ya w atmosferze ponurej

ekstazy. 36 Poczeniem najgorszych za cech

Po klsce wrzeniowej zagarnia go fala ucieki-

polskoci, tak w polityce, jak i w kulturze

nierw, rwnie jak on poraonych szybkoci,

(stop nacjonalizmu i romantyzmu o mesjaskim

z jak rozpado si polskie pastwo, i rzuca a

zabar wieniu) stanowio rodowisko Sztuki

33
34
35

36

Strona/112

Wakowicz i Miosz w wietle korespondencji , podaa do druku A. Zikowska, Twrczo 1981, nr 10, s. 99.
Tame, s. 103.
Histori t przytoczy Wiktor Trocianko w Myli Polskiej w 1981 roku za: Jacek Trznadel, Miosz lewy profil , Arcana
nr 3 (1999), s. 43.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 253, 258.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

i Narodu, sportretowane w tym wanie duchu

rozpozna ladw matematycznego adu

w Traktacie poetyckim. 37 Pomimo kr ytycznego

przyczyn i skutkw. 38

nastawienia do atmosfer y okupacyjnej Warszawy, Miosz przez pier wszy okres pobytu

Przyjcie perspektywy Tygr ysa oznaczao wy-

w niej uczestniczy w podziemnym yciu kul-

zwolenie, odrzucenie resztek narodowych za-

turalnym. By nawet redaktorem i jednym

kazw i tabu, wyzwolenie ku myleniu bez fa-

z autorw tomu poezji walczcej. Kroski uwol-

szywych ogranicze i ku poezji nieuwikanej

ni go od koniecznoci udawania, od pozornego

w faszywe zobowizania. Przed rokiem 1939

uczestnictwa w bogoojczynianym r ytuale.

krytyczna wobec polskoci dyspozycja mentalna

Miosz w samym rodku koszmaru wojny od-

Miosza owocowaa wierszami spoecznymi,

zyskiwa wolno. Nie musia ju by Polakiem

ktre jakim trudno uchwytnym faszem przy-

wbrew sobie mg spojrze na Niemcw jak

gnbiay swego autora; okupacyjna metanoia

i na Polakw, tak jak patrzy si na dwie szcze-

pozwolia Mioszowi na znalezienie wasnego

pione ze sob, jeszcze szamoczce si, lecz ju

poetyckiego tonu: Teraz dopiero znikaa

spadajce w przepa, sylwetki. To, kto by

sprzeczno, tak, e wiersz najbardziej nawet

chwil przedtem katem, a kto ofiar, stanowio

osobisty jako sytuacja ludzka, zawiera adunek

prawd rwnie oczywist, co nieistotn

ironii, ktr y go obiektywizowa. Co si ze mn

liczyo si dotarcie do sensu nieodwracalnego

stao, ale stao si dziki brutalnemu wyznaniu

wyroku, skazujcego jednych i drugich na

samemu sobie, e minione spoeczestwo, p-

klsk. Ten sens moga przenikn tylko filo-

tajce mnie poprzednio przez swoj subteln

zofia.

cenzur zbiorow, nic mnie nie obchodzi, e

zupenie obojtne jest te dla mnie jego pate-

Kroski, bo trzeba wreszcie przej do tej zo-

tyczne i mesjanistyczne ostatnie wcielenie. 39

wrogiej i fascynujcej postaci, sta si tym,

Teraz dopiero Miosz poczu autentyczn ulg

ktr y przeksztaci mniej lub bardziej instynk-

i gotowo na przyjcie pozornie tylko strasz-

town kr ytyczn dyspozycj Miosza w filozo-

liwego jutra. Mona doda, i wanie poprzez

ficzn, uwiadomion kr ytyk. Tygr ys potrafi

wyzwolenie, za spraw nadania swej nienawici

zachowa dystans i ironi do ponurej narodo-

filozoficznej gbi, sta si zrozumiay, wcze-

wej ekstazy. Pomagaa mu w tym nie filozo-

niej niejasny, sens decyzji o przyjedzie do

ficzna obojtno, lecz filozoficzna niena-

Warszawy jak pisa bowiem Miosz, gdyby zo-

wi: Nienawi do ludzi yjcych le. Nie

sta na emigracji, zostaby uwiziony w swoim

tylko do Nazich, czy nawet mniej (podkr. D. G.)

stadium przedwojennym, przez co, jak moe-

do Nazich, bo ci byli z gr y skazani na strasz-

my si domyla, naley rozumie instynktown

liw kar. Rwnie do znacznej liczby ich

dyspozycj kr ytyczn suszn, lecz nie po-

przeciwnikw, polskich patriotw. Wynikao

gbion filozoficznie i wobec tego take

to std, i podczas wielkich katastrof naley

uniemoliwiajc autentyczny rozwj twrczy;

y dobrze, co jest jedyn gwarancj ocalenia.

gdyby za znalaz si na wschodzie, protest

y dobrze to nie grzeszy myl przeciwko

przeciwko nieludzkoci systemu w jego nagiej

strukturze wszechwiata, ktra jest rozumna.

postaci spychaby go na stron niezrnico-

Grzeszy si popadajc w urojenia, absolutyzujc

wanego polskiego patriotyzmu, czyli znw

wartoci nietr wae, wreszcie nie potrafic

nie byby tym samym w stanie przebi ciasnej

37

38
39

Spord licznych uwag Miosza na ten temat patrz: Czesaw Miosz, Traktat poetycki z moim komentarzem, Krakw 2001, s. 65,
gdzie zwile komentuje on akcj zoenia kwiatw pod pomnikiem Kopernika w Warszawie 1 maja 1943, zakoczon mierci
Bojarskiego, okrelajc ca spraw jako przykad absurdalnej rywalizacji dwch nacjonalizmw; spraw stosunku Miosza do
krgu Sztuki i Narodu oraz szerzej do prawicy w ogle omawia wyczerpujco, analizujc charakterystyczne uproszczenia
i stereotypy pojawiajce si w wypowiedziach autora Rodzinnej Europy , Aleksander Kopiski w tekcie S tarzec i dziarscy
chopcy ; w: Arcana nr 49 (1, 2003).
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 259.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 239.

Strona/113

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

skorupy ograniczajcej jego twrczo. 40

Ktr y gromadzi nogi martwych ukw

Ten moment przeomowy umieszcza Miosz

Na pulchn cik co wyda hiacynt?

w roku 1943.

Czy ty i on to jedno, Tpicielu?

41

Istot nauczania Tygr ysa, tak jak rekonstruuje

je Miosz, byo przedstawienie sfer y pozaludzkiego jako ywiou historii, ywiou
dziejw. Wanie taki sens ma synna formua

[]
Czy ty, co nosisz rozsdny frak Hegla
I lubisz dzikie, wiatrom dane strony,
Przybrae sobie tylko nowe imi?

mwica o ukszeniu heglowskim jako przy-

ywioowa moc, ogarniajca czowieka, por ywa-

W tym

jca go ze sob w elaznym ucisku, jest moc

znaczeniu filozofia Kroskiego, w ktrej Miosz

na rwni wadajc natur, jak i histori. Jej

znalaz w dojrzaej i uporzdkowanej postaci

bezustannie przepywajcy przez ca rzeczywi-

to, co dotd tylko mniej lub bardziej wyranie

sto strumie porzdkuje wiat ludzki, nadajc

czynie zaangaowania w komunizm.

