Sawomir UKASIEWICZ

MODZI POLSCY CHADECY

NA EMIGRACJI
Przewartociowania spowodowane wojn stworzyy warunki
sprzyjajce rozwojowi stronnictw politycznych odwoujcych si
do wartoci i etyki chrzecijaskiej w yciu publicznym.
Dowodziy tego wyniki wyborw w zachodniej czci Europy.
W pierwszych latach powojennych, w krajach takich jak Belgia,
Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy (zachodnie), Wochy,
Austria, czy Szwajcaria, partie chadeckie zdobyy siln, albo
nawet dominujc pozycj1. Jak due byo znaczenie nurtu
chrzecijasko-demokratycznego w polityce europejskiej,
wiadcz nazwiska chadeckich politykw uznawanych za ojcw
zjednoczenia Europy: Alcide de Gasperi, Robert Schuman,
Konrad Adenauer, Paul van Zeeland2.
Zjawisko to dostrzegali take przebywajcy na emigracji
polscy chadecy. W 1952 roku Edward Bobrowski, jeden z
1. Por. R. Papini, The Christian Democrat International, Lanham-Boulder-New York-London 1997, s. 52.
2. Zob. J. ukaszewski, Cel: Europa. Dziewi esejw o budowniczych
jednoci europejskiej, Warszawa 2002. Aktualnie mamy te do czynienia
ze szczeglnym rozwojem bada nad histori europejskiej chrzecijaskiej
demokracji, czego dowodzi w omwieniu ostatnich publikacji na ten temat
W. Kaiser, Christian Democracy in Twentieth-century Europe. Review
Article, Journal of Contemporary History 2004, vol. 39(1), s. 127-135.

50

liderw modych chadekw na emigracji pisa:

Ruch chrzecijasko-demokratyczny stanowi powan si w
obecnym ustroju wiata; zacienia on coraz mocniej swe wizy
midzynarodowe; tote Polacy powoujcy si na jego ideologi
winni zaj w nim nalene im miejsce i, ledzc jego rozwj na
Zachodzie, przygotowywa si do wskrzeszenia na uwolnionej
ziemi ojczystej polskiego ruchu chrzecijasko-spoecznego3.

Na przeszkodzie realizacji tych zaoe stao rozbicie

polskiego ruchu chadeckiego oraz sytuacja w kraju.
Pomimo wysikw podejmowanych przez pastwo komunistyczne i przy bardzo trudnych warunkach emigracyjnej egzystencji chadecja dosy dugo utrzymaa si na scenie politycznej.
Udao si jej nawet osign pewn pozycj midzynarodow,
m.in. dziki dynamicznym modym dziaaczom. Ich historia,
dzisiaj nieco zapomniana, warta jest przypomnienia. Zwaszcza,
e ich zaangaowanie wzbudzio zainteresowanie badaczy z zachodniej czci Europy, takich jak: Wolfram Kaiser, Idesbald
Goddeeris, Partick Pasture4. Z polskich autorw szerzej wspo3. M. Kastor [E. Bobrowski], Ruch chrzecijasko-demokratyczny
wrd emigracji polskiej i na wiecie, Zjednoczenie Chrzecijasko-Spoecznych Organizacji Modzieowych [Zjednoczenie CSOM], nr 1(14),
VI 1952, s. 23. Chciabym szczeglnie podzikowa Panu Stanisawowi
Gebhardtowi za udostpnienie swojej kolekcji Zjednoczenia CSOM.
4. Autorzy zachodni skupiaj si na prbie oceny siy oddziaywania
polskich chadekw na rodowisko midzynarodowe. Zob. I. Goddeeris,
Exiles Strategies for Lobbying in International Organizations: Eastern
European Participation in the Nouvelles quipes Internationales, European Review of History 2004, t. 11, nr 3, s. 383-400; idem, Stefan Glaser.
Collaborator in European umbrella organizations, w: Intgration ou reprsentation? Les exils polonais en Belgique et la construction europenne,
red. M. Dumoulin, I. Goddeeris, Louvain-la-Neuve 2005, s. 79-98; P. Pasture, Jan Kuakowski. From exile to international trade union leader and
diplomat, ibidem, s. 99-120. Wane szczegy przynosz take nastpujce
prace: W. Kaiser, Cooperation of European Catholic Politicians in Exile in
Britain and the USA during the Second World War, Journal of
Contemporary History 2000, t. 35(3), s. 439-465; S. Delureanu, Les exils
de lEurope centrale et orientale dans le mouvement europen dinspiration
chrtienne 1947-1965, w: Christdemokratie in Europa im 20. Jahrhundert.
Christian Democracy in 20th Century Europe. La Dmocratie Chrtienne
en Europe au XXe sie`cle, red. M. Gehler, W. Kaiser, H. Wohnout, WienKln-Weimar 2001, s. 720-736; R. Papini, op.cit., P. Pasture, Histoire du

51

mina o tych sprawach Janusz Zabocki5, a nowy impuls badaniom chcieli nada uczestnicy spotkania zorganizowanego w maju 2004 roku w Polskim Instytucie Spraw Midzynarodowych6.
Trudnoci z rekonstrukcj historii polskiej chadecji po II
wojnie wiatowej wynikaj w duej mierze z rozproszenia
materiaw rdowych. Przykadowo dla potrzeb niniejszego
artykuu wykorzystano zbiory znajdujce si w Nowym Jorku
(kolekcja Karola Popiela w Polskim Instytucie Naukowym),
Lublinie (kolekcja Konrada Sieniewicza w Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego KUL) i Wrocawiu (dokumenty
zgromadzone w zbiorach prywatnych Stanisawa Gebhardta).
Bezcenn warto maj take rozmowy odbyte z nieyjc ju
Zofi Fedorowicz-Grzelak oraz Janem Kuakowskim, Jerzym
Kulczyckim, Stanisawem Gebhardtem i Maciejem Morawskim,
ktrym niniejszym skadam podzikowania. Istotnym uzupenieniem s take materiay zgromadzone w archiwum Instytutu
Pamici Narodowej w Warszawie7. Z niektrych kolekcji nie
syndicalisme chrtien international. La difficile recherche dune troisie`me
voie, Paris 1999. Bardzo wana wydaje si zapowiadana dopiero ksika
W. Kaisera, Christian Democracy and the Origins of European Union.
5. Por. J. Zabocki, Chrzecijaska Demokracja w kraju i na emigracji
1947-1970, Lublin 1999. Dla charakterystyki rodowisk chrzecijaskich w
PRL wane s m.in. prace Andrzeja Friszke, takie jak Oaza na Kopernika:
Klub Inteligencji Katolickiej 1956-1989, Warszawa 1997; Koo posw
Znak w Sejmie PRL 1957-1976, Warszawa 2002. Dla rekonstrukcji chadeckiej myli politycznej na emigracji przydatny jest wybr tekstw Chrzecijaska myl spoeczna na emigracji, red. Z. Tkocz, Londyn-Lublin 1991.
6. Pokosiem tego spotkania jest cz wydanego zupenie wieo
zbioru wspomnie i rozmw z polskimi emigrantami w wydawnictwie
wiadectwa. Testimonianze, t. 4, Pro publico bono. Polityczna, spoeczna
i kulturalna dziaalno Polakw w Rzymie w XX wieku, red. E. Przdka,
Rzym 2006. Znalazy si tam m.in. wspomnienia Konrada Sieniewicza,
Stanisawa Gebhardta, Macieja Morawskiego, Jerzego Kulczyckiego,
Stanisawa A. Morawskiego. W warszawskim spotkaniu uczestniczy take
Jan Kuakowski, ktrego obszerne wspomnienia ukazay si jako ksika
Spotkania na Bagateli. Polska, Europa, wiat. Z Janem Kuakowskim
rozmawia Leszek Jesie, Warszawa 2004.
7. Tekst ten nie powstaby przede wszystkim bez inspiracji i pomocy
Jacka Krawczyka oraz Pawa Zitary. Podzikowania nale si rwnie
instytucjom, ktrych wsparcie umoliwio przeprowadzenie odpowiednich
bada, tj. Fundacji Kociuszkowskiej, Funduszowi im. Jana i Susane
Brzkowskich, Centrum Europejskiemu Natolin oraz Instytutowi Pamici
Narodowej.

52

miaem moliwoci skorzysta, jak chociaby z belgijskich archiww Nouvelles quipes Internationales (NEI), ktrych zawarto znamy jednak dziki opracowaniom I. Goddeerisa, czy
S. Delureanu.

W swojej aktywnoci, pierwotnie w cieniu starszego

pokolenia, modzi chadecy duo lepiej radzili sobie z podziaami
politycznymi. Sprawy czsto trudne do przeprowadzenia w onie
starej emigracji atwiej mona byo realizowa w gronie ludzi
modych, nie obcionych jeszcze bagaem politycznych ktni.
Modzie dobitniej te artykuowaa potrzeb zjednoczenia
wysikw emigracji, a wsplny front dawa lepsze efekty w walce
z ideologi komunizmu i gwarantowa silniejsz pozycj polityczn w relacjach midzynarodowych. Pod hasami zjednoczenia
ruchu chadeckiego modzi chadecy, wspierani zreszt przez
swoich starszych kolegw, zdolni byli angaowa si zarwno w
sprawy Ameryki aciskiej, jak i prowadzi po 1956 roku intensywn akcj stypendialn dla osb przyjedajcych z Polski.
Opowie o ich perypetiach w wczesnej emigracyjnej rzeczywistoci politycznej i zaangaowaniu na rzecz zjednoczenia Europy
trzeba jednak zacz od charakterystyki owej rzeczywistoci, a
szczeglnie od przypomnienia kilku faktw z historii Stronnictwa Pracy. Historia modych chadekw nieustannie
przeplataa si z histori ich politycznych patronw.

W lipcu 1945 roku Karol Popiel, przywdca SP na emigracji w czasie wojny, polityk bliski generaowi Wadysawowi
Sikorskiemu, zdecydowa si na powrt do kraju. Wywodzc si
z ugrupowania opozycyjnego wobec rzdw przedwrzeniowych
by moe widzia szans w systemie politycznym, w ktrym
zabrako miejsca dla sanacji. To czyo go z Mikoajczykiem
i w jakim sensie otwierao przestrze do rozmw z
komunistami. Razem z Popielem przyjechali take inni
czonkowie SP, przekonani, e dalsze dziaanie bdzie mona
oprze na krajowych strukturach SP, Unii i Chrzecijaskiego

53

Zjednoczenia Zawodowego. Po dwch latach, po ogoszonych

oficjalnie wynikach referendum i wyborw, kiedy w
padzierniku 1947 roku Popiel wyjeda z Polski, nie mia ju
zudze, e dziaalno legalnego SP nie jest moliwa na terenie
kraju8. Tym bardziej nierealne stawao si wzmacnianie roli
chadecji, tak jak miao to miejsce w pastwach zachodnich.
Popiel znalaz si ponownie poza granicami kraju, tym
razem ju nie jako uchodca czekajcy zakoczenia wojny, ale
jako emigrant polityczny. Jednak na emigracji zasta sytuacj
zgoa odmienn ni latem 1945 roku. Trudnoci rodzio
zarwno rozbicie emigracji i orodkw wadzy spowodowane
bezporednio mierci Prezydenta Raczkiewicza w czerwcu 1947
roku, jak i rozbicie ugrupowa chadeckich. Po 1945 roku na
emigracji szybko wykrystalizoway si trzy gwne odamy SP.
Pierwszy podzia nastpi zaraz po wyjedzie do kraju m.in.
Popiela, gen. Izydora Modelskiego i ks. Zygmunta Kaczyskiego. Na emigracji pozosta tzw. Komitet Zagraniczny SP z gen.
Jzefem Hallerem, Stanisawem Sopickim9 i Bronisawem Kunierzem. Przyczyn tego rozamu by stosunek do postanowie
jataskich i dwuletniego epizodu krajowego, na ktry zdecydowa si K. Popiel. To w naturalny sposb umacniao sojusz
Popiela z Mikoajczykiem, oskaranym przez wikszo emigracji
o zalegalizowanie rzdw komunistw w kraju. Oskarenia te nie
paralioway jednak aktywnoci PSL i SP, ktre traktoway
bowiem epizod krajowy jako probierz realnego poparcia
udzielonego przez Polakw w kraju. To z kolei jednao im
przychylno Amerykanw. Pocztkowo te wydawao si, e
Mikoajczyk bdzie mia szans zbudowania silnego orodka
wadzy, alternatywnego dla nieuznawanego przez USA rzdu
londyskiego. Orodka wanego dla kraju, a jednoczenie
reprezentatywnego dla emigracji. Szybko wyrosa jednak
zupenie nowa struktura Rada Polityczna, opozycyjna wobec
zamku, krytyczna wobec Jaty i w rozmowach z Amerykanami
8. Na temat przejcia i wchonicia SP zob. M. Piotrowski, Suba idei
czy serwilizm? Zygmunt Felczak i Feliks Widy-Wirski w najnowszych
dziejach Polski, Lublin 1994.
9. Pogldy Sopickiego przypomnia T. Wolsza, Dziaalno polityczna
i pogldy Stanisawa Sopickiego (1941-1976), Polska 1944/45-1989, t. 4,
1999, s. 241-260.

54

posiadajca rwnie siln pozycj, jak orodek Mikoajczyka. W

miar upywu czasu aktywa Rady zaczy zwykowa.
Niewtpliwie przyczyni si do tego take rozam w PSL. Od
Mikoajczyka odesza grupa ludowcw pod przywdztwem
Stefana Korboskiego, tworzc z czasem PSL-OJN (Odam
Jednoci Narodowej) i przystpia do Rady Politycznej. W ten
sposb do 1950 roku wykrystalizoway si trzy orodki wadzy
emigracyjnej, ktre przez kolejne lata konkuroway ze sob.
Zdeterminowao to podziay w SP. Nie powiody si prby
grupy Popiela zblienia z PPS i zbudowania wsplnego bloku
politycznego z PSL i SD10. Pozostawao zatem podejmowanie
inicjatyw w imieniu cieszcego si poparciem Amerykanw
Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego (PNKD)
oraz rozwijanie dziaalnoci w oparciu o midzynarodowe organizacje chadeckie11. Grupa Hallera rozpada si na cz kierowan przez Stanisawa Sopickiego i Hugona Hankego, pozostajc przy rzdzie londyskim oraz cz Hallera i Kunierza,
ktra zgosia akces do Rady Politycznej. Poszczeglne odamy
SP w kolejnych latach podlegay dalszym przegrupowaniom
dochodzio zarwno do rozamw, jak i prb zjednoczenia. Na
przykad po ucieczce H. Hankego do Polski poczyy si ze sob
skrzyda Sopickiego i Kunierza12, aby za jaki czas ponownie si
10. Por. A. Friszke, ycie polityczne emigracji, Warszawa 1999, s. 132133.
11. Dziaalno na arenie midzynarodowej podejmowana przez
czonkw emigracyjnego Stronnictwa Pracy nie bya eksponowana w
istniejcych prbach syntez historii polskiej emigracji, co wynika zapewne
z faktu, e na emigracji nie stanowio ono znaczcej siy, a dziaania
podejmowane byy pierwotnie pod duo czytelniejszym szyldem PNKD.
Szerzej na ten temat pisze J. Zabocki, op.cit., s. 71-72, 80-83, 92-93, 9599, 101-103, 105, 177-179, 202-204. Por. take P. Machcewicz, Emigracja
w polityce midzynarodowej, Warszawa 1999, s. 52 i n. Powaniejszej
prby opisu podj si czonek SP, S. Gebhardt, Midzynarodowe
organizacje chrzecijasko-demokratyczne, w: Materiay do dziejw
polskiego uchodstwa niepodlegociowego 1945-1990, t. IV, Akcja
niepodlegociowa na terenie midzynarodowym, red. T. Piesakowski,
Londyn 1999, s. 115-139. W ksice K. Tarki, Emigracyjna dyplomacja.
Polityka zagraniczna Rzdu RP na Uchodstwie 1945-1990, Warszawa
2003, mona znale jedynie informacje o pogldach i dziaaniach S.
Sopickiego zwizanego z rzdem londyskim.
12. W literaturze omawiajcej spraw H. Hankego, waciwie umyka
wtek konsekwencji jego sprawy dla funkcjonowania chrzecijaskiej demo-

55

rozej. To z kolei ju po mierci Hallera umoliwio na

krtko zjednoczenie frakcji Popiela i Kunierza podczas kongresu
rzymskiego w 1965 roku13.
Stawiajc czoa tym przegrupowaniom chadecy skupieni
wok Popiela podjli wysiek budowania pozycji midzynarodowej. Widzieli w tym jedyn szans oddziaywania na polityk
wiatow i zmian ukadu si, tak aby powstay warunki do
odzyskania przez Polsk niepodlegoci i ich powrotu do kraju.
Std wynikaa dwutorowo dziaa SP. Po pierwsze istotnym
czynnikiem bya polityka amerykaska, ktra na przeomie lat
40. i 50. coraz goniej odwoywaa si do hase wyzwalania narodw zza elaznej kurtyny. Po drugie SP odkd jego waniejsi
czonkowie, jak K. Sieniewicz, a pniej K. Popiel, znaleli si
na Zachodzie uczestniczyo w pracach midzynarodowego
ruchu chrzecijasko-demokratycznego, najpierw jako czonek
Nouvelles quipes Internationales, a pniej inspirujc i towarzyszc powstaniu ruchu oglnowiatowego.
Wtek ten zwizany jest z kilkoma wanymi dla wczesnych
czasw kwestiami. Po pierwsze, z postpujcym w tym czasie
procesem jednoczenia Europy Zachodniej, ktremu polscy
chadecy starali si asystowa, m.in. utrzymujc kontakty z takimi
postaciami, jak Robert Schumann czy Konrad Adenauer. Po
drugie, ogromn rol w tych procesach odgrywaa modzie, w
mokracji na emigracji. Por. K. Tarka, Powrt premiera. Emigracja o sprawie Hugona Hankego, Przegld Polonijny 2001, z. 3 s. 19-33; S.
Cenckiewicz, Geneza, dziaalno i udzia rozgoni Kraj w akcji reemigracyjnej (1955-1957). O nowych metodach walki bezpieki z emigracj i
Poloni, w: idem, Oczami bezpieki. Szkice i materiay z dziejw aparatu
bezpieczestwa PRL, Krakw 2004, s. 78 i n.; K. Tarka, Hugo Hanke
premier-agent, Zeszyty Historyczne 2005, z. 152, s. 26-44. Wg
Zabockiego Hanke z Sopickim jedynie bezprawnie uywali szyldu
Stronnictwa Pracy. J. Zabocki, op.cit., s. 86.
13. Szerzej zob. M. Orowski, Genera Jzef Haller 1873-1960, Krakw
2007, s. 483, 502-514; J. Zabocki, op.cit., s. 68-69, 83-87, 99-100, 189190. Na podziay te wpyw bez wtpienia miaa take dziaalno organw
bezpieczestwa PRL, czego najlepsz ilustracj jest sprawa Hankego, czy
rozejcia si SP i PSL na tle sprawy Eustachiewicza, ewidentnie
prowokowanej przez agenta sub komunistycznych Adama Bitoskiego,
pseud. Beatrice. Zob. K. Tarka, Powrt premiera: emigracja o sprawie
Hugona Hankego, Przegld Polonijny 2001, z. 3, s. 19-33; idem, Hugo
Hanke...; P. Zitara, Seweryna Eustachiewicza przypadki, Zeszyty Historyczne 2006, z. 158, s. 35-71.

