TERAPIA OSB Z ZABURZENIAMI LKOWYMI

ANNA PIDZIA

LUBLIN 2003

SPIS TRECI

WSTP .......................................................................................................................... 3
I.

LK, JEGO FUNKCJE I RODZAJE ......................................................... 4

1. Charakterystyka i podzia lkw ........................................................... 4
1.1 Lk biologiczny ..................................................................................... 7
1.2 Lk spoeczny .......................................................................................... 9
1.3 Lk moralny .......................................................................................... 11
1.4 Lk dezintegracyjny .............................................................................. 13
2. Lk jako reakcja emocjonalna ............................................................. 14

II.

ZABURZENIA LKOWE ......................................................................... 17

1. Zesp fobii ........................................................................................... 18
2. Zesp stresu pourazowego .................................................................. 21
3. Zesp paniki i lku uoglnionego ....................................................... 24
4. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne ..................................................... 27

III.

TERAPIA OSB Z ZABURZENIAMI LKOWYMI .............................. 30

1. Terapia behawioralno-poznawcza ....................................................... 31
1.1 Terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa ............................................. 35
1.2 Terapia poznawcza A. Becka ............................................................... 38
1.3 Metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma .......................................... 40
1.5 Koncepcja D.M. Clarka ........................................................................ 41
2. Techniki terapeutyczne stosowane w leczeniu zaburze lkowych .... 42
2.1 Systematyczna desensytyzacja i technika implozywna ........................ 43
2.2 Modelowanie ........................................................................................ 45

PODSUMOWANIE ................................................................................................ 46
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................... 47

WSTP
Kady czowiek w swoim yciu dowiadcza bardzo wielu lkw. Lk w rnych
postaciach i z rnym nasileniem towarzyszy czowiekowi od dnia jego narodzin do
dnia mierci. Pierwszych lkw naszego ycia ju nie pamitamy, ale przez cae ycie
pojawia si przed nami zapowied ostatniego lku czowieka: lku przed mierci.
Kademu okresowi naszego ycia towarzysz okrelone lki. S one zwizane
z rozwojem czowieka, z przeywanymi trudnociami, problemami i niebezpieczestwami danego okresu ycia.
Poznanie samego siebie, poznanie swoich reakcji lkowych moe by ogromn
pomoc w przezwycianiu i kontrolowaniu naszego lku, ktry czsto stanowi
przyczyn wielu zaburze zachowania. Dziaanie pod wpywem lku pozbawia nas
spontanicznej radoci, satysfakcji i przyjemnoci twrczego ycia.
Tematem mojej pracy s zaburzenia lkowe, ich charakterystyka i wybrane
formy terapii.
Rozdzia pierwszy dotyczy charakterystyki lku i jego podziaw w literaturze
psychologicznej.
W rozdziale drugim przedstawiam i charakteryzuj wybrane zaburzenia lkowe,
natomiast w rozdziale trzecim zajmuj si problematyk terapii zaburze lkowych.
Materia teoretyczny tej pracy opracowaam na podstawie dostpnej literatury
naukowej.

I. LK, JEGO FUNKCJE I RODZAJE.

1. Charakterystyka i podzia lkw.

Lk jest emocj o decydujcym znaczeniu. Speni wak rol w tym, i

czowiek we wczesnym stadium filogenezy by zdolny do zachowania gatunku pord
czyhajcych na niego zewszd niebezpieczestw. Podobn funkcj peni take w yciu
jednostki. Pragnienie uniknicia niebezpieczestwa mobilizuje i alarmuje organizm,
zapewniajc odpowiedni ilo energii do wykonania potrzebnego dziaania.
Jednoczenie jednak niekiedy staje si naprawd szkodliwy i zamiast skania do
dziaania, prowadzi do drczcej bezradnoci.
Problematyka lku bya od dawna przedmiotem zainteresowania wielu
psychiatrw i psychologw. Pomimo, i doczekaa si ona wielu opracowa, pojcie
lku nie jest jednoznacznie zdefiniowane w literaturze psychologicznej. Nie ma
rwnie zgodnoci pogldw na temat podziau reakcji lkowych, ich ksztatowania
i rozwoju.
W literaturze fachowej spotykamy take wiele pogldw na temat struktury,
podziau i ksztatowania reakcji lkowych. Nale do nich m. in. Psychoanalityczna
teoria lku Z. Freuda, neopsychoanalityczna koncepcja K. Horney, koncepcja
J. Konorskiego i inne.1 W wikszoci z tych koncepcji lk okrelany jest poprzez
zestawienie z pokrewn mu emocj, strachem.
Wedug Freuda strach powstaje w sytuacji pojawienia si okrelonego
i realnego czynnika zagraajcego, lk natomiast jest bezprzedmiotowy, nie wie si
z realnym i konkretnym zagroeniem. Lk jest odczuciem subiektywnym, reakcj na
nieznane niebezpieczestwo, ktrego rdem jest sama jednostka. Stanowi on
zagroenie dla caej osobowoci jednostki, dla systemu jej wartoci, a jego rdem s
wewntrzne frustracje i konflikty. Poniewa lku nie wywouj czynniki realne, nie
moe by ani racjonalny ani celowy.2
1

B. Harwas - Napieraa, Czynniki spoeczno - rodzinne w ksztatowaniu si lku u modziey. Pozna 1987
Wyd. Naukowe Uniwersytetu Im. A. Mickiewicza, s. 28
2
B. Harwas - Napieraa, Czynniki spoeczno - rodzinne w ksztatowaniu si lku u modziey. Pozna 1987,
Wyd. Naukowe Uniwersytetu Im. A. Mickiewicza, s. 29

Reprezentantka nurtu neopsychoanalitycznego K. Horney uwaa, i zarwno

lk jak i strach s bardzo przykrymi emocjami dla organizmu, wywoanymi przez
jakie okrelone niebezpieczestwo. W przypadku lku niebezpieczestwo jest ukryte
i subiektywne, za w przypadku strachu widoczne. Lk prowadzi do wytworzenia
zaburze obrazu ja, poczucia mniejszej wartoci, za jego istotn treci jest
poczucie bezradnoci, irracjonalno i brak poczucia kontroli.
J. Pieter nazywa lk strachem wobec zagroe pomylanych, reakcj na
uprzytomnienie sobie moliwoci danego niebezpieczestwa, antycypowanym
strachem, zaznaczajc jednak, e takie ujcie lku nie obejmuje wszystkich jego
form.3
Zdaniem E. Hilgarda lk jest stanem obawy, troski i zaniepokojenia, jest pewn
odmian strachu, podczas gdy zwyky strach ma zawsze swj przedmiot, to lk jest
strachem o przedmiocie niejasnym lub w ogle nie ma przedmiotu. Nieokrelony
strach bdzie zatem jednym ze znacze lku.4
J. Kozielecki take opowiada si za nie utosamianiem lku i strachu. Strach to
nieprzyjemny stan emocjonalny sygnalizujce wewntrzne niebezpieczestwo.
Przyczyny strachu s znane jednostce, moe si przed nimi broni. Natomiast lk jest
sygnaem niebezpieczestwa wewntrznego, z ktrego jednostka niedokadnie zdaje
sobie spraw.5
Wielu autorw twierdzi, i rozrnienia pomidzy strachem a lkiem nie s
cise i nie wydaj si stanowi najwaniejszego elementu w omawianej problematyce.
W literaturze psychologicznej istniej take podziay reakcji lkowych. Przy
takim rozrnieniu stosuje si wiele kryteriw podziau, np. rodzaj wywoujcych
bodcw, tre lku, jego nasilenie i inne. Najczciej wyrnia si dwa rodzaje lku:

lk normalny reakcja proporcjonalna do rzeczywistego zagroenia;

lk neurotyczny nieproporcjonalny do zagroenia, wymagajcy stosowania

mechanizmw obronnych.
Rne s postacie lku i rne jego natenia, jednake analizujc przeycia

lkowe staramy si doj do ich genezy. Przy tym samym charakterze przeycia i tym
samym nasileniu oraz podobnej ekspresji geneza lku moe by rozmaita. Wydaje si
3

J. Pieter, Strach i odwaga. Warszawa 1971, NK, s. 58

E. Hilgard, Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967, PWN, s. 262
5
J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne czowieka. Warszawa 1977, s. 144
4

suszne rozbicie przey lkowych pod wzgldem genetycznym na cztery grupy: lk

biologiczny, lk spoeczny, lk moralny i lk dezintegracyjny. Wszystkie cztery
rodzaje lku mona sprowadzi do lku zasadniczego, mianowicie lku przed
mierci. mier bowiem jest tym ostatecznym zagroeniem ywej istoty, ktra
wyzwala sygna alarmowy w postaci lk.1

A. Kpiski, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s.110-112

1.1. Lk biologiczny.

Sytuacj wywoujc lk biologiczny jest zagroenie jednego z dwch

podstawowych praw biologicznych: zachowania ycia wasnego i ycia gatunku.
W wypadku zagroenia prawa zachowania ycia wasnego niebezpieczestwo moe
pochodzi ze wiata zewntrznego bd z wewntrz ustroju. Jeeli niebezpieczestwo
pochodzi z zewntrz to mamy do czynienia z lkiem przedmiotowym, gdy znamy
rdo zagroenia. W przypadku gdy rdo zagroenia nie jest dostrzegane,
zazwyczaj nie odczuwany te jest lk.
Utrzymanie si przy yciu wymaga umiejtnoci przystosowania si do
warunkw rodowiskowych a tym samym zdolnoci unikania niebezpieczestw.
Wielu psychologw uwaa, i pewne sygnay grocych niebezpieczestw zostay
genetycznie utrwalone w cigu ewolucji. Dziki sygnaom zagroenia, ktry
antycypuje realn sytuacj, ywy organizm ma moliwo uchroni si przed
grocym niebezpieczestwem.
Maksymalne natenie lku zazwyczaj wystpuje w chwili dostrzeenia
zagroenia. Lk przedmiotowy w przeciwiestwie do lku bezprzedmiotowego musi
by poprzedzony percepcj przedmiotu. Kiedy rdo zagroenia zostanie spostrzeone, ywy organizm staje przed podjciem decyzji czy ma uciec przed zagroeniem
czy te ruszy przeciw niemu.
Zagroenie pochodzce z wewntrz organizmu wyzwala postaw lkow bez
uwiadomienia istoty niebezpieczestwa. Bodziec zewntrzny wywoujcy reakcj
lkow dociera do wiadomoci za bodziec wewntrzny nie dociera do wiadomoci
wic obrona przed zagroeniem wewntrznym dokonuje si poza sfer ycia
wiadomego. Przyczyny wewntrznego zagroenia ustroju mog by rne i cz si
one z naruszeniem metabolizmu energetycznego. Przeciw zagroeniom wewntrznym,
bez udziau wiadomoci, dziaaj rnego rodzaju mechanizmy obronne, wegetatywne, biochemiczne, endokrynne itp.
Lk biologiczny wie si take z prawem zachowania ycia wasnego gatunku.
Pomimo tego, i zachowanie seksualne jednostki nie wpywa na moliwoci przeycia
8

gatunku, drugie prawo biologiczne jest silnie zaprogramowane w struktur kadego

ustroju wic wszelkie jego naruszenia mog by znaczce dla czynnoci ustroju i s
sygnalizowane lkiem.
Lk zwizany ze sfer ycia seksualnego wystpuje najczciej w postaci
gwatownych atakw lkowych lub staego napicia lkowo-agresywnego. Pomidzy
przebiegiem reakcji lkowych zwizanych z dwoma wyej wymienionymi prawami
biologicznymi, wystpuje istotna rnica. W wypadku pierwszego prawa reakcje
lkowe s bardziej dynamiczne i bardziej krtkotrwae, za w przypadku drugiego
prawa s one bardziej dugotrwae, trwa mog nawet przez cae ycie, za ich forma
jest bardzo rnorodna.7

