WARSZAWSKA WYZSZA SZKOLA INFORMATYKI

R.II FUNKCJE

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Funkcja f przyporzdkowuje kademu elementowi x z pewnego zbioru S dokadnie

jeden element pewnego zbioru T.
Mwimy wtedy, e taka funkcja f jest okrelona na zbiorze S i ma wartoci w
zbiorze T.
Zbir S nazywamy dziedzin funkcji i czasami oznaczamy przez Dom(f).
Element przyporzdkowany elementowi x jest zazwyczaj oznaczany przez f(x).

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Funkcja f jest wyznaczona jednoznacznie przez:

(a) zbir, na ktrym jest okrelona, mianowicie Dom(f);
(b) przyporzdkowanie, regu lub wzr podajce warto f(x)
dla kadego x Dom(f).
Dla x nalecych do Dom(f), f(x) nazywamy te wartoci elementu x przy
funkcji f.
Zbir wszystkich wartoci f(x) jest podzbiorem zbioru T, nazywamy go
przeciwdziedzin funkcji f lub zbiorem wartoci funkcji f i oznaczamy przez
Im(f).
Mamy zatem
Im(f) = {f(x): x Dom(f)}.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Czsto wygodnie jest wyrni zbir T moliwych wartoci funkcji f, tzn.

zbir zawierajcy Im(f). Mwimy wtedy, e f jest funkcj o wartociach w
zbiorze T.
Funkcja f ma dokadnie jedn dziedzin Dom(f) i dokadnie jedn
przeciwdziedzin Im(f).
Natomiast dowolny zbir zawierajcy Im(f) moe by podany jako zbir, w
ktrym funkcja f ma wartoci. Oczywicie, jeli podajemy zbir, w ktrym
funkcja f ma wartoci, to staramy si wybra go w sposb uyteczny lub
dajcy informacje w danym kontekcie.
Oznaczenie f: S T jest skrtem stwierdzenia: f jest funkcj o dziedzinie S
i wartociach w zbiorze T.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Czasami funkcj f nazywamy przeksztaceniem lub odwzorowaniem i

mwimy, e przeksztaca (odwzorowuje) ona zbir S w zbir T.
Kiedy czujemy potrzeb graficznego przedstawienia funkcji, to robimy
rysunki, takie jak rysunek 1.7.

PRZYKAD 1
(a) Rozwamy funkcj f: R R. Oznacza to, e Dom(f) =R oraz dla kadej liczby
x R, f(x) oznacza jedn liczb ze zbioru R.
Zatem funkcja f przyjmuje wartoci w zbiorze R, ale jej przeciwdziedzina moe
by znacznie mniejszym zbiorem.
Na przykad, jeli f1(x) = x2 dla wszystkich x R, to Im(f1) = [0, ) i moemy
napisa, e f1: R [0, ).
Jeli funkcja f2 jest zdefiniowana w nastpujcy sposb:
f 2 ( x) {

1, dla x 0
0, dla x 0

to Im(f2) = {0,1} i moemy napisa, e f2: R [0, ), f2: R N

lub f2: R {0,1} itp.

PRZYKAD 1

(b) Przypomnijmy, e warto bezwzgldna x liczby rzeczywistej x jest

okrelona wzorem:
x {

x, dla x 0
x, dla x 0

Funkcja f zdefiniowana za pomoc wzoru f(x) = x jest funkcj o dziedzinie R

i przeciwdziedzinie [0, ); zauwamy, e x

dla wszystkich liczb x R.

Warto bezwzgldna ma dwie wane wasnoci :

x y x y i x y x y dla wszystkich x, y R.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Rozwamy funkcj f: S T.
Wykresem funkcji f nazywamy nastpujcy
podzbir zbioru S T:
Wykres (f) = {(x,y) S T: y = f(x)}.
Ta definicja jest zgodna z definicj wykresu
funkcji w algebrze i analizie matematycznej.
Wykresy funkcji z przykadu 1 s
naszkicowane na rysunku .