42

przeczuwa, bya filozofi dziejw i jako taka

mu ksztat dziejw. To, co dla jednostki jawi si

musiaa te mie polityczne konsekwencje.

jako bezsensowne przemijanie, chaos i wszech-

ywio dziejw Kroskiego i Miosza nie jest

jednak bezksztatnym, pier wotnym potokiem
yciowym, nie jest rwnie zagraajc, jak
i sprzyjajc, moliwoci, jak u Brzozowskiego.
Tygr ys oraz narrator Traktatu poetyckiego maj
o wiele bardziej konkretne wyobraenie pozaludzkiej siy atakujcej ludzki porzdek jest
to sia budzca groz i absolutnie niszczycielska. Jej portret zawar Miosz w trzeciej
czci Traktatu: 43
Gdzie wiatr zawiewa dymem z krematorium
I dzwoni w wioskach dzwon na Anio Paski
Przechadza si Duch Dziejw, powistuje.
Lubi te kraje obmyte potopem,
Bezksztatne odtd i odtd gotowe.
[]
Ju go zobaczy i pozna poeta,
Gorszego boga, ktremu poddany
I czas, i losy jednodniowych krlestw.

obecno zniszczenia, stanowi nieistotny w istocie przejaw potnego porzdku, ktr y buduje
niszczc, powouje do ycia, zabijajc i zadajc
cierpienie. Tylko rozumiejc, i faszywe,
urojone i absolutyzowane wartoci takie na
przykad jak nard, polsko czy romantyzm,
s niczym potrzaskane gazie niesione nurtem
wielkiej rzeki mona ogarn zasad naczeln
tej przeraajcej teodycei. Zasad nie jest
bowiem heglowski duch dziejw; w Traktacie
chr wieo nawrconych stalinistw intonuje
hymn do mocy wadajcej histori:
Krlu stuleci, nieobjty Ruchu,
[]
O bez pocztku, o, zawsze pomidzy
Form i form, o, potoku, iskro,
O, antytezo, co dojrzewasz w tezie.
Oto jestemy ju jako bogowie
W tobie pojmujc, e nie istniejemy.

Twarz jego wielka jak dziesi ksiycw,

Ty, gdzie si cz przyczyna i skutek

Na szyi acuch z nieobesych gw.

Jak swoj fal z gbi nas wywiode

[]

Na jedno mgnienie bezbrzenej odmiany

Kim jeste, Mony? ()

Bl dwudziestego wieku nam odkr ye,

Czy znamy ciebie jako Ducha Ziemi

Abymy wstpi mogli na wysoko

Ktr y z jaboni strzsa gsienice

Gdzie twoja rka wada instrumentem.

Aeby atwiej karmiy si kosy?

40
41

42

43

Strona/114

Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 264.

W Roku myliwego pisze na przykad o witokradczym, brutalnym akcie zerwania, za spraw ktrego jego poezja staa si
wolna; w: Rok myliwego , wyd. cyt., s. 42.
Przy caej karierze, jak zrobio to okrelenie, nie sposb dostrzec u Miosza dowodw bliszej znajomoci tekstw Hegla, co
pozwala przypuszcza, i by on znany autorowi Traktatu poetyckiego raczej z drugiej rki, za porednictwem Kroskiego
i stanowi on w jego twrczoci nie tyle rdo intelektualnej inspiracji, ile raczej emblemat, pewien metaforyczny ornament,
dosy luno zwizany z myl autora Fenomenologii ducha szczeglnie, jeli za sedno heglowskiego ukszenia przyj
za Mioszem determinizm, niewiele majcy wsplnego ze stanowiskiem Hegla, wedle ktrego dzieje ducha s dziejami wolnoci.
Traktat poetycki , w: Czesaw Miosz, Poezje , Warszawa, s. 322.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

Okazuje si zatem, i warunkiem wyzwolenia,

histori jest absolutnie i nieodwoalnie koniecz-

przebicia ciasnej skorupy jest dla Miosza

ny oraz nieuchronny.

ufilozoficznienie swej wczeniejszej instynk-

Innymi sowy chodzio, aby otworzy ludziom

townej nienawici poprzez nauk o mocy wa-

oczy na t straszn i zarazem wspania rzeczy-

dajcej natur i histori, nauk goszon przez

wisto tragicznej historii. Ufilozoficznienie

Tygr ysa. Taki jest w istocie sens zdania o nie-

wasnej nienawici byo tylko wstpem do wa-

nawici do ludzi yjcych le. le, a wic bez

ciwego dziaania; jak uj to sam Miosz: Tego

zmysu historii. Nowa filozoficzna nienawi

czowieka naleao ufilozoficzni, choby przy

obejmuje zarwno ludzi dawnej kultur y, staj-

pomocy terroru. 47 To ostatnie zdanie z Ro-

cych po stronie Jest, po stronie wiar y w Byt,

dzinnej Europy stao si w peni zrozumiae

sigajcej swymi korzeniami zarwno w. Toma-

po wydaniu przez Miosza jego powojennej

sza jak i Ar ystotelesta (filozoficzna nienawi

korespondencji z polskimi pisarzami, w ktrej

opowiada si po stronie stawania si) jak i pro-

w licie Kroskiego znalazo si szokujce

stych ludzi, pogronych w bezmylnym koo-

swoj szczeroci zdanie: My sowieckimi

wrocie chwili i pochonitych swymi marnymi

kolbami nauczymy ludzi w tym kraju myle

sprawami. W warunkach polskich oznacza to

racjonalnie, bez alienacji. 48

wyrok zarwno na Trzebiskiego, a wic przed-

Komunizm zatem w mioszowej, ezoter ycznej

stawiciela polskoci wysokiej, wysublimowanej

wersji stosowanej filozofii politycznej, by

jak i na chopki kopice na jednostajnej, jaowej

kocioem wyznawcw nieobjtego Ruchu.

mazowieckiej rwninie kartofle, symbolizujce

Tylko w koci czy moe raczej sekta

polsko najbardziej zblion do pier wotnej

dysponowaa si niezbdn do wyr wania pol-

natur y (sceny z Traktatu poetyckiego, gdy nar-

skoci z puapki wartoci wyabsolutowanych

rator po wyjciu z poncej Warszawy widzi

nacjonalizmu i mesjanizmu, w ktr ych tkwia

seri najprostszych, wiejskich zaj szale-

prawicowa inteligencja. Normalno w po-

stwo powstania jest tu rwnie jaowe i wydane

staci parlamentarnego, wielopartyjnego ustroju

na pastw nieobjtego Ruchu jak ogupiajce

pozwolia by na repetycj wszystkiego tego,

W Rodzinnej Europie z kolei

czym bya polsko przedwojenna. 49 Normal-

filozoficzna nienawi ujawnia si u narratora,

no w postaci kapitalizmu z kolei pograaby

gdy oglda on po wyjciu z Powstania jakie

bez adnej alternatywy ludzi prostych w ich

rozdzierajce w swej szpetocie mazowieckie

pogoni za zwierzc sytoci.

miasteczko; widok ten budzi u niego uczucie

W takiej sytuacji signicie po przemoc wyda-

buntu przeciwko bezwadnej sile niedo-

wao si koniecznoci jak twierdzi, wedug

stwa i opuszczenia. Wszystko to byli ludzie

Miosza, Tygr ys: Zo jest sprawdzianem tego,

mali, gupi, o skromnych ambicjach, okrutnie

co rzeczywiste; kada bowiem rzecz jest tym

ukarani za to, e chcieli tylko y, ludzie

wiksza i mocniejsza, im wicej ma cienia. 50

prowadzcy ycie niefilozoficzne, poszuku-

Przedziwne to zdanie, przesycone przedziwn

ycie chopw).

