SCENY Z HEROICZNEGO YCIA KOTUNA,

CZYLI FARSY I MORALITETY OCTAVEA

MIRBEAU

A wic przypumy powiadaj nam e anarchizm moe by

najdoskonalsz

form

ycia

spoecznego, ale my nie chcemy nic

przedsibra na niepewne. Wytumaczcie nam przeto szczegowo, jak

bdzie zorganizowane wasze spoeczestwo. Tu nastpuje cay szereg
pyta, bardzo interesujcych, jeeli chodzi o studiowanie kwestii, ktrych
rozstrzygnicie bdzie zadaniem wyzwolonego spoeczestwa, lecz ktre
s niedorzeczne, niepotrzebne i mieszne, jeli si pragnie da na nie dzi
dokadn i cis odpowied.
Wedug jakiej metody bdzie si odbywao wychowywanie dzieci?
Jak bdzie zorganizowana produkcja i jej zuytkowanie? Czy bd jeszcze
istniay wielkie miasta, czy te ludno rozdzieli si w rwnej iloci po
caej powierzchni ziemi?
Gdyby wszyscy mieszkacy Syberii zechcieli spdza zim w Nicei?
Gdyby wszyscy zechcieli je kuropatwy i pi drogie wina? Kto zechce by
grnikiem i marynarzem? Kto bdzie oczyszcza kanay i miejsca
ustpowe? Czy chorzy bd leczeni w domu czy w szpitalu? Kto bdzie
ustanawia rozkad pocigw? Co si stanie, jeeli maszynista zachoruje
prowadzc pocig? I tak dalej, w przekonaniu, e posiadamy ca nauk i
dowiadczenie przyszoci i e w imi anarchii bdziemy przepisywali
ludziom przyszoci, o ktrej godzinie powinni i spa i ktrego dnia
wycina sobie odciski u ng?
Naprawd, jeeli czytelnicy spodziewaj si, e im odpowiemy na te
pytania z ca dokadnoci, choby na te, ktre s powane i doniose bdzie to dla nas wskazwka, emy nie osignli celu - przedstawienia,
czym jest anarchizm.

Nie jestemy lepszymi prorokami ni inni; gdybymy chcieli da

urzdowe

rozwizanie

wszystkich

zagadnie,

ktre

zjawi

si

przyszym spoeczestwie, rozumielibymy obalenie rzdu w znaczeniu

zaiste dziwnym. Ogosilibymy si rzdem i nakazalibymy, na wzr
prawodawcw

religijnych,

powszechny

kodeks

na

teraniejszo

przyszo. Na szczcie, poniewa nie mamy ani stosu, ani wizienia, aby
nakaza poszanowanie dla naszej Ewangelii, ludzko mogaby drwi
sobie bezkarnie z naszych roszcze.
Errico Malatesta

Znany zapomniany
Do pocztku lat dziewidziesitych XX wieku, nazwisko Octavea
Mirbeau nie byo znane szerszej publicznoci we Francji, a jeli ju nawet
kto zna pisarza, to czsto przypisywano mu zdawkowo etykiety
niewychodzce poza granice banau. Przez dziesiciolecia mao si o nim
pisao, a podrczniki szkolne i akademickie ograniczay si do skromnych
komentarzy, z ktrych student wiele wycign dla siebie nie mg ten
stan rzeczy nie wynika bynajmniej ze saboci pira naszego autora, a
wrcz przeciwnie, z jego anarchistycznego jzyka. Dorzuci trzeba, e
dopiero

pod

niestrudzonemu

koniec

ubiegego

badaczowi

stulecia

odkryto

gruntownemu

dziki,

znawcy

m.in.,

twrczoci

francuskiego pisarza, Pierre'owi Michelowi, wiele pism Mirbeau, ktre

zalegay w rnych bibliotekach, zwykle w formie manuskryptw i
wydobyte z rkopisw, ujrzay wreszcie wiato dzienne 1. Wtedy te zdano
sobie spraw z tego, e tak naprawd twrczo tego sympatyzujcego z
anarchizmem autora, znano waciwie w jednej dziewitej. To dopiero
dziki Pierre'owi Michelowi i Jean-Franois Nivetowi wiedza o dzieach i o
samym twrcy zostaa rozpowszechniona we Francji 2. Mona w tym
1 Waniejsze z nich zostay uwzgldnione w bibliografii.
2 Zob : P. Michel i J.-F. Nivet, Octave Mirbeau, l'imprcateur au cur fidle, biographie, Librairie Sguier,
Paris 1990 ; P. Michel, Les Combats dOctave Mirbeau, Annales littraires de l'Universit de Besanon, 1995 ;

miejscu zada sobie pytanie, dlaczego ten odkrywca i propagator teatru

Maeterlincka,

ktry

nienawidzi

ludzi

mundurach,

popad

niezasuon niepami? Odpowied na to pytanie jest prosta. Ot pisarz

by niepoprawny politycznie i odrzucony przez kulturowo-intelektualny
establishment za bardzo si wychyla, ale dziki temu zachowa twarz i
mg bez zniesmaczenia patrze na siebie w lustrze. By czowiekiem
bezkompromisowym. Wszak wiadomo byo wszystkim, e prawnicy i
finansici doprowadzali go do mdoci; tolerancj wykazywa tylko wobec
dzieci, ebrakw, psw, niektrych malarzy i rzebiarzy oraz bardzo
modych kobiet3. By ywym oryginaem i nie mg przej obojtnie
wobec ludzkiej niesprawiedliwoci. Z pewnoci nie tolerowa rwnie
gupoty, ktr pitnowa bez pardonu w caej swojej twrczoci. To
wanie z tego powodu pisma Mirbeau byy tak dugo traktowane po
macoszemu.
A jednak za ycia by postaci znan, czytywano jego opowiadania i
powieci, ogldano jego dramaty, polemizowano z nim, cho zwykle
przeciwnicy wychodzili z tej konfrontacji zgorszeni, kiedy brakowao im
solidnych argumentw niektrzy go opluwali (w sensie dosownym i
przenonym), wtedy nie dochodzio nawet do prby jakiejkolwiek
wymiany zda. Wartoci pira tego pisarza jest fakt, e po 100 latach
jego spucizna literacka jest wci aktualna. Uniwersalno tego dziea
pozwolia mu oprze si czasowi, bowiem Mirbeau opisywa problemy
drzemice od wiekw w czowieku.
Dziki temu, e powiedzia mi, i nie yj, pogodziem si z faktem, e
ludzie wyrzucili mnie ze swoich myli.
Jean Genet
Dzisiaj znw jego powieci s czytane, cho pewnie nie wzbudzaj
ju takich emocji jak za jego czasw. Nowatorskie jak na tamt epok
sztuki dramatyczne nie doprowadz ju do obyczajowych skandali. Wszak
przetoczy si walec futuryzmu, dadaizmu, surrealizmu, ekspresjonizmu i
teatru absurdu. Przekaz pisarza francuskiego i dzisiaj moe nie tylko
Dictionnaire Octave Mirbeau, red. P. Michel, Lausanne, L'ge d'Homme, 2011.
3 Cyt. za: P. Lasowski, Szkice z dziejw anarchizmu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A.,
Warszawa 2007, s. 511.

mieszy, ale te zmusza do refleksji, zarwno nad rol twrcy we

wspczesnym wiecie, jak i nadweron kondycj wspczesnego
czowieka, ktry wydaje si boryka ze swym losem od zarania dziejw
ludzkoci. Niezasuenie popady w niebyt jego sztuki teatralne, ktre w
wielu przypadkach antycypuj nowe rozwizania formalne i stylistyczne
teatru epickiego czy chociaby werw Ionesco lub Pintera. Skazany na
kulturow banicj przez cae dziesiciolecia ubiegego wieku, teatr ten
znw

odywa.

Interesuj

si

nim

amatorzy,

ale

profesjonalici,

odkurzony Mirbeau wci moe przemawia do swojego widza i

czytelnika, i to nie tylko francuskiego. Byoby wielk szkod, gdyby tego
autora pomin i wykluczy z panteonu literatury francuskiej. Tumaczy
si od pewnego czasu wspczesnych dramatopisarzy znad Sekwany to
bardzo dobre i chwalebne. Nie mona jednak zapomina i o tych, ktrzy i
dzisiaj mog inspirowa, a ktrzy tworzyli w wiekach od nas odlegych
do takich bezsprzecznie naley Octave Mirbeau. Naley wyrazi nadziej,
e polski czytelnik dostrzee ponadczasowe walory tego zaangaowanego
spoecznie i politycznie pisarstwa, ktre wyzbyte jest, co wane,
wszelakiego moralizatorstwa, w najbardziej nudnym i mdawym znaczeniu
tego sowa; no chyba, e pokusiby si kto o zdefiniowanie tego teatru
jako egzemplifikacji moralizowania rebours. Wtedy to ju jest zupenie
inna kwestia.
Zamys przekadu i publikacji sztuk farsowych Mirbeau z pewnoci
wypenia luk w wiedzy o literaturze francuskiej i suy lepszemu
zrozumieniu

epoki,

Oczywicie,

na

ktrej

pocztku

przyszo

ubiegego

mu

wieku,

tworzy
kilka

swoje

dziea.

nich

zostao

spolszczonych, niemniej wersje te zawieraj wiele bdw (mylimy tu

przede wszystkim o sztukach teatralnych), a pewne sceny zostay nawet
pominite, co czsto byo wynikiem nadgorliwoci cenzury carskiej.
Dzisiaj

moemy

czyta

je

swobodnie

jedynym

lustratorem,

przeszkadzajcym w lekturze, byaby nasza wewntrzna pruderia.

Zapoznanie si z t twrczoci wydaje si rwnie przydatnym dla
teatrologw, ktrzy nie mog czyta w jzyku Woltera, a ktrym, jak
mniemamy, twrczo francuskiego pisarza moe przypa do gustu. Z

przekonaniem mona stwierdzi, e jego specyficzny jzyk, czarny humor,

groteskowe sytuacje, w ktre wika swoje postacie, s ingrediencjami
potencjalnie zapewniajcymi mu sukces take na dzisiejszych deskach
teatralnych w Polsce.

1. Mirbeau obrazoburca
Odrzucajc wszystkie witoci i krytykujcy wszelakie podpory
spoeczestwa, Mirbeau postrzegany jest wrd literatw jako najwikszy
obrazoburca swoich czasw i jako taki przeszed do historii literatury.
Biada artystom, na ktrych nikt nie pluje.
Lope de Vega
Rzecz

ta

nie

dziwi,

bowiem

francuski

pisarz

uywa

do

drastycznego jzyka, kiedy opisuje wspczesn mu sytuacj we Francji.

Okropnoci przemocy i ucisku jego rodakw jak uwaa niepodobna
wyrazi w sposb spokojny czy chociaby stonowany, dlatego te, zwykle
w tonie przemiewczym, przerysowywa wrogw narodu, uzurpujcych
sobie prawo do rzdu dusz trudno w tym miejscu wymieni wszystkie
teksty, w ktrych bezpardonowo pitnuje wadz. Dla jednych by
apostoem, prorokiem, obroc niewinnych, rzucajcym kltwy;
dla

innych

wichrzycielem,
niepoprawnym

wariatem,
nawet

plag

skandalist,

szalecem,
spoeczn4.

ktrego

unikali

nieodpowiedzialnym
Z

pewnoci

przeciwnicy.

by

Mirbeau

przypuszcza atak na trzy gwne filary, ktre miay uksztatowa

przyszego, potulnego obywatela: rodzin, szko i Koci. Wszystkim
trzem zarzuca bdzie, jak mawia, mordowanie duszy i ciaa dziecka.
Pod prgierz zostan take postawione armia, wymiar sprawiedliwoci i
caa mieszczaska demokracja.

Rodzina na swoim
4 Zob. P. Michel, Les Combats dOctave Mirbeau, Annales littraires de l'Universit de Besanon, 1995, s. 100.

Francuski pisarz atakuje najpierw najbardziej podstawow komrk

spoeczn,

jak

jest

rodzina.

Czyni

to

oczywicie

kontekcie

rozwijajcego si spoeczestwa mieszczaskiego. Z tej perspektywy

przedstawia rodzin, ktra dawi naturalne zdolnoci, z jakimi rodzi si
dziecko, by stworzy w przyszoci porzdnego obywatela, zdolnego do
powice dla swego kraju. Rodzinie wic powierza si opiek, ktra ma
zniweczy indywidualne cechy dopiero co narodzonej jednostki, a i
wszystko to zgodnie z przykazaniami wadzy, tak laickiej, jak i duchowej.
W powieci Dans le ciel (W niebie 1892-1893), Mirbeau oskara rodzin,
e przyczynia si do wzrostu liczby buntownikw i nieszcznikw 5,
ktrym

prbowano

zaszczepi

mieszczaskie

ja,

niwelujce

indywidualizm. W innych powieciach, takich jak Souvenirs d'un pauvre

diable (1921) czy Mmoires de mon ami (1920), opisuje rodzin jako
fabryk ludzkich larw i nie zatrzymuje si nad jakimi patologicznymi
przypadkami, ale wanie zwraca uwag na tak zwane normalne
maestwa. W spoeczestwie patriarchalnym rola ojca wymaga od niego
surowoci i bezwzgldnoci wobec wasnych dzieci i sytuacja ta jest tym
bardziej tragiczna, jeli wemiemy pod uwag fakt, e ten bezduszny
pater familias te by kiedy niewinnym dzieckiem z marzeniami i swoj
indywidualn osobowoci. Skutecznie stamszony przez najwitsz z
instytucji, bdzie podobnie powiela drakoskie formy wychowania.
Jeszcze bardziej poraajcym jest jego szczere przewiadczenie, e czyni
to dla dobra swoich synw i crek. Spotka wic moemy w powieciach
Mirbeau wielu modych ludzi, uwaanych za grzecznych, ktrzy jawi
si nam jako automaty; ci, ktrzy posiadaj siln osobowo, niechybnie
znajd si na marginesie spoeczestwa, stan si rewolucjonistami i/lub
anarchistami.
Mirbeau nie by z pewnoci pierwszym, ktry ukazywa rodzin
jako instytucj zapewniajc tresur potomstwa. Ju Sade sugerowa w
swoich pismach, aby chroni dzieci przed ich protoplastami, rozsadzajc
tym samym rodzin jako podstawow komrk spoeczn, okrelan przez
5 Zob. O. Mirbeau, Dans le ciel, Echoppe, Caen, 1990, s. 57.

niego jako zasadnicze rdo tyranii i wszelakiego za dla rozwoju

indywidualnego

jednostki.

Proponowa

wic

niczym

nieograniczon

swobod obyczajow, nie faworyzujc przy tym adnej pci. Wolno w

sferze seksualnoci miaa dotyczy kadego obywatela:
Kady mczyzna moe uy kadej kobiety, nawet bez jej zgody, tak
jak kada kobieta ma prawo uy kadego mczyzny. To pozwoli na ycie
autentyczne,

zgodne

wasn

natur.

Markiz

chce

powoania

pastwowych domw rozpusty, tak dla mczyzn, jak i dla kobiet. Tak jak
pozby si maestwa, tak te zakazuje wychowywania dzieci przez
rodzicw. W ten sposb znika rodzina, nosicielka wiary w zabobony,
kolebka uudy i zakamania6.
Mirbeau nie szed tak daleko jak synny Markiz, niemniej wskazywa
na zabijajc indywidualizm rodzin, ktra lepo wdraaa wychowanie
mieszczaskie.

Na

kilka

lat

przed

Freudem

dowodzi,

do

jakich

tragicznych skutkw moe doprowadzi nieustpliwa wadza ojcowska.

Najlepiej to zilustrowa w powieci La Belle Mme Le Vassart (2000-2001),
w ktrej syn powicajc swoj zakazan mio, w konsekwencji bdzie
musia zabi swoj macoch. To rygor prowadzi do nieszcz, a nie
niczym nieograniczoy rozwj jednostki.
Nauczyciele,

profesorowie,

rodzice

wszyscy

czonkowie

tego

spoeczestwa, wszyscy s mniej lub wicej przez nie zdemoralizowani.

Jake mog oni da uczniom to, czego nie ma w nich samych?
Micha Bakunin

Edukastracja7
Edukacja ma za cel wychowanie dziecka tak, by mogo speni los,
ktry uzna za najlepszy, w taki sposb, eby w kadej chwili byo w stanie
6 P. Lasowski, Szkice z dziejw anarchizmu, op. cit., s. 132.
7 Neologizm uyty przez Pierrea Michela. Zob. P. Michel, Octave Mirbeau et le roman, Socit Octave
Mirbeau, Angers, 2005.

swobodnie sdzi drog, ktr wybiera, i miao wol wystarczajco siln,

by swe dziaania konfrontowa z sdami8.
Z pewnoci Mirbeau podpisaby si pod tymi sowami, ktre mona
przeczyta w Encyclopdie Anarchiste. Niestety, za jego czasw, szkoa
odgrywaa, by sparafrazowa gorzkie sowa pisarza, ndzn rol zabijania
indywidualnoci w modym czowieku. e tak sprawy stay, pisarz
osobicie mia si przekona podczas nauk, ktre pobiera u jezuitw w
Vannes. Swj pobyt w kolegium opisze jednym sowem: pieko i nie ma
w tym adnej przesady. Wiele razy, zwaszcza na amach Le Gaulois,
przedstawia bdzie szko i szkolnictwo jako swoiste wizienie, za
ktrego murami odbywao si systematyczne pranie mzgw. Szkoa
narzucaa lekcj, ktrej ucze mia si jedynie wyuczy na pami, czsto
nie rozumiejc tego, co recytuje. Tak pojta wiedza stawaa si po prostu
zwykym

frazesem

niewnoszcym

niczego

poytecznego

rozwj

intelektualny modzieca9. Nie byo miejsca na indywidualny rozwj. Taki

system, o czym powie te Kropotkin 10, stworzony zosta przez miernoty
dla miernot. Std wynika lenistwo myli, ale nie tylko. Wedug nauczycieli,
rygorystyczny system, w ktrym wzmocni si dyscyplin i postraszy
modego czowieka, przyczyni si do lepszych efektw ksztacenia. Nic
bardziej mylnego. Mirbeau wspomina, e organizacja szkoy przypominaa
mikro-spoeczestwo totalitarne, w ktrym ucze jest pionkiem bez
znaczenia dla wychowawcw. Taki obraz wyania si ze sztandarowej dla
ruchu anarchistycznego powieci Sbastien Roch (1890), znanej w Polsce
pod tytuem Sebastian. Piotr Laskowski tak o niej pisze:
Opisujc niezwykle sugestywnie hipokryzj i okruciestwo jezuickiej
szkoy,

przeamujc

zmow

milczenia

otaczajc

seksualne

wykorzystywanie uczniw przez ksiy, Mirbeau mwi o podwjnym

zabijaniu dziecka zabijaniu ducha i zabijaniu ciaa. Sw powie,
8 Cyt. za: P. Laskowski, Szkice z dziejw anarchizmu, op. cit., s. 481.
9 W krgach zwizanych z anarchistami czsto krytykowano intelektualistw, by moe wanie dlatego, e
zostali wychowani zgodnie z oficjalnie panujcymi programami majcymi przygotowa czowieka do bycia
uytecznym dla pastwa obywatelem.
10 Zob. P. Kropotkin, Zdobycie chleba, tum. nieznany, Warszawa 1925.

swoisty katalog form ucisku i manipulacji, ktrym poddawane s dzieci w

szkoach, Mirbeau nazywa prawdziwie anarchistyczn11.
Pocztek dokonuje si w szkoach. Rzd zdecydowanie trzyma si
jezuickiej koncepcji: 'Dajcie mi umys dziecka, a uksztatuj czowieka'.
Emma Goldman
Poniewa szkoa podlega kontroli politycznej i ekonomicznej, nie ma
w niej miejsca na wolny rozwj jednostki. Wolnomyliciele i teoretycy
wolnociowej pedagogiki widzieli wanie w tych relacjach zagroenie dla
edukacji integralnej. Anarchistyczni wychowawcy bd mwi o swoich
uczniach jak o drzewach czy wolno kwitncych kwiatach, ktre pi si
bd ku grze pod ich opiekuczym okiem. Aspekt opiekuczoci jest w
tej kwestii zasadniczy, poniewa znosi on autorytaryzm i surowo
nauczycieli wzgldem swych pupili. Znaczyo to tyle, e szkoa powinna
poda za indywidualnymi potrzebami uczniw i ich talentami, a nie
mnoy nakazy i zakazy. Mirbeau wiele razy bdzie zabiera gos w tej
sprawie. Pomimo swojego pesymizmu walczy o lepsze jutro i w tej
dziedzinie, a moe nawet przede wszystkim w niej. A walka powinna si
zacz ju od szkoy. Pisarz wierzy w stworzenie spoeczestwa ludzi
wolnych i rwnych wobec siebie, a to mona byo osign dziki
odpowiedniej edukacji, skoncentrowanej na jednostce, a nie na masowym
ogupianiu. Za barbarzystwo uwaa np. matur, ktra bya jedynie
nagrod za mierno12. Egzamin maturalny nie sprawdza, wedug
niego, dojrzaoci modego czowieka, lecz tylko niepotrzebn mu wiedz.
Mirbeau ufa, e mona temu procederowi postawi tam, proponujc
zupenie nowy system oparty na fundamentach wolnociowych. Nie
trudno dopatrzy si w tym przekonaniu pogldw Maxa Stirnera, ktry
postulowa bezwzgldne prawo do zachowania indywidualnoci przez
czowieka. Fundament jest ten sam: jednostk naley uwolni od
wszelkich uwarunkowa, eby moga odnale wasn drog rozwoju i
wasne cele. Trzeba zatem odrzuci mylenie o edukacji w kategoriach z
11 P. Lasowski, Szkice z dziejw anarchizmu, op. cit., s. 512.
12 O. Mirbeau, Baccalaurats , LEvnement, 1 grudnia 1884.

gry zaoonych celw ucze ma sta si tym, kim zechce by 13. Wtedy
dopiero czowiek dochodzi bdzie mg do swojej wolnoci i osobistej
samorealizacji. Czowiek wolny bdzie mg wspy z innymi wolnymi
jednostkami, poniewa bdzie pozbawiony przesdw, strachw i lkw
wszak wiadomo, e wszelakie zo od zawsze tkwio w ignorancji 14.
Jedynym wic wyjciem byo wypracowanie owej wolnociowej edukacji.
Wiele byo ambitnych i odwanych projektw, ktre nawet wdraano w
ycie pomimo zastrzee wyraanych przez oficjalne wadze. Jednym z
pomysw byo powstanie libertarnego sierocica w Cempuis pod
Paryem, ww ktrym przewidywano edukacj integraln, to jest: fizyczn,
intelektualn i moraln15. Twrca orodka, Paul Robin, stosowa zawsze
t sam elazn zasad: nauczyciel nie ma nakazywa, a tylko doradza,
sugerowa lub przekonywa, nigdy jednak nie mia prawa korzysta ze
swej wadzy. Wprowadzi koedukacj, co musiao si wiza z edukacj
seksualn16. Inicjatywa Robina nie przekonaa edukatorw rzdowych i
szybko postanowiono o niej zapomnie.

Koci a poczucie winy

Jako choroba we mnie, jeste chorob niewykonalnych norm, chorob
polegajc na tym, e jest si skazanym na twoj ask, wyjednywan
przez urzdowych wyjednywaczy w uzupenieniu do moich wasnych
baga []. Powinnimy Boga ba si i miowa go, wbijano mi do
gowy, jakby to pierwsze niemal nie wykluczao drugiego. A e ten twj
szalony warunek istnienia jako tego, ktrego naley si ba i kocha,
rodzi zarazem nienawi, tym bardziej naleao si ba, tym bardziej si
korzy i by wdzicznym za zwok, za to, e si jeszcze nie zostao
odrzuconym []. To stawiao mnie w sytuacji szczura z zadyszk, ktry
13 Cytat za: P. Laskowski, Szkice z dziejw anarchizmu, op. cit., s. 492.
14 Jego pogldy zblione s do pomysw edukacyjnych, lansowanych przez Williama Godwina, ktrymi bd
si inspirowali anarchistyczni pedagodzy.
15 Dbano o fizyczno, zdrowie ciaa, ktre jest podstaw prawidowego rozwoju czowieka. Dbano te wic o
odpowiednie wyywienie, najczciej wegetariaskie.
16 Zob. O. Mirbeau, Combats politiques, Paris 1990.

ogarnity coraz wiksz panik, coraz szybciej przebiera apami w

dowiadczalnym mynku. Zrobie ze mnie Boego szczura, gnane
strachem zwierz w twoim eksperymencie, z ktrego nie ma wyjcia.
Tilmann Mosser
Nie tylko szkoa niszczy indywidualizm swych wychowankw,
zabijajc w nich wolno i poczucie wasnej wartoci. W tym wzgldzie
Mirbeau bliski jest pogldom dramatopisarza niemieckiego Wedekinda,
ktry np. w Przebudzeniu si wiosny (1891) pokaza, jak uczniowie
zwalczaj zasady moralne niemieckich pedagogw 17, buntujc si
przeciw zmurszaemu wiatu stetryczaego pokolenia. Inne instytucje
pastwowe rwnie skuteczsnie przyczyniay si do ograniczania swobody
myli i wraliwoci modych ludzi.
Niewiedza i strach, oto s kamienie wgielne wszelakich religii.
Sade
Take

Koci

bezceremonialnie

szerzy

wrd

najmodszych

obrzydliwe przesdy po to, by pniej mc atwiej dominowa nad

czowiekiem dorosym. W tej kwestii francuski pisarz oskara przede
wszystkim jezuitw, ktrych nazywa zagniataczami dusz18 w nawizaniu
do rytuau zagniatania ciasta, oni bowiem byli najbardziej zagorzaymi i
bezlitosnymi

propagatorami

dobrej

nowiny.

Pisarz

mwi

tej

dziaalnoci edukacyjnej jako o religijnej malarii. W ankiecie rozpisanej

przez periodyk La Revue blanche, a dotyczcej wychowania, Mirbeau
nie przebiera w sowach wyraajc swoj nieukrywan nienawi wobec
edukacji religijnej, zwaszcza narzucanej si najmodszym, a dziaalno
jezuick okrela jako wstyd i stae zagroenie dla ludzkoci 19 i przestrzega
przed destrukcyjnym wpywem tzw. rzdy laickie. Te ostatnie, jak si
potem miao okaza, chtnie wsppracoway z duchowiestwem, wszc
w tym intratny interes na nich te francuski pisarz nie pozostawi suchej
nitki .