56

tym take modzie o pogldach chrzecijasko-spoecznych. W

ich wspomnieniach pojawia si np. nazwisko modego Helmuta
Kohla, ktrego mieli okazj spotyka podczas spotka chadeckich modziewek europejskich. Paszczyzna modzieowa bya
tym waniejsza, e stanowia element zmaga zimnowojennych.
Na tym polu, szczeglnie w latach 50. doszo do wyranego zderzenia z kampani modzieow prowadzon na Zachodzie przez
komunistw. Take w przypadku powrotu do kraju po udanej
realizacji amerykaskiej polityki wyzwalania modzie miaa
stanowi zaplecze polityczne. Po trzecie uczestnictwo w polityce
amerykaskiej oraz w midzynarodowej dziaalnoci chadeckiej
zaowocowao z czasem powstaniem wiatowej Unii Chrzecijasko-Demokratycznej.
Unia wiatowa nie powstaaby bez istniejcej wczeniej europejskiej midzynarodwki chadeckiej Nouvelles quipes Internationales (Nowe Ekipy Midzynarodowe). Formalnie powstay
w 1947 roku, chocia ich korzenie sigaj okresu wczeniejszego.
Od samego pocztku daway moliwo wymiany dowiadcze i
wspdziaania dla rosncych w si chadecji zachodnioeuropejskich francuskiej (Mouvement Rpublicain Populaire
MRP), woskiej, niemieckiej itd. To z kolei stwarzao dobry klimat do realizacji dalekosinych celw, takich jak pojednanie
francusko-niemieckie i odbudowa zrujnowanych pastw. Wrd
tych celw znalazo si take konstruowanie jednoci europejskiej,
traktowanej jako wstp do unii wiatowej, gwarantujcej demokracj, pokj oraz rozwj ekonomiczny i spoeczny14. W dziaaniach NEI na rzecz jednoci europejskiej15 od samego pocztku
aktywnie wczali si reprezentanci rodkowoeuropejskich
emigrantw, jak i czonkowie sekcji modzieowej.
Swoje miejsce w pracach NEI mieli take polscy chadecy.
Konrad Sieniewicz uczestniczy ju w pierwszym kongresie od
31 maja do 3 czerwca 1947 roku w Chaudfontaine (Lie`ge). Honorowym przewodniczcym kongresu by Paul van Zeeland16.
14. R. Papini, op.cit., s. 54.
15. Sprawy te poruszano take podczas wspomnianych poniej nieformalnych spotka genewskich, czego przykadem jest np. dyskusja, jak w
1950 roku przeprowadzono nad planem Schumana, wcielonym w ycie rok
pniej. R. Papini, op.cit., s. 75, 133.
16. Paul van Zeeland (1893-1973), polityk belgijski, przed wojn dwukrotny premier rzdu. W czasie wojny na emigracji w Wielkiej Brytanii,

57

Polityk o tyle wany, e jeszcze w okresie II wojny wiatowej

utrzymywa kontakty z polskimi emigrantami w Londynie, dyskutujc z nimi m.in. sprawy przyszej konstrukcji europejskiej.
21 marca 1948 roku reprezentacja polska w skadzie: Karol
Popiel, Stefan Glaser, Konrad Sieniewicz, Tadeusz hr. PlaterZyberk, Seweryn Eustachiewicz, Franciszek Gazka, staa si
czonkiem zwyczajnym NEI17.
Pord komisji powoanych do ycia podczas kongresu NEI
we wrzeniu 1948 znalaza si komisja modzieowa, ktrej przewodniczy Franciszek Gazka18. Z czasem zostaa przeksztacona
w sekcj modzieow, w skad ktrej wchodzili przedstawiciele
modych polskich chadekw. Na III Zjazd Midzynarodowej
Sekcji Modzieowej NEI (29 wrzenia do 3 padziernika 1950
roku w Konstancji w Niemczech) Polska Ekipa Modzieowa
wydelegowaa Edwarda Bobrowskiego oraz Jerzego (Georgea)
Sambora19. Wanym wydarzeniem w historii sekcji by zwoany
we wrzeniu 1952 roku kongres w Villach w Austrii, ktry zgromadzi przynajmniej kilkanacie tysicy modziey europejskiej20.
utrzymywa kontakty m.in. z rzdem gen. Sikorskiego, prowadzc rozmowy
o przyszoci Europy. Po wojnie zaangaowany w dziaania na rzecz
zjednoczonej Europy, jako minister spraw zagranicznych Belgii (19491954) uczestniczy w powoaniu do ycia Europejskiej Wsplnoty Wgla i
Stali oraz NATO. W 1956 roku wycofa si z ycia politycznego.
17. Polska w Midzynarodwce Chrzecijaskiej, Archiwum Polskiego
Instytutu Naukowego w Ameryce [PIASA Polish Institute of Arts and
Sciences in America], kol. 009/27. Zob. te I. Goddeeris, op.cit., s. 383400. Partie emigracyjne bray udzia w pracach NEI a do 1971 roku, kiedy
pod naciskiem niemieckim i szwajcarskim doszo do tzw. defenestracji,
czyli wykluczenia przedstawicieli rodkowoeuropejskich, ktrych uznano za
niereprezentatywnych. R. Papini, op.cit., s. 79.
18. Midzynarodwka chrzecijasko-spoeczna, wrzesie 1948, Archiwum Stanisawa Gebhardta [ASG], dokument relacjonujcy ustalenia Kongresu NEI w Hadze, ktry odby si w dniach 17-19 IX 1948 r. W ramach
staej komisji politycznej, powstaa take podkomisja rodkowoeuropejska,
kierowana przez Ivo Duchacka, w ktrej reprezentantem Polski by Sieniewicz.
19. Jerzy Sambor peni funkcje sekretarza Chrzecijasko-Spoecznej
Grupy Modziey. Po jego wyjedzie z Londynu wiosn 1951 roku, jego
obowizki przej Z. Rutkowski. Za Zjednoczenie CSOM, nr 3, marzec-kwiecie-maj 1951, s. 22.
20. Zob. m.in. 18 000 modziey manifestuje za Zjednoczon Europ
Narodowiec nr 204, 28 VIII 1952 r.; B. Braine, 20 000 Christians on the
march, Evening News, 27 VIII 1952 r. W skadzie polskiej ekipy znaleli

58

Wtedy te sekcja zostaa przeksztacona w Midzynarodow

Uni Modych Chrzecijaskich Demokratw (UIJDC lub
IUYCD)21. Jej przedstawiciele mieli moliwo zabierania gosu
podczas prac NEI, m.in. zasiadali w gwnym organie
wykonawczym NEI (steering committee). Stanowisko sekretarza
generalnego Unii obj Edward Bobrowski. Piastowa je a do
jesieni 1956 roku, kiedy zoy prob o zwolnienie z dniem 1
stycznia 1957 roku22. Pozosta jednak czonkiem prezydium
Komitetu Wykonawczego UIJDC. Du rol w pracach Unii
odgrywa take Stanisaw Gebhardt, ktry wchodzi w skad
tego prezydium, jako kierownik biura ds. Azji i Afryki23.
Wedug szacunkw podawanych na rok 1954, UIJDC skupiaa
okoo ptora miliona modych ludzi rnych narodowoci, co
sprawiao, e bya jedn z silniejszych organizacji modzieowych
w Europie.
Midzynarodwka rodkowoeuropejskich chadekw

Drugim wanym forum midzynarodowym, stworzonym

przez chadekw bya Chrzecijasko-Demokratyczna Unia Europy rodkowej (CDUCE) 24. Powstaa dziki poparciu amerykaskiemu w lipcu 1950 roku. Pierwotnie jej siedziba miecia
si w Waszyngtonie, a od 1951 roku w Nowym Jorku25. Ta drusi m.in. E. Bobrowski (przewodniczcy delegacji), Stanisaw Gabler, Irena
Gebhardt, Stanisaw Gebhardt, Przemysaw Kabza, Witold Kawecki,
Kazimierz Lichnowski, Jerzy Sambor, Jzef Winiewski. Europa ojczyzna
przyszoci, Narodowiec nr 203, 27 VIII 1952 r.
21. W dokumentach operowano gwnie nazwami i skrtami z jzyka
angielskiego International Union of Young Christian Democtars (IUYCD)
lub francuskiego Union Internationale des Jeunes Dmocrates Chrtiens
(UIJDC). Prezesem w 1952 roku by Szwajcar Leo Schurmann, a
sekretarzem generalnym Austriak Rudolf Lewandowski. R. Papini, op.cit.,
s. 57. Por. M. Kastor, Ruch..., op.cit., s. 22.
22. List prezesa UIJDC, Franco Nobiliego z 23 XI 1956 r., zawiadamiajcy o koniecznoci wyboru nowego sekretarza generalnego, ASG.
23. Penic t funkcj Gebhardt przygotowywa raporty na temat
dziaalnoci UIJDC dla potrzeb CDUCE, a ich kopie zachoway si w jego
archiwum.
24. Christian Democratic Union of Central Europe.
25. Na temat samej organizacji duo wicej informacji mona znale
w literaturze zachodniej, ni np. w opracowaniach polskich autorw. Por.

59

ga lokalizacja zwizana bya z faktem, e w Nowym Jorku znajdowaa si kwatera gwna Komitetu Wolnej Europy (KWE),
amerykaskiej instytucji koordynujcej dziaania emigrantw
rodkowoeuropejskich na ideologicznym, psychologicznym i
kulturowym froncie zimnej wojny. Na przeomie maja i czerwca
1951 roku ruszy oddzia Unii w Nowym Jorku. Jednoczenie
powstay placwki w Rzymie (Marko Krajnc) i Paryu (Bolesaw
Biega). Unia Miaa swoich przedstawicieli take na Benelux
(Jules Kovacs) i w Niemczech (Mykolas Krupavicius). Z czasem
powstaway kolejne sekretariaty w Paryu (1957) i Rzymie
(1962). Ostatecznie w 1964 roku do Rzymu przenis si take
sekretariat amerykaski.
W CDUCE znaleli si przedstawiciele partii chrzecijasko-demokratycznych z Czechosowacji, Wgier, otwy, Litwy,
Polski oraz soweska partia z Jugosawii. Przewodniczcym
zosta Jozsef Kzi-Horvth, a wiceprzewodniczcymi Miha Krek
z Jugosawii, Kazys Pakstas z Litwy, Karol Popiel oraz Ivo
Duchacek, a pniej Adolf Prohazka z Czechosowacji. Z polskiej strony, obok Popiela, najwiksz rol odgrywa Konrad
Sieniewicz, ktry przez wiele lat sprawowa funkcj sekretarza
generalnego26.
W jednej z pierwszych rezolucji stwierdzano, e rola
CDUCE na terenie USA ma by analogiczna do tej, jak odgryway NEI w Europie27. W projekcie statutu, obok hasa oparcia
si w dziaaniu o doktryn chrzecijasko-spoeczn, wspdziaania z innymi stronnictwami chrzecijasko-demokratycznymi,
R. Papini, op.cit., s. 76 i n.; S. Delureanu, op.cit.; Z polskich autorw o
CDUCE pisali m.in. J. Zabocki, op.cit.; P. Machcewicz, op.cit.; S.
ukasiewicz, rodkowoeuropejskie inicjatywy federalistyczne realizowane
na terenie Stanw Zjednoczonych w latach 1949-1956, Dzieje Najnowsze
2003, nr 1, s. 69-83.
26. Pozostali czonkowie Komitetu Wykonawczego to skarbnik Pranas
Vainauskas z Litwy oraz czonkowie: Ivo Duchacek (Czechosowacja),
Zdravko Kalan (Jugosawia), Edward Stukels (otwa), Laszlo Varga
(Wgry). W Komisji Wydawniczej zasiadali Bohumir Bunza, Joseph Czako,
Ludovik Push, Janusz leszyski, Vladas Viliamas. Za Christian Democracy
in Central Europe. Achievements and Aspirations of the Christian Democratic Movement, [New York] 1952. Por. take J. Zabocki, op.cit., s. 81.
27. Draft Resolution adopted on August 16th, 1950, by Temporary
Executive Committee of the Christian-Democratic Union of Central Europe,
PIASA, kol. 009/27.

60

prowadzenia akcji niepodlegociowej i demokratycznej, zostay

sformuowane nastpujce cele: prowadzenie akcji politycznej
majcej na celu federacj krajw Europy rodkowej; dziaalno
zmierzajca do integracji regionu rodkowo-europejskiego do
zjednoczonej i niepodzielnej Europy, tworzcej polityczn i
kulturaln cao28. W dokumentach CDUCE podkrelano
identyczno zaoe, jakie przywiecaj chadecjom rodkowoeuropejskim z tymi, jakimi kieruj si chadecje zachodnioeuropejskie. Miao to niebagatelne znaczenie, bowiem tacy
politycy, jak Luigi Sturzo, Alcide de Gasperi, Robert Schuman,
czy Konrad Adenauer, byli duo lepiej kojarzeni w USA29.
Haso federalizmu obecne w deklaracjach CDUCE miao
by realizowane w praktyczny sposb poprzez wspprac partii
chrzecijasko-demokratycznych wchodzcych w skad Unii.
Przewidywano take, e to wanie partie chrzecijasko-demokratyczne zdobd najwiksz popularno w wyzwolonych
spoeczestwach (po realizacji hasa wczesnej polityki amerykaskiej liberation), podczas gdy partie okrelone jako szowinistyczno-nacjonalistyczne powinny utraci swoje wpywy, take
ze wzgldu na swj niechtny stosunek do federacji. Kolejnym
etapem na drodze federalizmu miaa by wsppraca organizacji
midzynarodowych: chadeckich (CDUCE), ludowych (Midzynarodowa Unia Chopska), liberalnych (Committee of Liberal
Exiles) i socjalistycznych (jak Bureau International Socialiste des
Pays de lAutre Cot du Rideau de Fer). CDUCE miaa
reprezentowa interesy rodkowoeuropejskie, jak rwnie miaa
nie nadziej rychego wyzwolenia30.
Podobnie jak w przypadku NEI wanym polem aktywnoci
byy sprawy modzieowe. 2 lutego 1952 roku w Paryu powstaa Sekcja Modzieowa CDUCE, zoona z reprezentantw
modziey chadeckiej analogicznie jak w samej CDUCE
pochodzcej z Czechosowacji, Wgier, otwy, Litwy, Polski i
28. Statut [CDUCE]. Projekt, PIASA, kol. 009/27.
29. Jest to expressis verbis sformuowane w niezatytuowanym
dokumencie opisujcym powstanie CDUCE, ktrego kopia znajduje si w
Historical Archives of European Union we Florencji [HAEU], sygn. WL
26, k. 133-134.
30. List CDUCE do Fredericka R. Dolbeare, wczenie wiceprezesa
KWE, z 18 XII 1950 r., PIASA, kol. 009/27.

61

Jugosawii (Sowenii)31. Jej podstawowym organem by Komitet

Centralny zoony z 20 przedstawicieli32. Tutaj rwnie sekretarzem generalnym zosta Edward Bobrowski, a w skadzie Komitetu Centralnego znaleli si Stanisaw Gebhardt oraz Zygmunt
Jdryka33. Bobrowski by take przedstawicielem Sekcji Unii
Modych w Paryu, a Gebhardt Oddziau (komitetu regionalnego) Sekcji Unii Modych w Londynie34. W 1953 roku
Bobrowski komunikowa powstanie grup regionalnych w Belgii
(Bruksela-Louvain), Strasbourgu (przy Kolegium Wolnej Europy) oraz w Monachium i Rzymie35. Istniaa take amerykaska
ga CDUCE Youth Section, w ktrej przedstawicielem Polski
by George (Jerzy) Sambor36. Wzgldn stabilno funkcjonowania sekcji mia te zapewni stay budet, przyznany w poowie 1951 roku przez KWE37. Poniewa szereg dziaa koordynowano z dziaaniami CDUCE, wan rol odgrywa przedstawiciel tej ostatniej w Paryu Seweryn Eustachiewicz.
W ramach sekcji dziaao 5 komisji: polityczno-informacyjna, federalistyczna, ekonomiczno-spoeczna, kulturalno-pedagogiczna oraz organizacji i wychowania modziey. Warto te w
caoci przytoczy przyjt jednomylnie deklaracj celw:
koordynowa dziaalno chrzecijasko-spoecznych ruchw modzieowych krajw zza elaznej kurtyny;
31. J. Renner, Report of the Youth Section to the First International
Congress of the Christain Democratic Union of Central Europe, New York
March 13, 1953, ASG.
32. Prezesem zosta Czechosowak Dimitrij Pavlista, jego zastpcami
Wgier Csaba Skultety, Litwin Adolfas Venskus i Jugosowianin Fran
Zajdela. Dosy szybko doszo do dalszych zmian organizacyjnych i Pavlist
zastpi Czechosowak Jan Renner, a w Komitecie Centralnym znaleli si
Henryk Grdkowski, Kazimierz Lichnowski i Jerzy Sambor.
33. Zjednoczenie CSOM nr 3(13) z marca-kwietnia-maja 1951 r., s.
22-23.
34. Ten ostatni jednak nie przejawia wikszej dziaalnoci, przede
wszystkim z powodw finansowych. Latem 1953 roku Gebhardt monitowa
o przyznanie budetu, powoujc si na wniosek zoony 18 miesicy
wczeniej! Sprawozdanie S. Gebhardta dla USA, b.d., ASG.
35. E. Bobrowski, Rapport. Lactivite de la section des jeunes de
lUnion Chrtienne-Dmocrate dEurope Centrale durant ses premie`res
deux annes de fonctionnement, Paris, le 15 Fvrier 1953, ASG.
36. Formation of American Branch CDUCE Youth Section, Christian
Democratic New Service, nr 12, 13 (51,52), July 30, 1953, s. 2.
37. E. Bobrowski, op.cit.

