Biuletyn Instytutu Zachodniego

Nowy Rzdowy program wsppracy z

Poloni i Polakami za granic

Micha Nowosielski

W toku gorcych dyskusji dotyczcych kryzysu uchodczego w

Europie i zaangaowania Polski w proces przyjmowania oraz
opieki nad uchodcami niemal zupenie bez echa przeszo
przyjcie przez Rad Ministrw w sierpniu 2015 r. Rzdowego
programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w latach
Na

2015-2020.

dokument

ten,

przygotowywany

Ministerstwie Spraw Zagranicznych od wielu ju lat, czekay

liczne rodowiska polonijne. Jego opublikowanie troch
niedocenione zarwno przez dziennikarzy, jak i analitykw

Nr 202/2015
171115
INSTYTUT ZACHODNI
im. Zygmunta
Wojciechowskiego
Pozna

zajmujcych si problematyk migracji moe by okazj nie

tylko

do

omwienia

najwaniejszych

ustale

nowego

Programu, ale take do przeledzenia tego, jak zmieniay si

zaoenia polityki polonijnej w cigu ostatnich 26 lat.
Pierwszym dokumentem definiujcym zadania polskiej polityki
wobec diaspory byy Cele i priorytety polityki rzdu wobec
Polonii, emigracji i Polakw za granic, stanowice zacznik
do uchway nr 145/91 Rady Ministrw z dnia 5 listopada 1991 r.

Redakcja:
Marta Gtz
Radosaw Grodzki
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

w sprawie wsppracy z Poloni, emigracj i Polakami za

granic.

Dokument

ten

stwierdza,

utrzymywanie

rozwijanie wszechstronnych wizi Macierzy z Wychodstwem

jest zadaniem oglnonarodowym, realizowanym zarwno przez
jednostki

administracji

pozarzdowe
zawodowe.

oraz

pastwowej,

kontakty

jak

rodzinne,

organizacje

rodowiskowe

Co wicej, znale w nim mona byo zapis, i wspdziaanie polskiej administracji

publicznej z Poloni powinno by procesem dwukierunkowym, polegajcym z jednej
strony na wiadczeniach RP wobec Polonii, jak i na dziaaniach Polakw
mieszkajcych za granic na rzecz interesw Polski. Charakterystyczne byo take to,
e uznawano, i podstawowym narzdziem wsparcia wobec Polonii jest normalizacja
stosunkw z krajami zamieszkania polskiej grupy etnicznej. Sformuowano take
cztery cele szczegowe polityki polonijnej:

Umacnianie pozycji polskiej grupy etnicznej w krajach zamieszkania i

jej kontaktw z Krajem;

Podtrzymywanie polskoci w wiecie upowszechnianie znajomoci

jzyka polskiego, polskiej kultury i tradycji narodowych;

Pozyskiwanie polskiej grupy etnicznej dla przebudowy Polski i

tworzenia propolskiego lobby za granic;

Wspdziaanie z Poloni na Zachodzie w udzielaniu pomocy Polakom

w Europie Wschodniej.

Dokument ten na lata wyznaczy priorytety polityki polonijnej. Potrzeba ich

redefinicji pojawia si dopiero na pocztku XXI w. W 2002 r. opracowano Rzdowy
program wsppracy z Poloni i Polakami za granic. Okrela on polityk polonijn
jako jeden z istotnych elementw polityki zagranicznej oraz definiowa 9 gwnych jej
kierunkw,

z ktrych wikszo dotyczya zaspokojenia specyficznych potrzeb

przedstawicieli polskiej diaspory:

Dziaania na rzecz zapewnienia Polonii i Polakom za granic prawa i

moliwoci kultywowania polskoci w pastwach ich zamieszkania, rozwijania

kontaktw z krajem oraz korzystania ze wszystkich praw mniejszoci
narodowych;

Denie do podniesienia rangi i znaczenia Polonii i mniejszoci

polskich za granic w yciu politycznym, spoecznym, gospodarczym,

naukowym, naukowo-technicznym i kulturalnym pastw zamieszkania;