17 Encyklopedia Ekspresjonizmu, red. L. Richard, tum. D. Grna, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,

Warszawa 1996, s. 240.
18 O. Mirbeau, Combats pour lenfant, Ivan Davy, Vauchrtien, 1990, s. 159.
19 Zob. O. Mirbeau, [nota:] La Revue blanche, 1 czerwca 1902.
Zob.. O. Mirbeau, Cartouche et Loyola, Le Journal, 9 wrzenia 1894.

Ze wszystkiego najbliszy wiary jest, by moe, najbardziej zagorzay

ateizm.
Fiodor Dostojewski
Jako bezkompromisowy ateista i anarchista, Mirbeau uwaa Koci
katolicki za instytucj godn pogardy i przy kadej nadarzajcej si okazji
bdzie j krytykowa. Koci, opierajcy si na autorytaryzmie kapanw,
jest, zdaniem pisarza, miertelnym niebezpieczestwem dla caych
spoeczestw (jest bowiem kolebk wszelakiego despotyzmu), dlatego te
bdzie zachca do otwartej z nim wojny, by stworzy miejsce dla wolnych
mylicieli, odrzucajcych ustalone dogmaty. W swoim bezpardonowym
buncie wtruje Elise Reclusowi, ktry w synnym tekcie Anarchia i
Koci (1901) wrcz wzywa anarchistw podobnie jak to czyni Max
Stirner, by zaangaowali si do walki z nieposkromion wadz kapanw.
Dawny jezuita Sbastien Faure wyda w Paryu gon ksik Dwanacie
dowodw na nieistnienie Boga, co oburzyo wielu wierzcych, ale nioso
nadziej dla przyszych wolnomylicieli, ktrym potrzebne byo zaplecze
ideologiczne i intelektualne. Nie sposb tutaj wymieni wszystkich
autorw anarchistw, i intelektualistw, ktrzy zagrzewali nie tyle do
walki wrcz z wrogiem, co do walki dusz uciemionych. Oczywicie,
liczni anarchici woleli podkada bomby, ufajc, e ich gesty przyczyni
si do polepszenia sytuacji ludu. Nie wszyscy jednak pragnli rozlewu
krwi.
Powinnimy nie upada na duchu i patrze wiatu prosto w twarz.
Powinnimy uczyni nasz wiat moliwie jak najlepszym. I chociaby
rezultat nie odpowiada naszym yczeniom, to jednak bdzie lepszy od
tego, co zrobili ze wiata chrzecijanie w cigu minionych stuleci.
Bertrand Russel
Nie chodzio bynajmniej o otwart wojn, ktrej rezultatem byyby
stosy trupw i rannych. Podobnie jak wielu anarchistw, Mirbeau nie
nawouje do przemocy fizycznej i eksterminacji fizycznej ksiy, bo to byy
metody stosowane w przeszoci przez kler wobec pogan i innych wrogw
Kocioa i jako takie byy odrzucane en bloc przez pisarza, ktry brzydzi

si przemoc. Mirbeau wiedzia, e istnieje inna bro, ktra moga okaza

si bardziej skuteczna. Ot, potniejszym orem od dzia armatnich
byo sowo pisane (a zwaszcza deklamowane 20), silniej i skuteczniej
podwaao ono fundamenty znienawidzonego starego porzdku. Naleao
wic przypuci atak poprzez wymiewanie gupoty i tyranii tak samo, jak
to proponuje Sade w tekcie Francuzi, jeszcze jeden wysiek, jeeli
chcecie sta si republikanami:
Zezwlmy wreszcie na swobodne wypowiadanie najbezboniejszych
blunierstw,

na

drukowanie

najbardziej

ateistycznych

ksiek,

by

wykorzenione byy do reszty z ludzkich serc i pamici owe straszliwe

zabawki naszego dziecistwa; rozpiszmy konkurs na dzieo, ktre by
mogo najlepiej owieci Europejczykw w tym wzgldzie, i niech wysoka
nagroda z rk narodu przyznana bdzie temu, co wszystko na ten temat
powiedziawszy i co trzeba udowodniwszy, pozostawi swoim rodakom
tylko rado z obalania bokw i nienawi do nich w prawych sercach 21.
Dziki

aktywnemu

doprowadzi

do

rozwoju

demokratycznego.

zwalczaniu

religii

spoeczestwa

Oczywicie,

Mirbeau

bdzie

bardziej
atakuje

mona

wreszcie

sprawiedliwego

wszystkie

przejawy

religijne, nie wykluczajc przy tym adnej z istniejcych religii. Niemniej,

wychowany w kraju w wikszoci katolickim, ostrze swojej satyry zwraca
przeciwko judeochrzecijaskiej tradycji, ktrej szczerze nienawidzi i nie
zamierza tego ukrywa. Pomimo Owiecenia i Rewolucji francuskiej,
rzymski Koci mia wielki wpyw na ycie spoeczne i polityczne w
wczesnej

Francji.

Mirbeau

podkrela

zgubne

skutki

aktywnoci

Kocioa, ktry by organizacj midzynarodow z potnym zapleczem

finansowym i licznymi wpywami w wielu krajach ziemskiego globu
pisarz porwnywa t duchow przedsibiorczo do omiornicy 22, ktra
oblepia cay wiat swoimi mierciononymi mackami i ktra, w imi
20 W czasach wszechobecnego analfabetyzmu, to dziki zgromadzeniom i przygotowywanym naprdce
spektaklom i konferencjom, ludzie teatru mogli krzewi idee wolnociowe wrd mas. Bya to jedyna skuteczna
forma wyraania sprzeciwu spoecznego wobec oficjalnej wadzy.
21 Cyt. za P. Laskowski, Szkice z dziejw anarchizmu, op. cit., s. 129.
22 Czsto karykaturyci z przeomu wiekw przedstawiali Koci rzymskokatolicki jako omiornic.

mioci, gotowa bya krzewi wartoci wszelakimi sposobami. Wytyka

milenijnej tradycji wyprawy krzyowe, Inkwizycj, wojny religijne i
podboje kolonialne, ktre nie miay now cywilizacj, niszczc przy tym
kultur podbijanych krajw. Nie dziwi wic fakt, e w wielu utworach
Mirbeau pozwala sobie szydzi z wartoci katolickich, ktre dla niego byy
synonimami przemocy, gwatu i przelewu niewinnej krwi oburzenie
poprawnie mylcych mogo jedynie cieszy samego autora jego piro
uderzao silnie i celnie. Przyjmujc ton zwykle sarkastyczny i groteskowy
(inaczej

nie

umia

pisa

sprawach

wanych),

pomny

by

niebezpieczestw, ktre pyny z nauk i dziaa kleru take obawia si

wroga (cho te gardzi nim bez skrpowania), ktry pod pozorami
niesienia mioci i braterstwa, w proch obraca cae spoeczestwa.
Mirbeau, jak i inni wolnomyliciele, atakowa przede wszystkim
moralno katolick, ktra nie tylko podszyta bya pruderi i faszem, lecz
take oparta bya przede wszystkim na strachu23. Instytucja kocielna stoi
na stray dogmatw i tym samym przyczynia si od wiekw do
hamowania

rozwoju

ludzkoci

nie

tylko

sensie

naukowym

czy

moralnym, ale przede wszystkim psychologicznym. Cho paradoksalnie

mwi o mioci i braterstwie, to jednak wspiera rozprzestrzenianie si
cierpienia. I to ju nie jest paradoksalne, bowiem moralno nie ma
uszczliwi czowieka, tylko go przygotowa do ycia wiecznego. Trudno
si tutaj nie zgodzi z pogldem Nietzschego, e mamy do czynienia z
religi mierci, ktra gucha jest na doczesne ycie tu i teraz. Strach to
podstawa religii stwierdza Bertrand Russel i Mirbeau si z nim zgadza.
Trzeba walczy o ludzi inteligentnych, bo strach rodzi okruciestwo,
czowiek wolny jest godn istot; ten jednak, kto kaja si i uwaa za
ndznego grzesznika, wart jest raczej pogardy ni wspczucia. Niemniej
tych ostatnich bdzie francuski pisarz uznawa za ofiary indoktrynacji
religijnej. W swojej twrczoci wiele razy bdzie powraca do hegemonii
Kocioa i wynikajcych z niej negatywnych konsekwencji dla caych
spoeczestw.

23 Zob. P. Michel, Mirbeau et le poison religieux, L'Anjou laque, Angers, luty 2006.

Religi moemy przyrwna do przewodnika, ktry prowadzi lepego

chodzi bowiem tylko o to, aby lepy doszed do celu, a nie o to, aby
wszystko widzia.
Arthur Schopenhauer
O sile Kocioa mwi Isidore Lechat, wspczesny Harpagon, w
sztuce Interes przede wszystkim (Les Affaires sont les affaires, 1903).
Gwny bohater, bezwzgldny finansista, wychwala potg kleru (zdaniem
francuskiego pisarza Koci jest wrogiem publicznym numer 1), z ktrym
licz si wszyscy pod kad szerokoci geograficzn, on sam pragnby
wspdziaa z ludmi Kocioa w celu zapewnienia sobie fortuny. W tych
kalkulacjach,

paradoksalnie,

nie

bdzie

ukrywa

swoich

sympatii,

pokazujc niejako jak bardzo zachanny jest sam oraz instytucja, ktr
wychwala pod niebiosa. Mona odnie wraenie, e zna t sztuk lub
przynajmniej o niej sysza Brecht. Bowiem posta stworzona przez
Mirbeau do zudzenia przypomina przedsibiorczo Matki Courage,
ktra po kadym bankructwie coraz wyej podnosia gow. Nic nie jest w
stanie powstrzyma protagonisty sztuki Mirbeau przed pochodem po
nowe bogactwa, jego merkantylna przebojowo po prostu nie pozwalaa
mu na to. Idzie przed siebie niczym walec nie zwracajc uwagi na ofiary.
Cel nie tylko uwica rodki, ale rodki uwicaj cel ot, mieszczaska
dialektyka, z ktrej bohater nie moe si wyzwoli. Jawi si niczym nowy
tytan w kapitalistycznej mitologii. Nic nie moe pokona Lechata, to
inkarnacja

wczesnej

finansjery,

nic

nie

powstrzyma

go

przed

uporczywym parciem naprzd, ani mier jego syna, ani ucieczka crki z
kochankiem, nawet atak apoplektyczny nie zwala go z ng. Niby
wyczerpany, ale ju jest gotowy do nowej malwersacji.
Posta ksidza, majcego gosi Dobr Nowin swoim owieczkom,
czsto nabiera w twrczoci Mirbeau cech przecitnego wysannika Boga,
ktry dba przede wszystkim o swoje dobra materialne, niepomny
duchowych potrzeb. Lwia cz ksiy katolickich przedstawiona jest w
krzywym zwierciadle, wikszo z nich bowiem charakteryzuje si
gupot, obarstwem, wulgarnoci, hipokryzj; wielu z tych porednikw
midzy czowiekiem z Bogiem nie stroni przed szokujcymi nawet dzisiaj

perwersjami. Ten obraz jest oczywicie wyjaskrawiony, ale tylko w ten

sposb mg poruszy sumienia. Niemniej, francuski pisarz nie zawsze
maluje bohaterw jednowymiarowych, jak to mia w zwyczaju czyni. W
Ksidzu Juliuszu (L'Abb Jules,1888) rysuje np. posta biskupa de Sesa,
ktry

jest

tak

sabego

charakteru,

tak

pozbawiony

jest

woli

konstruktywnego dziaania, e naleaoby raczej zapaka nad jego losem

ni pastwi si nad jego niedol. Pojawia si te ojczulek Pamphile, ktry
wydaje si wyjtkowo heroiczn postaci, niemniej okazuje si zwykym
szalecem. Sam za ksidz Juliusz bdzie sztandarow postaci, ktra
buntuje si przeciwko hierarchii kocielnej. To on powie do zebranych
wsptowarzyszy, e jest haniebnym apostoem. Odczuwa wstyd noszc
sutann, wypomina innym, ale take i sobie, e cay Koci zbudowany
jest na wielowiekowym kamstwie. Nie szczdzi gorzkich sw o
zachannoci reprezentantw kleru, ktrzy tylko chc si bogaci na
prostych ludziach, w kluczowym za momencie nie zawaha si wytkn
im, e Chrystus jedynie po to da si ukrzyowa, eby wypeni sakiewki
ludziom w sutannach. A ich zaangaowanie polityczne24 dowodzi jeszcze
dobitniej, e Kocioowi bardziej chodzi o wadz doczesn ni o szerzenie
nauk Stwrcy.
Mirbeau sprzeciwia si wic szerzeniu si religii katolickiej, ktra
bya, jego zdaniem, podszyta faszem i zatruwaa dziewicze umysy gron
trucizn.

Obawia

si

obskurantyzmu

zwykego

prymitywizmu

duchowych nauczycieli, ktrzy mogli uczyni wiele za w modocianym

zwaszcza

umyle.

By

nieprzejednanym

zwolennikiem

radykalnego

rozdziau Kocioa od pastwa i oglnonarodowej laicyzacji nauczania

powszechnego. Nowa szkoa miaa bazowa na materializmie i miaa by
wolna od wszelakich archaicznych zabobonw i znieczulajcych umys
ludzki iluzji spirytualistycznych; miao to, jego zdaniem, zagwarantowa
formowanie

si

indywidualistw

obywateli

wiadomych

swojej

spoecznej roli, bez ktrych demokracja jest jedynie pozorem. Oskara

kolegia

religijne,

ktre

chtnie

nazywa

fabrykami

potworw,

24 Mirbeau oskara Koci m.in. o to, e zaangaowa si w propagand przeciwko niesusznie

napitnowanemu oficerowi Dreyfusowi, ydowskiego pochodzenia.

porwnujc je z cyrkiem, gdzie torturuje si i deformuje normalne dzieci

w celu zrobienia z nich intelektualnych maszkar.
Mirbeau wyraa szczegln trosk w kwestii przyszoci modziey
i dzieci, ktre pragn wyzwoli z jarzma surowej instytucji, opierajcej
si

na

przesdach

lkach.

Zdawa

sobie

bowiem

spraw

niebezpieczestw, jakie nios jezuickie nauki w kadym wymiarze ludzkiej

egzystencji czy to intelektualnym, czy seksualnym. By moe w tym
ostatnim przypadku moralne nakazy przyczyniaj si do najwikszych
szkd, zwaszcza z psychologicznego punktu widzenia, ktre brzemienne
w skutkach oka si w yciu dorosego ju czowieka. Kate Saunders i
Peter Stanford tak oto opisuj owe reperkusje katolickiego nauczania we
wstpie do ksiki Katolicy i seks. Od czystoci do czyca:
Wyznawcy Kocioa rzymskokatolickiego zawsze znajduj si o krok
od przepaci. Przez cae wieki dorastali w przekonaniu, e jakakolwiek
aktywno seksualna wykraczajca poza granice wytyczone przez ich
Koci splami niechybnie ich niemiertelne dusze. Wystarczy jedna
frywolna myl, by schwyta ducha w haniebn puapk ciaa.
Wikszo
podejrzliwo

wyzna

wobec

chrzecijaskich

seksualnoci.

podziela

Chrzecijastwo

katolick

nadao

ksztat

cywilizacji zachodniej, nasze wspczesne wyobraenia dotyczce seksu

maj przewanie swoje korzenie w naukach redniowiecznego Kocioa.
Cho przez ostatnie trzysta lat dokonaa si wielka rewolucja naukowa i
spoeczna,

Koci

katolicki

pozosta

wierny

swej

redniowiecznej

tradycji25.
Wiele spustoszenia dokonay nauki witego Augustyna, podszyte
gnostycznymi fobiami dotyczcymi seksualnoci czowieka. Augustyn nie
mia wtpliwoci, e seks jest z gruntu czym zym nastpio to po jego
przejciu

na

chrzecijastwo,

kiedy

prbowa

(chyba

skutecznie)

zaguszy w sobie wewntrzne podniety z lat wczesnej modoci jego

postawa bya kamieniem wgielnym mizoginii. To kobiety bowiem byy
25 K. Saunders, P. Stanford, Katolicy i seks, tum. H. Jankowska, MUZA S.A. Warszawa, 2007, s. 7.

winne grzechu, co przez wieki odbio si na ich nadweronej kondycji

spoecznej. Paradoksalnie pogarda dla kobiet nie przeszkodzia w
ustanowieniu kultu jednej, wybranej kobiety: Matki Boskiej, o ktrej wiele
si dowiedzie nie mona z Ewangelii kult jednak przetrwa, poniewa
aspekt seksualny zosta wykluczony w tym szczeglnym przypadku przez
uczonych Kocioa.
Po Augustynie pojawi si nie tak od razu Tomasz z Akwinu, ktrego
Summa teologiczna podoya trwae podwaliny pod katolick teologi w
ogle. Podbudowany niezdrow niechci do kobiet zawart w pismach
Arystotelesa, i on widzia w zblieniu seksualnym midzy kobiet i
mczyzn grzeszne zapdy, cho owych nie mg potpia en bloc, bo
miay przecie przedua rd ludzki. Niemniej tak postawiony problemat
seksualnoci czowieka doprowadzi mia, zwaszcza wrd wierzcych,
do bolesnych niekiedy zaburze natury psychicznej.
Moja najlepsza rada dla kadego, kto chce wychowa szczliwe, zdrowe
na umyle dziecko: trzymajcie j czy te jego jak najdalej od kocioa. [...]
Jeli

tylko

zbliycie

si

dzieckiem

do

jakiego kocioa, popadniecie w tarapaty.

Frank Zappa
Niech do kobiet staa si bowiem zarzewiem wewntrznego
konfliktu, gdy nieposuszne ciao guche byo na racjonalne zakazy i
nakazy, paro biologicznie ku uciechom cielesnym in se, ktre nie
zawsze byy zwizane z chci przeduenia rodzaju ludzkiego (a takie
byy przecie uwaane za grzeszne, bo nieprzynoszce owocw). Tak
pojawia si lk, ktry wpajany by chopcom, ale i dziewczynkom te, od
najmodszych lat. Naleao wic stroni od wszelakich pokus, na ktre
przede

wszystkim

mczyzna

by

niechybnie

wystawiony.

Jedynym

skutecznym wyjciem z podobnej nieprzyjemnej sytuacji, byo po prostu

unikanie pci przeciwnej.
Za spraw tych wanie wyobrae wychowywane po katolicku
dzieci doznaj szoku na progu dojrzaoci. Chopcw mczy wstyd

zwizany z niepoddajcymi si kontroli reakcjami narzdw pciowych.

Dziewczta drczy przeklestwo menstruacji i wiadomo, e to one
ponosz wyczn odpowiedzialno za nakanianie chopcw do grzechu.
[...] Spoeczestwo nasikao tymi ideami przez cae wieki. Nie tylko
katolickie dziewczta s przekonane, e nabywajc ksztatw dojrzaych
kobiet, popeniaj bezwiednie jak nieokrelon zbrodni. Mali katolicy
czuj jeszcze jednak do tego strach przed grzechem, a wiadomo
seksualnego grzechu wbija si im do gowy bardzo wczenie26.
Ateizm czsto pokazuje nam, e wierzymy nie w Boga prawdziwego, a w
boka.
Jzef Stanisaw Tischner
To wanie owo poczucie winy, ktre sam przecie pisarz bolenie
odczuwa, skonio go do stwierdzenia, e religijne nauki s najgroniejsz
trucizn wprowadzon w krwioobieg przez krwioerczych katechetw.
Oskara kler za te przestpstwa opisujc, do jakiej zguby mog
doprowadzi czowieka. W Ksidzu Juliuszu, ale przede wszystkim w
LEcuyre (1882), tragedii mioci, jak j nazywa Pierre Michel, rzuca
wiato na rezultaty, do jakich wiedzie pobone wychowanie seksualne
w zaciszu salek katechetycznych. Tytuowa amazonka, pikna Julia
Forsell27 otrzymaa gruntowne wyksztacenie w luteraskiej Finlandii, z
ktrej pochodzia. Od ukoczenia szkoy, moda dama bdzie ya w
wyimaginowanym wiecie czystoci, do ktrego nie maj dostpu jej
liczni adoratorzy i niemniej liczne adoratorki. W okrutnym wiecie penym
hipokryzji mieszczaskiej jej chimery niebawem miay przegra w
konfrontacji

bezwzgldn

rzeczywistoci.

Osaczona

przez

niegodziwcw o arystokratycznym rodowodzie, ulegnie jednemu z nich,

ktry czyha na jej dziewictwo niczym dziki zwierz. W wyniku zmowy 28,
stanie si atwym upem do zdobycia. Julia, przepojona religijnoci,
widzi w gwacie, ktrego staa si ofiar, grzech, lecz to perwersyjny
26 Ibid., s. 59.
27 Nazwisko bohaterki nie jest przypadkowe, poniewa odnosi si ponad wszelk wtpliwo do angielskiego
for sale (na sprzeda).
28 Mirbeau postrzega porzdek spoeczny jako ustawiczn walk jednostki z mas o przetrwanie. Czsto
wyraa swoje pesymistyczne pogldy na wiat i egzystencj ludzk w ogle.

oprawca jest grzeszny, lecz ona sama. Moda dziewczyna bierze w

pewnym sensie na siebie win, gdy czuje, e to wanie jej ciao jest
wystpne. Czuje si zbrukana i nawet czysta mio Gastona de Martigues
do modej Finki nie powstrzyma jej przed zadaniem sobie spektakularnej
mierci. Niczym w powieci z tez, w ktrej prym wid w tamtym okresie
Paul Bourget29, Mirbeau kreli tragiczne skutki katolickiego wychowania,
z pewnoci dla przestrogi przed oddawaniem si temu procederowi.
Francuski pisarz dugo nie musia czeka na sowa krytyki, ale by ju do
tego przyzwyczajony.

Armia
Armia jest wyzwaniem dla ludzkoci, ma na celu zapewni pokj za
cen nawet milionw ofiar. Funkcjonowanie wojska sprowadza onierza
do roli zwykego, pozbawionego znaczenia pionka, ktrego powica si
bez zbytecznego sentymentalizmu na otarzu ojczyzny, zaknionej krwi
swoich dzieci. Armia najzwyczajniej czyni z czowieka miso armatnie
albo renegata, sadyst, gotowego do masakrowania i gwatu. Mundur
pozbawia wielu czowieczestwa i przeistacza w prawdziwe potwory30.
Odsdzajc wojsko od czci i wiary, Mirbeau potpia tak naprawd
pastwo. Jean Minti, ktry jest porte-parole naszego pisarza w powieci
Le Calvaire (1886), zadaje sobie retoryczne pytanie, czym jest ojczyzna, w
imieniu ktrej popeniono tyle przestpstw i szalestw 31. W swoich
licznych kronikach, ktre ukazyway si na amach L'Humanit,
francuski pisarz pitnuje ojczyzn za to, e jest jedynie pretekstem,
pozwalajcym na wyadowanie

najbardziej morderczych instynktw.

Postrzega patriotyzm jako specyficzn form wysublimowania sadyzmu,

porwnuje go z rozprzestrzeniajcym si wirusem, ktrego nie da si

29 Paul Bourget znany by z katolickich pogldw na wszelakie kwestie spoeczne. W swoich powieciach z
tez krytykowa midzy innymi rozwody i odejcie do wiary ojcw.
30 O. Mirbeau, Przedmowa do: L. Laramarque, Un An de caserne, Stock, 1901.
31 O. Mirbeau, Le Calvaire, 10/18, 1886.

wyleczy i to w dobie, kiedy naukowcy gowili si nad lekarstwem

przeciwko wcieklinie u psw32.
Najmniej chluby przynosi pastwom sawa wojenna.
Tomasz Morus
Istnienie armii nie ma by jedynie koniecznym instrumentem obrony
w przypadku konfliktw midzynarodowych, ale si pozwalajc na
zdobywanie nowych terytoriw zamorskich. Walka o kolonie midzy
mocarstwami europejskimi przybraa pod koniec XIX wieku na sile. Armia
suya rwnie rzdowi do krwawego tumienia rewolt wewntrz kraju.
Wystarczy w tym miejscu przypomnie krwawy tydzie z maja 1871,
masakr w Fourmies 1 maja 1891 czy wiele innych zryww biedoty, ktre
zawsze koczyy si bezwzgldnym stumieniem przez wojsko.
Lew Tostoj, najwikszy antypatriota naszych czasw, definiuje patriotyzm
jako zasad usprawiedliwiajc masowe szkolenie mordercw i handel
wymagajcy raczej lepszego ekwipunku sucego do zabijania, ni takich
niezbdnych dbr, jak buty, ubrania czy domy, handel gwarantujcy lepsze
zyski i wikszy presti, ni to co jest udziaem zwykego pracownika.
Emma Goldman
W caej swojej twrczoci Octave Mirbeau bdzie nawoywa, aby
si pozby miertelnego wirusa militaryzmu i patriotyzmu. Cae swoje
ycie powici bez reszty krzewieniu ideaw pacyfistycznych, nawet w
godzinach trudnych dla Francji, co oczywicie znowu przysporzy mu wielu
zawzitych wrogw.

Sprawiedliwo
Mirbeau

nie

ulega

iluzji

co

do

wymiaru

sprawiedliwoci,

kontestowa ju sam zasadno istnienia systemu sankcjonujcego osd.

Powoywa si przy tym na Lwa Tostoja, ktrego uwaa za swego
mistrza, i cytowa jego synne zdanie: Kiedy pomyl, e s ludzie, ktrzy

32 O. Mirbeau, [nota:] Le Matin, 8 stycznia 1886.

maj czelno sdzi innych ludzi, jestem przeraony i zimny dreszcz

przechodzi mi po plecach33.
Wymiar sprawiedliwoci dziaa le. Stwarza co prawda pozory, e
jest neutralny ideologicznie, e prawo jest takie samo dla wszystkich bez
wzgldu na przynaleno klasow, sowem, e wszyscy s rwni wobec
prawa. W rzeczywistoci jednak to prawo zostao ustanowione z myl o
zagwarantowaniu wadzy bogatych nad biednymi. Klasa dominujca
musiaa przecie zapewni sobie dug ywotno. Na usugach tej wadzy
byli sdziowie, ktrych Mirbeau opisuje jako bezduszne potwory
moralne, pozbawione zmysu krytycznego, niezdolne do

wtpienia czy

po prostu litoci. Bdzie nazywa ich przestpcami, okrutnikami, a w

chwilach uniesienia, imbecylami i zwyrodnialcami. Wstydem napawa
pisarza caa armia sdziw, ktrzy pokornie chyl czoa przed monymi
tego wiata, a bezwzgldnie odnosz si do najbardziej bezbronnych.
Przeraa go te absolutna dowolno wyrokw ferowanych przez te
kuky, dowolno, ktra staa si norm sprawnego zastosowania
prawa.