62

sprowadza uwag wiata zachodniego na problemy i potrzeby

modziey uchodczej;
broni na Zachodzie interesw modziey poddanej pod terror
fizyczny i moralny bezbonego komunizmu za elazn kurtyn;
pomaga w miar posiadanych rodkw tej modziey w znoszeniu
jej obecnego niewolnictwa, informowa j o realizacjach i o walce
przeciwko imperializmowi sowieckiemu wiata wolnego, udostpni jej korzystanie wszelkimi moliwymi drogami ze wspczesnej
myli demokratycznej i chrzecijaskiej;
opracowa gwne zasady organizacji politycznej, gospodarczej i
spoecznej Europy rodkowo-Wschodniej oraz prawdziwej
ideologii chrzecijasko-spoecznej w cznoci z odpowiednimi
orodkami wolnego wiata i wspdziaaniu z seniorami Chrzecijasko-Demokratycznej Unii rodkowej Europy;
walczy wszystkimi siami na paszczynie modzieowej przeciwko
materialistycznemu i bezbonemu komunizmowi oraz walczy o
ryche oswobodzenie krajw poddanych dyktaturze komunistycznej;
przygotowa przejcie przez wschodzce pokolenie, wiadome
swojej roli, odpowiedzialnoci politycznych i spoecznych, ktre
bdzie ono miao podj w przyszoci38.

Deklaracja ta powtarzaa gwne punkty obecne we wczeniejszych dokumentach modziewek chadeckich, jednak zmieni si jzyk, co natychmiast nadawao jej duo ostrzejszy, antykomunistyczny wydwik. Jasno te dawaa do zrozumienia, e
np. w kwestiach programowych, takich jak przyszo Europy
rodkowowschodniej, wice bdzie zdanie starej chadecji
tworzcej doros CDUCE. Pierwszy postulat koordynacji
dziaa rodkowoeuropejskich modych chadekw na emigracji
nis ze sob pewne puapki natury organizacyjnej, wobec
istnienia chociaby sekcji modych NEI, gdzie rwnie naleeli
modzi rodkowoeuropejczycy. Nie do koca jest w ogle jasne,
jak powstanie sekcji modzieowej CDUCE zostao przyjte
przez polsk modzie chadeck, a wtpliwoci nasuwa chociaby
nastpujcy komunikat: czonkowie Zjednoczenia CSOM
wchodzcy w skad polskiej grupy w Sekcji Modzieowej Ch.
38. Zjednoczenie CSOM nr 3(13) z marca-kwietnia-maja 1951 r., s.
23. Deklaracje podpisali: Csaba Skultety (Wgier), Georges Volozinskis
(otysz), Adolfas Venskus (Litwin), Edward Bobrowski, Fran Zajdela
(Soweniec) oraz Dimitrij Pavlista (Czechosowak).

63

Dem. Unii rodowej Europy weszli do indywidualnie i Zjednoczenie CSOM jako takie zdecydowao na swoim II Zjedzie
Walnym w Paryu powoa komisj, ktrej powierzone zostao
okrelenie stanowiska Zjednoczenia CSOM wobec tej Sekcji39.
Budujc swoj pozycj na scenie midzynarodowej we
wrzeniu 1952 roku, podczas spotkania we Florencji, Sekcja
Modych CDUCE zostaa przyjta do Rady Modziey Europejskiej (European Youth Coucil)40. Wydawaa take miesicznik w
jzyku francuskim, zatytuowany Bulletin dInformation de la
Section des Jeunes de lUCDEC, a oprcz tego od 1955 roku
miesicznik Nouvel Horizon. Wydawanie pism w jzyku
francuskim miao w jakim stopniu uzupenia luk w
informowaniu europejskiej opinii publicznej, powsta na skutek
faktu, e gwne pismo CDUCE The Christian Democtratic
News Service byo wydawane w jzyku angielskim, co ograniczao jego pole oddziaywania na terenie Europy. Jednoczenie
sekcja staraa si propagowa swoje idee poprzez radio, w czym
pomocny by kontakt nawizany z Radiodiffusion Francaise oraz
z Radiem Wolna Europa. W RWE szczeglnego wsparcia
udziela desk wgierski. Sekcja staraa si take regularnie
przysya informacje do szeregu czasopism europejskich.
Liczebno sekcji na pocztku 1953 roku Bobrowski ocenia
na 400-500 osb. Wyglda na to, e gros tej liczby stanowili
czonkowie z terenu Francji, bo np. w ocenie Gebhardta w tym
samym czasie z powodu braku odpowiedniego finansowania,
w Komitecie Regionalnym w Wielkiej Brytanii jakkolwiek
aktywno wykazywao zaledwie kilka osb. Dlatego, aby
wzmocni sekcj proponowano m.in. dokooptowanie Zjednoczenia Chrzecijasko-Spoecznych Organizacji Modzieowych41. Jednak Zjednoczenie dopiero w 1954 roku zoyo
oficjaln prob o przyjcie do Sekcji Modych CDUCE42, a
bezporednia relacja pomidzy tymi organizacjami czekaa na
swoje uregulowanie a do koca lutego 1955 roku, kiedy
podczas posiedzenia powikszonego komitetu centralnego Sekcji
39. Zjednoczenie CSOM nr 3(13) z marca-kwietnia-maja 1951 r., s. 23.
40. J. Renner, op.cit.
41. Sprawozdanie S. Gebhardta dla wadz SP w USA, b.d., ASG.
42. Z ycia organizacji midzynarodowych, Zjednoczenie CSOM, nr
15, 1954, s. 24.

64

Modych CDUCE w Paryu Zjednoczenie zostao przyjte na

czonka sekcji43 . Jednoczenie z funkcji sekretarza generalnego
sekcji modych zrezygnowa Jan Kuakowski, a jego miejsce zaj
Stanisaw Gebhardt.
Dla funkcjonowania CDUCE wanymi wydarzeniami byy
kongresy. Pierwszy z nich by dugo odkadany i ostatecznie
odby si w dniach 13-15 marca 1953 roku44. Zosta uznany za
niezwykle udany, co w jakiej mierze potwierdza chociaby sama
liczba jego uczestnikw: ogem 900 osb z 27 krajw wiata.
Podczas kongresu wystpowali przywdcy wszystkich liczcych
si organizacji uchodczych dziaajcych pod egid KWE, poczwszy od Midzynarodowej Unii Chopskiej MUCh (Mikoajczyk), czy Liberalno-Demokratycznej Unii Europy rodkowej
i Wschodniej (George Assan), a skoczywszy na prezesach
komitetw narodowych (V. Sidzikauskas Litwa, K. Popiel
PNKD, H. Ripka Czechosowacja, B. Varga Wgry, G.
Dymitrow Bugaria). Bya to bez wtpienia wietna okazja, by
propagowa zarwno idee chrzecijaskiej demokracji, jak i idee
wsppracy Europejczykw zza elaznej kurtyny45. Drugi
kongres pod hasem Freedom Prerequisite to Lasting Peace46
odby si w dniach w dniach 15-17 kwietnia 1955 roku.
Prbowano nada mu rwnie duy rozgos jak pierwszemu,
czemu suy miao zaproszenie do komitetu honorowego osb
tej miary, co Luigi Sturzo, Georges Bidault czy Paul van
Zeeland. Podczas tych kongresw obecni byli take przedstawiciele modziey chadeckiej.
43. Komunikat Zjednoczenia CSOM, Zjednoczenie CSOM nr 18/19,
1955, s. 27.
44. Relacje zamieszczay m.in. organy prasowe SP i CDUCE. Zob.
Kongres Chrzecijasko-Demokratycznej Unii Europy rodkowej, Odnowa luty 1953, nr 2/14, s. 8, oraz cay numer 3/15 z marca 1953 roku.
Take Christian Democratic News Service, nr 4/5, March 1953; nr 6 (45),
April 1953. Numer powicony: The First International Congress of the
Christian Democratic Union of Central Europe, New York, March 13-15,
1953. With Christian Democracy toward liberation and justice of men and
nations. Hoover Institution Archives [HIA] Stanisaw Mikoajczyk, box
133, fold. 15. Tam te znajduje si komplet materiaw z tego kongresu.
Por. J. Zabocki, op.cit., s. 92.
45. Komplet materiaw z Kongresu znajduje si w BU KUL rkps 2048.
46. Pniej ukazaa si broszura o dokadnie takim samym tytule. Zob.
te J. Zabocki, op.cit., s. 97-99.

65

W padzierniku i listopadzie 1955 roku odbya si seria

spotka przedstawicieli KWE (Bernarda Yarrowa i Jamesa Browna) z czonkami Sekcji Modych CDUCE, m.in. Stanisawem
Gebhardtem i Maciejem Morawskim. Pierwsze spotkanie odbyo
si w obecnoci Konrada Sieniewicza, Bohumira Bunzy i Seweryna Eustachewiczia. Wedug relacji Gebhardta wraz z postpem rozmw roso uznanie przedstawicieli KWE dla poczyna
modych chadekw. Ich dziaania wyrniay si na tle innych
organizacji modzieowych socjalistycznych i federalistycznych.
Yarrow zapowiada m.in. zwikszenie pensji sekretarza generalnego sekcji oraz proponowa, aby jej korespondencja trafiaa do
KWE nie poprzez kwater gwn CDUCE (chocia tam
raporty rwnie miay dociera), ale bezporednio do Nowego
Jorku. Gebhardt lojalnie zreferowa przebieg tych spotka swoim
patronom ze Stronnictwa Pracy47.
Rok 1956 uznany przez chadekw za koniec zimnej wojny
otworzy moliwo kontaktu z grupami chrzecijasko-demokratycznymi w Polsce i Czechosowacji, w zwizku z czym
przeniesiono sekretariat CDUCE do Europy najpierw do Parya, a pniej do Rzymu. W kocu lat 50. aktywno chadekw
zacza koncentrowa si na kontaktach osobistych z rodakami
mieszkajcymi za elazn kurtyn48. Jednoczenie za jedno z
najwikszych osigni tego okresu SP uznao Pierwsz wiatow
Konferencj Ruchw Chrzecijasko-Demokratycznych, ktra
odbya si w dniach 8-9 listopada 1956 roku w Paryu, a w
ktrej wziy udzia NEI, Chrzecijasko-Demokratyczna
Organizacja Ameryki (Poudniowej) istniaa od 1947 i
CDUCE. Podczas tej konferencji zabiera gos m.in. Konrad Sieniewicz (w imieniu CDUCE), przedstawiajc raport polityczny
na temat problemw Europy rodkowej, oraz Jan Kuakowski
(jako przedstawiciel chrzecijaskich zwizkw zawodowych49)
referujc problemy spoeczne tej czci wiata.
Sekcja Modych CDUCE przeywaa jednak trudnoci,
47. [S. Gebhardt], Internal report on the conversation held between
Messrs. Yarrow and Brown and the officers of YS/CDUCE, [1955], ASG.
48. Proposed plans for future activity of CDUCE, BU KUL rkps 2021,
k. 43-46.
49. Charg des questions europennes CISC la Confdration
Internationale des Syndicats Chrtiens.

66

ktre w grudniu 1957 roku doprowadziy do zawizania

Komitetu Roboczego, zoonego wycznie z przedstawicieli
modziey wgierskiej, otewskiej, polskiej i czechosowackiej50.
Osoby te podzieliy midzy siebie penienie obowizkw
zwizanych z funkcjonowaniem sekcji51. Wiosn 1960 roku,
podczas spotkania Komitetu ad hoc Sekcji Modych CDUCE
postanowiono uregulowa sprawy sekcji, ktra w ocenie S.
Gebhardta jako przedstawiciela polskiej grupy wymagaa
gruntownej przebudowy. Wynikao to m.in. z faktu, e jej
dotychczasowi dziaacze stopniowo osigali wiek dojrzay, a z
drugiej strony nie mona byo dopuci do zerwania wizw
pomidzy sekcj modzieow i waciw CDUCE. Jednoczenie
Gebhardt zwraca uwag na fakt, e istnieje UIJDC, ktre
zajmuje si caoci spraw modzieowych i nie ma potrzeby
utrzymywania osobnej midzynarodwki uchodczej. Szczeglne
zastrzeenia budzi fakt, e sekcja modych de facto skupia si
wycznie na wasnym funkcjonowaniu, abstrahujc od zmieniajcej si sytuacji midzynarodowej. Doprowadzio to w lipcu
1960 roku, podczas spotkania Komitetu Centralnego Sekcji w
Paryu, do wystpienia polskich delegatw z prac w Komitecie52.
Trudnoci te wynikay take w jakiej mierze z oglnej
zmiany koniunktury midzynarodowej, kopotw PNKD, czy
wreszcie wyjazdu wadz SP do Europy (K. Sieniewicz, K.
Popiel53, Seweryn Eustachiewicz), ktry spowodowa osabienie
pozycji chadekw w rozmowach z Amerykanami. W USA praktycznie zostaa garstka osb, m. in. Janusz leszyski, pastwo
50. Georges [Gyrgy] Osvath, Georges Volozinskis, S. Gebhardt, Jaroslav Vrzala. Deklaracja (w j. francuskim) o powoaniu Komitetu
Wykonawczego Sekcji Modzieowej CDUCE, 14 XII 1957 r., ASG.
51. Osvath zosta przewodniczcym i odpowiada za relacje zewntrzne, Gebhardt zajmowa si administracj, Volozinskis finansami, a Vrzala
wydawaniem Nouvel Horizon i sprawami prasowymi. Meeting of the
Working Committee, Dec[ember] 30, 1957, ASG.
52. Informacje te zawiera niezatytuowany dokument prawdopodobnie
kopia raportu, przygotowany 13 VII 1960 r. w Paryu. Jego autorem by
prawdopodobnie S. Gebhardt, ASG.
53. Wyjecha w 1958 roku i do 1964 mieszka pod Paryem, a nastpnie
w Rzymie, a do mierci w 1977 r. Wedug doniesie wywiadu PRL SP w
1957 roku otrzymao zgod i odpowiednie subwencje KWE na przeniesienie siedziby gwnej do Parya i na otwarcie domu sucego kontaktom
z przybyszami z kraju. AIPN, sygn. IPN BU MSW II 3864, k. 332-333.

67

Ossowscy i Zofia Fedorowicz-Grzelak54. W 1964 roku CDUCE

cofnito dotychczasowe subsydia z KWE i od tego czasu jedynie
ograniczon dziaalno prowadziy biura w Nowym Jorku i
Rzymie (dziaajce od 1962 roku)55.
Powysza sytuacja miaa odbicie rwnie w doniesieniach
prasowych. Jedynie w sprawozdaniach z kongresw NEI pojawiaa si wzmianka o reprezentacji krajw Europy rodkowoWschodniej56 lub o przedstawicielach znajdujcych si na
uchodstwie partii chrzecijasko-demokratycznych z krajw tej
Europy57.
Zjednoczenie modych polskich chadekw

Jednym z waniejszych problemw stojcych przed emigracj byo zagospodarowanie potencjau, jaki niosa ze sob modzie. Wedug szacunkw aparatu bezpieczestwa PRL, na pocztku lat 60. na terenie Europy Zachodniej przebywao ponad
62 tys. osb w wieku od 15 do 30 lat, z czego najwicej w
Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji. W latach 1945-1961
studiowao oraz ukoczyo studia wysze na uczelniach zachodnioeuropejskich ponad 11 tys. emigrantw. Oceniano take, e
zaangaowanie polityczne tej modziey jest minimalne, o czym
54. W rozmowach przeprowadzonych 27-29 I 2000 r. Zofia Fedorowicz-Grzelak wspominaa, e po wyjedzie Sieniewicza i Popiela jej
udziaem stay si sprawy organizacyjne CDUCE.
55. Informacja pochodzi z dokumentu bez tytuu i daty (prawdopodobnie powsta ok. 1974 roku) BU KUL rkps 2021, k. 4. Z treci wynika,
e w poowie lat 70. prbowano oywi dziaalno CDUCE.
56. Np. XIV Midzynarodowy Kongres NEI, Odnowa rok IX,
padziernik 1960, nr 10, s. 15.
57. XV Midzynarodowy Kongres NEI, Odnowa rok X, listopad 1961,
nr 11, s. 13. Niemniej CDUCE istniaa nadal, a kres dziaalnoci emigracyjnej nastpi dopiero w pierwszej poowie lat 90. Jeszcze 2-4 III 1990 r.
doszo do kongresu w Budapeszcie (History of the Christian Democratic
Union of Central Europe, BU KUL rkps 2021, k. 327), a pniej do
Zgromadzenia Generalnego w Bratysawie w dniach 7-9 XII 1990. Statuts
de lUnion Democrate-Chrtienne de lEurope Centrale, BU KUL rkps
2021, k. 208. Ostatecznie nowe biuro CDUCE powstao w Bratysawie, a
nowym sekretarzem generalnym zosta Jn Carnogursky. Report on
Christian Democratic Union of Central Europe by Ivan Carnogursky, BU
KUL rkps 2021, k. 645-649.

