Historia libertarianizmu

W pewnym sensie, zawsze s i byy tylko dwie filozofie polityczne: wolno i wadza. Albo
ludzie powinni by wolni, aby y swoim wasnym yciem, wedug wasnego uznania, tak
dugo, jak dugo szanuj te same prawa u innych; albo niektrzy ludzie powinni by zdolni do
uycia siy, aby inni ludzie zachowywali si w sposb, ktry oni im narzuc.
Nie jest zaskoczeniem, co jasne, e filozofia wadzy zawsze bya bardziej atrakcyjna dla tych,
ktrzy byli akurat u wadzy. Przybieraa ona wiele imion - imperializm, orientalny despotyzm,
teokracja, socjalizm, faszyzm, komunizm, monarchizm, ujamaa (jednopartyjny system w
Tanzanii, zaproponowany przez prezydenta Juliusa Nyerere, po odzyskaniu przez kraj
niepodlegoci - przyp. t), pastwo opiekucze - argumenty przemawiajce za kadym z tych
systemw byy na tyle rne, aby ukry zasadnicze podobiestwo. Filozofia wolnoci rwnie
pojawiaa si pod rnymi nazwami, ale jej obrocy zawsze znajdowali wsplny mianownik
w szacunku dla indywidualnoci, wiary w zdolno zwykych ludzi do podejmowania
mdrych decyzji o swoim wasnym yciu, i wrogoci w stosunku do tych, ktrzy chc uywa
przemocy, aby uzyska to czego pragn.
Za pierwszego znanego libertarianina mona uwaa chiskiego filozofa Lao Tzu (w Polsce
pisze si Laozi lub Lao-tsy i tak bd pisa dalej - przyp. t.), ktry y okoo VI wieku p.n.e. i
jest najbardziej znany jako autor doktryny Tao Te Ching. Laozi zaleca: "Bez prawa lub
przymusu, ludzie bd mieszka w harmonii". Wiksza cz Tao nie dotyczy polityki - jest to
klasyczne owiadczenie duchowego spokoju, zwizane z filozofi Wschodu. Dla wielu
Amerykanw, zanurzonych w asertywnoci i indywidualizmie Zachodu, moe si wydawa,
e zaleca zbyt wiele biernoci i akceptacji w obliczu przeszkd. Oczywicie, Laozi mg
myle, e taka cicha akceptacja, jest jedynym sposobem, aby osign osobisty spokj i
wolno, we wszechogarniajcym totalitaryzmie staroytnych Chin.
Pomimo przykadu Laoziego, libertarianizm tak naprawd powsta na Zachodzie. Czy czyni
go to cile zachodni ide? Nie. Zasady wolnoci i indywidualnych praw s uniwersalne,
podobnie jak prawa naukowe s uniwersalne, mimo e wikszo odkry naukowych miaa
miejsce na Zachodzie.
Prehistoria libertarianizmu
Do rozwoju idei wolnoci przyczyniy si dwa gwne prdy mylowe Zachodu: grecki i
juedo-chrzecijaski. Wedug Starego Testamentu, lud Izraela y bez krla, czy innego
organu wadzy przymusowej, rzdzc si nie si, ale wzajemnym przestrzeganiu przymierza
zawartego z Bogiem. W Pierwszej Ksidze Samuela czytamy, jak ydzi przyszli do Samuela i
powiedzieli: "Uczy nam krla, aby nas sdzi, jak wszystkie inne narody". Ale kiedy Samuel
modli si do Boga z ich prob, Bg odpowiedzia:
"Bdziecie mieli krla, ktry bdzie panowa nad wami: Zaprzgnie waszych synw, do
swoich rydwanw. I wemie wasze crki, aby mu kucharzyy. I wemie wasze pola, i wasze
oliwy, i rozda je swoim sugom. I wemie dziesit cze waszych plonw, i waszych winnic, i
waszych owiec. A wy bdziecie jego sugami.
I bdziecie paka w tym dniu, z powodu swojego krla, ktrego sami wybralicie, a Pan nie
usyszy was w tym dniu".

Chocia Izraelici nie przejli si tym zowrogim ostrzeeniem i stworzyli monarchi, ta

historia suy jako stae przypomnienie, e pocztki Pastwa w aden sposb nie byy
natchnione. Boskie ostrzeenie byo prawdziwe nie tylko w staroytnym Izraelu, ale te
pniej, a do czasw wspczesnych. Thomas Paine przywoa je w "Common Sense", aby
przypomnie Amerykanom, e "kilku dobrych krlw" w 3000-letniej historii od czasw
Samuela nie potrafio "wymaza grzesznego pochodzenia" monarchii. Wielki historyk
wolnoci, Lord Acton, zakadajc, e wszyscy XIX-wieczny brytyjscy czytelnicy byli z tym
zaznajomieni, opisa tylko niedbale "wielkie protest" Samuela.
Mimo e wybrali krla, ydw mona uwaa za pierwszych ludzi, ktrzy rozwinli ide, e
krl musi by podporzdkowany wyszemu prawu. W innych cywilizacjach, to krl by
generalnie prawem, poniewa by uwaany za bstwo (lub co zblionego do bstwa - przyp.
t.) Ale ydzi owiadczyli egipskiemu faraonowi, i swoim wasnym krlom, e krl nadal jest
tylko czowiekiem i jak kady czowiek, podlega prawu Boemu.
Prawo naturalne
Koncept wyszego prawa zosta rwnie rozwinity w staroytnej Grecji. Dramaturg
Sofokles, w V wieku p.n.e. opisa histori Antygony, ktrej brat Polinejkes wzi udzia w
ataku na miasto Teby i zosta zabity w bitwie. Za jego zdrad, tyran Kreon nakaza zostawi
jego ciao za bramami, a zgnije, niepochowane i nieposzanowane. Jego siostra Antygona
przeciwstawia si Kreonowi i pochowaa swojego brata. Postawiona przed Kreonem,
stwierdzia, e prawa ustanowione przez zwykego czowieka, nawet krla, nie moe by
waniejsze ni "niespisane i nieomylne prawa bogw", ktre istniay na dugo, zanim
ktokolwiek mg je wypowiedzie.
Pojcie prawa, ktremu podlegali nawet wadcy, roso w wiadomoci ludzi i przetrwao w
caej cywilizacji europejskiej. Zostao rozwinite w wiecie Rzymu, przez stoickich
filozofw, ktrzy argumentowali, e nawet jeli wadc jest lud, to nadal moe on robi to, co
jest po prostu zgodne z prawem naturalnym. Przetrwanie tej stoickiej idei na Zachodzie byo
po czci wynikiem szczliwego przypadku: stoicki prawnik Cyceron by uwaany w
pniejszych latach za najwikszego pisarza aciskiej prozy, wic jego eseje byy czytane
przez wyksztaconych Europejczykw przez wiele stuleci.
Niedugo po czasie Cycerona, w swojej synnej rozmowie, Jezus zosta zapytany, czy jego
zwolennicy powinny paci podatki. "Oddajcie cezarowi co naley do cezara, a Bogu co
naley do Boga" - odpowiedzia. Czynic tak, podzieli wiat na sfery, dajc jasno do
zrozumienie, e nie wszystko w yciu jest pod kontrol pastwa. Ten radykalny pogld
zachowa si w zachodnim chrzecijastwie - chocia nie w Kociele Wschodnim, ktry by
totalnie pod kontrol pastwa, nie pozostawiajc w spoeczestwie miejsca, w ktrym
alternatywne rdo wadzy mogo si rozwija.
Pluralizm
Niezaleno zachodniego Kocioa, ktry sta si znany jako rzymsko-katolicki, oznaczaa,
e w caej Europie istniay dwie potne instytucje walczce o wadz. Ani Pastwu, ani
Kocioowi, nieszczeglnie podobaa si ta sytuacja, ale ich podzielona wadza daa
przestrze yciow dla jednostek i umoliwia rozwj spoeczestwa obywatelskiego. Papiee
i cesarze czsto potpiali cechy przeciwnika, przyczyniajc si do delegitymizacji obu

instytucji. I znowu, tego typu konflikt midzy Kocioem a pastwem by praktycznie jedyny
na wiecie, co wyjania, dlaczego zasady wolnoci zostay odkryte najpierw na Zachodzie.
W IV wieku cesarz Theodosius nakaza biskupowi Mediolanu, w. Ambroemu, odda swoj
katedr imperium. Ambroy skarci cesarza sowami: "Nie wolno nam rozporzdza t
katedr, a twj majestat nie uprawnia ci do otrzymania jej. Nie amic prawa, moesz
naruszy prywatny dom czowieka. Ale czy mylisz, e dom Boy moe by zabrany? Mwi si,
e wszystko jest zgodne z prawem dla cesarza i e wszystkie rzeczy s jego. Ale nie obciaj
swojego sumienia myl, e masz jakiekolwiek prawo, jako cesarz, do rzeczy witych. Nie
wywyszaj samego siebie, gdy jeli chcesz panowa duej, bdzie podlega Bogu. Tak jest
napisane: oddajcie Bogu co Boskie, a cezarowi co cezarskie". Cesarz musia przyj do
kocioa Ambroego i baga o przebaczenie za swoje ze uczynki.