Sprawa

Dreyfusa

pokazaa

przecie,

jak

na

podstawie

absurdalnych oskare mona byo skaza niewinnego czowieka tylko

dlatego, e by pochodzenia ydowskiego. W swoich Contes cruels (1990),
ktre przypominaj wiat stworzony przez Franza Kafk, francuski pisarz
wyraa swj niepokj wobec totalitarnego systemu, gdzie niewinni staj
si

ofiarami

bezdusznej

machiny

prawnej.

Jak

funkcjonowao

sdownictwo, niech zilustruje historia biednego Erranta: biedak zosta

skazany na 50 lat cikich prac za posiadanie ctkowanej krowy, cho
takowej nie mia w swym dobytku.

Demokracja mieszczaska
Cay system polityczny, czy to bdzie chodzio o republikanw czy
demokratw,

zostaje

przez

Mirbeau

oskarony

malwersacje

korupcj. Politycy pozwalaj si wybiera do parlamentu przez biednych i

33 O. Mirbeau, Erreur judiciare, La France, 6 listopada 1885.

upodlonych34, ktrym skadaj faszywe obietnice i ktrzy nadaremnie

bd

czeka

na

realizacj

tych

zobowiza.

To

dziki

temu

przewiadczeniu, e lud popar ich w wyborach, sdz, e posiadaj

wadz absolutn, uzyskan przecie zgodnie z prawem. Demokracja nie
ma nic wsplnego z pustymi hasami, na ktrych jest zbudowana, dlatego
chwieje

si

przy

pozorach,

jak

bymy

mogli

dzisiaj

powiedzie,

przejrzystoci. Im wicej mwi si o klarownoci, tym woda staje si

bardziej mtna. ycie publiczne wydaje si dramatopisarzowi istnym
teatrem cieni, w ktrym mona by umrze ze miechu, gdyby nie to, e
spektakl jest miertelnie smutny35. Z tego wanie powodu Mirbeau kreli
politykierw ze wszystkich opcji jako postacie wyjtkowo szpetne,
parszywe, szkaradne (lista obelywych sw na tym si nie koczy), ktre
myl jedynie o swoich egoistycznych potrzebach, zwykle okrelanych
przez pisarza jako chorobliwe. Nawizujc do anarchistw, autor Zych
pasterzy odrzuca wszelak wadz. Wiele razy zachca swoich rodakw,
eby nie uczestniczyli w wyborach, poniewa w ten sposb sami wybieraj
swoich bezwzgldnych katw.
Wstrt naszego pisarza jest zrozumiay, kiedy pomylimy chociaby
o skandalu, ktry wybuch wok Kanau Panamskiego. W 1889 roku
ogoszono bankructwo przedsiwzicia, a ponad 800 tysicy udziaowcw
zostao bez obiecanych zyskw. Skandalem jednak bya bezkarno
winnych owych niewyobraalnych machinacji. To, co opisywa Mirbeau,
przekroczyo granice imaginacji pisarskiej i stao si ciaem.

2. MIRBEAU I TABU JEGO EPOKI

W spoeczestwie mieszczaskim, ktre zbudowane zostao na
faszywych

wartociach,

skrywano

wszystkie

przejawy

zachowa,

odbiegajcych od norm utrwalonych przez wielowiekow tradycj. Nie

mwio si np. o wstydliwych chorobach wenerycznych, tote kiedy
34 O. Mirbeau, L'Ouverture de la fte de Saint-Claud, Le Gaulois, 12 wrzenia 1881.
35 O. Mirbeau, Mgr Freppel, Le Gaulois, 8 czerwca 1880.

Antoine pokaza ich skutki na scenie swego teatru naturalistycznego,

wywoa natychmiastow sensacj. Reakcja publicznoci bya gwatowna,
cho

wczeniej

ju

Zola

przyzwyczai

czytelnika

do

epatowania

podobnymi dewiacjami. Trudno byo zaakceptowa w teatrze tak

bulwersujce tematy jak ycie apaszy, lesbijek, prostytutek
opiekunw.

Mirbeau

lekce

sobie

way

oburzenie

i ich

mieszczan

twrczoci prozatorsk wielokrotnie dawa im sposobno do wyraania

witego niesmaku ku sej nieukrywanej satysfakcji.

Onanizm
W powieciach Mirbeau onanizm pojawia si jako rodzaj zachowa
seksualnych,

polegajcych

na

masturbowaniu

si

samotnoci.

Bohaterowie jego utworw uciekaj si czsto do podobnych praktyk,

uwaanych przez mieszczan za zwyrodnienie, a przez Koci za grzech
miertelny by wspomnie Jeana Minti, ksidza Juliusza, Sebastiana
Rocha czy Celestyn. Onanizm by w czasach Mirbeau tematem par
excellence tabu i kady, kto odway si go poruszy w swojej twrczoci,
musia si spotka ze zdecydowan dezaprobat, naraajc si przy tym
na zarzut obrazy dobrych obyczajw. W prozie francuskiego autora
onanizm, ktremu oddaj si bohaterowie, zwizany jest z ich frustracj
seksualn. Suy on przede wszystkim obnieniu napicia, ale ofiary
edukacji katolickiej czuj po akcie autoerotyzmu wstyd i poczucie winy.
Prawie nigdy nie osigaj penej przyjemnoci seksualnej, co najwyej
pogbia si tylko ich frustracja. W dzienniku Sebastiana Rocha moemy
przeczyta, e spdza on cae dnie na masturbowaniu si, a pniej
ekspiacji z powodu zaspokojenia swoich popdw, co byo dla niego jak
sam pisze wyjtkowo mczce. Celestyna jest chyba jedyn postaci
wyzwolon, nie odczuwa bowiem najmniejszego dyskonfortu w sferze
seksualnoci. Masturbacja nie wydaje si jej gronym przewinieniem,
cho i ona uywa sowa obsesja, kiedy wspomina pieszczoty, jakimi
darzy wasne ciao. By moe, jak zauwaa Pierre Michel, Mirbeau nie

umia sobie wyobrazi szczliwych onanistw. Czyby to bya, zdaniem

pisarza, kara za ich wystpki, czy te przewiny naleaoby szuka w ich
wychowaniu?

Fetyszyzm
W erotycznym sensie, fetyszyzm polega na uzyskiwaniu satysfakcji
seksualnej dziki obecnoci fetyszu (wosy, buty, ubranie), bez potrzeby
zblienia cielesnego z inn osob. Jeszcze w drugiej poowie XVIII wieku
termin ten nie mia nic wsplnego z seksualnoci i oznacza praktyki
religijne zwizane z kultem zwierzt i istot nieoywionych (Charles de
Brosses). Zgodnie z vulgat freudowsk, zjawisko fetyszyzmu mona
wyjani na podstawie kompleksu kastracji. Dziecko przekonane jest, e
matka posiada penis, kiedy za odkrywa rzeczywisty stan rzeczy, czyni
wszystko, by odkrycie to odrzuci. Wedug psychanalitykw o nastawieniu
freudowskim, stopa, dugie wosy czy papieros poprzez swoj falliczno
symbolizuj czonek mski. W ten sposb mona zinterpretowa synny
epizod z Dziennika panny sucej (1900),

uniemiertelniony w filmie

Luisa Buuela pod tym samym tytuem. R. Rabour nazywa Celestyn

Mari i odczuwa silne podniecenie na widok jej obuwia. Baga j, by
kadego wieczoru zanim pooy si spa, przynosia mu swoje buciki.
Celestyna uczyni zado tej niezwykej probie, a cztery dni pniej
odkryje zwoki Raboura. Biedak umar z bucikiem w zbach, tak mocno go
w nich trzyma, e bohaterka musiaa uy brzytwy, by odzyska nareszcie
sw wasno.

Masochizm
Masochizm polega na czerpaniu rozkoszy seksualnej przez osob,
ktra czuje si zupenie ulega i podporzdkowana swojemu partnerowi
(partnerce). Masochista poddaje si przemocy ze strony drugiego

czowieka i sprawia mu przyjemno dowiadczanie blu fizycznego i

psychicznego

(bycie

upokarzanym,

ponianym).

Termin

zosta

wprowadzony przez Richarda von Fraffta-Ebinga, a pochodzi od nazwiska

austriackiego

pisarza

Leopolda

Sacher-Masocha,

ktry

swoich

ksikach (najbardziej znana i niedawno zekranizowana przez Romana

Polaskiego
masochizm

Wenus

mczyzn,

futrze)

ze

szczegami

opisywa

zwaszcza

wadcz

okrutn

kobieco.

uwidaczniajc

Zdaniem wielu, sam Sacher-Masoch by masochist, podobne gosy mona

usysze o Mirbeau.
W prozie francuskiego autora mona w rzeczy samej odnale
postacie mskie, ktre dobrowolnie oddaj si w niewol dominujcych
nad nimi kobiet. Odnajdujemy tego typu bohaterw w Le Calvaire, Vers le
bonheur czy w Ogrodzie udrcze (1899). W tej ostatniej powieci
Mirbeau opisuje, jak mio czy si z blem i udrk w relacji midzy
narratorem i jego Pani Klar. Sadystyczna kobieta wprowadza go w
wiat przemocy i tortur, w wiat najmniej zbadanych mrocznych
zakamarkw duszy ludzkiej. Sadyzm Klary silnie poczony jest z
inklinacjami
skazancw,

masochistycznymi,

kiedy

bowiem

widzi

torturowanych

wyobraa sobie siebie na ich miejscu. By moe Mirbeau

mniej lub bardziej wiadomie przetransponowa w obszar literatury

wasne skomplikowane relacje Judith Vimmer i Alice Regnault, ktre
mogy sta si protoplastkami dominujcych kobiet w jego twrczoci.

Sadyzm
Sadyzm, podobnie jak masochizm, to termin ukuty przez Richarda
von Fraffta-Ebinga; stworzony od nazwiska synnego markiza de Sade.
Sadyzm polega na uzyskaniu rozkoszy seksualnej, zwizanej z dominacj i
podporzdkowaniem sobie partnera (masochisty).
W caej twrczoci literackiej Mirbeau odnale mona liczne sceny
o

zabarwieniu

sadystycznym.

sadyzm

moe

by

fizyczny

psychologiczny, wystpuje jako zjawisko indywidualne, ale i kolektywne;

kadym

razie

wszechobecny36.
natomiast

dzieach

pisarza

fenomen

ten

wydaje

si

W Le Calvaire ojciec narratora zabija mae koty,

Contes

cruels

opisywane

niezliczone

przypadki

zwykych sadystw. W Ogrodzie udrcze, niczym kolekcjoner, grupuje

Mirbeau rne typy skonnoci sadystycznych. Kobieta wampir, lubujca
si w scenach przepenionych okruciestwem (egzekucje, tortury),
odpowiada zreszt wizerunowi pci piknej, jaki utrwali si w literaturze
koca XIX wieku. Okrutna Angielka Klara (imi to pojawia si rwnie w
Pauvre Tom, w ktrym ona zmusza swego ma do zabicia psa), znajduje
niewymown przyjemno w ogldaniu mrocych krew w yach mk,
zadawanych biedakom przez ich oprawcw. Jednak sadyzm Klary nie
przybiera formy przemocy fizycznej, cho przeraa narratora, a jej wzrok
dziaa na niego niczym skalpel. Kobieta ma wadz nad mczyzn i,
podobnie jak w dramatach Strindberga, dominuje psychicznie nad
samcem. W przypadku sadyzmu u mczyzn, psychologia schodzi na
dalszy plan. Pewien Chiczyk zdarszy skr z galernika, chepi si, e
uczyni z mczyzny kobiet. W detalach opisuje popenione przez siebie
akty przemocy, gaszczc czule kota.

Najbardziej wyrafinowan kar

bdzie szczurza tortura, zwana take szczurz ekscytacj: sadysta

podgrzewa dno wiadra, w ktrym znajduje si gryzo majcy jedyn
drog ucieczki: brzuch skazaca. Te i inne sposoby zadawania cierpie
zostaj ukazane jakoakt estetyczny, oprawca czuje wyszo nad ofiar,
co jest dla niego powodem nieukrywanej dumy. Zainspirowany tekstem
Mirbeau,

Franz

Kafka

napisa

Koloni

karn

(1914)

jeden

najciekawszych i trudnych do jednoznaczej interpretacji opowiada.

Sadyzm mczyzn przejawia si wic w twrczoci francuskiego
autora poprzez akty przemocy fizycznej, podczas gdy kobiety uciekaj si
36 Jak pisze Kazimierz Imieliski (Seksiatria, patologia seksualna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1990, s. 208-209): Sadyzm i masochizm s podstawowymi zjawiskami seksualnymi wystpujcymi
w kadej fazie rozwojowej i w kadym wieku u czowieka. cise powizanie przey seksualnych z
przeyciami sadomasochistycznymi umoliwia czowiekowi osignicie rozkoszy z zaspokojenia potrzeby
wadzy i dominacji poprzez odpowiedni styl ycia seksualnego. Czyni to przeycia seksualne tym gbszymi i
namitniejszymi, im mniejsze ma czowiek szanse na zaspokojenie potrzeby mocy i wadzy w pozaseksualnych
kontaktach spoecznych oraz w innych ukadach midzyludzkich, z czego wynika, e moliwoci te zostaj
ograniczone do sfery seksualnej i wi si z osob konkretnego partnera. W tym sensie sadyzm i masochizm
mona uwaa za podstawowe siy, ktre (obok potrzeby seksualnej) le u podoa wzajemnego przycigania i
uzupeniania si ludzi.

zwykle jego zdaniem do moralnego nkania i seksualnego szantau.

Mirbeau zwraca bardziej uwag na nieokieznan natur ludzk i problem
sadyzmu sprowadza do nieszcz wynikajcych z niego wszdzie tam,
gdzie tylko pojawia si czowiek. Wydaje si, e ten uniwersalny klucz
bardziej odpowiada pesymistycznym wizjom pisarza zawartym w jego
dzieach anieli interpretacje psychoanalitykw wiernych naukom Freuda.

Homoseksualizm
Mirbeau ma ambiwalentny stosunek do homoseksualizmu mskiego,
w odrnieniu od homoerotyki kobiecej, ktr traktuje z niejakim
pobaaniem. Mio lesbijska opiewana bya na rne sposoby w
literaturze37 koca XIX wieku (tzw. fin-de-sicle'u), staa si, mona
powiedzie, swoist mod i niewielu si na to obruszao, a moe i nawet
znajdowao w tym pewn podniet to nawet wicej ni pewne 38. Sam
pisarz chtnie nawizywa w swojej twrczoci do tego motywu, jednak
nie po to, aby epatowa odbiorcw, jak to mia czyni Zola, lecz dla
ukazania tajemniczoci natury ludzkiej, ktra wymyka si racjonalnemu
poznaniu. Mio lesbijska, w powszechnym odczuciu, naleaa do sfery
mrocznych instynktw.
Mirbeau bdzie od czasu do czasu kreowa bohaterki, ktre
odnajduj spenienie w ramionach drugiej kobiety. Prawie za kadym
razem bdzie nad wyraz delikatny, dajc artystyczny wyraz tego
rodzaju uniesieniom.
Na przykad Celestyna w Dzienniku panny sucej opisuje jako
zupenie naturalne swoje relacje seksualne z Clcl. Na myl przychodzi
te tandem Clara-Annie z Ogrodu udrcze. Kontakty fizyczne midzy
kobietami, jakie Mirbeau kreli we wspomnianych powieciach, wydaj
37 Take w teatrze (zwaszcza naturalistycznym Andr Antoinea) zacz coraz bardziej odwanie pojawia si
motyw lesbijski, jak chociaby w zawoalowanej formie w Zgonie Lucji Pellegrin (La Fin de Lucie Pellegrin)
autora Paula Alexisa czy w dramacie W rodzinie (En famille) przyszego twrcy Teatru Grand-Guignol Oscara
Mtniera. Zob. L. Eustachiewicz, Dramat europejski w latach 1887-1918, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1993, s. 15.
38 Chocia mio lesbijska uwaana bya za powane zaburzenie, nie wzbudzaa a tak wielkiego obrzydzenia
jak intymne kontakty midzy mczyznami.

si niewinne w porwnaniu z tym, czego da od wychowanek sierocica

Mlle Rambert, bohaterka sztuki Foyer (1908), ktr dramaturg napisa
wesp z Thade Natansonem.
Homoseksualista to nie kto, kto lubi innych homoseksualistw, ale kto,
kto widzc onierza natychmiast chce zosta jego przyjacielem.
Marcel Proust
Odmienne jest podejcie pisarza do mioci homoseksualnej wrd
mczyzn. Pierre Michel pisze nawet o swego rodzaju fobii Mirbeau,
ktra bezsprzecznie bya wynikiem zaznanej przez niego traumy z czasw
pobytu w kolegium w Vannes. w uraz psychiczny zosta zilustrowany w
powieci autobiograficznej Sbastien Roch (1890), w ktrej tytuowy
bohater zostaje zgwacony przez jezuit. Nie dziwi wic fakt, e Mirbeau
odczuwa silne obrzydzenie nie tyle wobec samego homoseksualizmu, co
do

seksualnego

wykorzystywania

nieletnich

przez

podpory

spoeczestwa, za jakie uwaano m.in. osoby duchowne, cieszce si

powszechnie nieskaziteln opini. Fenomen pedofilii nie by oczywicie
czym nowym, a w XVIII-wiecznej literaturze czsto zblienia fizyczne z
modocianymi dodaway pikanterii opisywanym historiom. Mirbeau jednak
pitnuje ten proceder, za co bdzie oskarony o szerzenie demoralizacji,
cho

wanie

on

te

niegodziwe

uczynki

gani

bdzie

sposb

bezpardonowy. Gwat na Sebastianie jest dla pisarza morderstwem

dokonanym na czystej duszy chopca. Od tego wydarzenia modzieniec nie
umie cieszy si yciem, staje si apatyczny, jak gdyby zasili szeregi
ywych trupw. Nie zosta zabity fizycznie, ale utraci niewinno swej
duszy i od tej pory nie zazna ju rwnowagi psychicznej; owo okaleczenie
psychiczne jest czym potworniejszym od mierci zadanej ciau. Co
gorsza, zgwacony czuje si wspwinny nie tylko dlatego, e pozwoli
si zdominowa, ale take dlatego, e odnalaz w tym akcie pewn
niezrozumia dla siebie przyjemno. Jego rozbicie duchowe jest tym
bardziej bolesne, e do gwatu nie doszo przemoc, lecz sprytnym
zjednywaniem sobie sympatii ofiary przez oprawc. Dlatego te Sebastian
nie moe prowadzi normalnego ycia seksualnego (ani adnego innego),
a kiedy ma doj do pierwszego zblienia z Magorzat, tu przed jego

wyruszeniem na front, na ktrym zreszt zginie, przypomina sobie

wtpliwe rozkosze, jakich dowiadczy z eklezjast Kernem, wtpliwe, ale
jednak rozkosze, jedyne, jakich dozna w modym wieku. Na wojnie nie
umie walczy, nie jest w stanie zabija, dlatego ginie w absurdalnych
okolicznociach, a jego mier wydaje si, jak sugeruje susznie Pierre
Michel, by aktem samobjczym.
Jestem uwaany za homofoba, szalonego i staromodnego na punkcie tych
rzeczy. Jednak myl, e rodzina

matka, ojciec, dzieci

jest

fundamentem naszej cywilizacji.

Rupert Murdoch
Pomimo nieukrywanej niechci do homoseksualizmu39, Mirbeau
oburzony

by

wieci

zaaresztowaniu

najwikszego

bodaj

przedstawiciela modernistycznego estetyzmu Oscara Wildea, ktrego

talent

ocenia

wysoko.

Irlandzki

pisarz

obnosi

si

ze

swoim

biseksualizmem, przyjmowa chtnie poz zniewieciaego dekadenta 40 i

wydawao si, e kultywowa wrcz metodycznie homoerotyk na mod
staroytnych Grekw; mia kilku kochankw, cho dokadna ich liczba nie
jest znana41. W purytaskiej Anglii kontakty homoseksualne byy karalne 42
(w pierwszej poowie XIX wieku sodomita koczy czsto na stryczku) 43 i
w roku 1895 autor Portretu Doriana Graya (1891) zosta skazany na dwa
lata cikich robt, ktre mia odby w osawionym wizieniu Reading,
usytuowanym pod Londynem.

39 Pojcie to zostao wprowadzone do jzyka w 1869 roku przez wgierskiego pisarza Kroly Mria Kertbeny,
ktry zwrci si w licie otwartym do pruskiego ministra sprawiedliwoci w sprawie depenalizacji aktw
homoseksualnych.
40 Zob. R. Ellmann, Oscar Wilde, London, 1987, passim.
41 Najbardziej znanym kochankiem pisarza by lord Alfred Douglas, ktrego ojciec publicznie znieway autora
Ma idealnego. Wilde wytoczy mu proces, ktry niestety obrci si przeciwko niemu samemu, w wyniku
czego irlandzki dandys zosta skazany na dwa lata wizienia.
42 Oprcz surowych kar sdowych stosowano [...] wiele zabiegw dyskryminujcych i omieszajcych
homoseksualistw. Na Wyspach Morza Poudniowego np. przebijano homoseksualistom czonek i zawieszano
dzwoneczek, ktry przy poruszaniu si stale dzwoni, przypominajc homoseksualicie o jego skonnociach i
ostrzegajc przed nim innych ludzi, (K. Imieliski, Seksiatria, patologia seksualna, op. cit., s. 280).
43 Napoleoski Kodeks Karny, ktry zosta wprowadzony w 1810 roku, odrzuca penalizacj sodomii. Nie
dziwi wic fakt, e Wilde wybra Pary na miejsce schronienia i spdzenia swych ostatnich dni ycia. W owych
czasach stolica Francji bya mniej purytaska. W Anglii kar mierci za homoseksualizm zniesiono w 1861 roku,
a w Szkocji w roku 1898.

Pierre Michel zastanawia si, czy aby stanowcza reakcja Mirbeau w

obronie Wildea nie bya podyktowana tym, e sam pisarz, pomimo
nieukrywanego

obrzydzenia,

jakie

odczuwa

wobec

praktyk

homoseksualnych, przejawia silne i gboko zepchnite w niewiadomo

popdy wzgldem osobnikw pci mskiej, ktre przejawiay si chociaby
w jego listach do przyjaci, koczcych si wylewnymi pozdrowieniami i
serdecznymi uciskami. Innym czynnikiem potwierdzajcym podobne
przypuszczenia jest obecna u Mirbeau genofobia. Lk przed seksem by w
jego przypadku wynikiem zych dowiadcze ze sab pci. Zdarzao si
mu, tu i wdzie, pisa o wrodzonej niszoci gatunku kobiecego,
podkrelajc zarazem okruciestwo kobiety wobec mczyzny. Wiele
postaci kobiecych odmalowanych zostao przeze jako krwioercze
modliszki, co odpowiadao modnemu w epoce przekonaniu o walce pci.
Ogrd udrcze przynosi wiele przykadw instynktw sadystycznych
kobiet, ktre z lubienoci oddaj si torturom, ale nie sposb wyliczy
wszystkich tekstw potwierdzajcych negatywny stosunek autora do
niewiast. Komentujc Lilith w 1892 roku, Mirbeau dochodzi do wniosku,
e dziki nieznanym przymiotom swej natury, kobieta posiada mczyzn,
dominuje nad nim i go ponia czyli to kobieta jest istot rozcigajc
swoj wadz nad wiatem stamszonych samcw. Kobieta wyposaona
jest

wreszcie

jak

wielk,

kosmiczn

si,

dziki

ktrej

jest

jednoczenie rdem ycia i mierci. Ona rodzi nowe potomstwo, ale i ma

moc sprawcz destrukcji, zabijania i niszczenia. Ten pozorny paradoks
wiza si w przekonaniu wczesnych ludzi z sam istot egzystencji.
Samiec jawi si w tym kontekcie jako masochista, ktry pragnie by
poarty przez swoj poowic, boi si jej, ale i jednoczenie nie moe si
jej oprze. Sam Sacher-Masoch, ktry pozna francuskiego pisarza w 1887
roku i mia okazj czyta jego pierwsze powieci i opowiadania, zauway,
e w wielu w nich Mirbeau przejawia pewne cechy masochistyczne
wzgldem kobiet.
Ciotki to wielkie immoralistki.
Jean Genet

Odnie mona wraenie, e Mirbeau wpisuje si tym samym w nurt

mizoginii, ktremu patronowa w owych czasach w Paryu zawzity
przeciwnik kobiet, szwedzki dramaturg August Strindberg dowodzi on,
e mzg kobiety jest znacznie mniejszy od mskiego i z tej przesanki
wysnu wniosek o niszym poziomie intelektualnym tej pierwszej 44.
Niemniej, podkrelajc stale rnice midzy pciami, pisarz francuski
krytykuje swojego koleg po pirze, sugerujc, nie bez pewnej wrodzonej
mu zoliwoci, e autor Ojca musia w przeszoci zazna wiele za od
swych on. Postawa Mirbeau jest wic dwuznaczna: z jednej strony nie
neguje niszoci kobiet, a z drugiej, wystpuje jako ich obroca.
Cokolwiek by si w tej sprawie nie powiedziao, z pewnoci nie dowodzi
to tego, czy pisarz francuski by homoseksualist czy te biseksualist,
zreszt preferencje seksualne Mirbeau wykraczaj poza ramy niniejszego
studium.