44

45

jcy zwierzcej sytoci. Chodzio przecie

dialektyk przemoc komunistyczna wykony-

o to, aby nie chcie tylko y, lecz y

waa wyroki dziejowego przeznaczenia, nisz-

wiadomie, z ca wiadomoci istoty rzeczy

czc rzeczywisto istniejc, w imi tego, co

a wic tego, e triumf mocy wadajcych

stawao si. W wietle mioszowej i tygr ysiej

46

44
45
46
47
48
49

50

Czesaw Miosz, Traktat poetycki z moim komentarzem , Krakw 2001, s. 67.

Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 274.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 277, 285, 290.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 318.
Czesaw Miosz, Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 19451950 , Krakw 1998, s. 318.
Tak Miosz pisa o Tygrysie i jego stosunku do prawicowej inteligencji: Zaprztaa go potrzeba obrony od umysowego prymitywu prawicowej inteligencji, od jej biologii cicej ku nacjonalizmowi (). Da im parlamentarny, wielopartyjny ustrj,
wtedy zostan omieleni i on, Tygrys, stanie wobec nich nagi., w: Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 290.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 293.

Strona/115

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

nauki o pozaludzkim, realne, rzeczywiste nie

uniwersalnego rozumu. Fakt, i prawie caa

byo to, co istniao, lecz to, co domagao si

realnie istniejca pozorna rzeczywisto nie

urzeczywistnienia. Rzeczywisto potencjalna

tylko jest faszywa, lecz wiadomie obstaje

miaa prawo si domaga obleczenia w materi,

przy faszu, przemawia naturalnie tym bar-

poniewa bya rozumna. To, co istniao, za byo

dziej na jej niekorzy. Tradycyjna polsko

nierozumne, przesycone ontologicznym kam-

zachowywaa si jak zatwardziay grzesznik,

stwem i w konsekwencji skazane na zagad.

ktr y z uporem odmawia nie tylko okazania

Cierpienia zadawane przez komunizm byy

skruchy, lecz kwestionuje w ogle prawomoc-

straszne, lecz jednoczenie stanowiy dowd,

no najwyszego tr ybunau sprawiedliwie

e stoi za nimi moc dostatecznie potna, aby

skazujcego go na kar.

dokona zadania ontologicznego sdu nad rzeczywistoci sdu w podwjnym znaczeniu:

W mocy demiurga dziejw

jako momentu wykonania sprawiedliwego wy-

Radosne wyzwolenie, ktrego Miosz, jak sam

roku oraz, niczym w redniowiecznych procesach

o czar y sdu rozumianego jako prba, jak choby
prba ognia. Inaczej
tradycyjna polsko bya
ju wczeniej, ju przez
Brzozowskiego i jego pokolenie,

sprawiedliwie

skazana na zagad i teraz

wyrok ten tylko podlega
egzekucji (prawdziwe starcie, prawdziwa zagada
i prawdziwy wyrok wydaa bowiem ju myl; sia
fizyczna to nic innego jak
tylko wieckie, doczesne
rami pozaziemskich mocy); z drugiej jednak strony to wanie teraz dokonywa si sd waciwy,

Wiernym mona by tylko temu,

co ksztatuje si zgodnie z reguami uniwersalnego rozumu.
Fakt, i prawie caa realnie
istniejca pozorna rzeczywisto
nie tylko jest faszywa, lecz
wiadomie obstaje przy faszu,
przemawia naturalnie tym
bardziej na jej niekorzy.
Tradycyjna polsko zachowywaa si jak zatwardziay
grzesznik, ktry z uporem
odmawia nie tylko okazania
skruchy, lecz kwestionuje
w ogle prawomocno najwyszego trybunau sprawiedliwie
skazujcego go na kar.

dowiadczy pod wpywem Kroskiego, wyzwolenie z jarzma bezmylnej, biernej i wydanej na

pastw ducha dziejw
polskoci, nie jest jednak
w istocie adnym wyzwoleniem oznacza przecie poddanie si, tyle e
wiadome, histor ycznej
koniecznoci i jako ca
nagrod przynosi mciw
satysfakcj, e teraz ci,
ktrzy s gusi na t
prawd, bd musieli dowiadczy jej potgi na
wasnej skrze. Chocia
o satysfakcji trudno tu
mwi, bowiem widok
bezmiernego cierpienia,

waciwa prba trady-

na jakie nieobjty Ruch

cyjna polsko przegr y-

skaza Polsk, jest przeraajcy i bolesny

wajc z fizyczn przemoc komunistycznego

przede wszystkim rdem cierpienia i jedno-

imperium dowodzia swego ontologicznego

czenie potwierdzeniem dawnej nienawici

faszu. Zawsze zatem, jak wida, musiaa j

jest dla Miosza widok zburzonej Warszawy. 51

czeka sprawiedliwa zagada. Nie istniaa ad-

Wyzwolenie oznacza zatem now udrk

na trzecia moliwo. Filozoficznym sensem

czy bowiem udrk nie jest rozpacz po zaga-

odstpstwa Miosza od polskoci w jej trady-

dzie tych, ktr ych si nienawidzio? Opisujc

cyjnej formie byo zatem zaoenie, i nie

w Rodzinnej Europie swoje uczucia po po-

mona by wiernym czemu, co jest faszywe

wstaniu, Miosz przyznaje: Gdyby mi dano

i co istnieje pozornie. Wiernym mona by

sposb, wysadzibym ten kraj w powietrze, eby

tylko temu, co ksztatuje si zgodnie z reguami

matki nie opakiway ju zabitych na bar yka-

51

Strona/116

wielokrotnie wspomina,

Wiersz Nard z tomu wiato dzienne z 1953 roku.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

dach []. Bo jest gatunek litoci, ktrego nie

pojcia narodu, pomaga mu zaakceptowa

mona udwign. 52

komunizm w imperialnej, uniwersalistycznej

wersji. Przebiego ducha dziejw polega na

Wyzwolenie z partykular yzmu narodowej kul-

tym, i tpy sowiecki imperializm przeksztaca

tur y, odstpstwo od narodowej wsplnoty, od-

narodowe partykular yzmy, nie tyle znoszc je,

mowa solidarnoci i przystpienie do kultu

ile poddajc procesowi gwatownej literalnej,

monstrum histor ycznej koniecznoci oznacza

a wic polegajcej na gwacie przede wszyst-

uznanie logiki wszechogarniajcego determi-

kim modernizacji. Sowiecka proweniencja

nizmu. Osigamy w ten sposb w dziejach

rewolucyjnej przemocy nadaje jej nieledwie

polskiej lewicowej umysowoci cakowite

transcendentnego charakteru enkawudzista

przeciwiestwo prometeizmu i aktywizmu

i krasnoarmiejec to nie ludzie z kr wi i koci

Brzozowskiego oraz jego filozofii narodu.