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Nasza robocza definicja funkcji jest niepena: termin przyporzdkowuje nie

zosta zdefiniowany.
Mona poda bardzo dokadn, teoriomnogociow definicj funkcji. Opiera si
ona na nastpujcej podstawowej obserwacji: nie tylko funkcja okrela swj
wykres, ale jest te ona jednoznacznie wyznaczona przez wykres.
W rzeczywistoci wykres funkcji f: S T jest podzbiorem G zbioru S T,
majcym nastpujc wasno:
dla kadego x S istnieje dokadnie jeden element y T taki, e (x,y) G.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Dla danego zbioru G mamy Dom(f) = S i dla kadego x S,

f(x) jest jedynym elementem zbioru T takim, e (x, f(x)) G.
Naley zauway, e niczego nie tracimy przyjmujc, e funkcje
i wykresy s tym samym, a zyskujemy wiksz ciso definicji.
Funkcja o dziedzinie S i wartociach w zbiorze T jest podzbiorem G
zbioru y T speniajcym warunek:
dla kadego x S istnieje dokadnie jeden element y T
taki, e (x,y) G.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Jeli S i T s podzbiorami zbioru R oraz jeli zbir S

T jest

narysowany tak, e S jest czci osi poziomej, a T jest czci

osi pionowej, to podzbir G zbioru S T jest funkcj (lub wykresem
funkcji), jeli kada pionowa linia prosta przechodzca przez
punkt zbioru S przecina zbir G w dokadnie jednym punkcie.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Funkcja f: S T jest funkcj rnowartociow

(wasno t oznaczamy czsto symbolem 1-1), jeli rnym elementom
zbioru S funkcja f przyporzdkowuje rne wartoci w zbiorze T:
jeli x1,x2 S i x1 x2 to

f(x1 ) f( x2 )

Warunek ten jest logicznie rwnowany z czsto uywanym warunkiem:

jeli x1,x2 S i

f(x1 )= f( x2 )

to

x1=x2

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Korzystajc z definicji funkcji J jako wykresu G, mwimy, e

funkcja f jest rnowartociowa wtedy i tylko wtedy, gdy:
dla kadego y T istnieje co najwyej jeden element x S
taki, e (x,y) G.
Jeli S i T s podzbiorami zbioru R i funkcj f identyfikujemy
z jej wykresem G, to warunek ten oznacza, e poziome linie proste
przecinaj G w co najwyej jednym punkcie.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Dla danej funkcji f: S T mwimy, e funkcja f przeksztaca

zbir S na podzbir B zbioru T, jeli B =Im(f).
W szczeglnoci mwimy, e funkcja f przeksztaca zbir S na
zbir T, jeli Im(f) = T.
Jeli utosamimy funkcj f z jej wykresem G, to powiemy,
e f przeksztaca zbir S na zbir T wtedy i tylko wtedy, gdy:
dla kadego y T istnieje co najmniej jeden x S taki, e (x,y) G.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Funkcj f: S T, ktra jest rnowartociowa i przeksztaca

zbir S na zbir T, nazywamy przeksztaceniem wzajemnie
jednoznacznym zbioru S na zbir ( 1:1).
Zatem f jest przeksztaceniem wzajemnie jednoznacznym wtedy i tylko
wtedy, gdy:
dla kadego y T istnieje dokadnie jedno x S takie, e (x,y) G.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Te trzy specjalne rodzaje funkcji s zilustrowane na rysunku 1.9.

1:M

1:1
Im f=B T

1:1
Im f=T

M:M

PRZYKAD 2
Przypumy, e kady student w grupie S ma przypisany numer miejsca ze
zbioru T = {1, 2,... 75}.
To przypisanie okrela funkcj f: S T; zatem dla kadego studenta s, f(s)
okrela jego (lub jej) numer miejsca.
Funkcja bdzie rnowartociowa, jeli dwaj rni studenci nie bd przypisani
do tego samego miejsca. W tym przypadku grupa nie moe liczy wicej ni 75
studentw.
Funkcja bdzie przeksztaca zbir S na zbir T, jeli kady numer w zbiorze T
bdzie przypisany co najmniej jednemu studentowi. Zauwamy, e w tym
przypadku grupa musi liczy co najmniej 75 studentw.
Jedyn moliwoci, by f byo przeksztaceniem wzajemnie jednoznacznym
zbioru S na zbir T jest, by grupa liczya dokadnie 75 studentw.
Jeli potraktujemy t funkcj f jako zbir par uporzdkowanych, to bdzie si
ona skada z par ze zbioru S x T, takich jak na przykad (Anna Kowalska, 73).