Wsparcie dziaalnoci gospodarczej Polonii i wsppracy biznesu

polonijnego z krajem;

Rozwj aktywnoci modego pokolenia Polonii;

Rozszerzenie dostpu i moliwoci Polonii i Polakw za granic do

nauczania i doskonalenia znajomoci jzyka polskiego;

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Zapewnienie Polonii i Polakom za granic rzetelnej informacji o

Polsce;

Stwarzanie

Polonii

Polakom

za

granic

warunkw do

jak

najszerszego dostpu do dbr polskiej kultury narodowej;

Pozyskiwanie Polonii i Polakw za granic do wspierania polskich

interesw pastwowych i narodowych w sprawach, w ktrych s one zgodne

z interesami pastw zamieszkania Polonii;

Szczeglna pomoc Polakom na Wschodzie, w tym w odbudowywaniu

polskiej inteligencji.

Plan z 2002 r. mia bez wtpienia jedn zasadnicz wad. Nie uwzgldni on
majcej nastpi w krtkiej perspektywie akcesji Polski do UE i ogromnej fali emigracji
zarobkowych, do ktrych doszo po 2004 r. Dlatego dopiero po 2004 r. zdano sobie
spraw z faktu, i polityka polonijna powinna w znacznie wikszym ni do tej pory
stopniu uwzgldnia wspczesnych migrantw ich zrnicowanie, inne ni do tej
pory potrzeby, a take nowe interesy pastwa polskiego rwnie zwizane ze
stymulowaniem powrotw.

W 2007 r. opracowano nowy, bardziej rozbudowany

Rzdowy program wsppracy z Poloni i Polakami za granic przyjty przez Rad

Ministrw, ktry uwzgldnia te nowe problemy. Przede wszystkim rozszerzono grupy
docelowe dziaania polityki polonijnej o migrantw poakcesyjnych. Dokonano take
redefinicji celw strategicznych, ktrych od tej pory miao by cztery:

Ochrona

wynikajcych

prawa

midzynarodowego

umw

dwustronnych praw przysugujcych polskim mniejszociom narodowym;

Utrzymanie polskoci za granic, zwaszcza w krajach zwartego

zamieszkiwania diaspory, m.in. poprzez wspieranie procesw sucych

wzmacnianiu rodowisk polskich, podnoszenie ich prestiu, wspieranie
edukacji i kultury. Zachowanie polskiego dziedzictwa narodowego za granic;

Uatwienie

powrotu

do

kraju

Polakom

osobom

polskiego

pochodzenia, zwaszcza z pastw, w ktrych nastpuje szybka asymilacja, a

take z tych, do ktrych nastpia migracja zarobkowa po wstpieniu Polski do
Unii Europejskiej;

Utworzenie propolskiego lobby oraz promocja Polski za granic.

Od okoo 2010 r. dawaa si zaobserwowa dyskusja wok kolejnej zmiany

paradygmatu. W 2011 r. przygotowano projekt Rzdowego programu wsppracy z
Poloni i Polakami za granic, ktry, jak zakadano, mia zosta przyjty w 2013 r.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Jednak program ten cho czciowo by ju realizowany za pomoc planw

rocznych wsppracy z Poloni i Polakami mieszkajcymi za granic nigdy nie zosta
przyjty. Istotnym dokumentem wskazujcym na zmian sposobu mylenia na temat
polityki polonijnej s przyjte marcu 2012 r. przez Rad Ministrw Priorytety polskiej
polityki zagranicznej 2012-2016, gdzie nowa jako w relacjach z Poloni i Polakami
za granic zostaa okrelona jako jeden z celw polskiej polityki zagranicznej. Miaa
ona zosta osignita dziki nowej strategii polonijnej, ktra zostaa zdefiniowana jako
partnerska wsppraca z Poloni i Polakami za granic, prowadzca do uzyskania
zrozumienia i skutecznego poparcia dla polskiej racji stanu i polskiej polityki
zagranicznej oraz skorzystanie z potencjau Polonii i Polakw za granic do promocji i
budowy pozytywnego wizerunku Polski w wiecie. Dokument ten definiuje take
zadania polityki polonijnej:

Zapewnienie Polakom i Polonii za granic moliwoci funkcjonowania

ramach

respektowanie

prawnych
przez

gwarantujcych
pastwa

kultywowanie

zamieszkania

polskoci

odpowiednich

oraz

norm

standardw;

Zidentyfikowanie celw polskiej polityki zagranicznej zbienych z

interesami Polonii i Polakw za granic oraz zaproponowanie wsppracy w

urzeczywistnianiu tych celw dla dobra Polski i jej pozytywnego wizerunku za
granic;

Wzmocnienie spoecznej integracji Polonii i Polakw za granic oraz

ich politycznej mobilizacji: wczenie w miejscowe spoecznoci na poziomie

politycznym (wybory lokalne, udzia w partiach politycznych), kulturowym,
jzykowym i pracowniczym w pastwach pobytu;

Sprzyjanie generowaniu aktywnoci obywatelskiej i nowych form

prowadzenia dziaalnoci spoecznej wrd Polakw na Wschodzie;

Uatrakcyjnienie i rozszerzenie przekazu polskich mediw publicznych

dla zagranicy oraz wsparcie instytucji pastwa dla mediw polonijnych;

Usprawnienie istniejcych i tworzenie nowych form upowszechniania

jzyka polskiego i wiedzy o Polsce, w tym tworzenie i sponsorowanie

orodkw studiw polskich na czoowych uniwersytetach;

Pene wykorzystanie zmienionego systemu finansowania polityki

polonijnej, aby rodki finansowe byy lepiej podporzdkowane interesom

Polski i jednoczenie lepiej suyy Polonii i Polakom za granic;

Wspieranie ochrony dziedzictwa kulturowego za granic.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

W 2014 r. przygotowano kolejn korekt zaoe polityki polonijnej: projekt

Rzdowego programu wsppracy z polsk diaspor w latach 2015-2020. Ju sam
tytu dokumentu mgby wskazywa na gbokie zmiany polityki polonijnej, zastpiono
bowiem terminy Polonia i Polacy za granic kategori polska diaspora. Zmiana ta
miaa najprawdopodobniej z jednej strony uproci opis przedmiotu polityki polonijnej
(porzucenie sporw dotyczcych tego, kto jest przedstawicielem Polonii, Polakiem za
granic etc.), z drugiej za unowoczeni j. Projekt wskazywa na najwaniejsze
wyzwania , ktre okrelaj ksztat proponowanej polityki wobec diaspory. Cz z
nich zwizana bya z przemianami samej Polonii, s to m.in.: zwikszona migracja do
pastw czonkowskich UE i EFTA; faktyczny i deklarowany spadek liczebnoci osb
nalecych do polskich mniejszoci; zrnicowanie sytuacji i statutu Diaspory w
rnych krajach czy rola modziey w dobie rewolucji informatycznej. Cz jednak
wynikaa ze zmiany podejcia pastwa polskiego do problemu Polonii i polityki
polonijnej: potrzeba redefinicji misji Diaspory wobec macierzy oraz niewystarczajce
wykorzystanie gospodarczego potencjau wsppracy Polski z Diaspor. Dokument
okreli take pi strategicznych celw polityki wobec polskiej Diaspory. Warto
zwrci uwag, i w katalogu tym zabrako tak silnie wczeniej eksponowanego
wykorzystania Polonii dla celw realizacji polskiej racji stanu.

Wspieranie nauczania jzyka polskiego i wiedzy o Polsce we

wszystkich formach organizacyjnych w szkoach publicznych obcych

pastw, w szkoach spoecznych oraz szkolnych punktach konsultacyjnych na
wszystkich etapach edukacji.

Zapewnienie

moliwoci

uczestniczenia

kulturze

narodowej;

umacnianie polskiej tosamoci.