(takim jest zawsze z koniecznoci Polak), lecz

Religia histor ycznego determinizmu Miosza

posannicy Stawania si, nieobjtego Ruchu,

z lat 19431950 odrzuca pojcie narodu. Nie

monstrum Histor ycznej Koniecznoci, egze-

ma zatem w niej take wiar y w autokreacj

kwujcy wyroki bstwa. Komunici i ci, ktrzy

czowiekaPolaka. Si, ku ktrej si zwraca,

dziaaj w ich imieniu, to kapani tego ponu-

jest imperium sowieckie. Na jego rzecz nie

rego kultu.

przemawia rado pynca z samostwarzania

si mylcego robotnika, lecz amica wszystko

W Zdobyciu wadzy Miosz porwnuje kilka-

przemoc o militarnopolicyjnym charakterze.

krotnie pochd sowieckiej machiny militarno

Nie sia prometejskiej obietnicy, lecz mia-

policyjnej do strumienia lawy zalewajcego

dca przewaga imperium jest argumentem

nic nieprzeczuwajce owady nie mona bar-

rozstrzygajcym spr ontologiczny pomidzy

dziej dobitnie zobrazowa przemiany prome-

realn polskoci tradycyjn, a moliw pol-

tejskich nadziei pokolenia Brzozowskiego w ich

skoci nowoczesn i socjalistyczn w rozumo-

zupene zaprzeczenie po upywie zaledwie

waniu Miosza. Brzozowski wierzy, i socja-

wierwiecza. W obrazie tym zawiera si mie-

lizm bdzie moliwy do zbudowania wasnymi

szanina odrazy i litoci, jak budzi widok mio-

siami. Co wicej, sdzi on, i samorodno

tajcych si, bezradnych istot, ktre nie zdaj

polskiego socjalizmu jest warunkiem powo-

sobie sprawy z nieuchronnoci i zarazem

dzenia tego projektu. W Ideach ostro kr ytykuje

sprawiedliwoci wydanego na nie wyroku (je-

bd doktr ynalny luksemburgizmu: Polska to

go sensu i tak nie byyby przecie w stanie po-

jest dziedzina motyww wprawiajcych w ruch

j). Bohater powieci, Piotr Kwinto, wywie-

ycie polskie i rodkw, ktr ymi ono rozpo-

ziony do agru, potem oficer polityczny ludowej

rzdza. Sdzi, e ruch klasy robotniczej moe

armii, patrzy na pochd Armii Czer wonej,

by niezaleny od losw ycia narodowego, to

z ktr powraca do ojczyzny: jak lawa,

znaczy twierdzi, e obojtn jest rzecz, jak

jak sia przyrody. On w tym pochodzie. Rozu-

skal motyww i rodkw bdzie rozporzdza

miejc co z tej surowej siy, ktrej tylko ze-

[] O czym to mwi? Wyrzec si bytu naro-

wntrzna powoka albo raczej koniecznym

dowego to znaczy wyrzec si wpywu na

objawem byy i terror i niepokoje mrwek.54

uksztatowanie rzeczywistoci ludzkiej, to

To samo porwnanie wkrada si w umys innej

znaczy dusz wasn unicestwi, bo ta yje

postaci, oficera bezpieczestwa Wolina: Lubi

i dziaa tylko przez nard. 53

wieczorem zaglda w okna ludzkich mieszka.

Przyjemno, jak z tego czerpa, polegaa na

Miosz ju wie, e to niemoliwe, co wicej,

podpatr ywaniu ich penej niewiadomoci, e

obsesyjna niech do nacjonalizmu i do samego

poza nurtem maego ycia, w ktr ym tr wali,

52
53
54

Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 273.

Idee, wyd. cyt., s. 225.
Czesaw Miosz, Zdobycie wadzy , Olsztyn 1990, s. 15.

Strona/117

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

by inny nurt i e skrzyowanie tych dwch

zalewajcej mrowisko, zdeterminowany proces;

nurtw jest nieuniknione: gdzie czekao ju

nie tyle moliwo, ile konieczno uniewa-

przeznaczenie, a wykonawcami jego wyrokw

niajca i niszczca wszystko, co napotka na

byli tacy jak on, ktrzy posiedli zrozumienie

swojej drodze; niszczca w imi planu zakr y-

praw. Bya to przyjemno podobna by moe

tego przed umysami swych ofiar i znanego

do tej, z jak latem pochyla si nad mrowi-

tylko nielicznym wybranym. Rnic pogldw

skiem. Wiody do niego cieki, ktr ymi posu-

na charakter pozaludzkiego pomidzy Mio-

way si gorczkowo miotajce si owady. By

szem a Brzozowskim wida w zaciekoci,

zdania, e w zabiegach mrwek jest lepota

z jak autor Idei zwalcza filozoficzny determi-

i szalestwo. Dopaday dba czy skrzyda

nizm. Marksistw, odwoujcych si do pojcia

chrzszcza, cigny, nadbiegay inne, cigny

koniecznoci, oskara o engelsizm i ze skon-

w drug stron; te zapasy tr way nieraz przez

noci do postrzegania postpu jako mecha-

wiele minut, jeeli siy

byy

rwne.

Wreszcie

przedmiot zaczyna powoli przesuwa si, mimo

oporu

przeciwniczek.

Wtedy nagle te, ktre si

opieray, przyczay si
do cigncych. Czy walki
spoeczne byy tego powtrzeniem? Te masy,
ktre id zawsze do zwycizcw? [] To, e
mrwki dyy ciekami,
na ktr ych byy setki []
lejkw (mrwkolww
D. G.), obojtne na przeznaczenie, bawio Wolina.
Zajmowa si te wrzucaniem ich tym mrwkolwom, ktre miay mniej
szczcia.

W Zdobyciu wadzy Miosz

porwnuje kilkakrotnie pochd
sowieckiej machiny militarno
policyjnej do strumienia lawy
zalewajcego nic nieprzeczuwajce owady nie mona
bardziej dobitnie zobrazowa
przemiany prometejskich
nadziei pokolenia Brzozowskiego
w ich zupene zaprzeczenie po
upywie zaledwie wierwiecza.
W obrazie tym zawiera si
mieszanina odrazy i litoci, jak
budzi widok miotajcych si,
bezradnych istot, ktre nie zdaj
sobie sprawy z nieuchronnoci
i zarazem sprawiedliwoci
wydanego na nie wyroku.

rw wypracowanych gdzie
indziej, przede wszystkim na zachodzie, czyni
jeden z najciszych zarzutw wysuwanych pod
adresem

wspczesnej

sobie inteligencji polskiej. 56

Kontrast pomidzy wolnoci a determinizmem
nie jest jedyn uderzajc
rnic pomidzy Brzozowskim

Mioszem.

