Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludzmi

SPIS TRECI
KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA................................................................9

Co to jest NLP?..................................,..................................................................9
O czym traktuje ta ksika?.................................................................................10
Kto skorzysta z lektury tej ksiki?.....................................................................12
WSTP.........................................................................................................................14
To tylko obrazy ludzi...........................................................................................14
Pierwsze spojrzenie na panoram spoeczn.......................................................15
W ktrym miejscu NLP znajduje si panorama spoeczna?................................18
Kilka uwag na temat stosunku NLP i psychologii akademickiej........................18
Panorama spoeczna w ramach psychologii spoecznej......................................20
ROZDZIA 1. TEORIA PERSONIFIKACJI..............................................................21
1) Ludzie tacy jak my.........................................................................................21
2) Rozpoznanie wasnego gatunku.....................................................................21
3) Uczymy si konstruowania osb....................................................................22
4) Sedno spoecznego spostrzegania..................................................................23
5) Niezbdne elementy personifikacji................................................................24
6) Rodzaje personifikacji....................................................................................25
7) Personifikacja wasnej osoby i innych...........................................................25
8) Personifikacje znieksztacone.........................................................................26
9) Czy inni ludzie istniej tylko w naszej wyobrani?.......................................28
10)Personifikacja przedmiotw...........................................................................29
11)Postacie filmowe............................................................................................30
12)Kontrolowanie personifikacji........................................................................30
13)Organizowanie personifikacji........................................................................31
14)Osobisty kod spoeczny.................................................................................32
ROZDZIA 2. PANORAMA SPOECZNA..............................................................33
15)Zapoznajemy si z panoram spoeczn........................................................33
16)Zrozumienie panoramy spoecznej drugiego czowieka................................34
17)Powody takiego sposobu postpowania....................................................34
18)Pierwsze zaoenie....................................................................................35
19)Drugie zaoenie........................................................................................36
2.3 Metafory czy predykaty?...............................................................................36
20)Podobiestwo formalnych cech................................................................38
21)Eksperymenty grupowe dotyczce umiejscowienia ................................38
22)Badania wstpne.............................................................................................38
23)Rezultaty i pierwsze wnioski..........................................................................40
24)Wzorce w panoramie spoecznej....................................................................41
6_____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
2.7Jak zmieni podstawowe wymiary panoramy spoecznej?............................45

2.7.1 Trzecie zaoenie...................................................................................48
25)Zbiorowe panoramy spoeczne......................................................................48
26)Emocje spoeczne...........................................................................................50
27)Jeszcze raz na temat mioci.....................................................................50
28)Mio jako emocja spoeczna..................................................................54
29)Pozycje spostrzegania w panoramie spoecznej.............................................55
30)Komunikacja i panorama spoeczna...............................................................58
ROZDZIA 3. SAMOPOZNANIE I TOSAMO..................................................60
31)Ja jako centrum wiata spoecznego..............................................................60
32)Jak mwi o swoim Ja?..................................................................................60
33)Po pierwsze: czy powinnimy si pozby wasnego Ja?..........................62
34)Wasne Ja dba o jednolito mylenia......................................................62
35)Rnice midzy osobistym i spoecznym Ja..................................................64
36)Struktura samopoznania.................................................................................65
37)Autoportret ponadczasowy.......................................................................65
38)Autoportret w kontekcie..........................................................................66
39)Odlego i kontakt z wasnym Ja oraz jego wielko..............................67
40)Pozycja spostrzegania obrazu wasnego...................................................68
41)Gosy woli, czyli JA audytywne....................................................................69
42)Zapach, smak i czucie samego siebie.............................................................69
43)Kinestetyczne Ja.......................................................................................70
44)Samoocena................................................................................................71
45)Znajome uczucia w stosunku do wasnej osoby.......................................73
46)Panorama wasnego Ja...................................................................................73
47)Spoeczne Ja z punktu widzenia NLP............................................................74
48)Struktura spoecznego samopoznania.......................................................75
49)Spoeczne Ja kinestetyczne.......................................................................76
3.9 Strategie ksztatowania tosamoci spoecznej.............................................77
ROZDZIA 4. WADZA............................................................................................81
50)Jak skonstruowa obraz wadzy?...................................................................81
51)Czwarte zaoenie..........................................................................................81
52)Problemy z autorytetami................................................................................82
53)Przewaga spoeczna jako zjawisko naturalne.................................................84
54)Przewaga spoeczna..................................................................................85
55)Zagadka symbolicznej przewagi...............................................................87
56)Heroizm jako rdo wadzy spoecznej...................................................88
57)Bogactwo, uroda i kara.............................................................................88
58)Nagroda, kara i brak uznania....................................................................91
4.5 Zagadka ulegoci..........................................................................................92
59)Kilka zasadniczych pyta.........................................................................93
60)Pokonanie neutralnego dystansu...............................................................94
61)Perspektywa..............................................................................................94
62)Pite zaoenie..........................................................................................95
63)Jak zmieni sposb spostrzegania wasnego Ja oraz osb drugich?..............96
64)Szste zaoenie.............................................................................................97
65)Wadza polityczna..........................................................................................99
ROZDZIA 7. BADAMY PANORAM DUCHOWOCI........................................181

66)Sprzedam posiado niebiask..................................................................181
67)Spoeczna i duchowa wadza.......................................................................182
68)Duchy i duchowe dowiadczenia.................................................................183
69)Cechy nieba..................................................................................................185
70)Z powrotem na ziemi...................................................................................187
71)Autorytety duchowe.....................................................................................188
7.6.1 Komunikacja duchowa........................................................................190
72)Nawiedzenie, czyli demonyw gbi naszych dusz.......................................192
73)Praca z panoram duchowoci.....................................................................195
ROZDZIA 8. SZKOLENIE I ZESPOY................................................................199
74)Panorama spoeczna trenera.........................................................................199
75)Problemy zwizane z poszczeglnymi pozycjami spostrzegania................202
76)Ksztatowanie zespow za pomoc NLP....................................................205
77)Stworzenie zespou.................................................................................210
78)Analiza panoramy zespou podczas zbiorowej sesji...............................210
79)Poskromienie smoka...............................................................................211
80)Sen o zespole..........................................................................................212
ROZDZIA 9. METAFORY WADZY.....................................................................214
81)To, czego nie ma w sowniku.......................................................................214
82)Mwimy o zwizkach..................................................................................215
83)Definicja metafory.......................................................................................216
84)Metafory jako sposb oddziaywania na, system spoeczny........................217
85)Jak znale waciw sfer metaforyczn?..................................................218
86)Wykroczenie poza zasig waciwego tematu jako proces..........................219
87)Jak funkcjonuje autocenzura?......................................................................220
88)Od lokalizacji do zwizkw metaforycznych..............................................221
89)Modelowanie metafor..................................................................................223
9.9.1 Przekraczanie granic tematu...............................................................225
90)Metafory i wadza spoeczna........................................................................227
91)Gra metafor..................................................................................................230
92)Brak moliwoci tumaczenia wstecznego.............................................230
93)Brak gotowoci do tumaczenia wstecznego..........................................231
9.12 Walka metafor...........................................................................................232
9.12.1 Dyskwalifikacja metafor...................................................................233
9.13 Metafory operatywne.................................................................................235
EPILOG......................................................................................................................237
SOWNIK NLP.........................................................................................................240
BIBLIOGRAFIA........................................................................................................246
INDEKS RZECZOWY..............................................................................................249
INDEKS OSOBOWY................................................................................................255
KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA
Gdy autor poprosi mnie o napisanie wstpu do tej ksiki, stanem przed
powanym zadaniem zapoznania niemieckich czytelnikw z prac niezwyk i
nowatorsk pod wzgldem formy i treci.
Wyksztaceni specjalici szybko zauwa, jak bardzo niniejsza praca rni
si od wikszoci publikacji dotyczcych tej metody psychologicznej. Podczas
gdy te ostatnie maj zazwyczaj tendencj do dreptania w miejscu" i rzadko
kiedy nawizuj do powszechnie znanych (naukowych) rozpraw, Lucas Derks
przyj za cel udostpnienie metody NLP tradycyjnym, konwencjonalnym
naukom spoeczno-etologicznym, zapocztkowujc rwnoczenie now faz
rozwojow w dziejach tej dyscypliny. Duchowy spadkobierca Gregory'ego
Batesona i Virginii Satir pokona wreszcie okres wasnego dojrzewania i
rozpoczyna odkrywanie wiata poza sob.
W jaki sposb mona jednak zapozna niefachowcw - a to wanie
Pastwo jestecie gwn grup adresatw tej ksiki - z jej treci w moliwie
krtkim czasie? W cigle jeszcze rozgorczkowanej atmosferze, kiedy mylnie i
pochopnie interpretuje si NLP jako ezoteryczne", nienaukowe" i
powierzchowne" - zreszt zazwyczaj pod wpywem raczej ograniczonej
znajomoci tematu - potrzebny jest program ramowy, umoliwiajcy sensowne
uporzdkowanie pracy. Pozwol sobie wobec tego skierowa do Pastwa kilka
sw wyjaniajcych.
Co to jest NLP?
Ponad dwadziecia pi lat temu dwch bardzo zdolnych, modych
naukowcw z krgw uniwersyteckich w Santa Cruz w Kalifornii (Stany
Zjednoczone) zainicjowao zupenie now dziedzin bada. Programowanie
neurolingwistyczne - bo o nim mowa - wywoao rny oddwik, nie mniej
jednak zrobio furor na caym wiecie.
Na bazie nowoczesnej teorii systemowej, lingwistyki, neurofizjologii,
antropologii i psychologii Richard Bandler i John Grinder stworzyli na
10____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
pocztku lat siedemdziesitych solidny fundament wiedzy naukowej

przekraczajcej wszelkie kulturowe granice. Po raz pierwszy przeanalizowali i
opisali oni te wzorce ludzkiego spostrzegania, przeywania sytuacji, zachowa
i komunikacji, ktre umoliwiaj dogbne zrozumienie czsto tak
zaskakujcych rnic w odbieraniu rzeczywistoci.
W czasach globalizacji NLP pomaga zrozumie, w jaki sposb ludzie
nalecy do jednej i tej samej rasy mog egzystowa na przykad jako profesorowie na uniwersytecie, kapani voodoo na Haiti, radykalni dziaacze
polityczni w podziemiu czy arliwi wierni najrozmaitszych religii albo nomadzi w rozlegych mongolskich stepach, czy te onierze agresywnej, inwazyjnej armii bez podawania w wtpliwo wasnego, wewntrznego systemu wartoci i to wobec tak oczywistej sprzecznoci ich poszczeglnych
celw yciowych. Dziki NLP mona - co zrozumiae - wyodrbni te rnice
midzy nami a innymi ludmi, ktre ujawniaj si kadego dnia, dodajc yciu
z jednej strony uroku, a z drugiej - nierzadko przysparzajc przykrych
dowiadcze. Poza tym programowanie dostarcza nam praktycznych metod
zmiany niepodanych przey i zachowa zarwno wasnych, jak i cudzych.
W ten sposb wanie pragmatyczne ukierunkowanie tej techniki rni si od
pozostaych naukowych innowacji zorientowanych raczej na czyste
zrozumienie obecnego stanu rzeczy.
Programowanie neurolingwistyczne jest wic pierwsz dziedzin z zakresu
etologii, nauk spoecznych i poznawczych, wyranie powicon studiom
dotyczcym struktury ludzkiej subiektywnoci". Wiedza na temat
miarodajnych elementw subiektywnej konstrukcji rzeczywistoci",
opracowana w cigu ubiegych dwudziestu piciu lat, stanowi dzisiaj coraz
czciej punkt wyjcia dla nowatorskiej dziaalnoci badawczej, ktra zdoaa
pokona paradygmat oglnego, uniwersalnego czowieczestwa na rzecz
realnego uwzgldnienia indywidualnych, spoecznych i subkultur-owych
rnic.
Jednak zdecydowanie antyakademicka postawa twrcw NLP oraz
wyraana przez nich, czsto w zbyt ostrych sowach, krytyka naukowego
establishmentu (a take trudne do zrealizowania i oderwane od rzeczywistoci
metody bada) spowodoway, e aden uniwersytet do dzisiejszego dnia nie
przejawia chci powanego zapoznania si z dotychczasowymi wynikami
bada oraz wczenia ich do swojego programu nauczania.
Podsumowujc te wszystkie fakty, nie mona zaprzeczy, e powstanie i
opublikowanie niniejszej pracy jest wyjtkowym osigniciem.
O czym traktuje ta ksika ?

Lucas Derks prezentuje w swojej ksice, zrozumiaej zarwno dla laikw, jak
i dla fachowcw, teori panoramy spoecznej. W sposb humorystyczny, a
zarazem znaczcy popiera j konkretnymi przykadami i wzbogaca wieloma
praktycznymi i atwymi do zrealizowania rozwizaniami.
11
Przy czym ju na samym pocztku autor sygnalizuje

ogromny zasig koncepcji. Jest on zdania, e jako
i dynamika samopoznania, a take subiektywne
przeywanie oraz aktywne ksztatowanie stosunkw
midzyludzkich (w rodzinach, grupach, zespoach i
organizacjach, tak jak i midzy partnerami,
przyjacimi,
etnicznymi
i
politycznymi
ugrupowaniami, a po cae nacje) cile wie si z
okrelonymi cechami wyobrani wszystkich
wspdziaajcych. Jeli uda si wyjawi tajemnic
tego, jaki kod spoeczny wyznacza poznawcze
reprezentacje jednostek -a to wanie jest celem tej
ksiki - bdziemy, zdaniem Derksa, w stanie nie
tylko zrozumie, jakie mentalne mechanizmy"
decyduj o grze kontaktw spoecznych, ale take
na ich podstawie dokona zmian niezadowalajcych
stosunkw
prywatnych
i
nieuzasadnionych postaw spoecznych.
Znaczenie
czynnika
subiektywnego",
nagminnie
ju
pomijanego
w
badaniach
socjologicznych, siga daleko poza granice
tradycyjnej psychologii, socjologii wychowawczej,
opieki spoecznej, doradztwa przedsibiorstw, bo a
po
socjologi,
politologi,
komunikacj
midzynarodow i polityk praktyczn. Poza tym
coraz wyraniej wida, jak wspczenie wykadan
psychologi mona wzbogaci introspektywnymi
metodami badawczymi przypomnianymi poprzez
NLP, a zarzuconymi a od czasw drugiej wojny
wiatowej. Wpyw tych bada na przysze rozprawy
naukowe staje si - gwnie dziki praktycznosei ich
wynikw - coraz hardziej prawdopodobny.
W poszczeglnych rozdziaach ksiki przyjrzymy
si na nowo wielu zasadniczym zagadnieniom z
zakresu bada psychologii spoecznej. Ogromna
rozpito tej ksiki staje si szczeglnie wyrana, gdy
uwiadamiamy sobie, jak wiele zagadnie mona
rozpatrywa pod tym ktem. Z tego wzgldu nasz
uwag kierujemy tylko na najistotniejsze kwestie, do
ktrych przede wszystkim nale:
Samopoznanie i tosamo. Dziki precyzyjnej
analizie elementw samoobserwacji autor przyczynia
si do rozwoju wspczesnej psychologii Ja.
Subiektywne odczucie wasnej siy, poczucia
wartoci, umiejtnoci funkcjonowania w zwizkach,
przynalenoci i wyodrbnienia zostanie opisane jako
wpyw specyficznych, charakterystycznych kodw
reprezentacji Ja i personifikacji". Przedstawione
zostan take moliwoci wprowadzenia staych
zmian.
Autorytet, dominacja i sia spoeczna. Zajmiemy
si mentalnymi bodcami" umoliwiajcymi
sprawowanie wadzy, ale take poczuciem ulegoci
oraz uwodzicielskoci wszelkich totalitarnych
ideologii. Oprcz tego omwione zostan kliniczne
implikacje
przedstawionej
problemw partnerskich.
teorii
dotyczce
Zmiany postaw spoecznych. Zgodnie z teori

panoramy spoecznej przeanalizowane
zostan
rwnie szczegowo takie stanowiska
spoeczne, jak etnocentryzm, rasizm oraz szeroko rozpowszechniony sposb

mylenia przeciwstawiajcy grup wasn grupie obcej, zwizane z fuzjami
przedsibiorstw. Przy czym od razu zostan zaproponowane praktyczne
sposoby przezwycienia tych postaw u poszczeglnych osb, w yciu
zawodowym i w polityce.
Panoramy rodzinne. Systemy rodzinne to abstrakcyjne wytwory wyobrani
terapeutw rodzin. W przeciwiestwie do oglnie przyjtych, opartych na
jednym wzorcu, metod terapii, zaprezentowana zostanie odmienna, efektywna
forma pracy terapeutycznej, bazujca na bezporedniej zmianie spoecznych
struktur poznawczych. Derks analizuje take, w sposb zarwno
konstruktywny, jak i krytyczny, dziaalno Berta Hellingera, ktrego metoda
ustawie rodziny od lat cieszy si niezmienn popularnoci w krgach
niemieckich terapeutw.
Panorama spirytualna. Co kryje si za przeyciami z duchami"? Co to s
dowiadczenia spirytualne? W swojej zajmujcej, ponadkulturowej analizie
autor rzuca wiato na wewntrzn struktur magicznych przey w kontekcie
panoramy spoecznej i przedstawia korzyci odnoszone dziki takim
przygodom przez wspczesnego czowieka. Rwnoczenie podaje w
wtpliwo i krytycznie rozwaa uniwersalne mechanizmy sprawowania
wadzy opierajcej si na duchowoci.
Trening i tworzenie zespow. Analizie zostan poddane spoeczne zjawiska
grupowe z zakresu treningu przedsibiorstw i procesw tworzenia zespow,
uzupenione szczegowymi wskazwkami dla trenerw biznesu i ksztacenia
dorosych (andragogika).
Metafory wadzy. Ten rozdzia Derks powica Jzykowi wadzy" i analizuje
wewntrzne struktury i metody funkcjonowania komunikacji spoecznej oraz
wiele moliwoci reagowania na niepodan manipulacj dziki komunikacji
metaforycznej i panoramie spoecznej.
Kto skorzysta z lektury tej ksiki ?
Kademu, kto interesuje si wiadomym ksztatowaniem i ulepszaniem swoich
kontaktw z ludmi, niniejszy tekst wyda si na pocztku zaskakujco
zrozumiay i lektura ta przyniesie mu korzyci. Cakowicie jasne zasady teorii
panoramy spoecznej i czste subtelne uwagi Derksa wyjaniaj wiele
codziennych sytuacji, niejednokrotnie przeywanych przez nas cakowicie
niewiadomie.
Fachowcy z najrniejszych dziedzin take znajd tu sporo mdrych,
przydatnych i nowatorskich pomysw, nadajcych si do wykorzystania w
ramach ich zawodowej praktyki. Dotyczy to jednakowo naukowcw z
dziedziny etologii, nauk spoecznych i poznawczych, psychoterapeutw i
psychiatrw, pracownikw socjalnych, ludzi obejmujcych stanowiska
13
kierownicze, doradcw przedsibiorstw, trenerw

biznesu,
obrocw pokoju, dyplomatw czy te
aktywnych politykw i ich doradcw.
Dlatego te z caego serca ycz ksice Lucasa
Derksa takiego rozpowszechnienia i uwagi, na jakie
zasuguje ona ze wzgldu na swoje nowatorstwo i
oryginalno, a Wam, Szanowni Czytelnicy, takich
samych przyjemnoci i intelektualnych rozkoszy,
jakich ja doznaem podczas lektury.
Wolfgan
g Walker autor
ksiki Przygoda z
komunikacj
WSTP
TO TYLKO OBRAZY LUDZI

Nawet gdy si kochamy, trzymamy w ramionach waciwie tylko wizualny,
suchowy, kinestetyczny, wchowy i smakowy obraz drugiego czowieka,
ktry powstaje w naszej wyobrani. To, co nazywamy mioci, jest - jak
wida - lekk aktywnoci neuronw w mzgu, wikszo ludzi w ogle nie
odczuwa mioci, zanim w ich wyobrani nie powstan odpowiednie obrazy.
Gdy waciwe sceny zadomowi si ju w ich gowach, potrafi oni obdarza
silnym uczuciem nawet osoby znajdujce si na drugiej pkuli ziemskiej.
Jestemy w stanie wielbi nawet nigdy niespotkane gwiazdy rockowe czy
zupenie wirtualne postacie, tworzc ich odpowiednie obrazy, czego
najlepszym dowodem s miliony nastolatek.
Wanie udao mi si wprowadzi gwn zasad NLP w rozwaania o
mioci. Zdaj sobie spraw, e nie w kadym czytelniku wzbudzi ona romantyczne uczucia, jednake zakadam, e mentalne wyobraenie osoby
zasadniczo rni si od realnego czowieka z krwi i koci - tak jak podr
palcem po mapie jest jednak czym innym ni jazda prawdziwym samochodem. I mimo wszystko waciwie nie wiemy o innym czowieku wicej, ni
tyle, ile wiemy dziki obrazom stworzonym w naszej wyobrani. Jedyne, co
jest nam znane, to wanie owe spoeczne wyobraenia.
Dla kogo, kto z racji zawodu zajmuje si zagadnieniami spoeczno-psychologicznymi, taki wanie punkt widzenia jest cakowicie uzasadniony.
Wskazuje nam drog do celu, gdy uczy, jak wpyn na spoeczne
przekonania innych osb - co jest bd co bd bardzo istotn zmian.
Zastanwmy si tylko, jak trudno jest zmieni niesympatycznego gbura w
miego czowieka. Natomiast stosunkowo atwo przychodzi nam przeobraenie
brzydkiego obrazu w scen przyjemniejsz.
WSTP
15
Oczywicie wcale nie przecz, e

istniej ludzie mili i mniej mili. Twierdz
tylko, e mamy du swobod wyboru w
momencie, gdy chcemy zrozumie innych
i wczu si w nich.
Tragicznym przykadem jest Ann,
moja pacjentka, poniana, zdradzana,
maltretowana i gwacona, i mimo to
kochajca czowieka odpowiedzialnego za
to wszystko. Kady stara siej przekona,
e jej mczyzna jest potworem, a ona
cigle go kocha... Ani bicie, ani bl czy
awantury do dzi nie zdoay przymi
wyidealizowanego przez ni obrazu ma.
Najzwyczajniej
w
wiecie
Ann
postanowia widzie w nim anioa.
Zmiana wyobraenia o ludziach jest
jednym z gwnych zada osb
praktykujcych NLP. I bynajmniej nie
robi one tego po to, aby wymia innych
czy udawa, e wiat jest lepszy ni w
rzeczywistoci. Nie, najwaniejszym
powodem zmiany wyobrae jest fakt, e
ludzko si nimi posuguje, aby rzdzi
wiatem, aby go rozbudowywa albo
zniszczy. Lwia cz naszego fizycznego
otoczenia powstaje w naszych wyobraeniach, a w jeszcze wikszym stopniu
dotyczy to sfery spoecznej. Zmiana
obrazw jest wic bardzo skutecznym
rodkiem na przeobraenie rzeczywistoci.
NLP w duym stopniu wpyno na
moje wasne ycie, od kiedy w 1977 roku
przeczytaem ksik Struktura magii I
(The structure of Magie 1) Richarda
Bandlera i Johna Grindera. Ponadto byem
wiadkiem, jak programowanie stao si
nurtem wrcz midzynarodowym i
dlatego nie dziwi mnie, e w Holandii,
gdzie mieszkam i pracuj, jest prawie
najwicej na wiecie instytutw i
fachowcw posugujcych si t metod.
Wrd tego caego zamieszania syszy
si cigle to samo pytanie: Czy istnieje
jaka technika NLP nadajca si do pracy
w systemach spoecznych? Ja twierdz, e
tak -jest to panorama spoeczna. Mam
nadziej, e ta idea si Pastwu spodoba.
PIERWSZE SPOJRZENIE NA
PANORAM SPOECZN
Jak mwi Amerykanie, think big, drogi
Czytelniku, czyli raz pomyl globalnie:
pomyl o wszystkich ludziach yjcych na
wiecie, o caej ludzkoci. Przez chwil i z
zamknitymi oczami...
Teraz z powrotem otwrz oczy i
pomyl o kim, kogo kochasz. I na chwil

znw je zamknij...
Halo, tu jestem.
Ta ksika ma nauczy Ci wanie
tego, co przed chwil zrobilimy -czyli
mylenia o ludziach. To szeroko
zakrojony projekt, o innych ludziach
moemy bowiem myle na rne
sposoby. Nazwijmy to nauk dowiadcze
spoecznych albo psychologi spoeczn
widzian przez pryzmat NLP, ktr kilka
lat temu nazwaem wanie panoram
spoeczn.
Teoria panoramy spoecznej narodzia
si po pitnastu latach klinicznych
dowiadcze z NLP. Wszystko zaczo
si, gdy odkryem, e na autorytety ludzie
reaguj zawsze w ten sam specyficzny
sposb, czyli podchodz do nich z
ogromnym szacunkiem. Oznacza to, e
odbieraj autorytet
wizualnie, zawsze na poziomie oczu. I zwrciem uwag, e moi pacjenci byli