Kilka wiekw pniej, podobny konflikt mia miejsce w Anglii. Arcybiskup Canterbury,
Thomas Becket, broni praw Kocioa przed uzurpacjami Henryka II. Henry gono
nawoywa, e chce si pozby tego "wcibskiego kapana", po czym czterej rycerze
wyruszyli i zamordowali Becketa. W cigu czterech lat, Becketa uznano witym, a Henryk
zosta zmuszony i boso po niegu do kocioa Becketa, jako pokut za swoj zbrodni, i
wycofa si z dotychczasowych da wobec Kocioa.
Poniewa walka midzy Kocioem a Pastwem uniemoliwiaa powstanie jakiejkolwiek
wadzy absolutnej, istniaa przestrze do rozwoju niezalenych instytucji. Poniewa Koci
nie posiada wadzy absolutnej, mogy rozwin si dysydenckie pogldy religijne. Rynki i
stowarzyszenia, zwizane przysig zwizki, gildie, uniwersytety i biegli obywatele,
przyczyniy si do rozwoju pluralizmu i spoeczestwa obywatelskiego.
Tolerancja religijna
Libertarianizm jest zwykle postrzegany jako filozofia, ktra szczegln wag przywizuje do
wolnoci gospodarczej, ale jego prawdziwe korzenie historyczne le bardziej w walce o
wolno religijn. Wczeni chrzecijanie zaczli rozwija teori tolerancji religijnej, aby
przeciwdziaa przeladowaniom prowadzonym przez pastwo rzymskie. Jednym z
pierwszych by Tertulian, Kartagiczyk znany jako "ojciec aciskiej teologii", ktry napisa
okoo 200 roku A.D.:
"Jest fundamentalnym prawem czowiek, przywilejem danym z natury, e kady czowiek
powinien czci w zgodzie ze swoimi przekonaniami. Wyznanie jednego czowieka, w aden
sposb nie szkodzi, ani nie pomaga, innemu czowiekowi. Jest oczywiste, e adna religia nie
moe stosowa przymusu, gdy to wolna wola, a nie sia, powinna nas prowadzi".
Mamy tu do czynienia z wolnoci, ktra jest dokonywana na poziomie fundamentalnym i
oparta na prawie naturalnym.
Wzrost handlu, rnej interpretacji religijnej, oraz rozwj spoeczestwa obywatelskiego,
oznacza, e w kadej spoecznoci istniao wicej rde wpywu, a pluralizm doprowadzi
do da formalnego ograniczenia rzdu. W jednej niezwykej dekadzie podjto bardzo
istotne kroki w kierunku ograniczenia reprezentatywnego rzdu w trzech oddzielnych
czciach Europy. Najbardziej znane, przynajmniej w Stanach Zjednoczonych, miay miejsce
w Anglii w 1215, kiedy baronowie stanli w obliczu krla Jana z Runnymede i zmusili go do

podpisania Magna Carta, czyli Wielkiej Karty. Magna Carta gwarantowaa kademu
wolnemu czowiekowi zabezpieczenie przed nielegaln ingerencj w jego osob i w jego
majtek, oraz sprawiedliwo wobec kadego. Moliwoci krla do pozyskiwania
przychodw byy ograniczone, Koci mia zagwarantowany stopie wolnoci i zostaa
potwierdzona swoboda gmin.
W midzyczasie, okoo 1220 niemieckie miasto Magdeburg opracowao zbir praw
miejskich, ktre podkreliy wolno i samorzdno. Prawo Magdeburga byo tak
powszechnie szanowane, e zostao przyjte przez setki nowo utworzony miast w caej
Europie rodkowej, a sprawy sdowe, niektrych rodkowo-wschodnich miast europejskich,
byy kierowane do sdziw z Magdeburga. Ostatecznie, w 1222, mniejsza szlachta i
ziemiastwo Wgier - a nastpnie bardzo dua cz europejskiego gwnego nurtu - zmusia
krla Andrzej do podpisania Zotej Bulli, ktra zwolnia ziemiastwo i duchowiestwo z
opodatkowania, przyznaa im wolno zbytu w swoich dziedzinach, tak jak chcieli, zapewnia
ochron przed arbitralnym wizieniem i konfiskat, zagwarantowaa im coroczne
zgromadzenia, na ktrych mogli przedstawi swoje skargi, a nawet przyznaa im Prawo
Oporu (Jus Resistendi) - prawo, ktre pozwalao wypowiedzie posuszestwo krlowi, ktry
zaatakowa swobody i przywileje zawarte w Zotej Bulli.
Zasady znalezione w tych dokumentach byy dalekie od libertarianizmu; nadal wykluczay
wielu ludzi z gwarancji wolnoci, np. zarwno Magna Carta jak i Zota Bulla wyranie
dyskryminoway ydw. Jednak i tak s one kamieniami milowymi w cigym marszu ku
wolnoci, ograniczonemu rzdowi i rozszerzeniu koncepcji czowieczestwa, obejmujcego
wszystkich ludzi. Wykazay one, e ludzie w caej Europie myleli na koncepcj wolnoci i
stworzyy grupy ludzi zainteresowanych obron swoich swobd.
Pniej, w XIII wieku w. Tomasz Akwinata, prawdopodobnie najwikszy teolog katolicki
wszechczasw, i inni filozofowie, opracowali teologiczny argument za ograniczeniem wadzy
krlewskiej. Akwinata pisa:
"Krl, ktry nie wypenia swoich obowizkw, traci swoje roszczenia do posuszestwa.
Obalenie go to nie bunt, poniewa on sam jest buntownikiem, ktrego nard ma prawo si
pozby. Dlatego lepiej jest zmniejszy jego wadz, eby nie by w stanie jej naduy".
Tym samym teologiczny autorytet wyrazi zgod, e tyrani mog by zdetronizowani.
Zarwno John z Salisbury, angielski biskup, ktry by wiadkiem morderstwa Becketa w XII
wieku, jak i Roger Bacon, XII-wieczny uczony - ktrego Lord Acton opisa jako
najwybitniejszego angielskiego pisarze swej epoki - broni nawet prawa do zabijania tyranw,
co byo pogldem nawet nie do pomylenie gdziekolwiek indziej na wiecie.
XVI-wieczny uczony Francisco de Vitoria przewodzi hiszpaskiej myli scholastycznej,
znanej te czasami jako szkoa z Salamanki, ktra prowadzia badania na temat teologii, praw
naturalnych, ekonomii zbudowanej na pracach Akwinaty i wprowadzia wiele idei, ktre
pniej znalazy odzwierciedlenie w pracach Adama Smitha i Szkoy Austriackiej. Ze
swojego stanowiska na Uniwersytecie w Salamance, Vitoria potpia hiszpaskie zniewolenie
Indian na Nowym wiecie, w kategoriach indywidualizmu i praw naturalnych: "Kady
Indianin jest czowiekiem, wic moe osign zbawienie bd potpienie... A poniewa jest
osob, to kady posiada woln wol i, konsekwentnie, jest panem swojego dziaania... Kady
czowiek ma prawo do wasnego ycia i do fizycznej oraz psychicznej integralnoci". Vitoria i
jego wsppracownicy rwnie rozwinli doktryn praw naturalnych na takich polach jak

wasno prywatna, zyski, interesy i podatki; ich prace miay wpyw na Hugo Grotiusa,
Samuela Pufendorfa, a przez nich na Adama Smitha i jego stowarzyszenie szkockie.
Prehistoria libertarianizmu miaa swoj kulminacj w okresie renesansu i reformacji.
Ponowne odkrycie nauki klasycznej i humanizmu, co cechowao renesans, jest zwykle
uwaane za powstanie nowoczesnego wiata po redniowieczu. Z typow dla siebie
szczeroci, Ayn Rand podsumowaa renesans, ze swojego racjonalistycznego,
indywidualistycznego, wieckiego i liberalnego punktu widzenia: "redniowiecze byo
czasem mistycyzmu, rzdzone przez lep wiar i lepe posuszestwie wobec dogmatu, e
wiara przewysza rozum. Renesans by specyficznym odrodzeniem si rozumu,
oswobodzeniem ludzkiego umysu, zwycistwem racjonalnoci nad mistycyzmem - niepewny,
niepeny, ale namitny triumf, ktry doprowadzi do narodzin nauki, indywidualnoci i
wolnoci. Jednak historyk Ralph Raico twierdzi, e renesans moe by przeceniony jako
prekursor liberalizmu; redniowieczne czartery praw zapewniy bardziej stabilne oparcie dla
wolnoci, ni prometejski indywidualizm renesansu. Jednak, jednym z najwikszych
wkadw do liberalnej postawy renesansu wobec wadzy, bya praca Machiavelliego,
woskiego ma stanu i politycznego filozofa, ktry powiedzia prawd o polityce: polityka to
wadza; rzeczy ktre politycy mwi o sprawiedliwoci to tylko gambit (gambit oznacza w
szachach otwarcie polegajce na powiceniu kilku figur, w celu zdobycia lepszej pozycji przyp. t.) w celu utrzymania wadzy. Ten zdrowy cynizm odnonie wadzy politycznej jest
motywem, przez ktry przewija si znaczna cz woskiej myli politycznej, koczc na
takich XIX-wiecznych uczonych jak Gaetano Mosca i Vilfredo Pareto.
Do rozwinicia idei libertariaskicj bardziej przyczynia si reformacja. Protestanckich
reformatorw, takich jak Martin Luther czy John Calvin, trudno uzna za liberaw. Ale
amic monopol Kocioa katolickiego, nieumylnie przyczynili si do rozmnoenia
protestanckich sekt, a niektre z nich - takie jak kwakrzy czy baptyci - pielgnoway myl
liberaln. Po wojnach religijnych, ludzie zaczli kwestionowa pogld, e wsplnota musi
mie tylko jedn religi. Wywodzi si on z myli, e bez jednej wadzy religijnej i moralnej
wsplnota bdzie wiadkiem niekoczcych si zobowiza moralnych i zwyczajnie
rozpadnie si na kawaki. Ta gboko konserwatywna idea ma dug histori. Siga co
najmniej do nalega Platona regulowania wszystkiego, nawet muzyki, w idealnym
spoeczestwie. Zostaa ona sformuowana w naszych czasach przez socjalistycznego pisarza
Roberta Heilbronera, ktry mwi, e socjalizm wymaga "rozmylnego objcia kolektywu
celem moralnym", dla ktrego "kady odrbny gos rodzi zagroenie". Mogo to by rwnie
syszalne wrd obaw mieszkacw wsi Catlett w Wirginii, ktrzy zwierzyli si Washington
Post ze swoich lkw, kiedy buddyjska witynia zostaa wybudowana w ich maym miecie:
"My wierzymy w jedynego Boga i myl, e balimy si faszywej religii jako takiej, gdy
mogaby mie wpyw na nasze dzieci". Na szczcie, wikszo ludzi zauwayo po
reformacji, e spoeczestwo nie rozpadnie si w obecnoci rnych religijnych i moralnych
pogldw.
Odpowied absolutyzmu
Pod koniec XVI wieku Koci, osabiony przez wasn korupcj i przez reformacj,
potrzebowa wsparcia pastwa bardziej, ni pastwo potrzebowao kocioa. Sabo Kocioa
stworzya warunki do powstania krlewskiego absolutyzmu, szczeglnie widocznego w
rzdach Louisa XIV we Francji i dynastii Stuartw w Anglii. Monarchowie zaczli tworzy
swoj wasn biurokracj, nakada nowe podatki, formowa sta armi i zwiksza
roszczenia odnonie wasnej wadzy. Opieraj si na dzieach Kopernika, ktry udowodni, e