Wzmacnianie

pozycji

rodowisk

podnoszenie efektywnoci ich dziaania,

polskiej

Diaspory

poprzez

wzrost aktywnoci

w yciu

publicznym w krajach zamieszkania oraz popularyzowanie wiedzy o

przysugujcych im prawach.

Wspieranie powrotu Polakw do Kraju; tworzenie zacht do osiedlania

si w Polsce osb polskiego pochodzenia.

Rozwj

kontaktw

modzieowych,

naukowych,

kulturalnych,

gospodarczych, sportowych oraz wsppracy samorzdw z Polsk.

Ostatecznie w sierpniu 2015 r. Rada Ministrw przyja nowy Rzdowy
program wsppracy z Poloni i Polakami za granic w latach 2015-2020. Dokument
ten z jednej strony okrela kontekst przemian polityki polonijnej po 2007 r. zmiany

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

zarwno w kierunkach migracji Polakw za granic,

przemiany sytuacji Polonii

wynikajce choby z akcesji Polski do UE czy te wprowadzenia ustawy z dnia 7

wrzenia 2007 r. o Karcie Polaka oraz wewntrzne przemiany Polonii wynikajce ze
zmian pokoleniowych. Z drugiej strony wskazuje na miejsce polityki polonijnej w
szerszym katalogu polityk publicznych realizowanych przez polskie wadze, takich jak
polityka migracyjna, demograficzna, gospodarcza, turystyczna itp. W Programie
sformuowano zasady wsppracy Rzdu RP z Poloni i Polakami za granic:

Partnerska wsppraca z Poloni i Polakami za granic stanowi jeden

z priorytetw polskiej polityki zagranicznej;

Partnerami wsppracy Rzdu RP z Poloni i Polakami za granic s

wszystkie mieszkajce za granic osoby, niezalenie od ich statusu

obywatelskiego, ktre wywodz swe pochodzenie z naszego kraju i
zachowuj poczucie zwizku z Polsk;

Kultura polska jest wsplnym dobrem Polakw i Polonii, niezalenie od

miejsca ich zamieszkania;

Rzd RP uznaje donios rol, jak odgrywaj Polonia i Polacy za

granic w ksztatowaniu przyjaznych stosunkw krajw zamieszkania z

Polsk oraz docenia jej udzia w materialnym i kulturalnym rozwoju tych
krajw;

Rzd RP uznaje, e zdecydowana wikszo Polonii i Polakw za

granic to obywatele innych pastw oraz e z pastwami tymi wie ich

poczucie obywatelskiej lojalnoci;

Za

najbardziej

efektywn

paszczyzn

dwustronnie

korzystnej

wsppracy z Poloni i Polakami za granic Rzd RP uznaje wspdziaanie w

utrwalaniu

rzetelnego

wizerunku

Polski

wiecie

oraz

rozwijanie

wszechstronnej wsppracy kraj/region zamieszkania Polska;

Instytucje rzdowe racjonalnie gospodaruj rodkami budetowymi

przeznaczanymi na wspprac z Poloni i Polakami za granic.

Katalog strategicznych celw polityki Rzdu RP wobec Polonii i Polakw za
granic nie rni si od zaproponowanego w projekcie z 2014 r.
Przyjty w sierpniu 2015 r. Program ma charakter ostrony. Stanowi raczej
korekt i uszczegowienie wczeniejszych dokumentw, nie przynosi natomiast
gbokich zmian zaoe, czego mona by si spodziewa, obserwujc dyskusje wok