A. Kpiski, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s.110-112

1.2. Lk spoeczny.

Otoczenie spoeczne peni wobec czowieka trzy zasadnicze zadania: zapewnia

ycie jednostce, stwarza zwierciado spoeczne oraz zapewnia funkcjonowanie
metabolizmu informacyjnego. Kade z wyej wymienionych zada otoczenia
spoecznego s rdami swoistego lku.
Lk spoeczny jest lkiem przed separacj od otoczenia spoecznego, lkiem
przed izolacj. Zerwanie wizi spoecznej w dziecistwie grozi mierci, za
stereotypy przey z dziecistwa zwykle utrwalaj si na cae ycie. Zasada
nierozerwalnoci ze rodowiskiem spoecznym utrwala si wczenie i naruszenie jej
stwarza sytuacj zagroenia.
Pierwszym rodowiskiem spoecznym dla czowieka jest rodzina.
Dom rodzinny jest swoistym rodowiskiem wychowawczym, w ktrym
zachodzi proces zaspakajania potrzeb, ksztatuj si wzory postpowania oraz tworz
zasadnicze elementy osobowoci spoecznej dziecka8
Jedn z podstawowych potrzeb psychicznych czowieka, ktrej niezaspokojenie
prowadzi do powstania nastawie lkowych, jest potrzeba bezpieczestwa.
Zdaniem wielu psychologw i psychiatrw podoem wszelkich nerwic jest lk,
za genezy nastawie lkowych naley szuka we wczesnym dziecistwie, zwaszcza
w nieprawidowym oddziaywaniu wychowawczym i niewaciwych postawach
rodzicielskich.
Nie tylko rodzice, ktrzy nie kochaj dziecka i zaniedbuj je, lecz take
kochajcy lecz niedowiadczeni dziaania rnych czynnikw i sytuacji na psychik
dziecka, mog doprowadzi do wytworzenia si u niego reakcji i nastawie lkowych,
ktre przyswojone w pierwszych latach ycia s bardzo trwae.9
Autorzy zajmujcy problemem potrzeb psychicznych zaznaczaj, e potrzeba
bezpieczestwa jest przewaajca biologicznie, a wic jest silniejsza i bardziej
gwatowna i ywotna ni inne potrzeby, np. ni potrzeba mioci.

8
9

J. Rembowski, Wizi uczuciowe w rodzinie. Warszawa 1972, PWN, s. 50

M. Tyszkowa, Problemy psychicznej odpornoci dzieci i modziey. Warszawa 1972, NK, s. 68

10

Potrzeba czucia si bezpiecznym, wolnym od lkw i niepokojw jest rwnie

silniejsz od ciekawoci, czyli potrzeby poznania, ktr wedug hierarchii A. Maslowa
zaliczamy do potrzeb wyszego rzdu potrzeb rozwoju.10
Osob niezwykle znaczc dla zaspokojenia potrzeby bezpieczestwa w okresie
dziecistwa jest matka.
Irena Obuchowska wyodrbnia sze typw osobowoci matek bdcych przyczyn negatywnego funkcjonowania emocjonalnego dziecka i powstawania u niego
reakcji lkowych. S to matki: autokratyczne, pedantyczne, lkliwe, niezrwnowaone, nieszczliwe, nie kochajce.11
Lk dziecka ksztatuje si w rodzinie na skutek deprywacji okrelonych
potrzeb, zwaszcza potrzeby bezpieczestwa, samodzielnoci, akceptacji, kontaktu
emocjonalnego. Formowanie si osobowoci lkowej wie si z relacjami midzy
dzieckiem i rodzicami, a szczeglnie z sytuacjami karania we wczesnym dziecistwie.
Jest konsekwencj okrelonych postaw wychowawczych rodzicw, tj. nadmiernego
ochraniania bd nadmiernych wymaga, niewaciwego klimatu emocjonalnego
rodziny.
Otoczenie spoeczne peni rol zwierciada odbijajcego zachowania jednostki,
dziki czemu mog one ulega korygowaniu. Sygnay pynce od otoczenia spoecznego speniaj rol sygnaw zwrotnych, ktre wzmacniaj, osabiaj bd przeksztacaj dane sposoby zachowania si jednostki. Reakcje otoczenia, bdce
spoecznymi sygnaami zwrotnymi, mog hamowa jedne, a pobudza inne formy
aktywnoci, za w skrajnych przypadkach mog w ogle stumi wrodzon tendencj
do interakcji z otoczeniem, tak , e w strukturze emocjonalnej przewaa bdzie stale
postawa ucieczkowo-agresywna.

10
11

A. Maslow, W stron psychologii istnienia. Warszawa 1986, PAX, s. 151

I. Obuchowska, Dynamika nerwic. Warszawa 1981, PWN, s. 148

11

1.3 Lk moralny.
Lk moralny jest kolejnym etapem lku spoecznego. Naladujc wzory
postpowania

dorosych,

dziecko

stopniowo

dochodzi

do

uwewntrznienia

(internalizacji) narzuconych z zewntrz regu postpowania. Zaczyna uznawa pewne

normy nie dlatego, e wymagaj tego doroli, ale dlatego, e samo uznao ich
suszno. Lk moralny wystpuje w tym czasie rozwoju, gdy jednostka jest ju zdolna
do oceny wasnego zachowania z punktu widzenia standardw moralnych.
Z lkiem moralnym cile zwizana jest samoocena jednostki i ksztatowanie
obrazu samego siebie zgodnie z hierarchi przyjtych i realizowanych w yciu
wartoci.
Brak zbienoci z ideaem samego siebie wie si z brakiem akceptacji
samego siebie. Ze znajomoci samego siebie wie si samoocena. Tendencja do
okrelenia samego siebie w pewien sposb moe wyrazi si w formie przeceniania
swoich moliwoci bd ich niedoceniania. Jest to tzw. zawyona lub zaniona
samoocena. W przypadku, gdy ocena moliwoci jest zgodna z rzeczywistymi
osigniciami jednostki, mamy do czynienia z samoocen adekwatn, w przeciwnym
razie z samoocen nieadekwatn.
Negatywny obraz siebie wyraa si w ujemnej samoocenie. Jednostka
o negatywnej samoocenie (...) odczuwa czsto smutek i przygnbienie; czsto martwi
si o przyszo; uwaa si za czowieka niewydolnego, ktry wszystko robi le; nic mu
nie daje prawdziwego zadowolenia; czsto przeywa wyrzuty sumienia i czuje si
winny; uwaa, e zasuguje na kar i spodziewa si ukarania; odczuwa do siebie
niech; stale potpia siebie za popenione bdy; myli o samobjstwie; uwaa si za
nerwowego i rozdranionego; nie interesuje si innymi ludmi; ma due trudnoci
z podjciem decyzji; martwi si, e wyglda coraz gorzej i odpychajco; z wielkim
wysikiem zmusza si do robienia czegokolwiek lub nie jest w stanie nic zrobi; czsto
martwi si stanem swego zdrowia..12 Obraz samego siebie jest skadow czci
osobowoci i charakter tego obrazu decyduje w duym stopniu o samopoczuciu

12

S. Siek, Rozwj potrzeb psychicznych, mechanizmw obronnych, obrazu siebie. Warszawa 1984, KAW,
s.98-105

12

jednostki i jej stosunku do otaczajcego wiata. Obraz negatywny wywouje niepokj,

lk i rne objawy nieprzystosowania.13
A. Kpiski stwierdza, i: (...) lk moralny mona by traktowa jako
zinternalizowany lk spoeczny. W ten sposb cz wiata otaczajcego jako cz
najwaniejsza, bo nas oceniajca znajduje si stale w nas i nas stale krytykuje.
Niebezpieczestwo nie jest ju na zewntrz, ale wewntrz, w nas samych.
(...) Porzdek moralny jest najwysz form integracji aktywnoci ludzkiej i dlatego
jej zakcenie rwna si naruszeniu integracji na najwyszym poziomie.14

13

R. apiska, M. ebrowska, Wiek dorastania. [w] Psychologia rozwojowa dzieci i modziey, red. M.
ebrowska, Warszawa 1979, PWN, s. 771
14
A. Kpiski, Lk. Warszawa1987, PZWL, s. 266

13

1.4 Lk dezintegracyjny.

Pomidzy jednostk a wiatem zewntrznym wytwarza si okrelona struktura

nazywana w literaturze psychologicznej metabolizmem informacyjnym. Na skutek
rnego rodzaju zmian sytuacyjnych zostaje naruszony porzdek wytworzony pomidzy jednostk a jej rodowiskiem. Owe zmiany mog by drobne jak i bardzo
znaczce, jednake kada zmiana struktury dotychczasowej interakcji z otoczeniem
jest poczona z uczuciem lku.
Lk ten moe by bardzo subtelny i prawie niedostrzegalny, jak np. w wypadku odruchu orientacyjnego, ale moe te narasta a do paniki, jak w wypadku
kataklizmu czy katastrofy, i przybiera formy zgoa koszmarne, jak w schizofrenii.
Nasilenie lku w znacznej mierze zaley od prawdopodobiestwa danej zmiany.
Cech ycia jest zmienno i kady ustrj musi si liczy, e wci w nim i w jego
relacjach z otoczeniem zachodzi bd rnorodne zmiany. Kada zmiana narusza
istniejcy stan rwnowagi, pewnego rodzaju spokoju, wprowadza nas w now
sytuacj, w ktrej nie wiadomo co nas czeka. Przed nami pojawia si znak
zapytania.15
W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej wystpuje pojcie pogotowia
do lku dezintegracyjnego, ktre jest zwizane z istniejcym zachwianiem porzdku
w metabolizmie informacyjnym. Pogotowie do lku dezintegracyjnego jest znacznie
wiksze u maych dzieci ni w innych okresach ycia ze wzgldu na to, i ich
metabolizm informacyjny dopiero zaczyna si rozwija.
Lk dezintegracyjny broni jednostk przed nadmiern zmiennoci ycia, lecz
z drugiej strony przed jej brakiem poniewa brak jakiejkolwiek zmiany po pewnym
czasie prowadzi do narastania coraz wikszego niepokoju, co tumaczy fakt, i u ludzi
yjcych usystematyzowanym trybem ycia pogotowie do lku dezintegracyjnego jest
wiksze ni u tych, ktrzy prowadz ycie pene zmian i niespodzianek.