w stanie uwolni si od stojcych im na przeszkodzie autorytarnych figur,
przesuwajc ich obrazy w d. Na przykad propozycja przesu obraz
swojego szefa po prostu 30 centymetrw w d" okazaa si zadziwiajco
efektywna, gdy chodzio o przezwycienie zbyt unionego nastawienia do
niego.
Prosz, od razu sprbuj sam i pomyl o kim, kto ci oniemiela. Znasz
kogo takiego? Jeli tak, to sprbuj odda si przez chwil owemu uczuciu
oniemielenia. Powoli, masz czas...
A teraz przyjrzyj si tej osobie dokadniej, po czym przesu jej obraz o 25
centymetrw w d.
Co stao si z twoim uczuciem oniemielenia?
Powysze wiczenie traktujemy w tej ksice bardzo powanie. Wanie
zmienilimy nasz wewntrzny obraz tej osoby. Dlaczego ten obraz by albo,
przeciwnie, nie by w stanie nas oniemieli, dokadnie zbadamy na
nastpnych stronach. Tego rodzaju eksperymenty naprowadziy mnie na lad
panoramy spoecznej.
Kiedy zauwayem, e podobne przemiany s moliwe nie tylko w odniesieniu do autorytetw, ale take do innych zjawisk spoecznych, takich jak
wiara, szczero, mio, wadza i tak dalej, doszedem do wniosku, e miejsce,
w ktrym odbieramy obrazy spoeczne, ma najwiksze znaczenie dla naszych
dowiadcze spoecznych.
I tak narodzia si idea panoramy spoecznej.
Na panoram spoeczn czowieka skadaj si wszystkie mentalne
reprezentacje znajdujce si na mapie jego spoecznego wiata. Zazwyczaj
odbieramy je w pewnym sensie jako panoram krajobrazu, w ktrego centrum
stoimy my, stanowic punkt odniesienia. Wok naszej osoby poustawiane s
obrazy pojedynczych ludzi i caych grup odgrywajcych rol w naszym yciu.
Do niektrych podchodzimy z duym szacunkiem, inne znajduj si na rwni z
nami, jeszcze inne plasuj si nieco poniej. Odlego, wielko, kolor i
wyrazisto tych spoecznych reprezentacji s zmienne.
Lucas - mgby kto powiedzie - twoja teoria brzmi niezmiernie elegancko, ale do diaba, nie widz ani ladu obrazu. Za mao si staraem, czy
co?!"
U wikszoci ludzi spoeczne obrazy s ukryte w gbi przey i dowiadcze i dziaaj raczej w niewiadomoci. Jeli ludzie ci w ogle co
widz, to zazwyczaj niewyranie i jakby przez mg, przynajmniej na pocztku. Jeli mimo wszystko staraj si dziki wysikowi umysu", lepiej
dostrzec te obrazy, staj si one tylko jeszcze bardziej zamazane. Z drugiej
strony prawie wszyscy odczuwaj silne emocje, gdy tylko w ich spoecznych
reprezentacjach zaczynaj nastpowa zmiany. I wanie ta bezporednio
emocjonalnych zmian w zwizku ze zmian pooenia obrazw spoecznych
jest najbardziej przekonujcym dowodem istnienia panoramy spoecznej.
Moemy sprbowa od razu.
WSTP
17
Przywoaj
obraz
ukochanego
czowieka. Zamknij oczy, aby lepiej si
skoncentrowa. Jeli jako przywoanego
obrazu Ci nie zadowala albo jeli w
ogle nie jeste w stanie wyobrazi sobie
tej osoby, udajmy po prostu, e co
widzisz.
Teraz oznacz miejsce, w ktrym owa
ukochana osoba znajduje si 7.- stosunku
do ciebie. W ostatecznoci mona to
oceni w przyblieniu.
A teraz pomyl o kim, z kim wi
nas zupenie lune kontakty -: ssiedzie,
sprzedawcy ze sklepu na rogu czy mao
znanym koledze z pracy - i ustaw t osob
w mylach dokadnie w tym miejscu, w
ktrym przedtem znajdowa si ukochany
czowiek. Co si dzieje?
Gdy ja sam robi ten eksperyment, nie
mog powiedzie, ebym by zachwycony
wyobraeniem obcej osoby w tak
prywatnym miejscu, ale spotkaem ludzi,
ktrym taka perspektywa si podobaa.
Niezalenie od tego, czy eksperyment
ci si uda, czy nie, na nastpnych
stronach zademonstruj metody dziaania
takich wanie szybkich, nieokrelonych i
pynnych
mentalnych
procesw
wyznaczajcych nasze postpowanie
spoeczne. Zwrmy jednak uwag na
fakt, e wikszo ludzi tak umiejtnie
potrafi
manipulowa
wewntrznymi
obrazami innych, e robi to ju odruchowo
i zupenie nie zdaje sobie z tego sprawy. I
to dlatego cae pokolenia psychologw
spoecznych w ogle nie dostrzegy tego
zjawiska. Jak ju wspominaem, potrzeba
byo dugich lat poznawania NLP, eby
moliwe byo odkrycie tych wzorw
zachowania.
W jakim celu moemy posuy si
panoram spoeczn?
Mio i autorytet nie s oczywicie
jedynymi
efektami
reprezentacji
spoecznej. Take nienawi, respekt,
konflikty, rasizm czy wadza, eby
wymieni tylko kilka, wywodz si z
obrazw spoecznych. Jeli my - bd te
nasi pacjenci - mamy do czynisnia z
podobnymi odczuciami, to posuenie si
jedn z technik przedstawionych w tej
ksice moe okaza si bardzo pomocne.
Kada
problematyczna
postawa
spoeczna zmieni si, gdy tylko w odpowiedni sposb poprzesuwamy waciwe
elementy w panoramie spoecznej danej
osoby. Jeli w naszym miejscu pracy
brakuje mylenia zespoowego, naley

pamita, e zaley ono take od tego, jak
czonkowie grupy reprezentuj si
wzajemnie
w
swojej
panoramie
spoecznej.
W stosunkach prywatnych i w rodzinie
reprezentacje spoeczne rozstrzygaj o
tym, jak ludzie si czuj i w jaki sposb
si do siebie odnosz. Decydujc cz
naszej osobowoci stanowi wewntrzny
obraz naszego domu rodzinnego. Sposb,
w jaki wyobraamy sobie naszych
rodzicw i najbliszych czonkw rodziny,
wpywa na nasze ycie bardziej, ni nam
si wydaje.
Take rola przywdcy w grupie zaley
od pozycji, jak ta grupa przydziela
prowadzcemu w swojej rzeczywistoci
spoecznej. Tak samo sprawa ma si z
wadz polityczn. Jak szef rzdu widzi
siebie samego w odniesieniu do opozycji i
jej zwolennikw? Jak odczuwa jedno we
wasnej partii?
18____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDZMI
Tam, gdzie reprezentacja spoeczna odgrywa jakkolwiek rol, a dzieje si

tak w zasadzie wszdzie, rozrysowanie panoram moe okaza si uyteczne
przy wprowadzaniu zmian.
W KTRYM MIEJSCU NLP ZNAJDUJE SI
PANORAMA SPOECZNA?
Osoby zajmujce si zawodowo NLP szybko stwierdz, e pojcie panoramy
spoecznej jest zgodne z ich wiedz i umiejtnociami. Pozostali bd musieli
si troch pomczy, ale z pewnoci warto, poniewa wysiek ten ma suy
poznaniu szczeglnie skutecznych dziaw NLP.
Wikszo technik NLP zakada prac w grupach dwuosobowych, w skad
ktrych wchodzi pacjent i terapeuta. I zazwyczaj praktykujcy terapeuci
pracuj w ten sposb. Od kiedy jednak trenerzy i menederowie poznali NLP,
zadaj sobie pytanie, w jaki sposb mona zastosowa te same reguy take w
odniesieniu do wikszych grup. Rwnie politycy zaczynaj okazywa
zainteresowanie t dyscyplin i rozwaaj, w jaki sposb NLP mogoby si
przyczyni do zmiany sposobu mylenia ludzi w Afryce, na Bakanach, w
Chinach czy w ich najbliszym otoczeniu.
W pierwszym rzdzie rozwaania te zaowocoway wykorzystaniem na
wiksz skal metod przeznaczonych do pracy z pojedynczymi osobami. Z
nich narodziy si sposoby zdawania sprawozda podczas pracy w grupie,
definiowania celu w zespoach oraz sterowania procesami wewntrznymi
wrd wikszego grona ludzi. Zaczto uczy kierownikw szkole, trenerw
motywacji i artystw, jak maj si prezentowa. Rwnie modele kierowania
grup i tworzenia zespow powstay w ten sam sposb.
W tej ksice chciabym przedstawi kolejn metod pracy z grup, opart
gwnie na opisanych przez Richarda Bandlera formalnych cechach
rnicujcych spostrzeganie.
Badajc wzory wystpowania tych cech w przeyciach spoecznych,
odsaniamy ukryty kosmos caej psychologicznej rzeczywistoci. Wtedy
dopiero moemy lepiej zrozumie przebieg poszczeglnych zjawisk spoecznych i nawet kontrolowa niektre z nich. Gdy zaczynaem badania
dotyczce tego problemu, nie mogem otrzsn si z zachwytu i co jaki czas
miewaem ataki" spoeczno-psychologicznej gorczki" odkrywczej.
KILKA UWAG NA TEMAT STOSUNKU NLP I
PSYCHOLOGII AKADEMICKIEJ
Na podstawie NLP rozwinito kilkanacie technik znakomicie nadajcych si
do zastosowania w psychoterapii. Jednak ogromna kulturowa przepa midzy
do pragmatycznymi zaoeniami NLP a empirycznie zorientowan,
akademick dziedzin nauki powodowaa, e wikszo psychologw i
terapeutw odnosia si do programowania z pewn rezerw i nie korzystaa z
niego. Z tego powodu miliony pacjentw musz - niestety -obej si bez
terapii bdcej efektem najnowszych bada.
WSTP
19
Kto jest temu winien? Takie pytania

te nie zmieni tej godnej poaowania
sytuacji. Tylko co moemy naprawd
zrobi?
Moe naleaoby sobie przypomnie,
e NLP narodzio si w latach
siedemdziesitych z powodu chci
naukowcw
metodycznego
unowoczenienia psychoterapii. Mona by nawet
powiedzie, e korzenie NLP sigaj
czasw Arystotelesa, w rzeczywistoci jej
rdem jest psychologia XIX wieku, a
dokadniej prace Williama Wundta i
Williama Jamesa. Natomiast wkad, jaki
wnieli w rozwj NLP Alfred Korzybski,
Jay Haley, Howard Gardner, Milton
Erickson, Jerome Singer, Carl Pribram
oraz Szkoa Pao Alto zgromadzona wok
Gregory'ego Batesona, Virginii Satir i
Paula Watzlawicka, zosta w stu
procentach udowodniony (Walker, 1996).
Wielu
psychologw
stosujcych
techniki NLP to wie, a nawet mona
powiedzie, e jest to nasza ulubiona
metoda
praktykowania
psychologii.
Programowanie
neurolingwistyczne
kompensuje w naszych oczach przede
wszystkim bezadn" psychologi, ktr
pozostawili nam behawioryci, oraz t
nierealn",
przejt
od
szk
psychoanalitycznych i humanistycznych.
Rozwj NLP zapocztkowa Gregory
Bateson. Pisa on: Jest to naukowa
tragedia, e psychologia ulega pokusie
przejcia metod nauk przyrodniczych".
Dopiero NLP pozwolio nam zastanowi
si nad alternatywnymi sposobami
uprawiania psychologii. Czy obiad nam
smakuje, okazuje si dopiero przy
jedzeniu, a przydatno metody objawia
si w momencie jej zastosowania. Mona
na to spojrze rwnie z innej strony. Jak
powiedzia William James pod koniec
XIX wieku: Prawd jest to, co
funkcjonuje". W trakcie dalszego rozwoju
NLP przetrwaj tylko te metody, ktre
dowiody, e funkcjonuj, funkcjonoway i
bd funkcjonowa. Zmiana wasnej
przeszoci, od dwudziestu lat istniejca
technika NLP, funkcjonuje do dzisiaj nie
dlatego, e jest logiczna czy zgodna z
ideologi, i nie dlatego, e pasuje do
najnowszych, najstarszych czy najbardziej
rozpowszechnionych teorii, a take nie
dlatego, e jej twrcy czy wyznawcy byli
bardzo sawni. I wcale nie jest
skuteczniejsza ni inne porwnywalne
metody. Z techniki zmiany wasnej

przeszoci cigle si jeszcze korzysta,
poniewa w rkach dowiadczonego
fachowca zawsze pomaga ona w
rozwizaniu najrniejszych problemw i
jest przy tym stosunkowo atwa w
zastosowaniu.
Prawd mwic, NLP to nie jest zbir
teorii, a wic uczeni nie maj si o co
spiera. S tylko metody, ktre mona
oceni i porwna ze sob pod wzgldem
skutecznoci. A powodem, dla ktrego
powysze techniki rzadko kiedy s
popierane
naukowo
uzasadnionymi
teoriami, jest fakt, i s one wynikiem tak
zwanego modelowania, czyli analizy
dziaania ludzi sukcesu bez uwzgldnienia
ich teoretycznych przekona.
Dopki dane statystyczne bd
jedynym wymiernikiem nauk psychologicznych, a ich zwolennicy bd
obstawa przy swoich przekonaniach, tak
dugo NLP nie bdzie w stanie zaj
przysugujcego mu stanowiska.
Niektrzy s zdania, e mistrzowie NLP na podstawie swoich dowiadcze

sami powinni przeprowadzi odpowiednie badania i udostpni wiatu dane
statystyczne dowodzce przewagi ich metod pracy. Dotychczas jednak w tym
kierunku nie przedsiwzito wielu dziaa.
I jeszcze jeden fakt uniemoliwia rozwanej, naukowej tradycji uznanie
NLP - programowanie ustawicznie konfrontuje psychologw z potn rnic
midzy wiedz" a dziaaniem". Naukowcy s wyksztaceni, eby co
wiedzie, a osoby praktykujce NLP, eby dziaa. W efekcie niektrzy z tych
ostatnich maj niewielk wiedz, ale s, mimo to, w stanie bezporednio
zaprezentowa swoje umiejtnoci, podczas gdy niejeden wykwalifikowany
psycholog jest absolutnie bezradny, gdy chodzi o zademonstrowanie
okrelonej techniki NLP.
Aby pokona przepa midzy teoretyczn wiedz a praktycznymi
umiejtnociami, potrzeba okazania wzajemnego szacunku i mam nadziej, e
ksika ta w jakim stopniu si do tego przyczyni.
PANORAMA SPOECZNA W RAMACH

PSYCHOLOGII SPOECZNEJ
Dlaczego aden Amerykanin nie wpad na pomys panoramy spoecznej?
Przekonujc tez znalazem w podrczniku psychologii spoecznej Michaela
Hogga i Grahama Vaughana z 1995 roku. Mimo e dziedzina ta od lat bya
zdominowana przez Amerykanw, autorzy utrzymuj, e to Europejczycy
przeprowadzili przeomowe badania w zakresie procesw grupowych,
reprezentacji spoecznej i osobowoci, a take procesw wewntrzgrupowych
oraz wpyww mniejszoci. Zdaniem autorw tej wzorcowej lektury przyczyn
tego rozwoju jest rnorodno kulturowa w Europie. Amerykanie staraj si
dowie, e kady czowiek jest inny, podczas gdy europejscy psycholodzy
spoeczni podkrelaj podobiestwo i rwno wszystkich ludzi.
Mwi si, e indywidualizm jest typowo amerykaskim zjawiskiem, u
Europejczykw natomiast silniejsze jest poczucie kolektywizmu. Tendencja ta
ujawnia si, jak wida, take w stosunku psychologii spoecznej do NLP. I by
moe te dwa rne punkty widzenia tumacz rwnie, dlaczego Europejczycy
badali w wikszoci tematy zbiorowe i dlaczego spoeczno-systemowemu
aspektowi NLP powicono po tej stronie Atlantyku wicej uwagi.
Wprawdzie systemowy sposb zapatrywania i doniose tematy rozptujce
dzisiaj fachowe dyskusje maj ze sob co nieco wsplnego, jednak ten
pierwszy silniej zaznacza si na kontynencie europejskim. Chocia tacy
klasycy jak Lewin, Durkheim, Asch, Moscovici czy Augoustinos dostrzegli
zjawisko reprezentacji spoecznej, nie dysponowali jednak koncepcjami NLP,
takimi jak systemy sensoryczne, cechy formalnie rnicujce spostrzeganie
czy skadniki osobowoci. W tym kierunku rozwija si bd w przyszoci
badania.
Rozdzia 1
TEORIA PERSONIFIKACJI
1.1 LUDZIE TACY JAK MY

W niniejszej ksice rozwaamy pytanie: Jak ludzie myl o innych ludziach?" albo inaczej: Co to jest struktura dowiadcze spoecznych i w jaki
sposb moemy j zmieni?".
Zanim jednak zaczniemy szuka odpowiedzi, zastanwmy si nad zagadnieniem nadrzdnym: Na czym polega rnica midzy zjawiskiem
spoecznym" i niespoecznym"? Czy rzeczywicie to rozrnienie ustalone
zgodnie z logik odzwierciedla podstawowy aspekt natury ludzkiej?
Oczywicie nie jest to wymys psychologw: nauka rozrnia sfer spoeczn i
fizyczn, poniewa take wikszo ludzi rnie odbiera te pojcia. W tym
rozdziale zajmiemy si zbadaniem subiektywnego odgraniczenia tych dwch
wiatw.
1.2 ROZPOZNANIE WASNEGO GATUNKU

Natura wyranie skania nas do patrzenia na wasny gatunek w odmienny
sposb ni na inne. Na przykad lew rozpozna lwa, bdzie z nim polowa,
parzy si i utworz si midzy nimi spoeczne wizi, ale z lampartem czy
gepardem nie. Dla lwa inne zwierz jest albo rywalem, albo ofiar.
Umiejtno rozpoznawania i odrniania wasnego gatunku jest - jak wida gboko zakorzeniona w genach.
Wyniki bada dotyczcych zachowania zwierzt pokazuj wyranie, e
kady gatunek instynktownie odrnia wasn ras od innych. Rnica
dostrzegana przez udzi midzy sfer spoeczn i niespoeczn jest prawdopodobnie skutkiem tej biologicznej koniecznoci. Jest ona efektem
niepowtarzalnej uwagi poznawczej, ktr obdarzamy czonkw wasnej rasy.
Jeli przyjrzymy si strukturze dowiadcze spoecznych, rozpoznamy wzorce
charakterystyczne dla spoecznej struktury poznawczej czowieka i
zaobserwujemy, w jaki sposb ta szczeglna uwaga, ktr
obdarzamy naszych wspplemiecw, wpywa z kolei na nasze mentalne

zaprogramowanie".
Zadanie odrnienia czowieka od istoty niebdcej czowiekiem wydaje
si stosunkowo atwe. Naszemu szczeglnemu wygldowi i posturze
zawdziczamy, e tylko czasami spacerowicze w lesie padaj ofiar nieostronego myliwego, ktry mylnie bierze ich za zwierzyn own. I chyba
nawet kanibale uwaaj posiek z ludzkiego misa za co wyjtkowego.
Obserwacja wiata zwierzt pokazuje jednak, e programy" suce
rozpoznawaniu wasnej rasy nie zawsze i wszdzie s niezawodne. Na
przykad psy czasami uwaaj czowieka za co w rodzaju naczelnego psa",
czyli przewodnika stada. Zgoda, tak ogromna rnorodno wielkoci i
ksztatw, jak prezentuje psia rasa, moe by tutaj pewnym wytumaczeniem.
Skoro bowiem doberman i chichuahua nale do jednej i tej samej rasy, to nie
ma si co dziwi, e niektre psy dostrzegaj wiksze podobiestwo midzy
sob a swoim panem ni midzy sob a czonkami wasnej rasy! A jak to
wyglda u wilkw, kaczek albo map?
Czy z faktu, e mae wilczki, kaczta i mapita niekiedy uwaaj ludzi za
swoj rodzin, naley wnioskowa, e umiejtnoci rozrniania wasnej rasy
musimy si dopiero uczy? Wedug Konrada Lorenza (1978) wrodzone wzorce
zachowania nie s zbyt gboko zakorzenione: kaczta uznaj za czonka
swojej rodziny pierwsz ruchom posta, ktr zobacz, a mae sarny traktuj
przedmioty lub istoty z bia czci tyln za swoj matk.
1.3 UCZYMY SI KONSTRUOWANIA OSB
* Fakt, e ludzie mog si ze sob krzyowa, czyni z nas pod wzgldem
genetycznym jeden gatunek, co wcale nie oznacza automatycznie, e take
w mylach okrelamy si wzajemnie jako rwni. W amerykaskim stanie
Massachusetts istniao niegdy prawo zabraniajce zabijania na ulicy dzi
kich zwierzt - z wyjtkiem wilkw i Indian. Indianie nie zawsze uwaani
byli za ludzi. Aby zosta przez innych przyjtym do ich spoecznego wia
ta, nie wystarczy by czowiekiem, trzeba te zosta przez nich upersonifikowanym.
Sowo personifikacja" wywodzi si od
czasownika personifikowa" - uosabia",
czyli nadawa komu cechy ludzkie. I dokadnie to robimy, konstruujc nasz
spoeczny wiat. W mylach budujemy
struktury poznawcze, za pomoc ktrych
reprezentujemy obiekty, nazywane przez nas
osobami". Poniewa ja personifikuj was, a
wy personifikujecie mnie, uwaamy si
wzajemnie za obiekty spoeczne.
Ale czy kada personifikacja dotyczy
wycznie czonkw ludzkiej rasy? Zazwyczaj tak, ale tak samo jak wspomniane ju
23
kaczta nas czasami ukaczaj", a psy upsiaj",

tak samo my moemy uczowieczy" stworzenia
niebdce ludmi. Z pewnoci natura miaa na
wzgldzie genetyczne podobiestwo, obdarzajc
nas umiejtnoci personifikacji innych stworze,
lecz my bynajmniej nie musimy si do tego
ogranicza. W rzeczywistoci jestemy w stanie
uczowieczy wszystko, nawet sam natur!
Personifikacja
polega
gwnie
na
reprezentacji, czyli wyobraeniu sobie kogo.
Nawet gdy jakie zwierz, na przykad uk
gnojownik, pod adnym wzgldem nie
przypomina czowieka, to take moemy je
upersonifiko-wa. Moemy spokojnie przyzna,
e tak jak psy upsiaj" nas, tak my personifikujemy psy. W rwnej mierze potrafimy
personifikowa maszyny, abstrakcje, samochody,
pienidze, gry, nacje, partie polityczne, gied
czy bro atomow.
W tej ksice bdziemy wykorzystywa
czynniki rnicujce, za pomoc ktrych w NLP
modeluje si struktur dowiadcze spoecznych.
Pierwszym zjawiskiem, ktre napotkamy, bdzie
subiektywna struktura personifikacji. Wic co to
waciwie jest? Psycholodzy badajcy rozwj
czowieka zakadaj zazwyczaj, e przychodzce
na wiat dzieci to egotycy, ktrzy nie potrafi
dokona rozrnienia midzy sob a reszt wiata.
Krtko potem natrafiaj na granic wasnego Ja i
to pojcie wysuwa si na pierwszy plan, podczas
gdy reszta wiata staje si drugorzdna.
Schaffer (1996) podkrela, e dziecica
umiejtno rozpoznania siebie samego jako
czowieka midzy innymi ludmi musi najpierw
rozwin si w pierwszych miesicach ycia.
Zatem czynniki budujce spoeczn struktur
poznawcz maj zasadnicze znaczenie, a
personifikacja nie powinna opiera si na zbyt
wielu elementach. Tylko na jakich?
Niemowl musi rozpozna, e pomidzy
wszystkimi otaczajcymi go obiektami wystpuje
kilka posiadajcych takie same cechy jak ono czyli inni ludzie.
1.4 SEDNO
SPOECZNEGO
SPOSTRZEGANIA:
WSZYSCY
JESTEMY
JEDNAKOWI"
Wszystkie personifikacje si rzeczy zakadaj
jednakowo
midzy
wasn
osob
a
personifikowanymi istotami. W wypadku dziecka
ta jednakowo nie moe jeszcze wynika z
posiadania takich samych genw, kultury czy
autonomii,
jakie
cechuj
innych
ludzi:
podobiestwo midzy nim a innymi czonkami
jego rasy wywodzi si raczej z zaoenia, e ich
poczucie wasnej osoby jest identyczne z jego

poczuciem siebie. Nawet jeeli nie jestemy w
stanie tego udowodni, przyjmujemy, e dzieci od
pocztku uwaaj, i inni widz, czuj, pragn i
myl w podobny sposb jak one. Wniosek:
jestemy jednakowi.
Powysza zasada musi sta si elementem
sposobu mylenia dziecka, aby potem mogo ono
zacz rozwija umiejtno personifikacji. W
pniejszych latach wikszo dzieci przyswoi
sobie take zasad przeciwn:

______________
kady jest jedyny w swoim rodzaju i to, co inni ludzie widz, czuj i myl, ma
prawo zasadniczo rni si od jego wasnych zapatrywa i odczu.
1.5 NIEZBDNE ELEMENTY PERSONIFIKACJI
To, e uwaamy innych za takich samych jak my, wynika z faktu, i przenosimy na nich podstawowe zasady naszego subiektywnego odczuwania.
Abymy mogli nauczy si tego ju w wieku dziecicym, rodzice musz troch
nam pomc: Jasiu, prosz nie gry tego chopca, innych boli tak samo jak
ciebie!".
Jednak zaoenie, i take zwierz moe odczuwa bl, nie robi z niego
automatycznie spoecznego obiektu. Do tego potrzeba jest czego wicej.
I jak wida, niektre zwierzta maj duo tego czego". Eksperymenty z
mapami czekoksztatnymi dowodz, e orangutany posiadaj wiadomo
samych siebie, poniewa widz i rozpoznaj si w lustrze. Umiej one take
wyrazi swoje potrzeby za pomoc symboh, o ile si je ich nauczy. Potrafi
nawet przyj perspektyw innych (ludzi) i zacz odczuwa w sposb
sprzeczny ze swoim (Mae dzieci mogyby uwaa orangutana za tak sam
osob).
Kluczem do personifikacji jest caociowe poczucie wasnej osoby.
Umiejtno samopoznania dominuje w wiadomoci i jestemy zdania, e u
innych jest podobnie. Personifikacja przypomina kopiowanie siebie samego
jak pliku na dyskietk i nazwanie tej kopii" reprezentacj innej osoby. W
rozdziale trzecim dokadniej zajm si struktur odczuwania wasnej osoby.
Zapoznamy si te bliej z elementami skadajcymi si na nasze Ja i ich
podtypami. Nale do nich:
94)samowiadomo wizualna,
95)samowiadomo kinestetyczna,
96)samowiadomo suchowa, czsto wyraajca si wewntrznymi
gosami artykuujcymi nasze potrzeby i motywy.
Te trzy gwne czynniki decyduj o tym, w jaki sposb odbieramy samych
siebie. Personifikacja jest przede wszystkim przerzucaniem tych atrybutw na
inne osoby, a poniewa jestemy wiadomi samych siebie, przypisujemy t
zdolno take innym. Zakadamy wic, e obiekty spoeczne wiedz, kim s i
przechowuj w sobie t wiedz w formie wizualnego autoportretu.
Poniewa sami posiadamy uczucia, wierzymy, e inne obiekty spoeczne
maj t sam cech; e one take maj poczucie wasnej osoby, przeywaj
emocje, ruch, zmiany temperatury, czuj ucisk czy bl.
Nie tylko jestemy wiadomi samych siebie i wasnych uczu, lecz take
rozumiemy motywy wasnego dziaania. Potrzebujemy i chcemy mie pewne
rzeczy. Potrzeby te s czsto tylko uczuciem, ale dziki naszemu
wewntrznemu i zewntrznemu gosowi potrafimy je wyrazi. Tak wic, jeli
personifikujemy jaki obiekt, zaczynamy przypisywa mu posiadanie
motyww i gosu.
25
Przyjrzyjmy si dziecku bawicemu si lalk.