68

mia wiadczy fakt, e do modzieowych organizacji (w tym

harcerstwa) miao nalee ok. 4,5 tys. osb58.
Waciwie wikszo ugrupowa politycznych emigracji
zdawaa sobie spraw, e odpowiednio przygotowane mode
pokolenie bdzie stanowi przysz baz polityczn, i to zarwno
w przypadku powrotu do kraju, jak i przy przeduajcym si
pobycie na emigracji. Sama modzie, szczeglnie angaujca si
w dziaalno spoeczn, rwnie poszukiwaa moliwoci
rozwoju i awansu w strukturach politycznych. Jednak gwnym
miejscem samorealizacji dla modziey bya edukacja. Warunki,
ktre mogyby jej sprzyja, staraa si tworzy take emigracja
wspierajc istnienie polskich szk: Liceum i Gimnazjum im.
Mikoaja Kopernika, (Riddlesworth College), Polish University
College (PUC przy Uniwersytecie Londyskim) czy Polskiego
Uniwersytetu na Obczynie (PUNO). Jednoczenie, jeli tylko
rysoway si takie moliwoci, nie zaniedbywano edukacji w
szkoach i na uniwersytetach krajw osiedlenia. W celu skoordynowania dziaa tej modziey zaraz po wojnie powstao
Zrzeszenie Studentw i Absolwentw Polskich na Uchodstwie,
czyli ZSAPU. Rzesza modych ludzi stanowia istotny przedmiot
troski, szczeglnie e bya potencjalnym odbiorc ekspansywnej
propagandy komunistycznej.
ycie modziey znajdowao take swj wyraz w dziaalnoci
harcerskiej czy politycznej. Organizacje modzieowe o charakterze politycznym najczciej miay charakter przybudwek
istniejcych na emigracji partii politycznych. Istniay zatem modziewki socjalistyczne, ludowe, narodowe czy chadeckie.
Swojej modziewki doczeka si take Polski Ruch Wolnociowy Niepodlego i Demokracja, a z pisudczykami zwizana
bya modzie Midzymorza. Oczywicie na ich ksztat i dziaalno rzutoway podziay, jakie wczenie drczyy ca polsk
emigracj.
Modzi ludzie zwracali uwag na fakt, e w dziaalno
polityczn emigracji politycznej angauje si gwnie starsze
pokolenie. Wedug szacunkw Konrada Studnickiego z koca
1949 roku na przeszo ptora tysica studentw polskich w
58. Polska emigracja polityczna. Informator [reprint opracowania z
1962 roku], Warszawa 2004, s. 125-126.

69

Londynie, niewiele wicej ni 10 % bierze czynny udzia w

pracach organizacji politycznych59. W przypadku modziewek
chadeckich byo to szczeglnie dotkliwe. Do 1949 roku
powstao bowiem kilka osobnych grup, w tym: Zwizek
Modziey Chrzecijasko-Spoecznej (ZMCS)60 w Londynie,
Chrzecijasko-Spoeczna Grupa Modzieowa (CSGM) w
Londynie i Chrzecijasko-Spoeczny Ruch Modych (CSRM) w
Paryu.
Polityczne zaangaowanie modziey czasami spotykao si
wrcz z fizycznym oporem, jak to miao miejsce w przypadku
Komitetu Zagranicznego SP, kierowanego przez S. Sopickiego,
ktry utrzymujc nisk liczebno swojej frakcji (nie przekraczaa
ona 20 osb!), skutecznie broni si przed przyjmowaniem
modych czonkw. Dopiero ulegajc silnym naciskom Sopicki
zgodzi si na przyjcie kilku modych ludzi Jana Rakowskiego,
Stanisawa Droda, Zbigniewa Jarkiewicza i Franciszka Berki,
ktrzy utworzyli Zwizek Modziey Chrzecijasko-Demokratycznej w Londynie, z oddziaem we Francji. Sam Zwizek
szybko przecign liczebnoci frakcj Sopickiego i po paru
miesicach mia okoo 50 czonkw61.
Szukajc swojego miejsca na emigracyjnej scenie politycznej
i dc do przezwycienia istniejcych podziaw, dwie pierwsze
formacje 6 maja 1949 roku utworzyy Zjednoczenie Chrzecijasko-Spoecznych Organizacji Modzieowych (Zjednoczenie
CSOM, lub ZCSOM). Podczas zjazdu, ktry odby si w dniach
28-30 grudnia w Londynie, doczyo do nich trzecie z
wymienionych. Zjazd odbywa si w londyskiej siedzibie
Komitetu Zagranicznego SP62. Powoano zarzd w skadzie:
59. K. Studnicki, Par uwag o ruchach politycznych na emigracji,
Zjednoczenie CSOM, nr 2, grudzie 1949, s. 10.
60. Powsta 19 XII 1947 r. w Londynie. Podczas Nadzwyczajnego
Walnego Zebrania, 23 IX 1950 r. zmieniono nazw na Zwizek Modziey
Chrzecijasko-Demokratycznej, Zjednoczenie CSOM, nr 6(8),
padziernik 1950, s. 16.
61. Powysze dane i opinie za odpisem anonimowego opracowania
(rdo: Literat) na temat SP, przygotowanego dla MSW PRL. IPN BU
01136/642, C11-C12. Tam te znajduj si dosy bogate szczegy
dotyczce rozamw w SP.
62. Zjazd, Zjednoczenie CSOM, nr 1(3), stycze 1950, s. 2; S.
Gebhardt, Korzenie, Unia&Polska, wrzesie 1999, nr 21 (http:/www.uniapolska.pl/archive/98-99/9909_1/17_f.html); idem, Zjednoczenie Modziey

70

Edward Bobrowski (CSRM) prezes i Delegat Odpowiedzialny

do Sekcji Modzieowej NEI, Konrad Gizbert-Studnicki63
(ZMCS) wiceprezes, Wanda Malatyska (CSRM) sekretarz.
Za redakcj biuletynu Zjednoczenie CSOM odpowiedzialny
by Zbigniew Fallenbhl64 (ZMCS), a Biurem Studiw kierowa
Stanisaw Gebhardt65 (CSGM). W skadzie komisji rewizyjnej
znaleli si jako przewodniczcy Franciszek Berka (ZMCS) oraz
Witold Kawcki (CSGM) i J. Kubicz (CSRM)66.
Powstaa organizacja pozostawia otwarte drzwi dla innych
polskich organizacji o charakterze chrzecijasko-spoecznym.
Zjednoczenie deklarowao take, e jego gwn rol bdzie
koordynacja, a nie nadzr dziaa poszczeglnych organizacji
skadowych, jak rwnie reprezentacja polskich modych chadekw na zewntrz. Zjednoczenie stanowio m.in. Polsk Ekip
Modzieow NEI. Powoanie tej organizacji dosy odwanie
motywowano pragnieniem przezwycienia postpujcego rozbicia politycznego. W relacji ze zjazdu z grudnia 1949 roku pisano m.in.:
Walki poszczeglnych odamw uchodstwa staj si, wbrew pozorom, coraz to bardziej zaarte, osabiajc w ten sposb jego si
i kompromitujc w oczach naszych zachodnich sprzymierzecw,
ktrzy w ten sposb znajduj potwierdzenie tezy o dwu Polakach
i trzech pogldach politycznych. W miar jak nieporozumienia
Chrzecijasko-Spoecznej, Tygodnik Warszawski nr 0 [sic!] z 18 VI
2006 r., s. 8-9.
63. Syn Wadysawa Gizberta-Studnickiego.
64. W pniejszych latach Zbigniew Fallenbchl, profesor ekonomii w
Kanadzie.
65. Stanisaw Gebhardt, ur. w 1928 roku w Poznaniu, wojn spdzi w
kraju jako czonek Szarych Szeregw i AK. W 1944 roku, aresztowany
przez gestapo, by winiem Gross Rosen i Mauthausen. Po zakoczeniu
dziaa wojennych powrci do kraju, ale zagroony aresztowaniem uciek
z kraju do Woch, a stamtd do Wielkiej Brytanii. Tutaj zaangaowa si
w dziaalno Stronnictwa Pracy, szczeglnie za w dziaalno w
organizacjach modzieowych, stopniowo umacniajc swoj pozycj w midzynarodowym ruchu chadeckim. Dane na podstawie rozmw z bohaterem
oraz biogramu zamieszczonego w publikacji wiadectwa. Testimonianze,
t. 4, op.cit., s. 321-322. Z racji prowadzonej przez niego dziaalnoci w
latach 60. aparat bezpieczestwa PRL prbowa zwerbowa go do
wsppracy. IPN BU 01168/248, rozpracowanie krypt. Taddy.
66. Zarzd za okres od 1 I 1950 do 31 XII 1950, na podstawie notatki
z ASG.

71

te odbiegaj od motyww ideologicznych, sztuczny ich charakter

staje si coraz to bardziej oczywisty. Tragiczny ten proces rozbicia
uchodstwa nie omin niestety obozu chrzecijasko-demokratycznego. Na szczcie nie dopuszczono do kontynuacji tego
procesu na odcinku modzieowym67.

Bya to pierwsza tak powana prba zjednoczenia wysikw

emigracyjnej modziey. Przeprowadzono j zreszt wbrew
tendencjom panujcym wczenie w rodowiskach politycznych
emigracji, gdzie od lat 1949-1950 funkcjonoway trzy gwne
orodki emigracyjnej wadzy, z ktrymi wizay si poszczeglne
odamy dorosego SP. Tym waniejsza i odwaniejsza
wydawaa si inicjatywa modzieowa.
Podczas zjazdu uchwalono take program pracy, w ktrym
odpowiednie punkty dotyczyy dziaalnoci midzynarodowej.
Zobowizywano w nim wadze Zjednoczenia do intensywnej
dziaalnoci na terenie Midzynarodowej Sekcji Modzieowej
NEI oraz do wprowadzenia Zjednoczenia do struktur Zwizku
Federalistw Polskich68. Zakadano utrzymywanie kontaktw z
World Federation of Liberal and Radical Youth, People and
Freedom Group oraz innymi organizacjami modzieowymi.
W padzierniku 1950 Zjednoczenie CSOM (takiego skrtu
uywano) ogosio deklaracj ideow, w ktrej podkrelano
koordynacyjny charakter inicjatyw i przywizanie jej czonkw
do zasad etyki chrzecijaskiej w yciu publicznym. Zasady ycia
spoecznego czerpano expressis verbis z papieskich encyklik
Rerum Novarum i Quadragesimo Anno. Encykliki te rzeczywicie day podwaliny katolickiej nauki spoecznej i czsto powracay w artykuach Bobrowskiego. Deklaracj wieczyy charakterystyczne dla caej wczesnej emigracji hasa niepodlegoci
Polski oraz zapowiedzi wprowadzenia w niej ustroju prawdziwie
demokratycznego. Hasa te, jedynie po niewielkiej redakcji, powielay stanowisko wyraone trzy lata wczeniej w deklaracji
67. Zjazd, Zjednoczenie CSOM, nr 1(3), stycze 1950, s. 2.
68. Chodzio zapewne o Polsk Uni Federalistw kierowan przez S.
Kota i Wacawa Sorok. Szerzej na temat PUF, zob. S. ukasiewicz, Polacy
w europejskim ruchu federalnym po II wojnie wiatowej, Warszawa 2006.
Postulat ten nie zosta prawdopodobnie nigdy zrealizowany. PUF raczej
odnosi si niechtnie do tej inicjatywy. Zob. Oklnik nr 3, kwiecie-lipiec 1950, ASG.

72

ideowej Zwizku Modziey Chrzecijasko-Spoecznej69. Pewnym novum byy jednak postulaty z zakresu stosunkw midzynarodowych:
a) utworzenie federalnej organizacji Europy rodkowo-wschodniej, jako czci skadowej Zjednoczonej Europy i, dalej, powszechnej organizacji wiatowej,
b) cisa wsppraca z reszt pastw wiata nad zbudowaniem i
utrwaleniem pokojowego wspycia narodw w oparciu o zasady
etyki chrzecijaskiej,
c) opozycja do totalizmu i dyktatury we wszystkich jej formach70.

Modzi chadecy odrzucali take fakt zaborw dokonanych

w 1939 roku, a jednoczenie uznawali, e Ziemie Zachodnie,
po Odr i Nys uyck, stanowi nieodczn cz terytorium
Polski.
Od 28 do 30 grudnia 1950 roku odby si w Paryu drugi
walny zjazd Zjednoczenia CSOM. Musia stanowi wane
wydarzenie, o czym wiadczy obecno wysokich rang politykw francuskich. Znaleli si wrd nich przedstawiciele NEI
Robert Bichet (sekretarz generalny) i Louis Bour oraz politycy
MRP Philippe Farine i Charles Leger. Uwag zwraca take obecno przewodniczcego Delegacji Zagranicznej Polskich Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych Wadysawa Michalaka,
sekretarza Polskiej Unii Federalistw Wacawa Soroki oraz
przedstawicieli sekcji modzieowych i ekip narodowych NEI:
Austriaka Rudolfa Lewandowskiego, Czechosowaka Dimitrija
Pavlisty i Wgra Csabo Skultetyego. Zjazd oprcz wytycznych
dalszego dziaania (zacienianie wizi midzy organizacjami
skadowymi, opracowanie zasad ideologicznych i programowych,
czy wzmocnienie reprezentacji w NEI) wybra jednoczenie zarzd, w ktrym Edward Bobrowski peni dotychczasowe
funkcje, a jego zastpcami zostali Stanisaw Gebhardt i Zbigniew
Fallenbchl. Sekretarzem zosta za Kazimierz Lichnowski, a jego
zastpc Jan Kobylaski z Francji. Kierownictwo Biura Studiw
obj Zygmunt Jdryka, a redaktorem naczelnym pisma zosta
69. Deklaracja Ideowa Zwizku Modziey Chrzecijasko-Spoecznej,
Londyn, 19 XII 1947 r., ASG.
70. Deklaracja ideowa Zjednoczenia Chrzecijasko-Spoecznych Organizacji Modzieowych, Zjednoczenie CSOM, nr 7(9), listopad 1950, 15.

73

Henryk Grtkowski71. W wyniku ustale kolejnego zjazdu,

ktry odby si w Paryu w dniach 26-28 padziernika 1951
roku, na swoich stanowiskach pozostali E. Bobrowski, S.
Gebhardt i K. Lichnowski. Dokooptowano natomiast dwch
nowych wiceprezesw Jana Kuakowskiego (RMCS-Belgia72) i
Adama Prauna (ZMCD-Londyn). Referentem prasowym zosta
Konrad Studnicki-Gizbert, a kierownikiem Biura Studiw
Andrzej Plater-Zyberk. Henryk Grtkowski zosta przewodniczcym Komisji Rewizyjnej73.
Dziaalno Zjednoczenia stanowia dowd na to, e
(przynajmniej przejciowo) zjednoczenie organizacji chadeckich
na emigracji jest moliwe. Jednak na scenie politycznej polskiej
emigracji przynosio to skutek odwrotny do oczekiwanego.
Zjednoczenie nie mogo liczy de facto na adne bezporednie
wsparcie ze strony poszczeglnych odamw polskiej chadecji,
pozostajcych ze sob w otwartym konflikcie. To powodowao,
e modzi chadecy, kierujc si przesankami innymi ni interes
partyjny, starali si prowadzi wasn niezalen polityk.
Nie sprzyja temu jednak oglny klimat polityczny na
emigracji. Jesieni 1951 roku grupa Sopickiego oderwaa si od
grupy gen. Hallera, a nastpnie poczya si z Rad Narodow
i rzdem londyskim. Fiaskiem zakoczyy si take prby
porozumienia podjte w Londynie pomidzy reszt grupy gen.
Hallera i grup Karola Popiela, z ktrych pierwsza zwizaa si
ostatecznie z Rad Polityczn, a druga pozostaa wierna PNKD
Mikoajczyka74.
71. Komunikat prasowy, ASG.
72. Ruch Modziey Chrzecijasko-Spoecznej w Belgii powsta 15 XI
1951 roku. Od razu by te czonkiem Zjednoczenia CSOM. Prezesem
RMCS-Belgia zosta Jan Kuakowski, a sekretarzem Maria Majewska.
Belgijska ga Ruchu w momencie powstania miaa dwa koa w Brukseli
i Louvain.
73. Komunikaty, Zjednoczenie CSOM, nr 1(14), czerwiec 1952, s. 27.
74. Bobrowski wspomina o istotnej roli, jak odegra w tych rozmowach Gebhardt (oprcz niego brali w nich udzia Bolesaw Biega i Jan
Kosowicz). SP Hallera reprezentowali podczas rokowa Berka, Jarkiewicz
i Drod. Warunkiem porozumienia miao by po oderwaniu si od
Sopickiego przystpienie grupy londyskiej do PNKD oraz zerwanie z
legalizmem. Zob. take odpis anonimowego opracowania (rdo: Literat)
na temat Stronnictwa Pracy, przygotowanego dla MSW. IPN BU
01136/642, D4-D5.