3. FARSY I MORALITETY
26 marca 1904 roku ukazuje si w paryskiej oficynie Eugne'a
Fasquelle'a tom szeciu krtkich utworw dramatycznych Mirbeau,
zebranych pod wsplnym tytuem: Farsy i moralitety. Wszystkie te sztuki
grane byy z powodzeniem midzy grudniem 1894 a styczniem 1904. Pod
wieloma wzgldami antycypuj one wspczesn dramaturgi kadc
podwaliny pod nowy teatr, ktry bliski jest naszym gustom. A trudno
uwierzy, e pisarz niechtny tej formie wypowiedzi, wanie w teatrze
odnalaz najlepsz trybun dla goszenia swoich rewolucyjnych idei. U
progu XX wieku, teatr by najbardziej skutecznym narzdziem szerzenia
wiedzy, zwaszcza wrd ludnoci niepimiennej, sigali wic po nie
chtnie pisarze, aby pozyska i zachci odbiorcw do krytycznego
44 Autor Panny Julii nawet nie stara si maskowa swego mizoginizmu - jego opowiadania pene s
jednoznacznie negatywnych ocen postpkw pci piknej. Strindbergowska kobieta jest z natury leniwa i gnuna,
sama skazuje si na bycie obywatelem drugiej kategorii. Jest te nazbyt wymagajca. Z pasj tropi Strindberg
kobiece niegodziwoci - maostkowo, gupot, nieuczciwo, a przy tym realistycznie ukazuje powstawanie
maeskich konfliktw, w ktrych za kadym razem to mczyzna staje si ofiar swej ukochanej, (B.
Staszczyszyn, Mowa obrocza szaleca, Tygodnik Powszechny, nr. 32, 2006).

mylenia,

konsekwencji

do

przeciwdziaania

niegodziwociom

spoeczestwa mieszczaskiego. Takiego teatru musiay si obawia

nawet najbardziej demokratyczne pastwa.
Moralitet, gatunek dramatyczny uksztatowany w pnym redniowieczu,
obejmujce utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym, w
ktrych wystpoway alegoryczne postacie roztrzsajce abstrakcyjne
kwestie moralne. Moralitet stanowi form przypowieci na temat
uniwesalnych prawide losu ludzkiego, pokus czyhajcych zewszd na
czowieka, grzechu, upadku, drg prowadzcych do cnoty i zbawienia.
Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego
Sztuki Mirbeau byy komediami, dlatego te moe dziwi, e autor
okreli je w tytule jako "moralitety". Nie s one zwykymi komicznymi
skeczami, ktre miay jedynie bawi publiczno; przywieca im bowiem
cel jawnie dydaktyczny, ten sam, jaki sobie postawi Bertolt Brecht
trzydzieci lat pniej tylko bez marksistowskiego zacicia.
Sam

termin

"moralitet"

nawizuje

historycznie

do

sztuk

pouczajcych z XV wieku, ktre poprzez satyr czy alegori, miay

podbudowa miertelnika w jego ziemskiej wdrwce, wskazywa mu
prost drog do moralnoci i religii i napomina, by z tej drogi nie
zboczy. W dzieach Mirbeau, anarchisty i zaciekego antyklerykaa, na
prno szuka eklezjastycznych nauk, bowiem miay podkopywa gwne
fundamenty spoeczestwa mieszczaskiego, ktre uywao Ewangelii tak
samo, jak uywa pop cornu dzisiejszy niewybredny kinoman. Pisarz
francuski na wiele lat przed Jeanem Genetem wywraca na nice uznane
milenijne wartoci, hodujc anty-wartociom, ktre podkaday miny pod
istniejcy porzdek spoeczny. Nihilizm wyzierajcy z krtkich dramatw
jest jednak jedynie pozorny i tu koczy si ich podobiestwo z
twrczoci autora Elle. Mirbeau bowiem poucza, lub raczej, zachca,
podobnie

jak

to

miao

miejsce

przypadku

moralitetw

redniowiecznych, do mylenia, tyle e krytycznego. Kreuje postacie

bezimienne, ktre jawi bardziej si jako inkarnacje pewnych rl
spoecznych ni jako indywidualnoci: Komisarz, Kochanka, Zodziej,
Dziennikarz i inne. Jeli ju nawet ktra nosi nazwisko, to ma ono, jak si

wydaje, bardziej znaczenie alegoryczne, poniewa okrela status lub

cech charakteru danej postaci: Janek Szmaciarz, Jeremi Niezadbalski,
Flora Tamborek czy Doktor Triceps. Innymi sowy, bohaterowie sztuk
Mirbeau uosabiaj pewne funkcje spoeczne, co miao umoliwi widzowi
odbir krytyczny spektaklu podobnie tworzy postacie autor Matki
Courage.
"Moralitety" Mirbeau s take farsami, ktrych celem jest pobudzi
widza do miechu. Nawizuj rwnie do redniowiecznej spucizny, tak z
punktu widzenia formalnego (utwory krtkie, zblione do dzisiejszego
skeczu),

jak

tematycznego

ukazane

za

pomoc

rodkw

niewybrednego komizmu i z szydercz brutalnoci). Podobnie jak w

przypadku farsy, wida w nich tendencj do powtarzania pewnych typw,
motyww i chwytw stosowanych w komice ludowej. Karykatura, miech,
wszelaka deformacja i przesada pozwalay te na przybranie krytycznej
postawy przez widza i uniemoliwiay utosamienie si z postaciami na
scenie, a co za tym idzie, nie daway miejsca na odczuwanie emocji.
Liczne paradoksy i paralogizmy, ktre mnoy francuski pisarz skutecznie
niszczyy iluzj teatraln i przyczyniay si do efektu wyobcowania, aby
umys w miar wolny mg podej z dystansem do problemw
pokazywanych na scenie. Metoda ta, jak susznie zauwaa Pierre Michel,
anonsuje techniki stosowane przez Brechta w teatrze. Anarchista Mirbeau
rwnie chcia pobudzi odbiorc do mylenia i wyrwa go z pasywnej
przyjemnoci, do ktrej przywyk w teatrze mieszczaskim. Docenia si
teatru tylko wtedy, gdy ten potrafi oddziaywa na widza tak, by on sam
mg podj dzieo naprawy spoecznej. Tylko wiadome i otwarte umysy
mogy zmieni co na tym wiecie tak wanie myla nasz autor. W
momentach przygnbienia entuzjazm ten mala, zna przecie potworn
natur czowieka. Piszc jednak swoje krtkie utwory, z pewnoci mia
nadziej, e wpyn w jaki sposb na widza i uwraliwi go na
niesprawiedliwoci tego wiata. Kiedy ufa w rozum czowieka, wtedy bra
piro i zapenia kartki szyderstwem; podobnie czyni bd tak zwani
dramatopisarze absurdyci p wieku pniej. Tylko tak mg zedrze
faszyw powok z budzcych powszechny szacunek wynaturzonych

praw mieszczaskich, za ktrymi choway si nierzadko miernoty. Dziki

pewnym rytuaom mieszczuch umia zachowa pozory i epatowa swoimi
wartociami wrd maluczkich, Mirbeau jednak ukazywa, e za fasad
pozorw odnale mona byo jedynie zgnilizn moraln zgnilizn tym
bardziej cuchnc,

im bardziej si na moralno powoywano wtedy

fetor stawa si nie do wytrzymania. Pisarz denuncjuje wic edukacj,

ktra prowadzi jedynie do ogupiania uczniw, odrzuca witoci, takie
jak mio, maestwo monogamiczne, wybory powszechne i przedstawia
je

jako

zwyke

oszustwo

mistyfikacj,

podstawowe

fundamenty

spoeczestwa mieszczaskiego. Prasa, handel, polityka, ycie wiatowe

s jedynie pretekstami, by mc w biaych rkawiczkach okrada bliniego.
Co si za tyczy prawa, jawi si ono jako twr arbitralny i absurdalny
zarazem, policja natomiast, ktra miaa sta na stray prawa, jest
najzwyczajniej wspwinna przestpstw dokonywanych przez bogaczy.
Ten bezpardonowy atak na pastwo i jego "demokratyczne" instytucje
spotka si z uznaniem ze strony licznych grup anarchistycznych, ktre
wykorzystyway teksty Mirbeau w teatrze propagandowym (agit-prop).
Naley zwrci uwag, e dydaktyczny wymiar sztuk Mirbeau
wpisuje si w ogln tendencj teatru dla mas przez uprawianego przez
licznych twrcw takich jak Romain Rolland czy Georges Bourdon.
Mirbeau rwnie pragn teatru dla ogromnej rzeszy widzw, ktra do tej
pory nie moga sobie pozwoli na uczestniczenie w tej elitarnej formie
rozrywki. Mwi przecie, e teatr nie ma by wytchnieniem dla klas
wyzyskiwaczy. Ma by odpoczynkiem dla wszystkich, ale i nauk.
Przekonany by, e prawdziwy teatr jest ludowy w szerokim sensie tego
sowa. Jednak kiedy myla o nauce, to z pewnoci odrzuca w teatrze
slogany, one przypominaj o propagandzie, a ta jest przeciwiestwem
wychowania. Pragn wic pobudzi widza do mylenia, by wznieci w
jego wiadomoci chociaby iskr myli, ktra uczyniaby go prawdziwym
czowiekiem.
Nowatorskie jest podejcie Mirbeau do samej mowy. Z jednej strony
uywa jzyka mwionego, co niewielu pisarzy stosowao w swoich
sztukach, z drugiej za strony wskazuje na uomnoci samego jzyka jako

instrumentu porozumiewania si midzy ludmi. Wybiera te t form

wypowiedzi pozbawion ornamentw, poniewa "pikny jzyk", chciaoby
si powiedzie, literacki, jest jzykiem silnych, to on zapewnia im respekt
ze strony uciemionych. Dlatego autor francuski ukazuje w swoim
teatrze pewne klisze, afektowane deklaracje miosne, pompatyczny jzyk
politykw, ktre s fasad, a za ktr kryje si jedynie pustka i zwyka
gupota.
Mona

wreszcie

pokusi

si

wstpn

zwiz,

prawie

encyklopedyczn charakterystyk tych krtkich utworw, aby zachci

lub zniechci czytelnika do dalszej lektury. Stare maestwa (Vieux
mnages)

ukazuj

zafaszowany

pieko

mieszczaski

maeskie,
wiat.

poddajc

Kochankowie

ostrej

(Les

krytyce

Amants)

groteskow demistyfikacj pseudoromantycznej mioci. Autor drwi z

napuszonego jzyka, za ktrym kryje si egzystencjalna pustka. Skrupuy
(Scrupules), Epidemia (L'pidmie) oraz Portfel (Le Portefeuille) nale
do sztuk politycznie zaangaowanych i wpisuj si w nurt teatru
spoecznego buntu, zapocztkowany u schyku XIX wieku. Epidemia jest
protoekspresjonistyczn

grotesk,

ktra

ukazuje

bezdusznych

mieszczuchw dbajcych jedynie o wasne interesy i brzuchy. Portfel i

Skrupuy omieszaj absurdalne prawo: w pierwszej z tych fars uczciwy
kloszard, ktry znalaz pokan sum pienidzy, zostaje uwiziony z
powodu braku zameldowania, w drugiej za ujawnia autor przestpczy
charakter ustroju, w ktrym kradzie jest podstawow cnot. W
Wywiadzie (Interview) Mirbeau bezlitonie atakuje pras brukow,
ywic si prymitywnymi tematami.
Farsa,

odmiana

komedii

obejmujca

utwory

sceniczne

bahych

konfliktach, posugujce si rodkami komizmu sytuacyjnego, bazeskimi

wyjaskrawieniami, efektami groteski i karykatury. W odrnieniu od
innych typw komedii farsa opiera si cakowicie na dynamicznej akcji,
majcej czsto charakter swobodnej suity scen komicznych czy komicznopantomimicznych, nieprawdopodobnych zawika i zbiegw okolicznoci,
nie majcych innego celu poza tym, by wywoa ywioowy miech
widowni.

Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego

Dziki Farsom i moralitetom, Mirbeau wpisuje si w kontynuacj
dugowiecznej tradycji teatru ludowego, ktra siga do redniowiecza i
Moliera antycypujc przy tym takich autorw, jak Bertolt Brecht, Eugne
Ionesco, Sawomir Mroek czy Samuel Beckett. Umiejtno czenia
przeszoci nowatorstwem czyni z francuskiego autora pisarzem wci
aktualnym, ktrego sztuki do dzisiaj mona gra z powodzeniem w teatrze
i to nie tylko we Francji.

Stare maestwa
ledzc nawet powierzchownie dramaturgiczn karier Mirbeau,
trudno nie oprze si wraeniu, e przypomina ona zmagania teatralne
Augusta Strindberga, jednego z gwnych twrcw, ktrzy przyczynili si
do rozwoju wspczesnego dramatu. Podobnie jak szwedzki pisarz,
Mirbeau wie si z zaoycielem Thtre Libre, Andr Antoinem, w
nadziei, e to wanie on doprowadzi do prawdziwej reformy teatru. Nasz
autor zzybko jednak zrozumie, e chocia nowatorska jak na owe czasy
bya estetyka naturalistyczna, to jej formua nie odpowiada jego
temperamentowi rewolucyjnemu. Dziaania reformatorskie Antoine'a,
cho szlachetne, nie wydaj si wystarczajce, by pokona teatr
bulwarowy z jego zawym repertuarem, od dziesicioleci krlujcym
bezkarnie na scenach paryskich. Mirbeau pragnie rozsadzi skostania
skorup teatru, poszukujc nowych rodkw artystycznych dla zupenie
nowego widza, takiego, ktry nie oguch pod naporem bulwarowych
tyrad lub takiego, ktry nie mia jeszcze stycznoci ze scen. Podobn
ewolucj twrcz przeszed Strindberg, niemniej Mirbeau odkrywajc
dziea autora Ojca, nie zachwyci si pirem kolegi po fachu. Wrcz
przeciwnie: przypuci gwatowny atak na Szweda. Krytyka Mirbeau bya
wrcz brutalna, ale bya ona podyktowana nie tyle dramaturgi, co
postaw samego Strindberga, zawzitego mizogina45, obnoszcego si ze
45Stindberg dowodzi na rne sposoby niszo kobiety wzgldem samca (jednym z kryterw niby naukowych
bya wielko mzgu), co przyczynio si do tego, e wielu artystw i intelektualistw unikao go.

swoimi teoriami o niszoci kobiet w filogenetycznym rozwoju gatunku

ludzkiego. Ta fanatyczna niech do kobiet (w wyniku ktrej Strindberg
wiele razy musia zaprzecza, e nie jest homoseksualist) popchna
nawet Mirbeau w objcia feminizmu46. W kwestii kobiet obu pisarzom nie
byo po drodze. Jednak w rnych innych sprawach, chociaby w
spoecznych, a przede wszystkim dotyczcych troski o now jako
dramatyczn, ktra zadaaby kam dominujcemu melodramatowi, wicej
ich czyo ni dzielio.
Maestwo doprowadza do tego, e ludzie zaczynaj traktowa siebie
nawzajem jak przedmioty, bdce ich wasnoci, a nie jak wolne osoby.
Albert Einstein
Mimo ideologicznych rnic, ktre nie mogy si przyczyni do
przyjani midzy tymi dwiema indywidualnociami, ich podejcie do
tragicznej kondycji ludzkiej, a zwaszcza do niemoliwoci prozumienia
si midzyludzkiego, jest analogiczne, eby nie powiedzie identyczne.
Punktem

zbienym

midzy

nimi

moe

by

dowiadczenie

pieka

maeskiego, ktrego obaj bolenie doznali. Strindberg z obsesj pisa o

kobietach-modliszkach, Mirbeau wydawa si bardziej powcigliwy w tej
kwestii. Niemniej, prawdopodobnie w wyniku poycia maeskiego
powstaa w 1894 roku sztuka Stare maestwa z nieco zaskakujcym
podtytuem: komedia. Trzeba jednak od razu podkreli, e twrca
francuski, w przeciwiestwie do autora Panny Julii, opisuje odwieczn
walk pci, przy czym kadzie akcent na zwyczaje mieszczan, ktre
niewiele wsplnego maj z moralnoci. Mirbeau pragnie ukaza konflit
midzy mczyzn i kobiet, jak to czyni Strindberg, ale przez pryzmat
wypaczonych wartoci, gwnych fundamentw, na ktrych oparty jest
zakamany

porzdek

dramatopisarz

klas

wymiewa

dominujcych47.
hipokryzj

Jak

bogaczy,

na

fars

uciekajc

przystao,
si

do

niewybrednych rodkw, take stylistycznych, ktre celnie obnaaj ich

nieprzyjemn natur. lmir Bourges od razu zrozumia zamiary Mirbeau
i w jednym z listw pisa do niego, e tylko zjadliwym jzykiem mona
46Zob. M. Bourotte, Mirbeau et l'expressionnisme thtral , Cahiers Octave Mirbeau, no 8, 2001, s. 215.
47Zob. M. Compristo, La Peinture de la bourgeoisie dans le thtre d'Octave Mirbeau, Universit de Perpignan,
1997.

zrzuci maski tym ajdakom48. Nie dziwi wic, e sztuka ta przysporzy

Mirbeau wielu wrogw, ale z tego faktu mg nasz pisarz by jedynie
zadowolony. Sztuka miaa rani bezlitonie i im wiksze wzbudzaa
oburzenie,

tym

bardziej przykonywao to

Mirbeau o

susznoci i

koniecznoci jej napisania.

Tak maestwo, jak i mier winnimy wita z otwartymi ramionami.
Pierwsze obiecuje szczcie, drugie bez wtpienia je zapewnia.
Mark Twain
Sztuka Mirbeau zaczyna si i koczy na mieszczaskiej werandzie.
Kolejny mieszczaski wieczr. Wydawaoby si, e zanosi si na kolejn
mieszczask sprzeczk maesk. Kolejne mieszczaskie utyskiwanie, z
ktrego nic nie wynika. Niemniej w monotonii mieszczaskiej egzystencji
nastpi kryzys. Nawet w rutynie codziennego poycia dochodzi czasami
do przesilenia, ale po to, aby zaraz mg nastpi powrt do status quo
mieszczaskie ycie bowiem nie znosi zmian, owo ycie jest fundamentem
wszelakiego porzdku spoecznego. Na scenie pojawi si dwie postacie,
ktre od wielu lat prowadz swoj wewntrzn mieszczask wojn:
m, grubo pod szedziesitce, chudy i wysoki, o

czerstwej twarzy;

ona, lat 60, cierpica na rne, mniej lub bardziej wyimaginowane,

schorzenia.

Zwrci

tutaj

trzeba

uwag

na

fakt,

antycypujc

ekspresjonistw, Mirbeau nie nadaje swoim mieszczaskim potworom

imion. Pragn pewnie w ten sposb podkreli ich uniwersalny charakter.
Symbolizuj oni pewn klas spoeczn, ktr autor otwarcie gardzi. A
jawi si nam niczym wampiry ze sztuk Strindbergowskich, moe tylko
mniej zachanne, mniej krwioercze ni te, ktre skroi Szwed. Niemniej,
walka, ktr tocz maonkowie od lat, jest rwnie okrutna. W tej walce
nie wbija si noy w szyj, nie strzela si w potylic, nie ucina gowy, nie
wiesza na postronku, a jednak, podobnie jak to ukaza w swoim teatrze
Strindberg, dochodzi do morderstwa i to doskonaego, bo oprawcy nie
mona przedstawi niezbitych dowodw przestpstwa. Walka ta, cho
bezkrwawa, przynosi prawdziwe ofiary. M, katolik, biegajcy za
modymi pannami, oraz ona, ledwo dyszca, ktra pragnie za wszelk
48Zob. T. Kaczmarek, Le personnage dans le thtre franais du XXe sicle face la tradition de
l'expressionnisme europen, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, 2010, s. 197.

cen zachowa pozory ich maeskiego poycia oto bohaterowie tej

komedii, moe i miejscami miesznej, ale na sposb zapoycznony z
gatunku komedii czarnej.
Nawet jeli nasz autor nie idzie ladami swojego kolegi ze Szwecji,
trudno

nie

zwrci

uwagi

na

koncentryczn

form,

ktrej

nie

powstydziby si Intima Teatren. Take podjcie tematu i ukazanie pieka,

jakim byo maestwo, z pewnoci wskazywa moe, jeli nie na
naladownictwo, to przynajmniej na podobne spojrzenie na zwizki
panujce midzy ludmi. Postacie s prawdziwymi wampirami, cho nie
pokazuj nam swych kw. Oboje uprzykrzaj sobie kad woln chwil
oskareniami rnej proweniencji, wyrzutami, ktre maj by niczym
sztylet wbijany powolnie w szyj im wolniej, tym boleniej. Ich
wieloletnia mio zostaa scementowana przez obopln, pieczoowicie
pielgnowan nienawi, bez niej ich zwizek, paradoksalnie, nie mgby
trwa. Stawka jest wysoka, ale nie mog y bez niechci wzgldem
siebie, trwa tak pewnie bd do przysowiowej grobowej deski, s
dozgonnie skazani na siebie, jak niektrzy bohaterowie sztuk Becketta
czy Sartre'a.
Mirbeau wyraa si krytycznie na temat instytucji maestwa, i w
owych czasach nie by to pogld odosobniony. Podobnie jak Frank
Wedekind, uwaa, e maestwo jest jedynie zwykym kontraktem
handlowym, wyzbytym wszelakiej mioci. Istotny w tym kontekcie jest
nie tylko problem walki pci, ale i stosunki zalenoci finansowej midzy
dawnymi ukochanymi. By moe ta walka wynika nie tyle z rnicy pci,
co z nienawici z powodu straconego szczcia i paradoksalnej chci
trwania w tym swoim nieszczciu. Czas przyjrze si z bliska, jakie
strategie zastosuj oponenci w potyczkach, ktrymi raczy chcia
czytelnika i widza sam Mirbeau.
Ale c, maestwo jest poniekd rodzajem handlu wymiennego. Kto podaje dugo, ty podajesz szeroko i przy odrobinie szczcia wychodzi
z tego mapa wsplnego wiata. Znane-go i wygodnego.
Jonathan Carroll.

Od samego pocztku bohaterka narzeka na ze traktowanie, jak

gdyby przygotowywaa sobie grunt do ataku w odpowiednim momencie.
ona skary si, e wszyscy j opucili, e nikt nie rozumie blu, ktry j
trawi i ktry niechybnie doprowadzi do mierci. Nie moe znie zapachu
tytoniu, ktry jej yciowy partner ma ch wanie pali. M dziwi si,
jak na wolnym powietrzu dym mogby jej zaszkodzi, ale przecie ju
wczeniej ona kazaa w jego ogrodzie wyrwa bzy, lilie, krzaki r,
wszak one nie paliy taki by tok rozumowania ma. Do tego trzeba
doczy dolegliwoci reumatyczne i inne boleci, ktre czyni pani
domu

ustawicznie

niedysponowan.

Litania

udrk

wydaje

si

nieskoczenie duga. M wie (lata wspycia zrobiy swoje), e to

pocztek gorzkich alw i wytyka wasnej onie brak rozsdku nie po
raz pierwszy to robi i chyba nie ostatni. Przechodzi do ofensywy,
zachowujc pozory defensywnej taktyki. W pewnym momencie czuje si
niby bezsilny i musi przypuci atak, eby nie znale si na straconej
pozycji. Wydaje si traci cierpliwo, a moe jest to jeden z taktycznych
ruchw obronnych?
To dlatego, e znajdujesz upodobanie w swoim blu zamiast
stawi mu czoa To dlatego, e jeste gorsza ni mae dziecko, e
nie masz najmniejszej chci, najmniejszej energii e nie chcesz
nic zrobi nic zrobi, aeby wyzdrowie W takich warunkach,
moja droga, musisz zrozumie, e trudno jest dalej y e nie
sposb jest dalej y[SM s.....]49
Pady powane zarzuty, a nawet sugestia rozstania si. ona musi si
broni, takie s od lat ustalone reguy tej niebezpiecznej gry. Kiedy si
broni, nie krzyczy, tylko beznamitnie robi bilans swego niezbyt udanego
ycia, w odpowiednim momencie uroni z, eby jej dyskurs sta si
bardziej przekonywujcy, nie wiadomo jednak dla kogo, bo maonek ju

49Wszystkie cytaty pochodz ze sztuk zamieszczonych w niniejszej ksice. Przyjto nastpujce skrty: Stare
maestwa SM, Epidemia E, Kochankowie K, Portfel P, Skrupuy S, Wywiad W; cyfra w nawiasie
kwadratowym oznacza numer strony.

przywyk do cierpitniczych tonw. Niemniej stare metody wzbudzania

litoci zawsze mog si przyda:
Andrzeju Oszczd mi sw niesprawiedliwych i przykrych
bagam ci!... To nieszlachetne To niegodne czowieka takiego jak
ty S chwile, kiedy twoje oczy przeraaj mnie, kiedy twoje sowa
wchodz w moje serce niczym uderzenia noem I to od tego
umieram, widzisz, bardziej ni od mierci, ktra jest w moich
yach Na lito, Andrzeju, zastanw si przez chwil nad tym, co
do mnie mwisz i postaraj si, aeby nie byo ju nienawici w
twoim spojrzeniu Jeli cierpi, to nie z mojej winy i jest tyle
rzeczy tu obok mnie tyle rzeczy, ktre sprawiaj mi bl Jestem
nudna wymagajca kapryna?... Bardzo moliwe nie trzeba
mie mi tego za ze Pomyl o tym, jaka byam dawniej i o tym,
jaka jestem teraz o straszliwej i aosnej ruinie, jak jestem
teraz Kochae mnie, przypomnij sobie Bylimy szczliwi ze
sob

Miaam

usta

pocaunkami

nabrzmiae

ramiona

do

uciskw rozpostarte serce cae przepenione czuoci, upojone

cae szalestwami mioci To niemoliwe, aeby zapomnia
Dzisiaj nie mam ju nic Wszyscy mnie opucili nawet moje
dzieci!... Chcecie pozwoli, ebym umara jak zwierz (Pacze.)
jak zwierz!... Andrzeju Andrzeju (Pacze goniej.) Podejd
blisko mnie i pal, prosz Postaram si nie by ciarem [SM,
.]
Po tych penych goryczy wyznaniach powinnimy mie wspczucie
dla biednej, opuszczonej i schorowanej matki i ony. I czytelnik albo widz
pewnie zrazu uleg tej iluzji, ale wkrtce mieszczka ta, pomimo braku si,
pomimo wycieczenia wrcz, przygotowuje misterny plan zachowania
status quo w jej nadweronym poyciu maeskim. Wszak wie, e jej
wybranek sprzed lat ugania si za modszymi kobietami i ona waciwie
nic nie moe z tym zrobi. Zgodnie z moralnoci mieszczask, musi
ratowa swoje maestwo za wszelk cen, by nie zosta po prostu sama.

I tylko w tym kontekcie moe budzi lito schorowana mieszczka, ale to

nie jest uczucie katarktyczne. Pozornie wyemancypowana, buntownicza i
oskarycielska, w istocie uwiziona jest w gorsecie mieszczaskich cnt,
przesdw, wierze i lkw.
Moralno wstyd cnota dziwnie brzmice to sowa w twoich
ustach!... Przywouj je przed innymi, jeli chcesz Ale midzy
nami?... Ach! nie nie powiniene naraa si na mieszno,
wymawiajc je Ju dawno temu twoje brudne wystpki zniszczyy
je we mnie i ulepie moj dusz na podobiestwo twojej
[SM, ...]
Tak mwi kobieta, ktra rzuca karty na st. Tak mwi kobieta, ktra ju
nie akceptuje

mieszczaskiej hipokryzji. Bunt ony jest jednak pozorny.