planety kr wok Soca, Louis XIV obwoa si Krlem Soce, poniewa stanowi
centrum ycia we Francji, a take wyrzek synne owiadczenie "Letat, cest moi" ("Ja jestem
pastwem"). Zabroni protestantyzmu i prbowa uczyni si gow Kocioa katolickiego we
Francji. W czasie swoich prawie 70-letnich rzdw, nigdy nie zwoa posiedzenia
zgromadzenia reprezentantw, generalnych posiadoci. Jego minister finansw Colbert
wdroy polityk merkantylizmu, pod ktr pastwo miao nadzorowa, przewodzi,
planowa, projektowa i monitorowa gospodark, a w razie potrzeby dotowa, zakazywa,
mianowa monopole, nacjonalizowa, ustala pace i ceny i zapewnia jako.
W Anglii Stuartowie prbowali wszcz rzdy absolutne. Starali si zlikwidowa prawo
powszechne i podnie podatki bez zgody angielskiego zgromadzenia reprezentantw
Parlamentu. Ale spoeczestwo obywatelskie i wadza Parlamentu okazay si bardziej trwae
na Wyspach ni na kontynencie i absolutystyczna kampania Stuartw zostaa zahamowana w
cigu 40 lat od wstpienia Jakuba I na tron. Opr wobec absolutyzmu mia swoj kulminacj
w ciciu syna Jakuba, Karola I, w 1649.
W midzyczasie, kiedy absolutyzm zakorzeni si we Francji i w Hiszpanii, drogowskazem
tolerancji religijnej, swobody handlowej i ograniczonej centralnego rzdu staa si Holandia.
Po holenderskim uzyskaniu niepodlegoci od Hiszpanii na pocztku XVII wieku, Holendrzy
stworzyli lun konfederacj miast i prowincji. Stali si potg handlow i schronieniem dla
represjonowanych uchodcw. Ksiki i broszury autorstwa francuskich i angielskich
dysydentw byy czsto publikowane w holenderskich miastach. Jeden z takich uchodcw,
Baruch Spinoza, ktrego ydowscy rodzice uciekli przed katolickimi przeladowaniami w
Portugalii, opisa szczliwe wspistnienie tolerancji religijnej i dobrobytu w XVIIwiecznym Amsterdamie:
"Miasto Amsterdam zbiera owoce wolnoci w swoich wielkim dobrobycie i w podziwie wrd
wszystkich ludzi. W tym najbardziej rozkwitajcym kraju, i najwspanialszym miecie, ludzie
wszystkich narodw i religii yj razem w najwikszej harmonii, i nie zadaj pyta, ufajc
twojemu towarowi, gdy jeste dla nich obywatelem-przyjacielem. Religia czy sekta do jakiej
naleysz jest bez znaczenia: to nie ma adnego wpywu przez sdziami na zwikszenie czy
zmniejszenie winy i nie ma sekty, ktrej zwolennicy byliby pogardzania, pod warunkiem, e
nie s oni szkodliwi dla nikogo, pac kademu czowiekowi jego naleno, yj uczciwie, s
pozbawieni ochrony arbitraowego organu".
Holenderski przykad harmonii spoecznej i wzrostu gospodarczego zainspirowa wczesnych
liberaw w Anglii i w innych krajach.
Rewolucja angielska
Angielski sprzeciw wobec krlewskiego absolutyzmu wywoa duy ferment intelektualny i
po raz pierwszy poruszy wyranie proto-liberalne idee, ktre rozwijay si w XVI-wiecznej
Anglii. Ponownie, liberalne idee zostay opracowane w obronie tolerancji religijnej. Wielki
poeta John Milton opublikowa w 1644 pamflet "Areopagitica", gdzie zawar mocne
argumenty na rzecz wolnoci religijnej i przeciwko oficjalnemu licencjonowaniu prasy.
Podejmujc problem relacji midzy wolnoci a cnot - problemem obecnym w
amerykaskiej polityce do dzi - Milton napisa: "Wolno to najlepsza szkoa cnoty". Cnota,
mwi, moe by wybrana tylko dobrowolnie. Odnonie wolnoci sowa pisa: "Czy nie
najatwiej jest pozna prawd na wolnym i otwartym spotkaniu?"

W okresie bezkrlewia, w czasach po ciciu Karola I, kiedy Anglia bya rozdarta midzy
krlw i pod wadz Olivera Cromwella, toczyy si w niej wielkie intelektualne debaty.
Grupa znana jako lewelerzy, zacza gosi szereg idei, ktra zostay nazwane liberalizmem.
Pooyli nacisk na obron wolnoci religijnej i staroytnych praw angielskich mieszkacw,
w kontekcie samoposiadania i praw naturalnych. W synnym eseju "An Arrow against All
Tyrants" ("Strzaa przeciwko kadej tyranii"), lider lewelerw Richard Overton
argumentowa, e kada indywidualna jednostka posiada "samowasno", to znaczy, kady
jest wacicielem samego siebie, a zatem ma prawo do ycia, wolnoci i wasnoci. "Nikt nie
posiada wadzy nad moimi prawami i swobodami, ani ja nad nikim jej nie posiadam".
Pomimo wysikw lewelerw i innych radykaw, dynastia Stuartw powrcia na tron w
1660 w osobie Karola II. Karol obieca szanowa wolno sumienia i prawa wacicieli
ziemskich, ale jego brat Jakub II ponownie prbowa rozszerzy wadz krlewsk. W
Chwalebnej Rewolucji w 1688 Parlament zaproponowa koron dla Wilhelma i Marii z
Holandii (wnuki Karola I). Wiliam i Maria zgodzili si przestrzega "prawdziwego,
staroytnego i niewtpliwego prawa" kadego Anglika, jak zostao okrelone w Karcie Praw
w 1689.

Umownie Chwalebn Rewolucj moemy uwaa za narodziny libertarianizmu. John Locke

jest susznie postrzegany jako pierwszy prawdziwy libera i jako ojciec wspczesnej filozofii
politycznej. Jeli nie znasz idei Locka, to nie jeste w stanie w peni zrozumie wiata w
ktrym yjesz. Wielka praca Locka "Drugi traktat o rzdzie" zostaa opublikowana w 1690,
ale zostaa napisana kilka lat wczeniej, aby odeprze absolutystyczn filozofi sir Roberta
Filmera, podejmujc obron praw indywidualnych i rzdu przedstawicielskiego w znacznie
bardziej radykalny sposb. Locke zada pytanie, jaki jest sens istnienia rzdu? Dlaczego
musimy go mie? Odpowiedzia, e ludzie mieli swoje prawa przed zaistnieniem rzdu zatem nazywamy je prawami naturalnymi, poniewa istniej w naturze. Ludzie tworz rzd,
aby ochroni swoje prawa. Mogliby zrobi to bez rzdu, ale rzd jest skutecznym systemem
ochrony praw. I jeli rzd przekracza swoj rol, ludzki bunt jest uzasadniony. Rzd
reprezentatywny jest najlepszym sposobem zapewnienia, e kije rzdowe dosign
waciwego celu. Nawizujc do tradycji filozoficznej zakorzenionej przez wieku na
Zachodzie, napisa: "Rzd nie moe robi co mu si podoba... Prawo natury jest wieczn
zasad, odnoszc si do wszystkich ludzi, tak ustawodawcw, jak i innych".
Locke wyrazi te jasno ide praw wasnoci:
"Kady czowiek ma prawo posiada swoj wasn osob. To nie Ciao ma Prawo, ale on
sam. Praca jego Ciaa i Praca jego Rk, jak moemy powiedzie, s jego wasnoci.
Cokolwiek spowoduje usunicie go z Pastwa, nie spowoduje usunicia go z Natury. Jest on
zmieszany ze swoj wasn Prac i zczony z tym, co posiada, a tym samym sprawia, e jest
jego wasnoci".
Ludzie maj niezbywalne prawo do ycia i wolnoci, a take nabywaj prawo do bezpaskich
dbr, jeli zmieszaj je ze swoj prac, np. przez rolnictwo. To wanie ochrona "ycia,
Wolnoci i Majtku" ludzi jest rol rzdu.
Idee te zostay entuzjastycznie przyjte. Europa bya nadal w ucisku krlewskiego
absolutyzmu, ale dziki dowiadczeniu ze Stuartami, Anglicy stali si podejrzliwi wobec
wszelkich form rzdu. Pozytywnie przyjli ochron praw naturalnych, rzdu prawa oraz

prawa do rewolucji. Oni rwnie, co oczywiste, przenieli idee Locke'a i lewelerw na swoich
statkach do Nowego wiata.
XVIII-wieczny liberalizm
Anglia dobrze prosperowaa z ograniczonym rzdem. Podobnie jak Holandia zainspirowaa
liberaw wiek wczeniej, tak model angielski suy wzr wszystkich liberalnych mylicieli
na kontynencie, a ostatecznie na caym wiecie. Okres Owiecenia moemy datowa od 1720,
kiedy francuski pisarz Wolter uciek przed francusk tyrani i przyby do Anglii. Dostrzega
tolerancj religijn, reprezentatywny rzd i dobrobyt klasy redniej. Zauway, e wymiana
handlowa bya bardziej szanowana ni miao to miejsce we Francji, gdzie arystokracja
spogldaa z wyszoci na osoby trudnice si handlem. Zauway te, e kiedy ludziom
pozwala si na wolny handel, wszelkie ich uprzedzenia schodz na drugi plan, ustpujc chci
wasnego zysku, niczym w synnym opisie dziaania giedy:
"Id na londysk gied papierw wartociowych - bardziej szanowane miejsce ni niejeden
sd - zobaczysz tam reprezentantw wszystkich narodw, skupionych na subie ludzkoci.
ydzi, muzumanie i chrzecijanie handluj ze wszystkimi innymi, jakby naleeli do tej samej
religii, i nazywaj niewiernymi tylko tych, ktrzy bankrutuj. Prezbiterianin ufa anabaptycie,
a anglikanin akceptuje obietnic kwakra. Po opuszczeniu tego pokojowego i wolnego
zgromadzenia, jedni id do synagogi, a inni pi... inni id do kocioa czeka na natchnienie
od Boga, kady ma swj kapelusz na gowie i wszyscy s zadowoleni".
XVIII wiek by wielkim stuleciem myli liberalnej. Idee Locke'a byy rozwijane przez wielu
pisarzy, zwaszcza Johna Trencharda i Thomasa Gordona, ktrzy napisali seri esejw
prasowych podpisanych jako "Cato", po Cato Modszym, obrocy republiki rzymskiej przed
deniem Juliusza Cezara do wadzy. Eseje te, ktre potpiay rzd za dalsze naruszenia praw
Anglikw, stay si znane jako listy Cato. (Nazwy odwoujce si do republiki rzymskiej byy
popularne wrd XVIII-wiecznych pisarzy; porwnaj z Dokumentami Federalnymi,
podpisanymi jako "Publius"). We Francji fizjokraci rozwinli nowoczesn nauk ekonomii.
Ich nazwa pochodzia od greckich terminw physis - natura, kratos - rzdy; argumentowali
oni, e prawa natury, przez ktre rozumieli naturalne prawa podobne do prawa fizyki, ktre
rzdz spoeczestwem i tworzeniem bogactwa. Najlepszym sposobem aby zwikszy poda
realnych dbr byo umoliwienie wolnego handlu, nieskrpowanego przez monopole,
ograniczenia cechowe i wysokie podatki. Brak przymusowych ogranicze przyniesie
harmoni i obfito. Wanie z tego okresu pochodzi synne wolnociowe nawoywanie o
laiseez-faire. Wedug legendy, Louis XV zapyta grup kupcw, jak moe im pomc.
Odpowiedzieli: Laissez-nous faire, laissez-nous passer. Le monde va de lui-meme., co
znaczy: "Pozwl nam dziaa, zostaw nas w spokoju, wiat sam si poprowadzi".
Wiodcymi fizjokratami byli Francois Quesnay i Pierre Dupont de Nemours, ktry uciek
przed rewolucj francusk i przyby do Ameryki, gdzie jego syn zaoy ma firm w
Deleware. Wsppracownik fizjokratw, A.R.J. Turgot, by wielkim ekonomist, ktry zosta
mianowany ministrem finansw przez Louisa XVI, "owieconego despot", ktry chcia
odciy Francuzw od rzdu - i by moe stworzy wicej bogactwa do opodatkowania,
odkd fizjokraci szczegowo wypunktowali "biednych chopw, biedne krlestwo; sabe
krlestwo, biednego krla". Turgot wyda Szsty Edykt w celu zniesienia cechw (ktre stay
si zwapniaymi monopolami), zniesienia podatkw wewntrznych i pracy przymusowej
(paszczyzny) oraz zagwarantowania tolerancji dla protestantw. Natkn si w tym na
sztywny opr partykularnych interesw i zosta odwoany w 1776. Wraz z nim, orzek Raico,

