MAGDALENA

KURAN*

Barokowy kaznodzieja

Kazanie Mikoaja Szomowskiego Raj niebieski na ziemi wydane zostao

w 1655 roku w Warszawie w drukarni wdowy i dziedzicw Piotra Elerta. To
jedyny tekst Szomowskiego, jaki znamy1. O samym autorze te prawie nic
nie wiadomo. Na karcie tytuowej kazania znajdujemy ogln informacj, e
zostao ono do druku podane od ks. Mikoa Szomowskiego, teologa i kaznodziej. Najprawdopodobniej by wic ksidzem diecezjalnym, bowiem
o przynalenoci zakonnej autora zwykle informowano. Kazanie zadedykowane zostao biskupowi uckiemu Stefanowi Wyddze. Szomowski mia
nadziej, e znajdzie si w krgu jego wpyww ([] aby mi w liczb
sug swoich cho za namniejszego i ostatniego przyjwszy, w asce swojej
Paskiej chowa raczy). Informacji o Mikoaju Szomowskim nie znajdujemy w Herbarzu polskim Kaspra Niesieckiego, gdzie wymienia si sporo postaci o tym nazwisku2. Nie ma go te w do szczegowym wykazie kaznodziejw sporzdzonym przez K. Mecherzyskiego w Historyi wymowy
w Polsce3. Natomiast wzmiank o Mikoaju Szomowskim, jezuicie, studencie
filozofii i prefekcie Musicae (1630/31) znale mona w rocznych katalogach
zakonnych jezuitw4. Z kolei w Wykazie jezuitw doczonym do Encyklopedii
wiedzy o jezuitach wymieniono posta Mikoaja Szumowskiego (by moe jest
* Uniwersytet dzki. Wydzia Filologiczny, Katedra Literatury Staropolskiej i Nauk
Pomocniczych.
1 Zob. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 19, Krakw 1903, s. 292.
2 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 8, Lipsk 1841, s. 627628.
3 K. Mecherzyski, Historia wymowy w Polsce, t. 3, Krakw 1860.
4 Jerzy Kochanowicz SJ, Pocztki jezuickiej kapeli i bursy muzycznej w Krakowie, [w:] Jezuicka ars
historica. Prace ofiarowane Ksidzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ, pod red. M. Inglota SJ,
S. Obirka SJ, Krakw 2001, s. 266.

189
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

czyta rzymskich pisarzy (na przykadzie

wielkopitkowego kazania Mikoaja
Szomowskiego Raj niebieski na ziemi,
potopem zoci i okruciestwa ydowskiego
zniesiony [])

190
MAGDALENA KURAN

to wariantywna forma nazwiska 5), wywiconego w 1626, ktry opuci

zakon w 1654 roku6. Czy chodzi moe o interesujcego nas Mikoaja Szomowskiego, ktry po opuszczeniu zakonu (1654), ale pozostaniu w stanie
kapaskim, szukaby sobie protektora i nowego miejsca w Kociele?
Obszernemu kazaniu (81 stron) towarzysz dwa dodatki. Pierwszy to
Poytki uwaania Mki Paskiej, ktre autor przedstawia na przykadzie dowiadcze witych (m.in. Gertrudy, Katarzyny ze Sieny, Mechtyldy, Edmunda, biskupa kantuaryjskiego). Zaczerpnite one zostay w gwnej mierze z ywotw tyche witych. Drugi z dodatkw Zegarek Mki Paskiej
(horologium Passionis) wywodzi si jeszcze z tradycji redniowiecznej. Mia
na celu uatwienie rozwaania Mki Paskiej 7. Poczwszy od Wielkiego
Czwartku, od godziny osiemnastej, a po godzin siedemnast Wielkiego
Pitku, kadej godzinie przypisane byo wydarzenie, czy, jak je nazywaa
kocielna tradycja, tajemnica Mki Chrystusa. Miay one by przedmiotem
refleksji dla wiernych, ktrzy chcieli jak najgbiej przey uroczystoci
Wielkiego Czwartku i Wielkiego Pitku. Tak np. godzinie osiemnastej przypisane jest wydarzenie z Wieczernika Pedes discipulorum lavans [Jezus Chrystus nogi uczniom swoim umywajcy]. Kolejna to Seipsum nobis in cibum
tradens [Jezus Chrystus nam si na pokarm dajcy] a po ostatni godzin,
siedemnast w pitek, ktra przynosi refleksj dotyczc zoenia do grobu
Sepultus [Pogrzebiony]8.
Wyjtkowo wydarze wielkopitkowych, bdcych obok Wielkiej
Niedzieli kwintesencj chrzecijastwa, przekadaa si take na praktyk
kaznodziejsk. Kazania na Wielki Pitek wyrniay si zwykle na tle innych choby objtoci (byy oczywicie obszerniejsze), pieczoowitoci
opracowania, pomysowoci w wynajdywaniu narzdzi, ktre uczyniyby
opisywan mk Chrystusa jak najbardziej sugestywn (gwnie za pomoc
dramatyzmu, naturalizmu, szczegowoci opisu). Czsto struktura tych
kaza, sposb prowadzenia narracji inspirowane byy technik medytacji
i podporzdkowane celom, ktrym miaa ona suy, a byy wrd nich pobudzenie do wspczucia (compassio) i skonienie do naladowania (imitatio).
W kazaniach na Wielki Pitek stosunkowo rzadko autorzy odwoywali
si do tradycji grecko-rzymskiej. To, co uchodzio, czy wrcz bywao podane w kazaniach na inne okazje (o czym wiadczy kaznodziejska praktyka), w tym przypadku zdawao si by nie na miejscu. Kazanie Szomowskiego jest na tym tle wyjtkowe. Kaznodzieja bowiem wielokrotnie do tej
tradycji si odwouje. W stosunku do cytowa i przywoa z pisarzy chrzecijaskich odniesienia do autorw pogaskich stanowi spor cz. Na 52
z tych pierwszych mamy 14 odwoa do twrcw staroytnych. W samym
5 Tak jest np. z jezuit Stanisawem Szumowskim (Szomowskim). Zob. Encyklopedia wiedzy
o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 15641995, oprac. L. Grzebie SJ przy wsppracy zespou
jezuitw, Krakw 2004, s. 669.
6 Tame, s. 864.
7 M. Szomowski, Raj niebieski na ziemi, potopem zoci i okruciestwa ydowskiego zniesiony abo
kazanie na Wielki Pitek miane, Warszawa 1655, s. 190.
8 Tame, s. 8890. Zarwno aciskie, jak i polskie nazwy tajemnic Mki Chrystusa s autorstwa Szomowskiego.

9 Zob. www.archidiecezja.pl/pl/historia/poczet_arcybiskupow/jan_wydzga.html [dostp:

1 XII 2011].
Informacje o prymasie tam zawarte zaczerpnito z: J. I. Korytkowski, Arcybiskupi gnieniescy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 a do r. 1821, Pozna 18871892 oraz K. migiel,
Sownik biograficzny arcybiskupw gnienieskich i prymasw Polski, Pozna 2002.
10 Tak brzmice sowa znajdujemy jednak nie w Ewangelii Mateusza, lecz ukasza (17, 27):
Edebant et bibebant: uxores ducebant et dabantur ad nuptias, usque in diem, qua intravit Noe in arcam:
et venit diluvium, et perdidit omnes. W Ewangelii Mateusza w rozdziale 24, wersie 39, jest
wprawdzie odniesienie do tej samej sytuacji, jednak wyraone nieco inaczej: Sicut autem in
diebus Noe, ita erit et adventus Filii hominis: sicut enim erant in diebus ante diluvium comedentes et bibentes, nubentes et nuptum tradentes, usque ad eum diem, quo intravit Noe in arcam, et non cognaverunt donec
venit diluvium, et tulit omnes: ita erit et adventus Filii hominis.
11 Kaznodzieja wymienia bowiem: Hortus [Ogrd], Oratio [Modlitwa], Prostratio [Padnicie
na ziemi], Sudor [Pot], Osculum [Pocaunek], Captivatio [Pojmanie], Pontifices [Arcykapani],
Alapa [Policzkowanie], Velatio oculorum [Zakrycie oczu], Sputa [Plucie], Nox [Noc] dotd
mielibymy via captivitatis. Dalej za Pilatus [Piat], Ecce homo [Oto czowiek], Barabbas [Barabasz], Baiulatio Crucis [Dwiganie Krzya], Crucifixio [Ukrzyowanie] to ju waciwa via
crucis.
12 J. J. Kope, Dzieje naboestwa drogi krzyowej, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 1974,
t. 21, z. 4, s. 4647.