15

A. Kpiski, Lk. Warszawa 1987, PZWL, s. 267

14

2. Lk jako reakcja emocjonalna.

Wikszo autorw jest skonna traktowa lk jako, oglnie rzecz biorc,

reakcje emocjonaln, zesp takich reakcji, czy te stan emocjonalny. Takie okrelenie
jest do oczywiste, zgodne z codziennym dowiadczeniem i ze znaczeniem nadanym
mu przez Freuda. Podobnie take okrela lk A. Kpiski. W wielu pracach
zagadnienie lku czy si z problematyk teorii emocji.
Samo pojcie lku nie jest jednoznacznie zdefiniowane w literaturze psychologicznej. Istnieje stosunkowo znaczne zrnicowanie stanowisk dotyczcych genezy
lku i jego specyficznych symptomw. Wikszo badaczy przyjmuje, ze lk jest
grup reakcji emocjonalnych na bodce dziaajce czciowo z zewntrz, a gwnie
z wewntrz organizmu.
Reakcja lku moe przybiera rne formy i moe stanowi rozmait
kompozycje skadnikw. Reakcja lku skada si z czterech rodzajw elementw. S
nimi:

skadniki poznawcze

skadniki somatyczne

skadniki emocjonalne

skadniki behawioralne.

Skadniki poznawcze lku to inaczej oczekiwania zwizane z zagraajc

szkod, natomiast na skadniki somatyczne to reakcje cielesne organizmu.
W literaturze psychologicznej wyodrbnia si dwa rodzaje zmian somatycznych: wewntrzne i zewntrzne. Do reakcji zewntrznych zalicza si np.: blado
skry, gsi skrk, napinanie si mini, mimik wyraajc strach, drenie rk
i warg. Natomiast wrd reakcji wewntrznych wyrnia si: rozszerzenie naczy
obwodowych, rozszerzenie oskrzelikw, zahamowanie wydzielania kwasw odkowych, wydzielanie adrenaliny z rdzenia nadnerczy, uwolnienie wglowodanw
z wtroby, skurcz ledziony i wzrost ttna.16

16

D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 223

15

Reakcja lku charakteryzuje si take silnymi komponentami emocjonalnymi.

Nale do nich uczucia przeraenia, przestrachu, przeczulenia, wraenie ogarniajcego
chodu, dreszczy przebiegajcych po ciele, uczucie ciaru w odku.
Wyrnia si dwa rodzaje zachowa z lkiem: reakcje o charakterze
klasycznych odruchw warunkowych, ktre s reakcjami mimowolnymi, oraz reakcje
instrumentalne bdce wolicjonalnymi prbami radzenia sobie z obiektem
wywoujcym lk.
Podstawowe rodzaje zachowa instrumentalnych pojawiajcych si w odpowiedzi na strach to ucieczka i walka. Do typw zachowa ucieczkowych zalicza si
wycofanie si i unikanie. W przypadku wycofania si, osoba naraona na niebezpieczestwo opuszcza pole zagroenia, natomiast w przypadku reakcji unikania osoba
opuszcza niebezpieczn sytuacj zanim wystpi szkodliwe zdarzenie.17
Lk wywouje siln mobilizacj wegetatywno-endokrynn ustroju, aktywowany
jest przede wszystkim ukad adreno-sympatyczny ustroju, a wic ukad sterujcy
metabolizm energetyczny w kierunku procesw katabolicznych. Ucieczka wymaga
duego wydatku energii, przewaga tych procesw jest wic zrozumiaa. Pena
mobilizacja organizmu zwiksza zasoby tlenu i energii dostpne tkankom, przypiesza
krenie, usprawnia usuwanie zbdnych produktw przemiany materii, zwiksza
wraliwo dotykow, co pozwala reagowa na niebezpieczestwo w sposb przystosowawczy umoliwiajc ucieczk od sytuacji wywoujcych lk.
Pod wpywem lku dochodzi czsto do zachowa regresyjnych, ontogenetycznie wczeniejszych. Czowiek czuje si pewniejszy w tych dawnych formach,
jakby uwaajc, e powrt do nich przywrci mu bezpieczestwo okresu dziecistwa.
Wobec zagroenia czuje si czsto bezradny i bezsilny jak dziecko, wic jego
zdziecinnienie, polegajce na wyborze struktur czynnociowych utrwalonych
w pierwszych latach rozwoju, jest zrozumiae.18
Zbyt czsto powtarzajce si uczucie lku prowadzi do zmian psychicznych
i fizycznych. Zmiany fizyczne s wywoane poprzez nadmierne obcienie ukadu
wegetatywno-endokrynnego, i objawiaj si dysfunkcj tego ukadu bd te uszkodzeniem poszczeglnych ukadw ustroju. Natomiast zmiany psychiczne przejawiaj

17
18

D.L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 227

A. Kpiski, Lk. Warszawa 1987, PZWL, s. 294

16

si gwnie w zaburzeniach rozwoju osobowoci. Typowe cechy charakteryzujce

mylenie osb przejawiajcych zaburzenia lkowe to:

selektywna abstrakcja osoba wybirczo koncentruje si tylko na

okrelonych aspektach rzeczywistoci w oderwaniu od innych;

nadgeneralizacja jednostkowe wydarzenia stanowi podstaw do

sformuowania wnioskw o duym zasigu oglnoci;

nadawanie faktom przesadnego znaczenia bd minimalizowanie ich

polega to na ocenianiu pewnych zjawisk, zdarze, waciwoci w sposb
spolaryzowany, np. osoba przesadnie ocenia pewne trudnoci i nie docenia
wasnych moliwoci poradzenia sobie z nimi;

personalizacja

czyli tendencja do wizania zdarze zewntrznych

z osob, podczas gdy nie ma podstaw do tworzenia takich zalenoci;

katastrofizacja przesadne ujmowanie jakiego zdarzenia w kategoriach

katastrofy;

arbitralne

wnioskowanie

wysuwanie

konkluzji

nie

wynikajcej

z przesanek.19

19

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.46

17

II. ZABURZENIA LKOWE.

Termin zaburzenia lkowe obejmuje du cz rnorodnych w obrazie

klinicznym stanw, ktre dawniej byy zaliczane do tzw. nerwic. Wspczenie
zrezygnowano z nazwy nerwica bo po pierwsze schorzenia zaliczane do tej kategorii
okazay si rnymi chorobami, a po drugie rozpoznanie to byo przez lekarzy rnych
specjalnoci czsto naduywane.
Lk moe wystpowa w postaci przewlekego lub okresowo nasilajcego si
i falujcego stanu oraz w formie nagych napadw. Zaburzenia lkowe maj
najczciej podoe rodzinne, spoeczne, s reakcjami wyuczonymi, wyniesionymi
z domu rodzinnego. Mona take mwi o lkach sytuacyjnych.
W obrazie klinicznym pacjentw lkowych dominuj dolegliwoci somatyczne
i obawy o zdrowie. Pacjenci odczuwaj napicie, nie znajduj sobie miejsca, skar si
na dolegliwoci ze strony ukadu krenia, oddechowego. Wystpuje nadmierne
pocenie si, uderzenia ciepa, sucho w jamie ustnej, odczuwa si czste parcie na
pcherz, trudnoci w oddychaniu, ble miniowe, zwikszon mczliwo,
niemono odprenia si, trudnoci w koncentracji uwagi.
W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej do najczciej wystpujcych
zaburze lkowych zalicza si: zesp fobii, zaburzenia lkowe wystpujce po
zadziaaniu stresorw, tzw. zesp stresu pourazowego, zesp paniki oraz zesp
uoglnionego lku i zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne.

18

1. Zesp fobii.

Fobia to zaburzenie polegajce na odczuwaniu przez chorego nieracjonalnego

i obsesyjnego lku wobec pewnych przedmiotw lub w pewnych sytuacjach.
Przejawiany lk nie poddaje si wiadomej kontroli, powoduje on cierpienie
czowieka, zaburza jego funkcjonowanie.
Zachowanie czowieka dotknitego fobi charakteryzuje si zapobieganiem
lkowi poprzez unikanie przedmiotw bd sytuacji lkotwrczych. Ucieczka przed
lkiem nie stanowi jednak skutecznego antidotum, gdy lk stale wraca, a razem z nim
myl o wyzwalajcej go sytuacji.
Do gwnych objaww tego zaburzenia nale:

uporczywy strach przed okrelon sytuacj, nieproporcjonalnie duy

w stosunku do rozmiarw rzeczywistego zagroenia;

nieprzeparte pragnienie uniknicia zagroenia i wydostania si z sytuacji;

wiadomo tego, e przeywany strach jest bezzasadnie wielki;

objawy, ktrych wystpowanie nie da si wyjani wystpowaniem innego

rodzaju zaburzenia, np. schizofrenii, depresji czy nerwicy natrctw.1

Najczciej spotyka si fobie odnoszce si do otwartych przestrzeni

(agorafobi), fobie spoeczne oraz grupy specyficznych fobii jak lk przed
konkretnymi zwierztami, lk przed obiektami nieoywionymi (brud, ciemno,
podr, wysokie miejsca) oraz lk przed chorob, uszkodzeniem ciaa bd mierci.
Agorafobia polega na lku przed otwart przestrzeni. Dotknici tym
zaburzeniem boj si, e moe zdarzy si co strasznego i niebezpiecznego, gdy
w pobliu nie ma kogo bliskiego kto mgby im udzieli pomocy. Czsto wystpuj
te obawy przed skompromitowaniem si. Agorafobii towarzyszy niekiedy klaustrofobia oraz rne socjofobie. Agorafobia moe wystpi w przebiegu chorb psychicznych (psychozach reaktywnych, schizofrenii, padaczce) oraz jako komplikacja
chorb somatycznych. Agorafobia jest dolegliwoci przewlek, okresowo zaostrzajc si. Czsto prowadzi do wycofania si z aktywnego ycia, do rozpadu wizi
spoecznych i rodzinnych. Chorzy na agorafobi czsto dowiadczaj atakw paniki,
1