"zagrzebano ostatni nadziej dla monarchii francuskiej", ktra rzeczywicie upada w czasie
rewolucji 13 lat pniej.
Francuski owiecenie jest lepiej znane z historii, ale nie byo takie wane jak owiecenie
szkockie. Szkoci od dawna byli niechtni angielskiej dominacji, gdy wiele wycierpieli przez
brytyjski merkantylizm, a w poprzednim stuleciu osignli wyszy wskanik alfabetyzacji i
mieli lepsze szkoy ni w Anglii. Szkocja bardzo dobrze nadawaa si do rozwijania idei
liberalnych (i do zdominowania angielskiego ycia intelektualnego). Adam Ferguson, autor
"Eseju o historii spoeczestwa obywatelskiego", ktry uku powiedzenie "sukces jest efektem
ludzkiego dziaania, a nie ludzkiego projektu", co zainspirowao pniejsz szko o
spontanicznym porzdku; Francis Hutcheson, ktry wyprzedzi utylitarystw w pojciu
"najwiksze dobro dla najwikszej liczby"; i Dugal Stewart, ktrego filozofia ludzkiego
umysu byo czsto czytana na wczesnych amerykaskich uniwersytetach - znajdowali si oni
wrd najwybitniejszych uczonych szkockiego owiecenia. Ale najbardziej wpywowi byli
David Hume i jego przyjaciel Adam Smith.
Hume by filozofem, ekonomist i historykiem, jeszcze w dniach, zanim arystokracja
uniwersytecka zadecydowaa, e wiedza musi by podzielona na osobne kategorie.
Wspczeni studenci najlepiej znaj go z jego filozoficznego sceptycyzmu, ale rwnie
przyczyni si do rozwoju naszego nowoczesnego zrozumienia produktywnoci i
dobrodziejstwa wolnego rynku. Broni wasno i umow, woln bankowo, a take
spontaniczny porzdek w wolnym spoeczestwie. Polemizujc z bilansem handlu doktryny
merkantylistycznej, zwrci uwag, e kady czowiek korzysta z dobrobytu innych, nawet
dobrobytu ludzi w innych krajach.
Wraz z Johnem Lockiem, Adam Smith jest kolejnym ojcem liberalizmu, albo tego co obecnie
nazywamy libertarianizmem. I odkd yjemy w liberalnym wiecie, Locke i Smith mog by
uwaani za architektw nowoczesnego wiata. W swoim najsynniejszym dziele, "Bogactwo
narodw", Smith pooy podwaliny pod wspczesn nauk ekonomii. Stwierdzi, e opisa
"prosty system naturalnej wolnoci". We wspczesnym jzyku moemy powiedzie, e
kapitalizm to jest co, co si dzieje, kiedy zastawimy ludzi w spokoju. Smith wykaza, e
kiedy ludzie maj w produkcji i handlu swj wasny interes, s oni prowadzeni przez
"niewidzialn rk", aby wszyscy na tym zyskiwali. Aby dosta prac, lub sprzeda co za
pienidze, kada osoba musi dowiedzie si, co pragn mie inni. yczliwo jest wana, ale
"to nie od yczliwoci rzenika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, ale od ich
dbaoci w swoim wasnym interesie". Dlatego te wolny rynek pozwala wikszej liczbie
ludzi zaspokoi swoje pragnienia, i ostatecznie cieszy si z wyszego standardu ycia, ni w
jakimkolwiek innym systemie spoecznym.
Od wielu lat krytycy twierdz, e Adam Smith, lub oglnie ekonomici, czy libertarianie,
wierz, e kade zachowanie jest motywowane swoim wasnym interesem. Ale prawie dwie
dekady przed "Bogactwem narodw", w "Teorii uczu moralnych", Smith rozrni dwa
rodzaje zachowa - interes wasny i dobroczynno. Podkreli, e ludzie czasem dziaaj z
dobroczynnoci, a spoeczestwo powinno zachca ich do takich uczu. Ale, podkreli, jeli
to konieczne, spoeczestwo jest w stanie istnie bez dobroczynnoci wykraczajcej poza
rodzin; ludzie wci bd wystarczajco wspdziaa, gospodarka bdzie cigle
funkcjonowa, wiedza bdzie wzrasta; ale spoeczestwo nie moe istnie bez
sprawiedliwoci, ktra oznacza ochron prawa ycia, wolnoci i wasnoci. Sprawiedliwo
wic, musi by pierwsz trosk pastwa.

Najwaniejszym wkadem Smitha w teori libertariask by rozwj idei spontanicznego

porzdku. Regularnie syszymy, e istnieje konflikt midzy wolnoci a porzdkiem, i takie
spojrzenie wydaje si by logiczne. Ale, w bardziej kompletny sposb ni fizjokraci i inni
wczeniejsi myliciele, Smith wykaza, e w ludzkim dziaaniu porzdek powstaje
spontanicznie. Pozwl ludziom swobodnie wspdziaa z innymi, zapewnij im ochron
wolnoci i wasnoci, a porzdek wyoni si bez centralnego zarzdzania. Gospodarka
rynkowa jest jedn z form spontanicznego porzdku; setki lub tysice - a dzisiaj ju miliardy ludzi uczestniczy w wolnym rynku i w wiecie biznesu kadego dnia, zastanawiajc si, jak
mog wyprodukowa wicej dbr, lub dosta lepsz prac, lub zarobi wicej pienidzy dla
siebie i swoich rodzin. Nie s prowadzeni przez adn centraln wadz, ani przez biologiczny
instynkt, jak ten ktry zmusza pszczoy do produkcji miodu, a mimo to tworz bogactwo dla
siebie i innych, poprzez produkcj i handel.
Ale gospodarka rynkowa nie jest jedyn form spontanicznego porzdku. Popatrzmy na
jzyk. Nikt nie usiad, aby napisa jzyk angielski, a nastpnie nauczy go wczesnych
Anglikw. Powsta on i zamieni si naturalnie, spontanicznie w odpowiedzi na potrzeby
czowieka. Popatrzmy na prawo. Dzisiaj sdzimy, e prawa zostay uchwalone przez Kongres,
ale prawo zwyczajowe powstaa na dugo przed tym, ni krl lub inny ustawodawca by w
stanie je zapisa. Kiedy dwoje ludzie popadao w konflikt, prosili trzeciego, aby by im
sdzi. Czasami sdziowie gromadzili si, aby przemyle spraw. Sdziowie nie mieli
gotowego prawa, ale raczej starali si je "znale", aby byo zgodne z tym, co zwyczajowa
praktyka nakazywaa w takich przepadkach. Tak wic ze sprawy na spraw, porzdek prawny
si rozwija. Take pienidz jest kolejnym wynalazkiem, ktry powsta przez spontaniczny
porzdek; jego powstanie byo naturalne, gdy ludzie potrzebowali czego do uatwienia
sobie handlu. Hayek napisa, e "gdyby prawo zostao celowo zaprojektowane, powinno by
uznane za jeden z najwaniejszych ludzkich wynalazkw. Ale ono, oczywicie, nie zostao
wymylone przez aden pojedynczy umys, podobnie jak jzyk, pienidze, czy wikszo
praktyk i konwencji, na ktrych opiera si ycie spoeczne". Prawo, jzyk, pienidze, rynki najwaniejsze instytucje w ludzkim spoeczestwie powstay spontanicznie.
Wraz z systematycznym opracowaniem przez Smitha zasad spontanicznego porzdku,
podstawowe zasady liberalizmu byy zasadniczo kompletne. Moemy zdefiniowa te
podstawowe zasady jako ide wyszych praw lub praw naturalnych. Z tych postaw powstao
wiele innych, bardziej konkretnych idei: indywidualna wolno, ograniczony i
reprezentatywny rzd, wolny rynek. Potrzebne byo wiele czasu, aby je zdefiniowa, i nadal
trzeba o nie walczy.
Budowa wolnego wiata
Podobnie jak angielska rewolucja, rewolucja amerykaska bya jedn z najwikszych
ideologicznych debat. Nawet bardziej ni wiat XVII-wiecznej Anglii, klimat XVIII-wiecznej
Ameryki by zdominowany przez liberalne idee. W istocie, mona powiedzie, e nie byo w
Ameryce adnych nieliberalnych idei. Byli tylko konserwatywni liberaowie, ktrzy nalegali,
aby Amerykanie w pokojowy sposb domagali si swoich praw, jakie przysugiway
Anglikom i radykalni liberaowie, ktrzy ostatecznie odrzucili nawet monarchi
konstytucyjn i dali niepodlegoci. Najbardziej zdecydowanym radykalnym liberaem by
Thomas Paine. Paine by czowiekiem, ktrego moglibymy nazwa zewntrznym agitatorem,
podrujcym misjonarzem wolnoci. Urodzony w Anglii, przyby do Ameryki, aby pomc w
przeprowadzeniu rewolucji, a kiedy jego zadanie zostao wykonane, znw przeby Atlantyk,
aby pomc Francuzom w ich rewolucji.