74

Utrwalenie rozbicia emigracyjnej chadecji oraz nagonienie

przez pras negatywnych ocen spotkania polskich i niemieckich
modych chadekw stay si powodem rozstania ZMCD ze
Zjednoczeniem, co zostao zakomunikowane E. Bobrowskiemu
w grudniu 1951 roku75. W ten sposb w skadzie Zjednoczenia
pozostay CSRM Wielka Brytania i Irlandia, RMCS Belgia
i CSRM Francja. Miejsca przewidziane dla czonkw ZMCD
w Zarzdzie ZCSOM pozostay nieobsadzone76.
We wszystkich inicjatywach modych chadekw podejmowanych do poowy lat 50. kluczow rol odgrywa Edward Bobrowski77. Kiedy po wojnie znalaz si na emigracji we Francji,
ukoczy studia prawnicze, podejmujc przy tym rne prace
zarobkowe (np. jako tragarz). Nastpnie zaangaowa si w
dziaalno polityczn modych chrzecijaskich demokratw na
emigracji, oraz nawizujc szerokie kontakty w rodowiskach
francuskich, szczeglnie dziennikarskich i politycznych78. By
75. List prezesa Adama Prauna i sekretarza generalnego ZMCD Teresy
Fallenbchl do Prezesa Edwarda Bobrowskiego z 20 XII 1951 r., ASG. List
ten zosta przedrukowany take w Oklniku nr 9 z 4 I 1952 r., ASG.
Wiceprezesem ZMCD w tym czasie by Jerzy Brzeziski, a referentem
prasowym Konrad Studnicki.
76. Grupa londyska chadekw borykaa si nieustannie z podziaami
dorosego SP, co w efekcie spowodowao powoanie forum modych, tzw.
inner circle (najczciej spotykano si na tzw. herbatkach u Fallenbchlw),
w skad ktrego weszli wczeni studenci lub absolwenci na Uniwersytecie
Londyskim (ekonomia i prawo) m.in.: F. Berka, Z. Jarkiewicz, Konrad
Studnicki, Zbigniew Fallenbchl, Teresa Fallenbchl, Stanisaw Drod,
Adam Braun, Jerzy Brzeziski, W. Tuasiewicz, J. ywina. Istnienie tego
koa wzmocnio pozycje modych do tego stopnia, e w 1955 roku moliwe stao si odmodzenie Zarzdu Gwnego, na ktrego czele stan F.
Berka. Sytuacja ta ulega jednak zmianie wraz z fal wyjazdw modych
chadekw za ocean. M.in. Adam Praun wyjecha do Ameryki rodkowej,
a Jerzy Brzeziski do Sudanu. Na podstawie odpisu anonimowego opracowania (rdo: Literat) na temat stronnictwa Pracy, przygotowanego dla
MSW. IPN BU 01136/642, E2-E6.
77. Jego nazwisko powraca waciwie w wikszoci wspomnie, m.in.
Kuakowskiego i Gebhardta. Urodzi si w 1928 roku w rodzinie polskiego
inyniera, ktry po I wojnie wiatowej wyemigrowa do Turcji. Tutaj
spdzi swoje wczesne dziecistwo. Do Polski przyjecha razem z rodzin
na krtko prawdopodobnie w latach 1937-1938, po czym wyemigrowa
do Francji.
78. Na podstawie materiaw zachowanych w teczce sprawy ewidencyjno-operacyjnej, krypt. Zagoczyk, prowadzonej przez Wydzia V Departamentu I MSW w latach 1957-1963. IPN BU 01227/680.

75

pierwszym prezesem Zjednoczenia CSOM i reprezentowa

polsk modzie chadeck w NEI. Kiedy w 1950 roku w
Nowym Jorku powoano do ycia CDUCE, Bobrowski zosta
sekretarzem jej sekcji modzieowej. W nastpnych latach
zajmowa rwnie eksponowane funkcje w kolejnych organizacjach zrzeszajcych modzie europejsk, a jednoczenie kontynuowa karier dziennikarsk w grudniu 1952 roku podj
prac w Polskiej Sekcji Radia Francuskiego, a od 1956 roku
pracowa w dziale zagranicznym pisma Le Temps de Paris. W
1955 roku, polecony przez Kajetana Morawskiego, przyj
obowizki korespondenta referatu dla spraw Stolicy Apostolskiej
w Dziale Spraw Zagranicznych Egzekutywy Zjednoczenia
Narodowego (EZN)79. Dopki aktywnie uczestniczy w yciu
politycznym, by zawsze pierwsz osob zapraszan do wsppracy w ramach organizacji midzynarodowych.
Modzi chadecy na forum midzynarodowym

Jedn z najwaniejszych kwestii midzynarodowych, przed

jakimi stana powojenna Europa, bya sprawa Niemiec. Bya to
te jedna z pierwszych kontrowersji obecnych w dziaalnoci
chadeckiej. Na poziomie NEI daa o sobie zna ju w 1948
roku, kiedy do udziau w kolejnym kongresie zaproszono delegacj niemieck (reprezentujc obie zony okupacyjne), kierowan przez K. Adenauera. Ekipa polska wyrazia sprzeciw, ktry
poparli m.in. Czesi i Wgrzy. Pomimo tego Niemcy uczestniczyli w kongresie, ktry odby si w dniach od 29 stycznia do
10 lutego w Luksemburgu. Uczestnicy kongresu zdecydowali si
zaakceptowa ow niemieck obecno, co okazao si sukcesem80. Nie oznaczao to jednak, e wszystkie sprawy sporne zostay automatycznie zamknite. Niemniej NEI stworzya platform wsppracy, a take budowania pojednania francusko-niemieckiego, ktre z czasem zostao uznane za fundament wspczesnej Europy81.
79. Biblioteka Polska w Paryu [BPP], kol. K. Morawskiego, t. 15.
80. R. Papini, op.cit., s. 61.
81. Szczegln rol odegray tu nieformalne i zamknite spotkania czoowych europejskich politykw chadeckich, zajmujcych wane pozycje w

76

Elementem niezalenej polityki uprawianej przez polskich

modych chadekw byy prby porozumienia z ich rwienikami
z Niemiec. Suy temu miao wsplne spotkanie w 1951 roku82.
Odbyo si ono dokadnie w dniach 29-30 padziernika,
stanowic niejako kontynuacj zjazdu ZCSOM. Ze strony polskiej wzili w nim udzia czonkowie Zjednoczenia: Edward
Bobrowski, Jerzy S. Brzeziski, Stanisaw M. Gebhardt, Henryk
Grtkowski, Jan Kuakowski, Kazimierz F. Lichnowski, Andrzej
Plater-Zyberk, Jerzy Sambor, Ludwik Soloch, Konrad Studnicki-Gizbert. Stron niemieck, czyli Junge Union Deutschlands der
CDU/CSU, reprezentowali: Ernst Majonica83, Helmut Ziegler,
Peter Scholz, Willfried Parge, Justin Hamm, Rudolf Woller,
Georg Barthelme, Claus Mller. Spotkanie miao charakter
nieoficjalny i jego platform bya filozofia chrzecijaska oraz
przynaleno czonkw obu organizacji do Unii Modych
Chrzecijaskich Demokratw (NEI), ktra te bya inicjatorem
spotkania. Ambitnie zarysowane plany poznania wzajemnych
strukturach rzdowych swoich krajw. Zapocztkowali je niemieccy
chadecy przebywajcy wczenie w Szwajcarii przy wsparciu sekretarza
generalnego francuskiego MRP Georgesa Bidault (1899-1983, jeden z
zaoycieli chadeckiej MRP, po wojnie sprawowa m.in. funkcj premiera
rzdu, a take kierowa ministerstwem spraw zagranicznych). Jako miejsce
wybierano Genew lub jej okolice. W latach 1947-1956 odbyway si trzy,
cztery razy do roku, a uczestniczyli w nich m.in. Bidault, Robert Schuman,
czy Konrad Adenauer. A. de Gasperi nie uczestniczy osobicie, ale przysya depesze. R. Papini, op.cit., s. 67 i n. Peniejsz list uczestnikw
zawiera przypis 105, ibidem, s. 132-133.
82. Szczegowy opis przygotowa strony polskiej do tego spotkania
zawiera Oklnik nr 5 Zjednoczenia CSOM, [luty 1951], ASG. Na
spotkanie to trzeba patrze take w kontekcie caociowej postawy
emigracji wobec zagadnienia niemieckiego. Szerzej zob. M. S. Wolaski,
rodowiska emigracyjne w Londynie i Paryu a kwestia stosunkw polsko-niemieckich (1949-1972), Wrocaw 1992. Z inicjatyw modzieowych
autor odnotowa jedynie ksiki Z. Jarkiewicza, Polityczne aspekty polskiej
granicy zachodniej, Londyn 1954 (ibidem, s. 42) i Z. Fallenbchla,
Zagadnienia gospodarcze Ziem Odzyskanych, Londyn 1956 (ibidem, s. 55).
83. Ernst Majonica (1920-1997), z wyksztacenia prawnik i historyk.
Od 1950 do 1955 roku kierowa uni modych chrzecijaskich demokratw
niemieckich (Junge Union). W latach 1950-1972 pose do Bundestagu z ramienia CDU/CSU, a w latach 1953-1969 czonek Komitetu wykonawczego
partii. Po pierwszych bezporednich wyborach do Parlamentu Europejskiego zosta jego posem (1979-1984) zrzeszonym w Europejskiej Partii
Pracy. Zwolennik porozumienia polsko-niemieckiego.

77

pogldw i budowania podstaw dobrego ssiedztwa, nie znalazy

naleytego zrozumienia opinii publicznej. Spotkanie zostao
pozytywnie ocenione przez pismo niemieckich wysiedlonych
Volksbote, co natychmiast wzbudzio krytyk ze strony prasy
emigracyjnej i krajowej84. Szczeglnie opinia prasy emigracyjnej
stanowia potny cios dla modych chadekw, ktrzy nie spodziewali si tak gwatownej reakcji, wynikajcej jak starali si
przekonywa z niezrozumienia przesanek takiego spotkania.
Krytycy skupiali si bowiem na wtku dyskusji dotyczcym granicy na Odrze i Nysie, wyeksponowanym przez pras niemieck85. W wietle tych enuncjacji modzi polscy chadecy mieli zgodzi si na ewentualn rewizj granicy zachodniej Polski. Studiujc komunikat prasowy wydany po spotkaniu mona jedynie
stwierdzi, e nie ma tam adnego bezporedniego odniesienia
do tej granicy86. Co wicej, bronic swojego stanowiska, modzi
chadecy wskazywali na odpowiedni punkt swojej deklaracji ideowej, w ktrym stali na stanowisku nienaruszalnoci tych granic.
Poniewa problem stosunkw polsko-niemieckich na terenie
Europy, pomimo e od wojny mijay kolejne lata, pozostawa
jednym z powaniejszych problemw, inicjowano kolejne takie
spotkania. Ich miejscem byy chociaby wsplne sesje pod pa84. Echem tych enuncjacji w kraju by rozdzia zatytuowany Bieg do
Bonn w paszkwilu na emigracj, autorstwa Stefana Arskiego, Targowica
ley nad Atlantykiem, Warszawa 1952, s. 47 i n. Dla propagandzisty spotkanie to byo dowodem na zdrad, jakiej dopuszczaa si emigracja i spisek,
jaki zosta zawizany przez Stanisawa Mikoajczyka i Stanisawa Kota ze
strony polskiej oraz Konrada Adenauera rzecznika Drang nach Osten
ze strony niemieckiej. Caej intrydze, zapewne ze wzgldu na fakt, e
spotkanie organizowali chrzecijascy demokraci, sprzyja mia take Watykan. Rola modych chadekw schodzia w tej interpretacji na bardzo odlegy plan.
85. Reakcje te zostay omwione przez osob ukrywajc si pod
pseudonimem Paryski Bbr, Przegld prasy tej... i tamtej, Zjednoczenie
CSOM, nr 1(14), czerwiec 1952, s. 23-26.
86. Komunikat prasowy (wydany po spotkaniu modziey chrzecijasko-spoecznej polskiej i niemieckiej), Zjednoczenie CSOM, nr 1(14),
czerwiec 1952, s. 7. Spraw opisywa take E. Bobrowski, Rok obfity w
wydarzenia, Zjednoczenie CSOM, nr 1(14), czerwiec 1952, s. 5-7. Wane
informacje przede wszystkim dotyczce technicznych szczegw zorganizowania caego spotkania, Bobrowski poda w wewntrznym Oklniku
nr 9, z 4 stycznia 1952 r. Take cay numer 14 Zjednoczenia CSOM
oscylowa wok tego problemu ukaza si po niemal rocznej przerwie.

78

tronatem NEI. Ale powracay take pomysy spotka dwustronnych, jak to miao miejsce np. po konferencji w Bad
Godesberd, kiedy strona niemiecka wysza z tak inicjatyw.
Strona polska, pamitajc dowiadczenie ze spotkaniem w 1951
roku, oraz kierujc si instrukcjami, jakie zapady w 1953 roku,
podczas Zjazdu w Tours (wykluczay one wszelkie bilateralne
spotkania polsko-niemieckie), rozwaaa zorganizowanie rozmw, w ktrych oprcz Polakw i Niemcw, wziliby udzia
take Litwini, Wgrzy i inne narody reprezentowane w
CDUCE. Spotkanie takie, unikajc draliwych tematw politycznych, miaoby zajmowa si przede wszystkim kwestiami
kulturalnymi, suc wzajemnemu poznaniu i zbudowaniu na
przyszo dobrych relacji polsko-niemieckich, ktre z kolei
pozwoliyby przeama historyczny impas i stayby si jednym z
elementw budujcych federacj oglnoeuropejsk87. W jakiej
mierze wspgrao to z profilem funkcjonowania NEI, gdzie
jedn z waniejszych komisji bya komisja kulturalna, w ktrej
wan rol odgrywali m.in. S. Glaser i S. Eustachiewicz.
Drug spraw, jak modzi chadecy podnosili na forum
midzynarodowym, byo przypominanie o swojej obecnoci, a
zatem o istnieniu take Europy rodkowowschodniej. Tak
okazj by np. kongres belgijskich Ekip Modych Chrzecijaskich Demokratw, wchodzcych w skad Stronnictwa Chrzecijasko-Spoecznego (PSC) zorganizowany w dniach 15-16
marca 1952 roku. Polacy byli tam reprezentowani przez picioosobow delegacj, kierowan przez Jana Kuakowskiego, a E.
Bobrowski wystpowa w imieniu Sekcji Modych CDUCE88.
Brali take czynny udzia w jednej z waniejszych konferencji powiconych Europie rodkowo-Wschodniej, zorganizowanej przez Ruch Europejski w Londynie, 20-25 stycznia
1952 roku89. W grupie modych chadekw znaleli si S. Geb87. J. Winiewski, Oklnik nr 1 Przewodniczcego Komisji dla
Spraw Niemieckich, 22 V 1955 r., ASG.
88. Kongres w belgijskim yciu politycznym mia swoj rang, o czym
wiadczy chociaby udzia w nim Paula van Zeelanda, wczesnego ministra
spraw zagranicznych Belgii oraz Tho Lefevrea, przewodniczcego PSC.
J. Kuakowski, Kongres modych chrzecijaskich demokratw belgijskich,
Zjednoczenie CSOM, nr 1(14), czerwiec 1952, s. 13-15.
89. Na temat konferencji zob. m.in. J. aptos, Stanowisko Ruchu
Europejskiego w sprawie przyszoci krajw Europy rodkowo-Wschodniej.

79

hardt, K. Lichnowski i J. Sambor jako przedstawiciele Zjednoczenia, W. F. Tuasiewicz jako przedstawiciel ZMCD oraz w
podwjnej roli E. Bobrowski jako reprezentant Sekcji Modych CDUCE i Sekcji Modzieowej NEI90.
Doskonae ramy do dziaa na forum europejskim dawaa
take specjalna kampania modzieowa w latach 1950-1958, czyli Campagne Europenne de la Jeunesse (CEJ), stanowica odpowied na akcj prowadzon w Europie Zachodniej przez modzie o sympatiach komunistycznych. Gwnym hasem tej kampanii byo zjednoczenie Europy. Nad jej przebiegiem czuwa
Ruch Europejski91, z ramienia ktrego sprawy kampanii prowadzi Andr Philip. Jej sekretarzem generalnym by Philippe
Deshormes. Sekretariat midzynarodowy znajdowa si w Paryu, a jego dziaania nadzorowa 14. osobowy Zarzd (Comit de
Direction), zoony w poowie z czonkw Komitetu Wykonawczego Rady Europejskiej Modziey (Conseil Europen de la
Jeunesse), a w poowie z delegatw Ruchu Europejskiego92.
Komitet koordynacyjny skada si z 15 przedstawicieli reprezentujcych 5 gwnych midzynarodowych modziewek, odpowiadajcych zreszt dorosym organizacjom zwizanym z Ruchem Europejskim: federalistycznej (Jeunesse Europenne Fdraliste JEF), liberalnej (Jeunesse Europenne Librale JEL),
socjalistycznej (przy MSEUE), midzyuniwersyteckiej (Union
Fdraliste Interuniversitaire UFI) i chadeckiej (UIJDC)93.
Geneza konferencji londyskiej z 1952 roku, w: Midzy wielk polityk a
narodowym partykularyzmem, red. J. Kiwerska, B. Koszel, Pozna 2002, s.
358-367.
90. Z ycia innych organizacji, Zjednoczenie CSOM, nr 1(14), czerwiec 1952, s. 28.
91. Celem Ruchu bya koordynacja dziaa szeregu ruchw powstaych
po II wojnie, a sucych wanie budowaniu jednoci, takich jak: Unia
Europejska Federalistw (Union Europenne des Fdralistes), Ruch Demokratyczny i Socjalistyczny na rzecz Stanw Zjednoczonych Europy
(Mouvement Dmocratique et Socialiste pour les Etats-Unis dEurope),
United Europe Movement, Conseil Francais pour lEurope Unie, Ligue
Europenne de Coopration conomique, Nouvelles Equipes Internationales, Mouvement Libral pour lEurope Unie.
92. La Campagne Europenne de la Jeunesse, Lveil de lEurope,
Juin-Juillet 1952, s. 3. Zob. HAEU, sygn. ME 239, B. Vayssiere, Un
gruppe..., s. 393.
93. Conclusions, Reunion du Comit de Coordination des Organisations
Europenne de Jeunesse, Royaumont, 26-28 Septembre 1953, ASG.