191
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

tekcie kazania jest ich dziewi. Pozostae znajdujemy w dedykacji oraz

licie Do czytelnika. Tutaj one nie dziwi. To zwykle w wypowiedziach poprzedzajcych kazania (listach dedykacyjnych, przedmowach, zwrotach do
czytelnika) kaznodzieje pozwalali sobie na popisanie si znajomoci eruditiones z zakresu kultury staroytnej. Tutaj dodatkowym powodem moga
by osoba, ktrej kazanie zostao dedykowane, a mianowicie Jan Stefan Wydga, w r. 1655 biskup nominat ucki, potem biskup warmiski (od 1659 r.),
w kocu prymas Polski (1679)9. By moe wic przywoania autorw staroytnoci grecko-rzymskiej byy ukonem w stron biskupa uckiego, wietnie wyksztaconego (najpierw kolegium jezuickie, potem studia w Belgii,
Francji i Hiszpanii; w kocu doktorat z teologii w Rzymie), doskonaego
oratora, mionika sztuki oraz przyjaciela ludzi nauki. Do wspomnie, e
Wydga by protektorem luteranina przecie, Jana Heweliusza, wielkiego
astronoma. Ju w tekstach ramowych przywoa kaznodzieja z pisarzy greckich Arystotelesa, Ksenofonta oraz Sokratesa, z rzymskich za Pliniusza
i Persjusza. Przedmiotem zainteresowania bd tutaj pisarze staroytni, do
ktrych nawiza Szomowski w tekcie samego kazania.
Kazanie inicjuje thema, fraza wzita z Ewangelii, jak podaje autor, Mateusza: Venit diluvium, et perdidit. Matth: 24. Przysza powd i zgubia10.
Kazanie jest zbudowane w duej mierze na alegorii nadchodzcej i postpujcej powodzi. Rwnolegle rytm kaznodziejskiej narracji wyznaczaj kolejne
etapy mki Chrystusa. Oprcz, co oczywiste, ich osadzenia w tekcie Ewangelii, dostrzec tu mona zbieno z niezwykle rozpowszechnionymi w XVII
wieku tzw. kalwariami11. Uwzgldnia take kaznodzieja wczesne postrzeganie drogi krzyowej, ktr dzielono na dwa etapy: drog pojmania via
captivitatis (od Ogrjca do pretorium Piata) oraz drog krzyow via crucis (od pretorium Piata po Kalwari)12. Via captivitatis to pierwsza (z wyodrbnionymi i rozbudowanymi wydarzeniami z Ogrjca) i druga cz kazania, via crucis za trzecia.

W toku tej stricte religijnej narracji przywouje kaznodzieja rzymskich

pisarzy: Waleriusza Maksymusa, Plutarcha, Pliniusza Starszego (2 razy),
Senek, Wergiliusza (3 razy), Marcjalisa oraz Owidiusza. Podjta tu zostanie
prba opisania tego zjawiska oraz odpowiedzi na pytanie o celowo przywoa, ich interpretacj oraz zastosowanie do treci chrzecijaskich.
Waleriusz Maksymus (Valerius Maximus)
192

Invalidae ad hoc monstrum sugillandum literae; quia qui talem Ciceronis casum,
satis digne deplorare queat, alter Cicero non extat [titulo de Ingrat.] (s. 2)13.

MAGDALENA KURAN

Pierwsza z przywoanych postaci to Waleriusz Maksymus. Cytat z tego

autora pojawia si w prooemium. Kaznodzieja nie poda rda, z ktrego
zaczerpn zdanie. Zwaywszy jednak na posta Maksymusa, ktry by
twrc jednego dziea, wiadomo, e chodzi o jego Factorum et dictorum memorabilium, libri novem. Niezwykle popularny zbir anegdot o staroytnoci
by niewyczerpanym rdem egzemplw i eruditiones. Szomowski skorzysta z historii wyjtej z ksigi V De Humanitate. Wskazuje na to nota marginesowa: titulo de Ingrat.. Cz trzecia (Caput III) ksigi V dziea W. Maksymusa nosi wanie tytu De Ingratis. Przytacza w niej autor historyczne
egzempla, majce by najlepsz ilustracj teje cechy. Jedno z nich nosi tytu
De Cn. Popilio Lenate14. Uosobieniem niewdzicznoci staje si w niej trybun
Popilius. Oskarony niegdy o zabjstwo unikn kary, wybroniony przed
sdem przez Cycerona. Kiedy wielki mwca ukrywa si przed poszukujcymi go onierzami, ktrzy na rozkaz Marka Antoniusza mieli go aresztowa, zosta zdradzony przez wyzwoleca, niegdy niewolnika swego brata
(niejakiego Filologusa). Aresztowali go za onierze pod dowdztwem
wanie Popiliusa (Popilius Laenatus Picentis).
Historia ta zostaa szczegowo opisana przez Stanisawa Koszutskiego
w biografii Cycerona, ktra poprzedzaa jego tumaczenie Tuliuszowego
dziea O powinnociach wszech stanw ludzi15. Znajduje si tam ciekawa dla
naszych rozwaa marginesowa nota: Appianus powieda, e Lena niejaki,
ktrego by Cycero w prawie przed kilk dni obroni, e garda nie da, Cyceronowi szyj uci, za co Len Antonina udarowa 250 drachmami atyckiemi.
Przywoany przez Koszutskiego Lena to Waleriuszowy Popilio Lenate.
Co poczyo bohaterw tej historii z postaci Chrystusa? Chrystus
zdaje si by, wedug kaznodziei, podobnie jak Cyceron, niesusznie osdzony i skazany. Zdrajca Judasz, ktry bezporednio przyczyni si do
13 M. Szomowski, Raj niebieski na ziemi. Informacje wczone do cytatw w kwadratowych
nawiasach to noty, ktre kaznodzieja umieci na marginesach, odsyajc zainteresowanych do
rde, z ktrych czerpa.
14 Valerius Maximus, Dictorum Factorumque Memorabilium Exempla, Lugduni 1550, s. 258259.
15 Zob. M. T. Cyceron, O powinnociach wszech stanw ludzi ksigi troje przez Stanisawa Koszutskiego przeoone i krtkiemi przypiskami objanione. K temu przydano ywot jego krtko zebrany
z rnych historykw, jako skd poszed Cycero, co czyni za swego wieku i jako ywota dokona. A na
ostatku przydane s przypiski dostateczne ktre poznaczone s w tekcie liczb wedle porzdku swego,
Wilno 1593, k. CiijvCiiij.

wydania Jezusa, ma swj odpowiednik w postaci Popilia. Jeden i drugi

zwizani byli blisko z ofiar. Jednak zamiast odwdziczy si za doznane
dobro, przyczyniaj si do pojmania, a w kocu mierci swego dobroczycy.
Informacja Koszutskiego o zapacie, jak mia otrzyma Popilio za pomoc
w pojmaniu Cycerona, przypomina histori Judaszowych srebrnikw. Caa
ta historia nie jest oczywicie w kazaniu przytoczona. Kaznodzieja bazuje na
swojej znajomoci szerszego kontekstu, liczc te by moe na rozpoznanie
go przez niektrych przynajmniej odbiorcw.

193

Wergiliusz (Publius Vergilius Maro)

Jest jeden u poetw comment, e kiedy gwatowne wiatry i szkodliwe wichry panuj, tedy na poskromienie i uciszenie ich ten skuteczny sposb:
z panny co przedniejszej krew wycisn, powietrze polewa, a wiatry zaraz ucichn. Sanguine placastis ventos, et virgine caesa [Virgil. Aen.] (s. 8).

Dziewica, o ktrej mowa w cytacie Wergiliusza, to Ifigenia, crka Agamemnona i Klitajmestry. Miaa zosta zoona w ofierze rozgniewanej bogini Artemidzie, aby ta zesaa pomylne wiatry, ktre pozwoliyby poeglowa wojskom greckim do Troi. Kaznodzieja do dowolnie interpretowa
tekst. Trudno odtworzy, jakimi drogami podaa jego wyobrania, aby
poczy te dwa obrazy. Wydaje si, e punkty styczne to sowa-obrazy
swobodnie kojarzone z sob. W tym wypadku krew dziewicy ofiary krew
Chrystusa ofiary, misja przebagalna dziewicy misja przebagalna Chrystusa, pomylne wiatry majce doprowadzi Grekw do celu, czyli Troi
wiatr zapowiadajcy pocztek misji Chrystusa, u ktrej celu jest mier,
w kocu dziewiczo Ifigenii i Chrystusa.
Kolejny cytat z Wergiliusza rwnie pochodzi z Eneidy. Tym razem
opisujc znieksztacone mkami ciao i oblicze Jezusa, zwraca si kaznodzieja do Maryi sowami:
Pod bolesna Matko, przenabogosawiesza Panno. Verane te facies? Oculos an ludit imago? [Aeneid.] A obacz jeeli to ten, ktrego ty zrodzia, piersiami i mlekiem panieskim karmia, na rkach swoich piastowaa, powijaa, wychowaa, ktremu usugowaa. Heu! Quantum mutatus ab illo: jako
si barzo zmieni, jak nie on (s. 40).

BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

Mowa bya ju o tym, e nadrzdn alegori, ktra organizuje kazanie,

jest obraz powodzi. Kaznodzieja przywoa rnorakie znaki, zwiastujce
powd, ktre pojawiaj si w przyrodzie. By wrd nich wiatr. W przeoeniu na alegoryczny jzyk kazania to poprzedzajcy ostateczn ka lk.
Drczcy Chrystusa przebywajcego w Ogrjcu, smutkw i lkania wiatry
(s. 8) pisa kaznodzieja. Kiedy wic dalej docieka przyczyn oblewania si
przez Chrystusa krwawym potem, powoa si na przykad Wergiliuszowej
Eneidy. Przytoczy cytat: Sanguine placastis ventos, et virgine caesa (ks. II,
w. 116) i tak go tumaczy:

194
MAGDALENA KURAN

Przy pierwszym cytacie znajduje si marginesowa nota, odsyajca do

Eneidy. Rzeczywicie, odnajdujemy w dziele Wergiliusza sowa Verane te
facies?. Znajduj si one w III ksidze (w. 310). Wypowiada je Andromacha,
wdowa po Hektorze. Kiedy przy mogile opakiwaa w samotnoci swego
ma, pojawi si niespodziewanie Eneasz. Uciekszy z Troi, poprzez Tracj,
wyspy Dalos i Kret, dotar do Epiru. Tutaj wanie nastpio niespodziewane spotkanie. Andromacha, bdca wtedy niewolnic syna Achillesa, Neoptolemosa (Pyrrosa), ujrzawszy trojask zbroj, przekonana, e widzi zjaw, zdrtwiaa pada na ziemi. Kiedy dosza do siebie, zwrcia si do Eneasza sowami: Verane te facies? [Twe to lice?]16 (w. 310). Kolejne zdanie
przytoczone przez kaznodziej nie jest kontynuacj cytatu. Okazuje si take, e w ogle nie pochodzi z Eneidy. Sw bowiem Oculos an ludit imago
w eposie Wergiliuszowym nie znajdziemy. Najbliszy tej frazie jest cytat z II
ksigi, opisujcy Eneasza poszukujcego swej ony Kreuzy, ktra zagina
podczas ucieczki z Troi. Bohater spotyka ju tylko jej mar: Infelix simulacrum, atque ipsius umbra Cresae / Visa mihi ante oculos, et not major imago
[Nieszczsna mara tylko i cie Kreuzy miy, / Wikszy od znanej ujrz,
zjawisko z mogiy] (w. 772773)17. Czy zasza tu pomyka przy cytowaniu
z pamici, czy moe autor skompilowa dwa cytaty, nie wskazujc rda
drugiego z nich? Zrobi to za, bo tak brzmice bardziej odpowiaday temu,
co chcia wyrazi? Niewtpliwie, cytat waciwy z Eneidy nie nadawa si do
rozwinicia. Brzmia on bowiem: Verane te facies, veres mihi nuntius affers, /
Nate de? [Twe to lice? Prawdziwy przychodzi to goniec, / Syn bogini?] (w. 310311). Skojarzenie Maryi z okreleniem da bogini byoby chyba zbyt wielkim naduyciem.
Opis umczonego ciaa Zbawiciela koczy kaznodzieja znw sowami
Wergiliusza Heu! quantum mutatus ab illo: jako si barzo zmieni, jak nie on
(s. 40). Quantum mutatus ab illo to synne zdanie z Eneidy18, ktrym Eneasz
zareagowa na to, co zobaczy we nie. Ukaza mu si bowiem Hektor cay
pokryty ranami (ks. II, w. 270279). Pisa rzymski poeta: Hei mihi, quali erat!
Quantum mutatus ab illo Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli [] (w. 274
275) [Ach, jaki by! Jak bardzo odmienny od tego / Hektora, co w Achilla
zbroi wraca wawy]19. Opis poranionego ciaa trojaskiego bohatera: przebitych ng, zakrwawionej brody, poranionej piersi to znw cieki, ktrymi zdawa si poda kaznodzieja, kojarzc Hektora z Izajaszowym Mem Boleci. Przywoa go zreszt kilka wersw wczeniej, opisujc Chrystusa: Novissimus virorum, et non erat aspectus ei [Isai. 53]20.
Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida, prze. T. Karyowski, oprac. S. Stabrya, Wrocaw 1981,
BN II 29, s. 81.
17 Tame, s. 67.
18 Tame, s. 49, przypis do wersu 274. Zob. te Dicta. Zbir aciskich sentencji, przysw, zwrotw, powiedze z indeksem osobowym i tematycznym, oprac. i red. Cz. Michalunio SJ, Krakw 2005,
s. 508.
19 Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida, s. 49.
20 Wskaza na rdo Ksig Izajasza, rozdzia 53. Zdanie to jest kompilacj dwch fragmentw z tego rozdziau. Pierwsza cz pochodzi z wersu 3, druga cz z wersu 2.
16

Carmina vel caelo possunt deducere Lunam:

Carminibus Circe socios mutavit Ulyxi;
Frigidus in pratis cantando rumpitur anguis.
[Od zaklcia na kach padaj si we,
Przez nie Cyrce zmienia Ulissesa me,
Miesic zstpuje z nieba zaklty ich wadz]21.

W podane przykady zastosowania czarodziejskich mocy wpisana jest

mono panowania nad porzdkiem natury (cignicie ksiyca). Przywoana zostaje czarodziejka Kirke, ktra przemienia towarzyszy Odyseusza
w wieprze. W kocu, najbardziej nas tu interesujca kwestia w. To czary maj sprawia, e gad ten, bdcy uosobieniem ponadnaturalnych mocy,
traci je i ginie. Poeta pisa rumpitur anguis, co kaznodzieja tumaczy w,
ktrego zaklto, w p si przepuka. W sowach Szomowskiego wypowiedzianych po chwili, przypominajcych kar, ktra spotka miaa Judasza za
zdrad, znajdujemy odpowied, skd powizanie tych dwch, zdawaoby
si, tak odlegych obrazw:

21 Tekst aciski i polski za: Wergiliusz, Bukoliki, tum. K. Komian, z rkopisu wyda J. Wjcicki, Warszawa 1998, s. 9293. Przytocz tu jeszcze angielskie tumaczenie tego fragmentu,
dajce lepsze wyobraenie o znaczeniach oryginau: Charms can bring down the very moon
from haeven, / With charms Odysseus oarsmen Kirke changed, / Charms burst in twain
chilly meadow-snake []. Zob. H. Jennings Rose, The Eclogues of Vergil, California, London
1942, s. 156.

195
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

By ostatni raz nawiza do Wergiliusza, sign Szomowski po Bukoliki.

Kiedy przyszo do opisania zdrady, jakiej dopuci si Judasz, rozpocz
kaznodzieja od przywoania figury wa. Okreli go przydomkiem callidus, gdy, jak pisa, chytry, zdradziecko ksa (s. 15). Powoujc si na
psalmist dodawa: Obturantis suas, quae non exaudiet vocem incantantis, e
kiedy go zaklinaj, to jedno ucho do ziemie przyciska, a drugie ogonem
zatula, aby gosu zaklinajcego nie sysza [Psal. 57. 6] (s. 15). Zaklinajcym
staje si Chrystus, zaklinanym wem Judasz. Dodawa Szomowski: Vae
autem homini illi, zaklina Pan i Zbawiciel wiata Jezus; na to on wszytko
guchy. Osculatus est eum (s. 15).
Kaznodzieja przywoa sowa wypowiedziane przez Mesjasza w Wieczerniku, kiedy to zapowiada on zdrad Judasza: Vae autem homini illi, per
quem Filius hominis tradetur! (Mk 14, 21), tj. Biada temu czowiekowi, przez
ktrego Syn Czowieczy bdzie wydany.
Czy sowa Chrystusa Vae autem homini (Biada temu czowiekowi)
zasuguj na miano zaklinania? Jednak uycie wanie tego sformuowania,
zdaje si cile powizane z przywoan za chwil eklog. Cytat pochodzi
z eklogi smej, pt. Pharmaceutria. W polskiej tradycji jest ona znana z przerbki Szymonowica jako sielanka Czary. Alfezye piewa pie. Podejrzewajca swego ma Dafnisa o zdrad, odprawia czary (oto owo zaklinanie),
aby sprowadzi go do siebie. Na pocztku mwi o sile magicznych zakl:

O ty przeklty i nieszczsny Judaszu! ywot i zdrowie nasze pocaowaniem wydajc zjade; ale wiedz, e i sobie mier pokn [] na drzewie
obieszony nie bdziesz, a w p si przepukszy, pjdziesz na miejsce
zdrady i niecnoty twojej godne (s. 16).