Rni si oni take znaczco w sposobie obrazowania pozaludzkiego. Dla

Miosza stawanie si nie
jest ju tylko bezksztatnym ywioem spowitym
w tajemnic dostrzega

Stawanie si, o ktr ym

on w tym mroku osob,

pisa w Ideach Brzozow-

sylwetk, jak nieostr,

skiego, bezustanna gra potencjalnych wia-

zamglon posta. Nie sposb dokadnie odpo-

tw, z ktr ych kady domaga si urzeczywist-

wiedzie na pytanie, kto to jest, jednak okre-

nienia, zostaje zastpiony u Miosza ponur ym

lenia, ktre odnajdujemy w Traktacie poetyc-

obrazem zdeterminowanego procesu, w kt-

kim oraz Rodzinnej Europie nie pozostawiaj

r ym nie ma miejsca na wolno. Pogld Brzo-

zudze Tpiciel, monstrum Histor ycznej

zowskiego, i chaos zjawisk to punkty prze-

koniecznoci, gorszy bg. Szczeglnie

cicia krzyujcych si moliwoci, jest jak

ostatnie warte jest zastanowienia pojcie

najdalszy od treci i tonu przekona Miosza

gorszego boga, w istocie zego demiurga,

z okresu heglowskiego ukszenia. Stawanie

przenosi nas w samo centrum gnostyckiej wy-

si, nieobjty Ruch to w metaforze lawy

obrani religijnej. Pokolenie Brzozowskiego,

55
56

Strona/118

55

nicznego stosowania wzo-

Zdobycie wadzy , wyd. cyt., s. 120.

Idee , wyd. cyt., s. 273298.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

wczeniej odrzuciwszy skostnia jakoby

r ym kapanem, ktr y z odraz i litoci patrzy

rzeczywisto status quo, wypucio si z pro-

na ofiar y przeznaczone do r ytualnego mordu

metejsk odwag i nadziej w sfer poza-ludz-

dla swojego bstwa. e sprowadza to na du-

kiego na poszukiwanie istoty gatunkowej

sz akolity udrk, jest oczywistym wynikiem

czowieka. Pokolenie Miosza postpio na tej

opowiedzenia si po stronie porzdku urze-

drodze znacznie dalej, jednak w miar owej

czywistnianego tylko poprzez przemoc. Jed-

podry zaczo odkr ywa, i ywio dziejw

nak ten, kto zakosztuje wiedzy pozwalajcej

nie jest sfer ludzkiej wolnoci, lecz krle-

na przenikanie logiki dziejw, cho drczony

stwem bezwzgldnej, nie-ludzkiej mocy. W Ro-

jej ciemn stron, czuje si jednoczenie wy-

dzinnej Europie pisa: Dla mego pokolenia

zwolony z mocy przypadku i niewiedzy. Std

czowiek by ju igraszk demonicznych si,

o krok tylko od poczucia wyszoci. Miosz

lgncych si nie w nim samym, ale w mi-

rekonstruujcy swj stan umysu w okresie

Lewica, po-

heglowskiego ukszenia wspomina o nawie-

57

dzyludzkiej przestrzeni [].

szukujc

58

bogoczowieczestwa,

odkr ya

dzajcym go w Amer yce poczuciu, i byt jest

w mroku poza-ludzkiego nag, pochaniajc

nierealny, realny jest tylko ruch. Z tej wiedzy

wszystko, osobow z wol. Nawet jeli gdzie

rodzia si przenikliwo, zdolno do gwa-

ponad eonem dwudziestowiecznej historii by-

townych skrtw oraz pycha dominacji nad

tuje prawdziwe, dobre bstwo, to dokadnie

mrowiskiem zajtym swoj codzienn krzta-

tak samo jak w gnostyckich mitologiach jest

nin, czyli bezsensem []. 59

ono doskonale obojtne na cierpienia istot

poddanych wyrokom niszego, gorszego boga

Oikos polskiej literatury

demiurga dziejw.

Powrmy na zakoczenie do wtku, od ktrego

rozpoczlimy nasze rozwaania do analogii

Bezksztatny ywio Brzozowskiego zachca

czcej losy Brzozowskiego i Miosza, stano-

do czynu swoj podatnoci, ulegoci wobec

wicej punkt wyjcia Czowieka wrd skor-

siy myli i dziaania. Walka z demiurgiem,

pionw. Wedle samego Miosza istota owej

wadc stawania si, jest bezcelowa; ten, kto

analogii polega na ukazaniu ceny, jak non-

chce przey, musi wic ima si taktyki ket-

konformista paci za wyzwanie rzucone polskiej

manu, kluczy, zgina kark i liczy, e suc

wsplnocie, skazanej przez swoj histori na

wiernie, uda mu si przechytrzy swego

narodowy konformizm: Nigdy nie wierzyem,

straszliwego pana. Warunkiem powodzenia

e ten nieszcznik by patnym agentem car-

jest dostp do tajemnej wiedzy, do gnozy spa-

skiej Ochrany, natomiast obawa na niego

jajcej mister yjny krg wtajemniczonych.

wskazywaa na pewne stae cechy polskiej

W takich warunkach o lojalnoci wobec wspl-

wsplnoty, wiecznie gnbionej i zagroonej,

noty nie moe by mowy. Tym bardziej, jeli

wskutek czego skonnej obdarza epitetem

wi j spajajca jest ufundowana na praw-

zdrajca kadego, kto si wychyli. 60 Si na-

dach obraajcych reguy tajemnej wiedzy.

rodowego konformizmu Miosz wprawdzie

Apostazji nie sposb zgodnie z t logik na-

dostrzega, lecz jej nie docenia. Lekcj t

zwa zdrad. Kto, kto zakosztowa wiedzy,

odebra dopiero w czasie wojny, ledzc losy

nie moe by ju bowiem Prometeuszem, nie

oskare wysuwanych pod adresem Jzefa

o naiwne dobro swoich mu chodzi tak, jak

Mackiewicza; wtedy to mg obser wowa jak

chodzio Brzozowskiemu; jest on raczej ponu-

skrajny indywidualista i samodur ciga na

57

58
59
60

Pojcie istoty gatunkowej czowieka, kluczowe dla wczesnych pism Marksa zostao przywoane nieprzypadkowo. Brzozowski
wprawdzie nie mg zna wczesnych rkopisw Marksa wydanych ju po jego mierci, jednak nie sposb oprze si wraeniu,
i zupenie kongenialnie odtwarza w swojej krytyce Engelsa pogldy paryskich rkopisw autora Kapitau , czc je z ideami
przejtymi od Sorela.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 299.
Rodzinna Europa , wyd. cyt., s. 278.
Czowiek wrd skorpionw , wyd. cyt., s. 7.