PRZYKAD 3

(a) Definiujemy funkcj f: N N korzystajc ze wzoru f(n) = 2n.

Wtedy funkcja f jest rnowartociowa, poniewa
f(n1) = f(n2) implikuje ( )2n1 = 2n2,
co z kolei implikuje ( ) n1 =n2.
Jednake funkcja f nie przeksztaca zbioru N na zbir N, poniewa Im(f) skada si
tylko z liczb naturalnych parzystych.
(b) Niech bdzie alfabetem. Wtedy dugo (w) N dla kadego sowa w ze
zbioru *;
Zatem dugo jest funkcj ze zbioru * na zbir N. Aby si o tym przekona,
zauwamy, e zbir S jest niepusty, a wic zawiera jak liter, na przykad a.
Wtedy O = dugo( ), 1 = dugo(a), 2 = dugo(aa) itd.
Funkcja dugo nie jest funkcj rnowartociow, chyba, e zbir ma tylko jeden
element.

PRZYKAD 4
Udowodnimy, e funkcja f: R R okrelona wzorem f(x) = 3x 5 jest
przeksztaceniem wzajemnie jednoznacznym zbioru R na R.
Aby sprawdzi, e f jest rnowartociowa, musimy pokaza, e
jeli f(x) = f(x), to x = x
to znaczy
jeli 3x 5 = 3x 5, to x = x.
Ale jeeli 3x 5= 3x- 5, to 3x = 3x (dodaj 5 do obu stron),
a to implikuje, e x = x (podziel obie strony przez 3).
Aby pokaza, e f przeksztaca zbir R na R, wemy element
y ze zbioru R. Musimy znale w zbiorze R taki element x, e
f (x) = y, tzn. 3x 5 = y.
Rozwizujemy rwnanie z niewiadom x i otrzymujemy x = (y + 5)/3.
Zatem dla danego y z R liczba (y + 5)/3 naley do R i
f(x)=f((y + 5)/3) = 3((y + 5)/3) 5 = y.
To pokazuje, e kady element y ze zbioru R naley do Im(f), a zatem f
przeksztaca R na R.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Pewne szczeglne funkcje pojawiaj si tak czsto, e maj

one specjalne nazwy.
Niech S bdzie zbiorem niepustym. Funkcj identycznociow 1s na zbiorze S
nazywamy funkcj, ktra przeksztaca kady element zbioru S na siebie samego:
1s (x) dla wszystkich x S.
Zatem funkcja identycznociowa jest przeksztaceniem wzajemnie jednoznacznym
zbioru S na S.
Funkcj f: S T nazywamy funkcj sta, jeli istnieje element y0 T taki, e
f(x) = y0 dla wszystkich x S. Warto, jak przyjmuje funkcja staa, nie zmienia
si, gdy x przebiega zbir S.

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Wemy zbir S i jego podzbir A. Funkcj okrelon na zbiorze S, ktra

przyjmuje warto 1 dla elementw zbioru A i warto O dla innych elementw
zbioru S, nazywamy funkcj charakterystyczn zbioru A i oznaczamy przez
(maa grecka litera chi z indeksem A). Zatem

A {
Zauwamy, e funkcja

1, dla x A
0, dla x S \ A

S {0, 1} rzadko jest funkcj rnowartociow i

czsto jest przeksztaceniem na. W rzeczywistoci funkcja

przeksztaca

zbir S na zbir {0, 1}, chyba, e A =S lub A = .

Jeli A lub S\A ma o najmniej dwa elementy, to funkcja
rnowartociow

nie jest funkcj

2.1 DEFINICJA FUNKCJI

Wemy teraz funkcje f: S T i g: T U ( rysunek 1.10)

Definiujemy zoenie funkcji g f: S U za pomoc wzoru

g f(x) = g(f(x)) dla wszystkich x S.
Lew stron mona czyta jako g zoona z f od x lub g od f od x.
Bardziej zoone operacje wykonywane w analizie matematycznej lub
skomplikowane dziaania wykonywane na kalkulatorze mog by przedstawione
jako zoenie prostszych funkcji.