80

Przy organizacji tej zakrojonej na szerok skal kampanii modziey europejskiej du rol odgrywa Polak Jerzy (Georges)
Rencki, jednoczenie sekretarz do spraw administracyjnych UFI.
Dziki CEJ powstaa platforma wsppracy modziey
chadeckiej z ruchem modziey socjalistycznej i federalistycznej.
23 marca 1950 roku odbyo si posiedzenie Komitetu Porozumiewawczego tych sekcji, podczas ktrego dyskutowano pomoc
dla studentw uchodcw na lata 1950-195194. Przygotowywano take wspln manifestacj modziey europejskiej na ostatni
tydzie maja 1951 roku w Strasburgu95.
Jedn z pierwszych inicjatyw CEJ byo Zgromadzenie
Europejskiej Modziey Politycznej (Assemble Europenne des
Jeunesses Politiques), czyli rodzaj parlamentu, zorganizowane w
Hadze, w paacu Riddersaal, w dniach 26-31 padziernika
1952 roku. Otwieray go m.in. wystpienia wybitnych europejskich federalistw: Hendrika Brugmansa wczenie rektora
Colle`ge dEurope w Brugii, oraz Denisa de Rougemonta. W
skadzie CEJ nie znalazy si przedstawicielstwa uchodcw, a
jedynie delegaci tzw. sekretariatw narodowych pastw zachodnioeuropejskich oraz Turcji! Dlatego za duy sukces emigrantw
trzeba uzna fakt, e sekretariatem haskiego zgromadzenia
kierowa Jerzy Rencki, a pomagali mu Edward Bobrowski oraz
Jan Kosowicz (jako reprezentant UFI). Polsk grup chadeck
reprezentowa oprcz Bobrowskiego Stanisaw Gebhardt96 .
Wedug sprawozdania Jana Rennera, na 18 reprezentantw
Europy rodkowo-Wschodniej, siedmiu byo chadekami, za na
omiu delegatw posiadajcych prawo gosu, chadekami bya
poowa97. Wzr dla caej inicjatywy stanowio Zgromadzenie
Doradcze Rady Europy w Strasburgu, z ta rnic, e tutaj
udzia mieli wzi take uchodcy zza elaznej kurtyny.
Kampania modzieowa bya finansowana ze rodkw
amerykaskich, pochodzcych z Amerykaskiego Komitetu na
Rzecz Zjednoczonej Europy (American Committee for a United
94. Oklnik Zjednoczenia CSOM nr 3, kwiecie-lipiec 1950, ASG.
95. Z ycia NEI, Zjednoczenie CSOM, nr 7(9), 1950, s. 7; nr 3(13),
1951, s. 10.
96. Zob. broszur powicon zgromadzeniu, BPP, kol. Z. Rapackiego,
sygn. akc. 3231.
97. J. Renner, op.cit.

81

Europe)98. Z puli tej korzystaa take UIJDC99, jednak porwnujc rodki, jakie asygnowali gwni aktorzy zimnej wojny na
ten cel, B. Vayssiere ocenia, e w sumie ACUE w latach 1951-1959 wyda na Ruch Europejski, w tym na Campagne Europenne de la Jeunesse, 1,72 mln funtw, podczas gdy Moskwa,
w samym tylko 1951 roku wydaa 20 mln funtw na kampani
modziey komunistycznej w Berlinie Wschodnim100.
Podczas konferencji 5-7 czerwca 1953 roku zostaa
powoana w Paryu do ycia Rada Wolnej Modziey rodkowo-Wschodniej Europy, wzorujca si na wspomnianym ju
Zgromadzeniu Europejskiej Modziey Politycznej, skupiajcym
gwnie modzie zachodnioeuropejsk. Ze strony polskiej
uczestniczyo 16 delegatw, z czego dziewiciu byo reprezentantami Komitetu Narodowego Ruchu Europejskiego, a szeciu reprezentowao midzynarodowe organizacje polityczne modziey101. Celem rady byo stworzenie forum wymiany pogldw
98. 19 IV 1948 r. powsta American Committee for a Free and United
Europe z senatorem Fulbrightem jako przewodniczcym i Williamem
Bullitem jako wiceprzewodniczcym. 29 III 1949 r. zmieniono nazw na
American Committee for an United Europe (ACUE). ACUE w szczeglny
sposb wspiera European Movement, cho nazw nawizywa do United
Europe Movement Churchilla. Celem ACUE byo nieoficjalne wspieranie
idei jednoci europejskiej zarwno poprzez pomoc dla ruchu europejskiego,
jak i poprzez informowanie amerykaskiej opinii publicznej o postpach
integracji europejskiej. W 1950 roku by to zamknity klub wpywowych i
bogatych osb amerykaskiego ycia publicznego, takich jak Allen Dulles,
Walter F. George, Philip D. Reed, prezes General Electric, Spyros Skouras,
prezes Twentieth Century Fox, czy J. P. Spang, prezes Gillete. W sumie
380 osb. Ich zwizki z CIA byy nieoficjalne, ale oczywiste poprzez udzia
takich osb, jak William Donovan, Allen W. Dulles, Walter Bedell Smith,
Thomas W. Barden. Ten ostatni by porednikiem pomidzy ACUE a ME,
szczeglnie za UEF, a w 1950 roku zacz prac dla CIA. B. Vayssiere,
Un gruppe..., s. 392.
99. Zob. sporzdzony przez Bobrowskiego Document de travail
[IUYCD] no 21, DOC-TR-21, confidentiel, Note sur la Campagne
Europenne de la Jeunesse, Dcembre 1953, ASG.
100. B. Vayssiere, Un gruppe..., s. 393. III wiatowy Festiwal Modziey i Studentw, organizowany od 1947 r. przez wiatow Federacj Modziey Demokratycznej, odby si w sierpniu 1951 roku w Berlinie. Towarzyszyy mu antykomunistyczne demonstracje, w ktrych na zaproszenie
KWE brali udzia take chadecy. J. Renner, op.cit.
101. Wedug sprawozdania przesanego przez S. Gebhardta do Nowego
Jorku (zachowanego w ASG), byy to nastpujce osoby: Janusz Cywiski
(NiD), Dugoszewski (SN), Supnicki (PPS), Niemczyk (Polska Akademic-

82

i wsppracy dla modziey zwizanej z rnymi opcjami

politycznymi. Punktem wyjcia bya perspektywa uzgodnienia
wsplnego stanowiska na wypadek upadku komunizmu w
Europie. W swojej relacji Stanisaw Gebhardt przekonywa, e
konferencja daa dowd, i Zjednoczenie CSOM jest
najsilniejsz organizacj polskiej modziey na emigracji i posiada
najwiksze wpywy midzynarodowe. Z tej perspektywy jako
udan ocenia wspprac pomidzy modymi chadekami,
ludowcami z PSL Mikoajczyka i socjalistami z PPS. Natomiast
trudniej ukadaa si wsppraca z narodowcami, federalistami,
ludowcami zwizanymi z PSL-OJN i nidowcami. Chocia w
tym ostatnim przypadku istniaa platforma wsppracy, dziki
przychylnej postawie Janusza Cywiskiego. Brakowao take
wsppracy z Tuasiewiczem reprezentujcym SP Hallera.
Wedug relacji Gebhardta, wrd przemwie pocztkowych
(4 na 12 zostao wygoszonych przez Polakw), na szczegln
uwag zasugiwao wystpienie Jana Kuakowskiego na temat
zasad powoania do ycia Rady Wolnej Modziey. W wyniku
konferencji ustalono zasady funkcjonowania jej podstawowych
organw. Co dwa lata miaa zbiera si Konferencja, 3-4 razy w
roku powinien zbiera si 36-osobowy Komitet Centralny (18
reprezentantw zespow narodowych i 18 reprezentantw
organizacji midzynarodowych), a stale mia dziaa Komitet
Wykonawczy, wybierany na dwa lata przez Komitet Centralny.
Przewodniczcym Komitetu Centralnego zosta zwizany z PPS
Leszek Talko, a sekretarzem generalnym przywdca wgierskiej
modziey chrzecijasko-demokratycznej chadek Arpd
Raksnyi. Znaczn rol w pracach Rady odegrali modzi
dziaacze chadeccy Kuakowski (znalaz si w Komitecie
Centralnym Rady, a z czasem zosta sekretarzem generalnym
ka Modzie Ludowa (PAML) grupa zwizana z S. Korboskim), Tuasiewicz (SP Hallera okrelane w sprawozdaniu jako: krasnoludki), Jzef
Rzemieniewski (PSL, Belgia), Gebhardt (Zjednoczenie CSOM), Srocki
(modzie ZPF), Kazimierz Mochliski (PAML, polska grupa UFI). Drug
grup tworzyli reprezentanci nastpujcych organizacji: midzynarodwki
liberalnej (Koaczyski oraz Grocholski z NiD), Union Fdraliste Interuniversitaire (Jan Kosowicz z PAML i Zaleski z SN), midzynarodwki
socjalistycznej (Leszek Talko z PPS), UMCD (Jan Kuakowski i Antoni
Rudowski, obaj z ZCSOM). Por .take raport K. Morawskiego dla ministra
[Sokoowskiego?], z 4 VI 1953 r., BPP, kol. 1.101, sygn. tymcz. 6, t. II.

83

Rady102), Bobrowski (nalea do grona sprawozdawcw w jednej

z komisji) i Gebhardt103.
Przyjmujc program odwoujcy si do katolickich postulatw spoecznych i europejskiego federalizmu, gros swojej energii
modzi polscy chadecy skupiali na budowaniu pozycji w
modzieowych midzynarodwkach chadeckich najpierw
europejskiej, a pniej wiatowej. W 1953 roku E. Bobrowski
zosta wybrany na sekretarza generalnego Midzynarodowej Unii
Modych Chrzecijaskich Demokratw, w zwizku z czym
zrzek si funkcji Prezesa Zarzdu ZCSOM. Wynikao to z umowy o niedublowaniu stanowisk, jak zawarli midzy sob modzi
chadecy104. Wywoao to przejciowe trudnoci w funkcjonowaniu Zjednoczenia, ktrym zapobiec miao powoanie w czerwcu
1953 roku zarzdu tymczasowego z Janem Kuakowskim jako
prezesem i delegatem do UIJDC i Stanisaw Gebhardtem jako
sekretarzem generalnym105. Podczas kolejnego IV Walnego
Zjazdu Zjednoczenia, ktry odby si w dniach 8-9 wrzenia
1953 roku w Tours (rwnolegle do zjazdu UIJDC 7-9 wrzenia), oficjalnie wybrano nowy zarzd, utrzymujc obsad obu
tych stanowisk106. W styczniu 1954 roku E. Bobrowski ponownie zosta wybrany na sekretarza generalnego UIJDC107. Z powodu penienia tej funkcji Bobrowski musia zrezygnowa take
z funkcji sekretarza generalnego sekcji modzieowej CDUCE.
Silniejsze zaangaowanie Edwarda Bobrowskiego w pracach
midzynarodowego ruchu modziey chadeckiej wywoao konieczno zmian w ramach organizacji polskich. Dlatego wanie
102. Zob. m.in. jego not jako sekretarza generalnego modziewki
uchodczej: Note concernant le Conseil de la Jeunesse Libre de lEurope
Centrale et Orientalne, Paris, le 2 Aot, 1954, HAEU, sygn. ME 239.
103. S. Gebhardt, Rada wolnej Modziey Europy rodkowej, Zjednoczenie CSOM, nr 16, 1954, s. 8-12.
104. Informacja podana przez S. Gebhardta podczas rozmowy telefonicznej 8 II 2008.
105. Stao si to podczas spotkania zaoycielskiego Rady Wolnej Modziey rodkowo-Wschodniej Europy. Zob. Oklnik Zarzdu Zjednoczenia CSOM z 9 VI 1953 r., ASG. Por. sprawozdanie S. Gebhardta przesane
do USA, b.d., ASG.
106. Walny Zjazd Zjednoczenia CSOM w Tours (Francja),
Zjednoczenie CSOM, nr 15, 1954, s. 15-17.
107. Z ycia organizacji midzynarodowych, Zjednoczenie CSOM, nr
15, 1954, s. 23.

84

Bobrowskiego na stanowisku prezesa Zjednoczenia zastpi Jan

Kuakowski i piastowa t funkcj do 1955. Jego zastpcami,
zgodnie z zaoeniami organizacyjnymi, byli szefowie organizacji
czonkowskich: Franciszek Gazka (RMCS-Belgia), Aleksander
Maluty (CSRM-Francja), Zbigniew Rutkowski (CSRM-W.
Brytania). W tym okresie Zjednoczenie miao swoje
przedstawicielstwa w Nowym Jorku, Montrealu i Caracas.
Jesieni 1955 roku, podczas V Kongresu Zjednoczenia zosta
wybrany nowy zarzd w skadzie: prezes Maciej Morawski,
zastpcy Franciszek Gazka i Z. Rutkowski. Sekretarzem generalnym pozostawa Stanisaw Gebhardt, a pras i propagand
zajmowaa si Wanda Grzegorzyca. Gebhardt i Morawski byli
delegatami do UIJDC108.
O sile polskich modych chadekw miaa decydowa take
ich liczebno. W 1955, wedug szacunkw S. Gebhardta,
Zjednoczenie zrzeszao ok. 8 tys. modych polskich emigrantw
z Belgii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Australii, Kanady
i Wenezueli 109. Liczba ta krya w sobie prawdopodobnie przynajmniej 7 tys. osb zwizanych z Katolickim Stowarzyszeniem
Modziey Polskiej (KSMP), z ktrym Zjednoczenie nawizao
cis wspprac110. Taka statystyka suya jednak budowaniu
wizerunku Zjednoczenia jako organizacji naprawd reprezentatywnej dla modzieowego ruchu chadeckiego na emigracji.
Jednak rok 1956 przynis nie tylko zmian strategii politycznej
chadekw, ale spowodowa take rozczenie KSMP od Zjednoczenia, co dyktowane byo wzgldami politycznymi i praktycznymi wynikajcymi ze wieo powstaych moliwoci kontaktu
z krajem. W zwizku z tym w drugiej poowie lat 50. podjto
decyzj o zmianie nazwy na Zjednoczenie Modziey
Chrzecijasko-Spoecznej111.
108. Kopia pisma Zarzdu Zjednoczenia do E. Bobrowskiego
(sekretarza generalnego IUYCD) z 11 X 1955, ASG.
109. Dane takie znalazy si w notatce nt. polskich modych chadekw
umieszczonej w miesiczniku UIJDC Jeune Dmocratie Chrtienne, no
4-8, mai-septembre 1955, s. 11. Gebhardt identycznie szacowa liczebno
osb zwizanych ze Zjednoczeniem jeszcze w 1958 roku w licie do Jeana
Degimbe (wczenie sekretarza generalnego UIJDC), z 24 VI 1958 r., ASG.
110. S. M. Gebhardt, Zjednoczenie Modziey..., op.cit., s. 8.
111. Wedug wewntrznego informatora MSW z 1962 roku, zmiana
nazwy nastpia w lipcu 1958 roku, Polska emigracja..., s. 153.

85

Rok 1956 przynis te powan personaln zmian. Od

dziaalnoci politycznej zacz odsuwa si jej dotychczasowy filar
Edward Bobrowski. Po koniec 1956 roku, bd na pocztku
1957 roku przyj obywatelstwo francuskie, co formalnie ograniczyo jego moliwoci wystpowania w imieniu emigrantw.
Wynikao to z dosy restrykcyjnej polityki francuskiej. Z tego
powodu zim i wczesn wiosn zrezygnowa po kolei ze wszystkich funkcji zwizanych z dziaalnoci chadeck i przynalenoci do SP, chocia pierwotnie zamierza wspiera poszczeglne inicjatywy chadeckie112. Stopniowo usuwa si z ycia emigracyjnego. Ostatecznie wikszo jego kolegw stracia z nim
cakowicie kontakt113.
112. Kopia listu S. Gebhardta do Konrada [Sieniewicza?] z 16 I 1957 r.,
ASG.
113. W 1957 roku, zainteresowa si jego osob aparat bezpieczestwa
PRL i opierajc si na pozytywnej opinii informatora o pseud. Blini
(pseudonim ten P. Gontarczyk rozszyfrowuje jako pseudonim Ryszarda
Reiffa. Por. P. Gontarczyk, Druga twarz kapitana Jacka, Gazeta Polska, 23 VIII 2006 r., s. 22-23), podejmowano prby werbunku, liczc na
moliwo penetracji t drog rodowiska polskich chadekw na emigracji,
jak rwnie rodowisk francuskich. Oceniano, e w perspektywie jako
dziennikarz i obywatel francuski moe by bardzo atwo uplasowany na
kadym innym terenie (raport naczelnika Wydziau V Departamentu I
MSW, mjr. W. Wojtasika o zezwolenie na przeprowadzenie rozmowy
werbunkowej z Bobrowskim, z 30 X 1957 r., zatwierdzony tego samego
dnia przez Dyrektora Departamentu I MSW W. Sienkiewicza. IPN BU
01227/680). Dziki temu w materiaach MSW zachoway si informacje o
wizycie Bobrowskiego w kocu padziernika 1957 w Polsce, gdzie
przebywa jako korespondent Le Figaro i Radia Francuskiego. Spotka si
m.in. z Zawieyskim, Makarczykiem, Dominikiem Morawskim, Urszteinem
(PAX) oraz z dwoma tajnymi wsppracownikami MSW (z czego nie
zdawa sobie sprawy). Jednak wywiad MSW nie zdy na czas
przeprowadzi rozmowy werbunkowej. Kolejn prb planowano podj
podczas jego wizyty w Moskwie, gdzie przebywa w 1959 roku jako
korespondent Le Figaro. Zastanawiajce jest, e projektujc cele
werbunku podawano m.in., e ma on jednak moliwoci wyjanienia nam
wielu zakulisowych spraw dot. grupy Popiela, przyjazdu Eustachiewicza do
Kraju, celw i zada jakie grupa Popiela wizaa z pobytem Eustachiewicza
w Kraju, kto inspirowa ten wyjazd itp. Raport naczelnika Wydziau V
Departamentu I MSW, mjr. W. Wojtasika dot. przeprowadzenia rozmowy
sondaowo-werbunkowej z Bobrowskim, z 2 III 1959 r. Raport ten zosta
przesany najpierw Dyrektorowi Departamentu I W. Sienkiewiczowi,
ktry z kolei przesa go 20 IV 1959 r. do wczesnego wiceministra spraw
wewntrznych M. Moczara, i dopiero on zatwierdzi dokument. IPN BU
01227/680. Raport o przeprowadzenie rozmowy sondaowo-werbunkowej