Spoeczestwo przeciwko rzdowi

Wielkim wkadem Paine do ruchu rewolucyjnego by jego pamflet "Zdrowy rozsdek", ktry
sprzeda si w liczbie 100 tys. kopii w cigu kilku miesicy, a w kraju przeczytao go 3 mln
ludzi. Kady to czyta; ci ktrzy nie potrafili czyta, to suchali; czytano w tawernach i
toczono debaty, na ktrych kady podawa swojego pomysy. "Zdrowy rozsdek nie by
tylko woaniem o niepodlego. Tekst oferowa radykalne teorie libertariaskie, oparte na
prawach naturalnych i niezalenoci. Paine rozpocz od rozrnienia midzy
spoeczestwem a rzdem: "Spoeczestwo jest produktem naszych potrzeb, a rzd naszych
niegodziwoci... Spoeczestwo w kadym stanie jest bogosawiestwem, ale rzd w nawet
najlepszym stanie jest zem koniecznym; w najgorszym co najwyej tolerowanym". Nastpnie
opisa genez monarchii: "Czy moemy zdj ciemn zason staroytnoci... Znajdujc
pierwszego [krla] nie mamy nic lepszego, ni gwnego otra jakiego niespokojnego gangu,
ktremu dzikie maniery i prymat w subtelnoci pozwoliy uzyska tytu naczelnego wrd
rabusiw.
W "Zdrowym rozsdku" i w swoich pniejszych pismach Paine rozwin ide spoeczestwa
obywatelskiego istniejcego ponad rzdem, gdzie ludzie mog pokojowo wspdziaa,
tworzc spontaniczny porzdek. Jego wiara w spontaniczny porzdek zostaa wzmocniona,
kiedy zobaczy, e spoeczestwo nadal funkcjonowaa po tym, jak kolonialne rzdy zostay
wyrzucone z amerykaskich miast i kolonii. W swoich pismach starannie poczy
normatywn teori praw indywidualnych, z pozytywn analiz spontanicznego porzdku.
Ani "Zdrowy rozsdek", ani opublikowanie przez Adama Smitha "Bogactwa narodw", nie
byy tak oczywistym kamieniem milowym w walce o wolno jak wydarzenie z 1776. W
1776 kolonie amerykaskie podpisay Deklaracj Niepodlegoci, prawdopodobnie
najdoskonalszy manifest wolnociowy w historii. Wymownymi sowami, Thomas Jefferson
ogosi caemu wiatu liberaln wizj:
"Uwaamy nastpujce prawdy za oczywiste: e wszyscy ludzie s stworzeni rwnymi, e s
obdarzeni przez Stwrc pewnymi niezbywalnymi prawami, wrd ktrych s prawa do ycia,
wolnoci i denia do szczcia. W celu zabezpieczenia tych praw, rzdy zostay stworzone
wrd ludzi, a ich uprawnienia zale tylko od zgody rzdzonych. Ilekro jakakolwiek forma
rzdw uniemoliwia spenienie tych celw, prawem ludzi jest zmiana takiego rzdu lub
obalenie go".
Oczywisty jest tutaj wpyw lewelerw i Johna Locka. Jefferson zwile opisa trzy punkty: e
ludzie maj prawa naturalne, e celem rzdu jest ochrona tych praw, i e jeli rzd nie
wywizuje si ze swoich zada, ludzie maj prawo do "zmieni lub obali". Za jego
elokwencj w liberalnej sprawie i za jego ustawiczn rol w rewolucji liberalnej, ktra
zmienia wiat, publicysta George F. Will nazwie Jeffersona "czowiekiem tysiclecia".
Naley jednak zauway, e piszc Deklaracj Niepodlegoci, Jefferson nie odkry wiele
nowego. John Adams, by moe obraony niektrymi uwagami Jeffersona, powiedzia po
latach, e "te idee nie powstay w tym [w Deklaracji], ale zostay wyklepane w Kongresie
dwa lata wczeniej. Jefferson sam powiedzia, e podczas gdy on "nie skorzysta z adnej
ksiki ani broszury w czasie pisania", to jego celem nie byo "znalezienie nowych zasad, czy
nowych argumentw", ale tylko "wyraenie myli amerykaskiej". Idee w Deklaracji byy,
jak powiedzia, "uczuciami z tamtych dni, wyraonymi w mowie, pimie, druku i w

elementarnych ksikach prawa publicznego". Zwycistwo liberalnych idei w Stanach

Zjednoczonych byo przytaczajce.
Rzd ograniczony
Po militarnym zwycistwie, niepodlegli Amerykanie przystpili do realizacji w praktyce idei,
ktre angielscy liberaowie rozwijali si cay XVIII wiek. Wybitny historyk z Harvard
University, Bernard Bailyn, powiedzia e:
"gwnymi tematami XVIII-wiecznego radykalnego libertarianizmu byo doprowadzenie do
realizacji idei w praktyce. Najpierw jest przekonanie, e wadza jest za, ale by moe jest to
zo konieczne; e jest wiecznie skorumpowana; i e musi by kontrolowana, ograniczona,
zawona na kady moliwy sposb, do minimum cywilnego porzdku. Pisanie konstytucji;
oddzielanie wadzy; karty praw; ograniczanie wadzy wykonawczej, ustawodawczej i
sdowniczej, ograniczanie prawa do stosowania przymusu i toczenia wojny - wszystko to
wyraa gbok nieufno do wadzy, ktra ley w samym sercu ideologii amerykaskiej
rewolucji i ktra pozostaa z nami jako stae dziedzictwo historii".
Konstytucja Stanw Zjednoczonych, zbudowana na ideach Deklaracji, ustanowia rzd
odpowiedni dla wolnych ludzi. Opiera si ona na zaoeniu, e jednostki maj naturalne
prawa poprzedzajce utworzenie rzdu i e wszelka wadza rzdu jest delegowana przez
jednostki w celu ochrony tych praw. Na podstawie tych ustale, twrcy Konstytucji nie
ustanowili monarchii, ani nie stworzyli nieograniczonej demokracji, ani rzdu plenarnego,
ktrego uprawnienia byy ograniczone tylko przez gosowanie powszechne. Zamiast tego,
starannie wyliczyli (artyku I, sekcja 8) wadz, ktra przysuguje rzdowi federalnemu.
Konstytucja, ktrej najwikszymi teoretykiem i architektem by przyjaciel i ssiad Jeffersona,
James Madison, bya prawdziwie rewolucyjna w ustanowieniu rzdu delegowanych,
wyszczeglnieniu praw, a tym samym w ograniczeniu wadzy.
Kiedy Karta Praw bya zaproponowana pierwszy raz, wielu twrcw odpowiedziao, e nie
jest to potrzebne, poniewa wyliczone uprawnienia byy tak ograniczone, e rzd nie by w
stanie naruszy praw indywidualnych. Ostatecznie, zdecydowano si doda Kart Praw,
tumaczc sowami Madisona, "dla wikszej ostronoci". Po wyliczenie szczeglnych praw
w pierwszych omiu poprawkach, pierwszy zjazd Kongresu doda dwie kolejne, ktre
podsumoway ca struktur rzdu federalnego, tak jak zosta stworzony. Dziewita Poprawka
przewiduje, e "wyliczenie w Konstytucji okrelonych praw nie powinno by rozumiane jako
zaprzeczenie lub zdyskredytowanie innych praw, posiadanych przez ludzi". Dziesita
Poprawka mwi: "Kompetencje nie powierzone Stanom Zjednoczonym przez Konstytucj, ani
nie zabronione przez ni, s zastrzeone do ustalania przez stany lub przez ludzi". Znowu
mamy fundamentalne zaoenia liberalizmu: ludzie mieli prawa zanim stworzyli rzd, a
narodowe rzd nie ma adnej wadzy, ktra by nie bya specjalnie przyznana w Konstytucji.
Zarwno w USA jak i w Europie, stulecie po rewolucji amerykaskiej byo czasem
rozprzestrzeniania si liberalizmu. Pisano konstytucje i karty praw chronicych wolno i
gwarantujcych praworzdno. Cechy i monopole zostay w duej mierze wyeliminowane,
wszystkim branom narzucono otwart konkurencj opart na podstawie zasug. Wolno
prasy i religii zostaa znacznie rozszerzona, prawa wasnoci byy coraz bardziej bezpieczne,
handel midzynarodowy zosta uwolniony.

Prawa obywatelskie
Indywidualizm, prawa naturalne i wolne rynki w logiczny sposb prowadziy do agitacji za
rozszerzeniem cywilnych i politycznych praw dla tych, ktrzy zostali wykluczeni z wolnoci,
jak mieli od wadzy - zwaszcza niewolnikw, chopw i kobiet. Pierwsze na wiecie
antyniewolnicze spoeczestwo zostao zaoone w Filadelfii w 1775, a niewolnictwo i
poddastwo zniesiono w caym zachodnim wiecie w cigu wieku. Podczas debaty w
parlamencie brytyjskim nad pomysem odszkodowania dla wacicieli niewolnikw za utrat
swojej "wasnoci", libertarianin Benjamin Pearson odpowiedzia: "mylaem, e to
niewolnicy s tymi, ktrzy powinni otrzyma odszkodowanie". Tom Paine w Pensylvania
Journal opublikowa wczesn, poruszajc obron praw kobiet w 1775. Mary Wollstonecraft,
przyjacika Paine i innych liberaw, opublikowaa "Windykacj praw kobiet" w Anglii w
1792. Pierwsza feministyczna konwencja w USA miaa miejsce w 1848, gdzie kobiety
zaczy domaga si praw naturalnych, ktre biali mczyni ogosili w 1776 i ktrych
dano dla czarnych mczyzn. Wedug angielskiego historyka Henry Sumnera Maine, wiat
przeszed od spoeczestwa statutu do spoeczestwa umowy.
Liberaowie wzili si take za odwieczn klsk wojny. W Anglii, Richard Cobden i John
Bright niestrudzenie argumentowali, e wolny handel wizaby ludzi rnych narodw w
pokojowym wspdziaaniu, zmniejszajc prawdopodobiestwo wojny. Nowe ograniczenia
dla rzdw i wikszy publiczny sceptycyzm wobec wadcw, sta si coraz trudniejszy dla
przywdcw politycznych, ktrzy chcieli miesza si w sprawy zagraniczne i i na wojn.
Po chaosie Rewolucji Francuskiej i ostatecznej klsce Napoleona w 1815, z wyjtkiem wojny
krymskiej i wojen zjednoczenia narodowego, wikszo ludzi w Europie cieszya si
stuleciem wzgldnego pokoju i rozwoju.
Efekty liberalizmu
Liberalizacji ludzkiej kreatywnoci stworzya zdumiewajcy naukowy i materialny postp.
Magazyn Nard, ktry sta si pniej prawdziwie liberalnym dziennikiem, patrzc wstecz w
1900 roku pisa: "Wyzwoleni z przykrych ingerencji rzdowych, ludzie powicili si swoim
naturalnym zajciom, poprawiajc swj stan, ze wspaniaymi rezultatami, ktre nas
otaczaj". Technologiczne postpy XIX wieku s niezliczone: silnik parowy, kolej, telegraf,
telefon, elektryczno, silnik spalinowy. Dziki akumulacji kapitau i "cudzie procentu
skadanego" w Europie i w Ameryce wielkie masy ludzie stay si wolne od cikiej pracy w
zych warunkach, ktra w naturalny sposb towarzyszya ludzkoci od niepamitnych
czasw. miertelno niemowlt spada, a rednia dugo ycia zaczo rosn do
niespotykanego wczeniej poziomu. Czowiek patrzcy wstecz od 1800 roku ujrzy wiat, w
ktrym dla wikszoci ludzie niewiele si zmienio w cigu tysicy lat; w 1900 roku wiat by
nie do poznania.
Myl liberalna w dalszym cigu rozwijaa si przez cay XIX wiek. Jeremy Bentham
zaproponowa teori utylitaryzmu, ide rzdu, ktry powinien promowa "najwiksze
szczcie dla najwikszej liczby". Mimo e jego myl filozoficzna zdecydowanie odbiegaa
od idei praw naturalnych, doszed on do tych samych wnioskw, o ograniczonym rzdzie i
wolnym rynku. Alexis de Tocqueville przyby do Ameryki, eby zobaczy wolne
spoeczestwo pracujce i opublikowa swoje byskotliwe obserwacje w ksice "O
demokracji w Ameryce", w latach 1834-1840. John Stuart Mill wyda w 1859 "O wolnoci",
potne dzieo o indywidualnej wolnoci. W 1951 Hebert Spencer, zasuony uczony, ktrego