Dopki wali ni o podog, gryzie i stawia na
gowie, to prawdopodobnie jeszcze jej nie
upersoni-fikowao. Ale w momencie, kiedy
zacznie z ni rozmawia, odpowiada sobie jej
(udawanym) gosem i opowiada nam o jej
uczuciach i motywach, bdzie to oznaczao, e
upersonifikowao zabawk.
1.6 RODZAJE PERSONIFIKACJI
W ksice tej rozrniamy pi rodzajw personifikacji.
97)Personifikacja
wasnej
osoby:
reprezentacja samego siebie lub czci
swojego Ja,
98)Personifikacja innych: reprezentacja innych
ludzi,
99)Personifikacja grup: reprezentacja grup i
wikszych systemw spoecznych,
100)Personifikacja spirytualna: reprezentacja
istot spoecznych niebdcych ywymi
ludmi, na przykad zmarych, duchw
czy bogw,
101)Personifikacja metaforyczna: obiekty
fizyczne, abstrakcje, zwierzta, roliny,
wydarzenia i wszystkie nieludzkie i
niespirytuane istoty, o ktrych mwi
si jak o ludziach.
Te wszystkie rodzaje personifikacji tworzymy
sami, konstruujc w mylach przynalece do
nich obrazy, uczucia i gosy i kodujc je w
pamici. Personifikacje mona rozumie jako
wasne pliki" na naszym mentalnym twardym
dysku". Uywajc jzyka NLP, mona
powiedzie, e wszystkie te ukady informacyjne,
zakodowane w naszym centralnym ukadzie nerwowym, s czci nas i maj wasny tryb
funkcjonowania oraz pozytywne podoe.
Personifikacje s czci nas. Nasze rne
Ja, ludzie i grupy, ktre znamy, duchy, w ktre
wierzymy, to wszystko czci skadajce si na
nasz osobowo. Otaczamy si wytworzonymi
przez nas samych personifikacjami, a struktura i
reguy tego systemu s wanie tematem tej
ksiki.
Jedna z podstawowych zasad panoramy
spoecznej - stosunek rwna si umiejscowienie gosi, e kada personifikacja jest ulokowana w
pewnym okrelonym mentalnym punkcie. I ta
lokalizacja okrela jako danego stosunku.
Miejsce, w ktrym widzimy personifikacj, to nic
innego jak stosunek, jaki mamy do konkretnej
czstki samego siebie.
1.7 PERSONIFIKACJA WASNEJ OSOBY

I INNYCH
Baldwin (1987) jest zdania, e we wczesnym
dziecistwie personifikacja wasnej osoby rozwija

si rwnolegle do personifikacji innych ludzi.
Trafne jest jednak rwnie twierdzenie, e
kinestezja samego siebie zawsze poprzedza
kinestezj personifikacji innych: najpierw sam
czuj, dopiero potem mog uwierzy, e inni te
czuj. Zrozumienie zjawiska, e take inni ludzie
maj uczucia, jest odkryciem pierwszych lat w
yciu
dziecka. Jednak daj si tutaj zauway rnice, wynikajce prawdopodobnie

w duym stopniu z ukadw rodzinnych. Dziecko posiadajce rodzestwo
szybko zauway, e take brat czy siostra maj uczucia oraz wiadomo
samych siebie.
Wytworzenie wizualnych obrazw innych ludzi nie jest trudne. Musimy
tylko na nich popatrze i zapamita, co zobaczylimy. T pierwsz faz
odczuwania okrelamy w NLP jako obrazy innych; innych takich, jak my ich
widzimy. Trudniej jest ju wyobrazi sobie, e inna istota ma wiadomo
siebie samej. A poniewa nie wiemy, jak ona sama si widzi, musimy
skonstruowa sobie obraz na podstawie tego, co ta istota na swj temat mwi
czy ujawnia i wykorzysta przy tym nasz fantazj. eby upersonifikowa
kogo innego, musimy sobie wyobrazi, jak on sam si widzi. Zaczynamy od
tego, e wyobraamy sobie przez chwil, e jestemy tym kim innym.
Psycholodzy badajcy rozwj czowieka (Selman, 1980) starali si okreli
stadium i wiek, w ktrym nabywamy te zoone, spoeczne umiejtnoci.
Wyobraenie sobie, jak inni widz samych siebie, wymaga wic duo
wikszego wysiku mentalnego i sprawnoci ni skonstruowanie ich
zewntrznego, fizycznego obrazu. Tak samo atwiej jest nam postrzega
innych, ni obserwowa samych siebie - take dlatego, e patrzc oczyma
duszy", siebie samych fizycznie nie widzimy. Z tego te powodu musimy sobie
nasz wasny portret dopiero stworzy, uywajc do tego fragmentw
nagromadzonych przez nas wizualnych informacji. Wizualna cz naszej
samowiadomoci nie jest wprawdzie atwa do skonstruowania, tym niemniej
dla wikszoci nas niezmiernie wana. Lustra, filmy i fotografie mog by nam
pomocne w dokadnym wyobraeniu sobie wasnej osoby - pewni nie moemy
jednak by nigdy. W rozdziale trzecim zaczn dokadniej analizowa rol, jak
odgrywa umiejtno wyobraenia sobie siebie w yciu spoecznym.
Przekonamy si, e nasz obraz wasny nie zawsze musi odpowiada
rzeczywistoci, aby funkcjonowa. Moe by on w duym stopniu
metaforyczny i mimo to znakomicie spenia swoje zadanie.
Jak ju wspominaem, personifikujc innych, musimy wyobrazi sobie, co
czuj inni. Jest to prawdopodobnie najtrudniejsze zadanie, nie moemy
bowiem naprawd odczu tego, co oni czuj; uzupeniamy wic personifikacje,
posugujc si wyobrani. Gdy pragniemy sobie wyobrazi uczucia innej
osoby, musimy postawi si w jej pooeniu i wykorzysta wasne
dowiadczenia, aby znale odpowiednie odczucia. Niektrzy naukowcy
(Schaffer, 1996) s zdania, e fizyczny kontakt z innymi (na przykad z matk)
uatwia dziecku wyobraenie sobie ich uczu.
1.8 PERSONIFIKACJE ZNIEKSZTACONE,
Oczywiste jest, e rni ludzie okazuj swoje potrzeby spoeczne w rny
sposb. Jedni rozkwitaj" tylko w zgieku imprez towarzyskich, inni
prowadz ycie raczej samotne. Wyniki najnowszych bada pokazuj,
27
e chromosomy pci zawieraj geny warunkujce

czynnik spoeczny u kobiet w duo wikszym
stopniu ni u mczyzn. Wynika z tego, e
autyzm byby kracowym punktem na skali
mskiej. Ludzie autystyczni z wielkim trudem
potrafi sobie wyobrazi, jak inni odbieraj wiat
i co dzieje si w ich wntrzu (Baron-Cohen,
1991). Czynniki genetyczne wcale nie musz
automatycznie skazywa na niepowodzenie
treningu ulepszania personifikacji. Z pewnoci
warto przemyle, w jakim stopniu daoby si
rozwin te umiejtnoci.
Ludzie,
ktrym
brakuje
umiejtnoci
personifikowania, napotykaj powane trudnoci
w relacjach prywatnych, ale take zawodowych,
jeli polegaj one na kontaktach z ludmi. Dzieje
si tak w wypadku lekarzy, prawnikw czy
stranikw wiziennych. Natomiast cakowita
nieumiejtno personifikacji z pewnoci
prowadzi do ycia w zupenej izolacji. Problemy
mog jednak wynikn rwnie z nieudolnoci
konstruowania okrelonych czci skadowych
personifikacji, takich jak wasne obrazy, uczucia
czy zamiary lub obrazy i uczucia innych, i tym
podobne.
Zarwno nasze odczucia innych, jak i nasz
obraz wasny s wycznie wytworami naszej
fantazji. Ale nawet jeli s one w duej czci
fikcj, nie moemy ich ignorowa, jeeli nie
chcemy ograniczy naszego udziau w yciu
spoecznym. Nie posiadajc wyksztaconego
obrazu samych siebie, nie potrafimy porwna go
z obrazami innych czy ustosunkowa si do nich.
Take nasza pozycja spoeczna nie jest dla nas
jasna. To z kolei moe grozi spadkiem do
pozycji spoecznie mao podanych. Jeli nie
widzimy sami siebie, stajemy si bezradni i
niepewni w kontaktach midzyludzkich.
Bez umiejtnoci wyobraenia sobie, co czuj
inni, bdziemy egoistyczni i niezdolni do
zrozumienia motyww ich postpowania. Ludzie
staj si nam obcy, a my sami moemy popa w
paranoj albo zacz wykazywa inne
psychopatologiczne objawy. Jeeli nie zdoamy
nauczy si personifikacji, nastpstwem bd
cikie spoeczne i emocjonalne zaburzenia.
Czowiek bez tej umiejtnoci bdzie traktowa
innych jak przedmioty, walizki, krzesa albo
szafy. Na przykad nauczycielka pracujca z
autystycznymi dziemi opowiadaa, e jej
uczniowie czasami nazywali j toyota", dlatego
e miaa samochd tej marki.
Jeli nie zadbamy o ktry z czynnikw
personifikacji, bdziemy mieli trudnoci w
relacjach midzyludzkich. W rozdziale pitym,
dotyczcym postaw spoecznych, omwimy
zjawisko depersonifikacji, ktre jest efektem
nieumiejtnoci
obdarzania
uczuciami
reprezentacji innych osb. Wykreowanych
nieludzi"
uwaa
si
za
organizmy
nieczekopodobne, tak jak wczeniej Indian na
amerykaskich ulicach. Take w rozdziale pitym
opisujcym etnocentryczny sposb mylenia i
konflikty wewntrzgrupowe przyjrzymy si bliej
zjawiskom
wywoanym
nieumiejtnoci
postrzegania uczu innych, ktra powoduje, e
ludzie niekiedy staj si ofiarami napadu czy
przemocy.
Moliwe jest rwnie, e pewne elementy
personifikacji wasnej osoby s mao stabilne lub
te cakowicie ich brakuje. Jedna cz naszego
samopoczucia mwi nam na przykad, e jestemy istotami jedynymi w swoim

rodzaju. Jednake, nie rozpoznajc rnic midzy nami a innymi, kiedy nasze
wyobraenie Ja jest identyczne z wyobraeniem o innych, aspekt rwnoci
moe zacz przewaa. Zimbardo, psycholog spoeczny, by zafascynowany
faktem, e niektrzy ludzie s skonni traktowa innych nie jak odrbne
jednostki, ale jak anonimowe numery. Przeprowadzi on eksperymenty,
podczas ktrych manipulowa poczuciem wasnego Ja jak zmienn.
Podstawowym powodem stosowania przemocy wobec innych jest
nieuznawanie ich za indywidualne osobowoci i odmawianie im poczucia
wasnego Ja. Eliminujc wszelkie uczucia z obrazw innych, moliwe jest
popenienie najstraszliwszych przestpstw, jakie czowiek moe sobie
wyobrazi. Z drugiej strony eksperymenty ze wiadomoci obiektywnego Ja
ujawniy, e jako wyobraania sobie siebie, pobudzana na przykad przez
spojrzenie w lustro, moe rwnie dobrze zredukowa agresywne impulsy.
Brak uczucia w procesie personifikacji wasnej osoby prowadzi do stanu
zwanego depersonifikacj. Nasi pacjenci potrafi dosownie powiedzie: Ja
nie jestem osob" lub jeeli identyfikuj si z innymi: Mam wraenie, e nie
jestem t osob, ktr by powinienem".
1.9 CZY INNI LUDZIE ISTNIEJ TYLKO W NASZEJ WYOBRANI?
Ju na wstpie wspomniaem, e o innych ludziach nie wiemy nic poza tym, co
sobie na ich temat wyobrazimy. W kracowych wypadkach to zapatrywanie
nasuwa wniosek, e kontakty z realnymi" ludmi w ogle nie mog istnie.
Kontakt taki jest wic wewntrznym aktem poznawczym, zachodzcym tylko
w umyle danej osoby. Gdy nawizujemy kontakty" z innymi ludmi,
kreujemy i ksztatujemy tylko nasze wasne personifikacje.
Takie spojrzenie zazwyczaj wywouje oglny protest: Czy ma to oznacza, e jestem sam na wiecia a ty istniejesz tylko w mojej wyobrani?".
Nie, twierdzenie, e inni ludzie w ogle nie istniej, byoby ekstremaln
tez idealistycznej filozofii, odrzucan jednak przez wikszo wspczesnych
mylicieli. No i chyba maj oni racj. Dlaczego? Ju w szkole podstawowej
usiowaem uwaa mojego nauczyciela za nieistniejcego. Oj, jak ja go
nienawidziem. Razem z moim przyjacielem mwilimy sobie czsto: Jakby
to byo dobrze, jakby pana Bongerda nie byo!". Ale nam si nie udao, a i
ludzko byaby w niebezpieczestwie, gdyby ta dziecica czarna magia
naprawd dziaaa.
Wic jednak inni ludzie istniej, a my utrzymujemy z nimi rzeczywiste
kontakty. Moemy ich widzie, czu ich zapach, smakowa ich i sysze. A
jednak nasze spoeczne zachowanie jest kwesti czysto subiektywn.
Pytanie, jak s zbudowani realni ludzie, wchodzi w zakres nauk przyrodniczych, a nie psychologii. Jednak to, czym jest personifikacja, moemy
zbada za pomoc NLP. Moemy potraktowa personifikacj jako mentalny
plik zawierajcy wszelkie informacje zebrane przez nas na temat danej
29
osoby. Nasze wraenia, fantazje i przypuszczenia daj

si uj w jeden blok informacyjny, a nasz spoeczny
system operacyjny zajmuje si przetworzeniem danych z
tego pliku. Aby rzeczywicie do tego doszo, informacje
zostaj rozdzielane midzy systemy reprezentacyjne,
podobne do tych, ktre zakodowalimy w pamici o
samych sobie.
1.10 PERSONIFIKACJA PRZEDMIOTW
Mj przyjaciel Theo wyrazi si kiedy bardzo trafnie:
Mam intymny stosunek do mojego
komputera".
Wikszo
ludzi
zadziwiajco
umiejtnie tworzy personifikacje i kady z
nas potrafi sobie wyobrazi, w jaki sposb
zrobi to Theo. Jeli wic mamy zamiar
upersonifikowa przedmiot martwy, na
przykad wanie nasz komputer, powinnimy najpierw wyobrazi go sobie w naszej panoramie spoecznej. Gdy chcemy
odczu intymn wi z komputerem,
musimy wyobrazi go sobie w bardzo
bliskiej odlegoci, tak aby nikt inny nie
mg si midzy nas wcisn. W ten sposb tworzymy
inny obraz komputera - taki jaki widzimy oczami naszej
wyobrani. Teraz wyobramy sobie, jak przed nim
siedzimy, przeniemy si w jego obudow i wytwrzmy
sobie w mylach obraz, jak komputer widzi" sam
siebie. W ten sposb konstruujemy autoportret"
komputera, co wcale nie jest takie proste. Aby
wyobrazi sobie, jak taka maszyna mogaby sama si
widzie, moemy spokojnie zawierzy popularnemu wizerunkowi komputera albo poszuka inspiracji w Star
Trek.
Nastpny krok polega na zrozumieniu tego innego
obrazu" naszego komputera. Najlepiej udaje si to, jeli
wyobrazimy sobie uczucie ciepa w miejscu, w ktrym
widzimy jego obraz. Teraz musimy wytworzy w wyobrani interpersonalny zwizek" midzy owym
obrazem a uczuciem, przy czym wane jest, eby by on
mocny i stabilny. Moe to by na przykad barwny
promie energii przepywajcy od komputera do
naszego ciaa i trafiajcy nas dokadnie tam, gdzie
umiejscowio si to uczucie ciepa.
A teraz znowu przeniemy si w mylach w
obudow komputera i starajmy si wyczu, jaki jest w
rodku. Mj przyjaciel Theo posuy si bardzo ciepym
i zmysowym uczuciem. I na t krtk chwil, przez
ktr czuje si swoim komputerem, uwaa nawet jego
waciciela, czyli siebie samego, za kogo
sympatycznego. O tak, komputer odwzajemnia jego
mio.
Teraz naley jeszcze tylko zaoy, e komputer
posiada zamiary oraz motywacj i personifikacja jest
pena. Jeli mamy ochot, moemy doda
mu gos wypowiadajcy owe zamiary i motywy dziaania. Gdy na przykad na

ekranie ukazuje si sowo bd", wikszo ludzi reaguje zgodnie z
oczekiwaniem. Czsto obserwowaem, jak komputery natychmiast s personifikowane przez swoich wacicieli, gdy tylko nie wykonuj poprawnie
postawionego im zadania.
1.11 POSTACIE FILMOWE
By moe po dotychczasowej lekturze wydaje ci si, e personifikacja jest
czym trudnym. Zastanw si zatem nad nastpujcym zjawiskiem: w kinie
ludzie maj zdumiewajc umiejtno personifikowania postaci filmowych. A
wspczesna kinematografia wymaga od widzw licznych umiejtnoci.
Reyser udostpnia publicznoci malekie jednostki informacyjne, z ktrych
musi ona skonstruowa charaktery postaci filmowych. Widz potrzebuje jedynie
kilku niewicych si ze sob uj i dialogw, aby mc z nich zoy" osob,
ktr ma wraenie zna.
eby zrozumie film, musimy by w stanie podwiadomie skonstruowa
nowy charakter na podstawie pojedynczych wrae dotyczcych znanych nam
ludzi (lub te ju widzianych, innych postaci filmowych). Nic nieznaczcy
umiech aktora wypeniamy naszymi wyobraeniami na temat tego, co posta
przedstawiana przez niego prawdopodobnie myli i czuje.
Ograniczenie wiadomoci wasnej osoby, stan transu, w jaki popada
wikszo ludzi, ogldajc filmy, pozwala widzom bez trudu identyfikowa si
z postaciami filmowymi. W takiej sytuacji personifikacje charakterw mog
cakowicie opanowa nasze wraenia zmysowe i nierzadko zapominamy si
zupenie, na krtko przeistaczajc si w posta z ekranu. Kiedy widz
cakowicie identyfikuje si z jedn z postaci, przeywa film take z
perspektywy innych.
Podobne umiejtnoci personifikacji s potrzebne przy korzystaniu z
internetu, gdzie szeroko rozpowszechniona jest intymna komunikacja z
wirtualnymi, rwnorzdnymi partnerami.
Jestem zdania, e zapoznawanie si z wirtualnymi partnerami czy
postaciami filmowymi nie odbywa si inaczej ni midzy realnymi" ludmi.
Mdry czowiek zawsze jednak tak wyposay obserwowanych bohaterw
filmowych albo partnerw z sieci w pewne cechy, aby na pewno mc odrni
fikcj od rzeczywistoci.
1.12 KONTROLOWANIE PERSONIFIKACJI
Kiedy widz mojego szefa, uwalnia si wytworzona przeze mnie personifikacja jego osoby i tego, co on sob reprezentuje (tzn. kim jest). Innymi
sowy, kiedy tylko widzimy realnego czowieka, uaktywniamy jego personifikacj.
Rwnie atwo moemy uaktywni personifikacj podczas nieobecnoci
realnej osoby, co oznacza, e przeycia spoeczne mog wystpowa nieza-
31
lenie od bodcw. Moemy by wciekli na

kogo, kogo widzimy jedynie oczami naszej
wyobrani. Prosz sprbowa samemu! To adna
sztuka odczuwa zo wobec osoby, ktrej nawet
nie ma w pobliu.
Jeli chcemy, moemy natychmiast zacz
kocha, nienawidzi czy zazdroci komu, kogo
znamy - ley to cakowicie w naszej mocy. Ale
czasami dopiero realna, fizyczna obecno danej
osoby pobudza nas do emocji spoecznych. Gdy
na przykad zocimy si na koleg, obecnego
wanie w naszym pokoju, mamy wraenie, i on
pierwszy wyzwala w nas te uczucia, jak gdyby
tylko on by do tego zdolny.
W rozdziale czwartym dowiemy si, e
ulego zazwyczaj wie si z moc autorytetu.
Ludzie ulegli s zdania, e to wanie ta moc
skazuje ich na rol przegrywajcego. Jednake
fakt, e jedna i ta sama osoba moe dla jednego
czowieka by autorytetem, a dla drugiego nie,
dowodzi, e moc nie jest kwesti autorytetu.
W niniejszej ksice traktujemy personifikacje
jako czci skadowe osobowoci w rozumieniu
NLP, co oznacza, e obrazy widziane w naszej
panoramie spoecznej s wizualnymi projekcjami
elementw naszej wasnej osobowoci, bez
wzgldu na to, czy s powizane z nasz wasn
osob, czy te nie. Wszystkie personifikacje s
wasnoci tego, kto je stworzy. To ujcie usuwa
rnic midzy personifikacj wasnej osoby a
personifikacj innych. Jedyn rnic jest kwestia
przypisania: to znaczy, e jeeli sami widzimy si
w pewnym, okrelonym aspekcie osobowoci,
wydaje si nam, e jestemy (prawdopodobnie) w
stanie kontrolowa t cz. Natomiast jeli
chodzi o aspekty, w ktrych widzimy innych,
podobnej kontroli spodziewa si raczej nie
mona. Tymczasem nawet jeeli pozornie nie
umiemy kontrolowa personifikacji innych, to w
rzeczywistoci jednak potrafimy i rzeczywicie to
robimy.
1.13 ORGANIZOWANIE PERSONIFIKACJI
Nasza umiejtno personifikacji zwierzt
dwunonych wie si z ustawicznym przyrostem
waciwych struktur poznawczych w naszych
umysach. Meneder plikw" naszego umysu
tylko z trudem moe zorganizowa sze
miliardw personifikacji i dlatego potrzebne nam
s narzdzia uoglniania. Podporzdkowujc
personifikacje kategoriom, budujemy nasz model
wiata spoecznego. Mona zauway, e
wikszo ludzi otacza si intymnym krgiem, w
ktrym kady jest reprezentowany w swoim
specjalnym miejscu. W nim zostaj umiejscowieni
czonkowie najbliszej rodziny. Szerszy krg
obsadza si osobami mniej bliskimi. W tej sferze
personifikacje czsto s uporzdkowane w formie

systemw, chocia cigle jeszcze mona w nich
rozpozna jednostki: przyjaci, znajomych,
ssiadw. Zewntrzne strefy panoramy spoecznej
s zarezerwowane dla personifikacji grup i
skadaj si z kategorii ludzi pozbawionych cech
indywidualnych: bogacze, Rosjanie, konkurencja.
Kategorie spoeczne s konstruowane. Mog
zatem zosta zrekonstruowane czy zmienione.
Zamy, e s czym w rodzaju dogmatu dogmatu
32____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW 2 LUDMI
dotyczcego ludzi. My, terapeuci NLP, obchodzimy si z ciasnymi kategoriami

spoecznymi tak samo, jak obchodzilibymy si z restrykcyjnymi dogmatami.
Pracujemy nad podrzdnymi cechami ich bezporednich reprezentacji oraz nad
wspomnieniami przey, na skutek ktrych czowiek rozpocz rnicowanie
midzy ludmi z grupy X" i z grupy Y". Czsto moemy okreli punkt
zwrotny, w ktrym nasz pacjent zacz si posugiwa okrelonymi
kategoriami personifikacji.
Gdy przeanalizujemy kategorie spoeczne stosowane przez czowieka,
jestemy w stanie przewidzie jego postpowanie spoeczne. Ponadto powszechnie obowizujce kategorie spoeczne umoliwiaj zrozumienie procesw
dynamiki grupowej, jeeli oczywicie mamy do czynienia z grupami albo
organizacjami.
1.14 OSOBISTY KOD SPOECZNY
Dziecko, suchajc rodzicw, moe atwo wywnioskowa z ich sw, e rnica midzy biednym a bogatym odgrywa w yciu du rol. Uczy si w ten
sposb rozpoznawa te charakterystyczne cechy, pozwalajce pniej
odrnia ludzi biednych od bogatych: Ten czowiek, ktry tam ley, jest
bardzo biedny". Natomiast dziecko nie uczy si wwczas samodzielnego
przeksztacania uoglnionych poj dotyczcych bogatych i biednych. Aby
umie rnicowa, dziecko musi napisa" wasny mentalny program",
napotyka ono bowiem tylko pojedyncze przykady biedy i bogactwa.
Mylenie kategoriami zakada pewn kreatywno i my sami decydujemy o
tym, gdzie i w jaki sposb robimy rnice. Jakie alternatywy uporzdkowania
kategorii daje nam umys? Wydaje si, e istnieje stay zwizek midzy
kategoriami spoecznymi a cechami formalnymi rnicujcymi spostrzeganie,
skadajcymi si na panoram spoeczn. Jeeli wic dziecko chce
uporzdkowa powszechnie przyjt rnic midzy dwoma typami ludzi,
bdzie najprawdopodobniej musiao posuy si rozmaitymi cechami
dostpnych mu kategorii spoecznych. Przy czym cecha charakterystyczna
umiejscowienia odegra przypuszczalnie najistotniejsz rol.
Dziecko moe wobec tego ustawi biednych na grze i w centrum swojej
panoramy, a bogatych na dole i z brzegu - albo odwrotnie.
Te kody, za pomoc ktrych klasyfikujemy ludzi i budujemy hierarchie,
nazywamy spoecznymi. W ten sposb mona by umiejscowi wanych ludzi
na samej grze, mniej wanych nieco niej, godnych zaufania po prawej
stronie, mniej godnych zaufania po lewej, ludzi kochanych tu blisko, a tych,
ktrych nienawidzimy, cakiem daleko. Osobisty kod spoeczny dostarcza nam
cegieek", z ktrych budujemy nasz panoram spoeczn.
Rozdzia 2
PANORAMA SPOECZNA
2.1 ZAPOZNAJEMY SI Z PANORAM SPOECZN

Gdy narodzi si pomys niniejszej ksiki, mylaem o nazwach typu sfera
personifikacji" albo sfera spoeczna" czy te psychogeografia". Tego
ostatniego terminu uywaj niektrzy terapeuci NLP (np. Dilts) w odniesieniu
do odpowiednich fenomenw. Ale pojcie panorama spoeczna" w kocu
najbardziej prz3-pado mi do gustu.
W XIX wieku mona byo w Europie oglda wiele panoram krajobrazw.
W Hadze moemy do dzisiaj podziwia krajobraz wybrzea, tak zwan
Panoram Mesdag. Ma ona 10 metrw wysokoci i pokrywa cian okrgego
pomieszczenia o rednicy mniej wicej 40 metrw, jest wic okoo 120 metrw
duga. Do jej wntrza, zbudowanego na ksztat sztucznej wydmy, prowadzi
korytarz i wskie schody. Po dotarciu do rodka naszym oczom ukazuje si
panoramiczny widok historycznego krajobrazu; wszystko jest bardzo realne.
Brakuje tylko lekkiej bryzy i szumu rozbijajcych si fal.
Niektrym osobom towarzysz w yciu bogate fantazje, liczne personifikacje, a otaczajcych je ludzi widz one daleko poza horyzontem. Inni
reprezentuj ca ludzko w obrbie wasnego ciaa.
I dlatego nie powinnimy stawia swojego wasnego Ja, czyli punktu
wyjcia panoranry spoecznej, na rwni z ciaem. W celu dokadnego
umiejscowienia wasnej osoby posugujemy si tak zwanym kinestety-cznym
Ja, a jest to ten punkt ciaa, ktry odczuwamy najsilniej jako swoje wasne Ja.
Czsto znajduje si on gdzie w okolicach brzucha i klatki piersiowej. W
niniejszej ksice przyjmujemy kinestetyczne Ja za centrum dowiadcze
spoecznych. To miejsce, punkt zerowy, jest czym w rodzaju jdra - socem
naszego spoecznego ukadu sonecznego". Planety tego systemu stanowi
stabilne, powszechnie przyjte i uosobione obrazy, w przeciwiestwie do
planet astronomicznych pozostajce na swoich miejscach.
2.2 ZROZUMIENIE PANORAMY SPOECZNEJ