86

Z powyszego zapewne niepenego jeszcze zestawienia

wida wyranie, e do najwaniejszych dziedzin dziaalnoci
Zjednoczenia CSOM naleaa dziaalno na forum midzynarodowym. Wykorzystywano w tym celu zarwno zwizki z NEI
poprzez UIJDC, czy zwizki z CDUCE poprzez Sekcj
Modziey. Aktywnie wczano si w inicjatywy takie, jak
Modzieowy Parlament Europejski czy Rada Wolnej Modziey
rodkowowschodniej Europy. Dbano, aby z jednej strony budowa polskie struktury modzieowe w oparciu o wsplne przekonania chrzecijasko-spoeczne, czy chrzecijasko-demokratyczne, z drugiej za inicjowano struktury, ktre obejmowayby
i wyraay interesy rodkowoeuropejskich uchodcw. Na tym
jednak nie koniec starano si uczestniczy take w dziaaniach
o charakterze oglnoeuropejskim, a nastpnie take wiatowym,
jak dowodzi tego dziaalno na terenie Ameryki aciskiej. Kierunek rodkowo- i oglnoeuropejski zwizany by z koncepcjami, ktre na przeomie lat 40. i 50. byy w Europie Zachodniej
i w krgach polskiej emigracji bardzo silne mianowicie z koncepcjami zjednoczenia Europy. Modzi polscy chadecy powtarzali tutaj rozwizania proponowane przez ich starszych kolegw,
a ktre sprowadzay si do dwch gwnych postulatw.
Pierwszym by postulat integralnoci caej Europy, ktry w
wczesnych warunkach politycznych organicznie zwizany by z
hasem wyzwolenia Europy rodkowo-Wschodniej spod jarzma
sowieckiego. Jego spenienie otwieraoby drog do realizacji
drugiego postulatu zjednoczenia politycznego kontynentu
europejskiego. Co ciekawe, modzi polscy chadecy wypowiadali
si tutaj za rozwizaniami o charakterze federalnym114. Jeli
wzi pod uwag liczebno organizacji modzieowych, to trzeba stwierdzi, e daje nam to wyrany lad spoecznej sympatii
zatwierdzi sam wiceminister spraw wewntrznych Mieczysaw Moczar,
koordynujcy wczenie dziaalno wywiadu i kontrwywiadu PRL, w tym
dziaania wobec emigracji. wiadczy to o randze, jak mogo mie
ewentualne pozyskanie Bobrowskiego do wsppracy. Doszo do rozmowy
etatowego pracownika Departamentu I W. Wojtasika, pseud. Aleksander
z Bobrowskim, z ktrej jednak nie zachowa si aden dokument. Z
pniejszych dokumentw wiadomo jedynie, e rozmowa nie przyniosa
oczekiwanych skutkw.
114. Zob. chociaby artyku S. Gebhardta, O wspprac midzynarodow, Zjednoczenie CSOM, nr 18/19, 1955, s. 13-18.

87

wrd polskich modych emigrantw dla idei federacji europejskiej. Przynajmniej w pierwszej poowie lat 50. modzi ludzie
zdawali sobie take spraw, e inicjatywy midzynarodowe, w
ktrych uczestnicz, daj im moliwo trenowania umiejtnoci porozumiewania si i daj dobre podstawy do
wsppracy w przyszej zjednoczonej Europie.
Zaangaowanie w sprawy midzynarodowe stopniowo dawao coraz silniejsz pozycj polskim modym chadekom i pozwalao im zajmowa eksponowane stanowiska w midzynarodowym ruchu chadeckim. Ich wiedz i umiejtnoci zaczy take
wykorzystywa instytucje midzynarodowe, takie jak Midzynarodowe Biuro Pracy. Fakt istnienia licznego, modzieowego
ruchu chadeckiego bray pod uwag take UNESCO czy ONZ.
Nieoczekiwanym efektem tego midzynarodowego otwarcia
staa si dziaalno polskich chadekw na rzecz rozwoju
chrzecijaskiej demokracji w Ameryce aciskiej. Kierunek ten
wspgra z ewolucj wczesnej polityki amerykaskiej, ktra od
poowy lat 50. zacza coraz intensywniej dy do ograniczenia
wpyww ideologii komunistycznej w Ameryce i Azji. Emigranci
z Europy rodkowowschodniej wydawali si idealni do
wypenienia takiej misji. Nie bez znaczenia bya tutaj take
atrakcyjno chrzecijaskiej myli spoecznej, ktr miao
mona byo przeciwstawi agitacji na rzecz komunizmu. W tej
perspektywie naley widzie wykorzystanie na tym froncie
CDUCE115.
W rozwoju ruchw chadeckich w Ameryce aciskiej
najwiksz rol odegra Janusz leszyski. Wedug wspomnie
Stanisawa Gebhardta 116 leszyski w momencie wybuchu wojny
by modym oficerem rezerwy (najpierw podchory, a pniej
podporucznik). W 1944 roku zosta przydzielony do kwatery
gwnej gen. Eisenhowera jako jeden z oficerw cznikowych
w stopniu kapitana. Tam pozna swoj on Ccile, Francuzk, rwnie oficera, ktra rozpocza prac w siedzibie ONZ,
umieszczonej pocztkowo w Paryu. Kiedy siedzib organizacji
przeniesiono do Nowego Jorku117, oboje rwnie tam trafili.
115. Zob. np. Report. CDUCE Mission to Latin America, June 21-July
24, 1956, New York, August 1956, ASG.
116. Na podstawie rozmowy telefonicznej, 31 VIII 2007.
117. Aktualna siedziba na Manhattanie zostaa otwarta w 1951 roku.

88

Karol Popiel zna ojca leszyskiego i to prawdopodobnie umoliwio Konradowi Sieniewiczowi zaproszenie leszyskiego do
wsppracy w CDUCE, jako odpowiedzialnego za kontakty z
ONZ. leszyski posiada ju liczne znajomoci wrd poudniowoamerykaskich chadekw i stara si przekonywa
Amerykanw, e droga do zwycistwa nad komunizmem nie
wiedzie przez bezporedni antykomunizm, ale przez wspieranie
orodkw demokratycznych, dla ktrych oparciem np. w
Ameryce aciskiej mogliby by wanie chrzecijascy
demokraci. Pracowa nad tym na tyle skutecznie, e udawao mu
si zdoby fundusze m.in. z KWE (argumentowa, e poraka
komunizmu w Ameryce Poudniowej wpynaby take na
sytuacj w Europie), amerykaskich zwizkw zawodowych oraz
prywatnych fundacji przemysowych, ktre miay w regionie
swoje interesy, ale ktre jednoczenie byy zainteresowane akcj
stricte antykomunistyczn. Dziaania leszyskiego118 otwieray
pole dziaania dla CDUCE i angaowa si w nie m.in. Konrad
Sieniewicz, a z czasem do tej akcji zaczli wcza si take
modzi chadecy, szczeglnie za Stanisaw Gebhardt119.
Zaangaowanie w sprawy wiatowe i sprawy Ameryki aciskiej z czasem stao si dominujce, z racji, jak to okrelano,
niebywaych sukcesw, jakie odnosia chrzecijaska demokracja
na tych polach. Dziaalno ta wyraajca si w gestach zainteresowania, poparcia, w prbach niesienia pomocy i poprzez
wydawanie pisma hiszpaskojzycznego (pierwotnie dodatek do
118. Swoje zaangaowanie na tym polu Janusz leszyski relacjonowa
wadzom SP. Raport o Stronnictwie Pracy w Chrzecijasko-Demokratycznej Unii rodkowej Europy odczytany na Radzie SP w dniu 18 XI
1956 r. BU KUL rkps 2009, k. 235-239. Sprawozdanie. Dziaalno Stronnictwa Pracy w Chrzecijasko-Demokratycznej Unii rodkowej Europy
1958-1960, BU KUL rkps 2008, k. 145-160.
119. Zdaniem J. Kulczyckiego Janusz leszyski by drug, obok Eustachiewicza, ofiar midzynarodowego zaangaowania chadekw. Kiedy
jego prace nad inspirowaniem chadecji w Ameryce Poudniowej byy ju
mocno zaawansowane, inicjatyw postanowia przej CIA, na co leszyski nie chcia si zgodzi, wskutek czego zosta od tych spraw odsunity.
Druga anegdota dotyczca jego osoby mwi, e leszyski mia pono
sprowadzi do Nowego Jorku modego Fidela Castro, chcc uczyni z niego
chadeka! Jednak przyjcie zgotowane przez Amerykanw odnioso dokadnie odwrotny skutek! Na podstawie rozmowy z J. Kulczyckim przeprowadzonej przez S. ukasiewicza i P. Zitar, 16 V 2004 r., w Warszawie.

89

Christian Democratic Review), miaa raczej charakter dorany.

W sprawozdaniu za lata 1958-1960 pisano:
Cokolwiek przyniesie przyszo, czy szybki powrt do Kraju, czy
dug dziaalno na emigracji, czy te ograniczenie naszej dziaalnoci przez atrofi moliwoci finansowych do naszej dyspozycji, jedna rzecz jest pewna, a to jest, e moemy powtrzy za
poet: Non omnis moriar..., nie znikniemy bez ladu, pami o
nas nie zaginie, bomy stworzyli co nowego, co na skal wiatow, co zostanie na wiadectwo owocnego pobytu SP na dugi,
dugi okres czasu120.

Dziaania te byy zgodne z lini przyjt jeszcze w dokumencie ogaszajcym powstanie CDUCE, ktry stwierdza, e:
doktryna chrzecijaska nie moe by ograniczona jedynie do
problemw ycia prywatnego, lecz musi obj caoksztat ycia
publicznego i jego wszystkie przejawy spoeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne, zarwno w paszczynie pastwowej jak i
midzynarodowej121.

Coraz bardziej oywiona wsppraca pomidzy organizacjami z Ameryki aciskiej, Europy Zachodniej i uchodczymi
z Europy rodkowowschodniej, doprowadzia wzorem starszego ruchu chadeckiego do powstania organizacji modzieowej na skal wiatow. Czyniono to zreszt na wzr organizacji
dorosych chadekw, ktrzy na pocztku lat 60. powoali do
ycia wiatow Uni Chrzecijaskiej Demokracji, w ktrej
skad weszy NEI, CDUCE i Chrzecijasko-Demokratyczna
Organizacja Ameryki (aciskiej)122. Pierwszym krokiem byo
powoanie w cigu 1959 roku Komitetu ad hoc Spraw wiatowych (ad hoc Committee for World Questions), ktrego
celem byo przygotowanie przyszego statutu organizacji oraz
opinii organizacji czonkowskich i utrzymywanie midzynaro120. BU KUL rkps 2008, k. 160.
121. Chrzecijasko-Demokratyczna Unia rodkowej Europy, PIASA,
kol. 009/27.
122. By-laws of the Christian Democratic World Union (Union
Mondiale Democrate Chretienne) UMDC, BU KUL rkps 2021, k. 76 i n.
Zob. te J. leszyski, Stronnictwo Pracy i acisko-Amerykaska Chrzecijaska Demokracja, w: Chrzecijaska..., red. Z. Tkocz, s. 251-254; K.
Sieniewicz, Chrzecijaska Demokracja na wiecie, w: ibidem, s. 242-250.

90

dowych kontaktw UIJDC. Ale przede wszystkim jego celem

byo przygotowanie pierwszego midzynarodowego kongresu, po
ktrym Komitet mgby zosta rozwizany. Jego prezesem zosta
Szwajcar Laurent Butty, a w gronie 5 zastpcw znaleli si m.in.
Woch Angelo Bernassola i Wenezuelczyk Hilarin Cardoso.
Sekretarzem zosta S. Gebhardt. Kongres od samego pocztku
planowano zorganizowa w Caracas, stolicy Wenezueli. Pierwotnie ywiono nadziej, e uda si to ju w drugiej poowie 1960
roku123, ale ostatecznie Pierwszy wiatowy Kongres UIJDC udao si zwoa dopiero w 1962 roku, w dniach 8-16 maja. Skad
Komitetu Honorowego by imponujcy. Znalazo si wiele
wybitnych postaci zwizanych z chadecj, takich jak Konrad
Adenauer wczenie kanclerz RFN, Rafael Caldera sekretarz
generalny wenezuelskiej Partii Chrzecijasko-Demokratycznej i
przyszy prezydent, Amintore Fanfani premier rzdu
woskiego, Tho Lefevre premier rzdu belgijskiego i
przewodniczcy NEI, Aldo Moro sekretarz generalny woskiej
chadecji, Robert Schumann byy premier rzdu francuskiego,
twrca tzw. Planu Schumanna, czy Lo Tindemans, sekretarz
belgijskiej Partii Chrzecijasko-Spoecznej, pniejszy premier.
Obok nich znaleli si take Polacy Karol Popiel, jako przywdca SP, oraz Konrad Sieniewicz jako sekretarz generalny
CDUCE oraz inni rodkowoeuropejczycy, gwnie zwizani z
CDUCE: Wgrzy Jozsef Kzi-Horvth i Istvan Barankovics,
Soweniec Miha Krek, czy Czechosowak Adolf Prohazka124.
Sekretarzem kongresu by Stanisaw Gebhardt i jako
przedstawiciel Komitetu ad hoc do Spraw wiatowych mia
okazj take zabiera gos. On te zosta wybrany sekretarzem
generalnym UIJDC i funkcj t sprawowa a do grudnia 1968
roku, kiedy podczas spotkania w Santiago de Chile, zoy swoj
rezygnacj. Prezesem zosta Hilarin Cardozo, a jego zastpc
wczesny prezes europejskiej modziewki chadeckiej, Woch
Angelo Bernassola. By to jeden z wikszych sukcesw polskich
emigrantw, ktry przez najblisze kilka lat (do 1969 roku)
pozwala im aktywnie uczestniczy w wiatowym ruchu
chadeckim. Kongres przyj szereg rezolucji protestujcych
123. IUYCD ad hoc Committee for World Questions, A recapitulation
of the decisions taken, CIR/INF M/59/I, [1959], ASG.
124. Na podstawie broszury UIJDC. 1st World Congress, ASG.

91

przeciwko uciskowi w poszczeglnych pastwach i regionach

wiata, w tym take rezolucj przeciwko sytuacji w Europie
rodkowowschodniej. Oprcz Gebhardta na kongresie znaleli
si take Jerzy Kulczycki oraz poeta-malarz Tomasz ychowski,
jako reprezentanci Zjednoczenia Modziey Chrzecijasko-Spoecznej. W 1965 roku, w raporcie z trzyletniej dziaalnoci
S. Gebhardt ocenia, e UIJDC w sumie liczy blisko milion
czonkw na caym wiecie125.
Zwizki zawodowe

Wan paszczyzn dziaania chadekw byy chrzecijaskie

zwizki zawodowe. Po przejciu wadzy w kraju przez
komunistw ich dziaalno bya zupenie niemoliwa, natomiast
nic nie stao na przeszkodzie, aby w ich szeregach skupia
polskich robotnikw przebywajcych na Zachodzie. Funkcj
tak penia m.in. Delegacja Zagraniczna Polskich Chrzecijaskich Zwizkw Zawodowych, stanowica niejako kontynuacj
podobnej formacji przedwojennej. Jej prezesem by Wadysaw
Michalak, sekretarzem generalnym Karol Balon, a siedziba znajdowaa si w Nowym Jorku. Z jej inicjatywy w ramach poszczeglnych krajw zaczy powstawa tzw. sekcje polskie krajowych
(np. belgijskich, czy francuskich) chrzecijaskich zwizkw
zawodowych, ktre w 1951 roku poczyy si w Polsk
Konfederacj Chrzecijaskich Syndykatw na Uchodstwie.
Prezesem Konfederacji zosta Edward Stocki, a sekretarzem generalnym Leonard Rudowski, siedziba za miecia si w Paryu
przy siedzibie francuskiej CFTC (Confdration Francaise des
Travailleurs Chrtiens). Pomimo wsplnych korzeni delegacja i
konfederacja pozostaway oddzielnymi organizacjami, a nawet
dochodzio pomidzy nimi do konfliktw. Obie formacje angaoway si take w dziaalno na forum midzynarodowym.
Delegacja wchodzia w skad Federacji Chrzecijaskich
Zwizkw Zawodowych Europy rodkowej, powstaej na tej sa125. S. Gebhardt, Informative report on the activities and perspectives
of IUYCD from 15th May, 1962 till 15th May, 1965, przygotowany na
Drugi Kongres IUYCD w Berlinie (10-18 VI 1965 r.), ASG.