Strona/119

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

siebie pomwienia. Potem jak sam dalej pisze

przyznaje si prawo do stawiania pyta i da-

pozna ten mechanizm na wasnej skrze,

nia wyjanie. Podczas gdy Gr ydzewskiemu

gdy emigracja urzdzia na niego nagonk, pod

i innym emigracyjnym autorom wydawao si,

hasem rozprawy z komunistycznym agentem.

i decyzja o pozostaniu na Zachodzie cofa go

do punktu wyjcia, tj. do tradycyjnej polskoci,

Analogia jest jednak w istocie przedziwna

ktrej symbolem byli niezomni z Londynu,

i wcale nie tak oczywista. Jej istot bowiem

Miosz znajdowa si ju w swoim mniemaniu

nie jest tyle zdrada, ile raczej niesprawiedliwe

gdzie indziej, ju wspi si o szczebel wyej

oskarenie o zdrad. Tymczasem, w przeciwie-

na dialektycznej drabinie mdroci dziejowej.

stwie do nieudowodnionej nigdy ostatecznie

zdrady Brzozowskiego, zdrada Miosza (w kate-

wiato na jego wczesny sposb mylenia

goriach jego oskarycieli) bya przecie oczy-

rzuca przytaczana ju wczeniej koresponden-

wista o ile bowiem nie wiemy i by moe

cja z Wakowiczem. Atakowany ze wszystkich

nigdy ju si nie dowiemy, czy Brzozowski by

rzeczywicie

patnym

agentem Ochrany, o tyle

fakt kilkuletniej pracy
Miosza dla totalitarnego
reimu jest faktem, ktrego nie sposb kwestionowa. Mona jednak na
rzecz ca spojrze take
z innego punktu widzenia
oto zdrajca zdradzi
swoj wczeniejsz zdrad (wybierajc wolno
zdradzi przecie nie tylko
Putramenta lecz take
i przede wszystkim Tygr ysa, swego przyjaciela
i filozoficznego mistrza).
Logika tej przedziwnej
dialektyki nie doprowa-

stron, zarwno z Londynu,

Bezksztatny ywio Brzozowskiego zachca do czynu swoj

podatnoci, ulegoci wobec
siy myli i dziaania. Walka
z demiurgiem, wadc stawania
si, jest bezcelowa; ten, kto
chce przey, musi wic ima
si taktyki ketmanu, kluczy,
zgina kark i liczy, e suc
wiernie, uda mu si przechytrzy swego straszliwego pana.
Warunkiem powodzenia jest
dostp do tajemnej wiedzy,
do gnozy spajajcej misteryjny
krg wtajemniczonych. W takich
warunkach o lojalnoci wobec
wsplnoty nie moe by mowy.

jak i Warszawy, Miosz

wykada w niej nie tylko
powody swego zer wania
z totalitarnym reimem,
lecz take i ten wtek
dominuje powody, dla
ktr ych odrzuca rwnie
tradycyjn polsko (utosamiajc j charakter ystycznie z prawicowoci).
Mona w tym wypadku
na t korespondencj rozcign objanienie autorskie Traktatu poetyckiego
tak bowiem jak Traktat,
rwnie i te listy w zwizej formie wyjaniaj, dlaczego nie mg on ani filozoficznie, ani politycznie by na prawicy, jak-

dzia go jednak z powro-

kolwiek

tem na ono zbiorowoci, ktr, jak pisali emi-

odrzuca komunizm. 61

rwnoczenie

gracyjni oskaryciele, wczeniej by ju zdradzi.

Miosz nie tylko nie wyrazi skruchy z powodu

Miosz odrzuca cakowicie perspektyw,

swego wczeniejszego zaangaowania (vide

w ktrej jego wczeniejsze zaangaowanie mo-

sprawa wywoana artykuem Nie! opublikowa-

na okreli jako zdrad: Pan mi mw o firmo-

nym przez Miosza w par yskiej Kulturze),

waniu niewoli wasnego narodu wasnym nazwi-

lecz odmwi take swoim oskarycielom

skiem. Prosz o wzicie pod uwag rnych

wrcz wydawania wyrokw w tej kwestii. Bez

kr yteriw, jakie stosujemy. Dla mnie wyrzu-

poczucia przynalenoci nie ma poczucia od-

tem sumienia jest to, co zrobiem zr ywajc. 62

powiedzialnoci ani te poczucia winy, bo-

Nie chodzi przy tym o sam reim, o totalitarny

wiem nie istnieje wtedy zbiorowo, ktrej

system, lecz wanie o grup, wobec ktrej

61
62

Strona/120

Traktat poetycki z objanieniami autora , wyd. cyt., s. 101.

Wakowicz i Miosz w wietle korespondencji , wyd. cyt. s. 100.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

Miosz czuje si zobowizany. Nie jest ni

pytanie, dlaczego zr ywajc z komunizmem,

zatem ani nard polski jako taki, o ile przez to

Miosz nie powraca do tradycyjnej polskoci.

pojcie rozumie zbiorowo tkwic w trady-

Komunizm by straszny z powodu swego okru-

cyjnej polskoci, ani te komunizm jako ideolo-

ciestwa, jednak wcza polsko niestety

Wi wsplnoto-

przemoc w wielki proces dziejowego sta-

w okrelajc wtedy jego tosamo identyfi-

wania si i histor ycznej modernizacji. Prawda,

kuje Miosz inaczej: Czowiek kady naley

na uniwersytetach panuje ponura atmosfera

do pewnej grupy ludzkiej i to jest wi istotna.

redniowiecznego fanatyzmu, ale ucz si jak

Wie go z grup, w ktrej moe dziaa i moe

diabli i sowo drukowane, dyskusje intelek-

znale zrozumienie dla tego, co robi. Co do

tualne, nabray znaczenia, jakiego nie miay

mnie, to znajdowaem w mojej grupie ludzi

nigdy w Polsce przedwojennej, gdzie kade

w Polsce zrozumienie. Kiedy chc przemawia

sowo nie byo obwchane i skrobane. W ten

moim jzykiem na emigracji, to jest to bekot

sposb polsko przeamywaa swoj ende-

i musi brzmie jak bekot. Wynika to std,

miczn prowincjonalno, z jej istotnym czyn-

i emigrantom zastygym w przedwojennym

nikiem instynktown awersj do marksizmu,

modelu polskiej tosamoci trudno wyobrazi

uczestniczya, na dobre i na ze, w gwnym

sobie gwatowno i szybko zmian, jakie

nurcie historii: Na kontynencie europejskim

w Polsce przynosi kady rok. 64

jednak traktuje si komunizm powanie, nie

giczny, totalitarny system.