Mieszczaski gorset, ktry zaoya, tak zrs si z jej ciaem, e nie ma

ona w sobie wewntrznej determinacji, by jak Nora opuci rodzinne
pielesze i zerwa z cic przeszoci. Mirbeau idzie dalej ni Ibsen w
oskaraniu mieszczaskiej moralnoci. Ze spokojem stwierdza pewne
okrutne fakty. Ot bohaterka proponuje mowi ukad, ktry pozwoli
zachowa maestwo. Zgadza si, a nawet da od niego, by jego
kochanka zamieszkaa z nimi pod wsplnym dachem. Wymaga od niego
powicenia, tak jak i ona to czynia. Co wicej, jej propozycja nie tylko
chronia przed rozpadem ich poycie, ale zapewniaa jej te czerpanie
pewnej perwersyjnej przyjemnoci, co Mirbeau w podtekcie sugeruje. W
wietle tych oczywistoci, uczucie wspczucia dla starszej pani, jakie
mg ywi odbiorca, ustpuje zdziwieniu i przechodzi we wstrt.
Jeste dzisiaj bardzo surowy I nie wyczuwam adnej szczeroci w
twoim oburzeniu Sam zobacz, Andrzeju wic nie graj ze mn w
t gr Ona ci si podoba masz na ni ochot (M wyraa
sprzeciw za pomoc gestw.) Twoje pragnienia?... Ach! znam je, nie
ma obawy! I widz je Ujrzaam je przed chwil w twoich oczach,
na twych wargach; posyszaam je w dwiku twego gosu

Udajesz obojtno to znw zgorszenie to znw niewzruszon

moralno Nie umknie mi adne z twoich sekretnych uczu
Wiem, kiedy jeste zakochany [SM, .]
Maska ony opada, odsaniajc jej prawdziw twarz:
Nie udawaj, e nic nie rozumiesz Wiem, co wiem widz, co
widz A kiedy ju byaby twoj kochank, przyjmowaabym to ze
spokojem (Widzc poruszenie ma) A skoro ci to obiecuj
skoro prosz ci o to skoro byabym szczliwa z tego powodu!...
Czy jeste zadowolony, e zmusie mnie, aebym ci wykrzyczaa
penym gosem to, co chciaam jedynie wyszepta?... Ach! co z
ciebie za czowiek!... I dlaczego znajdujesz tyle przyjemnoci w
ponianiu mnie w drczeniu mnie? Lecz nie doprowadzaj mnie
do ostatecznoci swoimi okruciestwami nie zmuszaj mnie,
aebym wreszcie powiedziaa ci wszystko, co ley mi na sercu A
duo ley mi na sercu przysigam!... [SM, ]
ona jak na razie wygrywa bitw, ale nie wiadomo, czy owa
potyczka

zadecyduje o wyniku caej dugoletniej wojny. Ta wojna zbyt

dugo trwa, by przesdza popiesznie o zwycistwie ktrej ze stron.

Kiedy niewierny m odpiera ataki, ona musi wycign na pole bitwy
cisze dziaa, wszak zaley jej na zwycistwie, musi zasia ziarno
niepewnoci, niczym Laura w sztuce Ojciec Strindberga, ktra sugeruje
swojemu mowi, e by moe nie jest biologicznym ojcem ich dziecka:
Skoro jestemy przy habie Musisz usysze co jeszcze I nie
gniewaj si to zupenie niepotrzebne Nie wymagam od ciebie
niemoliwego, mj Boe! Wiem dobrze, e nie jestem ju kobiet, e
nie mog ju by dla ciebie on Nie jestem te zazdrosna Jake
mogabym ni by?... Znajc twoj natur starego mionika,
przyjmuj ze zrozumieniem zgadzam si na to, e szukasz, poza
moj alkow, przyjemnoci ktrych da ci ju nie mog Widzisz,

e jestem rozsdna e bior wszystko pod uwag moje

upokorzenia i twoje potrzeby Ale miej si na bacznoci Masz
wrogw, tym groniejszych e ukrywaj sw nienawi pod mask
udawanego szacunku i faszywego posuszestwa. Boj si ciebie,
zgoda Ale nienawidz ci bardziej ni si ciebie boj. Nienawidz
ci, poniewa jeste twardy dla wiata, despotyczny i przykry,
nieustpliwy w tym, co nazywasz prawami wasnoci... kiedy
pewnego dnia nie bd si ju ciebie bali?... A jeli przydarzy ci
si jutro jakie nieszczcie?... Czy mylae o tym?... Szemraj
ju wok nas... [SM, ...]
M wpada w sieci swojej maonki, nie jest ju tak pewny jak
jeszcze przed chwil, miota si, protestuje. Teraz ona moe przypuci
decydujcy

atak,

ktry

przezornie

zachowaa

na

sam

koniec.

Po

ujawnieniu prawdy, ktrej na prno niewierny maonek zaprzecza, ona

moe wreszcie przej do propozycji icie handlowej. Nie musi ju ona
udawa, e jest zdradzana, przyja to z gorycz, ale trzeba y dalej pod
jednym dachem. Wydaje si nawet wyrozumiaa wzgldem erotycznych
ekscytacji ma i gotowa jest znosi ten stan rzeczy, ale pod pewnymi
warunkami. Jej duga tyrada wyjania, w jaki sposb musi postpowa
mieszczastwo dla zachowania nie tylko pozorw, ale odwiecznych
wartoci, ktrych pozostaj legatami. Nie bdzie ukrywa, e tak
naprawd chodzi jedynie o jej wasn wygod. Staruszka, nad ktr
moglibymy

si

pochyli

nawet

uroni

z,

okazuje

si

nagle

zatrwaajcym potworem, ktry symbolizuje podpor spoeczestwa

mieszczaskiego.
Tak, moje opiekunki (Urywajc) Prosz ci, nie chod tak
usid przyprawiasz mnie o bl serca, kiedy tak chodzisz (M
wraca, by usi w fotelu. Przejawia oznaki gwatownej irytacji
przesuwa fotele, puka w st; udaje, e nie syszy) Wyobraasz
sobie, e nic nie widz e o niczym nie wiem? Dalibg!... Nie ma
potrzeby krpowa si przed chor No wic, mylisz si widz

wszystko i wiem o wszystkim Po pierwsze to jest niegodne

Ale ty i godno mniejsza o to Po wtre, one nie dbaj o mnie
Kiedy ich potrzebuj, robi wszystko na przekr albo nigdy ich
nie ma Kpi sobie ze mnie w ywe oczy, bezczelnie!... A gdyby
ty wiedzia, jak one do mnie mwi, jak mnie szturchaj!... Nic,
tylko obelga w ich spojrzeniach brutalno w ich ruchach
Mona umrze ze wstydu!... I susznie Jestem dla nich niczym
tylko psuj im humor Bezkarnie mog nie sucha moich
polece maltretowa mnie pozwala mi zdycha Czuj si
chronione s prawdziwymi gospodyniami w tym domu Taka
Rozalia, przed chwil co to nie jada obiadu!... H!... Czy to do
pomylenia?... A ty nic nie powiedziae i uznae, e to jest w
porzdku i tolerujesz, e ona mwi do mnie jak do jakiej
biedaczki!... Co mnie obchodzi, e nie jada obiadu kiedy cierpi
i gdy jej potrzebuj Nie, zapewniam ci, e tak duej by nie
moe, i powiniene mie pomimo wszystko wicej godnoci w
swoich pasjach (M nie przestaje bbni palcami w st. Czu, e
chciaby mwi, odpowiedzie, ale czyni gwatowne wysiki, by
zmilcze.) No dalej, zrozum raz na zawsze, o co ci prosz nie
kieruj zarzutw pod twoim adresem nie chc tego robi To nie
twoja wina Tak ju masz natur Ale co by ci szkodzio zostawi
w spokoju moje opiekunki?... S jeszcze inne kobiety oprcz
opiekunek i prcz brudasek ulicznych (Wolniej, bez goryczy) Ta
moda osoba nasza ssiadka jest naprawd bardzo adna W
kocu wicej jest warta bardziej schlebia mskiej prnoci ni
byle suca nieprawda? Przy tym musi by bardzo zakochana
bardzo namitna A skoro ci si ona podoba skoro zgadzam si,
aby j przyjmowa skoro prosz ci o to skoro byby to dla mnie
odpoczynek rodzaj ulgi szczcia, prawie!... Nie moesz mi tego
odmwi A zreszt dotrzymywaaby mi niekiedy towarzystwa
Zrozum, nie ma nic uwaczajcego w tym, co ci proponuj Znamy
wiele maestw i to najbardziej szanowanych ktre yj w ten
sposb To, co jest ze, to wyczynia tamte rzeczy w tajemnicy

jedno przed drugim No wic Rb to jawnie nie kryjc si

przede mn [SM, ...]
Prawda, e wielu mczyzn nie znajduje w maestwie tego, czego
pragnli. Ale prawd jest te, e nierzadko spotyka ich los, na jaki
zasuyli.
Charles Chaplin
Motywy

postpowania

mieszczanskich

bohaterw

Mirbeau

odbiegaj od tych, ktrymi kieruj si wampiryczne postacie Strindberga

u podoa ich walki ley kwestia ekonomiczna, zachowanie status quo,
anonsuj oni raczej cum granos salis postacie z heroicznego ycia
mieszczan (Aus dem brgerlichen Heldenleben), ktrym da ycie Carl
Sternheim.

Theobald

drobnomieszczaskiej

Maske
rodzinie,

jeden

ktra

osignie

dorobkiewiczw
status

arystokracji

wielkoprzemysowej, jest jak gdyby mskim odpowiednikiem mieszczki ze

sztuki Mirbeau. Ten pater familias jest inkarnacj mieszczastwa, ktre
swobodnie odnajduje si w rzeczywistoci zmuszajcej ludzi do struggle
for live. Najwaniejsz broni mieszczuchw jest hipokryzja i skuteczne
kamuflowanie wasnych dz, ktre tak chtnie represjonowali u innych,
majc oczywicie na wzgldzie "dobro" caego spoeczestwa. Kiedy
Theobald gani sw on Luiz, za to, e zgubia w miecie swoje majtki
(najprawdopodobniej w wyniku roztargnienia), to nie w imi moralnoci
czyni jej zarzuty. Zszokowany jest po prostu faktem, e ona wysoko
postawionego funkcjonariusza moga si zachowa w tak ekscentryczny
sposb w miejscu publicznym. W domu, to co innego, wszystkie
ekstrawagancje s dopuszczalne, a nawet mile widziane. To za swoje
nieodpowiedzialne

zachowanie

Luiza

bdzie

musiaa

wysucha

reprymendy. Theobald jawi si jako krzewiciel mieszczaskiej moralnoci,

kiedy proponuje dwm kandydatom na potencjalnych kochankw jego
ony (byli zachwyceni roztargnieniem Luizy na ulicy), by zamieszkali pod
ich dachem; wtedy mgby mie wszystko pod kontrol. W ten oto sposb
Theobald zachowa "honor" i zyska dodatkowe pienidze (nie wynajmowa
przecie pokoi za darmo). Podobnie ona ze

Starych maestw,

inwigilujca ma tudzie nie bdzie pokazywana palcami, a zyska przede

wszystkim "spokj". Zakoczenie tej komedii nie wskazuje jednak na
zwycizc bitwy, wszak mieszczka zostanie sama na werandzie, daremnie
woajc pomocy. Oburzony m oddala si w niewiadowym kierunku i ju
si nie pojawi na scenie. Starsza pani dostrzec moe jedynie okna domu
ponce "jeszcze czerwieszym wiatem". Czyby to bya jej klska?
Wszystko runo? Trudno da jednoznaczn odpowied, ale mona si
spodziewa, e ta "sprzeczka" maeska nie bya ostatni, nie bya te
pewnie pierwsz. Po cikiej nocy, z pewnoci obydwoje znw pojawi
si na werandzie, by zadawa sobie na nowo kolejne ciosy, wszak
przynaleno do klasy dominujcej oblige.

Epidemia
Epidemia farsa w jednym akcie, zostaa zaprezentowana po raz
pierwszy publicznoci paryskiej 14 maja 1898 roku w Thtre Antoine,
pocztkowo wbrew woli zaoyciela tej eksperymentalnej sceny co
mogoby zdziwi wspczesnego znawc teatru francuskiego. Mimo
swoich obiekcji, w aposto naturalizmu w teatrze, ktry w pamitnym
1896 roku przystpi do grupy przeciwnikw obrazoburczej sztuki Alfreda
Jarry Krl Ubu50, zagra z powodzeniem rol burmistrza. Antoine zbyt
silnie by przywizany do swego artystycznego credo, by dostrzec w
sztuce Mirbeau cokolwiek nowatorskiego, a na pewno ju co nowego, co
przysuyoby si teatrowi i jego rozwojowi. W swoich Wspomnieniach
mia napisa, e w dramacie tym, ktry jedynie prbuje by satyrycznym
(bezsprzecznie mija si z prawd), nie ma nic innego poza grubiastwem
i przemoc51; zdaniem Antoine'a te wtpliwej wartoci przymioty mog li
tylko budzi zrozumiae wzburzenie publicznoci. Z pewnoci widz
wychowany na dzieach takich autorw jak Oscar Wilde, Maurice
Maeterlinck czy Henrik Ibsen, mg poczu si co najmniej zaskoczony,
50Zob. H. Bhar, Les cultures de Jarry, PKF, 1988.
51Zob. A. Antoine, Mes souvenirs de thtre Antoine et de l'Odon, Grasset, 1928, s. 131.

cho podobna, bezkompromisowa satyra nie bya przecie wynalazkiem

koca XIX wieku. Z dzisiejszej perspektywy atwiej nam zrozumie,
dlaczego Antoine nie by przychylny sztuce Alfreda Jarry, skoro ta
niewinna jednoaktwka Mirbeau nie przypada mu od razu do gustu. Jeli
ten byy urzdnik gazowni wystpi w sztuce, co wicej skoro
zdecydowa si na odegranie gwnej roli, musiao go co do niej
przekona. Byy ordownik odnowy teatru nie rozumia bynajmniej
wysublimowanego zacicia satyrycznego dramatopisarza, ktry wanie
poprzez pokazywanie okropnoci chcia w bezporedni sposb atakowa
publiczno, zmusi j do refleksji. Ukaza kretynizm i bezduszno
politykw: oto byo zadanie, jakie sobie postawi autor Zych pasterzy i z
tego zadania mistrzowsko si wywiza.
Fait divers, rodzaj notatki prasowej, szczeglnie czstej w gazetach
popoudniowych, zawierajcej informacje o wydarzeniach sensacyjnych, z
zaoenia autentycznych; ich niezwyko jest efektem niewspmiernoci
przyczyny i skutku ("X zamordowa znajomego, gdy ten ironicznie wyrazi
si o jego brodzie"), nietypowoci osoby uczestniczcej w wydarzeniu
("Osiemdziesicioletni staruszek ukrad samochd, by odwiedzi sw
pierwsz

mio,

mieszkajc

ssiednim

miasteczku")

czy

niecodziennego zbiegu wydarze, ktre brane w izolacji mog by

banalne [...]
Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego
Pomysy do sztuk Mirbeau znajdowa w otaczajcym go wiecie. By
uwanym obserwatorem ycia politycznego i spoecznego III Republiki,
ktre opisywa wnikliwie, nieco wyolbrzymiajc czasami jego rozmaite
wynaturzone przejawy, dewiacje wadzy i towarzyszce im naduycia.
Tematy wic pisarz czerpa z samego ycia i tak naprawd nie musia sili
si na koloryzowanie pewnych faktw mrocych krew w yach. Tak te i
byo w przypadku Epidemii, ktr pisarz osnu wok wydarze, jakie
relacjonowa podczas swojej pracy dziennikarskiej.
W czerwcu 1888, na rok przed premier farsy, nieprzejednany
polemista uda si do Lorientu, w ktrym panowaa epidemia tyfusu.
Zaraza

dziesitkowaa

tamtejsz

ludno,

wielu

widziao

tym

wydarzeniu kar bosk. Bezradni miejscowi lekarze woleli odwoa si do

wyszych, duchowych instancji ni do wasnego rozumu. Najlepszym
bowiem lekiem, ktry, ich zdaniem, mgby pomc umierajcym, byy
gorliwe

modlitwy

do

witej

Anny.

Modlono

si

indywidualnie

kolektywnie. Organizowano liczne procesje, w nadziei, e skrusz serce

witej. Nie skruszyy. Serca nie mieli te reprezentanci spoeczestwa,
ktrzy zostali wybrani w demokratycznych wyborach. Wadze czekay z
zaoonymi rkoma, a choroba zniknie. Nie zamierzano odblokowywa
funduszy koniecznych dla prac sanitarnych. Wadze lokalne najwyraniej
uwaay rozprzestrzenianie si epidemii za proces naturalny, tym
bardziej e choroba w pocztkowej fazie obja jedynie biedot i niszych
rang onierzy. Sytuacja diameteralnie si zmienia, gdy odkryto ciaa
mieszczan, ofiar epidemii. Dopiero ich mier zmusia rad miejsk do
podjcia dziaa, by postawi tam rozwojowi miertelnej choroby52.
Relacja, ktr Mirbeau zdawa w tych cikich dniach, spotkaa si,
jak mona byo si spodziewa, z ostr krytyk. Moe wanie wwczas
narodzi

si

pomys

napisania

sztuki

dramatycznej,

ktrej

sia

oddziaywania spoecznego byaby z pewnoci wiksza. Powrciwszy z

Lorientu, Mirbeau zabiera si od razu do pracy. W krtkim czasie
powstaje jednoaktwka, ktra przesza do klasyki teatru farsowego.
Antycypuje ona bezkompromisowy teatr Daria Fo. Pomimo odwoania si
do rzeczywistych wydarze z dawnej dla nas epoki, farsa ta nie stracia na
swej sile i wci jest ywa dziki swej ponadczasowej tematyce.
Sztuka wnosi kilka przed-nowoczesnych elementw, a przede
wszystkim

zachwyca

swoj

poetyck

wulgarnoci

atmosfer

nierealnoci wiata przedstawionego, przy zachowaniu rudymentarnych

odniesie do estetyki realistycznej, co potguje ow nierealno. Ju od
pierwszych replik, Mirbeau po mistrzowsku wprowadza nas w atmosfer
baniowego, ale i przeraajcego absurdu. Jego satyra jest cita, chodzi
bowiem o sprawy wane i nawet jeli jest przy tym przemiewczy, to
pozostaje miertelnie powany. Nie chodzi tutaj bynajmniej o wywoanie
pustego miechu ukazujc perypetie, jak to miao miejsce na przykad w
52O. Mirbeau, Au pays de la fivre , Le Figaro, 12 czerwca 1888.

klasycznej farsie Boubouroche Georges'a Courteline'a, mieszczucha

oszukiwanego przez kochank, lecz o wywoanie uleczajccego miechu,
ktry czsto mg prowadzi nawet do ez, bowiem akcenty makabryczne
mieszaj si z farsowymi53. Tak wic ju od samego pocztku gupota
politykw zebranych w merostwie przypomina do zudzenia pniejsze
sztuki z teatru absurdu. Na pierwszy plan wysuwa si doktor Triceps,
ktry przez cay czas trwania obrad raczy bdzie swoich kolegw pseudouczonymi stwierdzeniami. Jego pierwsza interpelacja dotyczya porednio
ponownego zatrzymania niejakiego Izydora Teofrasta Barbaroux, ktry z
oczywistych

powodw

nie

mg

si

stawi

sali

posiedze,

bezporednio, zepsutego misa rozprowadzanego przez niego wrd

onierzy. Rzecz to niebywaa, by zacnego obywatela aresztowa z tak
bahego powodu. Sam przecie jad zepsute miso i miewa si cakiem
dobrze. Tak zrodzi si swoisty panegiryk wysawiajcy dobrodziejstwa
konsumpcji niewieego misa. Nie zabraknie w nim przesadnego
zachwytu ani zwrotw pochlebczych, co oczywicie podkrela cynizm, ale
i zwyk gupot radnego. Stwierdza on:
Naleaoby jednak ustali raz na zawsze... Nie tylko nie wierz w
szkodliwo

zepsutego

misa:

wierz

jego

waciwoci

pierwszorzdnie pobudzajce apetyt... tak.. tak.. rozumiecie?...

Zreszt, dlaczego zepsute miso bekasa jest cenione, wou za
podlega karze?... To idiotyczne... Wszystkie zepsute misa powinny
by rwne wobec prawa. [E, ...]
Ta swoista dialektyka ucieka si do sylogizmu, by tym bardziej
podkreli

niedorzecznoci

dyskursu

deputowanego,

zwaszcza

niesprawiedliwo, ktra dotkna szlachetnego rzenika. Jako wprawny

orator, Triceps musi odnale sprawcw, wskaza odpowiedzialnych za t
niegodziwo, a zwaszcza motywy, jakimi si kierowali.

53L. Eustachiewicz, Dramat europejski w latach 1887-1918, op. cit., s. 49.

Wobec tak dziwacznej anomalii mam wic prawo twierdzi, e

proces wytoczony naszemu szanownemu koledze Barbaroux nie jest
niczym innym jak procesem pokazowym; a nie mwi ju nawet o
ograniczeniach, jakie niesie on dla wolnoci handlu... Do diaba!
Zreszt powrc do tej kwestii przy stosowniejszej okazji, kiedy to
szczegowo

przedstawi

wszystkie

jej

aspekty

prawne,

ekonomiczne, terapeutyczne i biologiczne. Ale prosz, eby ta

wstpna uwaga zostaa zapisana w protokole.
Kiedy religia i polityka jad na tym samym wozie, ci, co powo, wierz,
e nic nie moe im stan na drodze. Zaczynaj pdzi na eb na szyj...
i nie pamitaj, e pdzcemu na olep czowiekowi ukazuje si przepa,
kiedy ju jest za pno.
Frank Herbert
Dopiero w swoich kocowych wywodach ujawni swoj mio do
bliniego,

przy

prawdziwe

oglnej

oblicze, za

aprobacie
ktrym

wszystkich

zebranych.

kryje si pogarda

dla

Odsoni

biednych i

uciemionych. Bedc wrd swoich mimo walczcej opozycji z

wikszoci nie musi ju duej ukrywa niskich pobudek, jakimi si
kieruje,

ktre

odebrane

zostan

przez

wszystkich

jako

objaw

patriotycznej postawy. Mirbeau jest szyderczy, ale to szyderstwo jest

broni rac wystpnych i przewrotnych wodarzy.
Musz doda, e nasz kolega Barbaroux da si pozna jako rzenik o
nieposzlakowanej uczciwoci wobec klientw cywilnych, a jeli nawet
jest prawd, e sprzedawa miso gorszego gatunku i zepsute, to
zawsze tylko onierzom, ktrych odki, co mnie dziwi, stay si nagle
tak wraliwe, i... biedocie, co nie ma znaczenia. [E, ...]
Mona

zarzuci

Mirbeau,

jego

postacie

mwi

jzykiem

nienaturalnym, ktrym na pewno si nie porozumiewaj na co dzie

notable. Pisarz konstruuje swych bohaterw schematycznie, odzierajc
ich z jakich indywidualnych cech wszak nie s oni pokazani jako ludzie,

ale jako potwory. Nie ma tu miejsca na psychologi, co pewnie razio

take Antoine'a. Wszyscy zebrani przedstawiani s niczym obdarzone
prawem gosu marionetki i ten ich status skania moe do stwierdzenia,
e przypominaj postacie rodem z teatru ekspresjonistycznego.
Politycy s wszdzie tacy sami. Obiecuj zbudowa most nawet tam,
gdzie nie ma rzeki.
Nikita Chruszczow
Mirbeau jest pisarzem nowatorskim jak na owe czasy. W jego
twrczoci

przejawiaj

ekspresjonistycznej,

si

nawet

jednak
jeli

pewne

sam

autor

cechy
nie

bliskie
mia

estetyce

moliwoci

zaznajomienia si z ni. Jules Lematre pisa o Mirbeau, e posiada on

wyobrani burleskow i tragiczn zarazem, zwraca uwag rwnie na
dar pisarza do wyolbrzymiania pewnych przywar ludzkich, ktre czyniy
go mistrzem karykatury54. Krytyk piszc o dramatopisarzu te sowa nie
wychwala jednak tych cech, ale przywoywa je, eby skrytykowa autora
Interesu ponad wszystko. Mirbeau wpisywa si t fars w nurt teatru
sprzeciwu spoecznego55, w ktrym postacie z krwi i koci zostay
zastpione

groteskowymi

marionetkami.

Przedstawiani

politycy

pozbawieni zostali indywidualnych cech charakteru, poniewa wyzbyci

byli te najmniejszych odruchw ludzkich (pomijajc strach przed
mierci):
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: (przybity) Epidemia w miecie...
CZONEK OPOZYCJI: (wstrznity) W miecie...
BURMISTRZ: Widzicie, panowie, e nie chodzi o polityk...
CZONKOWIE OPOZYCJI I RZDZCEJ WIKSZOCI: (razem) W
miecie... Epidemia w miecie!
BURMISTRZ: Kiedy mwi: w miecie, nie jest to cakiem cise...
Dziki Bogu! Epidemia nie jest w miecie... jest...
CZONEK OPOZYCJI: Do rzeczy... gdzie ona jest? Gdzie... jest w
miecie

czy

nie?...

Niech

pan

wyraa

si

precyzyjnie...

Bez

54J. Lematre, Les Contemporains, Boivin, 1899, t. VII, s. 303.

55T. Kaczmarek, wstp do: Anarchia i francuski teatr sprzeciwu spoecznego 1880-1914, red. T. Kaczmarek,
Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, 2014.

dwuznacznoci... Niech pan powie prawd. Nie jestemy dziemi.

(energicznie) Jestemy mczyznami, do diaba!... Dowiedlimy tego w
bardziej niesprzyjajcych okolicznociach... Kiedy ojczyzna bya w
niebezpieczestwie,

nie

wahalimy

si

wstpi

do

Gwardii

Narodowej... Gdzie ona jest, ta epidemia?... miao!... Niech pan

mwi... [E, ...]
Rozwcieczony czonek opozycji wykrzyczy do burmistrza: Trzeba byo
tak mwi od razu i nie napdza nam niepotrzebnie strachu...
oczywicie, nie boimy si epidemii... Zawsze odnosilimy si do niej z
prawdziwie msk pogard... zawsze traktowalimy j z lekcewaeniem...
Ale mamy rodziny... Mamy przyjaci... do diaba! A arsena nie jest
miastem... koszary nie s miastem... Poza tym co roku epidemia jest w
koszarach... Nic na to nie poradzimy... To nas nie dotyczy.
Poniewa polityk sam nie wierzy w to, co mwi, jest zaskoczony, gdy inni
mu wierz.
Charles de Gaulle
Ta pompatyczna tyrada, w ktrej czonek opozycji zwile okreli
rzeczywisty stosunek wadzy do onierzy, zapocztkuje seri wymiany
zda wpisujcych si w t absurdaln poetyk. Kuky przecigaj si w
formuowaniu prawd tyle goteskowych, co cynicznych i odraajcych,
jeli zway, i s wypowiadane z namaszczeniem i powag:
CZONEK OPOZYCJI: Umieranie to ich zawd...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Umieranie to ich powinno...
BARDZO STARY RADCA: Umieranie to dla nich zaszczyt.
CZONEK OPOZYCJI: Dzi, kiedy nie ma ju wojen we Francji,
epidemie s szko nieodzown i wspania szko mstwa... Gdyby nie
byo epidemii, panowie, to gdzie onierze uczyliby si dzi pogardy
wobec mierci... i powicenia ycia dla ojczyzny?...
KILKU RADCW: To prawda... Bravo!
CZONEK OPOZYCJI: To gdzie pielgnowaliby t cnot prawdziwie
francusk: odwag? [E, ...]