196
MAGDALENA KURAN

Odnis si tu kaznodzieja do Dziejw Apostolskich, gdzie Piotr opowiada o okrutnym kocu Judasza: A onci otrzyma rol z zapaty niesprawiedliwoci, a obiesiwszy si rozpuk si na poy i wypyny wszytkie
wntrznoci jego (Dz 1, 18)22. Wergiliuszowy w, na ktrego rzucono czary czy kltw, rozpruty, z wypywajcymi wntrznociami, wpasowa si
doskonale w Piotrowy obraz rozpuknitego Judasza. Judasz-zdrajca ukryty pod figur wa skoczy jak w. W naturze czsto bowiem po ulewnych deszczach (nadrzdna w kazaniu metafora powodzi) mona spotka
martwe we z rozerwanym brzuchem i wylanymi wntrznociami. Judasza-wa-Szatana, bo taki jest waciwie cig skojarze, spotyka symboliczna kara23. Szomowski idzie tu tropem w. ukasza, u ktrego samobjcza
mier Iskarioty nie jest efektem niemonoci poradzenia sobie z drczcymi
go wyrzutami sumienia (jak u ewangelisty Mateusza), lecz skutkiem przyzwolenia Judasza na opanowanie jego duszy przez Szatana (I wstpi szatan w Judasza k 22, 3). ukasz jest konsekwentny. W Dziejach Apostolskich, swojego przecie autorstwa, dopowiada tylko koniec historii Judasza.
U Szomowskiego nawet zaklcia Wergiliuszowej Alfezyi, ktre pozwalaj
pozbawi ycia wa, maj swj odpowiednik w zaklciach, czy raczej przeklestwie Jezusowym jakkolwiek dziwnie by to nie brzmiao.
Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) i Owidiusz (Publius Ovidius
Naso)
Karkoomna prba poczenia tradycji chrzecijaskiej i pogaskiej
miaa take miejsce, kiedy kaznodzieja opisywa umczone ciao Chrystusa:
liczniejszy i urodziwszy nad wszystkie syny ludzkie. Totus desiderabilis
[Cant.]. Tu za Novissimus virorum, et non erat aspectus ei [Isai. 53:]. Ze
wszytkich napodlejszy, nawzgardzieszy, e nie masz i na co wejrze.
Inq[ue] omni nusquam corpore corpus erat [Martialis de Laureol.]. We wszytkim ciele nie masz namniej ciaa. Unum sed toto vulnere, vulnus, ale jakoby
jedna szczera rana [Quid. In Ibin.] (s. 40).

W przywoanym fragmencie kazania, jak w soczewce, wida pewne

charakterystyczne zjawiska, jak choby przenikanie si wiata pogaskiego
Cyt za: Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy ks. J. Frankowski, wyd. 3, Warszawa 2000, s. 2152.
23 G. W. Most, The Judas of the Gospels and the Gospel of Judas, [w:] The Gospel of Judas in context: proceedings of the First International Conference on the Gospel of Judas, Paris, Sorbonne, October
27th28th 2006, pod red. M. Scopello, Leiden 2008, s. 7677. Podajc za w. ukaszem, autor
przedstawia teologiczn interpretacj mierci Judasza (pozycja ciaa po mierci, jego dezintegracja pkniecie i wylanie si wntrznoci), ktr zamyka (podobnie jak Szomowski) w cigu
nastpujcych obrazw i skojarze, jakie one wywouj: Judasz w Szatan.
22

Pod na t gr [] ostatek przenadroszej krwie wytocz. [] Wem na

ramiona krzy. Wem Izaaku drewka, na ktrych si caopalenie Bogu Ojcu oddasz. Wemi Noe ark, w ktrej nard ludzki od zguby wiekuistego
potopu zachowasz. Wem Mojeszu lask []. Wemi Dawidzie proc
[]. Wem Jakobie drabin [] (s. 46).

Ten sam sposb figuratywnoci mona, jak si wydaje, odnie do

przywoywanych przez kaznodziej postaci i wydarze z dzie poetw
rzymskich. Pierwszy cytat pochodzi z 7 epigramu Marcjalisa ze zbioru Liber
spectaculorum.
Qualiter in Scythica religatus rupe Prometheus
adsiduam nimio pectore pavit avem,
nuda Caledonio sic viscera praebuit urso
non falsa pendens in cruce Laureolus.
vivebant laceri membris stillantibus artus
inque omni nusquam corpore corpus erat24.
[Jak niegdy Prometeusz przykuty do skay,
Odros pas wtrob spa przez czas cay,
Tak pier go wystawi przyszo niedwiedziowi,
Wiszcemu na drzewie prawdziwie Wawrzkowi.
Drgay stargane yy, krew z czonkw puszczaa,
W caym ciele nie byo nigdzie znaku ciaa]25.

Przywoany przez rzymskiego poet Laureolus by postaci autentyczn, zbiegym niewolnikiem, ktry by przywdc grupy zodziei. Zosta
Cyt. za: C. A. Williams, A Martial Reader. Selections from the Epigrams, Illinois 2011, s. 2.
Poniewa rne s lekcje tekstu Marcjalisa, przytaczam wersj wspczesnego znawcy twrczoci rzymskiego poety (inne lekcje tego tekstu zob. np. M. V. Martialis, Epigrammata de Spectaculis
[], [w:] M. V. Martialis, Ex Museo Petrii Scriverii, Amstelodami 1664, s. 14; M. V. Martialis,
Epigrammata, Londini 1716, s. 23).
25 M. V. Martialis, Spectatulorum liber / Ksiga widokw rzymskich Domicyjana cesarza, prze.
J. E. M[inasowicz], Warszawa 1759, s. 1011 (w. 16).
24

197
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

i chrzecijaskiego, czy moe raczej kulturowych znakw tych wiatw.

Dalej za alegoryczne ich czytanie.
W obrbie zaledwie kilku zda mamy cytaty z Marcjalisa i Owidiusza
oraz dwa ze Starego Testamentu. Wszystkie one zostay zastosowane do
opisu umczonego ciaa Jezusa. Mechanizm czytania poetw pogaskich jest
podobny jak przy figuratywnym czytaniu Starego Testamentu. Potwierdzenie tego zjawiska odnajdujemy, kiedy autor przywouje sowa z Pieni nad
pieniami i Ksigi Izajasza. W pierwszym przypadku figur Chrystusa staje
si Oblubieniec, w drugim Izajaszowy Suga doskonay. Ten ostatni jest
zreszt jedn z najbardziej znanych starotestamentowych figur Chrystusa.
To sam Jezus odnis t posta do swojej misji (k 22, 1920, Mk 10, 45).
Jako przykad powszechnoci tej praktyki przywoam jeszcze jeden
przypadek. Szomowski rozpoczyna trzeci cz kazania wezwaniem do
Chrystusa o dopenienie swej misji:

198
MAGDALENA KURAN

skazany na mier przez ukrzyowanie, wczeniej za by torturowany poprzez napuszczenie na niego dzikich zwierzt. By postaci opisywan przez
Swetoniusza, Lentulusa (Gneiusz Kornelius Lentulus Gaetulicus), Katullusa,
a take Juwenalisa i Tertulliana26. Sta si te jedn z niezwykle popularnych
postaci sztuk mimicznych wystawianych na rzymskich arenach, gdzie autentyczne ukrzyowanie skazaca-aktora byo czci widowiska27. Marcjalis w swym epigramacie przywoa wanie takie widowisko, ktre miao
miejsce w amfiteatrze Flaviana za panowania Kaliguli28. Krwawy spektakl
odbywa si na cze wadcy. Aby uczyni widowisko atrakcyjniejszym,
ubrano je w mitologiczne szaty. Szerzej zjawisko to opisa K. Coleman
w pracy o znamiennym tytule Fatal Charades: Roman executions staged as mythological enactments (miertelne gry: Rzymskie egzekucje wystawiane jako
widowiska mitologiczne tum. M. K.)29.
W przypadku Szomowskiego zadziaao skojarzenie Laureolus Prometeusz Chrystus, poniewa zwizane byy z nimi pojcia: krzy, ofiara,
mka oraz wystawienie jej na widok publiczny. Std te pewnie przywoanie wanie tej frazy z Marcjalisa.
W przypadku kolejnego rzymskiego autora, Owidiusza, zacytowa
Szomowski fraz, jak podaje, z Liber in Ibin. Chodzi o dzieo rzymskiego
poety zatytuowane Ibis, elegijny poemat powstay na wygnaniu. Ta literacka inwektywa nazywana jest poematem-przeklestwem. Kierowa j Owidiusz do byego przyjaciela skrytego pod pseudonimem tytuowego Ibisa
(nie do koca wiadomo, o kim pisa poeta; przypuszcza si, e mogo chodzi o Titusa Labienusa bd Caniniusa Rebilusa), ktry nie stan w jego
obronie, lecz publicznie go znieway i rzuci na niego oszczerstwa. Poszukiwania przywoanej frazy unum sed toto vulnere, vulnum nie przyniosy
jednak rezultatu. Nie ma takowej w Owidiuszowym poemacie Ibis. Najbardziej zblion znajdziemy w jego Metamorfozach w Ksidze V. S tam sowa:
ille tuens oculis immitem Phinea torvis
quandoquidem in partes , ait, abstrahor, accipe, Phineu,
quem fecisti hostem, pensaque hoc vulnere vulnus!30
[Spogldajc na wrogiego Fineusza strasznymi oczami rzecze: Trafie
mnie, cho trzymaem si na stronie, jeli chcesz mie we mnie wroga,
Fineuszu, przyjm ran za ran]31.
T. Wiedemann, Emperors and gladiators, Taylor & Francis eLibrary 2002, s. 8485.
Szczeglnie popularna bya sztuka Katullusa Laureolus; zob. L. L. Welborn, Paul, the fool of
Christ. A Study of Corinthians 14 in the Comic Philosophic Tradition, London 2005, s. 99100.
28 Tame, s. 100.
29 K. Coleman, Fatal charades. Roman executions staged as mythological enactments, Journal of
Roman Studies 1990, t. 80, s. 4473.
30 Ovids Metamorphoses, Books 15, wstp i komentarze W. S. Anderson, University of Oklahoma Press 1997, s. 130 (w. 9294). aciski tekst podaj za krytycznym wydaniem Williama S.
Andersona, na ktrym opiera si S. Stabrya opracowujc i przygotowujc do druku polskie
tumaczenie A. Kamieskiej (S. Stabrya, Nota wydawcy, [w:] Owidiusz, Metamorfozy, prze.
A. Kamieska, oprac. S. Stabrya, Wrocaw 2004, s. CXXIX).
31 Owidiusz, Metamorfozy, s. 134.
26
27