DRUGIEGO CZOWIEKA
Aby uzyska wiarygodne informacje o panoramie spoecznej klienta, zalecam
nastpujc taktyk:
102)Popro go, eby zamkn oczy.
103)Zaproponuj, eby myla: Jestem otoczony wszystkimi ludmi
yjcymi na wiecie".
104)Popro, aby skupi si na okrelonym kontekcie spoecznym
(rodzina, praca, przedszkole).
105)Zapytaj go: Gdzie widzi i odczuwa Pan................... (nazwij dan
grup albo osob); po lewej stronie czy po prawej, na grze czy na
dole?"
5) Popro, eby wskaza ten punkt, zanim otworzy oczy.
2.2.1 Powody takiego sposobu postpowania
Reprezentacje spoeczne s zakodowane w naszej pamici, a spoeczne
dowiadczenia uaktywniaj te wspomnienia, aby je odpowiednio zmodyfikowa i ponownie zakodowa. Ta przekonujca logika naprowadzia naukowcw na pomys sformuowania koncepcji pamici osobowej", tego
specjalnego rodzaju pamici zwizanej z yciem spoecznym. I mimo e nad t
teori dugo jeszcze pracowano (Fiske, Taylor, 1991; Martin, Clarc, 1990;
Ostrom, 1989), nigdzie jednak nie znajdziemy praktycznych wskazwek
dotyczcych tego, jak uporzdkowa prawdziwe wspomnienia ludzi na oglnej
paszczynie personifikacji.
Wspomnienie mentalnego obrazu brata podczas jego lubu w urzdzie
stanu cywilnego jest czym konkretnym, pewnego rodzaju mentaln fotografi.
Z drugiej strony posiadamy z pewnoci duo bardziej oglne pojcie brata,
niezwizane wcale z miejscem i czasem lub zwizane sabo. Jest to - mona
powiedzie - obszerne, oglne wyobraenie tego, czym on jest. Wok tego
wyobraenia skupi si jego personifikacja. Jeeli wic chcemy przeanalizowa
nasz stosunek do brata, musimy wykorzysta w tym celu nasz caociow
wiedz, a wyobraenie wszystkich ludzi yjcych na wiecie" uatwi nam
wczucie si w t abstrakcyjn sfer.
Takie oglne informacje zazwyczaj jednak nie wchodz w zakres wiadomego mylenia. Na pocztku spotkania, gdy pracujemy z panoram
spoeczn, nasi klienci s przewanie niepewni tego, co widz i czuj, natomiast pod koniec sesji wiedz ju raczej dokadnie, w ktrym punkcie s
umiejscowione wane dla nich personifikacje. Wnioskujemy z tego, e
reprezentacje spoeczne s zjawiskiem niewiadomym. Przyzwyczajenie i
wczeniejsze procesy nauki sprawiaj, e ludzie na og nie zdaj sobie sprawy
z wasnej symboliki spoecznej. Uwiadamiajc j sobie, rozpoznaj jej zasig
w sposb umoliwiajcy im samodzielne zmiany reprezentacji.
Powysza metoda uatwia wikszoci ludziom osignicie pewnego poziomu abstrakcji i przyswojenie sobie owej wiedzy. Jeeli umiejscowienie
PANORAMA SPOECZNA
35
reprezentacji w panoramie spoecznej sprawia kopoty,

moe to czasami wynika z tego, e klient nie
zrozumia naszych pyta i podaje na przykad kierunki
geograficzne. Wskazuje na przykad na wschd,
poniewa wspomniany czonek rodziny mieszka na
wschd od niego. Obrmy pacjenta o 180 i popromy
ponownie o zlokalizowanie obrazu krewnego -wtedy
okae si, czy zrozumia on pytanie, czy nie.
Szczeglnie skomplikowane s geograficzne
umiejscowienia typu porzdek siedzenia przy stole".
Klient jest w stanie powiedzie, e krewny siedzi tam,
bo to jest jego miejsce". Ze zdziwieniem stwierdziem,
i miejsce to bynajmniej nie jest wybrane
przypadkowo, tylko odpowiada zazwyczaj dokadnie
miejscu, ktre w krewniak zajmuje w panoramie
spoecznej mojego klienta. W niektrych wypadkach
warto jest poprosi go o wyznaczenie miejsca
zajmowanego przez wspmaonka. Wystarczy zapyta: W ktrym miejscu odczuwa Pan/Pani
(intuicyjnie, subiektywnie) swoj partnerk/swojego
partnera: po prawej stronie, po lewej czy przed sob?".
Kiedy tylko klient uzmysowi sobie w ten sposb
abstrakcyjn paszczyzn, bdzie take potrafi
zlokalizowa inne miejsca w panoramie spoecznej.
Dziki
tej
metodzie
wyobraenie sobie
poszczeglnych
osb czy grup
wsppracownikw
lub czonkw rodziny w rozmaitych
fazach yciowych
nie sprawi ju
wikszego trudu.
Inna moliwo
to
poproszenie
klienta o wskazanie
z
zamknitymi
oczami
odpowiedniej
pozycji na tarczy
zegarowej, tak jak
to robi piloci wojskowi:
Nieprzyjaciel na
wp do dwunastej!".
Naley
take
nakoni
pacjenta do podania
przyblionej
odlegoci w metrach: Tak mniej
wicej cztery metry
ode mnie".
2.2.2 Pierwsze zaoenie: stosunek rwna si

umiejscowienie
Po wielokrotnym zastosowaniu powyszej metody staje
si jasne, e wikszo ludzi reprezentuje czonkw
swojej rodziny, i w ogle innych ludzi, jako stae
obiekty w przestrzeni. Miejsce przestrzennie
zajmowane przez te obiekty - w odniesieniu do wasnej
osoby - definiuje przede wszystkim ich wzajemny
stosunek.
Istot modelu panoramy spoecznej mona wyrazi
jednym zdaniem: stosunek rwna si umiejscowienie.
Kierunek
i
odlego
s,
jak
wida,
najpowszechniejszymi
cechami
formalnymi
spostrzegania odgrywajcymi rol w dowiadczeniach
spoecznych wikszoci ludzi.
2.2.3 Drugie zaoenie: panorama spoeczna gwn reprezentacj

Kiedy tylko zostanie ustalone miejsce personifikacji w panoramie spoecznej,
klient pojmuje natychmiast oddziaywanie tego faktu na zwizek, przeywa
bowiem wasn emocjonaln reakcj na dan osob czy grup.
To jednak wcale nie oznacza automatycznie, e potrafi on to oddziaywanie
opisa sowami. Z tego wynika, e praca z panoram spoeczn wychodzi
poza granice sw", co z kolei skania ku przekonaniu, i przestrzenne aspekty
reprezentacji spoecznych s niezmiernie wane. Uywajc metafory
komputerowej, mona by je nazwa spoecznymi systemami operacyjnymi"
(jak DOS albo Basic). Dlatego twierdz e:
Panoram spoeczn czowieka naley uwaa za podstawowy i
zasadniczy sposb reprezentacji jego kontaktw spoecznych. Innymi
sowy, z powodu braku innych moliwoci, ludzie rzeczywicie reprezentuj
swoje zwizki przestrzennie i yj, i dziaaj, bazujc gwnie na nich.
Zatem, obojtnie jak si zachowujemy, mwimy i dziaamy w ramach
danej relacji, wpywa to na nas w mniejszym stopniu ni zmiana miejsca, w
ktrym widzimy, syszymy czy czujemy istotn dla nas personifikacj.
Sugestia: Przesu tatusia w lewo" nie jest jednak jedyn moliwoci
wprowadzenia zmiany. Wszelka konfrontacja z draliwymi informacjami na
temat wanej dla nas osoby, na przykad: Tatu ukrad milion zotych",
natychmiast zmienia miejsce, w ktrym t osob odczuwamy. Moe teraz
przesuniemy tatusia w lewo i w d.
Wikszo terapeutycznych interwencji dotyczcych zwizkw prowadzi
do zmian w umiejscowieniach w panoramie spoecznej klienta.
2.3 METAFORY CZY PREDYKATY?
Nie ma nic nowego na wiecie, panorama spoeczna te nie jest adnym
odkryciem, a my jestemy tylko pyem kosmicznym". Dowodem na to s pola
spoeczne Kurta Lewina oraz podstawowe zasady socjometrii (obrazowane
przez socjogramy). Od wielu lat wykadam teori panoramy spoecznej w
rnych krajach i obserwuj ludzi pracujcych nad takimi samymi
fenomenami.
Pomijajc jednak moj wasn prac, spontaniczny sposb wyraania si
najlepiej udowadnia znaczenie przestrzeni w reprezentacjach spoecznych.
Wielu ludzi z naszego otoczenia opisuje swoje kontakty spoeczne takimi
sowami, jak: wysoko, nisko, za, obok, blisko czy daleko, uywajc przy tym
predykatw opisujcych cech, jak jest miejsce", pod wzgldem kierunku" i
odlegoci". Powszechne stosowanie takich predykatw mona by
potraktowa jako lingwistyczny dowd na istnienie panoramy spoecznej. Ten
dowd ma znaczenie tylko dla naukowcw zakadajcych, e predykatywny
sposb mwienia rzeczywicie odzwierciedla subiektywne ludzkie przeycia.
Jednake, zakadajc istnienie powyszego zwizku midzy predykatywnym wyraeniem a subiektywnym przeyciem, nasuwa si natychmiast
PANORAMA SPOECZNA
37
kolejne pytanie: czy te wyraenia to rzeczywicie

predykaty w rozumieniu NLP, czy tylko
metafory? Innymi sowy, czy ten sposb
komunikacji na temat kontaktw spoecznych jest
wycznie stylem wyraania si", czy te jest on
odbiciem tych formalnych cech, ktre
rzeczywicie postrzegamy, zastanawiajc si nad
naszymi zwizkami?
Hipoteza,
i
jest
to
rzeczywicie
komunikowanie predykatw, stanowi podstaw
panoramy spoecznej. Jeeli to zaoenie jest
prawidowe, wnioskujemy, e wikszo ludzi
istotnie
reprezentuje
otaczajce
ich
spoeczestwo
jako
panoram
obrazw
spoecznych skupionych wok wasnego Ja.
Teza przeciwna gosi, e taki sposb
wyraania si jest jedynie metaforyczny. W
zwizku z tym, jeeli wypowied: Ona jest mi
bliska" jest tylko metafor, to wcale nie oznacza,
e musi ona i w parze z rzeczywist bliskoci.
Ale jeeli jest to wypowied predykatywna, to
stwierdzenie: Ona jest mi bliska" informuje o
niewielkiej odlegoci odczuwania, widzenia czy
syszenia personifikacji.
Przy hipotezie metafor obstaj przede
wszystkim George Lakoff i Mark Johnson. W
swojej ksice Methaphors We Live By opisuj to,
co ja nazywam jzykiem panoramy spoecznej.
By moe zapytasz teraz: Kogo interesuj
takie subtelnoci? Gdzie w ogle jest rnica?".
C, mnie owe rnice interesuj - i zaraz
powiem dlaczego.
Jeeli jzyk panoramy spoecznej jest
metaforyczny, to znaczy, e uczymy si go
poprzez przekaz kultuiowy. Nauka jzyka jest
warunkiem posugiwania si metaforami. W tym
wypadku nie powinnimy uznawa panoramy
spoecznej za stan zasadniczej reprezentacji.
Jeeli natomiast taki styl wyraania si jest
predykatywny, oznacza to, e nasze wyobraenia
o zwizkach spoecznych maj rzeczywicie
charakter panoramy i s rezultatem spontanicznej,
samodzielnej nauki z dziecistwa. W tym
momencie
byoby
suszne
potraktowanie
panoramy
spoecznej
jako
zasadniczej
reprezentacji relacji midzyludzkich.
Jeeli wic prawd jest, e jzyk panoramy
spoecznej skada si z predykatw, to bez trudu
mona modelowa i zmienia spoeczne
przeycia, a koncepcja ta przemawia za
wykorzystaniem NLP w yciu spoecznym.
Ten sam problem istnieje w NLP ze
zrozumieniem indywidualnego spostrzegania
czasu. Jeli wypowied Widz przed sob
promienn przyszo" jest metafor, to
niekoniecznie musi ona odzwierciedla subiektywne przekonanie osoby stojcej porodku
pokoju i spogldajcej na lnic projekcj

nadcigajcych czasw.
Dowiadczenie dotyczce horyzontu czasu
pokazao, e kto, kto mwi: Zostawiem moj
przeszo za sob", rzeczywicie odbieraj tak,
jakby pozostawaa za jego plecami. Jeli tak samo
rzecz ma si z wyraeniami panoramy spoecznej,
model ten mgby okaza si rwnie uytecznym
narzdziem jak osobisty horyzont czasu.
38____________TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
2.3.1 Podobiestwo formalnych cech rnicujcych spostrzeganie

Obecnie wielu terapeutw skutecznie wykorzystuje model panoramy
spoecznej i nie podaje w wtpliwo wanoci jej zasad. Dla moich kolegw
psychologw spoecznych nie jest to jednak przekonujcy argument. Oni
potrzebuj statystycznie potwierdzonych rezultatw studiw. Dotychczas
brakowao mi czasu, rodkw i energii na badania wedug podobnych norm
naukowych, ale udao mi si udowodni, e tego rodzaju prby miayby bez
wtpienia realn szans powodzenia.
Empiryczne analizy przeprowadziem tylko po to, by zbada hipotez
predykatu. Pomylaem sobie, e jeeli miaaby ona by zgodna z prawd, to
warto by byo popyta ludzi o ich zdanie na temat przestrzeni ukrytych za
owymi sowami.
2.3.2 Eksperymenty grupowe dotyczce umiejscowienia kochanych osb
Kady, kto pracuje z grup, moe powtrzy ten eksperyment w uproszczonej
formie. Jeli okae si, e jego wyniki potwierdzaj istnienie panoramy
spoecznej, odkryjecie najrniejsze zjawiska. Namawiam do przeprowadzenia
nastpujcego eksperymentu:
106)Popro wszystkich uczestnikw testu, aby zamknli oczy i pomyleli o
wszystkich ludziach na wiecie".
107)Popro, eby znaleli miejsce, w ktrym intuicyjnie lokalizuj
wspmaonka, ale na razie nic nie mwili.
108)Teraz popro, eby wszyscy naraz, na twoj komend, pokazali to
miejsce palcem.
Powyszy eksperyment ujawnia zdumiewajce analogie: osoby kochane
umiejscawia si zazwyczaj na odlego rki albo bliej. Odkryte zostaj take
rnice: wspmaonek moe sta z lewej strony, z prawej albo z przodu,
czasami jest reprezentowany podwjnie, niekiedy wewntrz wasnego ciaa.
2.4 BADANIA WSTPNE
Mimo e ju podobne eksperymenty mog dostarczy wielu przydatnych
wiadomoci, wyprbowaem take bardziej formaln procedur.
Aby niezawodnie przeanalizowa hipotez predykatu, wiele eksperymentw powiciem podobiestwom cechy formalnej, jak jest miejsce" w
specyficznych zwizkach midzyludzkich. Moim punktem wyjcia byo
pytanie: Czy ludzie stosuj podobne kody na okrelenie tej cechy w odniesieniu do podobnych typw zwizkw?".
Metoda, ktr opracowaem, jest obiektywna, niezawodna i atwa do
przeprowadzenia.
Pierwszy eksperyment mia miejsce 23 maja 1993 roku. Dowiadczenie
objo 24 studentw NLP niewiadomych zasad, wedug ktrych funkcjonuj
formalne cechy rnicujce spostrzeganie. Poprosiem grup o zlokalizowanie
czterech osb z najbliszego otoczenia i wpisanie danych
PANORAMA SPOECZNA
39
miejsc do specjalnie w tym celu przygotowanego

diagramu. By to szkic, w ktrym wasne Ja stao w
centrum paszczyzny przeznaczonej do okrelenia
pozycji poszczeglnych osb. Horyzont ograniczony
by przy tym okrgiem.
Figurom wykraczajcym poza lini horyzontu
wolno byo przekroczy koo, reszta pozostawaa
wewntrz. Trzy osoby z 24 nie umiay przedstawi tego
dwuwymiarowo i w zadowalajcy sposb. Pozostaych
21 potrafio, miao jednak kopoty z odrnieniem na
szkicu pooenia wysokiego od niskiego i dalekiego od
bliskiego.
Zadane
im
pytanie
brzmiao:
Gdzie
zlokalizowaby osoby niemie, symptyczne, silne i
sabe - po lewej stronie, po prawej, daleko w tyle, na
samym przodzie, wysoko, nisko, daleko czy blisko?"
Oznacz miejsca literami ,
K, S i W.
Uczestnicy eksperymentu musieli si nad tym

poleceniem mocno zastanowi. Zostaem na przykad
poproszony o wytumaczenie sowa silny", ale nie
odpowiedziaem. Reakcje testowanych osb miay
wynika wycznie z interpretacji sw. Ponisza rycina
ukazuje rezultat.
Ludzi
niesympatycznych
stu
denci umiejscowili czciowo z przo-
du, a czciowo z
z tyu znajdoway
tyu. Osoby stojce

si niej ni sto
jce z przodu i tylko 2 z

way si poniej linii horyzontu.
Osoby mie
wszyscy
zlokalizowali z
przodu,
przy
czym
dwie
trzecie
studentw
umiejscowio
je po prawej
stronie i nieco
niej ni z
lewej.
19 z 21
studentw
ustawio ludzi
sabych poniej
linii horyzontu,
z tym e 16 z
21 umiecio
ich z tyu, po
lewej stronie (i
nisko).
Natomiast U z
21 uplasowao
silne osoby z
przodu,
porodku
i
wyej.
11
znajdo
W czerwcu tego samego roku powtrzyem ten eksperyment z grup 51

studentw NLP, ktrym moja metoda i koncepcje rwnie byy obce. Zadaem
im pytanie w nieco odmiennej formie: Jaki punkt w twoim otoczeniu - z
prawej strony, z lewej, z tyu, z przodu, wysoko, nisko, daleko, blisko - kojarzy
ci si z osobami niesympatycznymi, miymi, silnymi i sabymi?". Wyniki byy
w zasadzie porwnywalne z uzyskanymi w pierwszym eksperymencie. Take i
w tym wypadku badane osoby miay trudnoci z przedstawieniem
trjwymiarowych stanw rzeczy na dwuwymiarowym szkicu.
Drugiego grudnia 1993 roku i 11 marca 1994 roku przeprowadziem
dwa kolejne eksperymenty, do ktrych uyem sklejonego na ksztat pier
cienia paska papieru, na ktry naleao od wewntrz nanie swoje ozna
kowania.
Badani mieli wyobrazi sobie wasn osob
w centrum krgu, na ktrego wewntrznej stronie,
porodku, zaznaczony by horyzont i cztery
kierunki: przd, strony lewa i prawa oraz ty.
Okazao si, e poprawne okrelenie kierunku na
pasku papieru byo duo atwiejsze. Odlego
miaa zosta oszacowana w tak zwanych metrach
mentalnych. To polecenie umoliwio w obydwu
eksperymentach uzyskanie bardziej przejrzystych
rezultatw. Byy one jednak w duym stopniu
porwnywalne z wynikami wczeniejszych bada.
2.5 REZULTATY I PIERWSZE WNIOSKI

Ze wzgldu na zrnicowanie umiejtnoci rysowania i szacowania odlegoci
musz nieco ucili wyniki moich bada wstpnych. Z ca pewnoci mog
jednak powiedzie, e:
109)Polecenie scharakteryzowania rnych osb poprzez okrelenie
miejsca zajmowanego przez nie w panoramie spoecznej uczestnicy
zrozumieli atwo i intuicyjnie. Wyniki testu potwierdziy hipotez,
wedug ktrej wiat spoeczny jest kodowany przy uyciu cech formalnych okrelajcych miejsce.
110)Podobiestwa midzy poszczeglnymi jednostkami wahay si w
granicach tak zwanych powszechnie przyjtych wzorcw. Zostan
one szczegowo omwione w nastpnym akapicie oraz w rozdziale
szstym, w ktrym omawiam ich znaczenie dla systemw
rodzinnych. Wzorce te wywodz si w prostej linii z praw, ktrym
podporzdkowane s wszelkie mentalne reprezentacje i ktre
odnosz si take do personifikacji. Na przykad reprezentacja, ktra
jest wiksza ni inne, bdzie zawsze uwaana za
PANORAMA SPOECZNA
41
waniejsz; bliska reprezentacja w wikszym

stopniu wpywa na nasze uczucie, a
reprezentacji znajdujcej si z przodu
powicamy wicej uwagi ni innym. W
pracy Richarda Bandlera na ten temat owe
uniwersalne wzorce odgrywaj du rol. S
one po czci reguami synestezji wizualnokinestetycznej, a po czci spokrewnione z
zaoeniami psychologii postaci. 3) Take
odpowiedzi badanych osb znacznie
rniy si od siebie. Wnioskujemy z tego,
e spoeczne cechy formalne rnicujce
spostrzeganie s wprawdzie idiosynkratyczne
(tzn. dla kadej osoby jedyne w swoim
rodzaju), ale jednoczenie podporzdkowane
powszechnie
przyjtym
normom
wynikajcym z ludzkiego sposobu mylenia.
Dotyczy to take osobistego horyzontu czasu
w NLP. Moemy wyj z zaoenia, e kody
cech s z jednej strony indywidualne, a z
drugiej podporzdkowane wielu powszechnie
obowizujcym normom psychologicznym.
Mam nadziej, e moje dowiadczenia bd
pomocne wszystkim tym, ktrzy s
zainteresowani szczegowym zbadaniem
tego tematu.
2.6 WZORCE W PANORAMIE
SPOECZNEJ
Nasza znajomo wzorcw reprezentacji
spoecznych tylko w niewielkim stopniu wynika
z bada laboratoryjnych.
Dowiadczenia
przeprowadzone
klinicznie
s
znacznie
waniejszym rdem tego typu informacji, co
zreszt dotyczy wikszoci technik NLP.
Podczas zaj fakultatywnych polecam moim
studentom, aby wzajemnie ledzih swoje
panoramy spoeczne, co im si zreszt bardzo
przyda w przyszej pracy terapeutycznej. Ich
relacje s z kolei dla mnie wanym rdem
informacji, poniewa s one w zasadzie wolne od
wypaczonych ideaw. Ja sam bowiem czsto
widz to, co chc widzie, a mianowicie, e moja
teoria jest prawdziwa. Moi studenci natomiast
nierzadko odczuwaj wrcz odwrotn potrzeb udowodnienia mi, e s mdrzejsi ode mnie!
Niektrzy koledzy stworzyli wasne metody
pojmowania
i
przedstawiania
panoramy
spoecznej za pomoc diagramu. Jest to obecnie
powszechnie praktykowana metoda (ponisza
rycina ilustruje w sposb).
Z poczenia wynikw dowiadcze, obserwacji dokonanych podczas zaj

fakultatywnych i pracy terapeutycznej narodzio si sporo jednoznacznych
wzorcw panoramy spoecznej. Godny uwagi jest przy tym fakt, e wzorce te
wydaj si wikszoci ludzi cakowicie oczywiste. Nie zaskakuj nas.
Powinnimy zapewne przypisa to zjawisko tendencjom wsplnym dla
spoecznych systemw operacyjnych ludzi. Wzorce te s od najwczeniejszych
at zakodowane w naszych systemach i dlatego wydaj nam si znajome. Nie
naley jednak zapomina, i mimo znacznej liczby podobiestw, rnice s
rwnie wyrane.
W nastpnej kolejnoci chciabym wymieni kilka wymiarw cech formalnych rnicujcych spostrzeganie i opisa rol, jak moim zdaniem
odgrywaj one w kontaktach spoecznych.
Intensywno i nieobecno. Ludzko otaczaj reprezentacje spoeczne
niczym mga. Gdy nabieramy wiadomoci otaczajcego nas wiata, mga ta
jak gdyby gstnieje i ogranicza widok na roztaczajcy si poza ni
niespoeczny wiat. Gosy, motywy i uczucia personifikacji innych s w stanie
cakowicie nas wypeni.
Niektrzy uciekaj w samotno, aby odnale utracony kontakt z realnym wiatem". Na pustyni przeywaj to, co Francuzi nazywaj dreszczem
samotnoci". Bezporednie odczucie czego niespoecznego, Natury, Kosmosu
czy Boga, czsto opisuje si jako wzbudzajce strach, ale take jako
niepowtarzalne, duchowe przeycie.
Odlego. U niektrych ludzi panorama spoeczna rozpoczyna si z daleka
od nich samych. Jeli mwi z daleka", mam na myli, e najblisza
wizualnie spostrzegana osoba, widziana jest przez nich w odlegoci wikszej
ni pi metrw mentalnych. Inni widz bliskie im reprezentacje tu obok
siebie czy nawet wewntrz wasnego ciaa. Kilku moim pacjentom udao si
rozwiza swoje problemy, gdy przesunli reprezentacje byego partnera na
zewntrz swojego ciaa. Personifikacje znajdujce si wewntrz nas jest
trudniej zaobserwowa, s one bowiem zazwyczaj natury kinestetycznej,
aczkolwiek mona je ponownie dostrzec oczami wyobrani, jeli przeniesie
sieje na zewntrz.
Niektrzy pacjenci nie s w stanie patrze w przyszo", poniewa widz
przed oczami yjcych lub zmarych ju krewnych, przesaniajcych im
spojrzenie na ich osobisty, przyszociowy horyzont czasu.
Bez wtpienia nasza osobista skala aproksymacji (wskanik bliskoci i
dali) ma ogromne znaczenie dla kadego z nas. Jedni reprezentuj cay wiat
spoeczny w obszarze wielkoci pudeka do butw, podczas gdy inni
potrzebuj obszaru tak duego jak katedra, aby obj najbliszy krg.
Ekstrawertycy widz panoram spoeczn zazwyczaj blisko siebie, introwertycy natomiast z daleka. Bliska panorama spoeczna oznacza, e ycie
danej osoby w duym stopniu podlega wpywom innych ludzi.
Odlego zarzdza oglnymi uczuciami spoecznymi, jak na przykad
poczucie presji spoecznej lub osamotnienie. W jaki sposb czowiek moe
czu si odizolowany, skoro wszyscy, ktrych zna, s widziani i odczuwani
PANORAMA SPOECZNA
43
z bliska? Ot to, wanie nie moe!