Rajcowie odczuli ulg na wie, e choroba dotyka jedynie biedot i

onierzy, lecz bogostan, w jakim si znaleli, nie trwa dugo, bo Mirbeau
zrcznym ruchem przygotowa scen, ktra doprowadzi do nagego
zwrotu akcji. W scenie trzeciej pojawia si wony, aby wrczy
burmistrzowi kopert, ktr otrzyma od czowieka w aobie. Jego
obecno nie wrya niczego dobrego. Napicie wzrasta. Burmistrz
nareszcie oznajmia wszystkim zebranym, i umar pewien mieszczanin,
oczywicie w wyniku szalejcej epidemii. Strach ogarn wodarzy miasta.
aden nie mg poj, jak to moliwe, by jeden z nich pad ofiar choroby.
Gdy wie owa dotara wreszcie do wszystkich zgromadzonych, nastpuje
zmiana ich zachowania. Prawie natychmiast zadano nazwa ulic
imieniem tego wanie obywatela, a poniewa mieszczanin pozostawa
anonimowy, to gromkim chrem ochrzczono go imieniem Jzef, z
pewnoci na cze Josepha Prudhomme'a, ktry by ucielenieniem
gupoty i opilstwa nie byo adnego sprzeciwu, nikt si te nie
wstrzyma. Mirbeau kpi sobie z mocarzy tego wiata i wkada im do ust
najbardziej niedorzeczne stwierdzenia. Elokwentym mwc jawi si
zwaszcza sam Burmistrz, kiedy wychwala przymioty duchowe i cielesne
zmarego, zwracajc szczegln uwag na takie oznaki czerstwego
zdrowia, jak otyo i rumiana twarz, wielu miao powody, by zazdroci
mu zaywnych rozmiarw brzucha i dumnego, potrjnego podbrdka.
Mirbeau jest w tej scenie doskonaym karykaturzyst i czytelnikowi lub
widzowi z atwoci przyjdzie wyobrazi sobie posta przedwczenie
zmarego mieszczucha. A oto w jaki sposb przedstawia go sobie
Burmistrz:
Tak go sobie wyobraam, z jakim wzruszeniem!... Niski i pulchny,
mia pomidzy cienkimi nogami brzuszek, mocno wypity pod
kamizelk... Na gorsie koszuli jego podbrdek pitrzy si stosownie
potrjn fad tego tuszczu... a jego oczy, wewntrz obrzmiaych
powiek, rzucay blask smutny, trupio blady i powany dwch maych
monet o wartoci dziesiciu sou... By pikny... Jak nikt inny

ucielenia on idea czowieka wedug Ekonomii politycznej, rzdw

liberalnych i spoeczestw demokratycznych, to znaczy czego
bezosobowego,

nieproduktywnego

inercyjnego...

czego

martwego, co chodzi, mwi, gestykuluje, trawi, myli i paci,

zgodnie z mechanizmem starannie naoliwionym przez prawa...
czego, sowem, fun-da-men-tal-ne-go... co nazywaj rentierem.
[E, ...]
Pobudzony intelektualnie przez oklaski zebranych w sali, Burmistrz nie
zawaha si malowa dalej obrazu czowieka, ktrego mier staa si
niepowetowan strat dla caego systemu spoecznego, ba, dla caego
wiata:
Jzef bdzie stale wrd nas jako ywy symbol Ciuactwa... tego
drobnego ciuactwa, ktrego nie dosignie adne zwtpienie,
ktrego

nie

zniechci

adna

przeciwno

losu...

ktre,

bezustannie oszukiwane, okradane, rujnowane, gromadzi dalej, na

przysze

malwersacje,

za

cen

niewyobraalnych

powice,

pienidze... z ktrych nigdy nie bdzie korzysta i ktre zawsze

suyy,

su

bd

suy

jedynie

do

zbijania

fortuny

zaspokajania zachcianek... innych ludzi... Cudowna abnegacja,

panowie!... Idealna skarbonka... o weniana poczocho!... [E, ...]
Mieszczanie s gboko wzruszeni, nie mog powstrzyma si od
uzewntrznienia swoich emocji. Poruszaj si w sali posiedze rady
miejskiej niczym pacjenci zamknici w szpitalu psychiatrycznym pod
cisym nadzorem. Mirbeau na kilka lat wyprzedza Carla Sternheima w
sposobie konstruowania dialogu, typowo ekspresjonistycznego, w ktrym
przewaaj zdania krtkie i urywane. Przytoczony tu duszy fragment
przypomina rwnie specyficzny jzyk, jaki odnajdujemy w dramatach i
poezji Augusta Stramma:
DOKTOR TRICEPS: Sursum corda!

WSZYSCY: Tak! Tak!

DOKTOR

TRICEPS:

Bolesnym

okolicznociom

przeciwstawmy

mskie rozwizania...
WSZYSCY: Tak! Tak!
DOKTOR TRICEPS: Niebezpieczestwom, ktre nam zagraaj...
energi, ktra je pokona...
WSZYSCY: Tak! Tak!
DOKTOR TRICEPS: Jestecie gotowi ponie wszelkie ofiary?
CZONEK OPOZYCJI: Wszelkie...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Wszelkie...
WSZYSCY: Tak! Tak! Wszelkie...
DOKTOR TRICEPS: Potrzeba nam pienidzy...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Znajdziemy je.
CZONEK OPOZYCJI: Zdobdziemy je... zorganizujemy je...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Poyczki!
CZONEK OPOZYCJI: Akcyzy!
DOKTOR TRICEPS: Wywaszczenia!
WSZYSCY: Tak! Tak! Tak!... Ot to...
DOKTOR TRICEPS: Trzeba bdzie zburzy stare dzielnice miasta, te
ogniska infekcji...
PIERWSZY RADCA: Zburzymy je...
DOKTOR TRICEPS: I odbudowa je...
PIERWSZY RADCA: Odbudujemy je...
WSZYSCY: Tak! Tak! Tak!
DOKTOR TRICEPS: Wytyczy szerokie bulwary...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Zasadzi drzewami parki
miejskie...
WSZYSCY: Tak! Tak!
CZONEK OPOZYCJI: Aleje...
WSZYSCY: Tak!... Tak!... aleje! Aleje!
DOKTOR TRICEPS: Wywietrzy podwrza... oczyci cieki...
CZONEK RZDZCEJ WIKSZOCI: Zwikszy liczb skwerw...
CZONEK OPOZYCJI: Wprowadzi syropy przeciwgorczkowe...

DOKTOR TRICEPS: Zdeglomerowa gimnazja miejskie, eskie

szkoy klasztorne... domy publiczne... koszary...
WSZYSCY: Ot to!... Ot to!...
DOKTOR TRICEPS: Trzeba bdzie sprawi, aby zewszd tryskay
rda czystej wody... rda niewyczerpane i gbokie jak morze...
CZONEK OPOZYCJI: Wytrysn...
DOKTOR TRICEPS: Jeli nie wytrysn... bdziemy czerpa wod w
dziewiczym sercu gr...
WSZYSCY: Tak! Tak!
DOKTOR TRICEPS: Szwajcarskich...
CZONEK OPOZYCJI: Karpat...
DOKTOR TRICEPS: Kaukazu...
WSZYSCY: Tak! Tak! [E, ...]
Duga ta litania nie koczy si na poszukiwaniu rde czystej wody.
Przedstawiciele wadzy pawi si w absurdach Mirbeau ukaza tu swj
niezaprzeczalny kunszt satyrycznego pira. Rozgorczkowani politycy
chc wypowiedzie wojn mikrobom, powoa do ycia komitety do spraw
zdrowia, stowarzyszenia do spraw profilaktyki, szpitale kwarantannowe
wok miasta, zorganizowa kongresy medyczne, a przede wszystkim
pomci Jzefa. Kozem ofiarnym, jak mona si domyli, stanie si sam
Izydor Teofrast Barbaroux niedawny dobroczyca ludzkoci, ktry
zostanie oskarony o rozprowadzanie zarazkw szerzcej si w miecie
choroby. Byy obroca winnego szerzenia si plagi, doktor Triceps,
nazywa go teraz ndznikiem, trucicielem i morderc, i pewnie by mg
jeszcze duej mnoy inwektywy pod adresem handlarza niewieym
misem, gdyby mu nie przerwa czonek opozycji, dla ktrego Barbaroux
by po prostu socjalist, a co gorsze, Japoczykiem. Caa ta przezabawna
scena koczy si decyzj o przegosowaniu niebagatelnej sumy stu
milionw frankw dla powstrzymania zarazy, a kurtyna opada, kiedy
widzimy wszystkich zebranych, jak szamoc si potwornie, niczym w
mrowisku, z widocznymi oznakami oywienia na twarzy. Jestemy widzami
swoistego teatru kukieek, ktre w nieludzkim uniesieniu tacz swj

mechaniczny balet. Zakoczenie wydaje si antycypowa sceniczny obraz

par excellence ekspresjonistyczny.

Kochankowie
Kochankowie, sztuka zrealizowana po raz pierwszy w teatrze GrandGuignol, musiaa czeka prawie sto lat na wznowienie w 1999 przez
Studio Thtre de la Comdie-Franaise. Mirbeau wydaje si czerpa
inspiracj dla swojej komedii z prywatnego ycia, opisuje w niej bowiem
zawioci poycia miosnego, a przede wszystkim samotno kochankw,
ktrzy nie s w stanie si porozumie. Twrczo naszego pisarza wpisuje
si tym samym w pewnego rodzaju nurt kryzysu epistemologicznego,
ktry pojawia si na przeomie wiekw i ktry zostanie rozwiniety przez
ekspresjonistw (Gottfried Benn, Salomo Friedlaener). Mio byaby wic
iluzj, jak powiada Schopenhauer, czy te zwykym wymysem ludzkim,
jak tego chcia La Rochefoucauld? Te kwestie nie bd bezporednio
rozwaane przez Mirbeau, ktremu chodzio raczej o co innego.
Nawizanie

do

osobistych

przey

stanie

si

przede

wszystkim

pretekstem do skarykaturowania teatru oficjalnego, ktry z mioci zrobi

swj ulubiony temat. Mona wic stwierdzi, e francuski pisarz ukazuje
mio jako puapk, w ktr wpadaj zakochani, ale czyni to poprzez
demistyfikacj uczu i przedstawienie ich jako zud nie prowadzc do
szczcia,

lecz

raczej

do

zguby.

Autor

nie

tylko

wyraa

swj

pesymistyczny pogld na ludzk kondycj, ale take wymiewa pewien

mit literacki, tak bardzo upodobany przez znienawidzone mieszczastwo.
ladem Flauberta, Mirbeau wymiewa wic ten typ literatury, ktra mami
czytelnikw

dobrodziejstwami

mioci,

przedstawiajc

jako

co

oczywistego. Citym jzykiem smaga nie tylko politykw, dostaje si te

licznym

pisarzom,

ktrzy

sprzedaj,

jak

sam

powie,

nieznony

sentymentalizm: sprzedaj tego w puszkach, w torebkach, we flakonach,

w butelkach56.
56O. Mirbeau, "Amour! Amour!", Le Figaro, 25 lipca 1890.

Zadowalamy si byle czym. Jeeli przyjaciele dobrze si porozumiewaj,

jeeli kochankowie dobrze si porozumiewaj, jeeli rodziny dobrze si
porozumiewaj uwaamy to za harmonijne poycie. Zudzenie, bracie,
lusterko do wabienia skowronkw. Nieraz czuj, e istnieje wiksze
porozumienie pomidzy dwojgiem ludzi lejcych si po bach ni midzy
tymi, ktrzy patrz na to z zewntrz.
Julio Cortzar
W celu sparodiowania mieszczaskiej ckliwoci, Mirbeau nie
zawaha si wprowadzi na samym pocztku sztuki postaci recytatora,
co pozwoli od razu widzowi nabra stosownego dystansu proceder ten,
jak wiemy, bdzie czsto wykorzystywany przez Brechta, a take przez
woskiego

pisarza

Luigi

Pirandella

(np.

Szeciu

postaciach

poszukiwaniu autora, 1921). Prolog dramatu przepeniony jest ironi i

cynizmem, a sama scena inicjalna i kolejna, rzecz jasna, umiejscowione s
w parku, ulubionym miejscu romantycznych schadzek. Oto, o czym bdzie
rzecz caa:
Panie, Panowie, kiedy kurtyna idzie w gr, odsaniajc wystrj
sceny, na ktrej wznosi si aweczka po prawej stronie blisko
drzewa, fontanny lub czegokolwiek bd innego, znaczy to, i musi
rozegra si niechybnie scena miosna Czy potrzebuj wam
wyjawi, i wkrtce, pord tej nocy drcej o melancholio serc
zakochanych! kochanek, wedle zwyczaju, przyjdzie usi, na tej
aweczce, przy kochance, i e tam, obydwoje, jedno po drugim,
bd szepta, wzdycha, paka, szlocha, piewa, gosi chwa
rzeczy wiecznych (Patrzc przez park) O czym to ja mwiem?
Sysz szelest trcanych lici, widz dwa cienie, jak z wolna zbliaj
si przez gazie Ot i oni Jake s smutni!... [K, ...]
Smutni kochankowie, tego by si nie spodziewali mieszczanie w ich
mieszczaskim teatrze. Mieszczanie przychodzili do teatru tylko po to, by
chocia pomarzy o prawdziwej mioci, ktrej sami w rzeczywistoci
nie zaznali. Po odejciu Recytatora na scenie widzimy pospnych

kochankw, ktrzy zbliaj si do aweczki, ich cudownego miejsca

spotka. Ju sam jej widok wznieca wspomnienia i wprawia Kochanka w
nostalgiczny nastrj. Rozpoczyna si wymiana zda, ktra tak naprawd
jest dialogiem guchych. Bohaterowie, pomimo czcego ich od pewnego
czasu uczucia, nie umiej ze sob rozmawia. W dramacie Mirbeau brak
akcji, a kada z postaci wypowiada prywatne monologi, jak gdyby
interlokutor nie pragn sucha drugiej osoby, tylko skupia si na swojej
historii. Dialog, o ile w tym przypadku mona o nim mwi, przypomina
romantyczne gruchanie. Zwrci trzeba uwag na czste reakcje na
stronie Kochanki, ktra wydaje si umczona dyskursem swojego
wybranka. Od pierwszych replik naszpikowanych do granic moliwoci
truizmami, wkraczamy w banalny wiat miosnej retoryki:
KOCHANEK: Ach! ot i aweczka mia aweczka (Zblia si do
aweczki, obejmujc kochank wp z czuoci)... dawna i mia
aweczka z kamienia tak czsty wiadek naszych upoje
naszych ekstaz
KOCHANKA: (na stronie) Znowu ta aweczka
KOCHANEK: Wyglda pani na zmczon Czy chce pani, bymy
odpoczli nieco?...
KOCHANKA: (roztargniona) Skoro pan sobie yczy
KOCHANEK: Niech pani zatem pozwoli Prosz mi poda sw
do
KOCHANKA: (na stronie) Cigle ta aweczka!...
KOCHANEK:

Jake Pani jest pikna!... Dzi wieczr jest pani

jeszcze pikniejsza I wieczr jake jest pikny (Siadaj na

aweczce: kochanka prosto, sztywno; kochanek pochylajc si ku
niej i trzymajc j za rce, i patrzc jej w oczy. Do dugie
milczenie.) Cudowny wieczr!...
KOCHANKA: (cigle roztargniona i obojtna) Cudowny
KOCHANEK: Nieprawda?
KOCHANKA: (tak samo) Tak [K, ...]

Mirbeau po mistrzowsku doprowadza ten dialog pomidzy guchymi

do paroksyzmu godnego miana teatru absurdu:
KOCHANEK: Zewszd zewszd To nie wystarczy to zbyt
mgliste A janiej prosz wyrazi si janiej
KOCHANKA: Nie jest pan ju ze mn taki, jak dawniej
KOCHANEK: Protestuj
KOCHANKA: Czuj, e pana nudz
KOCHANEK: Protestuj protestuj
KOCHANKA: Znowu zacz pan pali
KOCHANEK: Ale paliem zawsze, moje drogie serce Niech pani
sobie przypomni Czy nie paliem od zawsze?
KOCHANKA: Nie tak jak teraz Dawniej nigdy by pan nie mia
pali po
KOCHANEK: Prosz mi wybaczy ach!... prosz mi wybaczy
KOCHANKA: A poza tym jest pan mniej zadbany
KOCHANEK: (osupiay) To co nowego
KOCHANKA: Chodzi pan byle jak nie troszczy si o swj wygld
KOCHANEK: Przepraszam Przepraszam
KOCHANKA:

detale,

ktre

nie

umkn

uwadze

kobiety

delikatnej i kochajcej
KOCHANEK: Och! nie spodziewaem si tego zarzutu To zarzut
doprawdy niespodziewany Mniej zadbany?... Wszystkie pani
wymwki mgbym je przyj by moe Ale nie tak!...
Mniej zadbany?... (Cierpko i z uraz)... Wic uwaa mnie pani za
brudasa?...
KOCHANKA: Czy kto do pana tak powiedzia?
KOCHANEK: Nie ale uwaa pani, e jestem odraajcy
KOCHANKA:

No

to

doczekaam

si

teraz

bdzie

pan

wyolbrzymia!...
KOCHANEK:Waciwie, co si we mnie zmienio?... Wyznam pani,
e to bardzo upokarzajce Jestem upokorzony [K, s. ...]

Ta gra sw, jak susznie zauwaa Pierre Michel, godna jest

najlepszej ekwilibrystyki sownej Ionesco mistrza teatru absurdu. Dialog
kochankw wskazuje na niemono porozumienia si midzyludzkiego,
przynajmniej sownego, i odsania egzystencjaln samotno czowieka,
podobnie jak ma to miejsce w przypadku bohaterw Szalestwa we
dwoje:
ONA: To tylko z tob nic nie wiadomo. Jeste zdolny do wszystkiego.
Nic nie potrafisz.
ON: ycie bez przyszoci nie ma adnej przyszoci. I to wcale nie
jest jeszcze takie pewne.
ONA: Niektrym si powodzi. Innym si nie powodzi. Ci, ktrym si
powodzi, wygrywaj na loterii.
ON: Jest mi za gorco.
ONA: A mnie jest zimno. To nie jest godzina, eby byo za gorco.
ON: Nie moemy si zgodzi. Sama widzisz. Nigdy nie moglimy si
zgodzi. Otworz okno.
ONA: Chcesz, ebym zamarza. Chcesz mnie zabi.
ON: Nie chc ci zabi, chc odetchn powietrzem.
ONA: Mwie przecie, trzeba si pogodzi z tym, e ludzie si
dusz.
ON: Kiedy ja to powiedziaem? Nigdy tego nie powiedziaem.
ONA: Mwie. Zeszego roku. Ju nawet nie pamitasz, co mwie.
Sam sobie zaprzeczasz.
ON: Nie zaprzeczam sobie. To zaley od pory roku.
ONA: Kiedy tobie jest zimno, nigdy nie pozwalasz mi otworzy okna.
ON: O to wanie chodzi: kiedy mnie jest zimno, tobie jest ciepo;
kiedy mnie jest ciepo, tobie jest zimno. Nigdy nam nie jest
jednoczenie ciepo i zimno.
ONA: Nigdy nam nie jest jednoczenie zimno i ciepo.
ON: Nie. Nigdy nam nie jest jednoczenie ciepo i zimno.
ONA: Bo jeste inny ni wszyscy.
ON: Ja jestem inny ni wszyscy?

ONA: Tak. Na moje nieszczcie jeste inny ni wszyscy.

ON: Na moje szczcie jestem inny ni wszyscy57.

Portfel
Po miosnych perturbacjach, opisanych w poprzedniej sztuce,
Mirbeau powraca do swego ulubionego tematu: obnaania gupoty i
okruciestwa wadzy. Tym razem celem krytyki bdzie policja, ktr
reprezentuje pewien komisarz. Sztuka cieszya si wielkim powodzeniem,
na rwni z Interesem przede wszystkim. Prapremierze, ktra odbya si
19 lutego 1902 roku na scenie Renaissance-Gmier, towarzyszya
atmosfera skandalu. Pojawiy si gosy, e farsa jest najzwyczajniejszym
plagiatem, autor broni si twierdzc, e pomys zaczerpn z kroniki
wypadkw w pewnej poczytnej gazecie58.
Satyra, utwr literacki omieszajcy lub pitnujcy ukazywane w nim
zjawiska wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki
spoeczne, postawy wiatopogldowe i orientacje polityczne, instytucje
ycia publicznego, sposoby zachowa i mwienia. Wypowied satyryczna
wyraa krytyczny stosunek autora do okrelanych zjawisk ycia,, wyrasta
z poczucia niestosownoci, szkodliwoci czy absurdalnoci pewnych
sytuacji; nie proponuje jednak adnych rozwiza pozytywnych, wzorw
lub ideaw, jej naturalnym ywioem jest omieszajca negacja.
Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego
Mirbeau

kreli

gwn

posta

jako

potwora,

cynicznego

bezwgldnego. To wanie komisarz, str prawa, zmusza sw kochank,

by dzie w dzie odgrywaa rol prostytutki, ktr policjanci za kadym
razem chwytaj i przyprowadzaj do komisariatu do gabinetu samego
komisarza. W ten oto sposb mieszczanin bdzie mg oddawa si
uciechom cielesnym, nie cigajc na siebie najmniejszych podejrze o
cudzostwo. Jego uczucie do Flory, bo tak ma na imi wybranka, wyraa
57E. Ionesco, Szalestwo we dwoje, tum. J. Kott, Oficyna Wydawnicza Mireki, Krakw2004, s. 406-407.
58Zob. T. Kaczmarek, Anarchia i francuski teatr sprzeciwu spoecznego 1880-1914, op. cit., s. 24-25.

si co najmniej w osobliwy sposb. Nacechowane jest brutalnoci,

pozwala on bowiem swoim podwadnym bezkarnie maltretowa kobiet.
Tak komisarz wyraa swoj namitno, a przede wszystkim, jak sam
powie, prawdziw mio. Wyznaje on:
Ach te usta... Te usta... Nie kocham Ci?... Moja dziecinko... gdybym
Ciebie nie kocha... czy kazabym Ci czeka caymi godzinami... w
nocy na chodniku... w deszczu i w chodzie... na niegu?... Czy
naraabym Ci tak otwarcie na wulgarne zniewagi przechodniw...
na brutalno moich policjantw... na przekrwienie puc... i na co
gorszego

jeszcze?...

No

pomyl

troch...

bez

nerww...

na

chodno!... (powanie z emfaz). Moje dziecko... Te powicenia...

ktre

czyni

wznios

dusz...

ktre

oczyszczaj

dusz...

te

szlachetne powicenia... czy nie oczekuje si ich od istot, ktre

wanie si kocha... prawdziwie... namitnie... [P, s. ...]
Swoje

zapdy

sadystyczne

podbudowa

chce

nieskazitelnymi

moralnie autorytetami, jednym z nich jest poczytny wwczas pisarz,

powszechnie uznawany za obroc wartoci, zwaszcza katolickich: Paul
Bourget,

ktrego

Mirbeau

szydzi

niemiosiernie

przy

kadej

nadarzajcej si okazji. Przywoanie wic tutaj nazwiska owego moralisty

czyni ze na rwni z Komisarzem ciemiyciela swobd obywatelskich.
Hektor bo takie imi nosi Komisarz posikuje si sowami autora
synnych

powieci

psychologicznych,

by

wyjani

swoje

niejasne

pobudki. Oburzony jest, e Flora nie czytaa powieci tego znanego

pisarza, jego zdaniem bowiem, kada biaogowa powinna je zna, wtedy
bezspornie

zrozumiaaby,

co

znaczy

upojenie

powiceniu,

namitno w cierpieniu i wreszcie cierpienie w namitnoci. Pisma

Bourgeta

dla

Komisarza

jedyn

prawdziw

wykadni

ycia

spoecznego, s zapewne waniejsze od samej Biblii, wszak to, o czym

pisze Bourget, to jest prawda psychologiczna... i chrzecijanska.
Nietrudno

dopatrze

si

tutaj

animozji

Mirbeau

wzgldem

chrzecijastwa i religii w ogle. Mona by zaryzykowa stwierdzenie, e

farsa ta cieszya si tak wielkim zainteresowaniem, poniewa bya swego

rodzaju Molierowskim witoszkiem z pocztkw XX wieku.
Komisarz pod wieloma wzgldami przypomina ujt sarkastycznie
posta Casti Piani z dramatu Franka Wedekinda mier i diabe (1912). W
obu sztukach seksualno kobieca postrzegana jest jako zagroenie dla
porzdku mieszczaskiego. Nawet jeli posta ze sztuki niemieckiego
pisarza wydaje si otwarcie krytykowa anachroniczny system spoeczny,
w ktrym kobieta jest uciskana przez samca, to jednak sam autor,
wychwalajc prostytucj wyzwolon z okoww haby, zbyt silnie zwizany
jest ideologicznie z mieszczaskimi wartociami.
Obie sztuki na rny sposb podejmuj problematyk upoledzenia
kobiet

yjcych

spoeczestwach

fallokratycznych.