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s.230

19

nawet, jeli nie znajduj si w sytuacji agorafobicznej. Niekiedy agorafobia ulega

spontanicznej remisji, po czym nastpuje jej powrt, czasem za pozostaje w stanie
niezmienionym.2
Fobie spoeczne zwizane s z obawami przed kontaktami z ludmi, przed
znalezieniem si w sytuacji publicznej. Czowiek dotknity tym zaburzeniem obawia
si skompromitowania, uwaa, i ludzie dostrzegaj jego lk i obawy z nim zwizane
a to powoduje wycofanie si z sytuacji spoecznej. Osoby cierpice na fobi spoeczn
nie chc by widziane lub obserwowane.
Fobie spoeczne pojawiaj si najczciej w okresie dorastania i rozwijaj si
zazwyczaj stopniowo. Ten rodzaj zaburze obejmuje okoo 10% wszystkich
przypadkw fobii.
Czynnikiem

temperamentalnym

odgrywajcym

szczeglnie

du

rol

w powstaniu fobii spoecznej jest zahamowanie behawioralne. Zwraca si take uwag

na rol czynnikw poznawczych w wystpowaniu i utrzymywaniu si fobii spoecznej.
Ludzie dotknici tym zaburzeniem spodziewaj si odrzucenia lub zej oceny ze strony
innych, co prowadzi do poczucia zagroenia. Na skutek dziaania schematw zagroenia s czsto przewraliwione na punkcie najmniejszych sygnaw krytycznej bd
negatywnej oceny.3
Do grup fobii specyficznych nale fobie zwierzt, fobie obiektw nieoywionych a take fobie choroby i uszkodzenia ciaa.
Fobia zwierzt zazwyczaj ma swj pocztek w okresie wczesnego dziecistwa
za osoby cierpice na to zaburzenie czsto potrafi przywoa specyficzne wydarzenie z dziecistwa, ktre mogo spowodowa powstanie fobii. Niekiedy jednak
ujawnienie zdarze ktre zapocztkoway fobie jest niezwykle trudne. Fobia zwierzt
na og mija po osigniciu wieku dorosego, czasem jednake trwa nadal w wieku
dorosym.
Kolejn grup fobii specyficznych jest fobia obiektw nieoywionych. Wrd
obiektw wywoujcych ten rodzaj fobii wyrnia si najczciej: brud, ciemno,
zamknite przestrzenie, burze, pynce wody, podre, przeloty samolotami. W przypadku tego zaburzenia symptomy s skupione na jednym obiekcie za osoby pozostaj

2
3

J. Bemis, A. Barrada, Oswoi lk. Gdask 2001, GWP, s. 18

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 270

20

w normie psychologicznej. Fobie tego typu rwnie mog by zapocztkowane

traumatycznym wydarzeniem i mog pojawi si w kadym wieku.
Do ostatniej grupy fobii specyficznych naley fobia choroby i uszkodzenia
ciaa. Osoby dotknite tym zaburzeniem s zazwyczaj cakowicie zdrowe lecz pomimo
tego stale lkaj si, e zachoroway bd wkrtce zachoruj na jak konkretn
dolegliwo. W celu potwierdzenia swoich obaw poszukuj na swoim ciele oznak
choroby. Spowodowane przez lk objawy fizjologiczne odczytuj mylnie jako
symptomy podejrzewanej u siebie choroby. Ten rodzaj zaburzenia czsto pojawia si
u ludzi w wieku rednim i na og towarzysz mu inne problemy psychologiczne.4
Badania wykazay, i u podoa fobii specyficznych le liczne czynniki
psychospoeczne, od gboko ukrytych konfliktw psychodynamicznych do prostych,
traumatycznych uwarunkowa strachu. Fobia moe si take pojawia na skutek
czynnikw genetycznych i osobowociowych. Oznacza to, e podatno na fobie
zaley od temperamentu i osobowoci czowieka.5

4
5

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 239

Tame, s. 262

21

2. Zesp stresu pourazowego.

Zesp stresu pourazowego spowodowany jest zdarzeniem o charakterze

katastroficznym, przekraczajcym sw miar zakres zwykych, ludzkich cierpie. Do
powstania tego zaburzenia mog doprowadzi takie wydarzenia jak: klski ywioowe,
udzia w walkach wojennych, zgwacenie, innego rodzaju silne wydarzenia traumatyczne. Wydarzenia traumatyczne powoduj zmian osobowoci co pociga za sob
istotne zmiany w funkcjonowaniu codziennym jednostki.
Do symptomw wskazujcych na pojawienie si tego zaburzenia zalicza si:

przeywanie od nowa traumy w snach, we wspomnieniach, w stanie

zadumy;

niewraliwo na otoczenie i unikanie bodcw przypominajcych traumatyczne wydarzenie;

dowiadczenie objaww lku i pobudzenia, nieobecnych przed urazem.6

Do objaww lkowych nale trudnoci z koncentracj, pogorszenie si

pamici, przewraliwienie, czste wybuchy zoci. Objawy somatyczne to m.in.
zaburzenia snu polegajce na niemonoci zanicia lub gwatownych przebudzeniach,
ble odka, zaburzenia ukadu moczowo-pciowego, oraz ble gowy spowodowane
napiciem.
Osoby dotknite tym zaburzeniem atwo reaguj niepokojem nawet na zupenie
niegrone sytuacje. Ich uczucia s zdominowane przez lk, depresje, poczucie
upokorzenia, samoobwinianie si, zo. Czsto dochodzi u nich do rozwinicia si
fobii.
Specyfika choroby w zespole stresu pourazowego nie jest do koca
scharakteryzowana. Niekiedy objawy znikaj po kilku miesicach, jednak dla ofiar
bardzo cikich wypadkw prognozy s niepomylne, objawy mog nieraz
utrzymywa si przez cae ycie.
Osoby bdce w przeszoci winiami obozw koncentracyjnych czsto
cierpi z powodu lku i poczucia winy nawet po upywie dwudziestu lat. Ludzie,
ktrzy stracili dziecko bd wspmaonka na skutek wypadku samochodowego lub
6

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 264

22

z innej przyczyny, czsto odczuwaj nasilon depresje i niepokj od czterech do

siedmiu lat po wypadku. Dugotrwae symptomy wystpuj take wrd weteranw
wojen. Nawet po dwudziestu latach cierpi oni na chroniczne zmczenie walk
z objawami nadmiernej reakcji na bodce, powtarzajce si koszmary senne,
draliwo, depresje, niepokj ruchowy, trudnoci w koncentracji uwagi, pogorszenie
pamici, zaniki wiadomoci.
eby rozpozna zaburzenie zespou stresu pourazowego musz by spenione
nastpujce kryteria:

osoba przeya dramatyczn sytuacj lub bya jej wiadkiem, zetkna si ze

mierci, bezporednim zagroeniem ycia, powanym okaleczeniem albo
dowiadczya zagroenia wasnej integralnoci fizycznej bd integralnoci
osb trzecich; jednoczenie jej reakcj by silny strach, poczucie
bezradnoci, przeraenia;

w czasie lub w nastpstwie dramatycznego wydarzenia wystpiy trzy lub

wicej nastpujcych objaww dysocjacji:
subiektywne poczucie otpienia, zobojtnienie lub brak wraliwoci
emocjonalnej;
ograniczenie wiadomoci otoczenia;
derealizacja;
depersonalizacja;
amnezja dysocjacyjna (niemono przypomnienia sobie adnego
istotnego elementu urazowego wydarzenia).

osoba ustawicznie przezywa dramatyczne wydarzenie, zdradzajc przynajmniej jeden z nastpujcych objaww: nawracajce obrazy wydarzenia,
myli, sny, zudzenia i migawki zwizane z tym wydarzeniem, uczucie
cigego przezywania traumy, uporczywe poczucie przygnbienia;

osoba wyranie unika bodcw przypominajcych dramatyczne wydarzenie;

osoba zdradza wyrane objawy niepokoju lub pobudzenia;

zaburzenia nastpujce po urazie powoduj istotne z punktu widzenia

klinicznego upoledzenie lub osabienie zdolnoci do kontaktw spoecznych, wykonywania pracy zawodowej, funkcjonowania w innych dziedzinach ycia;
23

zaburzenie nie jest wynikiem bezporedniego, fizycznego dziaania

substancji psychoaktywnych ani skutkiem oglnego stanu zdrowia, nie daje
si zakwalifikowa jako krtkotrwae zaburzenie psychoaktywne.7

Trudno jest mwi o sposobach skutecznego leczenia ju rozwinitego zespou

stresu pourazowego, jednake podejmuje si rodki zmierzajce do zapobiegania
reakcjom stresu po dowiadczeniu traumy. Dla zagodzenia intensywnych objaww
zespou stresu pourazowego uywa si rnych lekw. rodki przeciw depresyjne s
pomocne w zwalczeniu takich objaww jak depresja, natrctwa, unikanie. Lekw
uywa si gwnie do leczenia nawracajcych objaww rozpaczy i koszmarw
sennych, nawracajcych obrazw dramatycznych wydarze. Poczenie psychoterapii
z podawaniem lekw daje lepsze wyniki ni zastosowanie samych lekw. Na og
stosuje si leczenie krtkoterminowe z wykorzystaniem technik behawioralnych
i poznawczych.8

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 223

M. Lis Turlejska, Stres traumatyczny. Wystpowanie, nastpstwa, terapia. Warszawa 2002, Wyd. Akad.
AK, s.99
8

24

3. Zesp paniki i uoglnionego lku.

Ataki paniki s kolejnym zaburzeniem lkowym. Polegaj one na przeywaniu

ostrych stanw lkowych w sytuacjach gdy nie wystpuje konkretny przedmiot
wywoujcy lk. Ataki paniki pojawiaj si z niewiadomych przyczyn, a nie w odpowiedzi na okrelone niebezpieczestwo. Chorego ogarnia paroksyzm lku o bardzo
duym nasileniu. Atak paniki nastpuje nagle i osigaj szczytowe natenie w cigu
10 minut. Po 20, 30 minutach lk sabnie, atak rzadko kiedy trwa duej ni godzin.
Przeycia lkowe podczas ataku paniki s bardzo silne, niejednokrotnie
silniejsze ni w sytuacji rzeczywistego zagroenia. Chory ma wraenie, e lada
chwila co strasznego si z nim stanie, e umrze, e zwariuje; wszelkie prby
wytumaczenia sobie, e przecie nic si nie dzieje, zawodz. Chciaby gdzie uciec,
skry si, do kogo przytuli, szuka opieki drugich osb, potwornie boi si
samotnoci.9
W sferze fizycznej atak paniki polega na ostrej reakcji alarmowej. renice s
rozszerzone, szpary powiek wiksze, wystpuje lekki wytrzeszcz oczu, skra twarzy
jest blada lub zaczerwieniona, czsto wystpuje silne pocenie si, ttno jest przyspieszone, cinienie krwi podwyszone, usta wysychaj, z trudem przeyka si lin,
niekiedy odczuwa si parcie na pcherz i na odbytnic itp. Ze zmian biochemicznych
najbardziej typowych naley wspomnie o skrceniu czasu krzepnicia krwi,
o wzrocie adrenaliny i noradrenaliny we krwi, o podwyszeniu si poziomu cukru.10
Zesp paniki powanie upoledza fizyczne i spoeczne funkcjonowanie
jednostki i moe prowadzi do powstania lub zaostrzenia si wielu chorb
somatycznych.
Zesp paniki moe by poczony z agorafobi. Takie zaburzenie rozpoczyna
si zazwyczaj midzy 15 a 24 rokiem ycia zwaszcza u mczyzn, ale moe rozpocz si rwnie po 30 roku ycia, zwaszcza u kobiet. Zazwyczaj charakter przewleky, a jej intensywno jest zmienna.
Chorzy cierpicy na zesp paniki z agorafobi bd bez niej, czsto cierpi
take na inne zaburzenia, takie jak oglne stany lkowe, depresje , alkoholizm.
9