praca jest niesprawiedliwie zaniedbana i czsto dzi zafaszowywana, opublikowa "Statystki

spoeczne", w ktrych broni swojego "prawa rwnej wolnoci" - wczesne i jednoznaczne,
nowoczesne wolnociowe kredo. Zasad Spencera byo, "e kady czowiek moe domaga
si moliwie najpeniejszej wolnoci dla siebie, ktra bdzie kompatybilna z posiadaniem
wolnoci przez innego czowieka". Spencer zwrci uwag na "prawo do rwnego
manifestowania wolnoci w sposb oczywisty odnosi si do caej rasy - kobiet jak i
mczyzn". Rwnie rozszerzy klasyczn liberaln krytyk wojny, rozrniajc dwa rodzaje
spoeczestw: spoeczestwo przemysowe, gdzie ludzie produkuj i handluj pokojowo,
zrzeszaj si dobrowolnie, oraz spoeczestwo wojujce, w ktrym dominuje wojna i rzd
kontroluje ycie swoich poddanych jako rodek do wasnych celw.
W swoim Zotym Wieku, Niemcy wyday wielu wielkich pisarzy, takich jak Goethe i
Schiller, ktrzy byli liberaami, i to przyczynio si do liberalnej filozofii w myli filozofw i
uczonych, takich jak Immanuel Kant czy Wilhelm von Humboldt. Dzieo Kanta podkrelao
autonomi jednostki i prbowaa ugruntowa indywidualne prawa o wolnoci w zakresie
samego rozumu. Wzywa do "konstytucji prawnej, ktra gwarantuje kademu wolno w
prawie, tak, e kady moe swobodnie szuka swojego szczcia w sposb jaki sam uwaa za
najlepszy, tak dugo, jak nie narusza legalnej wolnoci i praw ludzi z ktrymi yje". W
klasycznej pracy Humboldta "Prawa i obowizku rzdu", w ktrej wida silny wpyw "O
wolnoci" Millsa, twierdzi, e peny rozkwit jednostki wymaga nie tylko wolnoci, ale te
"manifestowania samego siebie", przez co rozumia, e ludzie powinni mie dostp do
rnorodnoci i aranowania swojego ycia - w nowoczesnej terminologii mona powiedzie
"alternatywnego stylu ycia", ktry mogli stale sprawdza i wybiera. We Francji, Benjamin
Constant by najbardziej znanym liberaem na kontynencie na pocztku wieku. "Kocha
wolno tak, jak inni ludzie kochaj wadz", mwili wspczeni. Podobnie jak von
Humboldt, widzia wolno jako system w ktrym ludzie mogli najlepiej odkry i rozwin
swoje wasne osobowoci i zainteresowania. W wanym eseju, porwna znaczenie wolnoci
w staroytnych republikach - rwny udzia w yciu publicznym - z nowoczesn wolnoci indywidualn wolnoci sowa, pisma, posiadania, wasnoci, handlu i realizacji swoich
prywatnych interesw. Jego staym wsppracownikiem bya Madame de Steal, pisarka, by
moe najbardziej znana z powiedzenia: "Wolno jest stara; to despotyzm jest nowoci",
odnoszc do to prbo stworzenia krlewskiego absolutyzmu, aby zabra ciko wywalczone,
jeszcze w czasach redniowiecza, swobody.
Inny francuski libera, Frederic Bastiat, suy w parlamencie jako zapalony wolnorynkowiec i
napisa wiele dowcipnych i bezkompromisowych esejw atakujcych pastwo i wszystkie
jego dziaania. Jego ostatni esej, "Co wida i czego nie wida", zaoferowa wiele wanych
argumentw, e cokolwiek rzd robi - buduje mosty, wspomaga sztuk, wypaca
wynagrodzenia - ma proste i oczywiste skutki. Pienidze s w obiegu, miejsca pracy s
tworzone, a ludzie myl, e to rzd generuje wzrost gospodarczy. Zadaniem ekonomisty jest
zobaczy to, czego nie wida - domy, ktre nie zostay zbudowane, ubrania, ktrych nie
kupiono, miejsca pracy, ktrych nie stworzono, poniewa pienidze zostay zabrane w formie
podatku od tych, ktrzy chcieli je wyda w tym celu. W "Prawie", zaatakowa pomys
"legalnego rabunku", przez ktry ludzie uywaj rzdu do przywaszczenia tego, czego sami
nie wyprodukowali. Za to w "Petycji producentw wiec przeciwko konkurencji Soca",
szydzi z francuskich przedsibiorcw, ktrzy chcieli by chronieni przed konkurencj,
podszywajc si w mowie pod producentw wiec, ktrzy chcieli ustawodawczo zablokowa
Soce, ktre powodowao, e ludzie nie potrzebowali uywa wiec w cigu dnia - wic
naleao to zmieni w imi "antydumpingowego" prawa.

W Stanach Zjednoczonych ruch abolicjonistw by naturalnie prowadzony przez libertarian.

Czoowi abolicjonici nazywali niewolnictwo "kradzie czowieka", gdy chciao ono
zaprzeczy samoposiadaniu i przywaszczy czowieka samego w sobie. Ich argumenty
zbiegay si z lewelerami i Johnem Lockiem. William Lloyd Garrison pisa, e jego celem nie
byo tylko zniesienie niewolnictwa, ale "wyzwolenie caej naszej rasy spod dominacji ludzi,
od niewoli samej w sobie, od rzdu uywajcego brutalnej siy". Inny abolicjonista, Lysander
Spooner, wyszed z naturalnych praw przeciwko niewolnictwu do wniosku, e nikt nie moe
by pocignity do zrezygnowania ze swoich naturalnych praw w ramach adnej umowy,
wczajc w to Konstytucj, ktrej osobicie nie podpisywa. Frederick Douglass rwnie
wywodzi swoje argumenty za abolicj z praw klasycznego liberalizmu - samoposiadania i
praw naturalnych.
Upadek liberalizmu
Pod koniec XIX wieku klasyczny liberalizm zacz ustpowa nowym formom kolektywizmu
i potdze pastwa. Jeli liberalizm by takim sukcesem - uwolni masy ludzkoci od
przygniatajcego ciaru etatyzmu oraz rozpocz bezprecedensow popraw standardw
ycia - to co si stao? To pytanie drczyo liberaw i libertarian przez cay XX wiek.
Jednym z problemw byo to, e liberaowie stali si zbyt leniwi; zapomnieli o przestrodze
Jeffersona, e "wieczna czujno jest cen wolnoci" i uznali, e oczywista harmonia
spoeczna i obfito jak przynis liberalizm oznacza, e nikt nie bdzie chcia przywraca
Starego Porzdku. Niektrzy liberalni intelektualici dawali do zrozumienia, e liberalizm by
zamknitym systemem i nie mia ju nic istotnego do zrobienia. Socjalizm, szczeglnie w
marksistowskiej odmianie, pojawi si nagle z ca now teori rozwoju i przycign
modszych intelektualistw.
Mogo by tak, e ludzie zapomnieli, jak trudne byo stworzenie spoeczestwa obfitoci.
Amerykanie i Brytyjczycy urodzeni w pniejszych latach XIX wieku weszli od razu w wiat
gwatownego wzrostu dobrobytu, technologii i standardw yciowych; dla nich nie byo ju
tak oczywiste, e wiat nie zawsze taki by. A nawet ci ktrzy rozumieli, e wiat by inny,
mogli zakada, e odwieczny problem ubstwa zosta ju rozwizany. Nie trzeba byo wic
duej otrzymywa instytucji spoecznych, ktre go rozwizay.
Pokrewnym problemem byo oddzielenie kwestii produkcji od dystrybucji. W wiecie
obfitoci, ludzie zaczli uznawa produkcj za co oczywistego i bardziej interesowa ich
"problem dystrybucji". Wielki filozof Friedrich Hayek powiedzia mi kiedy w wywiadzie, e
jest osobicie przekonany, e przyczyn ktra doprowadzia intelektualistw, w szczeglnoci
wiata anglojzycznego, do socjalizmu, by czowiek, ktry jest uwaany za wielkiego
bohatera klasycznego liberalizmu, John Stuart Mill. W jego synnym tekcie, "Zasady
politycznej ekonomii", ktry wyda w 1848 i ktry by popularny w kolejnych dekadach,
napisa nastpujce owiadczenie, w ktrym przechodzi od teorii produkcji do teorii
dystrybucji: "Z rzeczami ktre byy wczeniej, ludzko, indywidualnie bd zbiorowo, moe
zrobi co jej si podoba". Teraz, gdyby to bya prawda, mielibymy moralny obowizek
dopilnowa, aby dobra byy sprawiedliwe rozdzielane. Ale to nie jest prawda, poniewa jeli
nie zrobilimy z tego produktu, ktry jest nam potrzebny, nigdy nie bdziemy mieli go
ponownie. Poniewa, jeli zrobisz to raz, to ludzie nigdy nie bd produkowa tych rzeczy
znw.