Uczucie osamotnienia wie si z faktem,
i inni ludzie reprezentowani s w oddali,
tak e w ogle nie odczuwamy ich
obecnoci, czyli ciepa. Analogicznie
mona zauway, e fobia masy
funkcjonuje tylko wtedy, gdy odczuwamy
i widzimy innych tak blisko, e nam
samym brak jest miejsca, gdy mamy
wraenie, e napieraj na nas tumy, e
brak nam powietrza i e si dusimy!
Kinestetyczna reprezentacja waha
si w zalenoci od odlegoci: im bliej,
tym intensywniejsze jest jej uczucie.
Odczuwanie
obecnoci
drugiego
czowieka
za
pomoc
symboli
kinestetycznych
to
powszechnie
rozwinita umiejtno. Banalny truizm:
Czuj, e jeste mi tak bliski" (lub daleki/
obcy) znamy z wielu piosenek o mioci.
Kinestetyczna symbolika pokrywa si
czsto, mimo e nie jest to niezbdne, z
wizualnymi obrazami innych ludzi.
Zdanie: Czuj ci, ale ci nie widz"
mona sformuowa take odwrotnie.
Takie zjawiska nie s obce praktykom
NLP zajmujcym si zewntrznymi
projekcjami
uwewntrznionych
osb
drugich. Mog oni na przykad poprosi
klienta o umiejscowienie w pokoju czci
jego
osobowoci
zwanej
ojciec".
Odlego do tej przeniesionej na zewntrz
czci nierzadko jest pierwsz wskazwk
co do jakoci stosunku klienta do uwewntrznionej czci jego osobowoci.
Z przodu/z tyu. Istniej ludzie,
ktrych panorama spoeczna rozciga si
tylko
z
przodu.
Wynika
to
prawdopodobnie z tego, e zwracaj oni
uwag na zachowania innych i s czsto
nieufni. Pozostali ustawiaj wiele osb
take za plecami". By moe odczuwaj
oni spoeczne wsparcie wanie dziki
zapleczu", ktre tworz koledzy, przyjaciele i krewni.
Umiejscowienie
bezporednio
z
przodu (na godzinie 12.00") ma due
znaczenie. Kogo zlokalizowalimy wanie
tam? W rozdziale trzecim przekonamy si,
i jest to miejsce, w ktrym widzi si
dominujce, wasne Ja.
Personifikacje znajdujce si na
wprost nas mog by kochanymi osobami
-jeeli s blisko, ale take rywalami jeeli znajduj si troch dalej.
Wymiar pionowy. Wymiar pionowy
jest wyznaczany w odniesieniu do
p
o
zi
o
m
u
o
c
z
u.
K
a
p
er
s
o
ni
fi
k
acj, ktrej oczy s postrzegane ponad tym

poziomem, odczuwa si jako wiksz ni
my sami.
Wymiar
pionowy
wydaje
si
niezmiernie wany. Bardzo niska panorama spoeczna ma zupenie inne znaczenie
ni panorama, w ktrej wszyscy wydaj
si sta wyej ni wasne Ja. Ta ostatnia
jest wyranym objawem niskiego poczucia
wasnej wartoci. Mona by nawet
powiedzie, e wymiar pionowy jest wrcz
wskanikiem wasnej wartoci. cise
powizanie midzy statusem spoecznym a
pionowym wymiarem mona bardzo atwo
udowodni. Dokadniej zajmiemy si tym
w rozdziale czwartym.
W pionowym wymiarze mog by,
oprcz statusu spoecznego, zakodowane
take rnice midzy personifikacjami
ludzi yjcych i zmarych - na przykad
jako niebo i ziemia. Powicimy temu
problemowi rozdzia sidmy.
Wymiar poziomy. Wymiar prawo/lewo suy czsto do rnicowania

midzy dobrym/zym i miym/niemiym. Istotne jest, czy po jednej stronie
znajduje si bardzo duo, a po drugiej bardzo mao personifikacji.
Rozgraniczenie lewo/prawo jest - im bliej rodka - czsto pene niuansw.
Czowiek sympatyczny moe by reprezentowany w odlegoci zaledwie kilku
mentalnych centymetrw od antypatycznego.
Najblisze miejsca po lewej czy prawej stronie, czyli tu obok" wasnego
Ja, s niewtpliwie zarezerwowane dla osb przez nas kochanych.
Wspmaonkowie reprezentowani s czsto bliej ni na wycignicie rki.
Niektrzy terapeuci NLP twierdz, e tu uwydatnia si typowa rnica pci:
kobieta widziana jest po prawej stronie mczyzny i odwrotnie. Ja jednak
ostronie podchodz do takich uoglnie. Podobnie jak niektrzy s zdania, i
lokalizacja rodzicw cile wie si z okrelon stron panoramy spoecznej:
ojciec po lewej stronie, matka po prawej. Tymczasem ja napotkaem wiele
przykadw obalajcych t tez.
Jasno/ciemno. Zakodowanie lewa/prawa w odniesieniu do dobry/zy
czsto pokrywa si z zakodowaniem jasno/ciemno. Ciemniejsze i janiejsze
personifikacje oznaczaj wartociowanie. Jeeli wic jaka grupa nie znajduje
naszego uznania, to widzimy j w ciemniejszych barwach, jeeli jest przez nas
podziwiana - czsto w janiejszych.
W rozdziale pitym zastanowimy si nad postawami spoecznymi oraz
fenomenami grupy wasnej i obcej, do jakich naley na przykad rasizm. Kolor
skry czsto jest kojarzony ze wzrostem, dystansem i temperatur.
Temperatura. Pozytywne i negatywne postawy spoeczne charakteryzuj
si czsto przypisywaniem temperatury. Wiele badanych osb rozrnia ciepe
i zimne pola w swoich panoramach spoecznych.
Pozycje dwojakie (bilokacje). Nie potrzeba dugoletniego modelowania,
eby natrafi na pierwszy przykad bilokacji". Wskazuje ona grupy lub
pojedyncze osoby, do ktrych dany czowiek ma ambiwalentny stosunek.
Pewna kobieta lokalizowaa na przykad idealnego mczyzn" wysoko, z
przodu i w odlegoci trzech mentalnych metrw. Natomiast jej idealny
partner" znajdowa si blisko i po prawej stronie panoramy spoecznej. Ta
sytuacja z pewnoci wskazuje na wewntrzny konflikt w intymnych
zwizkach. W rozdziale szstym przyjrzymy si temu zjawisku dokadniej i
pod ktem systemw rodzinnych, a w rozdziale pitym bdziemy szuka
przykadw opisujcych sytuacj, kiedy grupa spoeczna, do ktrej czujemy
swoj przynaleno, zajmuje dwojak pozycj w panoramie spoecznej danej
osoby.
Czas i wiek. Kada faza rozwojowa czowieka charakteryzuje si wasn,
odpowiadajc jej panoram spoeczn. Zachcajc pacjenta, aby cofn si do
minionych lat, umoliwiamy mu przeledzenie jego wczeniejszych panoram
spoecznych. W rozdziale szstym przyjrzymy si spoecznym panoramom
dziecistwa i nauczymy si wpywa na nie w celu zmiany osobowoci.
PANORAMA SPOECZNA
45
Asocjacja/dysocjacja.
Mona
wyobrazi sobie panoram spoeczn i
siebie samego w jej centrum. Mona
take widzie si w jej rodku z pewnego
dystansu.
Z tego zjawiska wywodzi si,
zaliczana ju do klasycznych w NLP,
rnica midzy wizualno-kinestetyczn
(W-K) asocjacj a dysocjacj. Podobnie
jak w niespoecznych przeyciach,
dysocjacj pozwala nam na odsunicie od
siebie nieprzyjemnych uczu. Asocjacja
przeciwnie, dopuszcza pene przeywanie
uczu. Stwierdzenie: Widz siebie
pord wszystkich innych ludzi..." wyraa
postaw dysocjacyjn, widzimy bowiem
siebie i innych niejako z zewntrz. Ten
sposb mylenia powoduje, e intensywno emocji spoecznych jest
nika.
Z punktu widzenia panoramy
spoecznej dysocjacj oznacza wyeliminowanie
uczucia
przynalenoci
grupowej. Zaobserwowa mona take
czasami dysocjacj od wasnego,
kinestetycznego Ja. W tym wypadku
ogarnia nas uczucie izolacji i utraty
wasnej wanoci.
Orientacja. Personifikacja zwrcona
jest zawsze w okrelonym kierunku.
Znajomo
wzajemnego
pooenia
personifikacji
jest
pomocna
w
zrozumieniu ich emocji. W jzyku
potocznym uywa si dla okrelenia
orientacji sw typu: sta koo siebie, sta
naprzeciwko siebie, wspiera i podpiera,
odwraca si od siebie, do siebie,
spoglda na kogo, patrze na kogo z
gry.
W rozdziale szstym dotyczcym
stosunkw
rodzinnych
orientacja
odgrywa bardzo wan rol.
Personifikacja grup. Nagromadzenie
reprezentacji w panoramie spoecznej
traktuje si czsto jako samodzieln
personifikacj grupy. Mwic o grupie,
czsto uoglniamy cechy pojedynczych
osb, patrzc na nie, jak gdyby byy
caociow jednostk. Personifikacje
umiejscowione blisko siebie pojmuje si
zazwyczaj jako cao - podobnie jak
galaktyk skadajc si z wielu gwiazd.
2.7 JAK ZMIENI PODSTAWOWE
WYMIARY PANORAMY SPOECZNEJ?
Oczywicie, ciekawo jest dobrym

powodem, aby zbada panoram spo-
ec
zn
inn
ych
.
Psy
cho
ter
ape
uci
i
dor
adc
y
prz
eds
ib
ior
stw
ma
j
jed
nak ku temu jeszcze kilka innych

powodw. Staraj si na przykad zmieni
restrykcyjne postawy spoeczne swoich
klientw. Niektrzy ludzie cierpi z
powodu swojego stosunku do ludzkoci. I
tu w gr wchodzi analiza podstawowych
wymiarw panoramy spoecznej. Na
przykad gdy kto si skary, e czuje si
obcy innym, odsunity przez nich i
zagubiony w wiecie, lub te gdy cierpi
na egzystencjalne poczucie samotnoci.
Zbadanie panoramy spoecznej moe
wykaza,
jakie
sytuacje
yciowe
wpyny na dowiadczenie klienta.
Dziki analizie panoramy pod ktem
odlegoci, umiejscowie, kolorw i
podobnych parametrw, jestemy w
stanie z atwoci rozpozna w niej
powizania stosunkw danej osoby do
innych ludzi. Oczywiste jest, e efektem
takiej
diagnozy
bd
propozycje
dotyczce zmian.
W niniejszym rozdziale chciabym krtko opisa, w jaki sposb mona

zmieni podstawowe wymiary panoramy spoecznej u danej osoby. Metoda jest
prosta i wywodzi si bezporednio z powyszego opisu.
Metoda zmian cech formalnych rnicujcych spostrzeganie, stworzona
przez Richarda Bandlera, polega na bezporedniej sugestii. Jeli na przykad
jaki obraz wymaga wicej barwy, terapeuta musi tylko powiedzie klientowi:
A teraz dodaj wicej koloru!". Gdy musimy zmniejszy odlego, mwimy:
Przysu go bliej!". Powodzenie takich bezporednich sugestii zaley od
zdolnoci klienta do ich realizacji. Ale dowiadczenia wielu terapeutw na
caym wiecie dowodz, i talent ludzi do wprowadzania zmian w cechach jest
wprost niewyczerpany. Jednake z dwch powodw potencjau tego czsto si
nie wykorzystuje.
111)Wikszo ludzi uwaa mentalne obrazy za co oczywistego i nie powica im szczeglnej uwagi. Nierzadko trzeba im dopiero zasugerowa moliwo wpywania na nie. Tylko bardzo dowiadczeni
terapeuci NLP s w stanie samodzielnie zmieni cechy formalne
panoramy spoecznej klienta.
112)Drugim powodem, dla ktrego ludzie tylko z trudem potrafi zmieni
cechy formalne w swych panoramach spoecznych, jest ich wewntrzny opr. Pewne jest, e przyczyny, dla ktrych kto co widzi w
cile okrelony sposb, s wyranie sprecyzowane przez aspekty
jego mentalnego software'u". Wszystko, co czowiek myli, czego
pragnie lub si boi, odgrywa rol w ksztatowaniu jego mentalnych
obrazw. Treci poznawcze s ze sob tak powizane, e zmiany w
jednej czci osobowoci natychmiast pobudzaj jej inne czci do
sprzeciwu.
Formy i postacie, jakich mentalne obrazy czowieka nabray z biegiem czasu,
wynikaj z pewnego rodzaju porozumienia" midzy wszystkimi
podsystemami mentalnego software'u danej osoby. Zmiany cech formalnych
rnicujcych spostrzeganie nadaj wewntrznym obrazom za kadym razem
odmienne znaczenie. Poszczeglne czci osobowoci mog przeciwdziaa
tym zmianom, jeli si z nimi nie godz". Staraj si je wwczas anulowa".
Klient zauwaa, e zmiana pojoenia cechy nie bdzie staa i personifikacja
byskawicznie powraca do pierwotnego stanu, jakby bya umocowana za
pomoc napitej gumki. Odnosimy wtedy wraenie, jak gdyby te oponujce
czci kontroloway sytuacj".
Takie zmiany, ktre po wprowadzeniu nie spowoduj nowych problemw
czy konfliktw wewntrznych, s nazywane przez terapeutw ekologicznymi.
Zmiana ekologiczna to wanie rezultat, do ktrego zmierzamy, take w pracy
nad panoram spoeczn.
Nasza wiadomo dziaa jak mentalny ekran, na ktrym widzimy, czy
zanosi si na problemy i konflikty wewntrzne. Jeli jaka zmiana nie zadowala w peni wszystkich czci osobowoci, w jaki sposb uwidoczni si to
w naszej wiadomoci. Nie musi to nastpi automatycznie; czasami
PANORAMA SPOECZNA
47
terapeuta musi dopiero zmobilizowa klienta.

Pytajc o wewntrzne opory", kontroluje, czy
zmiana jest ekologiczna czy nie.
Kiedy analizowaem panoram spoeczn
Pauli, powiedziaa mi ona, e widzi
wszystkich ludzi przed sob, jak powoli
maszeruj z lewej strony na praw. Jej m
maszerowa razem z nimi, podczas gdy ona
staa z boku i przygldaa si. Paula od razu
poinformowaa mnie: To chyba dlatego tak
wyglda, bo mj m ma prac, a ja nie. On
stoi w samym rodku ycia". Paula bya
zdania, e nie moe zmieni swojego
wyobraenia, dopki sama nie ma pracy.
Wszystko jedno, jak staraa si wej midzy
ludzi, udawao jej si to tylko wtedy, gdy
zaczynaa mwi o znalezieniu sobie pracy.
Paula odczuwaa wewntrzny opr przed
przyczeniem si do maszerujcej ludzkoci.
Okazao si, e nie jest to dla niej opcja
ekologiczna. Ta cz jej osobowoci, ktra
przeszkadzaa w zmianie, chce mnie zmusi
do znalezienia sobie pracy i niestania na
uboczu. A ja mog tylko wtedy bra udzia w
yciu, kiedy aktywnie dziaam". Pasywno
stanowia dla Pauli niebezpieczestwo.
Sprbujmy sami przeprowadzi eksperyment. Jest
to najlepszy sposb na wytumaczenie zasad zmian
w panoramie spoecznej.
Usid wygodnie i pomyl przez moment o
wszystkich ludziach na wiecie". Zastanw
si, co widzisz i czujesz. Nie irytuj si, jeli to,
co widzisz, jest niewyrane - tak funkcjonuje
po prostu nasz spoeczny system operacyjny.
Dziaa on podobnie jak komputer: spenia wydane
mu polecenia, mimo e na monitorze nie zawsze wida,
co akurat robi. Ja take traktuj wiadomo jako
mentalny ekran.
Myl wic dalej o caej ludzkoci i sprbuj teraz
zmieni kolejno nastpujce cechy formalne:
113)Przywoaj ludzi trzy kroki bliej.
Zastanw si, jakie emocje to u ciebie
wywouje, po czym odsu ludzi z
powrotem tam, gdzie byli poprzednio.
114)Przesu wszystkich ludzi 25 centymetrw
w gr. Przyjrzyj si ponownie temu, co
odczuwasz i odsu ich znw do punktu
wyjcia.
115)Odsu teraz wszystkich daleko od siebie.
Jak to odbierasz? Przywoaj wszystkich z
powrotem na swoje miejsca.
116)Teraz ustaw wszystkich poniej siebie. Co
czujesz? Ka im wrci do punktu
wyjcia.
By moe rozumiesz teraz, co mam na myli, kiedy opisuj zmiany

podstawowych wymiarw panoramy spoecznej.
Czasami oglne nastawienie do caej ludzkoci jest bezporedni funkcj
zasadniczych parametrw panoramy spoecznej. Jeeli wic jestemy
zdesperowani lub cierpimy na mani wielkoci albo - odwrotnie -na kompleks
niszoci, wynika to z przestrzennych rozmiarw naszej panoramy spoecznej.
Wszystkie cechy formalne rnicujce spostrzeganie, ktre sprawiaj nam
problemy, daj si zmieni. Jeli kto odczuwa zimne pole w swoim wiecie
spoecznym, warto by byo, eby sobie zasugerowa, i jest ono cieplejsze",
albo - jeli jest za ciemne - Janiejsze".
2.7.1 Trzecie zaoenie: personifikacje daj si zmieni tylko poprzez
przestawienie cech formalnych lub wskazanie nowych rde
Trzecie zaoenie panoramy spoecznej gosi, e personifikacji nie da si
wymaza od momentu, gdy stanie si ona staym elementem modelu wiata
danej osoby. Zasada NLP, wedug ktrej usunicie skadnikw osobowoci jest
nieetyczne i nieekologiczne, obowizuje take w odniesieniu do personifikacji.
Wymazywanie czci naszego mentalnego twardego dysku" jest niewskazane.
Mona natomiast zmienia i udoskonala pliki". W niniejszej ksice poznasz
dwie rne metody interwencji:
117)Zmian umiejscowienia cech formalnych.
118)Wskazywanie nowych rde.
Zmian cech wyprbowalimy, przeprowadzajc powyszy eksperyment.
Wskazywanie nowych rde pomocniczych zostanie dokadniej przedstawione w rozdziaach sidmym i smym.
Przekazywanie nowych rde moe niekiedy okaza si skuteczniejsze i
bardziej dugotrwae ni zmiana cech, poniewa rzadziej napotyka wewntrzny
opr.
Jeli dobrze si czujemy, przesuwajc ktr cech, i mamy wraenie, e
patrzenie na ludzko w okrelony sposb nas zadowala, powinnimy jeszcze
zastanowi si nad aspektem ekologicznym. Co si stanie, jeli bd dalej tak
patrzy na wiat? Co mog straci? Jakie problemy mog z tego wynikn?
Jakie niepodane skutki uboczne moe mie postrzeganie ludzkoci do koca
ycia w ten sposb?"
Jak ju wspomniaem, zmiany dotyczce istoty dowiadcze spoecznych
musz by ekologiczne, aby mogy by dugotrwae. Przy omawianiu
klinicznego zastosowania panoramy powicamy temu aspektowi duo uwagi.
Czasami jednak musimy si posuy rnymi innymi metodami NLP, aby
rezultat by trway i zadowalajcy.
2.8 ZBIOROWE PANORAMY SPOECZNE
Japoczycy myl hierarchicznie i w dyrektorze swojej firmy widz wcielenie
Boga". Yuppies mona zaimponowa tylko wtedy, gdy ma si samochd, na
ktry ich nie sta". Takie szufladkowanie grup ludzi jest trudne do weryfikacji,
ale atwe do wykonania.
PANORAMA SPOECZNA
49
Warto zapozna si z wzorcami spoecznych

zachowa grupy, jeli chce si pozosta w
kontaktach z jej czonkami. W wypadku, gdy te
uoglnienia s prawdziwe, daj nam moliwo
przewidywania reakcji innych ludzi, co z kolei
stwarza oglnie mi i bezpieczn atmosfer. Z
drugiej strony jednak, jeeli takie uoglnienia
prowadz do agresywnych i defensywnych
postaw, okrelamy je mianem uprzedze.
Komunikacja midzykulturowa stoi wic
przed
dylematem:
albo
bdzie
suy
formuowaniu uoglnie na temat grup, albo
potwierdzeniu ju istniejcych uprzedze wobec
nich. Oglnikowe zaoenie, e Afrykanie
bardziej licz si ze zdaniem dojrzaych
mczyzn, moe by przydatne na przykad
podczas handlowych pertraktacji. Rozmaite
konferencje bd w takich wypadkach
prowadzone przez starszych pracownikw. Ale w
ten sposb umacniamy take ciasnot horyzontw
mylowych. Co wobec tego moemy zrobi?
W przedsibiorstwach, organizacjach i
wszelkiego rodzaju strukturach spoecznych
zachowanie ich czonkw opiera si na
panoramach spoecznych kadego z nich. Mimo
e panoramy te istniej tylko w umysach
poszczeglnych jednostek, to mwimy i
zachowujemy si tak, jak gdyby cae grupy
posiaday jedn i t sam, wspln panoram
spoeczn. Ju Emile Durkheim opisywa
zbiorowe
wyobraenia
(reprezentacje).
Moscovici (1983) i Augoustinos (1990) dowiedli
natomiast, e wsplne reprezentacje rzeczywicie
istniej i mona je obj statystyk.
Osoby przynalece do tej samej kultury lub
subkultury s skonne operowa wsplnymi
kategoriami i wymiarami. Uywaj wyrae i
metafor w kontekcie norm i wartoci, co
powoduje, e ich panoramy spoeczne maj
podobn struktur. Jeli mamy zamiar poprawi
stosunki z czonkami odmiennej kultury,
powinnimy wymodelowa w sobie umiejtno
spostrzegania niektrych aspektw wiata
zgodnie z ich przekonaniami.
Porwnanie
panoram
spoecznych
Japoczykw i Holendrw dostarczy nam
cennych midzykulturowych informacji. Na ich
podstawie uda si nam zaobserwowa rnic
midzy grupami o odmiennym zapleczu
kulturowym, wynikajc z subiektywnych
dowiadcze spoecznych.
Jak zachowujemy si, podrujc na przykad
po Arabii Saudyjskiej? Gdybymy mieli map
zbiorowej panoramy spoecznej Saudyjczykw,
wiedzielibymy, gdzie lokalizuj oni chrzecijan,
rodzin krlewsk, pomoc rozwojow, wojsko,
Beduinw czy te nafciarzy. Pomogoby nam to
w nawizaniu i utrzymaniu z nimi kontaktu.

Mj kolega i ja bylimy zaproszeni na
kolacj. O pitej po poudniu wkroczylimy
zgodnie z zaproszeniem do przytulnego
domu naszych gospodarzy na peryferiach
Katmandu (Nepal). Najpierw pokazali nam
oni swoj kolekcj dzie sztuki, po czym
poprowadzili nas do adnego, skromnie, lecz
wygodnie umeblowanego pokoju. Popijajc
herbat, gawdzilimy sobie na rne
tematy. Po pewnym czasie pani domu
zapytaa, czy ju jestemy godni. Gdy
potwierdzilimy, udaa
si do kuchni i po powrocie zacza nakrywa st. Potem przyniosa dwa

pene talerze i wraz z mem opucia pokj. Osupielimy ze zdumienia mj kolega i ja musielimy je sami! Jedzenie byo zreszt przepyszne.
Po upywie p godziny pani domu wrcia z pytaniem, czy mamy ochot
na co jeszcze. Trzy kwadranse pniej obydwoje przyszli do pokoju, ale
tylko po to, eby si z nami poegna. O dziewitej bylimy z powrotem w
hotelu.
Pyta dotyczcych nepalskiej gocinnoci mielimy bez liku. Czy
wanie dowiadczylimy na wasnej skrze kulturowej sprzecznoci ? W
ktrym miejscu ich panoramy spoecznej nasi gospodarze nas
umiejscowili ? Za wysoko, za nisko ? Za bardzo po lewej czy po prawej
stronie? Co mamy powiedzie, jeli ci ludzie zaprosz nas ponownie na
kolacj? Hej, stary, zjedzmy razem w kuchni?!"
2.9 EMOCJE SPOECZNE
Obrazy spoeczne, ktre pojawiaj si w naszych gowach, mog by zupenie
niewiadome, natomiast emocje, ktre owe obrazy wywouj, potrafi czasami
by przygniatajce, niekiedy nawet nie do wytrzymania.
Mio, nienawi, samotno, intymno, podziw, wstyd, wina, sympatia,
autorytet - wszystkie te sowa opisuj spoeczne emocje, czyli uczucia
powstajce, gdy mylimy o innych ludziach.
Wikszo spoecznych emocji jednak nie rodzi si tylko z faktu, e tak
sobie mylimy o innych"; ci inni musz take zosta powizani z naszym
wasnym Ja. Kombinacja naszego Ja z innymi jest bardzo istotna.
Najatwiej uwydatnia si ona wanie w modelu panoramy spoecznej. W
centrum stoi nasze Ja, a wok wszyscy inni. Cechy formalne tych dwch
czynnikw i ich wzajemny stosunek w duym stopniu wpywaj na nasze
emocje.
W rozdziale trzecim, ktry dotyczy pojcia osoby wasnej, zanalizujemy t
czstk osobowoci, ktr okrelamy jako nasze Ja. Wiele spoecznych emocji
wypywa z intensywnych odczu wasnych, jak na przykad zazdro" albo
wstyd". Takich emocji nie da si odczu bez uaktywnienia uczu wasnych,
dlatego e peni one w tym wypadku funkcj kinestety-cznego ta.
Wspczu" mona komu niezalenie od poczucia wasnej wartcci. Zaley
to tylko od obrazu osoby, ktrej wspczujemy.
2.9.1 Jeszcze raz na temat mioci
Na pierwszych stronach tej ksiki opisaem rol, jak odgryway spoeczne
obrazy w rozwoju mioci. Teraz chciabym dokadniej przeanalizowa
istniejce midzy nimi powizania. Zastanwmy si wobec tego, co
rozumiemy przez mio. By moe uda nam si w ten sposb dotrze do
sedna zasad sterujcych wszystkimi naszymi spoecznymi emocjami.
Czym jest uczucie mioci"? Rubin (1970) pisze, e jest to poczenie
uzalenienia, altruizmu, troski i intymnoci. Demer i Pyszczyski (1978)
zwracaj uwag na cisy zwizek mioci z yciem seksualnym. Niektrzy
PANORAMA SPOECZNA
51
widz mio jako zjawisko uduchowione,

nadprzyrodzone albo wite. Inni s zdania, e nie
daje si ona naukowo zanalizowa i
prawdopodobnie dlatego brak jest hasa mio"
w
wikszoci
podrcznikw
psychologii
spoecznej. Czy studium mioci moe w ogle
przynie jakie korzyci -na przykad umoliwi
nauk mioci? Albo spowodowa, e nasze
dzieci bd kochay lepiej i intensywniej?
Po raz pierwszy zrozumiaem, e mio
moe by uczuciem skomplikowanym, biorc
udzia w seminarium Sympathy Research Project,
prowadzonym w latach 1979-1983 przez Leo
Pannekoeka.
Gwnym
tematem
byo
subiektywne odczuwanie mioci i sympatii.
Koledzy--naukowcy podchodzili do tego projektu
raczej sceptycznie, ale mimo to by on
nowatorski, obiektywny i nonkonformistyczny.
Za pomoc ukierunkowanych fantazji
Pannekoek sprowokowa wybuchy niezmiernie
intensywnych uczu. Na p hipnotyczne
polecenia sugeroway uczestnikom uczucie
mioci do drugiej osoby, do siebie samego, do
caego wszechwiata. Fakt, e osoby testowane
przez
Pannekoeka
niekiedy
rzeczywicie
relacjonoway niezmiernie silne odczucia,
potwierdza tez, i mio jest zjawiskiem
mentalnym. Ponadto eksperyment wykaza, e
mona odczuwa mio niezalenie od tego, czy
w gr wchodzi inna osoba. Mio to mentalna
aktywno oparta na wyobraeniach. Mona
powiedzie, e kady odczuwa mio w inny
sposb.
Pannekoek z reguy odrnia stron dajc i
stron przyjmujc mio: jedna kocha", druga
jest kochana".
Aby mc kocha", czowiekowi potrzebny
jest jasny i pozytywny portret wasny. Jeli jego
myli kr wok pytania, kim on tak naprawd
jest albo czy jest zadowolony sam z siebie, to nie
bdzie on w stanie powici caej swojej uwagi
innej osobie. Ponadto kto, kto ma problemy ze
swoim wasnym Ja i mimo to kocha drugiego
czowieka,
ryzykuje
utrat
wasnej
samodzielnoci oraz uzalenienie si od kochanej
osoby. Wielka mio moe doprowadzi do tego,
e czowiek o sabym Ja zostaje zdominowany
przez osob, ktr kocha. Skutkiem moe by
utrata wasnego Ja, podobnie jak to wyglda, gdy
ma si do czynienia z osobami autorytarnymi.
Mechanizmy sterujce fenomenami wadzy i
ulegoci zostan przedstawione w rozdziale
czwartym. Identyczne wzorce dominowania nad
drug osob mog take wystpowa w
niezrwnowaonych ukadach miosnych.
Moja pacjentka Joann ubolewaa nad tym,
e nie bya w maestwie zdolna do
cakowitego
powicenia.
Cakowite
powicenie" byo dla niej czym
intensywnym i uczucie to nie byo jej obce.
Raz w yciu podporzdkowaa si cakowicie
innemu czowiekowi. Mia na imi Nicolas i
by jej pierwszym chopakiem. Miaa
wwczas 15 lat i kom-petnie oszalaa na
punkcie tego modego czowieka; kochaa go
ponad wszystko. Chodzili ze sob rok, po
czym on nagle j rzuci. Od tego czasu
mino dziewitnacie lat, a teraz Joann
wyznaa: Ja cigle
52_____
TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
jeszcze go kocham. Widz go takim, jaki by: wysoki, szczupy i robi zawsze
to, na co mia ochot. Cige to czuj".
Zapytaem Joann, jak poradzia sobie z rozstaniem. Zwierzya mi si,
e rodzice nie mogi jej pomc, a jej tata take by pierwszym chopakiem
jej mamy. Bya cakiem sama i dosza wwczas do wniosku, e
powicenie prowadzi tytko do samotnoci. A samotnoci zaznaa w
modoci wicej ni potrzeba. Ten zasadniczy dogmat by, jak wida,
istot jej probemu. Jei podporzdkuje si swojemu mowi, stanie si
samotna - Jak wyrzucony ogryzek od jabka". Praca z Joann ujawnia, e
jej rodzice za mao si ni zajmowali, wskutek czego jej poczucie wasnej
wartoci byo bardzo niskie. W kadej chwii moe si zawali",
powiedziaa.
Potem dodaa: W wieku 15 at podziwiaam Nicolasa, bo by pewny
siebie i mia siln osobowo". Kochajc go, miaa nadziej, e sama
nabierze tych cech i umocni poczucie wasnej wartoci. Tak si jednak nie
stao. Mio do Nicoasa nie tylko nie dodaa jej pewnoci siebie,
przeciwnie, po rozstaniu stracia ona ju zupenie poczucie wasnej
wartoci.
Podczas kolejnych sesji Joann udao si wzmocni wasne Ja i
zmodyfikowa zasadnicze przekonanie, e powicenie automatycznie
prowadzi do osamotnienia. Zmienia swoj przeszo, tak jakby nigdy nie
kochaa Nicolasa, a za to duej korzystaa z dziecistwa. Dodao jej to
wystarczajco duo pewnoci siebie, aby zaspokoi pragnienie
namitnoci i odczuwa j wobec ma, ktrego polubia dziesi at
temu.
Na podstawie tego przykadu widzimy, e mona odczuwa pocig do drugiej
osoby tylko z powodu chci, by uzupeni brakujce: elementy wasnej
osobowoci. W takich wypadkach nierzadko w gr wchodzi uzalenienie, ktre
moe doprowadzi do rozpadu zwizku.
W mioci moe uczestniczy cae kinestetyczne Ja. Kochamy intensywniej, gdy nasza mio wasna jest take w peni zaspokojona (jak w wypadku
Sandy, patrz niej). Modelujc spoeczne emocje, uznajemy wasne Ja za t
czstk osobowoci, ktra stanowi emocjonalne zaplecze okrelonego odczucia
spoecznego. Wwczas badamy, jak reprezentowana jest druga osoba w
stosunku do naszego Ja.
Kochajc, postrzegamy cechy podrzdne drugiej osoby; musimy j
widzie, sysze, czu jej dotyk i zapach oraz smakowa. Ten, kto kocha
innego czowieka, zajmuje si nim w mylach w sposb, ktry mu uwiadamia,
e ta osoba jest inna ni wszystkie te, ktrych nie kocha. Ale jak? Jak
rozpozna rnic midzy sympati a mioci? Modelujc spoeczne emocje,
postaramy si znale odpowiedzi na tego rodzaju pytania, cho nie zawsze
uda si nam je zinterpretowa. Popatrzmy, co Sandy ma do powiedzenia na ten
temat. Moje pytanie brzmiao: W jaki sposb odczuwasz mio do twojego
chopaka, kiedy jest on nieobecny?".
PANORAMA SPOECZNA
53
Kiedy mojego chopaka przy mnie nie ma, a