Mors item adversa populanda morte est,

Atque curandus dolor est dolore,
Denique obiecto merito fugandum
Vulnere vulnus (w. 209212)
[Likewise, death should be undone by
having a death set against it, and pain should
be cured by pain, and finally wounds should
rightly be put to flight by confronting them
with wounds]32.

Filologiczne komentarze do tego fragmentu poematu jednoznacznie

wskazuj na inspiracj sowami Owidiusza z Metamorfoz33.
Seneka (Lucius Annaeus Seneca Minor)
Seneka przywoany zostaje, kiedy kaznodzieja opisuje biczowanie.
Sup, do ktrego przywizany by Chrystus, skojarzy Szomowski z kolumnami Herkulesowymi. Zostay one postawione przez mitycznego bohatera
w czasie jego wyprawy po trzod Geriona z Erytei. Do dzi tradycyjnie
okrela si tak gry po dwch stronach Cieniny Gibraltarskiej (europejskiej
i afrykaskiej). Wyznacza one miay granice zamieszkaego wiata. Przypominay o tym umieszczone na nich napisy Non plus ultra, bdc zarazem przestrog dla eglarzy, aby nie zapuszczali si dalej34. Sowa te stay
32 Cytuj za wydaniem: Desiderius Erasmus, Collected works of Erasmus. Poems, tum.
C. H. Miller, red. i oprac. H. Vredeveld, t. 85, University of Toronto Press 1993, s. 286. Cytowany
wiersz Erazma nie doczeka si dotd przekadu na jzyk polski.
33 Desiderius Erasmus, Collected works of Erasmus. Notes to Poems, s. 656 (s. 280283; przypis
do w. 212).
34 R. Graves, Mity greckie, prze. H. Krzeczkowski, wstp A. Krawczuk, Warszawa 1974,
s. 452, 460461 (132.b oraz 132.3).

199
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

Pojawia si tu pytanie, czy znw zasza pomyka, a kaznodziei chodzio

o cytat z Metamorfoz? Nie wiadomo.
W Metamorfozach opis dotyczy krwawej, okrutnej jatki, do jakiej doszo
podczas wesela Perseusza z Andromed. Wcieky Fineus, ktremu Andromeda bya wczeniej przyrzeczona, postanowi si zemci. Wraz z towarzyszami
przyby na weseln uroczysto i prbowa zabi konkurenta. Rozpocza si
krwawa jatka, u ktrej koca Fineus zosta przemieniony w kamie za spraw
gowy Meduzy. Sowa vulnere, vulnus wypowiada Idam, towarzysz Fineusa,
kiedy ten w bitewnym zamcie niechcco przebija go oszczepem.
wiadectwem, ktre moe wskazywa, e wykorzystanie frazy vulnere, vulnus poda mogo do dowolnymi ciekami, jest choby utwr
Erazma z Rotterdamu. W jednym ze swoich wierszy (opublikowanym ju
po jego mierci) zastosowa on wspomniane sowa Owidiusza. W religijnym
wierszu-poemacie, opisujcym tajemnic zbawienia, charakter Chrystusowej
ofiary i wspudziau w niej Maryi, znajdujemy nastpujcy fragment:

200
MAGDALENA KURAN

si popularn maksym, ktra zyskaa take znaczenie: rzeczy nieprzecignionej, szczytu doskonaoci 35.
Kaznodzieja przywoa Herkulesa, nazywajc go monstrorum domitor
(pogromc potworw) i wskaza przy tym na Senek. Znw, nie po raz
pierwszy, do trudno zidentyfikowa miejsce, na ktre si Szomowski powouje. W sposb oczywisty najpierw nasuwa si skojarzenie z dwiema
tragediami rzymskiego myliciela: Hercules furens (Herkules szalejcy) oraz
Hercules Oetaeus (Herkules etejski). W adnej z nich nie znajdziemy jednak ani
takiego okrelenia Herkulesa, ani historii przypominajcej o postawieniu
supw. W Herkulesie szalejcym mamy Herkulesa okrelanego jako domitor
orbis, Lycurgi domitor, domitor Somne malorum36. W Herkulesie etejskim
jako domitor magne ferarum37. Wydaje si, e przytacza kaznodzieja po
prostu fraz wwczas popularn i prbowa z pamici wskaza jej rdo, co
mu si nie udao. O popularnoci tego Herkulesowego przydomka wiadcz
choby nastpujce przykady. Kochanowski w swej elegii 5 z rkopisu
Osmlskiego pisa o nim: Monstrorum Alcides domitor domitorque ferarum /
Non renuit dura carpere pensa manu (w. 2122)38. W 1647 r. zostaa wystawiona
sztuka Jana Amosa Komeskiego zatytuowana Hercules monstrorum domitor39,
za Benedykt Chmielowski w Nowych Atenach, piszc o Hiszpanii wywodzi,
i: Herkules z Libii przybywszy, wielki junak, zwyciy te trzy gowy, albo
trzech rzdcw40, i std Monstrorum Domitor (pogromca potworw)41.
I znowu chyba nie o precyzj rdowego wskazania chodzio kaznodziei. Sowa, ktre mia Herkules umieci na owych granicznych supach,
stay si pretekstem do rozwaa o mce i ofierze Chrystusa. Pisa Szomowski:
A na tejci marmurowej kolumnie, jakoby to ju przy ostatniej Pana i Zbawiciela naszego przeciwko nam mioci granicy, zapisa by starosta rzymski: Non plus ultra. Ju te nie dalej. [] Nawet jadowita zo ydowska
[] z drugiej strony zapisaa: Non plus, obawiajc si, aby ubiczowanego
tylko starosta wolno nie puci, katw i onierzw pogaskich przepacali, aby tak dobrze przykadali, eby w onym biczowaniu pad i umar. Ale
te ich zapisy Pan i Zbawiciel nasz Jezus pomaza; a sam krwi swoj napisa: Plus ultra. Dalej jeszcze, dalej (s. 35).

Jest ten fragment frapujc interpretacj Herkulesowej frazy Non plus

ultra, a take prb jej rnorakiej modyfikacji (Non plus oraz Plus ultra), a tym samym reinterpretacji. Cho rdo, na jakie wskazuje SzoDicta, s. 397 [5823].
Seneca, Hercules furens: a critical text with introduction and commentary, pod red. J. G. Fitcha,
Cornell University Press, New York 1987, s. 87 (w. 619), 96 (w. 903), 101 (w. 1065).
37 Seneca, Oedipus, Agamemnon, Thyestes, Hercules on Oeta, Octavia, tum. i red. J. G. Fitch,
Harvard 2004, s. 496 (w. 1989).
38 Cyt. za Z. Gombiowska, La premire version des lgies de J. Kochanowski, Humanistica
Lovaniensia. Journal of neo-latin studies 1978, t. 27, s. 199.
39 T. Biekowski, Fabularne motywy antyczne w dramacie staropolskim i ich rola ideowa. Studium
z dziejw kultury staropolskiej, Wrocaw 1967, s. 108109.
40 Mowa o trzygowym Gerionie, ktrego pokona Herkules, uprowadzajc jego stado.
41 B. Chmielowski, Nowe Ateny, Krakw, 1968, s. 412413.
35
36

Sneca en VII tragedia de Medea:

Audaz en extremo en el coro.
Venient annis
secula seris, quibus Oceanus
vincula rerum laxet, et ingens
pateat te[l]lus Tiphisque novos
42 J. Banach, Hercules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowoytnej, Warszawa 1984, s. 7377,
9394. Autor obszernie prezentuje zarwno ikonograficzne, jak i literackie zestawienia postaci
Herkulesa z Chrystusem.
43 P. Ronsard, Hymnes avec une introduction et des notes, oprac. A. Py, Librairie Droz, Genve
1978, s. 265274.
44 A. Eyffinger, The fourth man, [w:] Grotius and the Stoa, pod red. H. W. Blooma i L. C. Winkela,
Grotiana. A journal under the auspices of the Grotiana Foundation. New Series 2001/2002,
t. 22/23, s. 133137.
45 Enciclopedia Akal de Emblemas Espaoles Ilustrados, A. B. Vistarini, J. T. Cull , Madrid 1999,
s. 223225.
46 A. L. Czerny, Co to s Pisma Kolumba i kim by Kolumb, [w:] K. Kolumb, Pisma, przekad,
przypisy i przedmowa A. L. Czerny, Warszawa 1970, s. 89.