Poza tym po raz pierwszy w historii, ludzie zaczli kwestionowa istnienie ubstwa. Przed
rewolucj przemysow kady by biedny; to nie by problem do studiw. Dopiero kiedy
wikszo ludzi staa si bogata - wedug standardw historii - ludzie zaczli si zastanawia,
dlaczego niektrzy byli dalej biedni. Zatem Charles Dickens ubolewa nad zanikajc ju
praktyk pracy wrd dzieci, ktrzy przeyway w wiele wikszej liczbie ni we
wczeniejszych epokach, jak wikszo dzieci od niepamitnych czasw. Karol Marks
zaoferowa wizj wiata perfekcyjnej wolnoci i dostatku. W midzyczasie, sukces nauki i
biznesu doprowadzi do przekonania, e inynierowie i kadry kierownicze s w stanie
zaprojektowa i poruszy cae spoeczestwo niczym wielk korporacj.
Utylitarna fraza Bethama i Millsa "najwicej dobra dla najwikszej liczby" spowodowaa, e
niektrzy uczeni zaczli kwestionowa potrzeb ograniczonego rzdu i ochrony praw
indywidualnych. Skoro najwaniejsz rzecz byo generowanie szczcia i dobrobytu,
dlaczego mamy chroni okrelone prawa? Dlaczego po prostu nie zmierza bezporednio do
wzrostu gospodarczego i oglnego dobrobytu? Znowu, ludzie zapomnieli o koncepcji
spontanicznego porzdku, przyjmujc, e problem wytwarzania i rozwoju mona rozwiza
przez systemu politycznego kierowania gospodark w okrelonym kierunku.
Oczywicie, nie moemy zaniedba odwiecznego pragnienia wadzy ludzi nad innymi.
Niektrzy zapomnieli o korzeniach wzrostu gospodarczego, niektrzy opakiwali zakcenie
rodziny i spoecznoci, ktre przyszy wraz z wolnoci i zamonoci, inni szczerze wierzyli,
e marksizm mgby doprowadzi kadego do wolnoci i zamonoci, bez koniecznoci
pracy w mrocznych szataskich mynach. Ale wielu innych uywao tych idei w celu
signicia po wadz. Skoro boskie prawo krlw nie przekonywao ju ludzi do oddania
swojej wolnoci i wasnoci, zatem poszukiwacze wadzy sigali po nacjonalizm, egalitaryzm,
uprzedzenia rasowe, walk klas, albo niejasne obietnice, e pastwo jest w stanie rozwiza
wszelkie problemy.
Na przeomie wiekw pozostali liberaowi spogldali ze zwtpieniem w przyszo. The
Nation napisa e "komfort materialny zalepi oczy obecnego pokolenia wobec przyczyn,
ktre czyniy go moliwym" i martwi si, e "etatyzm wypar midzynarodowe zmagania, na
niesamowit skal". Herbert Spencer opublikowa "Powrt niewolnictwa" i aowa do
mierci w 1903, e wiat wraca na drog wojny i barbarzystwa".
Rzeczywicie, jak obawiali si liberaowie, wiek pokoju europejskiego, rozpoczty w 1815,
zawali si 1914, wraz z kataklizmem, ktry susznie nazwano I Wojn wiatow (Wielk
Wojn). W duej mierze win za to ponosia wymiana liberalizmu na etatyzm i nacjonalizm, a
sama wojna przyniosa ostateczny, miertelny cios dla liberalizmu. W odpowiedzi na wojn,
rzdy Stanw Zjednoczonych i Europy powikszyy swj zakres i si. Wygrowane podatki,
pobr do wojska, cenzura, nacjonalizacja i centralne planowanie - nie wspominajc ju o 10
mln polega na Flanders Fiels i pod Verdun oraz w innych miejscach - zasygnalizowao to, e
epoka liberalizmu, ktra nie tak dawno zastpia Stary Porzdek, ustpia miejsca epoce
megapastwa.
Powstanie wspczesnego ruchu libertariaskiego
Po Erze Rozwoju, I wojnie wiatowej, Nowym adzie i II wojnie wiatowej, wrd
amerykaskich intelektualistw panowa powszechny entuzjazm wobec wikszego rzdu.
Hebert Croly, pierwszy redaktor "The New Republic", napisa "Obietnic amerykaskiego
ycia", w ktrej powiedzia, e obietnice zostay spenione "nie przez... wolno gospodarcz,

ale przez szczeglne rodki dyscypliny; nie przez obfite zaspokojenie indywidualnych
pragnie, ale, w duej mierze, dziki indywidualnemu podporzdkowanie i samozaparciu.
Nawet nieludzki kolektywizm, ktry zacz si pojawia w Europie kolektywizm (narodowy
socjalizm w Niemczech i komunizm w Zwizku Radziecki przyp. t.), nie by odraajcy dla
"postpowych" dziennikarzy i intelektualistw w Ameryce. Anne O'Hare McCormick
wyrazia w New York Times, w pierwszych miesicach Nowego adu Franklina Roosevelta:
"Atmosfera [w Washingtonie] dziwnie przypomina Rzym podczas pierwszych tygodni po
pochodzie Czarnych Koszul, albo Moskw, na pocztku pierwszego planu picioletniego...
To co znacznie bardziej pozytywnego, ni kamizelka przyzwolenia prezydenta, z wadz
dyktatora. Ten urzd jest darem, rodzajem jednomylnego penomocnictwa... Ameryka dzi
dosownie prosi o wadz... Nie tylko obecny lokator Biaego Domu ma wiksz wadz ni
ktrykolwiek z jego poprzednikw, ale te kieruje rzdem, ktry ma wiksz kontrol nad
prywatn dziaalnoci, ni kiedykolwiek miao to miejsce w Stanach Zjednoczonych...
[Administracja Roosevelta] przewiduje federacj przemysu, pracy i rzdw na wzr pastwa
korporacyjnego, jakie istnieje we Woszech".
Chocia kilku liberaw - zwaszcza dziennikarz H.L. Mencken - pozostao wiernych
zasadom, rzeczywicie istnia oglny ruch intelektualny i popularne przyzwolenie na trend,
majcy na celu utworzenie wielkiego rzdu. Widoczne przyczynienie si rzdu do
zakoczenie Wielkiego Kryzysu i zwycistwa w II wojnie wiatowej stao si podstaw
przekonania, e rzd jest w stanie rozwizywa rnego rodzaju problemy. Dopiero 25 lat po
zakoczeniu wojny, popularne nastroju zaczy skrca przeciwko idei megapastwa.
Szkoa austriacka
Tymczasem, nawet w najciemniejszej godzinie libertarianizmu, wielcy myliciele
kontynuowali tworzenie i udoskonalanie idei liberalnych. Jednym z najwybitniejszych by
Ludwig von Mises, ekonomista austriacki, ktry uciek przed nazistami; najpierw do
Szwajcarii w 1934, a potem do Stanw Zjednoczonych w 1940. Niszczycielska ksika
Misesa "Socjalizm" wykazaa, e socjalizm nie jest w stanie dziaa, poniewa bez prywatnej
wasnoci i systemu cen, nie sposb ustali, co powinno by produkowane i jak. Jego ucze
Friedrich Hayek wyzna, e "Socjalizm" mia wielki wpyw na wielu obiecujcych, modych
intelektualistw tamtych czasw:
"Kiedy "Socjalizm" pojawi si po raz pierwszy w 1922, jego wpyw by ogromny. Stopniowo,
ale zasadniczo, ksika zmienia perspektyw wielu modych idealistw powracajcych do
swoich studiw po I wojnie wiatowej. Wiem to, bo byem jednym z nich... Socjalizm obieca
speni nasze nadzieje na bardziej racjonalny, bardziej sprawiedliwy wiat. A potem przysza
ta ksika. Nasze nadzieje okazay si zudne".
Kolejnym modym intelektualist, ktrego wiara w socjalizm zostaa zamana przez Misesa
by Wilhelm Roepke, ktry potem sta si gwnym doradc Ludwika Erharda, niemieckiego
ministra gospodarki po II wojnie wiatowej i gwnego architekta "niemieckiego cudu
gospodarczego" w latach 50. i 60. Inni musieli si duej uczy. Amerykaski ekonomista i
autor bestsellerw Robert Heilbroner, napisa, e w latach 30, kiedy studiowa ekonomi,
argumentacja Misesa o niemoliwoci planowanie "nie wydaa mu si szczeglnie
przekonywujcym powodem, eby odrzuci socjalizm". 50 lat pniej, Heilbroner napisa w
New Yorker: "Okazao si, co oczywiste, e Mises mia racj". Lepiej pno ni wcale.

Opus magmum Misesa byo dzieo "Ludzkie dziaanie", kompleksowy traktat o ekonomii.
Mises opracowa w niej kompletn teori ekonomii, ktr uwaa w szczeglnoci za nauk o
celowym ludzkim dziaaniu (prakseologia - przyp. t). By bezkompromisowym
wolnorynkowcem, ktry mocno podkrela, e kada interwencja rzdu na rynku prowadzi do
zmniejszenie dobrobytu i oglnego poziomu ycia.
Student Misesa, Hayek, by nie tylko byskotliwym ekonomist - w 1974 otrzyma Nagrod
Nobla - by by moe najwikszym spoecznym mylicielem stulecia. Jego ksiki "The
Sensory Order", "The Counter-Revolution of Science", "The Constitution of Liberty", i "Law,
Legislation, and Liberty" wyczerpay problemy psychologii i bednie zastosowanych nauk
fizycznych w dziedzinie nauk spoecznych, prawa i teorii politycznej. W swej najbardziej
znanej pracy, "Droga do zniewolenia", opublikowanej w 1944, ostrzeg wiele krajw, ktre
byy zaangaowane w wojn przeciwko totalitaryzmowi, e planowanie gospodarcze nie
doprowadzi do rwnoci, ale e jest nowym systemem klasy i statutu, opierajcym si nie na
dobrobycie, ale na ubstwie, nie na wolnoci, ale na poddastwie. Ksika zostaa ostro
zaatakowana przez socjalistycznych i lewicowych intelektualistw w Anglii i Stanach
Zjednoczonych, ale sprzedaa si bardzo dobrze - by moe jednym z powodw, przez ktry
autorzy podrcznikw akademickich byli jej niechtni by fakt, e zainspirowaa nowe
pokolenie modych ludzi do odkrywania na nowo idei wolnociowych. Ostatnia ksika
Hayeka, "Fatal Conceit", opublikowana w 1988, kiedy zblia si do wieku 90 lat, powrcia
do problemu, ktrym zajmowa si przez wikszo swojej naukowej kariery: spontanicznego
porzdku, ktry jest "ludzkim dziaaniem, ale nie ludzki projektem". mierteln
zarozumiaoci intelektualistw, mwi, jest mylenie, e inteligentni ludzie mog
projektowa gospodark i spoeczestwo lepiej, ni pozornie chaotyczne wspdziaanie
miliardw ludzi. Tacy intelektualici nie zdaj sobie sprawy, jak mao wiedz, lub jak bardzo
rynek korzysta z caej wiedzy, zlokalizowanej w kadym z nas.
Ostatni klasyczni liberaowie
W tym samym czasie, wraz z rozwoje Szkoy Austriackiej, grupa pisarzy i politycznych
mylicieli rwnie utrzymywaa przy yciu idee wolnociowe. H.L. Mencken by najlepiej
znany jako dziennikarz i krytyk literacki, ale udziela si te w polityce; wyrazi, e jego ide
by "rzd, ktry z trudem ucieka, nie bdc rzdem w ogle". [Albert Jay Nock], autor
"Pastwo, nasz wrg", Garet Garrett, John T. Flynn, Felix Morley i Frank Chodorov martwili
si o przyszo rzdu ograniczonego konstytucyjnie, stojc w obliczu Nowego adu i tego,
co wydawao si by permanentn wojn, z ktr Stany Zjednoczone weszy w XX wiek.
Henry Hazlitt, dziennikarz piszcy o ekonomii, suy jako cznik pomidzy dwiema
szkoami. Pracowa dla Nation i New York Times, pisa kolumn dla Newsweeka, dawa
entuzjastyczne recenzje "Ludzkiemu dziaaniu" Misesa i spopularyzowa ekonomi
wolnorynkow w maej ksice "Ekonomia w jednej lekcji", ktra wycigaa wnioski z "co
wida i czego nie wida" Bastiata. Mencken powiedzia: "By on jednym z nielicznych
ekonomistw w historii ludzkoci, ktrzy naprawd potrafili pisa".
W mrocznym roku 1943, w apogeum II wojny wiatowej i Holocaustu, kiedy najpotniejszy
w historii rzd Stanw Zjednoczonych by sprzymierzony z totalitarn wadz, aby pokona
inn totalitarn wadz, trzy niezwyke kobiety opublikoway ksiki, o ktrych mona
powiedzie, e zapocztkoway wspczesny ruch libertariaski. Rose Wilder Lane, crka
Laury Ingalls Wilder, autorski synnej serii ksiek "Domek na prerii" i innych historii
ukazujcych amerykaski indywidualizm, wydaa pasjonujcy historyczny esej nazwany