ja chc odczu moj mio do niego,
spogldam w gr i widz mnstwo
wewntrznych obrazw ukazujcych go w
rnych sytuacjach. Gdy patrz na te obrazy,
przenika mnie uczucie ciepa, od stp po
czubek gowy. Wszystko to trwa uamek
sekundy. Podczas gdy reszta zamiera w
bezruchu, jeden obraz wysuwa si na
pierwszy plan. Widz go, a w rodku mojego
ciaa, gdzie w okolicach ppka, rozlewa si
ciepe, pene uczucie, promieniujce na
wszystkie strony. Trudno mi jest opisa,
gdzie
dokadnie
to
uczucie
jest
umiejscowione, dlatego e mio wydaje mi
si wszdzie. Wtedy mam potrzeb wyznania
tej mioci, a w mojej gowie toczy si kika
wewntrznych
dialogw.
S
to
prawdopodobnie
urywki
rozmw
odpowiednich do sytuacji, ktre widz
oczami wyobrani. Jednoczenie inne gosy
wewntrzne mwi mi, co mogabym w
danym momencie zrobi, w jaki sposb
wyrazi moj mio (napisa list, zadzwoni
do mojego chopaka, spakowa walizk i pojecha do niego itd.) Te wizje przepataj si
z bardziej poytecznymi i produktywnymi
pomysami, na przykad skoczenia pracy,
ktr wanie jestem zajta. Moje
wewntrzne dialogi uruchamiaj take
obrazy i w zalenoci od siy gosw wizje
mojego chopaka wystpuj na zmian z
wyobraeniami tych rzeczy, ktre powinnam
w danej chwili zrobi. Po czym znw jeden z
obrazw bierze gr nad innymi, a ja
przeywam odpowiednie emocje. Jak dugo
przewaaj obrazy mojego chopaka, tak
dugo czuj moj mio do niego.
Intensywno
(penia,
przenikliwo,
doskonao) uczucia waha si w zalenoci
od koloru, wyrazistoci i ruchliwoci obrazu.
Gdy jestem razem z moim chopakiem,
mog w podobny sposb uaktywni mio widzc go przed sob lub suchajc tego, co
mwi".
W tym wyznaniu wystpuje wiele predykatw
natury wizualnej, kines-tetycznej i audytywnej,
natomiast nie pojawiaj si w sytuacji precyzyjnego odniesienia do panoramy spoecznej.
Przewaa uczucie wartociowania i jest ono
wyraone trafnie. Musz jednak zada Sandy
jeszcze kilka pyta:
119)W ktrym punkcie twojego pola
widzenia ukazuj si obrazy twojego
chopaka?
(Sandy:
Porodku,
przesunite troch w prawo, ponad
horyzontem).
120)W jakiej odlegoci od ciebie? ^Sandy:
Coraz bliej, a wreszcie mog ich
dotkn).
121)Gdzie i jak odbierasz dialogi? (Sandy:
Jako szepty, zazwyczaj po prawej
stronie gowy).
122)Czym rni si od siebie cechy osoby,
ktr lubisz od cech osoby, ktr
kochasz? (Sandy: Osoba, ktr kocham,
stoi duo bliej, jest janiejsza i czuj
si z ni zwizana niczym ppowin.
Czuj w brzuchu pene ciepo
rozchodzce si po caym ciele. Z ludmi, ktrych lubi, czuj si luniej
zwizana i stoj oni dalej).
Za pomoc projektu sympatii" Pannekoeka usiowalimy okreli, czym jest

mio dla ludzi - najchtniej oczywicie dla wszystkich ludzi. W praktyce
NLP zdecydowalimy si zbada zawony kt widzenia, co prawdopodobnie
okae si bardziej efektywne. Podczas modelowania pytamy na przykad: Jak
to, co jedna osoba nazywa mioci, ma si do tego, co kto inny rozumie przez
to powszechne sowo? W ramach NLP moglibymy powiedzie: zoona
rwnowano sowa, czyli uczucia kryjce si za jego brzmieniem i literami,
s dla kadego jedyne w swoim rodzaju. Jednake normalna komunikacja nie
uwzgldnia tego faktu. Porozumie si za pomoc sw oznacza mwi tak, jak
gdyby dla kadego oznaczay one to samo.
Przykad Sandy pokazuje, jak trudne jest modelowanie spoecznych
emocji. Jest to rzeczywicie skomplikowane. Emocje moemy pogrupowa na
dowolne rodzaje. Istniej emocjonalne systemy sensoryczne i ich kryteria,
ktre moemy po kolei zbada. Ponadto naley bra pod uwag cechy
formalne wszystkich reprezentacji w owych sensorycznych systemach. Pojcie
danego uczucia mog ksztatowa liczne przekonania, klasyfikacje i struktury
lingwistyczne.
2.9.2 Mio jako emocja spoeczna
Pracujc nad spoecznymi emocjami, musimy si nieco ograniczy. W momencie ich doznawania musimy okreli miejsce, ktre wywoujca je personifikacja zajmuje w panoramie spoecznej. Najatwiej udaje si to przez
polecenie: Wyczuj... (nazwa danej emocji). Gdzie i jak widzisz uczestniczc
w tym osob?".
Polecenie to z gry wyklucza pewne aspekty uboczne i uwzgldnia
wycznie pozycje w panoramie spoecznej oraz ich decydujce cechy formalne rnicujce spostrzeganie.
Typowa odpowied brzmiaaby: ebym moga/mg odczu wobec niego/
niej mio, musz zobaczy, jak idzie od prawej strony prosto w moim
kierunku. Zblia si do mnie tak, e widz i czuj go/j tu obok, a za moment
mog go/j obj. To wystarczy, eby poczu mio".
Takie wypowiedzi potwierdzaj, e odlego jest decydujc cech
okrelajc odczuwanie mioci. Niektrzy spostrzegaj kochan osob
wewntrz wasnego ciaa, cho regu wydaje si niewielki dystans. Jeli
kochane osoby s reprezentowane w odlegoci wikszej ni metr, jest to na
og oznak niejakich trudnoci. Rwnie problematyczna jest reprezentacja, w
ktrej osoba kochana jest o gow wysza ni my sami. Nastpujcy przykad
znakomicie to ilustruje:
Moja klientka Miriam wanie dowiedziaa si, e jej m od prawie p
roku ma przyjacik. Skarya si, e jest od niego za bardzo zalena, e
maestwo ju jej nie zadowala, a jednoczenie z mioci do ma na
wszystko si godzi. Miriam bya midzy innymi zdania, e to jej
uzalenienie pchno jej ma w objcia innej kobiety. Poleciem
PANORAMA SPOECZNA
55
jej: Wyobra sobie siebie pomidzy

wszystkimi ludmi wiata... Gdzie widzisz
twoj crk?".
Miriam powiedziaa, e crk widzi przed
sob, w odlegoci mniej wicej dwch
metrw, po prawej stronie panoramy
spoecznej. Kiedy byem pewien, e mnie
dobrze zrozumiaa, zapytaem: A gdzie
widzisz Harry'ego? (jej ma)". Bez
wahania odpara, e stoi on dwa i p metra
przed ni. Dlatego tak daleko, e wanie
dowiedziaa si o jego zdradzie. Wic
spytaem:
A
gdzie
lokalizowaa
Harry'ego, zanim dowiedziaa si o tym, e
ci zdradza, na przykad p roku temu?".
Miriam si rozemiaa i powiedziaa:
Bezporednio przede mn, w odlegoci
dwudziestu centymetrw; patrzaem mu
prosto w oczy".
Dramatyczna zmiana nastpia, gdy jej
zasugerowaem: Przesu go na bok, ktra
strona
bardziej
ci
odpowiada?".
Umiejscowia go na ewo od siebie i od razu
poczua si lepiej. Wic nalegaem dalej:
Dlaczego go nie zmniejszysz?". Miriam
popada w gbokie zamylenie. Potem
powiedziaa: Nie mog go zmniejszy, bo
przestaabym go szanowa, a musz go
szanowa, eby mc go kocha".
Mimo to jaka cz jej osobowoci
tsknia
za
(jak
si
wyrazia)
zrwnowaonym zwizkiem. To jednak
wymagaoby zmniejszenia obrazu jej ma.
W tym miejscu zastosowaem tak zwany VK--Suash", czyli kompleks wizualnokinetyczny.
Jedna
rka
Miriam
reprezentowaa
jej
cz
pragnc
rwnowagi", a druga rka t cz, ktra
chciaa kocha i szanowa jej ma. Mimo
e obydwie rce nie mogy si scali i
zjednoczy obydwu pragnie, to jednak
zbliyy si do siebie.
Teraz Miriam zobaczya, e Harry troch
zmala i mimo to bya w stanie go szanowa
i kocha. Ku jej zdziwieniu zrobi si nagle
zielony. Zacza si mia i powiedziaa:
No, teraz bdzie z nim weselej".
Inna metoda zmniejszenia obrazu kochanej osoby
polega na powikszeniu wasnego obrazu. Z
dowiadczenia wiem, e zmieniaj si zawsze
obie strony, obojtnie, jak metod si zastosuje.
Gdy posuymy si metod ekologiczn,
poprawimy nasz autoportret widziany oczami
duszy, a kochana osoba nabierze rozmiarw
porwnywalnych z naszymi.
2.10 POZYCJE SPOSTRZEGANIA W

PANORAMIE SPOECZNEJ
Obecn form modelu pozycji spostrzegania
stworzyli John Grinder i Judith DeLozier w 1987
roku. Naley ona do programu szkolenia praktykw i mistrzw NLP.
W modelu tym wystpuj w gruncie rzeczy
dwie osoby, Ja i ten drugi". Trzecim
uczestnikiem jest wyimaginowany, obserwujcy
nas widz.
Pierwsza pozycja spostrzegania to moja
reprezentacja wiata i drugiej osoby, widziana
moimi oczami.
Druga pozycja spostrzegania to moja reprezentacja wiata i mnie samego taka, jak moim zdaniem widzi druga osoba podczas naszej komunikacji. W
drugiej pozycji przenosz si wic mylami do wiadomoci mojego
rozmwcy i patrz na siebie z jego perspektywy.
Trzecia pozycja polega na reprezentacji komunikacji midzy mn a drug
osob z punktu widzenia wyimaginowanego widza. Aby zaj trzeci pozycj,
musz sobie wyobrazi, e obserwuj siebie i mojego rozmwc.
Dziki niezliczonym projektom modelowania praktycy NLP mogli zaobserwowa, jak wana jest umiejtno zmiany pozycji spostrzegania. Ludzie
o wysoko rozwinitych umiejtnociach spoecznych czsto je zmieniaj.
Elastyczno dziaania czowieka w duym stopniu wypywa z tych
mentalnych umiejtnoci, umoliwiajc mu spojrzenie na sytuacj z rnych
punktw widzenia i odpowiednie postpowanie.
Nie trzeba wiele wyobrani, aby powiza pozycje spostrzegania z panoram spoeczn. Modelowanie bardziej zoonych umiejtnoci spoecznych
bdzie atwiejsze, jeli zapamitamy sobie kombinacj owych koncepcji.
Bdziemy wwczas potrafili odrni panoramy spoeczne pierwszej, drugiej i
trzeciej pozycji.
Nastpujcy przykad przedstawia zalety tej koncepcji:
W 1983 roku udaem si w podr do afrykaskiego kraju Malawi. W
hotelu, w ktrym si zatrzymaem, mieszkao jeszcze dwch biaych obywateli RPA. Jednego z nich, Vitusa, poznaem w hali hotelowej i ju
wkrtce pogrylimy si w nieuniknionej dyskusji o apartheidzie. Zanim
si obejrzaem, miny trzy godziny, a rozmowa porwaa mnie tak, e do
dzisiaj pamitam wiele szczegw. Postaram si przetumaczy je na
jzyk panoramy spoecznej.
W mojej panoramie, widzianej z pierwszej pozycji, biali obywatele RPA
stali na lewo od centrum, w odlegoci wikszej ni dwanacie metrw
mentalnych, poza tym troch poniej horyzontu. Moje obrazy tych ludzi
wizay si z negatywnymi uczuciami i ta lokalizacja oznaczaa, e
podchodz do nich z pogard i nieufnoci. Ten dziwny holenderski,
ktrym mwili, powodowa prawdopodobnie, e umiejscawiaem ich niej
ni powinienem. Jednoczenie byem nimi zafascynowany i zaczem ich
do siebie przyciga" jak gdyby za pomoc teleobiektywu. Siedziaem w
hai pi metrw od Vitusa i patrzyem na niego z lekkim zaskoczeniem, co
byo poniekd zrozumiae, w Holandii bowiem tylko z rzadka spotyka si
rasistw z RPA otwarcie przyznajcych si do swych przekona.
Natomiast czarni Afrykanie byli szeroko rozstawieni na pierwszym
planie mojej spoecznej panoramy pierwszej pozycji. Wszelkie przeycia
podczas moich podry po Afryce utworzyy mtny i niewyrany obraz.
Jednak czarni Afrykanie stali bez wyjtku poniej horyzontu, co
wskazywaoby na mj wyniosy stosunek do nich. Podobnie jak wikszo
ludzi z Zachodu czuem, e przewyszam ich rozwojem,
PANORAMA SPOECZNA
dobrobytem, wyksztaceniem i inteligencj,

mimo wiadomoci, e nie powinienem tak
myle.
Niektrzy z nich stali blisko mnie, w
odlegoci okoo ptora metra lub troch
dalej. W ten sposb wyraaa si moja
sympatia wobec wikszoci ludzi spotkanych w
obecnej podry. Malawijczycy odnosili si do
mnie przyjanie i z gocinnoci.
Zrozumiaem, e te waciwoci mojej
panoramy spoecznej pierwszej pozycji
odgryway wan rol podczas rozmowy z
Yitusem. Dyskutujc z nim, dowiedziaem si
duo na temat stosowanych przez niego
wymiarw spoecznych, kategorii ludzi, pozycji
przydzielanych im w hierarchii oraz sw i
metafor, ktrymi ich opisywa. Wszystko to
umoliwio
mi
zbudowanie
panoramy
spoecznej drugiej pozycji -mentalnego
wytworu odpowiadajcego moim zdaniem
zapatrywaniom Vitusa. W tej wizualnej fantazji
widziaem biaych mieszkacw RPA wysoko i
w centrum, czarni stali gdzie po lewej stronie,
na samym dole. Ta panorama spoeczna
drugiej
pozycji
zawieraa
najbardziej
drastyczne rnice wystpujce w naszych
obrazach wiata. Bya to moja rekonstrukcja
tego, co mia sob reprezentowa apartheid.
Godny uwagi by fakt, e w mojej panoramie
spoecznej pierwszej pozycji rozrniaem
Holendrw (biaych Europejczykw) i biaych
mieszkacw RPA, i mieli oni tylko niewiele
punktw stycznych. By to oczywicie sztuczny
podzia, wypywajcy z mojej niechci do
apartheidu.
Naturalnie
istniay
pewne
podobiestwa, gwnie wsplny jzyk, ale w
moich uszach ten ich africaans" brzmia jako
dziecinnie, podczas gdy wydawao mi si, e ja
mwiem normalnie.
W mojej panoramie spoecznej drugiej
pozycji odniosem wraenie, e Vitus bardziej
utosamia si ze mn ni ja z nim.
Prawdopodobnie stawia Holendrw i biaych
mieszkacw RPA na rwni.
Zapisujc te spostrzeenia, wytwarzaem w
wyobrani panoram spoeczn trzeciej
pozycji. Zawieraa ona Vitusa i mnie i
pokazywaa wyranie, dlaczego tak trudno
byo nam si ze sob porozumie.
Nieustannie musiaem wtrca uwagi
dotyczce ogromnych kulturowych rnic
midzy Holandi i RPA - on by innego zdania.
Napomykaem o wymiarach spoecznych
przedstawiajcych czarnych Afrykanw w
korzystniejszym wietle, wyej i bardziej
porodku
-on
przytacza
oczywicie
57
kontrargumenty i spycha ich ponownie w d.

Mia tych argumentw wicej ni ja. Kiedy
dyskusja zesza na tematy etyki, zrobia si ju
cakiem skomplikowana. Vitus myla, e
jestem, jak on, protestantem. Pokonanie
sprzecznoci midzy nami za pomoc
panoram
duchowoci"
(zostan
one
przedstawione w rozdziale sidmym) okazao
si absolutnie niemoliwe.
2.11 KOMUNIKACJA I PANORAMA SPOECZNA

No wiesz... Moja matka i ten facet" - sowa te z trudem przechodziy
Jimmy'emu przez usta. Dobrze wiedziaem, o co mu chodzi, poniewa
wymawiajc sowo matka" patrzy na swoj lew rk. Trzyma j na kolanach i leciutko ni porusza. W momencie kiedy mwi ten facet", unis
praw rk nieco powyej oczu, jak gdyby zarysowywa uk i przez uamek
sekundy gwatownie ni wymachiwa. Przedstawia w ten sposb, jak jego
ojciec rzdzi matk i ca rodzin.
Gest Jimmy'ego demonstrowa lokalizacje. Ukazywa, w ktrym miejscu
jego panoramy spoecznej stali matka i ojciec.
Gdy Teresa opowiada o swojej koleance z pracy, spoglda lekko w gr i
pochyla si w prawo. Pokazaem rk w tym kierunku i spytaem: Czy ona
wie, e blokuje twoje zdolnoci twrcze?". Z odpowiedzi Teresy
wywnioskowaem, e rzeczywicie widziaa koleank w tym miejscu.
Przykady Jimmy'ego i Teresy pokazuj, w jaki sposb niewerbalna
komunikacja popiera wyraanie dowiadcze spoecznych. Czsto spogldamy
w kierunku, w ktrym lokalizujemy osoby bdce wanie tematem naszej
rozmowy. Mona rwnie zaobserwowa gesty, postawy i ruchy zdradzajce
struktury dowiadcze wyniesionych z panoramy spoecznej.
Ju pozycja, jak przyjmuj niektrzy klienci, ujawnia wyimaginowan,
mniej lub bardziej dugotrwa interakcj z innymi, twierdzi mj kolega Frits
Schoon. Czy tobie kto nie siedzi na karku?" - zapyta raz klienta, widzc jego
ostrone i niemiae ruchy. Owszem - odpowiedzia ten - chodz tak, bo mj
ojciec w kadej chwili moe mnie zaskoczy, nakrzycze na mnie czy zrani
mnie w jaki sposb".
Kiedy tylko zapoznamy si z teori panoramy spoecznej, z atwoci
bdziemy mogli rozpozna te niewerbalne symbole demonstrowania lokalizacji". Niewtpliwie atwo jest take ustali znaki werbalne, czyli
mwienie o lokalizacjach". Przeczytajmy ponisze wypowiedzi i sprbujmy
zrekonstruowa pasujce do nich pozycje:
On znajduje si na kocu pola". Lewe i prawe skrzydo zbliyo si do
siebie". Ona jest naszym przeciwnikiem". Grna warstwa jest cigana w
d". On wyrnia si spomidzy czonkw zaogi". Jest sam u szczytu
sawy". Bardzo si opucili". Pracownicy stoj po naszej stronie". Wszyscy
byli sobie wtedy blisi". Leci jak strzaa przez wydzia". Ona jest tak
daleko". Potrzebuj kogo u swojego boku". Oni s u nas". On si zupenie
odizolowa". Po czyjej stronie on jest waciwie?" Zepchnem moje
niemieckie korzenie za bardzo na drugi plan". Ludzie depcz mi po pitach".
Potrzebuj wicej miejsca".
Nie popenimy bdu, zakadajc, e jzyk panoramy spoecznej skada si
gwnie z predykatw dosownie okrelajcych cechy formalne rnicujce
spostrzeganie przeycia spoecznego. Jak ju wspomniaem, na sposb
ujawniania si tyche cech podrzdnych wpywaj metafory.
PANORAMA SPOECZNA
59
Jeli wic syszymy zdanie John stoi

naprzeciwko mnie", moe to oznacza, e:
123)mwicy wyraa to, co widzi oczami duszy,
124)mwicy uywa
oglnie przyjtej
metafory. Moe to
te oznacza i jedno,
i drugie.
Wszystko jedno, czy mwicy posuguje si
metafor czy nie, suchajcy musi koniecznie
zrekonstruowa cz jego panoramy spoecznej,
aby zrozumie jego wypowied. Fakt, e
moemy
bra
jzyk
tak
dosownie,
zawdziczamy Bandlerowi i Grinderowi.
Programowanie
neurolingwisty-czne
wprowadzio do lingwistyki cakiem nowe teorie.
Fiski pionier NLP, Veli-Matti Toivonen,
doszed do wniosku, e zmiany dotyczce jzyka,
cech formalnych, fizjologii, zachowania i roli
spoecznej mwicego zachodz rwnoczenie.
Innymi sowy, jeli zmiany dokonuj si w
jednym systemie, to automatycznie take i w
innych. Jeeli wic w celu wprowadzenia zmian
stosujemy tryb jzykowy, to wpywamy
rwnoczenie na cechy formalne, fizjologi,
zachowanie i kontakty spoeczne. Nie musimy
oddzielnie wpywa na poszczeglne systemy.
W wypadku pracy w grupie oznacza to, e
moemy take posuy si podsystemem jzyka,
aby bezporednio zmieni jej panoram. Komunikacja w ramach dynamiki grupowej odbywa si
w jzyku panoramy spoecznej. Take w zakresie
metakomunikacji ludzie sugeruj sobie wzajemnie wprowadzanie zmian cech formalnych ich
panoram spoecznych. Czowiek mwicy do
kolegi: Stawmy im czoo" inicjuje tak zmian.
A jego kolega moe go zrozumie tylko wtedy,
gdy widzi ich" (tych innych) dosownie z przodu
i w centrum swojej panoramy spoecznej.
Rozdzia 3
SAMOPOZNANIE I TOSAMO
3.1 JA JAKO CENTRUM WIATA SPOECZNEGO

W rozdziale pierwszym wprowadzilimy pojcie samopoznania dokonujcego
si w procesie spostrzegania obiektw spoecznych, czyli tworzenia
personifikacji. W rozdziale drugim zdefiniowalimy wasne Ja czowieka jako
centrum jego spoecznego ukadu sonecznego". Wiemy wic, e nasze Ja jest
nam potrzebne, ale czym jest empiryczna substancja, ktra je tworzy?
Tradycyjne pojcia Ja i tosamo" nale do jednego i tego samego
ukadu hermeneutycznego i ju od dawna filozofowie debatuj na temat ich
waciwego znaczenia". Psychologia Ja wywodzca si z teorii Williama
Jamesa (1890) dostarczya nam wprawdzie pewnych wyjanie, nie daa jednak
do rki adnych praktycznych narzdzi umocnienia czy zmiany tego
konstruktu. Kenneth Gergen (1991) rwnie nie moe zaoferowa podobnych
instrumentw. Wyznaje on postmodernistyczny pogld, i koncepcja stabilnej
tosamoci jest w dzisiejszych czasach chaosu spoecznego anachronizmem.
Filozofia i psychologia Ja nie byy w stanie wytworzy instrumentw
zmiany i umocnienia go - NLP si to udao i w tym kierunku bdzie si ono
nadal rozwija. Przede wszystkim zajcia fakultatywne na temat imperatywnego Ja, prowadzone przez Leslie Cameron Bandler, zajmoway si
modelowaniem i zmianami poszczeglnych aspektw samopoznania. Robert
Dilts i Charles Faulkner pracowali w podobny sposb.
3.2 JAK MWI O SWOIM JA?
Co to jest tosamo czowieka? Wikszo praktykw NLP przyjmuje
definicj: Tosamo jest tym, za co dana osoba sama si uwaa". Jestemy
take zdania, e istnieje do zrwnowaona paszczyzna
61
istnienia: To, czym czowiek by, jest i bdzie,

nawet przed urodzeniem i po mierci". W niniejszej
ksice nazywamy to samopoznaniem ponadczasowym. Teolodzy, psycholodzy i rni guru co
jaki czas formuowali nowe teorie, aby dowie, e
dowiadczenie to wynika z realnego faktu. Dusza"
jest rozpowszechnionym pojciem sformuowanym
dla poparcia naszego pobonego yczenia ycia
pomiertnego. Wspczesna biologia odsya nas
jednak tylko do genetyki.
Uywany przez nas w NLP rzeczownik
tosamo" mylnie sugeruje istnienie czego w
rodzaju istoty wasnego Ja", tak jakby posiadao
ono stabiln i cig struktur. Stabilno i cigo
staj si jednak wtpliwe w momencie, gdy
zaczynamy analizowa samopoznanie. Wtedy
syszymy cigle zmieniajc si melodi i to gran
za kadym razem w innej tonacji. Nasze wasne Ja
nie jest staym obiektem, a tosamo nie pozostaje
zawsze jednakowa, samopoznanie zmienia si w
zalenoci od dowiadcze i upywu czasu.
Jednoczenie
przekonanie,
e
cae
ycie
pozostajemy jedn i t sam osob, ma w sobie co
pokrzepiajcego i uspokajajcego, a zarazem hamuje
dziaania wszystkich tych, ktrzy naprawd chc si
zmieni.
Okrelenie wasnej tosamoci, czyli nazwanie
siebie zgodnie z wasn wiar w to, kim si jest,
mona potraktowa jako typowo lingwistyczny zabieg bazujcy na sowach wiara" i jest".
Kiedy ludzie mwi o sobie samych, czsto
uywaj sw ,jestem..." albo wrcz wydaje mi si,
e jestem..." Wikszo tych wypowiedzi mona by
okreli jako tosamociowe", a wywouje je
zazwyczaj pytanie: Kim jeste?".
Z dowiadczenia wiemy jednak, e na pytanie:
Powiedz mi, kim jeste?" rzadko otrzymujemy
odpowied wprost.
John: Anita, powiedz mi, kim jeste".
Anita: O Boe... O do diaba!... (duga
przerwa). Tego nie da si wyrazi w dwch
sowach. (Znw duga przerwa). Ja to byam ja,
dugo zanim wiedziaam, e jestem czowiekiem
czy dziewczynk. Dzisiaj jestem sekretark,
wydaje mi si, e jestem czu kochank...
uwaam, e jestem elegancka i seksowna...
twierdz, e jestem przebojowa... Jestem Anita!
(mieje si). Ale przede wszystkim... no wiesz,
ja to ja. Taka, jaka byam zawsze". (Nie wie, co
powiedzie dalej).
Odpowiedzi na powysze pytanie mog zwiera
siedem elementw:
125)Jestem X (przy czym X jest synonimem Ja,
czyli: Ja to ja, ja jestem sob).
126)Jestem Y (przy czym Y jest imieniem: Jestem

Piotr).
127)Jestem jak Z (przy czym Z jest metafor: Jestem
jak tygrys w nocy).
128)Jestem U (przy czym U okrela cech charakteru:
Jestem zrczny).
129)Jestem E (przy czym E jest okreleniem stanu
emocjonalnego: Jestem szczliwy).
62____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_____________
130)Jestem V (przy czym V opisuje kategori spoeczn: Jestem nauczycielk).

