czci mowy

1. Rzeczownik - oznacza przedmioty, osoby, roliny, zwierzta, zjawiska przyrody, pojcia, czynnoci
i cechy. Odmienia si przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) i rodzaje (mski,
eski, nijaki).
Przypadki:
Mianownik (M) - Kto? Co?
Dopeniacz (D) - Kogo? Czego?
Celownik (C) - Komu? Czemu?
Biernik (B) - Kogo? Co?
Narzdnik (N) - Kim? Czym?
Miejscownik (Msc) - O kim? O czym?
Woacz (W) - O!
W danych przypadkach niektre rzeczowniki mog mie rne postaci tego samego tematu. Nazywa si je
wtedy tematami obocznymi. Obocznoci polegaj na wymianie spgosek lub samogosek, np.:
M: w, ale D: wa
M: droga, ale C: drodze
M: anio, ale Msc: o aniele
M: las, ale Msc: o lesie
2. Czasownik - oznacza czynnoci lub stany. Odpowiada na pytania: co robi? co si z nim dzieje? w jakim
jest stanie? Odmienia si przez osoby, liczby, czasy (przeszy, teraniejszy i przyszy), tryby (orzekajcy,
przypuszczajcy i rozkazujcy) i strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej wystpuje w trzech
rodzajach: mskim, eskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwch: mskoosobowym i niemskoosobowym.
3. Przymiotnik - oznacza waciwoci osb, zwierzt, przedmiotw i poj; okrela rzeczownik. Odpowiada
na pytania: jaki? jaka? jakie? ktry? ktra? ktre? czyj? czyja? czyje? Odmienia si przez przypadki, liczby
i rodzaje.
Stopniowanie (stopie rwny, wyszy i najwyszy):
proste (regularne): I. adny II. adniejszy III. najadniejszy

opisowe: I. Sony II. bardziej sony III. najbardziej sony

nieregularne: I. Zy II. Gorszy III. najgorszy
"Nie" z przymiotnikami w stopniu wyszym i najwyszym opiszemy oddzielnie!
Nieodmienne:
1. Przyswek - oznacza rne okolicznoci wykonania danej czynnoci: miejsce, czas, sposb, stopie. Okrela
czasownik. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Najczciej tworzy si go od przymiotnika, dlatego
te stopniuje si go tak samo jak przymiotnik.
2. Przyimek - nie jest samodzieln czci mowy. Wystpuje gwnie z rzeczownikiem i razem tworz cao
znaczeniow (wyraenie przyimkowe) - np. na podstawie, na wycieczk, pod wzgldem.
Przyimki dzielimy na proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, midzy, ku, po, przy, na, mimo, u, nad itd.)
i zoone (ponad, pomidzy, oprcz, spoza, obok, wbrew, zza, poprzez, pord, pomimo itd.). Przyimki zoone
z przyimkw z prostych zawsze piszemy razem.
CZCI ZDANIA
W zdaniu wyrniamy grup podmiotu (podmiot i wyrazy, ktre go okrelaj) i grup orzeczenia (orzeczenie
i wyrazy, ktre go okrelaj).
Trzej najlepsi przyjaciele | bawili si w rycerzy w ruinach redniowiecznego zamku.
grupa podmiotu grupa orzeczenia
Podmiot z orzeczeniem tworz w zdaniu zwizek gwny. Pozostae czci mowy tworz zwizki poboczne.
Podmiot - nadrzdna cz zdania. Jest wykonawc czynnoci. Odpowiada na pytania; kto?
co? Wyrniamy nastpujce rodzaje podmiotw:
- gramatyczny - wyraony w mianowniku, np. Malarz namalowa pikny obraz.
- logiczny - wyraony w dopeniaczu, np. Nie ma sukcesw bez cikiej pracy.
- domylny - np. Pojechalimy do Krakowa. [my]; Pjd do sklepu po zakupy. [ja]
- szeregowy - np. Tomek, ukasz i Jakub graj w pik non.
Orzeczenie - okrela czynnoci lub stany osb albo rzeczy. Wyrniamy dwa typy orzecze:
-

czasownikowe

- wyraone

osobow

na grzyby.Deszcz pada przez cay dzie.

form

czasownika,

np. Jutro pojedziemy do lasu

- imienne - zoone z cznika (osobowa forma czasownikw: by, sta si, zosta) i orzecznika (innej czci
mowy), np. Jarek bdzie pierwszy. Ta ksika jest interesujca.
Ania zostaa aktork. Ten dom jest z drewna.
Okrelenia:
Przydawka - okrela rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? ktry? ktra? ktre? czyj? czyja?
czyje? ile? czego? Z czego?
Dopenienie - okrela czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd.
- odpowiada na pytania przypadkw oprcz mianownika. Dopenienie moe by blisze lub dalsze.
Okolicznik - okrela czasownik. Wyrniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia,
warunku.
Rwnowanik zdania - wypowiedzenie, ktre nie zawiera osobowej formy czasownika, np. Gdzie Agnieszka?
O ktrej godzinie przylot samolotu? Nie depta trawnikw! Pisa to zadanie!