A. Kpiski, Lk. Warszawa 1987, PZWL, s. 20

Tame, s. 21

10

25

Ataki paniki zazwyczaj pojawiaj si nagle, jednake czsto poprzedza je ze

samopoczucie albo traumatyczne wydarzenie yciowe. Pierwszy atak paniki nie
zawsze prowadzi do rozwinicia si zespou paniki. Okazjonalne ataki paniki zdarzaj
si rwnie osobom cierpicym na rozmaite formy stanw lkowych oraz depresje.
Cz naukowcw twierdzi, e powtarzajce si ataki panicznego lku s
uwarunkowane genetycznie co daje podstawy do traktowania tego zaburzenia jako
schorzenia fizycznego. Dowodem na to mog by badania wskazujce, i pewne
elementy dziedziczenia mog by odpowiedzialne za pojawienie si tego schorzenia
lub te dane wskazujce na moliwo wywoywania paniki poprzez stosowanie
lekw. Takiemu podejciu przeciwstawiaj si przedstawiciele podejcia poznawczego
twierdzc, i zesp paniki wynika z bdnej interpretacji dozna cielesnych.11
Liczne badania potwierdzaj, i ludzie dotknici tym zaburzeniem w specyficzny sposb przetwarzaj informacje wzbudzajce lk. Czsto doszukuj si oni
zagroe w wieloznacznych sygnaach pyncych z organizmu i atwiej zapamituj
sygnay zagroenia. Zwracaj szczegln uwag na informacje wzbudzajce lk,
zwaszcza te dotyczce zagroenia zdrowotnego. Nie jest do koca wiadome, czy taki
sposb przetwarzania informacji jest jedn z przyczyn zespou paniki, ale niewtpliwie
sprzyja on utrzymaniu si tego zaburzenia
Kolejnym zaburzeniem lkowym jest zesp uoglnionego lku, ktry
w przeciwiestwie do zespou paniki ma charakter chroniczny i moe trwa nawet
kilka miesicy. Zaburzenie to charakteryzuje si doznawaniem dugotrwaego lku,
przerywanego krtkimi momentami ulgi.
Osoba cierpica na to zaburzenie czuje si roztrzsiona, napita, przeczulona,
stale na krawdzi wybuchu. Spodziewa si, e zdarzy si co zego, najgorszego.
W sferze cielesnej chory dowiadcza agodnej reakcji alarmowej o charakterze chronicznym: poci si, ma przyspieszone ttno, ma kopoty odkowe, czste ble gowy
spowodowane dugotrwaym napiciem.
Wedug DSM IV zaburzenie to wystpuje wtedy, gdy w okresie szeciu miesicy jest wicej dni z lkiem ni bez lku i jest on trudny do opanowania. Poczuciu
lku musz ponadto towarzyszy co najmniej trzy z szeciu nastpujcych objaww:

11

niepokj, poczucie tkwienia w potrzasku lub bycia na krawdzi;

szybkie mczenie si;

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 274

26

kopoty z koncentracj albo pustka w gowie;

draliwo;

napicie mini;

zakcenia snu.12

Osoby cierpice na zesp uoglnionego lku yj w staym napiciu okrelanym jako wybiegajca w przyszo staa gotowo do reagowania na nadchodzce,
niebezpieczne lub przykre wydarzenia. Napicie lkowe pojawia si take w innych
zaburzeniach lkowych, lecz w tym zaburzeniu zajmuje centralne miejsce.
Innymi cechami, ktre charakteryzuj osoby dotknite tym zaburzeniem s
kopoty z koncentracj, podejmowaniem decyzji, strach przed popenieniem bdu,
wyczulenie na ewentualne zagroenia w swoim otoczeniu.
Na zesp uoglnionego lku cierpi czciej kobiety ni mczyni. Moment
pojawienia si choroby trudno dokadnie okreli. Schorzeniu czsto towarzysz inne
zaburzenia, zwaszcza za zaburzenia nastroju i inne choroby na tle lkowym takie jak:
zesp paniki z agorafobi, fobia spoeczna i fobie specyficzne. Zdarzaj si rwnie
okazjonalne ataki paniki, znamiona umiarkowanej i agodnej depresji, a take przewlekego niepokoju.13
Osoby dotknite tym schorzeniem czsto cierpi take z powodu natrtnych
myli, a take przetwarzaj informacje wzbudzajce lk w specyficzny sposb, zwracajc szczegln uwag na niepokojce sygnay.

12
13

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 288

Tame, s.290

27

4. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne charakteryzuje si wystpowaniem dwch
elementw: obsesji i kompulsji. Obsesje to przenikajce do wiadomoci natrtne
myli, wyobraenia lub impulsy.
Tematyka natrtnych myli moe by rnorodna, od emocjonalnie obojtnych,
jak np. przymus powtarzania jaki liczb lub zasyszanego zdania, do tematyki wrcz
szokujcej bd odraajcej. Matka, ktra swe nowo narodzone dziecko darzy bardzo
silnym uczuciem, jest przeraona natrtn myl, by dziecko to udusi lub przebi
noem. W obawie, e t straszn myl moe zrealizowa, nieraz chowa przed sam
sob wszystkie ostre przedmioty; na ich widok odczuwa silny lk. Czowiek gboko
religijny moe by trapiony przykrymi dla niego mylami o treci blunierczej lub na
widok witych obrazw mog mu przychodzi do gowy najbardziej drastyczne
wyobraenia scen seksualnych. Myli tego typu wywouj w nim przeraenie, uwaa
je za ciki grzech, a im bardziej z nimi walczy, tym natarczywiej go one nachodz.
Czowieka o gbokich zasadach moralnych mog mczy myli o wyuzdanej treci
erotycznej lub te pene agresji w stosunku do osb darzonych przez niego
uczuciem.14
Natrtne myli mog take dotyczy cigego sprawdzania siebie. Czowiek
wci zastanawia si czy dobrze co zrobi, co powiedzia, czy czego nie zapomnia,
a poniewa ogarniaj go wtpliwoci, powtarza dan czynno. Kontrola samego
siebie rozrasta si do patologicznych rozmiarw. Inn form myli natrtnych jest
uporczywe mylenie na dany temat, ktry normalnie nie interesuje specjalne danego
czowieka. Rozmylania te mog dotyczy zwykych wydarze dnia codziennego,
pyta filozoficznych w rodzaju kim jestem, po co jestem, czy jestem
naprawd, natrtnych wspomnie z dawnych czasw.15
Obsesje w rozumieniu klinicznym charakteryzuj si trzema specyficznymi
cechami:

14
15

s niepodane i wdzieraj si do wiadomoci wbrew woli;

rdo obsesji tkwi wewntrz czowieka, a nie w sytuacji zewntrznej;

obsesje bardzo trudno jest podda kontroli.

A. Kpiski, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s. 70

Tame, s. 71

28

Reakcj na powtarzajce si natrtne myli, wyobraenia i impulsy s

kompulsje. Maj one charakter powtarzalny i stereotypowy. S reakcjami niepodanymi, ktrym z trudem mona si oprze. Ich celem jest zmniejszenie napicia lub
zapobieganie przeraajcym sytuacjom. Jednak zwizek pomidzy nimi a tym, czemu
maj zapobiec, jest bardzo wyolbrzymiony lub wcale nie istnieje.
Osoby dotknite zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym maj rny stopie
wiadomoci bezsensownoci swoich natrtnych, obsesyjnych myli i czynnoci. Na
og zdaj sobie spraw, i s one nieracjonalne i przesadne, ale nie mog nad nimi
zapanowa; w niektrych za przypadkach takiej wiadomoci nie maja.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne zazwyczaj dotyka ludzi dorosych, lecz
zdarza si rwnie u dzieci, a jej objawy s wwczas podobne do objaww u osb
dorosych. Wczesne pojawienie si zaburzenia wie si z jego ostrzejszym przebiegiem. Choroba rozwija si na og stopniowo, ale kiedy osignie zaawansowany stan,
nabiera przewlekego charakteru o zmiennej intensywnoci.
Osoby z tym zaburzeniem czsto powtarzaj dziaania pozornie bezcelowe
i pozbawione sensu nawet dla nich samych i nawet wtedy, kiedy nie chc ich
wykonywa.16 Czynnoci te mona podzieli na pi podstawowych typw: czyszczenie, sprawdzanie, powtarzanie, rozkazywanie oraz liczenie. Wielu ludzi czy
kilka rytuaw. U pewnej grupy przymusowe czynnoci dotycz staych punktw dnia
i mog polega na przykad na niezwykle wolnym jedzeniu albo ubieraniu si.
W innych przypadkach przymus kae zachowywa idealn symetri (...) Rytuay
mycia s zrnicowane od wzgldnie agodnych, polegajcych na myciu rk przez
15-20 minut po kadej wizycie w ubikacji, do szorowania ich rodkami
dezynfekujcymi caymi godzinami, a donie zaczynaj krwawi.17
Rozmaite formy, od agodnej do skrajnie ostrej, mog przybiera take rytuay
sprawdzania. Wtpliwoci, czy jaka czynno zostaa wykonana naleycie, kocz
si jej powtrzeniem. Niekiedy dan czynno powtarza si okrelon ilo razy,
np. trzy razy, siedem razy itp. Liczba okrelajca, ile razy trzeba czynno powtrzy,
odgrywa rol liczby magicznej. Tylko ona moe zabezpieczy przed zym wykonaniem. Skrupulatno w wykonywaniu przymusowej czynnoci powoduje, e musi by

16
17

D. L. Rosenhan, M. E P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s. 279 - 280

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 302

29

ona wielokrotnie powtarzana, gdy za kadym razem tkwi jaki drobny bd w jej
wykonaniu, tote trzeba zacz j na nowo.18
Wrd elementw wystpujcych we wszystkich formach tej choroby wyrnia
si :

lk bdcy objawem afektywnym;

strach pacjentw przed strasznym wydarzeniem, ktre dotknie ich bliskich,

a oni bd za to odpowiedzialni;

redukcja lku za pomoc kompulsji, przynajmniej na krtki okres czasu.