PRZYKAD 5
Wemy funkcj h: R R dan wzorem
h(x) =(x3 + 2x)7.
Warto h(x) otrzymujemy obliczajc najpierw x3 + 2x, a nastpnie podnoszc wynik
do sidmej potgi.
Przez f oznaczymy pierwsz (lub wewntrzn) funkcj: f(x) = x3 + 2x.
Przez g oznaczymy drug (lub zewntrzn) funkcj: g(x=) x7. Nazwa zmiennej x jest
nieistotna; moemy rwnie dobrze napisa g(y) = y7 dla y R.
Tak czy inaczej, widzimy, e
g(f(x))=g(x3+2x)=(x3+2x)7 = h(x) dla x R.
Zatem h =g f. Umiejtno przedstawienia skomplikowanych funkcji jako zoenia
prostszych funkcji jest bardzo wan w analizie matematycznej.
Zauwamy, e kolejno funkcji f i g ma znaczenie. Istotnie
f g(x) = f(x7) = (x7)3 + 2(x7) = x21 + 2x7 dla x R.

PRZYKAD 6
Definiujemy funkcje f, g i h, ktre przeksztacaj zbir R w R za pomoc wzorw
f(x) = x4,
g(y)= y 1 ,
h(z) = z2+ 72.
Uylimy rnych nazw zmiennych x, y i z, aby ponisze obliczenia byy bardziej
czytelne.
2

Obliczmy h (g f) oraz (h g) f i porwnajmy wyniki.

Po pierwsze, dla x R mamy
(h (g f))(x) =h(g f(x))
= h(g(f(x)))
= h(g(x4))

z definicji h (g f)
z definicji g f
poniewa f(x) = x4

8
=h x 1 =

y = x4
w definicji funkcji g

8
=( x 1 )2 +72

8
z= x 1
w definicji funkcji h
przeksztacenia
algebraiczne.

= x8 + 73

PRZYKAD 6
Z drugiej strony

((h g) f)(x) = (h g)(f(x))

z definicji (h g) f

= h(g(f(x)))

z definicji h g

x8 + 73

dokadnie tak jak wyej.

Std wynika, e
(h (g f))(x)=((h g) f)(x)=x8+73

dla wszystkich x R,

zatem funkcje h (g f) i (h g) f s rwne.

To nie jest przypadek, jak pokazuje nastpne oglne twierdzenie.

czno zoenia funkcji

Wemy funkcje
Wtedy

f: S T, g: T U i h: U V.
h (g f)=(h g) f.

Dowd tego podstawowego faktu sprowadza si do sprawdzenia, e obie funkcje

h (g f)

i h (g f)

przeksztacaj zbir S w zbir V oraz e tak jak w przykadzie 6, dla kadego

x S wartoci h (g f (x) i (h (g f) (x) s rwne h(g(f(x))).
Poniewa zoenie funkcji jest czne, wic moemy pisa h g f bez nawiasw
i nie prowadzi to do nieporozumie.
Moemy rwnie zapisa zoenie dowolnej skoczonej liczby funkcji nie
uywajc nawiasw.

2.1 FUNKCJE ODWROTNE

Funkcj odwrotn do funkcji f jest taka funkcja, ktra cofa dziaanie f.

Wyznaczajc najpierw warto funkcji f , a nastpnie funkcji do niej odwrotnej,
otrzymujemy z powrotem ten element dziedziny funkcji f, dla ktrego
obliczalimy warto funkcji ( rysunek ).

PRZYKAD 1

(a) Funkcje x2 i

x o dziedzinach [0, ) s funkcjami wzajemnie odwrotnymi.

Jeli wykonasz na jakiej liczbie te dwie operacje w dowolnej kolejnoci, otrzymasz

t pocztkow liczb.
Moemy to zapisa za pomoc wzorw
x 2 =x i ( x ) 2=x

d1a x [0, ).