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6

polityki polonijnej toczone od okoo 2010 r. W obliczu powanej krytyki zrezygnowano

z semantycznej rewolucji polegajcej na zmianie w nazewnictwie i konsekwentnym
uywaniu terminu diaspora. Zdecydowano si na powrt do tradycyjnie stosowanej
zbitki pojciowej Polonia i Polacy za granic. Osabiono take znacznie akcent
kadziony we wczeniejszych dokumentach, tj. w projekcie z 2011 r. oraz w
Priorytetach polskiej polityki zagranicznej 2012-2016, na zaangaowanie Polonii w
realizowanie polskiej racji stanu. Uyto bezpieczniejszych sformuowa: utrwalanie
rzetelnego wizerunku Polski w wiecie czy rozwijanie wszechstronnej wsppracy
kraj/region zamieszkania Polska, ktre co charakterystyczne nie s definiowane
jako cele, ale ju realizowane zasady.
Bez wtpienie siln stron Projektu szczeglnie w porwnaniu z
wczeniejszymi wersjami jest osadzenie polityki polonijnej w szerszym kontekcie
polityk publicznych. Wad poprzednich pomysw na polityk wobec diaspory byo
ujmowanie jej w pewnej izolacji. czy si ona tymczasem z innymi politykami
szczegowymi, poczwszy od polityki migracyjnej, a koczc na polityce w zakresie
ochrony polskich miejsc pamici narodowej w wiecie. Dostrzeenie tego oraz
zaakcentowanie w Programie pozwala mie nadziej na osignicie w przyszoci
efektu synergii.
Do wad z kolei mona zaliczy m.in. stosunkowo niewielk uwag
powicon relacjom jakie realizujcy polityk polonijn rzd nawizuje z innymi
partnerami, w tym z innymi przedstawicielami administracji publicznej (Kancelaria
Prezydenta, samorzdy), legislatyw i partnerami z sektora pozarzdowego. W
poprzednich latach brak waciwej koordynacji prac rnych instytucji prowadzcych
dziaania z zakresu polityki polonijnej stanowi powany problem i by rdem
konfliktw. W zwizku z tym naleaoby si spodziewa, i w Programie znajd si np.
propozycje

zmian

dotyczcych

niezbyt

dotd

efektywnego

funkcjonowania

Midzyresortowego Zespou do Spraw Polonii i Polakw za Granic.

Jednak by moe najwaniejsz wad jak obarczony jest Rzdowy
programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic w latach 2015-2020 jest
moment jego przyjcia tu przed wyborami parlamentarnymi. Zarwno dziaania
Kancelarii Prezydenta w postaci stworzenia biura do spraw kontaktw z Polakami za
granic, jak i deklaracje przedstawicieli nowej partii rzdzcej dotyczce wagi dziaa
podejmowanych wobec Polonii sugeruj, i w najbliszym czasie moemy mie do
czynienia z kolejn zmian paradygmatu polityki polonijnej. Podczas kampanii
wyborczej Prawo i Sprawiedliwo deklarowao opracowanie i przyjcie ustawy o
opiece Rzeczypospolitej Polskiej nad Poloni i Polakami za granic oraz stworzenie

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 7

nowego dugoletniego programu wsppracy z Poloni i Polakami za granic. Nowa

administracja bez wtpienia silniej akcentowa bdzie kwestie zwizane z deniem
do respektowania praw polskich mniejszoci oraz zbiorowoci w wybranych krajach
(obecnie najczciej mwi si w tym kontekcie o Niemczech i Litwie). W deklaracjach
przedwyborczych PiS znalazy si take zapowiedzi dotyczce wzmocnienia
tradycyjnych orodkw patriotycznych i rodowisk pielgnujcych polskie tradycje oraz
znacznie wikszego ni do tej pory wsparcia polskiej edukacji, szczeglnie za
szkolnictwa w jzyku polskim.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Micha Nowosielski - socjolog, dyrektor Instytutu Zachodniego w Poznaniu, czonek

Komitetu Bada nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk oraz Centrum Bada
Migracyjnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kierownik i
uczestnik licznych projektw badawczych, m.in. Polacy w Niemczech. Aspekty
spoeczne, polityczne, ekonomiczne i prawne, Polityka Polonijna w praktyce oraz
Polskie organizacje imigranckie w Europie. Interesuje si problemami migracji
szczeglnie organizacjami imigracyjnymi, Polakami w Niemczech oraz polityk wobec
diaspory.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 8