63

w kategoriach szpiegw i agentw, jak Polacy

Ow grup przyjaci, z ktr Miosz odczuwa

to robi. Bo komunici we Francji maj najwy-

naturaln wi wsplnotow, mona okreli

bitniejsze umysy i dyskutuj problemy, o kt-

jako kr ytycznych ludzi lewicy, w wikszoci

r ych nigdy nie nio si polskim emigrantom.

dawnych komunistw; kr ytycznych wobec

Bo wrd studentw Sorbony jak kto nie jest

stalinizmu i jego totalitarnego charakteru.

komunist, to traktuj go jak biednego mato-

Jednak kr ytycyzm wobec metod stalinowskich

ka. To dlatego, jak pisze Miosz, Wakowi-

nie oznacza odrzucenia istoty modernizacyjnego

czowi trudno jest sobie wyobrazi przepa

wysiku, dokonywanego w Polsce Ludowej.

dzielc emigrantw od niego atwiej mu po-

Bardzo istotny w tej perspektywie jest frag-

rozumie si z Francuzami, Anglikami, Amer y-

ment listu do Wakowicza, w ktr ym Miosz

kanami ni z nimi. Std histor yczny paradoks

objania rda nienawici ludzi lewicy, kr y-

Polska stawszy si marchi Wschodu, staa

tycznie nastawionych do stalinizmu, wobec

si jednoczenie bardziej zachodnia ni

emigracji, faktem, i nic ona nie rozumie

przed wojn. 66 Stalinizm zatem, cho potwor-

nie rozumie istoty procesu zachodzcego w kra-

ny w sensie etycznym, dokona jednoczenie

ju. Przytacza przy tym zdanie anonimowego

wielkiego dziea przeistoczenia polskoci. I sam

starego komunisty, ktr y suchajc monologu

z kolei musi zgodnie z logik dialektyczn

Miosza roztrzsajcego swe za i przeciw

ulec przezwycieniu. Negacja negacji wznosi

emigracji, powiedzia: No, jak uciekniesz, to

wiadomo na wyszy szczebel nie tylko

to samo, co mier. Oni ciebie zagr yz. Dla nas

ponad emigrantw, z istoty swojej reakcyj-

wyboru nie ma. Nie wolno cofa si w nisz

nych, czyli pragncych odwrci to, co nie-

i przezwycion faz wiadomoci na ktrej

uchronne i ju dokonane, lecz take ponad

65

zostali tamci ludzie. (podkrelenie D. G.)

stalinistw, ortodoksyjnych komunistw. Jeli

Nisza i przezwyciona faza w tym wa-

bowiem dziejami rzdzi nieogarnite stawanie

nie okreleniu znajduje si odpowied, na

si, to zatem i komunistyczne imperium nie

63

64
65
66

Kwesti swego stosunku do tradycyjnej polskoci tak Miosz objania Wakowiczowi: Bo ja jestem bardzo mao polski
w sensie, jaki temu sowu zwyko byo si nadawa, standardy obowizujce wrd szlachetnych Polakw s mi najzupeniej
obce, Wakowicz i Miosz w wietle korespondecji, w: wyd. cyt., s. 107.
Wakowicz i Miosz w wietle korespondecji , wyd. cyt., s. 103.
Wakowicz i Miosz w wietle korespondecji , wyd. cyt., s. 100.
Wakowicz i Miosz w wietle korespondecji , wyd. cyt., s. 100, 102, 105, 109.

Strona/121

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

jest kocem histor ycznego dziania si, lecz

na przykad narodowociowe w rodzinie, albo

musi przemin jako pewien konieczny, lecz

seksualne. 67 Nie chodzi zatem o cierpienia

skoczony etap dialektycznego rozwoju.

jakkolwiek przecie straszne i niezawinione

Jednak w caej tej opowieci nie chodzi li tylko

lecz o zatarte nieco i zawoalowane wspomnie-

o prost dialektyczn wykadni procesu moder-

nie odkr ycia i dowiadczenia potwornoci,

nizacji poniewa rzecz caa dotyczy heglow-

demonicznej mocy w sobie samym. Nie o to,

skiego ukszenia, wic stawk jest przede

aby Polska bya nowoczesna pod wzgldem

wszystkim wiadomo. Tutaj za mamy do czy-

jakoci kultur y materialnej i aby na uniwersyte-

nienia z istotnym, cho ukr ytym, zepchnitym

tach dyskutowano najnowsze ksiki francu-

gdzie w gb pamici, dowiadczeniem, ele-

skich marksistw chodzio cho take o jedno

mentem stosowanej filozofii politycznej autora

i drugie lecz przede wszystkim o to, aby na-

Traktatu poetyckiego. Klasyczna fraza o tragi-

uczy Polakw zmysu histor ycznego tragizmu,

zmie historii brzmi nieco koturnowo i moe

aby zmusi ich do uznania faktu, i w ich duszy,

prowadzi nas w pier wszym odruchu na ma-

tak jak w duszy kadego czowieka, tkwi pier-

nowce. Bo przecie z dowiadczenia komuni-

wiastek demoniczny.

stycznego zaangaowania nie pynie mora

w duchu bolesnej zadumy nad tajemnym bie-

Charakter ystyczne, e ten wtek pojawia si

giem historii, w ktr ym warunkiem moderni-

take u Brzozowskiego. W klasycznych frag-

zacji tradycyjnej polskoci bya totalitarna

mentach Legendy Modej Polski, w ktr ych

inynieria spoeczna. Istot tego zaangaowania,

atakuje on z pasj poaniecczyzn, jako kwinte-

stanowi bowiem flirt z monstrum, ze zem

sencj tradycyjnej polskoci, moemy przeczy-

dziaajcym w historii, dla ktrego komunici

ta: Nie byli ci Milusiscy w stanie uwierzy,

przy caej swojej pysze dominacji nad mro-

e istnieje jaki inny wiat.() Nie dostrzegali

wiskiem okazali si tylko niewiadomym

dziejw, w jakich yli, nie troszczyli si o to,

narzdziem. To jest waciwy, metafizyczny,

co szepce noc poza ich czterema cianami, co

a nie czysto polityczny, wymiar apostazji.

najwyej martwili si, e ich kto niezasuenie

gnbi. 68 (podkrelenie D .G.) W Pomieniach

Pisaem wczeniej o wspmiernoci pozaludz-

myl ta zostaa wyraona znacznie dobitniej.

kiego i ludzkiego u Brzozowskiego. O takiej

Ast, filozof i marksista, ktrego Kaniowski po-

samej wspmiernoci mona mwi take

zna we Woszech, przywouje klasyczn fraz

w przypadku Miosza. Jeli zatem w sferze poza-

Hegla wszystko jest rozumne, odrzucajc

ludzkiego objawio si monstrum histor ycznej

jednak jego historiozoficzny idealizm He-

koniecznoci, gorszy bg okrutny Tpiciel

gel myla, myla tak dugo, pki mu si ta-

to take i w czowieku gotowym odda hod

siemce nawet albo wesz nie zmieniy w ema-

jego majestatowi musi by co wspmiernego,

nacj Trjcy witej (). Nietrudno powie-

tosamego z t z, ciemna moc. Taki jest sens

dzie pajkowi: kocham ci, bo jeste Bg, co

krtkiej uwagi rzuconej przez Miosza w Roku

siebie nie zna albo do wa dusiciela: jeste

myliwego, gdy objania on pewien dystans

utajony rozum. Suszniej byoby powiedzie:

odczuwany w stosunku do Jana Pawa II (re-

nie zrozumiemy siebie, ale jeeli ty powsta

prezentanta Polski Nor widowej): Jeeli

z tego samego wiata, co i ja, to i na dnie mojej

mam by szczer y, w kadym Polaku wietrz

duszy musi by co pajczego. 69 (podkrelenie

niewinno wysokiej retor yki ducha, tak e

D. G.) Istotny przy tym wydaje si fakt, i

mam wsplny jzyk tylko z Polakiem zdemoni-

wyszo Rosjan nad Polakami, dokadnie tak

zowanym, takim, ktr y przeszed przez mark-

jak u Dostojewskiego, wedle Brzozowskiego

sizm, ateizm czy moe jakie tam inne dewiacje,

braa si std, i oni by uy frazy tego

67
68
69

Strona/122

Rok myliwego , wyd. cyt., s. 38.