Kobieta

jest

grzeszna od czasw biblijnych, co jednak mieszczanom nie przeszkadza

korzysta z uciech cielesnych, oczywicie po kryjomu, bo pozory
moralnoci musz by zachowane w imi porzdku spoecznego. Myle
trzeba o ogle, a nie o partykularnych interesach jednostek. W obu
sztukach pobrzmiewa echo pism Johna Stuarta Milla (O uciemieniu
kobiet)

Fryderyka

Engelsa

(Der

Ursprung

der

Familie,

des

Privateigentums und des Staats), dla ktrego dyskryminacja prostytutek

dowodzia absolutnej wadzy mczyzn nad pci esk59. Francuski
pisarz podziela to zdanie, wyraajc sowem i pirem swoj sympati
dla odrzuconych przez spoeczestwo kobiet. Ich opiekunom za, czyli
sutenerom, nie szczdzi gorzkich sw, porwnujc ich do ywicych si
padlin hien.
Mirbeau krytykuje system kapitalistyczny, ktry rzekomo oparty jest
na demokratycznych wartociach, a tak naprawd, u jego podstaw le
przemoc i niesprawiedliwo; krytykuje absurdalne prawo, sankcjonujce
wszelakie naduycia monych tego wiata, a gnbice biedot, jak gdyby
tej znacznej czci spoeczestwa nie do byo niedoli i biedy, co woa o
pomst do nieba.
W komisariacie pojawia si biedny Janek Szmaciarz, ktry odnalaz
na chodniku portfel wypeniony, bagatela, 10 tysicami frankw. Jakie
59Cyt. za: W. Rasch, "Krytyka spoeczenstwa w dramatach Franka Wedekinda", w: Ekspresjonizm w teatrze
europejskim, red. D. Bablet, J. Jacquot, Pastwowy Insytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 70.

zdziwienie pojawio si na twarzy obrocy prawa, kiedy zobaczy

achmaniarza, ktry przyszed odda w jego zacne rce owo cenne
znalezisko. Heroiczny gest biedaka musia wzbudzi podziw. Komisarz
dopatrzy si w nim elementw baniowych, wrcz szekspirowskich
zawsze bowiem, kiedy by czym poruszony, odwoywa si do genialnego
pisarza angielskiego. Zwracajc si do biedaka, wyjania mu, na czym
polega dobrze funkcjonujcy system spoeczny: Mj poczciwcze, niech
Pan nigdy nie wystpuje przeciwko milionerom... S potrzebni w
spoecznej machinie. Jakby ich zabrako... czy mgby Pan znajdowa na
chodnikach... portfele... jak ten tutaj? Francuski pisarz nie baczy na
sowa,

doprowadzajc

do

absurdu

dyskurs

prezentowany

przez

znienawidzonego policjanta. Obnaa mechanizm prawa, ktre jawi si

jako niesprawiedliwe i okrutne60. Niemniej jest ono przejrzyste i nie
przewiduje nagrody za zwrot zagubionej rzeczy, karze za surowo za
nieposiadanie staego miejsca zamieszkania.
W tej przepenionej czarnym humorem farsie poczciwy obywatel,
zamiast usysze sowa

pochway, ba, obietnic

nagrody, zostanie

aresztowany i osadzony w wizieniu za to, e jest bezdomny. Dura lex sed

lex. Guchy na niedol Szmaciarza, ktry cierpi na rne przypadoci, w
tym uciliw przepuklin, Komisarz postpi zgodnie z liter prawa,
bowiem:
Rzecz polega nie na tym, co pan ma... ale na tym, czego Pan nie
ma... Ma Pan przepuklin... to bardzo dobrze... ale nie ma Pan
miejsca zamieszkania!.... Co sprawia, e jest Pan kim w rodzaju
wczgi... podlega Pan zarzutowi wczgostwa... to jest karalne...
[] Bohater... to oczywiste... jest pan bohaterem... ale jest Pan
rwnie wczg... I o ile nie ma specjalnych praw na korzy
bohaterw, o tyle wiele ich jest przeciwko wczgom... wiele, Panie
Szmaciarz. [P, s. ...]

60M. Surel-Turpin, Przedmowa [do:] Portfela, w: Au temps de l'anarchie, un thtre de combat 1880-1914,
choix et ditions des textes par J. Ebstein, Ph. Ivernel, M. Surel-Turpin et S. Thomas, Sguier/Archimbaud,
2001, s. 172.

Mirbeau w komiczny, a nade wszystko, karykaturalny sposb,

przedstawia reprezentanta wadzy, ktry jest na wskro perwersyjn i w
rzeczywistoci gron postaci; budzi miech i przeraenie zarazem.
Scena, ktra ma na celu ukazanie absurdw prawa, mogaby by
odmalowana w tonacji tragicznej, jednak Mirbeau wybiera grotesk, ktra
z pewnoci lepiej obnaa nieludzki system zawarty w kodeksie prawnym.
Ironia jest wszake broni najcisz, obawia si jej kada autorytarna
wadza. Wszystko staje si powane, a najbardziej niewinny umiech jest
zakazany. Francuski dramatopisarz mnoc paradoksy, omiesza, ale i
pobudza do refleksji widza, ktry, wstrznity, nagle przebudzi si z
letargu przynajmniej takie byy artystyczne zamierzenia Mirbeau w tym
przypadku niewyzbyte politycznego podtekstu. Nie dziwi wic, e twrca
Epidemii odrzuca en bloc realizm na rzecz braworuwego nonsensu.
Emmanuel Arne wspomina, e podczas spektaklu ludzie miali si, cho
sowa komiczne byy przez nich odbierane jako smutna prawda 61, a
Maurice Beaubourg w swoim artykule pisze o paradoksie, na ktrym
zbudowana jest caa komedia, paradoks bowiem sta si w owych czasach
jedynym rodkiem skutecznym dla wyraenia prawdy 62. W kontekcie tych
wypowiedzi, farsa jawia si jako najbardziej grone ore w walce
przeciw nieprawociom tego wiata.
Nadmieni trzeba, e przy okazji pisania tej komedii, Mirbeau nie
omieszka wyrazi zdawkowo swego krytycznego zdania na temat teatru
tamtych czasw. Dialog prowadzony midzy Komisarzem i szpiclem
policyjnym, Jeremim Niezadbalskim, daje wiadectwo polemicznego
talentu naszego pisarza. To, co moe dziwi, to fakt, e Mirbeau swj
negatywny stosunek wobec zwyczajw panujcych na paryskich scenach
wyraa

poprzez

figur

perwersyjnego

stra

prawa.

Teatr

mnie

rozczarowuje... uwaam, e teatr, panie Jeremi Niezadbalski, tarza si w

mczcych i oklepanych numerach... same banay... zupenie zbyteczne...
Do diaba, nie porusza si w nim bezporednio problemw spoecznych.
W

ostatnim

zdaniu,

Mirbeau-Niezadbalski

wyraa

prowokujce

przewiadczenie, e gdyby policja tworzya teatr, to rzecz zgoa inaczej by

61E. Arne, [nota:] L'Humanit, 10 czerwca 1905.
62M. Beaubourg, [nota :] w La Plume, 1902.

si przedstawiaa, wszak policjanci na co dzie maj styczno z

problemami spoecznymi. Krytykujc teatr, francuski pisarz ma na myli
przede wszystkim wodewil, ktry krlowa bezkonkurencyjnie w stolicy, w
lekkim repertuarze komediowym, gdzie nie wahano si posugiwa
wulgarnymi chwytami, byle tylko spektakl odnis sukces komercyjny. Ju
w 1884 roku Mirbeau pisa, e dzisiaj atrakcyjno wygrywa z
talentem63, bowiem bywalcy teatrw nie przychodz na spektakle, by
podziwia kunszt aktorski, lecz wyszukan toalet aktorek lub jej brak
co byo nawet bardziej kuszce dla oczu niewybrednego habitu
teatralnego ycia w Paryu. O tym, e Komisarz z pewnoci nie jest
porte-parole naszego dramaturga, wiadcz m.in. te sowa: ale gdyby nie
byo teatru... kobietek w teatrze!... A to ci dopiero... czego pan oczekuje,
Panie Niezadbalski... trzeba samemu wymierza sprawiedliwo... z braku
laku dobra i kokota. Niech przany miech Komisarza, ktry nastpuje
po tej replice, posuy nam za konkluzj wczeniejszych rozwaa
powiconych tej miniaturze scenicznej.

Skrupuy
Skrupuy byy utworem, ktrego sam Mirbeau waciwie nie
docenia, co nie oznacza, e si od niego odegnywa; nie uwaa go w
ogle za dramat, poniewa, jak sam napisze, jego tekst nie pretenduje do
tego, by by sztuk teatraln. Chodzio mu raczej o zwyk konwersacj
midzy

dwiemia

postaciami,

ktre

wypowiadayby

si

na

tematy

dotyczce panujcych w owych czasach stosunkw spoecznych. Czytajc

t komedi, mona si nawet zgodzi ze sowami autora, i zbudowana
jest na wartkim jednak dialogu, ktry w peni moe zaistnie dopiero na
scenie. Zwyka, jak gdyby si wydawao, rozmowa, speniaa wszystkie
kryteria sztuki dramatycznej, przede wszystkim tej nowoczesnej, ktra
miaa

nadej.

Te

jej

walory

znalazy

potwierdzenie

licznych

realizacjach scenicznych. Utwr zosta pokazany po raz pierwszy w

63O. Mirbeau, Le Retour des comdiennes" , Le Gaulois, 15 wrzenia 1884.

teatrze Grand-Guignol 2 czerwca 1902 roku, a do koca grudnia tego

roku grany by 70 razy. Sukcesem cieszy si dramat Mirbeau rwnie na
prowincji, pokazywano go w 37 miastach i miasteczkach, a nawet
doczeka si setki przedstawie w Niemczech dziki berliskiemu
impresario Adolfowi Sliwinskiemu. Zwyka rozmowa bya na ustach
bywalcw teatralnych, a jej anarchistyczne przesanie poprzez swoj
pozorn prostot, nawet wbrew oczekiwaniom samego autora, zapewnio
jej niespodziewane powodzenie.
Zodziej ma wymwk, gdy si sam sdzia kradziey dopuszcza.
William Shakespeare
Dla Mirbeau Skrupuy nie byy jednak utworem scenicznym z
jednego wakiego powodu: na prno szuka tu intrygi utrzymujcej w
napiciu uwag widza pitrzcymi si perypetiami zastpuje j
wykoncypowana, odlega od prawdopodobiestwa yciowego scena, w
ktrej spotykaj si milioner i zodziej-dentelmen w asycie swego
lokaja. Jak mona si domyli, ten pierwszy mia zosta okradziony przez
zodzieja, lecz stuczenie wazy budzi na czas niedosz ofiar. Zoczyca
skwituje

to

tymi

sowy,

skierowanymi

wprost

do

potencjalnie

pokrzywdzownego: Prosz wybaczy t niezrczn pobudk... Wszak nie

moja to do koca wina... Ma pan, drogi panie, w posiadaniu bibeloty o
wyjtkowej

kruchoci,

ledwie

poruszysz

najdelikatniejszym

nawet

omikiem, zaraz mdlej i osuwaj si na podog". Zodziej mgby

ucieka, ale ma swj honor, jak sam powie najwaniejsze to pokaza
klas. Decyduje si wic na konfrontacj z kolekcjonerem wspaniaych, a
przede wszystkim drogocennych bibelotw tym bardziej, e odczuwa
podziw dla gustu, wyrafinowania i ekstrawagancji wytrawnego ich
posiadacza. Scena, rzecz jasna, absurdalna, ale Mirbeau, podobnie jak w
Portfelu czy Epidemii, stawia tez, ktr ilustruje poprzez sprowadzenie
argumentum ad absurdum. Pierre Michel zwraca przy tym susznie uwag
na ten proceder, ktry pozwala zdystansowa si widzowi i krytycznie
podej do tez, ktre zostay mu zaprezentowane. Nawizujc do bogatej i
znakomitej tradycji persyflau pochway (Erazm z Rotterdamu, Franois
Rabelais, Paul Lafargue i wielu innych), anarchistyczny dramaturg

pokazuje, e cay mieszczaski porzdek spoeczny fundowany jest na

kradziey. Mirbeau odwraca wic wartoci, jak bdzie to czyni Genet p
wieku pniej, i w tym wywracaniu na nice bdzie nad wyraz oryginalny.
Ju na samym pocztku rozmowy midzy Okradanym i Zodziejem, ten
ostatni, zapytany o swoj profesj, nie zawaha si powiedzie, e jest po
prostu zodziejem. Nie podj si tej funkcji spoecznej jak sam bdzie o
niej mwi od razu i jest raczej intelektualist, rabusiem-filozofem, samo
ycie zmusio go do tego zajcia. Dugo zastanawia si, zanim zacz
para si t dziaalnoci najbardziej szczer i lojaln, ba, najuczciwsz
ze wszystkich, jakie mogo zaoferowa spoeczestwo czowiekowi
takiemu jak on, a nie pochodzi przecie z warstw najwyszych. Cho
wstpne wyjanienia Zodzieja zakrawaj na paradoks, to stwierdzenie
Okradanego, e przepada za paradoksami, moe jedynie mieszy:
Kradzie, prosz pana, a uywam tego sowa, jak kadego innego,
na przykad handel, adwokatura, przemys, literatura, malarstwo,
finanse, medycyna kradzie miaa dugo z opini, poniewa ci,
ktrzy si jej imali, a do dzi, byli chamskimi brutalami, ohydnymi
wyrzutkami... ludmi niemajcymi pojcia o wiecie, adnej wiedzy
oglnej, adnej elegancji... ludmi, ktrych wstyd jest goci u
siebie... [S, s. ...]
Wielu zgodzi si z Mirbeau, e spoeczestwo, w ktrym przyszo im
y, jest toczone przez mierteln gangren, gdy wszystko w nim
funkcjonuje na opak i wbrew zdrowemu rozsdkowi, na prno szuka w
nim sprawiedliwoci. Francuski pisarz ju od 1882 roku, kiedy to pojawi
si jego pamflet, wywoujc niesychany skandal, nazywa wczesny
porzdek spoeczny

kabotynokracj64. Ot wtrca si do wizie

bohaterw, a honorami zaszczyca si zodziei. Byli te i tacy, ktrzy

widzieli w tekcie Mirbeau zacht do popenienia kradziey dla dobrej
sprawy. Zodziej ze sztuki przypomina Alexandre'a Mariusa Jacoba (18791954)65, najsynniejszego zlodzieja we Francji ostatnich lat XIX i
64Zob. O. Mirbeau, Combats politiques, op. cit..
65Syn z poczucia humoru i wspczucia dla swoich ofiar. Maurice Leblanc ponad wszelk wtpliwo

pierwszych XX wieku, ktry bdc skazanym na doywotnie cikie prace,

wykrzyczy caemu wiatu jego hipokryzj: Tylko najodwaniejsi sigaj
po wadz, by popiesznie zalegalizowa swoje grabiee 66. Podobne
rozumowanie odnajdziemy w utworze Mirbeau:
Widz jasno, e kradzie jakkolwiek by nie bya nazwana stanowi
jedyny cel i jedyn si napdow ludzkiej egzystencji... ale jake
udawan... jake zdeformowan i w konsekwencji niebezpieczn!...
Przyjem zatem nastpujcy sposb mylenia: "Skoro czowiek nie
potrafi unikn fatalizmu prawa kradziey, najuczciwiej bdzie, jeli
mu si podporzdkuje, zamiast faszywie udawa, e nie poda
tego, co posiada kto inny, zreszt w to udawanie i tak ju dzisiaj
nikt

nie

wierzy...".

odtd

kradem...

Kradem

uczciwie...

Wamywaem si nocami do bogatych domw... obrabiaem sejfy z

tego wszystkiego, co uznaem za niezbdne do zaspokojenia swoich
materialnych,

intelektualnych

duchowych

potrzeb...

do

samorealizacji... e si tak filozoficznie wyra... Czasu wiele to nie

wymaga... kilka godzin pomidzy pogawdk w klubie a flirtem na
balu... Od tego czasu yj jak wszyscy inni... lepiej ni wszyscy inni,
a kiedy trafi mi si cenniejszy up, moja hojno nie zna granic... [S,
s. ...]
Mirbeau wprowadza do swojej sztuki posta lokaja po to, eby
wszystkie przemylenia protagonisty nie nabray cech monologu czy
nawet pewnego rodzaju wykadu. Z tych samych przyczyn Okradany musi
wezwa

komisarza

policji.

Oczekiwanie

na

stra

prawa

stwarza

dramatyczny suspens, ktry zakoczy si groteskow scen:

KOMISARZ: Co si dzieje, drogi panie... co si stao?... Co si panu
przytrafio?...
OKRADANY: (nieco zmieszany, patrzc to na zodzieja, to na
komisarza). Och! Nic takiego, panie komisarzu...
zainspirowa si dziaalnoci anarchisty, kiedy tworzy niezapomnian posta Arsne'a Lupin.
66Cyt. za: W. Caruchet, Marius Jacob, l'anarchiste cambrioleur, Sguier, 1993.

KOMISARZ: Jak to?

OKRADANY: Albo mwic wprost... nic si nie stao...
KOMISARZ: Nic?... Ale, drogi panie, nie wzywa si policji, jeli nic
si nie stao... (Rozglda si wok.) A te otwarte szuflady...
rozrzucone przedmioty... poamane meble?... Wamanie?...
OKRADANY: Ekspertyza... A e te rzeczy s na pierwszy rzut oka
bardzo podobne, to mogem si pomyli, sam pan rozumie...
KOMISARZ: Nic nie rozumiem.
OKRADANY: Ani ja. (Wskazujc na zodzieja.) Ani ten pan, jak
przypuszczam... (Zodziej potwierdza.) Ach! Panie komisarzu... na
og ludzie niewiele rozumiej z tego, co ich spotyka... W
przeciwnym razie... byliby bogami...
KOMISARZ: Dziwnie pan gada... nie poznaj pana... To wszystko
jest bardzo dziwne... No to po co pan mnie wzywa?...
OKRADANY: Dla zasady... tylko dla zasady...
KOMISARZ: (niecierpliwie) Do diaba!
OKRADANY: Tak, wanie tak... (Odprowadza go spokojnie.)... Do
widzenia panu...
KOMISARZ: Ale...
OKRADANY: Do widzenia, do widzenia... (Komisarz wychodzi.) [S, s.
...]
Okradany zaprosi wamywacza na niadanie, jednak ten zmuszony
bdzie odmwi z powodu niestosownego ubioru. Jak wida, caa sztuka
utrzymana jest w absurdalnym tonie, ale to wanie dziki temu
zabiegowi, jak to podkrela Pierre Michel, ma charakter zabawnej
fantazji,

ktra

moe

wybudzi

widza

letargu.

pewnoci

anarchistyczne piro Mirbeau przepojone jest tutaj pedagogicznym

zaciciem, ale okraszonym obficie czarnym humorem, dlatego te, w
przeciwiestwie do licznych, melodramatycznych czsto sztuk teatru
sprzeciwu spoecznego, ta ostaa si czasowi i dzisiaj z powodzeniem
moe by wci grana na scenie.

Wywiad
W swojej bogatej twrczoci, Mirbeau nie krytykuje jedynie klas
posiadajcych, lecz kpi sobie z mieszczaskiego sposobu ycia, ktry
rozprzestrzenia si niczym wirus67 we wszystkich warstwach spoecznych.
Dostaje

si

wic

rwnie

maym

sklepikarzom

czy

wacicielom

skromnych wyszynkw i innym drobnym ciuaczom, ktrzy y pragn na

mod wzorowego mieszczanina. Mowa tu o utworze, ktry zosta
wystawiony po raz pierwszy w 1904 roku w Thtre du Grand-Guignol.
Chodzi o miniatur sceniczn Wywiad (Interview), cieszc si niezwyk
popularnoci, cho, jak przyznawa sam autor, nie bya ona pozbawiona
pewnych

niedocigni,

zwaszcza

punktu

widzenia

akcji

dramaturgicznej68. O ile w przypadku Zych pasterzy mona przyzna

racj pisarzowi, kiedy mwi, e sztuka jest "przegadana" do granic
moliwoci,

tyle

Wywiad

moe

by

uznany

za

perek

sztuki

groteskowej.
Nawet powany artyku naukowy o dziaaniu alkoholu na system nerwowy
zdradza zazwyczaj midzy wierszami, czy autor jest abstynentem, czy te
nie.
Bertrand Russell
Farsa ta rwnie ukazuje fenomen rodzcej si wtedy kultury
masowej, reprezentowanej przede wszystkim przez wczesn pras. To
wanie na przeomie wiekw ronie zainteresowanie zwaszcza pras
brukow, w ktrej wykorzystywane bd coraz czciej zdjcia. Do
ogupiajcych tekstw docz teraz obrazy, a wszystko to w celu
zapewnienia

sobie

przez

wydawcw

jeszcze

wikszej

liczby

sprzedawanych gazet. Oprcz prymitywnej wrcz tematyki (kroniki

wypadkw, pikantne szczegy z intymnego ycia znanych osobistoci),
dziennikarze propaguj pseudonaukowe teorie, cieszce si wielk
popularnoci wrd czytelnikw, zwaszcza te, ktre sw naukowoci
67Zob. P. Michel, "Octave Mirbeau et le poison religieux", op. cit.
68Zob. P. Michel, Wstp do: O. Mirbeau, Thtre complet IV, Farces et moralits, prsentation, dition et notes
par Pierre Michel, Eurdit, Cazaubon, 2003.

usprawiedliwiay

nieszczcia

biednych

ludzi,

co

rzeczy

samej

zdejmowao odpowiedzialno za ich ciki los z barkw ciemiycieli. W

tym kontekcie dziedziczno staa si wrcz odrbn nauk, dowodzia
bowiem, dlaczego ubogi musia y w ubstwie i z faktem tym mia si
godzi, wszak tgie gowy przedstawiay niezbite dowody i jest to
naturalny stan rzeczy. Odrzucajc gwne tezy lansowane przez
naturalistw,

zajmujcych

si

rnymi

przejawami

atawizmw

wszelakimi chorobami wenerycznymi, Mirbeau szuka przyczyn biedy nie

w rzekomych predyspozycjach genetycznych, lecz w niesprawiedliwym
systemie spoecznym. Naleao wic, jak powiada francuski pisarz,
obnay niegodziwoci popularnego scjentyzmu.
W pierwszej scenie dramatopisarz ukazuje Chapuzota, waciciela
karczmy, i pewn kobiet, uzalenion od alkoholu, ktra szuka pomocy u
handlarza winem. Synek kobiety cierpi na kolk, czemu handlarz chtnie
zaradzi sprzedajc jej wdk, ktr biedna matka powinna dodawa do
mleka to bodaj najlepszy lek na wszelakie schorzenia i bolczki.
Biedaczka stracia ju dwjk dzieci, teraz martwi si wic, e zostanie
bez potomstwa. Wypijajc kolejne kieliszki, ali si nad swoim losem. Kupi
jednak najskuteczniejsze lekarstwo, poniewa nie ma innego wyjcia.
Chapuzot zachwala bdzie swj specyfik w sposb zakrawajcy na
szyderstwo: a jak to rozgrzewa... tak przewierca natychmiast od serca do
brzucha... To jest niezawodne, mwi pani. atwo mona dostrzec ironi
Mirbeau, ktry na amach Journal opisywa wielokrotnie przypadki
mierci wrd dzieci na skutek zaniedba lub ignorancji ich opiekunw.
Wadze, guche na t modernistyczn rze niewinitek, przyczyniay si
do

coraz

bardziej

tragicznych

statystyk,

dotyczcych

liczby

przedwczesnych zgonw. Nikt jednak nie czu si winny, wszak to pewne

predyspozycje biologiczne decydoway o tym, czy czowiek stawa si
biedny czy bogaty. Alkoholiczka skazana jest przez spoeczestwo na
stopniow degradacj, a zgodnie z przesankami o dziedzicznoci, take i
jej potomstwo skazane jest na nieunikniony nag i niechybn mier.
Chapuzot nie bdzie wic mie skrupuw, kiedy raczy sw klientk

alkoholem, nauka przecie ju j spisaa na straty, a on jeszcze mg na

tym zarobi. Niebawem przekona si jednak, e nauka zakpi te z niego.
Poprzez swoj lakoniczno pierwsza scena rni si od drugiej,
ktra jest znacznie dusza i ciekawsza. Ot, odnie mona wraenie, e
uczestniczymy w prawdziwym reality show, podczas ktrego, mody
dziennikarz, przypominajcy do zudzenia wspczesnego paparazzo,
zadaje dziwne pytania wacicielowi baru. Niewinny z pocztku wywiad
przeradza si w przesuchanie na posterunku policji. Dziennikarz
skrupulatnie notuje wszystkie informacje, ktre uznaje za cenne dla
swego artykuu, robic przy tym liczne zdjcia wacicielowi szynku.
Zrazu scena ta wydaje si komiczna. Paparazzo uwzgldnia kady
szczeg fizjonomiczny badanego przez siebie modelu okazowego i
wykonuje swoj prac z icie naukow pasj, a przede wszystkim
dokadnoci:

Palce

opatkowate...

(dotyka

jego

policzkw)

Koci

policzkowe wydatne... Asymetria twarzy... (maca mu brod). Lekko

wystajcy podbrdek... ho, ho, ho! Indywiduum bardziej niebezpieczne ni
mylaem. Biedny Chapuzot zupenie nie wie, o co chodzi dziwnemu
przybyszowi, ktry zadaje coraz bardziej dziwne pytania. Niebawem
dowie si, jaki jest waciwy powd nieoczekiwanej wizyty. W pewnym
bowiem momencie dziennikarz zapytuje dlaczego analizowany okaz,
ktry jest starym kawalerem, cisn butelk anywki w gow swojej
ony. Atmosfera przypomina Kafkowski absurdalny wiat, przy czym u
Mirbeau utrzymany jest w humorystycznej tonacji. Sprzedawca win
zaprzecza, jakoby by odpowiedzialny za ten czyn, tym bardziej, e
pozostaje przecie w stanie bezennym. Nie rozumie te, dlaczego do
rzekomego aktu przemocy mia uy akurat butelki anywki. Te
zaprzeczenia nie powstrzymaj jednak dziennikarza przed dalszym
indagowaniem: Suchaj no pan... (klepie go przyjacielsko po ramieniu).
Suchaj mnie, mj drogi Chapuzot, mj stary, poczciwy Chapuzot... (bardzo
agodnie). Jaki by powd tego aktu zwierzcej brutalnoci? Gdy, w
gruncie rzeczy, buk masz miego czowieka, do diaba!... Czy to bya
wulgarna zemsta?... A moe to by nagy wybuch nieokieznanego

gniewu?... Sugestia czy nagy przypyw krwi? Chapuzot czuje si niczym

ofara, nad ktr znca si oprawca:
DZIENNIKARZ: No to w takim razie podejdziemy do tego inaczej...
Przyznasz pan, e nie brak mi cierpliwoci, uporu... delikatnoci...
Nie

traktuj

pana

jako

zdrajc...

(zatrzymuje

si)

Czy

premedytacj wybra pan wanie butelk anywki?