"Odkrycie wolnoci". Isabel Paterson, powieciopisarka i krytyczka literacka, napisaa "The

God of the Machine", ktra bronia indywidualizmu jako rda rozwoju wiata.
Ayn Rand
Kolejn wielk ksik byo "rdo", wydane w 1943, rozwleka (900 stron - przyp. t.)
powie o architekturze i uczciwoci, napisana przez Ayn Rand. Gwnym bohaterem ksiki
jest indywidualista nie pasujcy do ducha epoki, architekt zaciekle atakowany przez
krytykw. Mimo tego znajduje docelowych odbiorcw. Jego sprzeda zaczyna rosn i
wbrew wszelkim przeciwnoci ze strony innych ludzi, udaje mu si zrealizowa swoje cele.
Ksika znajdowaa si na licie bestsellerw New York Times przez dwa pene lata. Setki i
tysice ludzi czytao j w latach 40., pniej miliony, a wielu z nich byo na tyle
zainspirowanych, aby zasign wicej informacji na temat filozofii Ayn Rand. Rand pisaa
dalej i w 1957 roku ukaza si "Atlas zbuntowany" - kultowa ksika, ktra odniosa
niesamowity sukces. Wtedy zaoya stowarzyszenie ludzi, z ktrymi dzielia si swoj
filozofi, ktr nazwaa obiektywizmem. Mimo e jej filozofia bya libertariaska, nie
wszyscy libertarianie podzielali jej pogldy na temat matefizyki, etyki i religii. Inni byli
zniechceni surowoci jej prezentacji, i kultem, ktry si wok niej narodzi.
Podobnie jak Mises i Hayek, Rand pokazaa znaczenie imigracji nie tylko dla Ameryki, ale
dla amerykaskiego libertarianizmu. Mises ucieka przed nazizmem, Rand ucieka przez
komunizmem, ktry doszed do wadzy w jej ojczystej Rosji. Kiedy zapytano j w
publicznym wystpieniu, "Dlaczego powinnimy si przejmowa tym, co myli
cudzoziemiec", odpara z typowym dla siebie zdecydowaniem: "Wybraam, e chc by
Amerykank. Co wy takiego zrobilicie, z wyjtkiem tego, e si urodzilicie?"
Powojenne odrodzenie
Niedugo po "Atlasie zbuntowanym", na Uniwesytecie w Chicago Milton Friedman
opublikowa ksik "Kapitalizm i wolno", w ktrej dowodzi, e wolno polityczna nie
moe istnie bez wasnoci prywatnej i wolnoci gospodarczej. Stanowisko Friedmana jako
ekonomisty, za co otrzyma Nagrod Nobla w 1976, byo podstaw stworzenia szkoy
monetaryzmu. Ale przez "Kapitalizm i wolno", jego sta rubryk w kolumnie Newsweeka i
wydanie w 1980 ksiki i programu telewizyjnego "Wolny wybr", sta si on najlepiej
znanym amerykaskim libertarianinem ostatniego pokolenia (wielu libertarian ma
wtpliwoci, czy Miltona Friedmana mona uwaa za libertarianina. By on czsto
krytykowany przez przedstawicieli szkoy austriackiej, zwaszcza przez Murraya Rothbarda,
za ugodowo z rzdem i postulowanie pewnych rozwiza, ktre niekoniecznie byy
libertariaskie - przyp. t.).
Inny ekonomista, Murray Rothbard, zdoby mniejsz saw, ale odegra niesamowicie wan
rol w budowaniu zarwno teoretycznej struktury wspczesnej myli libertariaskiej, jak i
politycznego ruchu rozwijajcego t myl. Rothbard napisa doniosy traktat ekonomiczny
"Man, Economy, and State" (w Polsce ukaza si pod tytuem "Ekonomia wolnego rynku");
czterotomow histori amerykaskiej rewolucji, "Conceived in Liberty" (Narodzeni w
wolnoci); zwizy przewodnik po teorii praw naturalnych i wnioskw z nich pyncych,
"Etyka wolnoci"; popularny manifest libertariaski "O now wolno"; a take liczne
pamflety, eseje i artykuy dla czasopism i biuletynw. Libertarianie przyrwnywali jego rol
do tego, czego dokonali Marks i Lenin dla komunistw: zbudowanie zintegrowanej teorii
polityczno-ekonomicznej i niestrudzone organizowanie radykalnego ruchu.

Libertarianizm otrzyma silne wsparcie w zakresie akademickim w 1974. wraz z publikacj

"Anarchia, pastwo, utopia" przez filozofa z Harvardu Roberta Nozicka. Z dowcipn i
szczegow logik Nozik wyoy argumenty dla racji, ktre gosi:
"Minimalne pastwo, ograniczone do wskich funkcji ochrony przeciwko przemocy i
kradziey; pastwo egzekwujce umowy i tym podobne jest uzasadnione, ale kade bardziej
ekspansywne pastwo bdzie naruszao prawa osobiste; czowiek nie moe by zmuszony do
robienia pewnych rzeczy i nie jest to w aden sposb usprawiedliwione; minimalne pastwo
jest tak inspirujce, jak prawo ktrego broni".
W swoim tekcie wezwa do "legalizacji kapitalistycznych dziaa pomidzy zgadzajcymi
si na to dorosymi". Ksizka Nozicka, obok "O now wolno" Rothbarda i esejw Rand o
filozofii politycznej, zostaa zdefiniowana jako "hardkorowa" wersja wspczesnego
libertarianizmu, w ktrej to zasadniczo przeksztacono prawo Spencera o rwnej wolnoci:
Jednostka ma prawo robi co tylko zechce tak dugo, jak dugo szanuje prawa innych
jednostek. Rol rzdu jest ochrona indywidualnych praw przed zagranicznymi agresorami, jak
i przed ssiadami, ktrzy morduj, gwac, rabuj, napadaj lub oszukuj nas. I jeli rzd
prbuje zrobi co ponad to, to tym samym pozbawia nas naszych praw i wolnoci.
Libertarianizm dzisiaj
Libertarianizm jest czasami oskarany o bycie doktryn sztywn i dogmatyczn, ale odnosi
si to tak naprawd tylko do podstawowych ram spoeczestwa, w ktrym wolne jednostki
mog y razem w pokoju i harmonii, kady prowadzc wasn dziaalno gospodarcz, co
Jefferson nazywa "poszukiwanie swojego wasnego przemysu i poprawy bytu".
Spoeczestwo stworzone na wolnociowych zasadach jest najbardziej dynamiczne i
innowacyjne, jakie kiedykolwiek widzielimy na ziemi, bdc wiadkami bezprecedensowych
postpw w nauce, technologii i standardach yciowych, od rewolucji liberalnej w pnym
XVIII wieku. Spoeczestwo libertariaskie cechuje powszechna yczliwo, gdy ludzie
pomagaj sobie w wyniki osobistej dobroci, a nie w obliczu przymusu pastwowego.
Libertarianizm tworzy rwnie twrcze i dynamiczne ramy dla aktywnoci intelektualnej.
Dzi mamy mnstwo etatystycznych pomysw, ktre wydaj si stare i nieskuteczne,
podczas gdy w momencie eksplozji wolnociowej nauki mamy rozwj na polach ekonomii,
prawa, historii, filozofii, psychologii, feminizmu, rozwoju gospodarczego, praw
obywatelskich, edukacji, ochrony rodowiska, socjologii, bioetyki, swobd obywatelskich,
polityki zagranicznej, technologii, Ery Informatycznej i wielu innych.
Libertarianizm opracowa ramy nauki i sposoby rozwizywania problemw, ale nasze
zrozumienie dynamiki wolnego lub zniewolonego spoeczestwa bdzie si wci rozwija.
Dzisiaj intelektualny rozwj idei libertariaskich jest kontynuowany, a szerszy wpyw tych
koncepcji wynika z rosncej sieci wolnociowych czasopism i stowarzysze (w szczeglnoci
oglnowiatowej sieci Mises Institute, a take Cato Institute - przyp. t.) Nastpuje oywienie
tradycyjnej amerykaskiej wrogoci wobec scentralizowanej wadzy, a co najwaniejsze,
widzimy ju, e wielki rzd nie jest w stanie zrealizowa nawet czci swoich obietnic.

Excerpted from LIBERTARIANISM: A PRIMER by David Boaz. Copyright 1997 by David Boaz. Reprinted by
permission of Free Press, a Division of Simon & Schuster, Inc.
Udostpnione przez Cato Institute: http://www.cato.org/
Tekst oryginalny: http://www.libertarianism.org/history
Tumaczenie: seeker, http://www.libertarianin.org
Polecane ksiki: http://www.libertarianism.org/introduction/introducing-libertarianism