201
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

mowski, to Seneka, wydaje si, e posugiwa si on po prostu utrwalonym

ju w chrzecijaskiej kulturze skojarzeniem postaci Herkulesa i Chrystusa42. Ten pierwszy mia by niejako zwiastunem Mesjasza. Synn legitymizacj tego zestawienia da choby Pierre Ronsard w swym hymnie Hercule
chrestien43 czy Hugo Grotius w dramacie Christus Patiens44.
Ciekawym przyczynkiem do zmodyfikowanej formy Heraklesowego
Non plus ultra jest fakt, i krl hiszpaski Karol V (15191556) formu
Plus ultra przyj jako osobiste motto, ktre stao si take narodowym
mottem Hiszpanii i widniao nawet na ich narodowej walucie. Byo w jakiej
mierze przekorn niezgod na Herkulesow przestrog, na owe Ani kroku
dalej. Nowe motto wyraao hiszpask ch ekspansji, umiowanie ryzyka
i wykraczania poza oswojone horyzonty. Mogo mie take inne interpretacyjne zastosowania, o czym wiadczy hiszpaska tradycja emblematyczna 45.
Do dzi formu t i Herkulesowe supy odnale mona w hiszpaskim
herbie.
Jest jeszcze przynajmniej jeden trop wskazujcy, skd mogo wzi si
skojarzenie przez kaznodziej sw Non plus ultra z Senek. Tragedia Medea Seneki bya dla poszukiwaczy Nowego wiata rdem inspiracji i przekonania o istnieniu tego. Posiada j w swej bibliotece Krzysztof Kolumb 46.
Proroctwo wyraone w drugiej pieni chru pierwszego aktu byo take dla
niego inspiracj. Tekst tragedii towarzyszy mu podczas wyprawy do Nowego wiata. Do dzisiaj w Biblioteca Colombina w Sewilli zachowa si egzemplarz Tragedii Seneki, ktry Kolumb zabra na sw wypraw. Podrnik czu
si wcieleniem odkrywcy zapowiedzianego w proroctwie Medei. W swoim
dziele Libro de las Profecas, ktre powstao ju po odkryciu nowych ldw
(15011503), a byo zbiorem religijnych (Biblia, pisarze kocielni) i literackich
wizji zapowiadajcych istnienie Nowego wiata, zamieci synne sowa
z Medei wraz z hiszpaskim tumaczeniem:

detegat orbes, nec sit terris

ultima Tille47.
[I przyjd kiedy jeszcze takie czasy,
Kiedy ocean rozluni swe kleszcze,
eby ukaza nowe, wielkie kraje
Z rozkazu [Tifysa]. Nie bdzie ju wtedy
Thule granic poznanego wiata]48.

202
MAGDALENA KURAN

Senecjaskie novos orbos to w jzyku Kolumba nuebo mundo. Znamienna jest zmiana liczby mnogiej na pojedyncz. To wanie okrelenie
Nowy wiat stao si synonimem odkrytych przez niego ldw. Niemniej
istotne jest to, e posta Tetydy (Tethys), nereidy, matki Achillesa, obdarzonej wadz nad krlestwem mrz, ktra wystpuje w kanonicznej wersji
Medei49, zostaa tu zastpiona przez legendarnego eglarza Tifysa (Tiphis),
pierwszego sternika na okrcie Argo50. To z nim bowiem logiczniej byo
utosami si wielkiemu podrnikowi i odkrywcy. Co ciekawe, w Medei to
Tifys wanie okrelony jest mianem domitor profundi51. Jeden z badaczy
okreli charakter tragedii Seneki w sposb znamienny: plus ultra spirit of
the Medea52. Kolumba uznano za tego, ktry pierwszy symbolicznie przekroczy kolumny Herkulesa. A wic formu Non plus ultra przeku
w Plus ultra. Jeszcze w 1730 roku powsta utwr powicony Kolumbowi,
a zatytuowany Plus ultra. Jego autorem jest Johann Christian Alois Mickl,
poeta neolatynistyczny53.
Swoj tradycj miaa jednak take chrzecijaska interpretacja sw
Herkulesa. Cho posta tego teologa i kaznodziei nie zostaa przywoana
w tym kazaniu, to podobne rozwaania na temat kolumny biczowania, co
u Szomowskiego, odnale mona w kazaniu Jana z Kartageny. By on
wpierw jezuit, potem franciszkaninem, autorem m.in. zbioru Homiliae sacrae catholicae (1609). Znajdujemy w nim cykl homilii powiconych mce
47 C. Coln, Libro de las profecas, wstp, tum. i oprac. K. Brigham, Barcelona 1992, s. 142.
Hiszpaskie tumaczenie doczone do tego fragmentu Medei brzmi: Vernn los tardos aos
del mundo ciertos tiempos en los quales el mar Ocano afloxer los atamentos de las cosas,
y se abrirn una grande tierra, y um nuebo marinero como aqul que fu guya de Jasn, que
obe nombre Tiphi, descobrir nuebo mundo, y estones non ser la ysla Tille la postrera de las
tierras.
48 Seneka, Medea, przekad, przedmowa, wstp i przypisy E. Wesoowska, Pozna 2000, s. 19.
49 Venient annis saecula seris, / quibus Oceanus vincula rerum / laxet et ingens pateat tellus /
Tethysque novos detegat orbes / nec sit terris ultima Thule. Zob. Seneca, Tragedies, t. 1: Hercules
furens, Troades, Medea, Hippolytus, Oedipus, prze. F. J. Miller, London 1960, s. 260, w. 375379.
50 Niezwykle ciekawe spostrzeenia na temat rnych redakcji tego fragmentu Medei i ich
ideowego znaczenia poczyni J. Romm w pracy New world and novos orbes: Seneca in the
Renaissance. Debate over Ancient Knowledge of the Americas, [w:] The Classical tradition and the
Americas, t. I. 1, pod red. W. Haasea, M. Reinholda, Berlin 1993, s. 8487 oraz G. Moretti, The
Other World and the Antipodes. The Myth of Unknown Countries between Antiquity and the Renaissance, [w:] The Classical tradition and the Americas, s. 276278.
51 Seneca, Tragedies, s. 282, w. 617.
52 J. Romm, New World and novos orbes, s. 94.
53 Na temat utworu Mickla zob. H. Hofmann, Adveniat tandem Typhis qui detegat orbes. Columbus in Neo-Latin Epic Poetry (15th18th Centuries), [w:] The Classical tradition and the Americas,
s. 577610.

Chrystusa, pt. De acerba Christi Domini Salvatoris nostri Passione. Liber decimus.
Homilia dwunasta (Homilia duodecima. De acerba Christi Domini flagellatione
[]), powicona biczowaniu Jezusa, zawiera fragment, w ktrym kaznodzieja przywouje Herkulesow fraz oraz jej chrzecijask interpretacj:
Sicut enim olim inexpugnabilis Hercules ad finnes terre perveniens
columnam erexit cum hac inscriptione: Non plus ultra, ita sane fortissimus
mundi et inferni debellator Chr. Dominus amoris fines ac metas non modo
pertingens, sed tra[n]siliens in trophaeum sui amoris sacram hanc
columnam erexit, cum simili inscriptione: Non plus ultra []54.