CHAPUZOT: (wybuchajc) Znw ta anywka!... Co pan plecie?
DZIENNIKARZ: (idc za nim) Dlaczego wanie anywka, a nie
curaao, albo jaki inny likier, h?
CHAPUZOT: O mj Boe!... O mj Boe!
(wraca za lad, gdzie przewraca butelki. Siada na taborecie tyem
do publicznoci. Przekada rne rzeczy w kredensie).
DZIENNIKARZ: Niech pan uwaa... To jest niezmiernie wane. Od
tego zaley, czy sdziowie znajd w tym okoliczno agodzc lub
obciajc... wszystko zaley od natury pana owiadcze...
CHAPUZOT: (ktry si odwraca na sowo sdziowie) Sdziowie?
Jacy sdziowie?
DZIENNIKARZ: By moe znamienity doktor Socquet... jeden z
najwspanialszych luminarzy nauki... (ze zoliw radoci), ktry z
pewnoci

bdzie

pana

bada

(peen

wesooci),

ktry

prawdopodobnie dokona na panu ogldzin... i pewnie dojdzie do

tego, dlaczego to wanie butelka anywki zostaa wybrana... (z
emfaz) to jest fenomen antropologiczny odpowiedzialnoci lub te i
nieodpowiedzialnoci moralnej...
CHAPUZOT: Mj Boe... ebym ja chocia co z tego rozumia!...
DZIENNIKARZ : Nie rozumiesz pan?... Nie rozumiesz pan, o co go
pytam? To jest... uwaaj pan dobrze... to jest dokadne opisanie pana
zbrodni...
CHAPUZOT: (na przeciwko kredensu) A teraz mi tu mwi o mojej
zbrodni!...
DZIENNIKARZ:
okolicznoci

Chodzi

szczeglnych,

dokadn
oglnych,

szczegow

analiz

matrymonialnych

spoecznych...

ktre

poprzedziy,

ktre

towarzyszyy,

ktre

nastpiy... ja musz mie pewne dane, eby ustali psychologiczny

aspekt zbrodni, ot co!
CHAPUZOT: (nie odwracajc si) O Boe, Boe, moja gowa!
DZIENNIKARZ : Dotrze do czego w rodzaju chemii umysowej...
No... Czy to jest teraz jasne?... Czy to jest przejrzyste?...
CHAPUZOT: No wie pan...
DZIENNIKARZ:

Nie

musisz

pan

teraz

zastanawia

si

nad

niejasnoci moich sw... mtnoci, e tak powiem, moich pyta...

Masz pan odpowiada! [W, s. ...]
Pod naporem coraz bardziej absurdalnych pyta i oskare,
sprzedawca win traci nie tylko jasno mylenia, ale i dosownie grunt
pod nogami. Zapdzony w kozi rg, nie jest ju w stanie odpiera
argumentw swego oprawcy. Moe co najwyej sucha w milczeniu i z
narastajcym zdumieniem tego, co jeszcze ma do powiedzenia jego
rozmwca. W kulminacyjnym momencie tego przedziwnego dialogu,
dziennikarz, ktry prawie dusi Chapuzota, wykrzykuje jak gdyby w
ekstazie: Jeste pan mistykiem?... Alkoholikiem?... Sadyst pan jeste czy
cierpisz pan na niezborno ruchu... a moe dyletantem chirurgicznym...
dekadentem... ndzarzem? Niewiele brakowao, by sprzedawca win
upad na ziemi. Po szczytowym momencie napicia nastpi musi
niechybnie rozwizanie akcji: dziennikarz pozostawia wyczerpanego
Chapuzota samego, nie pacc za wczeniej wypite przez siebie piwa. Oto
widzimy wrd potuczonego szka potwora, ktry poleg w bitwie z innym
potworem.
Take w przypadku tej farsy, Mirbeau okazuje si inicjatorem par
excellence dramaturgii wspczesnej. Dynamiczny dialog zapowiada, na
przykad, repliki Harolda Pintera, cho nie mamy adnych informacji,
ktre by potwierdzay, e brytyjski Noblista zna twrczo autora
Dziennika

panny

sucej.

Niemniej,

czytajc

chociaby

Urodziny

Stalneya brytyjskiego pisarza, trudno nie odnale wielu podobiestw

treciowych i formalnych z twrczoci Mirbeau; pewne repliki udzco

przypominaj klimat dialogw autora Wywiadu. Oto fragment rozmowy

midzy Stanleyem i jego przeladowcami:
GOLDBERG: Gdzie bya paska ona?
STANLEY: W...
GOLDBERG: Odpowiadaj pan!
STANLEY: Jaka ona?
GOLDBERG: Co pan zrobi z on?
McCANN: Zamordowa swoj on!
GOLDBERG: Czemu zamordowa pan on?
STANLEY: Jak on?
McCANN: W jaki sposb j zamordowa?
GOLDBERG: W jaki sposb pan j zamordowa?
McCANN: Udusi j.
McCANN: Mamy go!
GOLDBERG: Gdzie paska matka?
STANLEY: W sanatorium.
McCANN: Tak!
GOLDBERG: Czemu pan si nie oeni?
McCANN: Ona czekaa na ganku.
GOLDBERG: Ucieka panu sprzed otarza.
McCANN: Wystawi j pan do wiatru.
GOLDBERG: Zrobi jej pan dziecko.
McCANN: W kociele czekaa69.
Podobnie jak u Mirbeau, dialog ze sztuki Pintera, rozpoczyna si jak
gdyby niewinnie, ale w miar upywu czasu jego absurdalno, budzca
nawet z pocztku umiech, przeistacza si w icie Kafkowski koszmar, od
ktrego nie ma ucieczki. Tak barman jak i Stanley padaj ofiar
bezimiennego systemu. Los Chapuzota zosta wpisany w konwencj
humorystyczn, ale to nie oznacza, e mniej tragiczn. Obydwaj
bohaterowie s uwikani sie niezrozumiaych dla nich si, ktre pastwi
69 H. Pinter, Urodziny Stanleya, [w:] Dramaty, Agencja Dramatu i Teatru ADiT, Sulejwek 2006, s. 140-141.

si nad nimi bez litoci. Mimo jawnej groteskowoci, mogcej wzbudzi

umiech, trudno nie dostrzec w tych dialogach niejakiej dozy pesymizmu,
ktry towarzyszy obu pisarzom przez ich cae ycie. Zatrzymajmy si
jeszcze na chwil na dialogu midzy dwoma dziwnymi indywiduami a
Stanleyem, by raz jeszcze si przekona o podobiestwie stylistycznym
brytyjskiego dramaturga z pirem francuskiego pisarza:
GOLDBERG: Do czego prowadzi paskie wyuzdanie?
McCANN: Zapaci pan za to.
GOLDBERG: Napycha si pan suchymi grzankami.
McCANN: Zanieczyszcza pan kobiety.
GOLDBERG: Czemu nie paci pan komornego?
McCANN: To gwaciciel matek!
GOLDBERG: Czemu pan dubie w nosie?
McCANN: dam sprawiedliwoci!
GOLDBERG: Jaki jest paski zawd?
McCANN: Gram na fortepianie.
GOLDBERG: Iloma palcami?
STANLEY: Bez rk!
GOLDBERG: Pan jest wyrzutkiem spoeczestwa.
McCANN: Pan jest zdrajc Kocioa.
GOLDBERG: Czego uywa pan jako piamy?
STANLEY: Niczego.
GOLDBERG: Plugawi pan oe, w ktrym si pan urodzi.
McCANN: Co z herezj Albigensistw?
GOLDBERG: Kto strzeli bramk w Melbourne?
McCANN: Co pan sdzi o sprawie arcybiskupa Plunketa?70
Jak byo wczeniej powiedziane, Mirbeau nie wymiewa szyderczo
jedynie prasy brukowej, ktra karmi swoich czytelnikw skandalicznymi
historiami majcymi na celu wzbudzic sensacj, ale przede wszystkim
atakuje nauk, reprezentowan w sztuce przez niejakiego Cesare
70 Ibid., s. 143-144.

Lombroso. Ten woski psychiatra, antropolog i kryminolog zaoy szko

pozytywistyczn i to on wanie stworzy teori urodzonego przestpcy
(Czowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i
dyscypliny wiziennej 1876), ktra zyska miaa rycho szeroki rozgos.
Koncepcja Lombrosa przyjmowana bya z uznaniem zwaszcza przez klasy
posiadajce, bowiem usprawiedliwiaa panujcy porzdek spoeczny.
Naukowo mona byo dowie, e robotnik musi pracowa dla bogacza, a
bogacz ma pene prawo z owocw tej pracy spokojnie y. Dlatego te
dziennikarz jest peen entuzjazmu dla naukowych dokona Wocha i nie
kryje

swego

oburzenia,

kiedy

dowiaduje

si,

Chapuzot

tej

znamienitoci nawet nigdy nie sysza:

Jakie jest zatem pana zdanie o pracach synnego doktora Cesare
Lombroso?.. Co pan mylisz o jego cudownych odkryciach o
urodzonym przestpcy?... o niewraliwoci fizycznej mordercw i
kobiet?

jego

Baudelaire'a,
Tostoja...

kategorycznych

obrzydliwym

Victora

Hugo?

stwierdzeniach

uwidzie

starczym

wynoszeniu

na

idiotyzmie
Verlaine'a...

otarze

umysu

naukowego Laforesta.... No... no co pan o tym wszystkim mylisz?

[W, s. ...]
Dywagacje naukowe, ktre stawiay znak rwnoci bid i
wystpkiem zwalniay, zdaniem Mirbeau, rne organizacje spoeczne z
obowizku przyjcia z pomoc czowiekowi potrzebujcemu. Defekty
organiczne same jak gdyby skazyway tych biedakw na nieuchronne
cierpienie mona powiedzie, e sami byli sobie winni. Nowe odkrycia
uczonych

lekarzy

nie

niosy

najbardziej

upoledzonym

otuchy,

przeciwnie jeszcze bardziej pogbiay ich deprywacj. Absurdalny

monolog dziennikarza jawi si wic nam jako oficjalna wykadnia nauki,
ktra

tumaczya

rzekom

obojtno

politykw

kwestiach

spoecznych, nauka ich przecie w tej materii wyrczaa. Robia to

skutecznie, poniewa nigdy dotd synny uczony nie zaobserwowa
podobnych plam na mzgu bogatych, czy przynajmniej wzgldnie

zamonych. Chodzi o dziwne plamy pojawiajce si na mzgu ndzarzy,

ktrych mia bada synny woski psychiatra. Drog dedukcji doszed on
do rda owych anomalii. Lombroso nie mia co do tego adnych
wtpliwoci, e przyczyn tej dolegliwoci neuropatycznej i obdnej bya
ndza!
I znw mieszczanin mg spa snem sprawiedliwego. Spoeczny
status quo zosta zachowany. W farsie Wywiad Mirbeau nie wprowadza na
scen filistra, ale jego obecno wyczuwa mona w sowach bohaterw.
Francuski pisarz krytykuje

zmys mieszczaski, sposb mylenia

waciwy kotunerii, ktrym moga si zarazi nawet najbardziej niewinna

chopka. Jako zagorzay ateista, Mirbeau atakuje te Koci, ktry
przecie od wiekw czyni z biedy cnot (oczywicie cudzej), przede
wszystkim jednak zwraca ostrze satyry przeciw tzw. racjonalizmowi 71
wspartemu na mglistych dogmatach.

4. RECEPCJA TWRCZOCI MIRBEAU W POLSCE72

Recepcj twrczoci Mirbeau w Polsce mona podzieli na trzy
okresy:

pierwszy

obejmuje

lata

1890-1910;

drugi

przypada

na

dwudziestolecie midzywojenne, a trzeci rozciga si od lat powojennych

i trwa nadal.
W pierwszym okresie Polska bya otwarta na zagraniczn literatur,
zwaszcza francusk. Cho Mirbeau nie by tumaczony czsto i tak
dobrze znany czytelnikowi nad Wis jak mile Zola, Paul Bourget czy
Anatole France, to jego nazwisko pojawia si w prasie liberalnej. Nie
dziwi za to, e zupenie by ignorowany przez periodyki konserwatywne i
katolickie. Liczne artykuy i studia dotyczce dziea tego pisarza
drukowane bd przede wszystkim w pierwszym dziesicioleciu XX
wieku. Lwia cz krytykw z obsesj wrcz bdzie widziaa w Mirbeau
71W tym konkretnym przypadku, przez "racjonalizm" rozumiemy zachwyt "naukowymi" wywodami sprzed
ponad wieku. Cudzysw ma wic uwraliwi czytelnika, e nie chodzi bynajmniej o dzisiejszego racjonalist.
72W opracowaniu tematu korzystam z pracy Anity Staro, haso: Pologne [w:] Dictionnaire Octave Mirbeau,
red. Y. Lemari i P. Michel, L'Age d'Homme, 2011.

kontynuatora naturalizmu, cho bardziej

uwani pord nich, jak J.

Oksza, doceni talent satyryczny i werw polemiczn pisarza. Leo

Belmont zestawia pisarstwo Mirbeau i Dostojewskiego, zwaszcza tam,
gdzie obaj opisuj mroczne gbiny ludzkiej duszy. W kontekcie
twrczoci francuskiego anarchisty przywoani s take Strindberg, Dante
czy Flaubert. W tym czasie powstaje ksika Jana Lorentowicza 73 Nowa
Francja Literacka, w ktrej powici naszemu pisarzowi a 70 stron. W
pierwszym okresie wystawiane s rwnie dramaty Mirbeau, jednak nie
spotykaj si z entuzjastycznym przyjciem. Podziwiano jedynie role
wczesnych

ulubionych

aktorw,

przypadku

Interesu

przede

wszystkim interweniowaa cenzura austriacka, ktrej nie przypady do

gustu pewne obraliwe kwestie dotyczce Kocioa.
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, Mirbeau popada w
zapomnienie co nie dziwi, jak konstatuje Anita Staro, zwaywszy na
fakt, i nawet we Francji zmowa milczenia pogra w niepami dzieo
naszego autora. Niemniej w Polsce ukazuje si kilka reedycji powieci
przeoonych ju na pocztku wieku, a midzy 1917 a 1935 rokiem
ydowski teatr w Wilnie wystawia z powodzeniem Scrupules, znane
publicznoci polskiej pod tytuem Zodziej.
Ten pewnego rodzaju ostracyzm sabnie po zakoczeniu II wojny
wiatowej. W roku 1957 Teatr Jaracza w odzi wystawia Interes przede
wszystkim. Spektakl zosta przyjty z chodem, a po przedstawieniu Zych
pasterzy, ktrych, jak wiemy, sam autor nie docenia, pozostay zdawkowe
komentarze. Julian Rogoziski, tumacz z jzyka francuskiego, krytyk
literacki i eseista, wydaje w roku 1955 ksik o teatrze zachodniej
Europy, w ktrej nazwisko Mirbeau pojawia si na licie pisarzy
niesprawiedliwie zapomnianych. Rok pniej, na rynku wydawniczym
pojawia si przekad powieci Sbastien Roch, a w 1977 roku wydana
zostaje nowa wersja Dziennika panny sucej z wnikliw analiz tekstu
autorstwa Joanny urowskiej.

73Jan Lorentowicz mieszka w Paryu ponad 10 lat, wsppracowa z "Mercure de France", gazet z tradycjami,
dla ktrej pisali midzy innymi: Jean Moras, Pierre Arne, Rmy de Gourmont, Alfred Jarry, Albert Samain i
Charles Cros.

Wraz z ponownym odkryciem pisarza we Francji w latach 90-tych

XX wieku, take w Polsce mona zauway wzrost zainteresowania
twrczoci tego autora. W 1992 roku ponownie zostanie wydana powie
Ogrd udrcze, a w roku 2000 aktorka Joanna kowska wystpuje w
niezapomnianym monodramie opartym na motywach Dzienniku pani
sucej. Na pocztku XXI wieku powstaj nowe tumaczenia Kochankw i
Starych maestw (Katarzyna Skawina), Epidemii (Joanna Rany),
Skrupuy (Sebastian Zacharow), Wywiad i Portfel (Tomasz Kaczmarek ta
ostatnia sztuka przeoona wsplnie z Sebastianem Zacharowem).
Twrczo

Octave'a

Mirbeau

jest

rwnie

przedmiotem

zainteresowania wielu wspczesnych badaczy polskich, by przywoa

takie nazwiska, jak: Anita Staro (autorka rozprawy doktorskiej: L'Art
romanesque d'Octave Mirbeau. Thmes et techniques - 2003), Joanna
Ekiert-Zastawny, Joanna Gniady, Mariusz Gob, Tomasz Kaczmarek.
Cokolwiek by nie powiedzie, take dzisiaj polscy anarchici powouj si
na dziea francuskiego pisarza niezmiennie inspirujcym tekstem
pozostaje La Grve des lecteurs.

5. MIRBEAU TUMACZONY NA POLSKI

wydania ksikowe

1888, Pokj bez wyjcia, (La Chambre close), Krakw, Bibl.

Dwutygodnika wiat.

1902, Waryat, (Un fou), tum. J. Lorentowicz, Biblioteka Dzie

Wyborowych, no 216.

1906, Wywiad, (L'Interview), Krakw, Teatr amatorski nr 80,

Gebethner i Wolff.

1906, Ksidz Juliusz, (L'Abb Jules), tum. W. Podkowiski, Krakw.

1909, Ogrd udrcze, (Le Jardin des supplices), Warszawa,

Ksigarnia

Centnerszwera,

(przeoono

jedynie

drug

cz

powieci).

1909, Pamitnik pani sucej, (Le Journal d'une femme de

chambre), Warzsawa, Ksigarnia Jana Fiszera.

1910,

Kartki

notatnika

nerwowca,

(Les

21

jours

d'un

neurastnique), Warszawa, tygodnik Odrodzenie.

1919, Der Tayser (w jidisz Le Portfeuille), Warszawa, Farlag Yidish

1922, Ogrd udrcze, (Le Jardin des supplices), Tczew, Ksigarnia

Pomorska.

1923, ycie naurastenika, (Les 21 jours d'un neurastnique),

Warszawa, Wydawnictwo LUX.

1924, ycie naurastenika, (Les 21 jours d'un neurastnique),

Warszawa, Wydawnictwo LUX.

1923, Pamitnik pani sucej, (Le Journal d'une femme de

chambre), Warszawa, Ksigarnia Jana Fiszera.

1930, ycie naurastenika, (Les 21 jours d'un neurastnique),

Warszawa, BPiR.

1960, Sebastian, (Sbastien Roch), tum. K. Byczewska, Warszawa,

Pastwowy Instytut Wydawniczy.

1977, Dziennik panny sucej, (Le Journal d'une femme de

chambre), tum. M. Zenowicz, Warszawa, Czytelnik.

1992, Ogrd udrcze, (Le Jardin des supplices), Warszawa,

Wydawnictwo ALFA.

Publikacje w prasie (fragmenty opowiada lub powieci)

1891,

Estetyka

teatralna,

(Esthtique

thtrale)

w:

Echo

muzyczne, teatralne i artystyczne nr 426.

1898, Dum-Dum, (La Fe Dum-dum), w: Przegld Tygodniowy nr

15.

1898, Przed wyborami, (Nouvelles lectorales), w; Przegld

Tygodniowy nr 19.

1898, U naszego znakomitego pisarza, (Chez l'illustre crivain), w:

Przegld Tygodniowy nr 39 i Echo literackie, (numer nieznany).

1900, Skrupuy i Wizyta, (Scrupules), w: Prawda nr 3.

1901, Pod bukiem, (Au pied d'un htre), w: Gazeta Powszechna nr

4.

1901, Ojciec Rivoli, (Le Mur), w: Nowa Reforma nr 252.

1902, Chrzciny, (Un baptme), w: Naprzd nr 161.

1902, Pojedynek, (Le Duel), w: Gazeta wiateczna nr 15.

1902, Podatek na bezdzietnych, (Dpopulation), w: Naprzd,

(numer nieznany).

1902, Wizyta, (Scrupules), w: Gos nr 38.

1905, Obkani, (Ils taient tous fous...), w: Wdrowiec nr 28.

1908, Wczga, (Le Portefeuille), w: Wiedza nr 4.

1908, Przemysowiec, (Un industriel fragment powieci La 628E8), w: Wiedza nr 16.

1909, Szaleniec, (Un fou fragment powieci 21 jours d'un

neurasthnique), w: Wolne Sowo, nr 46 i 47.

1910, Waryat, (Un fou), w: Nowa Gazeta nr 203.

Sztuki teatralne:

1904, Interes przede wszystkim,, sztuka bya grana w Warszawie,

Krakowie i we Lwowie.

1904, Zodziej, (polski tytu sztuki Scrupules), sztuka bya grana w

Warszawie, Krakowie i we Lwowie.

1905, Epidemia, (L'pidmie), sztuka bya grana we Lwowie.

1907, Wywiad, (Interview), sztuka bya grana w Warszawie.

1908, Portfel, (Portefeuil), szyuka bya grana w Warszawie.

1910, Ognisko, (Le Foyer), premiera w Warszawie.

1917-1935, Zodziej, (Scrupules), Wilno.

1957,

2000,Dziennik

Les affaires sont les affaires, sztuka bya grana w odzi.

panny

sucej,

(Le

journal

d'une

femme

de

chambre), monodram na podst. powieci, grany po raz pierwszy w

Czstochowie, pniej w caej Polsce.

2006,

Kochankowie

Stare

maestwo,

(Amants

et

Vieux

mnages), wystawione na Scenie Prezentacje w Warszawie.

2009,

2013,Wywiad, (Interview), tum. Tomasz Kaczmarek.

2014, Wywiad, (Interview), tum. Tomasz Kaczmarek.

2014, Portfel, (Portfeuille), tum. Tomasz Kaczmarek i Sebastian

Epidemia, (L'pidmie), tum. Joanna Rany.

Zacharow.

2014, Skrupuy, (Scrupules), tum. Sebastian Zacharow.

2014, Kochankowie, (Amants), tum. Joanna Rany.

2014, Stare maestwa, (Vieux mnages), tum. Joanna Rany.

Bibliografia

Anarchia i francuski teatr sprzeciwu spoecznego 1880-1914, red. T.

Kaczmarek, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, 2014
Antoine A., Mes souvenirs de thtre Antoine et de l'Odon, Grasset,
1928
Arne E., [nota:] L'Humanit, 10 czerwca 1905
Beaubourg M., [nota:] w La Plume, 1902
Bhar H., Les cultures de Jarry, PKF, 1988
Bourotte M., Mirbeau et l'expressionnisme thtral , Cahiers Octave
Mirbeau, no 8, 2001
Caruchet W., Marius Jacob, l'anarchiste cambrioleur, Sguier, 1993
Compristo, M., La Peinture de la bourgeoisie dans le thtre d'Octave
Mirbeau, Universit de Perpignan, 1997
Dictionnaire Octave Mirbeau, red. P. Michel, Lausanne, L'ge d'Homme,
2011
Encyklopedia

Ekspresjonizmu,

red.

L.

Richard,

tum.

D.

Grna,

Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1996

Eustachiewicz L., Dramat europejski w latach 1887-1918, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1993

Gurgul M., Historia teatru i dramatu woskiego od XIX do XXI wieku,

Universitas, Krakw 2008
Imieliski K., Seksiatria, patologia seksualna, Pastwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1990
Ionesco, E. Szalestwo we dwoje, tum. J. Kott, Oficyna Wydawnicza
Mireki, Krakw2004
Kaczmarek T., Le personnage dans le thtre franais du XX e sicle face
la tradition de l'expressionnisme europen, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego, 2010
Kropotkin P., Zdobycie chleba, tum. nieznany, Warszawa 1925
Laskowski P., Szkice z dziejw anarchizmu, Warszawskie Wydawnictwo
Literackie MUZA S.A., Warszawa 2007
Laramarque L., Un An de caserne, Stock, 1901
Lematre J., Les Contemporains, Boivin, 1899
Michel P., Mirbeau et le poison religieux, L'Anjou laque, Angers, luty
2006
Michel P., Octave Mirbeau et le roman, Socit Octave Mirbeau, Angers,
2005
Michel P., Wstp do: O. Mirbeau, Thtre complet IV, Farces et moralits,
prsentation, dition et notes par Pierre Michel, Eurdit, Cazaubon, 2003
Michel P., Les Combats dOctave Mirbeau, Annales littraires de
l'Universit de Besanon, 1995
Michel P. i J.-F. Nivet, Octave Mirbeau, l'imprcateur au cur fidle,
biographie, Librairie Sguier, Paris 1990
Mirbeau O., Combats pour lenfant, Ivan Davy, Vauchrtien, 1990
Mirbeau O., Dans le ciel, Echoppe, Caen, 1990
Mirbeau O., [nota:] La Revue blanche, 1 czerwca 1902
Mirbeau O., Cartouche et Loyola, Le Journal, 9 wrzenia 1894
Mirbeau O., "Amour! Amour!", Le Figaro, 25 lipca 1890
Mirbeau O., Au pays de la fivre , Le Figaro, 12 czerwca 1888.
Mirbeau O., Le Calvaire, 10/18, 1886
Mirbeau O., [nota:] Le Matin, 8 stycznia 1886
Mirbeau O., Erreur judiciare, La France, 6 listopada 1885

Mirbeau O., Baccalaurats , LEvnement, 1 grudnia 1884

Mirbeau, O., Le Retour des comdiennes , Le Gaulois, 15 wrzenia 1884
Mirbeau O., L'Ouverture de la fte de Saint-Claud, Le Gaulois, 12
wrzenia 1881
Mirbeau O., Mgr Freppel, Le Gaulois, 8 czerwca 1880
Pinter H., Urodziny Stanleya, [w:] Dramaty, Agencja Dramatu i Teatru
ADiT, Sulejwek 2006
Rasch, W., "Krytyka spoeczenstwa w dramatach Franka Wedekinda", w:
D. Bablet, J. Jacquot (red.), Ekspresjonizm w teatrze europejskim,
Pastwowy Insytut Wydawniczy, Warszawa 1983
Saunders K., P. Stanford, Katolicy i seks, tum. H. Jankowska, MUZA S.A.
Warszawa, 2007
Staro A., haso: Pologne [w:] Dictionnaire Octave Mirbeau, red. Y.
Lemari i P. Michel, L'Age d'Homme, 2011
Staszczyszyn B., Mowa obrocza szaleca, Tygodnik Powszechny, nr.
32, 2006
Surel-Turpin M., Przedmowa [do:] Portfela, w: Au temps de l'anarchie, un
thtre de combat 1880-1914, choix et ditions des textes par J. Ebstein,
Ph. Ivernel, M. Surel-Turpin et S. Thomas, Sguier/Archimbaud, 2001