Zaburzeniom obsesyjno-kompulsyjnym czsto towarzysz take inne choroby

lkowe i zaburzenia nastroju takie jak: depresja, fobia spoeczna, zesp paniki oraz
fobie specyficzne i zaburzenie obrazu ciaa.
Badania dowiody, i odpowiedzialne za wystpienie tego zaburzenia mog by
czynniki genetyczne bd nieprawidowoci w budowie mzgu lub systemach neuroprzekanikw. Zaburzenie to powanie upoledza moliwoci funkcjonowania czowieka i dziaa niezwykle destrukcyjnie na jego funkcjonowanie w wielu dziedzinach
ycia.

18

A. Kpiski, Psychopatologia nerwic. Warszawa 1986, PZWL, s. 73

30

III. TERAPIA OSB Z ZABURZENIAMI LKOWYMI.

Leczenie zaburze lkowych bazuje na rnych metodach i suy rozmaitym

celom. Do najwaniejszych naley agodzenie objaww w wypadku zespou
uoglnionego lku czy zespole paniki, albo zmian postawy defensywnej i unikajcej
w fobiach specyficznych lub spoecznych bd pomoc w ponownym przystosowaniu
si do ycia ofiarom traumatycznych wydarze.
Celem psychoterapii jest pomoc pacjentom w lepszym zrozumieniu siebie,
swoich problemw i zwizkw z innymi ludmi, a take pomoc w wypracowaniu
korzystniejszej postawy yciowej i sposobw postpowania w trudnych sytuacjach
yciowych.
Dla wyjanienia formowania si zaburze lkowych i zwizanego z nimi obrazu
objaww powstao wiele modeli teoretycznych, jednake najlepsze wyniki w zaburze
lkowych przynosi terapia behawioralno-poznawcza.
Zasadniczym celem terapii behawioralno-poznawczej jest zmiana okrelonych
zachowa albo zmiana negatywnych wzorcw mylenia sprzyjajcych utrzymywaniu
si lku.1

M. Lis Turlejska, Stres traumatyczny. Wystpowanie, nastpstwa, terapia. Warszawa 2002, Wyd. Akad.
AK, s.107

31

1. Terapia behawioralno-poznawcza.

Nurt psychoterapii behawioralno-poznawczej wywodzi si z podejcia behawioralnego. Podstaw rozwoju terapii behawioralnej byy osignicia psychologii
eksperymentalnej, zajmujcej si badaniem procesw uczenia si. Podejcie to koncentruje si na zachowaniach jednostki ujmowanych w kategoriach bodziec reakcja.
Gwn ide tego podejcia jest przekonanie, e rnego typu zaburzenia w zachowaniu s w zasadzie reakcjami wyuczonymi. Jeeli wic zachowanie neurotyczne jest
wyuczone, to musi podlega ustalonym prawom uczenia si, a wic rwnie przeuczaniu i oduczaniu.2
Jeden z czoowych przedstawicieli tego podejcia, amerykaski psychiatra
J. Wolpe, zdefiniowa zaburzone zachowanie jako utrwalony nawyk nieprzystosowanego zachowania, nabyty drog uczenia si przez organizm normalny pod wzgldem
fizjologicznym.3 Pojcie nawyk jest tu rozumiane bardzo szeroko, zarwno jako
reakcja motoryczna, zmiany fizjologiczne organizmu, jak i sposb mylenia czy
przeywania danej sytuacji.
Jednostka nabywa swe zachowania, w tym take nawyki dezadaptacyjne,
w toku uczenia si poprzez warunkowanie klasyczne i instrumentalne.
Mechanizm odruchw warunkowych powoduje wyuczenie si zachowa
dezadaptacyjnych przez skojarzenie bodca bezwarunkowego szkodliwego (np. przykrych objaww wegetatywnych, bdcych wyrazem pobudzenia emocjonalnego
dusznoci, potliwo, koatanie serca oraz emocji negatywnych zo, lk)
z bodcem obojtnym (np. samochodem, wind, samolotem, obecnoci innych ludzi)
(...) Uczenie si oparte na mechanizmie warunkowania sprawczego powstaje w efekcie
przypadkowego lub celowego wzmacniania okrelonego zachowania.4
Terapia behawioralna wykorzystuje zarwno zasad warunkowania klasycznego, jak i zasad warunkowania instrumentalnego. Wykorzystujc zasad warunkowania klasycznego opracowana zostaa teoria hamowania wzajemnego, ktra traktowana jest jako teoretyczne wyjanienie efektw psychoterapeutycznych.
2

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.97

Tame, s. 99
4
L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 34
3

32

Poniewa zaburzenie zachowania powstaj w sytuacjach wywoujcych lk,

(...) terapia uzaleniona jest od hamowania wzajemnego neurotycznych reakcji
lkowych. Chodzi o stumienie czy zahamowanie reakcji lkowych wskutek jednoczesnego wywoywania innych reakcji, ktre pod wzgldem fizjologicznym maj
charakter antagonistyczny wobec lku i nie daj si z nim poczy. Jeeli reakcja nie
dajca si poczy z lkiem zaczyna wystpowa jednoczenie z bodcem, ktry
dotychczas wywoywa lk, zwizek warunkowy midzy tym bodcem a lkiem
zostaje osabiony.5
Dziki wykorzystaniu zasady warunkowania instrumentalnego, zastosowanie
terapii behawioralnej pozwala na wywoanie reakcji podanych i dowolnych.
Powinny one by zmodyfikowane w ten sposb, e po ich wystpieniu albo
przeciwnie niewystpieniu nastpuje nagroda albo kara. Przy uczeniu za pomoc
nagrody czy te wstrzymywania nagrody chodzi o wzmacnianie pozytywne; przy
stosowaniu kary albo przy stwarzaniu sytuacji z groc kar i moliwoci jej
uniknicia chodzi o wzmacnianie negatywne.6
Kolejn form uczenia si, ktra posuya take jako rodek oddziaywania
terapeutycznego w podejciu behawioralnym, jest uczenie si za pomoc dowiadcze
zastpczych, przez obserwacj i naladownictwo.
W procesie terapii behawioralnej, niezalenie od rodzaju leczonych zaburze,
wyodrbnia si cztery fazy:

diagnostyczn;

wzbudzania motywacji pacjenta do zmiany;

zastosowania okrelonej procedury terapeutycznej;

utrwalania zmian powstaych podczas psychoterapii.

Faza diagnostyczna polega na przeprowadzeniu wywiadu, zidentyfikowaniu

zaburzenia. Terapeuta prbuje take ustali sposb uksztatowania si nieprzystosowawczego nawyku, oraz poziom motywacji pacjenta do zmiany.
Faza druga polega na wzbudzaniu motywacji pacjenta do zmiany poprzez
doprowadzenia pacjenta do przejcia odpowiedzialnoci za psychoterapi, oraz
wzbudzeniu w nim pozytywnych oczekiwa wobec leczenia. W tej fazie dochodzi
take do ustalenia kontraktu midzy pacjentem a psychoterapeut. Cel terapii okrela
5
6

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.100

Tame, s. 103

33

sam pacjent, natomiast terapeuta wyjania mechanizm powstania nieprawidowych

nawykw i proponuje wybrane metody terapeutyczne oraz sposoby ich oddziaywania.
Po zastosowaniu okrelonego oddziaywania terapeutycznego prowadzcego do
powstania nowych, podanych zachowa, terapeuta utrwala powstae zmiany.
Ustalone zostaj zadania, ktre pacjent wykonuje sam bd przy pomocy czonkw
rodziny. Na tym etapie terapeuta udziela sporadycznych konsultacji do momentu kiedy
pacjent uzna, e nie s mu ju one potrzebne.7
Praktyka pokazywaa, i koncentrowanie si wycznie na zmianie sposobu
dziaania zaburzonej jednostki bez jednoczesnej zmiany funkcjonowania jej
schematw poznawczych nie przynosi podanych efektw W etiologii zaburze
zaczto podkrela znaczenie przebiegu procesw poznawczych. W koncepcjach
poznawczych przyjmuje si e niewaciwy sposb percepcji oraz interpretacji zdarze
prowadzi do wyuczenia si dezadaptacyjnych zachowa. Nurt psychoterapii
poznawczej ukierunkowany jest na zmian niepodanych zachowa poprzez
restrukturyzacj treci mylenia.
Terapia poznawcza i behawioralno poznawcza to terminy czsto uywane
zamiennie, poniewa granica midzy terapi poznawcz a behawioraln nie jest
jednoznaczne zarysowana. Nurty tych terapii wyrastaj zarwno z psychologii
poznawczej, podkrelajcej wpyw myli na zachowania oraz znaczenie procesw
poznawczych, jak i z behawioryzmu, z jego naczelnych praw warunkowania klasycznego i instrumentalnego.
Obecnie nie istnieje jeden zestaw technik okrelajcych terapi zorientowan
poznawczo. Powstao wiele rnych metod, cz je jednak dwie wsplne cechy:

przekonanie, i procesy poznawcze wpywaj na emocje, motywacje,

zachowania;

pragmatyczne wykorzystywanie technik poznawczych i technik zmieniajcych zachowania.8

7
8

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 36 37

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 965

34

W podejciu poznawczym moemy wyodrbni m.in. cztery odmiany terapii

poznawczo-behawioralnej. S to:

terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa;

terapia poznawcza A. Becka;

metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma;

koncepcja D. M. Clarka.

35

1.1 Terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa.

Terapia racjonalno-emotywna bya jedn z pierwszych terapii zorientowanych

behawioralnie. Za jej pomoc prbuje si zmieni zaburzony proces mylowy
pacjenta, od ktrego zale zaburzone reakcje emocjonalne i zachowania.
Ellis twierdzi, e dobrze funkcjonujca jednostka zachowuje si racjonalnie
i zgodnie z rzeczywistoci. Wedug niego, myli poprzedzaj i prowokuj zachowania, szczeglnie zachowania emocjonalne.
Jednostka zaburzona wedug tego autora przejawia zachowania autodestrukcyjne, tj. uniemoliwiajce samorealizacj, przeywanie samospenienia, szczcia i przyjemnoci w yciu. Zaburzenie jest stanem negujcym zdrowie psychiczne,
charakteryzowanym przez autora na 13 wymiarach.9 S to:

umiejtno dbania o wasne dobro;

przystosowanie spoeczne;

autonomiczno;

tolerancja;

akceptowanie niepewnoci i dwuznacznoci;

gitko mylenia;

mylenie naukowe (obiektywne, racjonalne);

zaangaowanie i aktywno;

podejmowanie ryzyka;

samoakceptacja;

hedonistyczne nastawienie do ycia;

brak perfekcjonizmu i utopijnych pogldw;

odpowiedzialno za wasne trudnoci.