131)Jestem n-W (przy czym n jest kwalifikacj w ramach kategorii
spoecznej W: Jestem zym nauczycielem).
W ostatnim zdaniu definiujcym tosamo dana osoba automatycznie sama
wyznacza sobie pozycj w ramach porzdku spoecznego.
Jeli ograniczymy wyobraenie naszego Ja do tego, co daje si wyrazi
sowami, moemy wwczas nazwa to lingwistyczn definicj tosamoci.
Jednake NLP nauczyo nas rozpoznawania odczu kryjcych si za sowami.
Zmuszeni jestemy wic do modelowania tak zwanego zoonego ekwiwalentu
naszego Ja. I to wanie nazywamy samopoznaniem - czyli okreleniem, jak
siebie widzimy, syszymy, czujemy, jak dla siebie pachniemy i jak smakujemy
sami sobie.
3.2.1 Po pierwsze: czy powinnimy si pozby wasnego Ja?
Rni guru czsto radz swym uczniom pozby si swojego Ja: Porzucie
je!". S zdania, e tosamo stoi na przeszkodzie duchowemu spenieniu i
absolutnemu powiceniu: Zabij swoje ego!".
Diana Alstad i Joel Kramer, autorzy The Guru Papers (1993), we wspaniay sposb poddaj to zalecenie krytyce. Przyznaj, e prawdopodobnie
atwiej jest ugi si przed wol guru, pozbywszy si wasnej tosamoci.
Podkrelaj jednoczenie, e guru swojej wasnej tosamoci nigdy si nie
pozbywa. Przeciwnie, ma zazwyczaj bardzo silne ego.
Rezygnacja z wasnego Ja moe doprowadzi do cakowitego uzalenienia
si od swojego guru, ktry agodzi lki i konflikty i nakazuje sposb
postpowania. Po szesnastu latach pracy terapeutycznej mog z czystym
sumieniem powiedzie, e sabe Ja przysparza wicej kopotw ni silne.
Dlatego prosz, uwaaj na swoje Ja!
3.2.2 Wasne Ja dba o jednolito mylenia
Hierarchiczna organizacja jest najskuteczniejszym instrumentem umysu do
zwalczania chaosu. Porzdek hierarchii nastaje, gdy silne programy mentalne
kieruj i przezwyciaj sabsze. Hierarchia ta funkcjonuje najlepiej, kiedy
niewielka liczba silnych czynnikw zarzdza wiksz liczb sabszych. Nasze
mylenie funkcjonuje wic zupenie dobrze, gdy kilka nadrzdnych przekona
(programw) gruje nad wszystkimi pozostaymi. Takie wiodce" programy
eliminuj niepewno i przyczyniaj si do spokoju ducha.
Po czci moemy obj owe mentalne hierarchie (neuro)logieznymi
paszczyznami, wprowadzonymi do NLP przez Roberta Diltsa, ktry przej t
koncepcj od Gregory'ego Batesona, inspirowanego z kolei pracami
Wittgensteina. Dla uatwienia (i uniknicia krytyki ze strony Johna Grindera)
chciabym podsumowa te logiczne paszczyzny w nastpujcy sposb: Na
najwyszym szczeblu hierarchii mentalnego software'u"
63
znajdujemy paszczyzn nazywan duchowoci".

Skadaj
si
na
ni
wszechogarniajce
dowiadczenia, cznie z podejciem danej osoby do
uniwersum, natury, spoeczestwa i Boga. Do
kategorii duchowoci" zaliczamy dowiadczenia
transcendentalne. Te duchowe przeycia s
reprezentowane przez niezmiernie silne cechy
formalne, ktre wynosz je ponad wszystkie
pozostae treci mentalne.
Czyli, jak mwi Bateson, wysoko leca
paszczyzna logiczna organizuje informacje nalece
do niszej. Znamienne przeycie duchowe moe
ksztatowa cay sposb mylenia czowieka.
Nieco niej w hierarchii znajduje si
paszczyzna
samopoznania.
Jeeli
mylnie
potraktujemy j jako tosamo lingwistyczn,
bdzie ona dla nas tym, czym czowiek myli, e
jest, i co wyraa sowami". W niniejszej ksice
natomiast klasyfikujemy samopoznanie jako
pojemn kategori, ktra wprawdzie obejmuje
sowa, jednak czsto poza nie wychodzi.
Chocia
dowiadczenia
duchowe
mog
naznacza samopoznanie, to zajmuje ono bardzo
wysokie stanowisko w systemie mentalnym.
Intensywno cech formalnych samopoznania bywa
bardzo zrnicowana, ale tylko rzadko osigaj one
najwysze paszczyzny duchowe. Jednak gdy si to
zdarzy, dana osoba odbiera wwczas co w rodzaju
ego-impulsu" czy ego-dopingu". W innych,
kracowych wypadkach konsekwencj moe by
cakowita utrata samowiadomoci - uczucie
zarwno straszne, jak i wyzwalajce.
Wczeniej ju opisaem wan rol, jak
odgrywa hierarchiczna struktura mentalnego
software'u. Dla przypomnienia: zapobiega ona
chaosowi, umoliwia podejmowanie decyzji i
pomaga eliminowa wewntrzne konflikty. Decyzja
dotyczca rnic midzy wysz a nisz
paszczyzn logiczn zapada zawsze na korzy tej
pierwszej. Dylemat midzy dwoma rwnorzdnymi,
ale niedajcymi si pogodzi opcjami, jest
rozstrzygany dziki uwzgldnieniu przekona i
wartoci charakterystycznych dla przewyszajcej je
paszczyzny logicznej - podobnie jak konflikt
midzy dwoma oficerami rwnej rangi rozstrzyga
przeoony.
Najsilniej chroni nasz wewntrzn spjno
wanie przeycia duchowe i wynikajce z nich
przekonania. Ludzi, ktrzy stracili wiar we wasne
wyczucie duchowe, drcz zazwyczaj niepewno i
wtpliwoci. Uciekaj si oni wwczas do
samopoznania, jest to bowiem druga co do intensywnoci sia wspomagajca ich wewntrzn
spjno. U osb o sabym Ja deficyt ten zostaje
wyrwnany na paszczynie duchowej.
Utrata wasnego Ja zmusza nas, o czym
wspomniaem w pierwszych sowach rozdziau, do

wykorzystania duchowych wartoci w celu
zachowania spjnoci osobistej. Z ca pewnoci
moemy przyj, e samopoznanie peni trzy
zasadnicze funkcje. Po pierwsze tworzy granice
osobowoci. Uwydatnia si to najwyraniej w
problemach dotyczcych osobowoci wielorakich.
Druga funkcja jest gwnie natury komunikatywnej
- chodzi mianowicie o poinformowanie innych, kim
si jest, aby
udzieli wskazwek na temat tego, jak chce si zosta sklasyfikowanym w

ramach porzdku spoecznego. Trzecia funkcja Ja polega na umoliwieniu
mentalnych reprezentacji zwizkw midzy nami a innymi. Pracujc z
panoram spoeczn, zauwaamy, i na takie zwizki skadaj si samoreprezentacja i reprezentacja innych.
3.3 RNICE MIDZY OSOBISTYM I SPOECZNYM JA
Osobiste Ja jest t czci samopoznania, o ktrej zazwyczaj mowa jest w
NLP. Skadaj si na nie mentalne reprezentacje popierajce przewiadczenie,
e jest si jednostk niepowtarzaln i jedyn w swoim rodzaju. Nasze Ja mwi,
e w caym uniwersum istnieje tylko jedna identyczna z nami osoba: my sami.
Programowanie neurolingwistyczne podkrela indywidualno jednostki.
Ma na to wpyw filozoficzna, humanistyczna i indywidualistyczna tradycja
NLP. To zaplecze kulturowe skania niekiedy praktykw NLP do zaniedbania
drugiej poowy wasnego Ja, mianowicie spoecznej. Pomijanie pojcia My w
odniesieniu do wasnego Ja przesania terapeutom rwnie spojrzenie na
wartoci i na podobiestwa kulturowe oraz na duchowe poczucie
przynalenoci do grup, mimo e to ostatnie jest prawdopodobnie najbardziej
rozpowszechnion form przeycia duchowego. W rwnym stopniu pomija si
w NLP wpyw na jednostk systemw spoecznych, na przykad rodziny,
kocioa, rodu albo pastwa.
W spoecznym Ja (nazywanym przez wspczesnych psychologw
spoecznych tosamoci spoeczn) zawarte s informacje dotyczce
podobiestw i powiza midzy dan osob a innymi. Nowoczesne anglo-amerykaskie spoeczestwo stawia indywidualno wyej ni kolektywno.
Powieci i filmy prezentuj czsto pojedynczych bohaterw konkurujcych z
innymi samotnymi herosami, natomiast wojny plemienne czy wanie rodowe
duo rzadziej stanowi ich temat. Zachowanie motywowane si kolektywu
wydaje si irracjonalne w dzisiejszym uprzemysowionym wiecie.
Powielanie" ludzi za pomoc manipulacji genetycznych take jest sprzeczne z
ideologi jednostkowoci.
Modelujc samopoznanie danej osoby, powinnimy rwnie uwzgldni
kulturowy podtekst, a wic odpowiedzie sobie na pytanie, czy Ja spoeczne
gruje nad osobistym czy odwrotnie? Jeli chcemy znale odpowied,
pytamy z kolei: Co jest dla ciebie waniejsze - to, co mylisz sam o sobie, czy
to, co myl o tobie inni?". Przewaga zagadnie spoecznych nad wasnym Ja
towarzyszy przywizywaniu wikszej wagi do opinii innych ni do wasnych
przekona. Z faktu, jak czsto dana osoba wspomina o grupach, klanach,
plemionach czy innych wsplnotach, moemy wywnioskowa, czy kieruje si
poczuciem Ja, czy My. Wadza, jak spoeczno ma nad jednostk, przejawia
si take w dobieraniu odpowiedniego ubioru, w tatuowaniu si czy
uwzgldnianiu innych symboli przynalenoci.
SAMOPOZNANIE I TOSAMO____________________________65
Paszczyzny logiczne w zakresie spoecznym

Paszczyzna duchowa
SAMOPOZNANIE
Indywidualne powizania duchowe:
JA - Uniwersum/Bg
Kolektywne powizania duchowe:
MY - Uniwersum/Bg
Ponadczasowe Ja:
JA taki, jaki jestem zawsze
Osobiste Ja:
Teraniejsze Ja:
JA jedyny w swoim rodzaju

JA w tej chwili
Przynaleno rodowa:
Spoeczne Ja:
Wybrane grupy:
Tosamo lingwistyczna:
Wyobraenia
MY jestemy rodzin
MY jestemy jednakowi
MY jestemy przyjacimi
Wypowiedzi JA i MY"
Wyobraenie o wiecie spoecznym i duchowym

Wyobraenie o wiecie fizycznym
Umiejtnoci
Spoeczny system operacyjny

Zdolnoci spoeczne
Zwizki i inne powizania
Wszystkie inne umiejtnoci
Zachowanie
Postawy spoeczne: obcowanie z wasnym gatunkiem

Inne postawy
Otoczenie
rodowisko spoeczne:
rodowisko niespoeczne:
wczenie panoramy spoecznej

wyczenie panoramy spoecznej
3.4 STRUKTURA SAMOPOZNANIA

Samopoznanie mona przeanalizowa i podzieli na rne sposoby. Dla nas
bardzo praktyczny jest podzia wedug systemw sensorycznych, dlatego e
odpowiada wszystkim naszym gwnym modelom i metodom.
3.4.1 Autoportret ponadczasowy
Ktre czci wasnego Ja nazywamy wizualnymi? Autoportret danej osoby
uaktywnia si przez zadawanie pyta typu: Czy widzisz swj wasny obraz?".
Jednak ten sposb stawiania pyta czsto prowadzi do maej precyzyjnoci
odpowiedzi. Wiele obrazw widzianych w konsekwencji tak sformuowanego
polecenia utrudnia wyowienie" tego jednego, waciwego. Jako praktycy
NLP musimy wiedzie, czego chcemy, i pomc klientowi dokona trafnego
wyboru.
Wiele przeprowadzonych przeze mnie eksperymentw wykazao, e obrazy
wasnego Ja mona postrzega na rnych poziomach abstrakcji. Na przykad
kto moe pamita, co widzia rano w lustrze, a w wyobrani potrafi take
wytworzy swj ponadczasowy autoportret -si rzeczy abstrakcj tego, czym
zawsze by i bdzie". Od odpowiedniej techniki zaley, czy uda nam si
doprowadzi klienta do waciwego poziomu abstrakcji.
66____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z

LUDMI
Taki ponadczasowy portret wasny moe posuy za rdo pomocnicze,

kiedy w pewnym okresie ycia mamy zamiar poszuka w nim nowej myli
przewodniej, moe te pomc w spojeniu wielu osobnych Ja.
3.4.2 Autoportret w kontekcie
Obrazy wasne ulegaj zmianom w zalenoci od czasu i kontekstu. Podczas
terapii jestemy konfrontowani z obrazami pasujcymi do okrelonych
sytuacji. To mniej abstrakcyjne, kontekstowe Ja odgrywa wan rol w pracy z
panoram spoeczn i dlatego wane jest opanowanie poniszych krokw.
Kilka praktycznych wskazwek. Nawet gdy stosujemy w szecio-punktowy

program, polecenie spojrzenia na siebie samego moe nieco zdezorientowa
klienta. Czsto wynika to z faktu, e obraz wasny nigdy nie egzystuje w
sposb cigy i cakowicie wiadomy. To z kolei zbija klienta z tropu, tak e
nie wie, co waciwie powinien widzie. Czsto widzi
67
zmieniajce si obrazy wasnego Ja, a ich znaczenie

pozostaje dla niego zagadk.
Uwaga klientw moe by take odwrcona
przez inne Ja bkajce si" niekiedy po
panoramach spoecznych niektrych ludzi. Dlatego
chciabym poda jeszcze kilka wskazwek
pomocnych w stworzeniu autoportretu.
Po zbadaniu setek przypadkw jestem
przekonany, e najlepiej jest postpi tak, jak gdyby
istnia tylko jeden jedyny, konkretny obraz
wasnego Ja, lokalizowany bezporednio przed
sob. Ten stojcy na czele, wytworzony w
wyobrani autoportret jest w danym kontekcie
wiodcym Ja. Moemy wic przyj, e ta jego
cz, ktra kieruje czowiekiem w okrelonej
sytuacji, zajmie rwnie gwne miejsce w jego
panoramie spoecznej.
I prosz mi uwierzy, klient to zauway przynajmniej podwiadomie. Jeli kto twierdzi, e
tego nie widzi, naley zaproponowa, eby sobie
ow sytuacj wyobrazi. Ma oczywicie prawo by
niepewny. Moemy mu pomc, mwic: Jeli
pniej pojawi si lepszy obraz, to go wymienisz".
Musimy ponadto pamita, e pacjent z
pewnoci ulegnie naszej sugestii co do zmiany
wasnego obrazu, nawet jeli bdzie to
niewiadome.
Gdy autoportret jest bardzo niewyrany,
emocjonalne reakcje na sugestie s silnie
odczuwalne. Zmiany obrazu id w parze ze
zmianami mimiki, oddechu i pozycji ciaa.
Jeeli natomiast wszystkie werbalne i
niewerbalne znaki sygnalizuj cakowity brak
autoportretu, jest to oczywicie rwnie cenn
informacj. Nierzadko bowiem jaka cz
osobowoci poddaje go cenzurze - i to z zupenie
pozytywnych pobudek. A nasza dalsza praca ma
tylko wtedy szanse na sukces, jeli najpierw
nawiemy kontakt z ow czstk.
Psycholodzy mwi czsto o pozytywnych i
negatywnych obrazach wasnych", majc na myli
ich tre. Jeeli ma si negatywny obraz wasny,
oznacza to, e widzi si siebie akurat w
niekorzystnej sytuacji, na przykad popeniajc
jakie gupstwo.
Powodem trudnoci z wywoaniem wasnego
obrazu moe by take jego negatywna tre. Dana
osoba nie chce wwczas go widzie. W takim
wypadku warto jest powici nieco uwagi tej czci
osobowoci, ktra sprawuje nad nim kontrol.
3.4.3 Odlego i kontakt z wasnym Ja oraz jego
wielko
Idealna odpowied na pytanie: Gdzie widzisz swj
wasny
obraz?",
to
dokadne
wskazanie
odpowiedniego punktu w przestrzeni przed sob. W
innych wypadkach klientowi jest potrzebna pomoc.
Terapeuta moe na przykad stan dokadnie w tym

miejscu, na ktrym spoczywa wzrok klienta i
sprbowa za pomoc ruchw rki zlokalizowa
punkt umiejscowienia obrazu.
Cechy formalne obrazu wasnego, jakimi s
odlego i wielko, odgrywaj istotn rol w
zmianach i umacnianiu samopoznania. Jeszcze
67
zmieniajce si obrazy wasnego Ja, a ich znaczenie

pozostaje dla niego zagadk.
Uwaga klientw moe by take odwrcona
przez inne Ja bkajce si" niekiedy po
panoramach spoecznych niektrych ludzi. Dlatego
chciabym poda jeszcze kilka wskazwek
pomocnych w stworzeniu autoportretu.
Po zbadaniu setek przypadkw jestem
przekonany, e najlepiej jest postpi tak, jak gdyby
istnia tylko jeden jedyny, konkretny obraz
wasnego Ja, lokalizowany bezporednio przed
sob. Ten stojcy na czele, wytworzony w
wyobrani autoportret jest w danym kontekcie
wiodcym Ja. Moemy wic przyj, e ta jego
cz, ktra kieruje czowiekiem w okrelonej
sytuacji, zajmie rwnie gwne miejsce w jego
I prosz mi uwierzy, klient to zauway przynajmniej podwiadomie. Jeli kto twierdzi, e
tego nie widzi, naley zaproponowa, eby sobie
ow sytuacj wyobrazi. Ma oczywicie prawo by
niepewny. Moemy mu pomc, mwic: Jeli
pniej pojawi si lepszy obraz, to go wymienisz".
Musimy ponadto pamita, e pacjent z
pewnoci ulegnie naszej sugestii co do zmiany
wasnego obrazu, nawet jeli bdzie to
niewiadome.
Gdy autoportret jest bardzo niewyrany,
emocjonalne reakcje na sugestie s silnie
odczuwalne. Zmiany obrazu id w parze ze
zmianami mimiki, oddechu i pozycji ciaa.
Jeeli natomiast wszystkie werbalne i
niewerbalne znaki sygnalizuj cakowity brak
autoportretu, jest to oczywicie rwnie cenn
informacj. Nierzadko bowiem jaka cz
osobowoci poddaje go cenzurze - i to z zupenie
pozytywnych pobudek. A nasza dalsza praca ma
tylko wtedy szanse na sukces, jeli najpierw
nawiemy kontakt z ow czstk.
Psycholodzy mwi czsto o pozytywnych i
negatywnych obrazach wasnych", majc na myli
ich tre. Jeeli ma si negatywny obraz wasny,
oznacza to, e widzi si siebie akurat w
niekorzystnej sytuacji, na przykad popeniajc
jakie gupstwo.
Powodem trudnoci z wywoaniem wasnego
obrazu moe by take jego negatywna tre. Dana
osoba nie chce wwczas go widzie. W takim
wypadku warto jest powici nieco uwagi tej czci
osobowoci, ktra sprawuje nad nim kontrol.
3.4.3 Odlego i kontakt z wasnym Ja oraz jego
wielko
Idealna odpowied na pytanie: Gdzie widzisz swj
wasny
obraz?",
to
dokadne
wskazanie
odpowiedniego punktu w przestrzeni przed sob. W
innych wypadkach klientowi jest potrzebna pomoc.
Terapeuta moe na przykad stan dokadnie w tym

miejscu, na ktrym spoczywa wzrok klienta i
sprbowa za pomoc ruchw rki zlokalizowa
punkt umiejscowienia obrazu.
Cechy formalne obrazu wasnego, jakimi s
odlego i wielko, odgrywaj istotn rol w
zmianach i umacnianiu samopoznania. Jeszcze
waniejszy jest zwizek obu Ja, czyli ogniwo czce obraz z poczuciem
wasnego Ja (Ja kinestetycznym). Obraz wasny moe by tylko wtedy
prawdziwy, gdy jest poczony z kinestetycznym Ja. Wikszo ludzi z atwoci moe wyobrazi sobie to ogniwo. Jego wizualn reprezentacj uaktywniamy w razie potrzeby pytaniem: Czy widzisz zwizek midzy
poczuciem swojego wasnego Ja a jego obrazem?". Zwizek ten jest czsto
postrzegany jako wizualna metafora zjawiska energetycznego, na przykad
jako promie.
Sia Ja w duym stopniu zaley od odlegoci, w jakiej jest ono widziane,
jego wielkoci i zwizku obu jego czci skadowych. Intensywno jego
odbioru zwiksza:
132)zmniejszenie odlegoci,
133)powikszenie,
134)umocnienie zwizku obu Ja,
135)rozjanienie i uwydatnienie (czsto).
Uywajc jzyka NLP, moemy powiedzie, e doprowadzenie klienta do
obrazu wasnego czsto wywouje przejciowe asocjacje lub dysocjacje.
Wytworzony w wyobrani zwizek obu Ja odzwierciedla wymiar ich kinestetycznego wspdziaania w obrazie wasnym.
Cakowita dysocjacja od wasnego obrazu zabija poczucie wasnego Ja.
Klient, ktry nieprzerwanie postpuje w ten sposb, ju wkrtce zacznie
skary si, e straci z oczu sam siebie.
Obraz wasny moe jednak take znajdowa si bardzo blisko, a nawet
cakowicie wewntrz ciaa. I wtedy nie widzimy ani obrazu, ani jego zwizku z
wasnym Ja. Okrelamy to wwczas mianem cakowitej asocjacji z obrazem
wasnym, z tym e pacjent wtedy ju go nie widzi. Badania w tej dziedzinie
dowodz, e stan cakowitej asocjacji z obrazem wasnym uwaa si za
pozytywny. Doj do siebie", sta si caoci", trans medytacyjny" - takich
sw uywa si dla sprecyzowania tego stanu mentalnego. Wikszo osb nie
jest jednak zdolna do spoecznych interakcji, utosamiajc si cakowicie z
obrazem wasnym. Inni natomiast uwaaj, e pozostajc w takim stanie,
mona si znakomicie komunikowa. Nie zapominajmy, i obraz wasny
odzwierciedla miejsce danego czowieka wrd innych ludzi w panoramie
spoecznej. Powiadamia go o jego roli i pozycji spoecznej. Gdy obrazu
wasnego nie ma, osoba zatraca pewne strategiczne zdolnoci spoeczne"
(patrz podrozdzia 3.9, w ktrym mowa jest o strategiach tosamoci
spoecznej").
3.4.4 Pozycja spostrzegania obrazu wasnego
W rozdziale pierwszym wspomniaem ju, e obraz wasny moe by widziany
z rnych perspektyw. Rnicowanie midzy obrazami wasnymi pierwszej i
drugiej pozycji spostrzegania okazao si bardzo uyteczne.
Obraz widziany z pierwszej pozycji to do zoone zjawisko, pokazuje
bowiem Ja rwnoczenie z dwch rnych stanowisk. Spoglda si na nie z
samego centrum panoramy spoecznej, obserwujc co, co z tego punktu
69
wcale nie jest widoczne. Tak jak kapitan, ktry stoi

na statku, ale nie moe tego statku jednoczenie
widzie na horyzoncie.
Brzmi to by moe dziwnie, ale jedna z
najskuteczniejszych technik NLP, tak zwane
wizualne przeczanie (Bandler, 1985), opiera si
gwnie na ustawieniu silnego obrazu wasnego w
kontekcie, w ktrym jest on saby lub cakowicie
nieobecny. Obraz wasny ma wic efekt
terapeutyczny, mimo e jest on mentalnym,
metaforycznym wytworem.
Obraz wasny widziany z drugiej pozycji ma
tym bardziej charakter nierealnej i delikatnej
reprezentacji, e u jego podstawy ley zoona, poznawcza konstrukcja sposobu spostrzegania danej
osoby przez innych. Pokazuje, jak owa osoba myli
(przypuszcza, mniema, wyobraa sobie), e jest
widziana. Obrazy wasne spostrzegane z drugiej
pozycji zawdziczaj swoje istnienie faktowi, e
jednostki uzalenione od innych zazwyczaj si ich
trzymaj. Czsto obraz wasny pierwszej pozycji
zostaje zastpiony obrazem drugiej pozycji.
3.5 GOSY WOLI, CZYLI JA AUDYTYWNE
Kiedy wymawiamy sowa Ja, ,ja sam" lub mnie",
automatycznie stajemy si siebie wiadomi.
Samopoznanie pobudzane jest take przez wypowiedzenie imienia, przezwiska czy przydomka danej
osoby. Drugim aspektem suchowym jest nasz
zaufany gos wewntrzny. U niektrych ludzi
stanowi on nawet istot samopoznania. Jeli ten gos
zamilknie (podczas medytacji lub na skutek afazji),
zaginie take poczucie normalnego, wasnego Ja.
Mimo e wszystkie personifikacje mog by
rdem gosw wewntrznych, to tylko niewiele z
nich dana osoba zalicza do wasnego Ja, czyli
wycznie personifikacji wasnej osoby. Jeeli kilka
czstek funkcjonuje rwnoczenie, to wasne Ja
mwi swoim gosem do drugiego Ja, a to z kolei by
moe odpowiada w inny sposb. Audytywne
elementy wasnego Ja znajduj si czsto z boku lub
z tyu panoramy spoecznej, rzadziej na pierwszym
planie.
Sposb, w jaki praktycy NLP pracuj nad
czciami skadowymi osobowoci, moe nam
uwiadomi, jak s one personifikowane. Gosy
uczestniczce w samopoznaniu potrafi gruntownie
wymiesza si z gosami wszystkich moliwych
personifikacji. Inaczej mwic, tworzy si gwar",
ktry dowodzi, e dowiadczenia spoeczne
niektrych ludzi niekoniecznie dziaaj niczym
wizualna przesona, a raczej sprawiaj wraenie
nieustannej gadaniny oddzielajcej ich od
niespoecznego milczenia wiata zewntrznego.
3.6 ZAPACH, SMAK I CZUCIE SAMEGO
SIEBIE
W
niniejszym
przegldzie
wewntrznych
reprezentacji wasnego Ja nie moe zabrakn
aspektw wchowych i smakowych. Paleta
zapachw wasnego ciaa moe take stanowi
istotny element Ja. Patrick Siiskind
pisa w swojej powieci Pachnido o tym, e czowiek bez wasnego zapachu