(b) Funkcja 1/x jest funkcj odwrotn do siebie samej. Jeli wykonasz t operacj
dwukrotnie na jakiej liczbie, otrzymasz z powrotem t liczb. To znaczy
1
x dla wszystkich rnych od zera x ze zbioru R.
1/ x

2.1 FUNKCJE ODWROTNE

Definicja:
Funkcj odwrotn do funkcji f: S T jest funkcja f -1: T S taka, e
f -1 f = 1s oraz f f-1 = 1T, tzn. taka, e
f -1(f(x)) = x dla wszystkich x S
f(f -1(y)) = y dla wszystkich

oraz

y T.

Nie wszystkie funkcje maj funkcje odwrotne; te, ktre maj, nazywamy funkcjami
odwracalnymi.
Definicja funkcji odwrotnej f

-1

okrela j jednoznacznie, jeli taka funkcja istnieje,

zatem funkcja odwracalna nie moe mie dwch rnych funkcji odwrotnych.

PRZYKAD 2

Wemy dodatni liczb rzeczywist b 1. W tym przykadzie szczeglnie wane

bd trzy wartoci liczby b: 2, 10 oraz czsto wystpujca w analizie liczba e, w
przyblieniu rwna 2, 718.
Funkcja fb dana wzorem fb(x) = bx dla x R ma funkcj odwrotn
fb-1 o dziedzinie (0, ), ktr nazywamy funkcj logarytmiczn.
Piszemy fb-1 = logb y;
z definicji funkcji odwrotnej mamy log bbx = x dla kadego x R
oraz b logb y = y dla kadego y (0, ).

PRZYKAD 2

W szczeglnoci, ex i log e x s funkcjami wzajemnie odwrotnymi.

Funkcj log e x nazywamy logarytmem naturalnym i czsto oznaczamy ln x.
Funkcje 10x i log10 x s wzajemnie odwrotne, podobnie 2x i log2 x.
Wartoci funkcji log10 x= log x i log e x = ln x mona oblicza na wielu
kalkulatorach;
takie kalkulatory pozwalaj te oblicza wartoci funkcji odwrotnych 10x i ex.
Aby obliczy log2 x na kalkulatorze, korzystamy z jednego z nastpujcych
wzorw

Twierdzenie
Funkcja f: S T jest odwracalna wtedy i tylko wtedy, gdy f jest rnowartociowa i
przeksztaca zbir S na zbir T.
Dowd. Przypumy, e f ma funkcj odwrotn f -1.
Jeli x1,x2 S oraz f(x1) = f(x2), to
x1=f -1(f(x1)) = f -1(f(x2))=x2.
Zatem funkcja f jest rnowartociowa.
Ponadto, jeli y T, to f -1(y) naley do S i f(f -1(y)) = y; zatem y Im(f).
Std T= Im(f), a wic f przeksztaca zbir S na zbir T.
Na odwrt, jeli f przeksztaca S na T, to dla kadego y ze zbioru T
istnieje jaki x S taki, e f(x) = y.
Jeli f jest take rnowartociowa, to istnieje dokadnie jeden taki x i funkcj f
moemy okreli wzorem:
f -1(y) ten jedyny x S taki, e f(x)= y.

(*)

Twierdzenie-cd

Z definicji tej mamy bezporednio f(f -1(y)) = y,

a f -1(f(x)) jest jedynym elementem zbioru S, ktry funkcja f przeksztaca w
f(x), czyli samym elementem x.
Zatem funkcja f okrelona za pomoc wzoru (*) spenia warunki naoone
przez definicj funkcji odwrotnej.
Dowd ten pokazuje te, jak otrzyma warto f -1(y), jeli
funkcja f jest odwracalna.
Po prostu, rozwizujemy rwnanie, wyznaczajc x za pomoc y.

f -1(y) ten jedyny x S taki, e f(x)= y.

(*)

PRZYKAD 3

Wemy funkcj f: R R dan wzorem f(x) = x3 + 1.

Aby przekona si, e funkcja f jest rnowartociowa, zauwamy, e
f(x 1)= f(x2)

x1 3+ 1 = x23+ 1

x1 3 = x 23

x1 = x 2 ;

ta ostatnia implikacja zachodzi, poniewa kada liczba rzeczywista ma dokadnie

jeden pierwiastek trzeciego stopnia.