Legenda Modej Polski , wyd. cyt., s. 97.
Pomienie , wyd. cyt., s. 187.

Filozofia apostazji rzecz o stosunku Czesawa Miosza do Polakw

Dariusz Gawin

ostatniego byli doskonale wiadomi czego

wizi wsplnotowej i powinnoci nie byli ju

pajczego, tkwicego na dnie ich duszy i std

zatem ani Polacy jako nard, ani te polityczna

potrafili przyjmowa cierpienie jako zawsze

ideologia (komunizm), a wic punkty odnie-

zasuon i sprawiedliw kar, w przeciwie-

sienia znajdujce si w sferze tego, co politycz-

stwie do Polakw uwaajcych si zawsze za

ne, w sferze polis Polakw, lecz oikos gospo-

niewinnych. Stanowisko to podziela take

darstwo wanie polskiej kultur y. O ile

Miosz.

w pierwszej sferze trzeba zdawa spraw innym

ze swej dziaalnoci take ze swych wyborw,

Odrzuciwszy zatem zarwno tradycyjn pol-

decyzji, fobii, o tyle w drugiej nie ma takiej

sko, jak i totalitarny stalinizm jako rda

koniecznoci. Jak pisa bowiem w I ksidze

moliwych zobowiza natur y politycznej

Polityki Ar ystoteles, wadza gowy domu jest

(jednoczenie nie mogc pozosta w gronie

monarchiczna, gdy kady dom podlega rzdom

swych warszawskich przyjaci) wybiera Miosz

jednego, a wadza ma stanu jest panowaniem

samotno. Jedynym zobowizaniem, jakie od-

nad wolnymi i rwnymi. (1255b) 71. Polityk ma

czuwa w sferze publicznej, jest danie wyrazu

do czynienia ze wspobywatelami; gospodarz

wiadomoci wyszego etapu, osignitym

z inwentarzem. W dziedzinie sztuki i twr-

przez autora Traktatu poetyckiego i przez jego

czoci talent stanowi dostateczne usprawie-

krajowych przyjaci. Taki wanie jest sens

dliwienie despotyzmu. Z perspektywy pwiecza

decyzji o odrzuceniu pojawiajcych si po ze-

wida zreszt wyranie, e oikos kultur y stwa-

r waniu z reimem moliwoci pozostania

rza wiksz szans na przeistoczenie polskiego

w Stanach i powrotu do Europy, po to, aby da

ducha ni narzdzia inynierii spoecznej

wiadectwo i w ten sposb speni powinno

dostpne w sferze polityki. Dzisiaj ju my

zaangaowania owocem tego wyboru stay

wszyscy, nawet ci, ktrzy tego z caego serca

si tak wane nie tylko dla polskiej kultur y

nie chc, znajduj si w istocie na wyszym

dziea, jak Zniewolony umys, Rodzinna Europa

poziomie gnostycznej wiedzy, ktra kiedy

czy Traktat poetycki. Dopiero potem mg

bya udziaem malekiej sekty heretykw. I ten

Miosz odrzuci wszelkie polityczne zobowi-

wanie fakt stanowi waciw miar talentu

zania i zaangaowania, i zaj si w Amer yce

i despotyzmu Miosza.

dziedzin, ktr nieco przekornie i paradok-

Dariusz Gawin,

salnie nazwa swoim pr ywatnym obowizkiem Z dum mog o sobie powiedzie, e

historyk myli politycznej,

dbaem o gospodarstwo polskiej poezji i w tym

pracuje w Instytucie Filozofii

sensie byem patriot. Podtrzymywao mnie

i Socjologii PAN, czonek Warszawskiego

latami zaangaowanie w gospodarstwo nie tylko

Klubu Krytyki Politycznej.

polskiej poezji, bo caego polskiego pimiennictwa, czyli ledziem intelektualne przemiany

odbywajce si w cigu dekad. 70 rdem

7
71

Rok myliwego , wyd. cyt., s. 112, 119.

Arystoteles, Polityka , tum. L. Piotrowicz, w: Arystoteles, Dziea wszystkie , t. VI, Warszawa 2001.

Strona/123

Teologia Polityczna 1/20032004

Sprawiedliwo, miosierdzie, zdrada

Ksiki Orodka Myli Politycznej

Platon, Obrona Sokratesa
Jedno z najsynniejszych dzie staroytnoci w nowym przekadzie Ryszarda Legutki. Naley
ono do najwaniejszych dialogw filozofa, ktry wsptworzy fundamenty europejskiej
tradycji duchowej. W tomie zawarto oryginaln, greck wersj tekstu oraz obszerny
komentarz naukowy.

Adam Krzyanowski, Chrzecijaska moralno polityczna

Wznowienie wydanej w 1948 r. jednej z najwaniejszych ksiek wybitnego ekonomisty,
filozofa i myliciela politycznego, prekursora polskiego chrzecijaskiego liberalizmu.
Rozwaania Krzyanowskiego na temat wolnoci, rwnoci, sprawiedliwoci i etyki w yciu
publicznym zachowuj aktualno take w kontekcie wspczesnych patologii ycia
politycznego.

Stanisaw Tarnowski, Z dowiadcze i rozmyla

Podsumowanie pracy intelektualnej krakowskich Staczykw dokonane przez jednego
z ich czoowych przedstawicieli. Rozwaania o polityce polskiej XIX w. i gwnych prdach
umysowych epoki.

Ignacy Czuma, Absolutyzm ustrojowy

Wybr pism zwizanego z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim prawnika i publicysty,
rozwaajcego podstawowe zagadnienia ustroju pastwa i kluczowe dylematy filozofii prawa
oraz analizujcego natur totalitaryzmu sowieckiego i faszystowskiego.

Micha Bobrzyski, Zasady i kompromisy

Pierwszy po wojnie wybr pism jednego z najbardziej kontrowersyjnych polskich mylicieli
i politykw, ktry wywar duy wpyw na rozwj myli konserwatywnej w Polsce. Zawarte s
w nim m.in. fragmenty trzeciego tomu najgoniejszego dziea Bobrzyskiego Dzieje Polski

w zarysie, ktry nie zosta wczony do edycji tej ksiki w czasach PRL-u.

Stanisaw Komian, Bezkarno

Wybr pism zwizanego z krakowskimi Staczykami czoowego polskiego myliciela
drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku, autora kontrowersyjnych prac powiconych
dziewitnastowiecznym polskim zrywom powstaczym (zwaszcza powstaniu styczniowemu), polityce Bismarcka
i przemianom spoecznym dokonujcym si w owym czasie.

Informacje o ksikach Orodka Myli Politycznej s dostpne na stronie internetowej www.omp.org.pl.

Mona je take uzyska dzwonic pod numer 0 501 756 130 lub wysyajc e-mail na adres omp@omp.org.pl.
Prowadzimy sprzeda wysykow.

Strona/124