Czowiek zaburzony nie potrafi funkcjonowa spoecznie, poznawczo oraz

emocjonalnie na wymienionych wyej paszczyznach. rdem tych trudnoci s,
zdaniem autora, zinternalizowane, nielogiczne, irracjonalne i nierealistyczne przeko-

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 41

36

nania. One to wyzwalaj u jednostki okrelone stany afektywne lku, depresji,

wrogoci, skaniajc do podejmowania autodestrukcyjnych dziaa.10
Mylenie patogenne osb z zaburzeniami charakteryzuje si nastpujcymi
pogldami:

pewne dziaania s ze i nikczemne, a ludzie popeniajcy nikczemne

czynny, powinni by surowo ukarani;

niepowodzenie pewnych zamierze jest rzecz tragiczn i katastrofaln;

ludzkie szczcie zaley od warunkw zewntrznych, tzn. od innych ludzi

lub pewnych zdarze;

jeli co moe okaza si niebezpieczne lub wzbudzajce lk, naley na tym

czynniku skupi ca swoj uwag;

atwiej jest unika yciowych trudnoci, ni stara si z nimi skonfrontowa

i wzi za nie odpowiedzialno;

jednostka potrzebuje pewnej idei lub kogo silniejszego, na kim moe

polega;

czowiek powinien by zawsze kompetentny i inteligentny, powinien take

osiga wszelki moliwy szacunek;

okrelone przesze dowiadczenia determinuj ycie czowieka;

dla jednostki niezwykle wane jest to co robi inni ludzie, wic naley
wkada duo wysiku, aby zmieni ich zgodnie z naszym wyobraeniem;

szczcie mona osign przez bierno i czekanie;

czowiek nie jest w stanie sprawowa kontroli nad wasnymi emocjami.

Patogenne mylenie jednostek zaburzonych bywa aktywizowane niekiedy przez

wydarzenia majce charakter przeszkody w osigniciu podanego celu. Przekonania te uniemoliwiaj przeprowadzenie logicznej, realistycznej i rzeczowej analizy
warunkw dziaania, a co za tym idzie sabotuj denia czowieka. Sprawiaj, i
niepotrzebnie przeywa on bl, cierpienie, brak przyjemnoci, a nawet poczucie
unicestwienia.11
Celem terapii jest przebudowanie systemu przekona jednostki i sposobu
oceniania siebie, szczeglne nieracjonalnych powinienem, musz, naley, ktre

10

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 41

Tame, s. 43

11

37

uniemoliwiaj budowanie poczucia wasnej wartoci i emocjonalnie satysfakcjonujce ycie.

W tym celu wykorzystuje si kilka metod. Jedna z nich polega na podwaeniu
faszywych przekona za pomoc racjonalnej konfrontacji. Dziki tej metodzie
terapeuta uczy pacjenta dostrzegania i podwaania faszywych i irracjonalnych
przekona, ktre prowadz do negatywnych konsekwencji emocjonalnych. Wykorzystuje si take techniki umoliwiajce odreagowanie negatywnych emocji, oraz
techniki behawioralne, oddziaujce na zaburzone reakcje czowieka.

38

1.2. Terapia poznawcza A. Becka.

Terapia poznawcza A. Becka zostaa opracowana z myl o leczeniu depresji,

jednake znalaza zastosowanie take w leczeniu zaburze lkowych, zaburze odywiania i otyoci, zaburze zachowania u dzieci i naduywaniu substancji psychoaktywnych.
Autor doszukuje si przyczyn depresji i zaburze lkowych w interakcji czynnikw genetycznych, psychologicznych i rodowiskowych. Czynnikiem genetycznym
moe by m. in. specyficzny przebieg procesw neurochemicznych, za do czynnikw
rodowiskowych autor zalicza najczciej oddziaywania wychowawcze, determinujce zachowania jednostki i jej nastawienia wobec siebie, innych ludzi i zdarze
yciowych.
W tym modelu zaburze lkowych procesy poznawcze nie s uznawane za
przyczyn powstania dezadaptacyjnych zachowa. Waciwoci procesw poznawczych decyduj natomiast o tym, czy naturalne, wbudowane genetycznie w psychiczny aparat regulacji kadego organizmu ywego, mechanizmy adaptacyjne speni
przypisan im biologiczn funkcj, czy te stan si ich wynaturzeniem, obracajc si
przeciwko czowiekowi.12
Zarwno dla depresji, jak i dla zaburze lkowych, autor wyodrbni odmienne
hyperaktywne schematy poznawcze, obejmujce ocen sytuacji zewntrznej, stosunek
do wasnej osoby oraz przyszoci. Mylenie osb z zaburzeniami lkowymi
charakteryzuje:

selektywna abstrakcja osoba wybirczo koncentruje si tylko na

okrelonych aspektach rzeczywistoci w oderwaniu od innych;

nadgeneralizacja jednostkowe wydarzenia stanowi podstaw do sformuowania wnioskw o duym zasigu oglnoci;

nadawanie faktom przesadnego znaczenia bd minimalizowanie ich

polega to na ocenianiu pewnych zjawisk, zdarze, waciwoci w sposb
spolaryzowany, np. osoba przesadnie ocenia pewne trudnoci i nie docenia
wasnych moliwoci poradzenia sobie z nimi;

12

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 2002, PWN, s. 45

39

personalizacja

czyli tendencja do wizania zdarze zewntrznych

z osob, podczas gdy nie ma podstaw do tworzenia takich zalenoci;

katastrofizacja przesadne ujmowanie jakiego zdarzenia w kategoriach

katastrofy;

arbitralne

wnioskowanie

wysuwanie

konkluzji

nie

wynikajcej

z przesanek.13
Terapia poznawcza nie prbuje zmienia przekona metod perswazji. Pacjenci
s zachcani do gromadzenia informacji na wasny temat i wsplnie z terapeut
identyfikuj przekonania i oczekiwania i nadaj im form hipotez. Dowiadczenia
podwaajce prawdziwo hipotez zapewniaj pacjentowi poczucie sukcesu zmieniaj
destruktywny sposb mylenia. W przypadku zaburze lkowych terapia koncentruje
si na identyfikowaniu automatycznych myli, budzcych lk doznaniach somatycznych oraz na uczeniu pacjenta korygowania bdw logicznych w tych automatycznych mylach. Pacjent cierpicy np., na zesp uoglnionego lku uczony jest
korygowania skonnoci do zbytniego przeceniania zagroenia i niedoceniania swoich
umiejtnoci radzenia sobie w rozmaitych sytuacjach. Akcentuje si take rol
pozytywnego zwizku emocjonalnego midzy terapeut a pacjentem, za takie cechy
terapeuty jak: tolerancja, akceptacja pacjenta, empatia czy elastyczno w zachowaniach komunikacyjnych, usprawniaj proces terapii.14

13
14

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.46

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s.267

40

1.3. Metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma.

Metoda autoinstrukcji jest stosowana zarwno w leczeniu ludzi dorosych, jak

i w psychoterapii dzieci, zwaszcza nadpobudliwych psychoruchowo.
Podstaw teoretyczn tej metody jest stwierdzenie autora, i osoby znajdujce
si w sytuacjach trudnych prowadz ze sob wewntrzny dialog pobudzajcy do dziaa konstruktywnych lub ochrony wasnego ja, bd wyzwalajcy lk i powodujcy
dezorganizacj dziaania. w dialog zawiera w sobie stwierdzenia i oceny kierowane
pod adresem jednostki. Jeeli oceny te maj charakter negatywny, prowadz do odczuwania przez jednostk odczu lkowych i dezorganizacji jej zachowania.
Metoda autoinstrukcji ma na celu modyfikacj negatywnych i nieprzystosowawczych stwierdze i skada si z trzech faz. W pierwszej z nich terapeuta przy
wspdziaaniu pacjenta, ustala podstawowy problem, diagnozuje nieprzystosowawcze
autostwierdzenia. Zazwyczaj pacjent sam nie potrafii zidentyfikowa i nazwa
patogennych stwierdze, dlatego te pomoc terapeuty na tym etapie jest nieodzowna.
Przedstawienie planu leczenia i sprawdzenie trafnoci diagnozy przez pacjenta
stanowi elementy fazy drugiej. Natomiast w fazie ostatniej autostwierdzenia o patogennym charakterze ulegaj modyfikacji dziki zmianie sposobu mylenia pacjenta.
Ow zmian, terapeuta stara si osign poprzez wskazanie pacjentowi bdw
w rozumowaniu, oraz stosujc techniki behawioralne w celu zmiany nawykowego
reagowania w danej sytuacji.15

15

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.48

41

1.4 Koncepcja D. M. Clarka.

Koncepcja D. M. Clarka dotyczy rozwoju i terapii zaburze lkowych w postaci

napadw paniki. Podstaw teoretyczn tej koncepcji jest przekonanie autora, i zesp
paniki wynika z bdnej interpretacji dozna cielesnych.
Pacjent z zespoem paniki mylnie odczytuje swoje zwyke reakcje lkowe, takie
jak przyspieszona akcja serca, brak tchu czy zawroty gowy, jako oznaki zbliajcego
si niebezpieczestwa. Palpitacje serca s rozumiane jako zapowied zawau; zawroty
gowy s traktowane jako objaw utraty zmysw lub utraty kontroli. Mylna interpretacja dozna cielesnych powoduje nasilenie si objaww wegetatywnych, co prowadzi
z kolei do nasilenia si lku i pobudzenia emocjonalnego.
Zgodnie z przyjt procedur leczenia, pacjenci w poradni oddychaj intensywnie do plastikowej torebki (doprowadzaj do hiperwentylacji). Na pocztku prowadzi
to do natychmiastowego ataku paniki z powodu trudnoci w zapaniu tchu. Pniej,
pacjenta uczy si dostrzegania faktu, e doznania cielesne, ktre zazwyczaj wywouj
u niego panik, s wynikiem nadmiernie intensywnego oddychania. Gdy dochodzi do
paniki poza poradni, chory rozumie ju, e cierpi z powodu hiperwentylacji wywoanej stresem. Uczy si wtedy nowej atrybucji swoich dozna, przypisujc je teraz
dziaaniu stresu, a nie zagraajcej mu katastrofie.16
Celem tej terapii jest nauczenie pacjenta prawidowego rozumienia wystpujcych objaww wegetatywnych, restrukturalizacja katastroficznych myli dotyczcych przeywanych dolegliwoci, a take modyfikacja emocjonalnej, poznawczej
i behawioralnej sfery dziaania jednostki.