W czasie odmiany przez przypadki zmianie ulega jedynie kocwka wyrazu. Temat pozostaje taki
sam, cho mog pojawi si tzw. obocznoci, czyli wymiana jednych gosek na inne.
Temat to ta cz wyrazu, ktra pozostaje po oddzieleniu kocwki
Kocwka czstka wyrazu, ktra zmienia si podczas odmiany przez przypadki. Przypadki maj
zwykle inne kocwki (dlatego trudno je pomyli):
Jeli kocwki s takie same (np. Mianownik = Biernik), to kontekst zdania informuje nas, o jaki
przypadek chodzi
Tematy oboczne to rne postaci tego samego tematu. Wyraz, ktrego wszystkie formy fleksyjne
maj taki sam temat, nazywa si niezmiennotematowym. Gdy wyraz ma temat o rnych
wariantach nazywamy go zmiennotematowym.
gow-a

gowi-e

w : w

ld

lod-u

:o

Wyrazy podstawowe i pochodne

Liczba wyrazw w jzyku nie jest staa. Cigle dokonujemy odkry naukowych, doskonalimy
narzdzia pracy, tworzymy nowe maszyny. W zwizku z tym coraz bardziej powiksza si liczba
wyrazw. Natomiast nadajemy cigle nazwy nowym przedmiotom, ich cechom, czynnociom. Jest
par moliwoci tworzenia nowych wyrazw. Moemy je zapoycza z innych jzykw, np.
angielskiego, francuskiego, niemieckiego (autobus, toaleta, szlauch).
Znacznie czciej jednak tworzymy nowe wyrazy, opierajc si na wyrazach ju istniejcych w
naszym jzyku, tzw. neologizmy. Nauka, ktra zajmuje si budow wyrazw i wyjania ich
pochodzenie, nazywa si sowotwrstwem. Maszyn suc do kopania ziemi nazwalimy kopark,

maszyn, za pomoc ktrej wiercimy otwory w metalu lub w cianie - wiertark, czowieka
pracujcego na kolei - kolejarzem.
Zestawiajc te wyrazy: koparka, wiertarka, kolejarz z tymi, od ktrych one pochodz, otrzymamy
nastpujce pary:
kopa - koparka,
wierci - wiertarka,
kolej - kolejarz.
Wyrazy, od ktrych tworzy si inne wyrazy, nazywamy wyrazami podstawowymi. W tym przypadku
s to: kopa, wierci, kolej.
Wyrazy, ktre zostay utworzone od innych wyrazw, nazywamy wyrazami pochodnymi. S nimi:
koparka, wiertarka, kolejarz.
Wszystkie sowa, ktre znajdziemy w sowniku jzyka polskiego, mona podzieli na trzy grupy:
1. Te, ktre s niepodzielne, rdzenne i stanowi podstaw sowotwrcz dla nowych wyrazw,
2. Wyrazy, ktre pochodz od wyrazw podstawowych, mona w nich wyrni podstaw
sowotwrcz i formant,
3. Zoenia, zestawienia, zrosty, czyli wyrazy zoone.
Budowa sowotwrcza wyrazu
Wyrazy pochodne s zwizane z wyrazami podstawowymi nie tylko znaczeniem, ale take form,
np.
dom - dom-ek,
mwi - mw-ca,
metal - metal-owy,
robi - z-robi,
czyta - prze-czyta.
W wyrazach pochodnych wystpuj dwa czony. Jeden z nich to wyraz podstawowy lub jego cz,
zazwyczaj temat, np. dom-, mw-, metal-, -robi, -czyta. Ten czon wyrazu pochodnego nazywamy
podstaw sowotwrcz. Za pomoc drugiego czonu wyrazu pochodnego (-ek, -ca, -owy, z-, prze-)
tworzymy, czyli formujemy ten wyraz. Nazywamy go formantem.
Rdze, przyrostek, przedrostek
Niektre wyrazy podstawowe, np. robota, pochodz od innych wyrazw, s wic zarazem wyrazami
pochodnymi. Takim wyrazem jest np. rzeczownik dziennikarz. Jest on wyrazem podstawowym w
stosunku do rzeczownika dziennikarstwo, ale pochodnym w stosunku do rzeczownika dziennik. Z
kolei dziennik pochodzi od wyrazu dzienny, ten za od wyrazu dzie.
Zdania zoone to zdania, ktre maj wicej ni jedno orzeczenie. Wyrniamy zdania zoone
wsprzdnie i podrzdnie.
Zdania zoone wsprzdnie charakteryzuj si tym, e zdania skadowe nie okrelaj si
wzajemnie.
Zdania wsprzdne dzielimy na:
czne: Zjem podwieczorek i obejrz film. WYKRES --...-Spjniki: i, oraz, ani, mog te by poczone bezspjnikowo.
rozczne: Pjd do kina albo zostan w domu. WYKRES --<...>-Spjniki: albo, lub, bd, czy.
przeciwstawne: Napisz list, ale nie zd sprztn. WYKRES -->...<-Spjniki: ale, lecz, a, jednak, za, natomiast.
wynikowe: Zaspaam, wic spniam si na pocig. WYKRES -->...>-Spjniki: wic, zatem, tote, dlatego.
Zdania wsprzdne czsto wystpuj w opisach i opowiadaniach.
W zdaniach podrzdnie zoonych jedno zdanie skadowe (podrzdne) jest okreleniem
drugiego (nadrzdnego). Zdania podrzdnie zoone dzielimy na:
podmiotowe:
Co ma wisie, nie utonie.
Nie podoba mi si to, co robisz.
To, co usyszaam, zdziwio mnie.
orzecznikowe:

Obiad by taki, e wszyscy poprosili o dokadk.

przydawkowe:
Kupiam ksik, ktra leaa na wystawie.
Basia, ktra siedzi przy oknie, ma adne wosy.
dopenieniowe:
Wiem, e nic nie wiem.
okolicznikowe czasu:
Gdy skocz czyta, wyjd na spacer.
Obejrz album, kiedy bd miaa czas.
okolicznikowe miejsca:
Pojad tam, gdzie byam w ubiegym roku.
okolicznikowe sposobu:
Zrobi to tak, jak potrafi najlepiej.
okolicznikowe przyczyny:
Zjem kanapk, bo jestem godna.
Poniewa pada, wezm parasol.
okolicznikowe celu:
Pjd na spacer, aby odetchn wieym powietrzem.
eby zwrci na siebie uwag, zawoaa gono.
okolicznikowe przyzwolenia:
Mimo e mam katar, przejd si troch.
Pjd z tob, chocia mam mao czasu.
okolicznikowe warunku:
Jeli bd miaa czas, pjd do kina.
Mona powiedzie, e rodzaj zdania podrzdnie zoonego rozpoznaje si dziki pytaniu, na jakie
odpowiada skadowe zdanie podrzdne. Nie naley za sugerowa si wskanikiem zespolenia
(spjnik lub zaimek wzgldny), bo moe by to mylce. W poniszych zdaniach zdania skadowe s
poczone zaimkiem gdzie, a s to rne zdania:
Przypomnij sobie, gdzie pooye solniczk (o czym?) zdanie dopenieniowe
Poo to tam, gdzie mama kazaa. (gdzie?) zdanie okolicznikowe miejsca
Poka mi miejsce, gdzie zakopae skarb. (jakie?) zdanie przydawkowe.
Zdanie typu: Basia (1a), ktra siedzi przy oknie (2), ma adne wosy (1b). Ma nastpujc budow:
Zdanie nadrzdne skada si z czci 1a (Basia) i 1b (ma adne wosy), jest to zatem zdanie Basia
ma adne wosy. Midzy cz a i cz b tego zdania wtrcone zostao zdanie podrzdne ma adne
wosy. Zdania te czy zaimek ktra. Wykres tego zdania wyglda nastpujco:
Przykad zdania podrzdnie zoonego
W skad zdania zoonego podrzdnie moe wchodzi imiesowowy rwnowanik zdania. Mona nim
zastpi zdanie podrzdne tylko wtedy, gdy w obu zdaniach skadowych jest ten sam podmiot:
Idc do szkoy, kupiam zeszyt. (ja szam i ja kupiam)
Idc do szkoy, pada deszcz. (bd: ja szam, deszcz pada, a nie szed)
Ania (1a), biegnc po schodach (2), potkna si (1b).