Pliniusz Starszy (Gaius Plinius Secundus)

Ostatni z rzymskich autorw, ktrego w swym kazaniu przywouje
Szomowski, to Pliniusz Starszy, autor dziea Naturalis historia, bdcego
kopalni wiedzy z zakresu m.in. kosmologii, geografii, botaniki i medycyny.
Kaznodzieja nadrzdnej metaforze powodzi podporzdkowa, o czym
ju bya mowa, kolejne wydarzenia z Ogrodu Getsemani. Skumulowa znaki
majce j zapowiada: nadcigajc chmur (poprzedza przyjcie anioa),
zrywajcy si wiatr, krwawy pot Chrystusa zalewajcy ziemi, krwawy
zachd soca. Tym razem wzi na siebie rol prognostykarza: A emci
wry i prognostykowa pocz, wic jeszcze i dalej, Jezusie Boga ywego
Synu, wry i prognostykowa bd (s. 8). Powoywa si na opinie medykw i matematykw, przywoa take ustalenia Pliniusza Starszego z jego
dziea Naturalis historia. Pisa: Powiada Pliniusz, e krwawy z nieba na ziemie padajcy deszcz, wielkie, a prdko nastpujce plagi opowiada (s. 9).
Ten krwawy deszcz, o ktrym pisa kaznodzieja, to krwawy pot, jaki wystpi
na ciele Chrystusa podczas modlitwy w Ogrodzie Getsemaskim, plagi za
odnosi Szomowski do uderze, ktre miay zosta niedugo zadane Chrystusowi. Kaznodzieja wyzyska tu wieloznaczno sowa plaga. W cytacie
z Pliniusza oznacza ono klsk, w odniesieniu do Jezusa za chost.
Jeli zajrze do wskazanego przez kaznodziej fragmentu z dziea
rzymskiego pisarza, po raz kolejny dostrzec mona du dowolno w interpretowaniu przywoywanych treci. Szomowski wskaza na marginesie
lokalizacj: l. 2 c. 56 (s. 9). W ksidze drugiej, rozdziale pidziesitym
szstym (wedug innej numeracji 57) pisa Pliniusz: Opowiadaj w rocznikach, e za konsulatu, M. Acyliusza i K. Porcyjusza, konsulw, a nadto czciej jeszcze, mleko i krew padaa []55. Wydarze tych nie traktuje jednak
54 I. Carthagena, Homiliae catholicae in universa christianae religionis arcana, Lutetiae Parisiorum 1616, k. 816.
55 K. Pliniusz Starszy, Historii naturalnej ksig XXXVII, prze. J. ukaszewicz, t. 1, Pozna
1845, s. 389.

BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

Chrystus, inferni deballator, podobnie jak Herkules, wyznacza granice.

Tamten wiata, ten mioci i powicenia. Podobnie te sowa interpretuje
Szomowski.

203

204
MAGDALENA KURAN

jako znakw przepowiadajcych. Relacjonuje po prostu niezwyke zjawisko.

Dopiero dalej, kiedy wspomina spadajce z nieba elazo twierdzi, e byo
ono znakiem mierci M. Krassusa, ktra nastpia rok pniej, a spadajca
z nieba wena zapowiedziaa rych mier T. Anniusa Milo 56.
Na autorytet Pliniusza powoa si kaznodzieja take, kiedy szuka podobiestw pomidzy wem i Judaszem. Jak wywodzi: Dowodzi tego
Pliniusz, e wa, ktry krwie ludzkiej skosztowa i czowieka uksi, przyj nie chce, wyrzuca i cierpie nie moe ziemia (s. 1516). Odnosi si
miao to stwierdzenie do Iskarioty. Mamy tu metafor ukszenia Judaszowego pocaunku, za ktry mci si na nim niejako sama natura, dezintegrujc pomiertnie jego ciao (opisywane wczeniej rozpuknicie). Pliniusz
pisa we wskazanym przez kaznodziej miejscu: Ona [tj. ziemia M. K.]
wa, ktry czowieka uksi, nie przyjmuje wicej 57. Efektownie brzmice
i zastosowane zdanie intryguje jednak o wiele bardziej, kiedy umiecimy je
w szerszym kontekcie. Oto bowiem pochwaa yciodajnej matki-ziemi,
ktra znajduje si w 63 rozdziale ksigi drugiej (jego tytu to Przyrodzenie
ziemi), obok pochway stworzenia, tej najoczywistszej (a wic podw ziemi,
zwierzt, mineraw sucych czowiekowi), jest take pochwa trucizn,
ktre ta z siebie wydaje. Daj one bowiem szans czowiekowi, ktry z rnych powodw nie chce duej y, wybra godn samobjcz mier:
Nawet wierzy mona, e i trucizny ulitowawszy si nad nami, zrodzia;
aeby, gdy sobie ycia sprzykrzymy, gd, rodzaj mierci zupenie przeciwny dobroci ziemi nie trawi nas woln chorob; aeby kawaw ciaa
rozszarpanego przepaci nie rozrzucay; aeby powrozy, kara niewczesna,
nie drczya nas, zamknwszy w ciele ducha, ktry szuka wyjcia; aeby
szukajc mierci w gbi wd, ciao nasze nie stao si pokarmem; aeby
na koniec miecz naszego ciaa z mk nie przecina. Tak jest, z litoci nam
zrodzia to, po ktrego atwem pokniciu my z nieskaonym ciaem,
z wszystk krwi, bez adnych udrcze, podobni spragnionym, konamy;
tak zmarych ani ptaki, ani drapiene zwierzta nie tkn i w ziemi bdzie
pochowanym, kto sobie sam mier zada58.

Nie sposb, czytajc ten fragment, nie pomyle o samobjczej mierci

Judasza. Zupenie jednak inaczej postrzeganej i ocenianej. Oczywicie pojawia si pytanie, czy kaznodzieja posuy si tylko wyjt z kontekstu fraz
i zastosowa j do zupenie innej sytuacji, czy jednak znajc kontekst, bra go
w jaki sposb po uwag. Po raz kolejny ujawnia si pewna prawidowo.
Wykorzystywane przez kaznodziej cytaty, w sposb do osobliwy, ale
jednak, odnie mona na zasadzie pewnej analogii do sytuacji opisywanych
przez rzymskich pisarzy.

Tame, s. 391.
Tame, s. 399.
58 Tame, s. 399.
56
57

59 Studia ksiy diecezjalnych, nieprzynalecych do adnego zakonu, oddano w rce jezuitw. Zakadali je oni przy swoich kolegiach. W XVI w. i w pierwszej poowie wieku XVII wiedli w tej dziedzinie prym. Ich wpywy zaczy si kurczy dopiero w drugiej poowie XVII w.
Zob. L. Piechnik SJ, Jezuickie seminaria diecezjalne w Polsce (15641773), [w:] Z dziejw szkolnictwa
jezuickiego w Polsce. Wybr artykuw, Krakw 1994, wyb. i oprac. J. Paszenda, s. 77.
60 W bibliotece franciszkanw reformatw zachoway si niektre XVII- i XVIII-wieczne rkopimienne spisy zawartoci biblioteki klasztornej. Pierwszy pochodzi z 1648 r., kolejne
z 1671, 1689, 1693, 1712, 1725, ostatni za z 1727. Korzystaam z katalogu z roku 1689 jedynego
uporzdkowanego nie tematycznie, lecz alfabetycznie. Rkopimienne katalogi zostay poczone i wsplnie oprawione. Nadano im te cig numeracj stron (owkiem, u gry strony).
61 W nawiasie okrgym podana jest numeracja strony rkopisu, na ktrej wymieniony jest
wspomniany autor, po redniku za liczba, pod ktr na danej stronie figuruje jego dzieo bd
dziea. W nawiasie kwadratowym podano z kolei tytu dziea, tak jak brzmi on w spisie.
62 Seneca Christianus id est Flores Christiani ex L. Annaei Senecae Epistolis Collecti et in XXXVIII.
Capita digesti, Mnchen, 1737, s. 45, 1920, 4550.

205
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

***
Pozostaje na koniec prba odpowiedzi na pytanie, postawione na wstpie, o celowo kaznodziejskich przywoa oraz sposb ich interpretowania
przez Szomowskiego poprzez zastosowanie tyche do treci chrzecijaskich.
Wybr takich, a nie innych kontekstw by wypadkow wielu czynnikw: wyksztacenia, zainteresowa i lektur kaznodziei, jego ambicji, a take
literackiej czy wrcz kulturowej mody.
Wszyscy z wymienionych pisarzy figuruj na licie autorw, ktrych
znajomo w mniejszym lub wikszym stopniu zakadaa wczesna edukacja. Ich dziea znale te mona w kadej szanujcej si wczesnej bibliotece, np. klasztornej. Szczeglnie jeli klasztor by miejscem, gdzie ksztacono
pniejszych zakonnikw czy ksiy59. Tak np. w krakowskim klasztorze
franciszkanw-reformatw pod wezwaniem w. Kazimierza (tym samym,
z ktrego pochodzi jeden z egzemplarzy omawianego kazania), w zachowanym katalogu z 1689 r. odnotowana jest obecno wszystkich przywoywanych tutaj tekstw rzymskich pisarzy.
Rkopimienny Index Totius Bibliothecae PP. Reformatorum Conventus
Cracoviensis ad S. Casimirum z 1689 r.60 zawiera wic: Waleriusza Maksymusa
Factorum et dictorum memorabilium (s. 153; 14)61 [Dictorum factorumque exempla]; Pliniusza Naturalis historia (s. 141; 89, 90) [Historia de rebus naturalis];
dziea Seneki z zakresu retoryki i filozofii [Opuscula; Opera] (s. 146; 70, 71),
tragedie [Tragoediae] (s. 146; 72) oraz dzieo Seneca christianus (s. 146; 73);
Wergiliusza (s. 153; 40) [Opera]; Marcjalisa (s. 134; 58) [Epigrammata];
Owidiusza (s. 138; 44, 45) [Metamorphoseos Libri; Herodum Epistolae].
W kontekcie powyszych rozwaa warto zwrci uwag, e oprcz
dzie waciwych Seneki znajduje si jeszcze tekst zatytuowany Seneca christianus (s. 146; 73). Umieszczono obok niego formu Incogniti. Chodzi
zapewne o dzieo wydane po raz pierwszy w 1637 r. w Augsburgu, rzeczywicie anonimowo. Jego autorem by najprawdopodobniej jezuita Johann Baptist
Schellenberg. Jest to wybr z listw Seneki zebrany w 38 tematycznych rozdziaach, ktre pokazuj rzymskiego filozofa jako myliciela z gruntu chrzecijaskiego. Dotycz one choby rozmyla o mierci (III), ndzy ycia (X)
czy wartoci cnoty (XX)62. Tekst ten pokazuje proces niejako sankcjonowania