16

D. L. Rosenhan, M. E. P. Seligman, Psychopatologia. Warszawa 1994, PTP, s.271

42

2. Techniki terapeutyczne stosowane w leczeniu zaburze lkowych.

Terapia behawioralno poznawcza w leczeniu zaburze lkowych polega na

przeduonym, kontrolowanym kontakcie z czynnikiem lkotwrczym, co pozwala na
oswojenie si z przedmiotem fobii oraz osabienia reakcji lku. W wypadku
zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego naley jednoczenie eliminowa przymusowe
rytuay, bdce nawykowym sposobem agodzenia lku. W zespole stresu pourazowego take poddaje si jednostk dziaaniu bodcw, ktre spowodoway lub towarzyszyy traumatycznemu wydarzeniu, w celu redukcji lku.
W terapii pacjent uczy si rozpoznawa swoje automatyczne myli, prowadzce
czsto do bdnej oceny sytuacji, po czym, przy pomocy terapeuty, doprowadza do ich
zmiany za pomoc tzw. restrukturyzacji poznawczej.
W terapii behawioralno-poznawczej sucej do leczenia zaburze lkowych na
og stosuje si techniki behawioralne. Wrd nich naley wymieni:

17

systematyczn desensytyzacj i technik implozywn;

modelowanie.17

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburze. Gdask 2003, GWP, s. 953

43

2.1. Systematyczna desensytyzacja i technika implozywna.

Systematyczna desensytyzacja jest stosowana najczciej wobec pacjentw

dotknitych objawami fobii. Stosowana jest w celu zmiany niepodanych reakcji
pacjenta na specyficzne obiekty bd sytuacje. Desensytyzacja prowadzi do zaniku
reakcji unikania wobec obiektw lub sytuacji, ktre wywoay irracjonalny lk.
Metoda ta polega na tym, e u pacjenta pozostajcego w stanie gbokiej
relaksacji wywouje si kolejno wyobraenia szeregu bodcw i sytuacji wzbudzajcych u niego lk.
Pacjenta naley nauczy wchodzi w stan relaksacji zazwyczaj stopniowo,
poprzez rozlunianie rnych grup mini. Jednoczenie pacjent razem z terapeut
opracowuje list wyobraonych scen budzcych coraz wikszy lk.
Sesja terapeutyczna polega na wyobraeniu sobie przez pacjenta poszczeglnych scen w warunkach gbokiej relaksacji. Rozpoczyna si od sytuacji i bodca
najmniej lkotwrczego i powtarza tak dugo, a lk przestaje towarzyszy wyobraeniom. Nastpnie wiczy si podobnie drug z kolei sytuacj, potem trzeci, dopki
nawet najsilniejszy bodziec nie przestanie wywoywa uczucia lku.18
Sesje terapeutyczne trwaj dopki wszystkie pozycje z listy, bd mogy by
wyobraone, nie budzc niepokoju. Sesje trwaj okoo trzydziestu minut i odbywaj
si z czstotliwoci od dwch do trzech razy w tygodniu. Caa terapia moe trwa
kilka tygodni lub nawet miesicy.
Systematyczna desensytyzacja obejmuje trzy etapy:

wywiczenie relaksacji mini;

zestawienie hierarchii bodcw i sytuacji lkotwrczych;

waciwa desensytyzacja: czenie wyobraenia sytuacji wywoujcych lk

z relaksacj.

Stosujc t technik, doprowadza si do wytworzenia hamowania warunkowego w stosunku do zaburzonego zachowania. Nastpuje przewarunkowanie reakcje
nieprzystosowawcze zostaj zastpione przez zachowania podane. Proces hamowania uzyskiwany jest w sytuacji, w ktrej jednoczenie wystpuj u pacjenta
18

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.274

44

tendencje do dwch niezgodnych reakcji. Wywoanie reakcji fizjologiczne, przeciwstawnej w stosunku do lku, tumi reakcj lkow.19
Ostatnio coraz bardziej popularna staje si desensytyzacja in vivo, tj. stopniowe przyzwyczajenie si do nieprzyjemnych bodcw, wystpujcych bezporednio
w naturalnych warunkach, a nie tylko w wyobrani. Cz badaczy opowiada si za
stanowiskiem, i dusza desensytyzacja na realne bodce jest bardziej skuteczna od
polegania jedynie na wyobrani. Zdarza si jednak, e niektrzy pacjenci przeywaj
bardzo silny lk na myl o konfrontacji z realn sytuacj, i nie sposb ich nakoni do
wykorzystania tej metody.
Technika implozywna polega na modyfikacji zachowa przez pozbawienie
wzmocnie za zachowania niepodane. Polega ona na wyobraeniu sobie sytuacji
wzbudzajcych lk lub przebywania w niej przez duszy czas bez podejmowania prb
ucieczki.
Pacjent na polecenie terapeuty wyobraa sobie sytuacje lkowe i przeywa
zwizane z nimi uczucia. Sesje zaczyna si od bodcw o najmniejszej wartoci
lkotwrczej. Podczas sesji, gdy pacjent wyobraa sobie sytuacje lkowe, terapeuta
pobudza jego wyobrani, aby utrzyma u niego wzgldnie wysoki poziom lku. Wraz
z kocem sesji lk pacjenta zaczyna sabn. W ten sposb zostaje wygaszona
u pacjenta reakcja unikania bodcw, jakie dotychczas wywoyway u niego lk.20
Stosujc t technik doprowadza si do wygaszenia niepodanej reakcji na
skutek braku jej wzmocnienia.

19
20

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.273

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.200

45

2.2. Modelowanie.

Kolejn technik wykorzystywan w leczeniu zaburze lkowych jest technika

modelowania. Technika ta polega na uczeniu si podanych zachowa za pomoc
dowiadcze zastpczych, obserwacj i naladownictwo. Dziki niej mona te
zahamowa zachowania dezadaptacyjne.
Reakcje emocjonalne na okrelone bodce mog zosta rwnie wyuczone
dziki obserwowaniu reakcji emocjonalnych innych ludzi, ktrzy w zwizku z tymi
bodcami ujawniaj przykre lub przyjemne przeycia. Zachowanie unikowe moe by
usuwane przez obserwowanie odwanych zachowa modelu wobec obiektu
wywoujcego lk. Systematyczne obserwowanie eksponowanego pacjentowi zachowania modelowego moe by zatem w niektrych przypadkach poyteczn technik
terapeutyczn.21
Stosujc t technik naley pamita, e oprcz okrelenia zachowa, jakie
maj by poddane modelowaniu, model powinien by take dostosowany pod wzgldem pci, wieku i statusu spoecznego itp. do waciwoci pacjenta. Wzory podanych zachowa przedstawiane s pacjentowi in vivo lub w postaci symbolicznej.
Dla pacjentw, ktrzy charakteryzuj si pasywnym stosunkiem do wasnych
problemw yciowych, rozpisuje si zachowanie podlegajce modelowaniu na cig

21

S. Kratochvil, Psychoterapia. Warszawa 1984, PWN, s.278

46

47

48

49

50

51

52

53

54

konkretnych reakcji. Terapeuta przyjmuje rol aktywnej osoby zachcajcej pacjenta

do wykonywania reakcji w cigu ustalonego czasu. Sesje trwaj tak dugo, a pacjent
zaczyna traktowa nowe zachowanie jako cakowicie spontaniczne. Wytworzone
podczas sesji terapeutycznej zachowania utrzymuj si w sytuacjach poza terapi.22
Na modelowaniu oparta jest m. in. technika zwana psychodram behawioraln,
a take technika fiksowania roli. Wielokrotne obserwowanie specyficznych scen
demonstrowanych przez inne osoby, a nastpnie prby ich naladowania pozwalaj
pacjentowi nauczy si nowych form zachowania i niwelowa nieprzystosowawcze
nawyki.

22

L. Grzesiuk, Psychoterapia. Warszawa 2002, PWN, s.200

55

PODSUMOWANIE

Przedstawiona w niniejszej pracy problematyka dotyczya zagadnienia

oddziaywa psychoterapeutycznych stosowanych w leczeniu zaburze lkowych.
Problematyka lku zajmuje wyjtkowo wane miejsce zarwno w teorii, jak
i praktyce psychologicznej. Stanowi przedmiot bada i analiz podejmowanych
z punktu widzenia rnych, teoretyczno-metodologicznych orientacji psychologicznych oraz kierunkw, szk i technik psychoterapeutycznych. Wyniki bada
prezentowane przez poszczeglnych autorw w literaturze fachowej dotycz rnych
aspektw lku fizjologicznych mechanizmw wyzwalania reakcji lkowych, dziaajcych lkotwrczo czynnikw kulturowych i spoecznych, poziomu funkcjonowania
ludzi z zaburzeniami lkowymi w sytuacjach zadaniowych, wpywu rodowiska
spoecznego na ksztatowanie si postaw lkowych.
Materia teoretyczny tej pracy opracowaam na podstawie dostpnej literatury
naukowej, zdajc sobie jednake spraw, i przedstawione w mojej pracy zagadnienia
nie obejmuj wszystkich aspektw problematyki lku i terapii zaburze lkowych.
Myl jednak, e dziki napisaniu niniejszej pracy poszerzyam i wzbogaciam wiedz
teoretyczn, ktr wykorzystam w swojej przyszej pracy zawodowej.

56

BIBLIOGRAFIA

Bach-Olasik T.

Lk dzieci jako rezultat modelujcego wpywu

rodzicw [w]Problemy opiekuczo wychowawcze
1990, nr 5/6

Bemis J., Barrada A.

Oswoi lk GWP, Gdask 2001

Carson R. C., Butcher J. N.,

Mineka S.

Psychologia zaburze GWP, Gdask 2003

Dbrowski K.

W poszukiwaniu zdrowia psychicznego PWN,

Warszawa 1989

Gerstmann S., Orlikowska H., Z bada nad psychologi strachu PWN, Pozna
Stachnikwna I.
1957
Goldstein E. G.

Zaburzenia z pogranicza GWP, Gdask 2003

Grzesiuk L.

Psychoterapia PWN, Warszawa 2002

Harwas-Napieraa B.

Czynniki spoeczno rodzinne w ksztatowaniu si

lku u modziey Wyd. Nauk. Uniwersytetu im.
A. Mickiewicza, Pozna 1987

Hilgard E.

Wprowadzenie do psychologii PWN, Warszawa

1967

Jarosz M.

Jak skutecznie radzi sobie z lkiem i jak dziaa

rozwanie mimo lku PZWL, Warszawa 1995

Kpiski A.

Lk PZWL, Warszawa 1987

Kpiski A.

Psychopatologia nerwic PZWL, Warszawa 1986

Klimasiski K.

Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej

Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2000

Kozielecki J.

Koncepcje psychologiczne czowieka PWN,

Warszawa 1977

Krotochvil S.

Psychoterapia PWN, Warszawa 1984

57