PRZYKAD 3

Aby sprawdzi, e funkcja f przeksztaca R na R, wemy y ze zbioru R.

Musimy znale liczb x R tak, e f(x) = y, tzn. musimy rozwiza rwnanie
x3 +1 = y niewiadom x.
Kiedy to zrobimy, otrzymamy liczb x=

( y 1) ktra naley do R. To oznacza, e

f przeksztaca R na R.
Poniewa funkcja f jest rnowartociowa i przeksztaca R na R, wic na podstawie
twierdzenia jest odwracalna.
Zatem f -1(y) =

( y 1) . Ten wzr ma sens dla kadego y ze zbioru R, a wic

funkcja f -1 jest dobrze okrelona.

PRZYKAD 4

Wemy funkcj g: Z x Z Z x Z okrelon wzorem g(m,n) =(n, m).

Sprawdzimy, e funkcja g jest rnowartociowa i na, a nastpnie znajdziemy
funkcj odwrotn do niej.
Aby pokaza, e funkcja g jest rnowartociowa, musimy pokaza, e
g(m,n) =g(m,n)
Jeli

(m,n) = (m,n).

g(m,n) = g(m,n), to (n,m) = (n,m).

Poniewa te pary uporzdkowane s rwne, otrzymujemy: n = n oraz

m = m.
Std m = m i n = n, a wic (m,n) = (m,n), czego mielimy dowie.

PRZYKAD 4

Aby pokaza, e funkcja g przeksztaca Zx Z na Zx Z, wemy par (p, q) ze zbioru Z

x Z. Musimy znale par (m, n) ze zbioru Zx Z tak, e g(m, n) = (p, q).
Zatem musi by speniona rwno (n, m) = (p, q), a to oznacza, e n powinno
by rwne p, a m powinno by rwne q.
Innymi sowy, dla danej pary (p, q) ze zbioru ZxZ, para (q, p) jest elementem
zbioru ZxZ takim, e g(q, p) = (p, q).
Zatem g przeksztaca zbir Z x Z na Z x Z.

PRZYKAD 5

PRZYKAD 5

PRZYKAD 5

Obraz zbioru B wzgldem funkcji f

Wemy funkcj f: S T.
Dla dowolnego podzbioru A zbioru S okrelamy
f(A)={f(x): x A}.
Zatem f(A) jest zbiorem wszystkich wartoci f(x), gdy x przebiega zbir
A. Zbir f(A) nazywamy obrazem zbioru A wzgldem funkcji f.
Interesuje nas te operacja odwrotna do obrazu zbioru, dla zbioru B
zawartego w zbiorze T:
f (B) = {x S: f(x) B}.
Zbir f (B) nazywamy przeciwobrazem zbioru B wzgldem funkcji f.

Obraz zbioru B wzgldem funkcji f-cd

Jeli f jest funkcj odwracaln, to przeciwobraz podzbioru B zbioru T

wzgldem funkcji f jest rwny obrazowi zbioru B wzgldem funkcji f -1,
tzn. w tym przypadku
f (B) {f -1(y): y B} = f -1(B).
Jeli funkcja f jest nieodwracalna, to oczywicie nie ma sensu pisanie f -1(y)
czy f -1(B).
Poniewa f -1(B) nie moe mie adnego innego znaczenia poza f (B),
niektrzy autorzy rozszerzaj znaczenie f -1 przez f -1(B) oznaczaj to, co my
oznaczamy przez f (B), nawet jeli funkcja f jest nieodwracalna.

Obraz zbioru B wzgldem funkcji f-cd

Dla y T przez f (y) oznaczamy zbir f ({y}).

To znaczy f (y) {x S: f(x) = y}.
Zbir ten nazywamy przeciwobrazem elementu y wzgldem funkcji f.
Zauwamy, e rozwizanie rwnania f(x) = y z niewiadom x jest
rwnowane znalezieniu zbioru f (y).
To znaczy, e f (y) jest zbiorem rozwiza rwnania f(x)= y.
Tak jak w przypadku rwna algebraicznych zbir f (y) moe mie jeden
element, wiele elementw lub nie mie ich wcale.

PRZYKAD 6

PRZYKAD 7

Dzikuj za uwag