206
MAGDALENA KURAN

obecnoci dziea pogaskiego filozofa w refleksji chrzecijaskiej. Jest te,

by moe, ladem cigle obecnej w niej tradycji, ktra przypisywaa Senece
przyjcie chrzecijastwa. Popularna bya bowiem (szczeglnie w redniowieczu) rzekoma korespondencja pomidzy w. Pawem a rzymskim filozofem. Jej autentyczno uznawali wici Hieronim i Augustyn. Zanegowa j
oficjalnie dopiero Erazm z Rotterdamu. Zbir 14 aciskich listw pokazuje
sposb absorpcji myli stoickiej przez chrzecijastwo 63.
Wracajc do Szomowskiego nie sposb jednoznacznie rozstrzygn, czy
staroytne przywoania czerpane byy przez autora bezporednio ze wskazywanego rda, czy zaporedniczone z tak powszechnie wwczas wykorzystywanych kompendiw, zbiorw loci communes.
Mona by zada pytanie: jeli kaznodzieja zaporednicza cytat z kompendium, take tam czstokro pozbawiony kontekstu, to czy ma sens odtwarzanie go i za jego porednictwem podejmowanie prby odczytania autorskiej intencji?
Jednak przytoczenie szerszego kontekstu, pokazanie na jego tle zastosowanych przez Szomowskiego cytatw z rzymskiej literatury, pozwala
przypuszcza, e dziea te byy kaznodziei znane. Nie funkcjonoway one
w jego wiadomoci jedynie jako dicta (w postaci apoftegmatw, sentencji
czy utartych zwrotw), cho i tego, w niektrych przypadkach, nie mona
wykluczy. Oczywisty jest bowiem zwizek pomidzy opisywan histori,
scen czy wydarzeniem biblijnym a przywoywanym przez kaznodziej
cytatem z autorw rzymskich.
Powszechne zastosowanie w wczesnej biblijnej egzegezie znajdowa
m.in. tzw. sensus accommodatitius (przystosowany). Polega on na tym, jak pisa
polski teoretyk kaznodziejstwa, Walenty Szylarski, e sowa Pisma w. zostaj zastosowane do czego innego, ze wzgldu na pewn analogi z tym,
o czym napisa wity autor z natchnienia Ducha witego64. Z kolei inny
teoretyk kaznodziejstwa, XVIII-wieczny jezuita, Ignacy Weitenauer, dodawa,
e sens przystosowany to taki [] qui nulla conexione cum sensu literali copulatur, sed ex mero interpretantis arbitrio pendet [ktry nie posiada adnego zwizku z sensem literalnym, ale zaley jedynie od woli interpretujcego]65.
Za przykad takiej interpretacji niech posuy fragment z Szomowskiego
wanie. Kiedy przywouje on scen z Ogrodu Oliwnego, w ktrej to Chrystus
Procidit in faciem suam orans (Upad na twarz i modli si Mt 26; 39),
wyuskuje z tego cytatu sowo procidit i jemu podporzdkowuje sw refleksj. Jezus powalony na ziemi kojarzy mu si ze niwiarzem. Najpierw
przywouje wic fraz z Pieni nad pieniami: Messui myrrham meam (5, 1),
ktr wykada aby myrr . To daje mu asumpt do wysnucia metafory
Chrystusa-eca. Przychodzi Jezus na niwo do Ogrodu Getsemani zbiera
K. Obrycki, Apokryficzna korespondencja midzy Senek i witym Pawem, [w:] Apokryfy Nowego
Testamentu. Listy i apokalipsy chrzecijaskie, pod red. M. Starowieyskiego, Krakw 2002, s. 5566.
64 Cyt. za: W. Pawlak, Koncept w polskich kazaniach barokowych, Lublin 2005, s. 210.
65 I. Weitenauer, Subsidia eloquentiae sacrae []. Liber V. de usu SS. Scripturarum ad eloquentiam
sacram, t. 5, Friburgi 1764, s. 99.
63

Summary
Magdalena Kuran
Baroque Preacher Reads Roman Authors (on the example of Mikoaj Szomowskis
Good Friday Sermon Raj niebieski na ziemi, potopem zoci i okruciestwa
ydowskiego zniesiony [])
The article refers to the Good Friday sermon (Raj niebieski na ziemi, potopem zoci i okruciestwa ydowskiego zniesiony [], 1655) by baroque preacher, Mikoaj Szomowski. It is
M. Lurker, Sownik obrazw i symboli biblijnych, Pozna 1989, s. 124.
Calvins commentary on Senecas De Clementia, wstp, tum. i oprac. F. L. Battles i A. M. Hugo,
Leiden 1969, s. 58.
66
67

207
BAROKOWY KAZNODZIEJA CZYTA RZYMSKICH PISARZY...

mirr rosnc nisko przy ziemi (std konieczno nachylenia si, a wic
zwizek ze sowem procidit). Mirra, bdca jednym z darw zoonych
Nowonarodzonemu, staa si znakiem jego przyszego cierpienia. Tradycja
redniowiecznej egzegezy wizaa sowa Pieni nad pieniami gra mirry
(Pnp 4, 6) z Golgot66. Kaznodzieja czyni wic Chrystusa niwiarzem, ktry
w gecie zbierania mirry antycypuje sw mczesk mier i wyraa na ni
zgod.
ledzc poczynania Szomowskiego, mona by powiedzie, e podobny
sposb interpretowania stosowa on nie tylko wobec Biblii, ale take do tekstw rzymskich pisarzy. Jednak, o ile przykady, na jakie powouj si obaj
wspomniani teoretycy (Szylarski i Weitenauer), dotycz rzeczywistoci biblijnej, jeden fragment biblijny odnosi si bowiem do innego, uzupeniaj
i tumacz si nawzajem, o tyle tutaj to tekst pogaski stanowiby, w jakiej
mierze, punkt odniesienia dla tekstu biblijnego. Sam fakt wykorzystywania,
take w kaznodziejstwie, tradycji pogaskiej by wprawdzie ju usankcjonowany. Zyska nawet aprobat wielu kocielnych autorytetw. Pozostawaa jednak kwestia sposobu jego wykorzystania. Szomowski stpa po kruchym lodzie. Cytaty z literatury rzymskiej wplecione w biblijn egzegez
zdaj si u niego odgrywa rwnorzdn rol, co tekst biblijny.
Mikoaj Szomowski pozosta autorem zaledwie jednego wydanego kazania. By moe odpowied na to, dlaczego tak si stao, tkwi m.in. w zastosowanym przez niego sposobie interpretowania autorw pogaskich.
Dobrze odnajduj si tu sowa Erazma z Rotterdamu, ktry pisa, notabene we wstpie do dzie Seneki: Etenim si legas illum ut paganum, scripsit
Christiane; si ut Christianum, scripsit paganice67 (Bo jeli czyta go [Senek]
jako poganina, pisze jak chrzecijanin; ale jeli czyta go jako chrzecijanina
pisze jak poganin tum. M. K.). Przynajmniej w jakiej mierze mona
odnie te sowa do Szomowskiego. Kazanie wielkopitkowe, z fundamentalnym dla chrzecijanina przekazem o ofierze Chrystusa, nie byo dobrym
miejscem na erudycyjne popisy kaznodziei.

208

the only known sermon by this author. The paper discusses how the preacher read
and used works of ancient Roman writers (Valerius Maximus, Plutarchus, Pliny the
Elder, Seneca, Vergil, Martial, Ovid). The author of this article investigates the purpose of the citations, their interpretation and adaptation for the Christian context.
These excerptions show Szomowskis erudition and indirectly the character of
baroque education and preaching, which were based on ancient rhetoric, poetics and
literature. The problem with Szomowskis interpretation of ancient authors lies,
however, in the fact that quotations from Roman literature are used for a biblical
exegesis and are just as important as the Bible. Perhaps it was the reason why
Szomowski published only the one sermon.

MAGDALENA KURAN