92

mej bazie, co CDUCE126. Prezesem Federacji by Jzef Melaher,

Jugosowianin, a sekretarzem generalnym Karol Balon. Natomiast Konfederacja naleaa do Midzynarodowej Federacji Pracujcych Uchodcw i Emigrantw Chrzecijaskich (FITCRE),
z siedzib w Paryu (rwnie przy CFTC). Obie midzynarodowe federacje utrzymyway kontakt z midzynarodwk chrzecijaskich zwizkw zawodowych, z siedzib w Utrechcie (Holandia), ktrej przewodniczcym by w 1952 roku Francuz, Gaston Tessier, a sekretarzem generalnym Holender Serrarens127.
Na terenie zwizkw zawodowych spord modych chadekw najwiksz rol odegra Jan Kuakowski. Rocznik 1930, lata
okupacji spdzi wraz matk w kraju. Po wojnie zwiza si z
ruchem harcerskim, ale zagroony aresztowaniem w 1946 roku,
razem z matk, ktra z pochodzenia bya Belgijk, wyjecha do
Belgii. Tutaj ukoczy szko jezuick w Lie`ge, a nastpnie studia prawa i nauk spoecznych na uniwersytecie w Louvain. Ju
wtedy dziaa w rodowiskach robotniczych. Momentem przeomowym w jego karierze byo nawizanie znajomoci z przywdc
Midzynarodowej Konfederacji Chrzecijaskich Zwizkw
Zawodowych, Augustem Vanistendaelem. Wyrazem tych
126. Central European Federation of Christian Trade Unions zawizaa
si 1 III 1952 roku w siedzibie CDUCE w Nowym Jorku. Stron polsk
reprezentowali Jan Straszak i Karol Balon. Zob. broszura Central European
Federation of Christian Trade Unions, New York 1952. HIA, Stanisaw
Mikoajczyk, box 133, fold. 15. Informacja o powstaniu tej federacji 2 III
1952 r. zostaa zamieszczona rwnie w Christian Democratic News
Service, nr 4(18), March 5, 1952, s. 6. Skad delegacji by nastpujcy:
Czechoslovak Christian Trade Unions (Josef Podlena, Alois Bohmer),
Lithuanian Federation of Labor (Petras Jocys, Vladas Simaitis), Polish
Christian Trade Union (Foreign Delagation: chairman Wadysaw
Michalak, secretary Karol Balon), Slovenian Christian Trade Unions
(Ludovik Push, Janez Krvina), Hungarian Christian Trade Unions (Janos
Mike, Imre Pokorny). W programie, oprcz hase spoecznych i hase
wyzwolenia Europy rodkowej spod panowania sowieckiego zapewniano,
e jako federalici, mamy na celu szerok regionaln wspprac takich
[ekonomicznych] instytucji centralnych, [...] ufajc, e taka federacja moe
wyeliminowa polityczne rnice, a przynajmniej zminimalizowa je. Zob.
broszura Central European Federation of Christian Trade Unions, op.cit.,
s. 21-22. Ciekawe, e stwierdzenie to nie znalazo si w Program of the
Central European Federation of Christian Trade Unions, Christian
Democratic News Service, nr 5 (19), March 17, 1952, s. 8-9.
127. Powysze informacje gwnie za M. Kastor, Ruch..., op.cit., s. 20-21.

93

zainteresowa by m.in. artyku opublikowany w 1954 roku na

amach Zjednoczenia CSOM na temat relacji pomidzy
chrzecijaskimi zwizkami zawodowymi, Akcj Katolick i partiami politycznymi. Stawia w nim tez, e chrzecijaskie zwizki powinny stara si jak najcilej wsppracowa z Akcj Katolick, zachowujc jednak formalnie niezaleno. Jednoczenie
powinny zachowa zupen niezaleno od jakiegokolwiek
stronnictwa politycznego, unikajc wikania si w biece spory
polityczne inaczej ni miao to miejsce w przypadku zwizkw
zawodowych zwizanych z partiami socjalistycznymi128.
Jako reprezentant zwizkw zawodowych, wystpowa m.in.
podczas wiatowej konferencji chrzecijaskiej demokracji w
listopadzie 1956, w Paryu, a take bra udzia w posiedzeniach
komisji Wschd-Zachd NEI129. W 1958 roku zosta mianowany sekretarzem generalnym Organizacji Europejskiej CISC.
W latach 60. i 70. angaowa si w prace Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych, by w latach 1976-1989 obj
przewodnictwo wiatowej Konfederacji Pracy130.

W swoim artykule na temat lobbingu podejmowanego przez

chadekw na forum organizacji midzynarodowych I. Goddeeris
stawia tez, e ich sia oddziaywania bya niewielka. Belgijski
historyk stwierdza, e przede wszystkim wynikao to ze saboci
NEI organizacji, ktr emigranci wykorzystywali dla swoich
dziaa. Po drugie uwaa, e sama strategia dziaania emigrantw
miaa powane braki, co ostatecznie decydowao o tym, e czsto
128. J. Kuakowski, Chrzecijaskie zwizki zawodowe, Akcja Katolicka
i stronnictwa polityczne, Zjednoczenie CSOM, nr 18/19, 1955, s. 5-7.
129. Zob. np. Proce`s-Verbal de la Runion de la Commission Est-Ouest
du 14 Fvrier 1958 a` Paris, ASG. W posiedzeniu tym uczestniczyli take
S. Eustachiewicz i S. Glaser.
130. Szeroko o tych sprawach J. Kuakowski opowiada w wywiadzie-rzece Spotkania na Bagateli. op.cit. Jego pozycj w midzynarodowym
ruchu zwizkowym wysoko ocenia rwnie wywiad PRL, ktry od 1955
roku prowadzi przeciwko niemu rozpracowanie o krypt. Syndyk, IPN
BU 01168/106. Jego nazwisko pojawia si take w ksice na temat historii
chrzecijaskiego ruchu zwizkowego P. Pasture, Histoire du syndicalisme...

94

nie wykorzystywali dostatecznie okazji do walki o swoje sprawy.

Jego zdaniem, chadecy emigracyjni wicej czerpali z Zachodu
ktry stanowi dla nich gwne oparcie i ktrego idee przejmowali, ni sami byli w stanie zaszczepi. Zdaniem Goddeerisa
niewielkie znaczenie mia np. antykomunizm polskich
emigrantw, ktry i tak nie mg jeszcze bardziej wpyn na
antykomunizm NEI131. Jednak przygldajc si caoci dziaa
midzynarodowych podejmowanych przez chadekw wida wyranie, e w stosunku do ich maej liczby osignli dosy powan pozycj. Posiadali poparcie czynnikw amerykaskich (KWE)
i midzynarodowych (jak ONZ), z ktrymi uzgadniali np. dziaania wobec Ameryki aciskiej. Snuto rwnie nigdy niezrealizowane plany zaszczepienia myli chrzecijasko-demokratycznej w Afryce i Azji! Poparcie amerykaskie miao te swj
wymiar organizacyjny i finansowy, ktry pozwoli na powstanie
i rozwj CDUCE oraz ruchw modzieowych. O sile przebicia
emigrantw wiadcz rwnie stanowiska zajmowane przez
poszczeglne osoby ze starszego pokolenia chadekw, takie jak
Karol Popiel, Konrad Sieniewicz, Janusz leszyski, Seweryn
Eustachiewicz. Modzi chadecy wykorzystujc stworzone przez
nich warunki szybko zdobywali sobie uznanie i zajmowali rwnie eksponowane stanowiska w midzynarodowym ruchu modej
chadecji, czego doskonaym przykadem s kariery Edwarda
Bobrowskiego, Stanisawa Gebhardta, czy Macieja Morawskiego.
Zupenie wyjtkow i trwa pozycj osign Jan Kuakowski na
polu wiatowych zwizkw zawodowych. Biorc pod uwag te
fakty trzeba stwierdzi, e przynajmniej do poowy lat 60. w
stosunku do liczebnoci sia oddziaywania midzynarodowego
chadeckich politykw na emigracji bya znaczna.
Trzeba jednoczenie przyzna, e czsto by to sukces nie
tyle samego ugrupowania, co wyrniajcych si indywidualnoci. Jest to o tyle istotne, e relacje pomidzy starszymi i modymi
chadekami ukaday si w dosy skomplikowany sposb. O ile
np. do SP nalea E. Bobrowski i S. Gebhardt, to dugi czas
poza stronnictwem pozostaway takie osoby, jak Jan Kuakowski
czy Jerzy Kulczycki. W 1963 roku, ju po mierci gen. Izydora
Modelskiego i Jana Straszaka oraz po rezygnacji z wszystkich
131. I. Goddeeris, op.cit., s. 391-392.

95

funkcji Eustachiewicza, w Prezydium SP znaleli si wycznie

K. Popiel, K. Sieniewicz i Z. Grzelak (Fedorowicz). Podjto
wtedy decyzj o zwoywaniu zwyczajnych zebra powiconych
dziaalnoci SP razem z czonkami Sekretariatu Generalnego
(zgodnie z decyzjami z padziernika 1956 roku oraz wrzenia
1962): Stanisawem Gebhardtem, Jerzym Kulczyckim132, Janem
Kuakowskim i Januszem leszyskim. Wida std wyranie, e
z pocztkiem 1963 roku modzi chadecy zdobyli ogromny
wpyw na biec dziaalno polityczn SP. Raz do roku i w
sprawach specjalnej doniosoci politycznej planowano
dokonywa przegldu spraw Stronnictwa i podejmowa decyzje
wsplnie (take drog korespondencyjn) z pozostaymi
czonkami wadz krajowych oraz przewodniczcymi Zarzdw
Okrgowych Organizacji SP: Karolem Balonem, Stefanem
Glaserem, Zbigniewem Ossowskim, Stanisawem Winiewskim,
Andrzejem Zakrzewskim133.
Wpyw na osabienie pozycji midzynarodowej SP miaa
take strategia przyjta w 1956 roku, ktra zakadaa wiksze
otwarcie si na kraj i inspirowanie myli chadeckiej wanie w
Polsce. Z tym zastrzeeniem, e ostatecznie skutkowao to
przeniesieniem aktywnoci cakowicie na teren europejski od
poowy lat 50. wikszo podejmowanych dziaa prowadzona
bya z Parya i Rzymu (stypendia) oraz Londynu (wydawnictwo). Poowa lat 50. przyniosa take zdecydowany przeom
w dotychczasowej dziaalnoci modych chadekw. Coraz intensywniejsze staway si kontakty pomidzy krajem a emigracj.
Na Zachd wyjedao coraz wicej osb z PRL i modzi chadecy rwnie widzieli w tym szans dla krzewienia idei chrzecijasko-spoecznych. Starali si to czyni gwnie poprzez organizowanie stypendiw i wyjazdw dla osb zwizanych ze rodowiskami, takimi, jak Klub Inteligencji Katolickiej, Tygodnik
Powszechny, Wi czy KUL. W 1969 roku, kiedy wikszo
modych chadekw zaangaowana bya ju na dobre w projek132. Kulczycki i Kuakowski formalnie nie naleeli do SP, co wedug
relacji J. Kulczyckiego Sieniewicz wypomina im przez wiele lat.
Podobnie do SP formalnie nie nalea M. Morawski. Na podstawie rozmowy z J. Kulczyckim, 16 V 2004 roku w Warszawie.
133. Pismo oklne Prezydium Stronnictwa Pracy ze stycznia 1963 roku,
ASG.

96

ty oglnoeuropejskie, bd wiatowe, zdecydowano si ograniczy wasn dziaalno do inspirowania modziey krajowej,

szczeglnie zwizanej z KIK-ami134.
Zintensyfikowanie kontaktw SP z krajem wywoywao
automatycznie kontrakcj ze strony wadz PRL, a szczeglnie
aparatu bezpieczestwa. Misternie przygotowane prowokacje
niejednokrotnie doprowadzay do rozbicia inicjatyw chadeckich,
bd skompromitowania poszczeglnych osb, jak to miao
miejsce np. w przypadku Seweryna Eustachiewicza. Szczegln
rol odegra tu jeden z waniejszych dziaaczy europejskiego PSL,
Adam Bitoski, wsppracujcy z wywiadem PRL pod pseud.
Beatrycze (Beatrice)135. M.in. z jego pomoc w latach 1956-1970 prowadzono sukcesywnie rozpracowania dotyczce caego
SP136, modziewek137, jak i poszczeglnych jego czonkw.
Starano si m.in. wykorzysta kopoty organizacyjne i finansowe
134. Nie wysana wersja robocza listu S. Gebhardta do M. Drozdka z
14 VIII 1989 r., ASG.
135. Sprawa Adama Bitoskiego wybucha w 1963 roku, kiedy okazao
si, e od 10 lat wsppracowa z wywiadem PRL, jako agent o pseudonimie Beatrycze. Osign w midzyczasie powan pozycj w onie emigracji, zwaszcza za w emigracyjnym PSL Mikoajczyka, gdzie sprawowa
funkcj sekretarza na Europ. On rwnie odegra decydujc rol w
prowokacji wobec Eustachiewicza. Bitoski zosta aresztowany wraz z on
w styczniu 1963 roku i po roku skazany zaledwie na 4 lata wizienia. Zob.
te P. Zitara, Seweryna..., op.cit., s. 66-67. Spraw Bitoskiego w oparciu
o pras francusk opisa T. Wolton, Le KGB en France, 1986, s. 83-85.
136. Sprawa przeciwko Stronnictwu Pracy Karola Popiela zostaa
zaoona w 1962 roku, rwnolegle do szeregu innych spraw zakadanych
w owym czasie przez Departament I MSW przeciwko emigracji. Nadano
jej kryptonim Purytanie. W doczonych materiaach znalazy si take
materiay wczeniejsze, w tym tak wane, jak wykaz rozpracowa
prowadzonych przeciwko poszczeglnym czonkom stronnictwa w kocu
lat 50. W uzasadnieniu pisano, e SP ma powizania z PSL-Mikoajczyka,
KWE oraz orodkami katolickimi w kraju. Wielu czoowych dziaaczy SP
otrzymuje stypendia KWE. Dotychczasowe sygnay wiadcz take o powizaniach z obcymi wywiadami. Postanowienie o zaoeniu rozpracowania obiektowego z 19 III 1962 r., sporzdzone przez kpt. Zbigniewa
Kwiatkowskiego, oficera operacyjnego Wydziau VIII Departamentu I
MSW. Spraw zarejestrowano w Samodzielnej Sekcji Ewidencji Departamentu I 31 XII 1962 r. pod nr 3951. IPN BU 01136/642, mf 1970-I, A6.
137. wiadczy o tym m.in. tajna notatka informacyjna dot. Unii
Modziey Chrzecijasko-Spoecznej Europy z 30 IX 1960 r. (IPN BU
01136/642, mf 1970-II, C2-C3), w ktrej znalazy si nie do koca precyzyjne dane dotyczce np. okresw sprawowania funkcji kolejnych prezesw

97

stronnictwa. M.in. przygotowujc rozpracowanie wybitnego

filozofa i czonka SP Zbigniewa Ossowskiego, stwierdzano: w
ostatnim okresie uzyskalimy informacje, e Amerykanie dokonali cisej kontroli agend emigracyjnej Unii Chrzecijasko-Demokratycznej (ktrej czonkiem jest rwnie Stronnictwo
Pracy Popiela), znajdujcych si w krajach Europy Zachodniej.
W trakcie kontroli ujawniono powane braki w dziaalnoci tej
organizacji. W zwizku z tym postanowili ograniczy subwencje
na jej dziaalno. Wskutek tego w powanym stopniu
ograniczono fundusz na dziaalno SP Popiela. Obniono take
stypendia dla czoowych dziaaczy SP, takich jak: Konrad
Sieniewicz, Stanisaw Gebhardt i Seweryn Eustachiewicz, co
wywoao u nich rozgoryczenie. Z tego te powodu od stycznia
1962 r. przesta ukazywa si organ SP Odnowa138. Sprawy
przeciwko SP zamknito ostatecznie w 1970 roku, kiedy uznano,
e ani samo stronnictwo, ani poszczeglni jego czonkowie nie
stanowi ju powanego zagroenia dla bezpieczestwa PRL.
Jednak zarwno kontakty pomidzy krajowymi dziaaczami
katolickimi a emigracyjnymi chadekami, podobnie jak i
dziaania aparatu bezpieczestwa, ktry stara si utrzymywa
nad tymi sprawami kontrol, to temat na zupenie inn
histori139.

Partie chadeckie w Europie, wedug rekonstrukcji zaproponowanej przez Papiniego, przeyy w poowie lat 70. bardzo
wyrany kryzys, przejawiajcy si m.in. utrat pamici historycznej (rozumianej jako wyrany skadnik tosamoci) oraz
zaamaniem si systemu odniesie moralnych, na ktrych
Bobrowskiego, Kuakowskiego i Gebhardta oraz kilku innych czonkw.
Zgodnie z prawd jednak oceniano, e gwnym rdem finansowania tej
dziaalnoci jest KWE. Zgadza si take adres, pod ktrym funkcjonoway
sekretariaty modziewek: 6 rue du Pont de Lodi.
138. Tajne spec. znaczenia, Zacznik do instrukcji E/2 z dnia 21 III
1962 r., dla Borysa, AIPN, sygn. 01168/209, mf J-2343. W tym okresie
SP rzeczywicie przeywao kopoty. Polityka amerykaska tego okresu
prowadzona wobec emigrantw od pocztku lat 60. wymagaaby zupenie
osobnego omwienia.
139. Wtki te opracowuje aktualnie P. Zitara.

98

dotychczas opieray swoj dziaalno. Papini tumaczy to m.in.

bardzo silnymi tendencjami sekularyzacyjnymi na Zachodzie
Europy, eksponowaniem kwestii narodowych przy prbach
rozwizywania konfliktw, ale take dowiadczeniem zebranym
w trakcie dziaalnoci politycznej sprawowania rzdw,
tworzenia koalicji, czy dziaalnoci w opozycji, ktra wymuszaa
zmiany w poszczeglnych partiach, utrudniajc wspdziaanie
midzynarodowe w odwoaniu jedynie do myli chadeckiej140.
Wpyw na to miay take zmiany zapocztkowane II kongresem
watykaskim. W latach 70. sytuacj komplikowao powstanie
Europejskiej Partii Ludowej (EPP) frakcji Parlamentu Europejskiego, skupiajcej m.in. politykw chadeckich. Wszystkie te
niuanse omijay jednak ju polskich czy rodkowoeuropejskich
chadekw, ktrzy mogli wycznie z zewntrz obserwowa
zachodzce zmiany i dokumentowa je, tak jak to robio np.
rzymskie Centro Esperienze Internazionali, zaoone w 1962
roku przez Stanisawa Augusta Morawskiego i Stanisawa
Gebhardta141. Zmiany zachodzce w wiecie zachodniej polityki,
zmiany zachodzce w rodowiskach katolickich w kraju,
odchodzenie starych i starzenie si modych chadekw, a
take dziaania wadz PRL, wszystko to waciwie uniemoliwio
stworzenie dostosowanej do nowych wyzwa, nowoczesnej partii
chadeckiej.
Sawomir UKASIEWICZ

140. R. Papini, op.cit., s. 99, 145.

141. Szerzej na ten temat zob. S. A. Morawski, Centro Esperience
Internazionali i inne inicjatywy stypendialne w Rzymie, w: wiadectwa.
Testimonianze, t. 4, op.cit., s. 337-355.

99