jest bezosobowy i niezauwaalny. Czytajc t powie, poniekd wyzwalamy
nasze powonienie i uzyskujemy pewno, e zapach jest wanym elementem
naszego Ja, nie rnic si pod tym wzgldem od smaku.
Wizualne i audytywne skadowe naszej tosamoci s silnie zwizane z jej
kinestetycznymi elementami. Uczucia wasne s istot czowieka. Pierwsz
umiejtnoci zarodka w onie matki jest prawdopodobnie czucie siebie
samego.
Polecenie: Poczuj siebie!" czsto wystarcza, eby wywoa ten rodzaj
uczu. Jednak gdy tylko zaczniemy wyjania, co czujemy, okazuje si, jak
bardzo jest to skomplikowane. Dlatego dobrze jest we wasnym Ja rozrni
trzy rodzaje uczu:
136)poczucie kinestetycznego Ja,
137)samoocena,
138)znajome poczucie wasnego Ja.
W nastpnym rozdziale przyjrzymy si im dokadniej.
3.6.1 Kinestetyczne Ja
Stwierdzilimy ju, e uczucie kinestetycznego Ja jest zlokalizowane
zazwyczaj w okolicach brzucha. W aikido punkt ten nazywa si ki".
Fizjoterapeuci i mionicy wschodnich sztuk walki odkryli, e ta cz ciaa ma
ogromne znaczenie dla samopoczucia czowieka i pooona jest kilka
centymetrw w gbi ciaa, powyej lub poniej ppka. Ktr cz twojego
ciaa odczuwasz najsilniej jako cz twojego Ja"? Pytanie to czsto uatwia
moim klientom rozpoznanie ich kinestetycznego Ja. Zdziwio mnie tylko, e
lokalizowali swoje uczucia w bardzo rnorodny sposb, od czubka gowy,
poprzez klatk piersiow, a do podbrzusza; nie zawsze porodku, czsto te z
boku.
Z czasem doszedem do przekonania, e odbieranie wasnego Ja poza
wasnym ciaem wynika z braku kinestetycznego Ja. Wychodzi na to, e gdy
jestemy pogreni we nie, pi take nasze Ja kinestetyczne, tak samo jak w
niektrych stanach zmienionej wiadomoci.
Kinestetyczne Ja teoretycznie zajmuje centralne miejsce w przeyciach
spoecznych, ale w rzeczywistoci istnieje wiele wyjtkw od tej reguy.
Miaem do czynienia z pacjentami, ktrzy odczuwali kinestetyczn
personifikacj innej osoby w swoim centralnym punkcie. Wasne Ja tego typu
znajdowao si u nich gdzie w okolicach rodkowego punktu. Niektrzy
opowiadali take, e w punkcie centralnym lokalizowali kiedy jak inn
osob, ale gdy znika ona bezpowrotnie z ich ycia, w rodku ciaa pozostaa
im tylko pusta, zimna i czarna dziura.
Wiele szk fizjoterapeutycznych zgodnie twierdzi, e niestao osobowoci i postawy ciaa jest cile zwizana z bardzo wysok lokalizacj kinestetycznego Ja. Niekorzystne jest take umiejscawianie go za bardzo na wprost,
za nisko lub z tyu. Ten stan mona skorygowa wiczeniami i poprzez
bezporednie sugestie. Mwimy wwczas o wiczeniu centrowania.
71
W NLP tego rodzaju interwencje nazywa si

zmianami kinestetycznych cech podrzdnych, ale,
niestety, na razie niewielu terapeutw NLP stosuje ow technik.
W ramach samopoznania warto jest przyjrze
si bliej swojemu kinestetycznemu Ja i
zwizanemu z nim obrazowi.
Zdarza si jednak, e oba elementy wcale nie
s ze sob powizane, poniewa brak im jest tak
zwanego ogniwa czcego. W takich wypadkach
synestezja obrazu i uczucia nie funkcjonuje, a
wyrane poczucie wasnego Ja po prostu nie
istnieje. Obraz wasny przedstawia jak gdyby
obc osob. Sugerujc klientowi powizanie
obydwu obrazw, moemy umocni znaczenie
stworzonego w mylach autoportretu. Udaje si
to na przykad dziki pytaniu: Czy potrafisz
poczy obraz tego, czym jeste, z punktem
ciaa, w ktrym lokalizujesz twoje wasne Ja?
(wskazujemy na brzuch klienta).
Optymalne
samopoznanie
uaktywnia
rwnoczenie wszystkie systemy sensoryczne.
Poczucie wasnego Ja jest obecne, jeeli klient
widzi swj obraz wasny albo jeeli wymawia (w
myli) swoje imi lub sowo Ja. Aby wyostrzy
wraliwo moich pacjentw na ich Ja polecam:
Popatrz na twj obraz wasny, wyczuj go i
powiedz: To ja, pocz poczucie twojego Ja z
obrazem..." (powtarzamy).
3.6.2 Samoocena
Negatywne obrazy wasne dlatego s negatywne,
e czujemy si le, patrzc na nie. Czujemy si
le, bo nie chcemy na nie patrze, i czsto opatrujemy siebie negatywnymi komentarzami:
72____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_______________
Piotr: Nie, no obrzydzenie mnie bierze, jak patrz na to moje Ja tam na dole".
Konstatujc w uproszczony sposb, moemy ocenia samego siebie jako posta:
139)sympatyczn,
140)odpychajc,
141)neutraln.
Wiadomo, e odrzucanie samego siebie moe powodowa problemy. Ludzie
majcy negatywny obraz wasny, staraj si na niego nie patrze. Ujawnia si
to, gdy polecamy pacjentowi zastosowa konkretn technik NLP, na przykad
dysocjacj wizualno-kinestetyczn: Przyjrzyj si sobie, jak robisz to czy
tamto...". Czowiek z negatywnym obrazem wasnym nie bdzie umia
wykona polecenia, bo wzdraga si przed konfrontacj z czym tak
odpychajcym. W ten sposb jedna cz jego osobowoci chce ochroni go
przed negatywnym uczuciem samokrytyki.
Osoby, ktre nie akceptuj swojego obrazu wasnego, maj skonno do
odsuwania go daleko od siebie, zmniejszania i spychania na bok. Jednak takie
spojrzenie na obraz wasny - jak gdyby przez odwrcon lunet - pociga za
sob zgubne skutki dla spoecznych kompetencji. Sabo malutkiego,
dalekiego obrazu powoduje, e dana osoba staje si podatna na wpywy
grujcych nad ni ludzi. Brak jej cakowicie pewnoci siebie oraz siy
przebicia i z atwoci staje si ofiar przemocy. Ponisza, prosta technika NLP
moe przeciwdziaa negatywnemu autoportretowi.
U wielu moich pacjentw ta prosta technika interwencyjna odniosa

zadziwiajco pozytywne rezultaty. Zastosowana w odniesieniu do ponadczasowych obrazw wasnych, moe dostarczy pierwszych uczu bezwarunkowej mioci i szacunku dla samego siebie. Oczywicie uwydatnia
take wszelkie moliwe problemy ekologiczne. By moe pacjent opowie nam,
jakie przekonania przeszkadzaj mu w dugotrwaym przepenieniu obrazu
wasnego mioci. Opisze ewentualnie traumatyczne przeycia, krytykujce
gosy uwewntrznionych postaci rodzicw i tym podobne
73
przyczyny. Wszystkie te zastrzeenia musimy

przeanalizowa, zanim bdziemy mogli oczekiwa,
e uczucia pozytywnej samooceny si ustabilizuj.
3.6.3 Znajome uczucia w stosunku do wasnej
osoby
Oprcz samooceny i poczucia kinestetycznego Ja
poczucie wasnego Ja moe take by opanowane
przez tak zwane znajome uczucia w stosunku do
wasnej osoby. W tym miejscu powinnimy
pamita, e nasze wewntrzne narzdy zmysowe
(ktrych zadaniem jest regulacja postawy, gry
mini, oddechu i krwiobiegu) nieustannie
dostarczaj naszemu mzgowi jakich informacji.
Do pewnego momentu s to normalne" uczucia.
Zazwyczaj odbierane s one w sposb cigy lub
wystpuj zawsze w tej samej kolejnoci.
Uwiadamiamy je sobie tylko wtedy, gdy na
przykad serce bije nam szybciej, odek jest pusty
albo peny, gdy przyjmujemy jak nienaturaln
pozycj albo oddychamy inaczej ni zwykle.
Znajome uczucia wynikaj wanie z takich
fizycznych przey.
Na og maj one zwizek z przyzwyczajeniem.
S nam tak znane, e zaczynamy zdawa sobie z
nich spraw dopiero, gdy si zmieniaj - gdy
znajome uczucia zastpione zostan obcymi.
Podobnie jest ze smakiem wasnego jzyka. Mona
go czu, ale tylko, kiedy zwrcimy na niego uwag
(na przykad w trakcie choroby albo czytania tego
tekstu).
O braku znajomych uczu wasnych mwimy
natomiast, gdy dana osoba nie potrafi wyczu samej
siebie. Nastpstwem tego zjawiska mog by lk i
swoiste oddalenie si od wasnj osobowoci.
Wedug obserwacji wielu terapeutw pacjenci
kurczowo trzymaj si znanych sobie uczu, nawet
jeli s one nieprzyjemne - Dobrze mi byo z moj
star, dobr depresj". Lk przed czym nowym,
obcym
moe
blokowa wszelkie zmiany
terapeutyczne. Niektrzy autorzy (Wessler, 1990)
nazywaj to emocjonalnym przystankiem". Gdy
pacjent na skutek wprowadzonej zmiany jest
zmuszony z niego zrezygnowa, zaczyna si ba,
oponowa i sprzeciwia si zmianie. Uparcie trzyma
si gboko zakorzenionych uczu i utrudnia tym
samym wszelkie modyfikacje. W takich wypadkach
terapeuta
powinien
skontrolowa
aspekty
ekologiczne i poszuka pozytywnych pobudek w
oponujcych czciach osobowoci.
3.7 PANORAMA WASNEGO JA
Podczas gdy pacjent siedzi z zamknitymi oczami i
przyglda si w mylach swojej panoramie
spoecznej, terapeuta moe go spyta: Gdzie czujesz sam siebie pord tych wszystkich ludzi?".
Najczstsz odpowiedzi bdzie okrelenie
umiejscowie samego siebie. Moe ich by nawet

kilka, midzy innymi Ja przewodzce w danym
kontekcie i lokalizowane na pierwszym planie
panoramy spoecznej, w pozycji na godzinie
12.00". Poza tym u niektrych ludzi napotkamy kilka obserwujcych Ja, stojcych zazwyczaj na
uboczu (i komentujcych z tej pozycji). Dla
caociowej
reprezentacji
wszystkich
Ja
spostrzeganych
w przestrzeni posugujemy si okreleniem panorama wasnego Ja". I

rzeczywicie, wszystkie wiadomie postrzegane czci osobowoci mog
znajdowa si w najbliszym otoczeniu (i wewntrz) danej osoby. Ich wielko
i odlego midzy nimi informuje o strukturze danej osobowoci. W rozdziale
czwartym traktujcym o sile spoecznej poznamy prawo dominujcych
personifikacji, decydujce o tym, ktra cz osobowoci przejmuje
prowadzenie" w okrelonej sytuacji. Przewodzce Ja to moe by wanie taka
dominujca personifikacja, ale take personifikacje osb drugich lub caych
grup. Zasada ta ilustruje take dynamik wasnego Ja, o ile ta ostatnia
odznacza si niestabiln tosamoci.
3.8 SPOECZNE JA Z PUNKTU WIDZENIA NLP
Rodzina jest pierwsz grup, do ktrej czujemy swoj przynaleno. Dlatego
dla wikszoci ludzi jest ona take prototypem spoecznego Ja. Rodzina,
plemi czy nard to grupy, do ktrych naleymy bez moliwoci
wczeniejszego wyboru. Stanowi one tak zwan przynaleno rodow.
Natomiast inne, wybrane przez nas grupy (partie polityczne czy stowarzyszenia sportowe) odczuwa si zupenie inaczej.
Czowiek o spoecznym Ja (na przykad Hindus o osobowoci nastawionej
na wsplnot), postawiony przed pytaniem: Kim jeste?", w odpowiedzi
wymieni kategorie spoeczne, do ktrych przynaley. Powie na przykad:
Jestem Brahmanem, Subrimanem, Hindusem, psychologiem, czonkiem partii
kongresowej, pochodz z Biharu". Takie informacje s wyrazem spoecznego
Ja nazywanego take tosamoci spoeczn.
Tosamo osobista i spoeczna rni si uyciem sw: Ja albo My i
Jedyny" albo podobny". Tosamo spoeczna zawiera cechy wsplne dla
wszystkich czonkw tej samej grupy.
Pomijajc konkretne wypowiedzi na ten temat, przynaleno grupow
demonstruje si take za pomoc ubioru, samochodu czy podobnych symboli.
Spoeczne Ja jest widoczne, zanim dojdzie do gosu. Gdy za si odzywamy,
nasza tosamo spoeczna przejawia si gwnie w brzmieniu jzyka
ojczystego, akcentu lub argonu.
Tosamo spoeczna czowieka nie jest jednak wycznie aspektem
przynalenoci grupowej, jest ona take przekonaniem o jego pozycji zajmowanej w teje grupie. Innymi sowy, spoeczne Ja reprezentuje przynaleno lub brak przynalenoci do grupy oraz sposb, w jaki jest ona
odczuwana.
Teoretycznie spoeczne samopoznanie czowieka mona porwna z olbrzymi sieci poznawcz, poniewa naleymy do wielu grup i do rwnie
wielu nie naleymy. Jednak w yciu codziennym rzeczywiste spostrzeganie
spoecznego Ja ogranicza si do uwzgldniania okrelonej liczby tych
potencjalnych zwizkw.
Moemy zacz si zastanawia, dlaczego czowiek wytwarza spoeczny
wizerunek? Odpowied na to pytanie jest rwnoczenie wytumaczeniem.
Mona powiedzie, e spoeczne Ja udziela nam jasnych
SAMOPOZNANIE I TOSAMO____________________________TO
wskazwek dotyczcych naszego zachowania. Umoliwia nam podejmowanie

decyzji i rozwizywanie wewntrznych konfliktw. Innymi sowy, mwi, co
nam wolno, a czego nie wolno.
Oczywicie przynaleno grupowa nie umacnia automatycznie wasnego
Ja. Fakt, e jestemy czonkiem National Geographic Society (i abo-nujemy
czasopismo), jeszcze nam nic nie mwi o tym, gdzie mamy pj, jak si
ubra, co kupi i na kogo gosowa.
Badania wykazuj, e intensywno subiektywnego przeywania przynalenoci grupowej oraz zwizanej z ni lojalnoci w duym stopniu zaley
od tego, w jaki sposb wstpio si do owej grupy. Jeeli musimy tylko
zapaci skadk, aby sta si czonkiem zwizku sportowego lub partii, nasze
uczucie lojalnoci i przynalenoci z pewnoci nie bdzie zbyt intensywne.
Zwaszcza w porwnaniu z uczuciem wobec grupy, do ktrej naleymy z racji
urodzenia, lub te do zwizku, ktry ze swojej strony wybra nas za czonka,
czy te do klasztoru narzucajcego nam jako nowicjuszowi dugi i bolesny
okres inicjacji.
Modelujc dowiadczenia spoecznego Ja, dojdziemy do wniosku, e z ca
pewnoci nie jest ono stabilne. Wrcz przeciwnie, charakteryzuje si du
energi i rnorodnoci w czasie i jest uzalenione od kontekstu.
3.8.1 Struktura spoecznego samopoznania
Zycie rodzinne jest podstaw formowania tosamoci spoecznej. W rozdziale
szstym dowiemy si, jak ycie w rodzinie w powizaniu z panoram rodzinn
ksztatuje nasze spoeczne Ja i w ogle ca osobowo czowieka.
Rodzina jest pierwsz wytworzon przez nas personifikacj grupy.
Pocztkowo widzimy j jako cao i wyobraamy j sobie w naszej panoramie
spoecznej jako obiekt spoeczny z wasn wol. T personifikacj czy ducha
rodziny odczuwamy niekiedy jako co silniejszego od nas samych. Dlatego
personifikacje rodziny nierzadko mog by bardzo silne, a pod wpywem
rodziny moemy nawet sami si zatraci, mimo e rwnoczenie w bardzo
duym stopniu czujemy si do niej przynaleni.
Do audytywnych cech rodziny zaliczamy imiona, dialekt i sownictwo.
Take smak i zapach mog by typowe dla rodziny, dziki wsplnemu
jedzeniu, piciu, uywanym, perfumom i zapachom cia. Fakt, e zapach ciaa
odgrywa wan rol w yciu rodzinnym zwierzt, nasuwa wniosek, i rwnie
ludzie znaj zapach domu rodzinnego".
Ludzie odrniaj grupy, do ktrych nale i do ktrych nie nale,
wyznaczajc im odmienne miejsca w swojej panoramie spoecznej. Cechy
formalne, jakimi s odlego midzy nimi, ich wielko i przywizanie do
nich odgrywaj tu rwnie wan rol, jak w wypadku tosamoci osobistej.
Grupy wasne to te, do ktrych przynaleymy, ktre wyobraamy sobie
bardzo blisko, a nawet kinestetycznie zwizane z naszym Ja; czasem z tyu lub
wok niego.
76
TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW 2 LUDMI
Grupy obce to te, do ktrych nie czujemy si przynaleni, ktre lokalizujemy dalej i w oderwaniu. Wymiary, jakich nabieraj, odpowiadaj ich
emocjonalnym wpywom na nasze Ja.
3.8.2 Spoeczne Ja kinestetyczne
Tak samo jak w wypadku osobistej tosamoci, take i tu uczucia daj si
podzieli na trzy kategorie. S to: kinestetyczne My, wartociujce uczucia
wobec grup, oraz bliskie nam uczucia przynalenoci grupowej.
Kinestetyczne My. Uczucia skadajce si na pojcie My obejmuj
zazwyczaj wiksze czci ciaa ni uczucia kinestetycznego Ja. To ostatnie
dotyczy tylko kilkucentymetrowego punktu, podczas gdy uczucie My czsto
wykracza poza granice ciaa, na boki i do tyu. Z uczuciem przynalenoci
czy si take lokalizacja w panoramie spoecznej tych osb, z ktrymi
czujemy si sprzymierzeni.
Cigo i intensywno kinestetycznego My to mierniki uwagi, jak
obdarzane jest ono w naszej kulturze. W innych podporzdkowanych kolektywnym zasadom kulturach moe to wyglda inaczej.
Przynaleno" odczuwa si tak, jak gdyby inni czonkowie grupy stali
blisko, tu obok nas albo za nami. W opisach cech formalnych uczucia
przynalenoci czsto pada sowo ciepo", na przykad: Odczuwam ciepo i
szczero w stosunku do moich przyjaci".
Wan kinestetyczn cech formaln ycia spoecznego opisuje take
sowo skonno". Moe ono znale swj wyraz w chci zblienia si do
innych ludzi lub w upodobaniu do nich. Uczucie przynalenoci nie musi by
automatycznie zwizane z upodobaniem, ale czsto tak si dzieje. Gdy jest ono
nieobecne, to take zwizkom w panoramie spoecznej brak jest aktywnoci.
Rnica midzy Oni a My rzdzi tosamoci spoeczn. Kinestetyczne My
jest silniejsze w obecnoci czonkw grupy, do ktrej nie naleymy. Pojcia
My i Oni odczuwane s niekiedy rwnoczenie. Uczucia dla nich" s czsto
chodne i gdy nie odczuwamy sympatii, odbieramy je na plecach i barkach.
Zoono tych zagadnie zmusza nas jednak, by by ostronym z definitywnymi wypowiedziami na temat uczu spoecznych" innych ludzi. Z ca
pewnoci wiemy tylko, e wszystkim nam znane jest uczucie wsplnoty i e
jest ono w yciu niezmiernie wane. Niestety, modelowanie kinestetycznych
cech formalnych tych uczu nie dostarcza nam adnych naukowych dowodw
na to, co ludzie na ogl" do siebie wzajemnie czuj.
Wartociujce uczucia wobec grup. Wartociujce uczucia wobec grup
rodz si zazwyczaj, gdy widzimy okrelon grup i j definiujemy. Wwczas
przeywana jest ona ju w sposb kinestetyczny (synestezja), a nie wizualny.
To uczucie jest bezporedni reakcj na wizualn lub au-dytywn reprezentacj
danej grupy. Uoglniajc, rozrniamy trzy rodzaje wartociujcych uczu:
142)uznanie (mio, podziw, przywizanie),
143)odrzucenie (nienawi, niech, ksenofobia, wyobcowanie),
144)neutralno.
77
Nie oznacza to, e rzeczywicie zawsze musimy

ywi jedno z tych trzech uczu, mylc o jakiej
grupie. Rwnie dobrze moe ich cakowicie brakowa, na przykad na skutek wizualnej lub
kinestetycznej dysocjacji. W tym wypadku
odczuwamy pewien dystans w stosunku do danej
grupy. Ma to oczywicie swoje dobre strony,
jednake atwiej jest z nimi obcowa, wykluczajc
uczucia negatywne. Widz jak Japoczycy
maszeruj przez miasto, ale nic mnie to ju nie
obchodzi". Z drugiej strony ludzie chtnie
utosamiaj si z cenionymi przez siebie grupami.
Ale moliwe jest take, e odgraniczamy si od
powaanej przez nas grupy, na przykad gdy nie
jestemy akceptowani przez jej czonkw.
Wyobramy sobie rozwiedzionego mczyzn, ktry
wprawdzie cigle jeszcze kocha swoj rodzin, ale
dla witego spokoju odcina si od tego uczucia.
Bliskie uczucia przynalenoci grupowej.
Wystpuj one, gdy znajdujemy si w dobrze znanej
nam grupie i cieszymy si panujc w niej swojsk
atmosfer. Z atwoci daoby si tutaj
przeprowadzi pewien eksperyment. Musimy sobie
tylko wyobrazi spotkanie z czonkami bliskiej nam
grupy i uprzytomni sobie, co odczuwamy.
Sprbujmy poczu si dzieckiem w przedszkolu
albo wyobramy sobie siebie pord towarzyszy
broni w wojsku, albo przeniemy si do
jakiejkolwiek innej grupy, klasy szkolnej lub
podobnej i przeyjmy jeszcze raz uczucie
wsplnoty.
Jeli kto si skary, e atmosfera w jego miejscu
pracy bardzo si zmienia czy te e w domu nie jest
tak, jak kiedy, mowa jest o uczuciach
przynalenoci grupowej. Informuj one o
subiektywnych dowiadczeniach, w ktrych wan
rol odgrywaj wspomnienia uczu zwizanych z
dan grup.
Jeli nie mamy problemw z tymi uczuciami,
jeli wszyscy czujemy si ze sob zwizani, to nasze
ycie zazwyczaj bdzie przepenione radoci.
3.9 STRATEGIE KSZTATOWANIA

TOSAMOCI SPOECZNEJ
Aby mc bra udzia w yciu spoecznym, trzeba
wiedzie, kim si jest i umie to take pokaza.
Powinno si potrafi zarwno zaprezentowa swoj
niepowtarzalno, jak i podkreli podobiestwa z
innymi, aby mogli oni wyrobi sobie o nas jasny
pogld i odpowiednio nas odbiera. Znajomo
naszej niepowtarzalnoci i podobiestw uatwia
spoeczn orientacj i kieruje reakcjami innych ludzi
na nasz osob.
W
tym
rozdziale
pominiemy
kwesti
sygnalizowania niepowtarzalnoci i skoncentrujemy
si na okazywaniu podobiestw. Wykazanie podobiestwa do innych jest wyrazem naszej tosamoci
spoecznej. Po czyjej stronie stoimy? Jakiej pci

jestemy? Do jakiej sfery, grupy, firmy, nacji czy
bandy naleymy? Mam na myli bardzo powszechne
zjawisko, ktre mona uj prostym pytaniem: Jak
rol powinnimy odegra?".
Gdy na przykad bior udzia w kongresie
psychiatrw, to jak mam si tam zaprezentowa?
Jako psycholog czy jako potencjalny pacjent? Mam
wystpi jako kolega po fachu czy moe w roli
krytycznego widza? I jakie kryteria maj mi uatwi
wybr?
_78______________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

_________________
Aby podj decyzj, musz si zastanowi, do jakiego celu d. Chc co

zdziaa czy szukam raczej uznania ?Pragn zwrci na siebie uwag czy tylko
zaspokoi ciekawo?
Strategi ksztatowania tosamoci spoecznej mona okreli jako
metod, za pomoc ktrej jednostka spord rnych grupowych tosamoci
wybiera jedn, odpowiedni dla siebie. Waciwa decyzja umoliwia spenienie
wymogw stawianych w kontaktach spoecznych.
Kryteriw, ktre chcielibymy speni, jest wiele. Dla orientacji podaj
kilka przykadw. Celem kontaktw spoecznych moe by:
145)ch podporzdkowania sobie innych,
146)pragnienie akceptacji,
147)dza podziwu,
148)wola wyrnienia si,
149)zamiar pozostania niezauwaonym (szpieg, tajny agent, czowiek
cierpicy na socjofobi),
150)zamiar zdobycia zaufania,
151)pragnienie mioci,
152)ch odnalezienia wiary.
Wymagania te opieraj si przede wszystkim na reakcjach, ktrych spodziewamy si po innych. Jednak nie wystarczy wiedzie, czego od nich
oczekujemy. Musimy si zastanowi, co naley uczyni, aby dopasowa
postpowanie innych do naszych celw. Wiedzie, czego si chce, to jedno,
wiedzie co si potrafi, to co innego.
Jeli wic chc by podziwiany przez jak grup (mj cel), to co musz w
tym kierunku zrobi? Jakie kwalifikacje spoeczne mam do dyspozycji?
Jeeli umiem dobrze dyskutowa i argumentowa, to by moe uda mi si
dla oglnego podziwu wszcz z kim ktni. W tym wypadku bd
reprezentowa pogldy tej strony, przez ktr chc by podziwiany i pokc
si z jej najwikszym przeciwnikiem. Gdy uda mi si pokona go moimi
argumentami, caa grupa bdzie prawdopodobnie mn zachwycona.
W powyszym wypadku dana osoba decyduje si zachowa tak, jak gdyby
przynaleaa do okrelonej grupy. Stara si do niej upodobni, gdy tak
tosamo spoeczn sobie wybraa. Ktnia jest spoeczn kwalifikacj
zastosowan dla zaspokojenia kryterium podziwu".
Tosamo spoeczna moe si przejawia na trzy sposoby, cay proces
moe wic take w trzech punktach si nie powie. Na przykad: kryteria nie
zostan spenione, zawiedzie spoeczna kompetencja czy te przynaleno
grupowa okae si mylna. Ewentualne problemy w kontaktach spoecznych z
grupami s czasami atwiejsze do zrozumienia, jeeli dogbnie
przeanalizujemy okrelony system tosamoci.
Praktycznym instrumentem s tu tak zwane procesy metaprogramu, na
przykad:
79
153)przystosowanie si,
154)wyodrbnienie si,
155)porwnanie si,
156)polaryzowanie,
157)zastosowanie metamodelu.
Jak rol mam wic przyj, udajc si jako psycholog na
kongres psychiatrw?
Jeeli dostosuj si do ich tosamoci
spoecznej (tak jak ja j sobie wyobraam),
przedstawi si podobnie, czyli jako pracownik
suby zdrowia. Dostrzeg wicej podobiestw ni
rnic midzy psychiatrami a psychologami i
wymieszam" ich wizualnie. Jeli moim kryterium
jest akceptacja, to moe mi si powie, jeeli tylko
uda mi si jako laikowi powstrzyma od fachowych,
medycznych uwag.
Jeeli si wyodrbni, to bd mwi o nas
psychologach" i okrel nas jako niemedycznych
ekspertw, sceptycznie oceniajcych stawianie
diagnozy na podstawie DSM (Diagnostic and
Statistical Manua ofMental Disorders) oraz
psychofarmakologi. Wyobra sobie psychiatrw
jako grup obc, z daleka, do du i na lewo od
centrum mojej panoramy spoecznej. To moe si
uda, jeli moim kryterium jest konfrontacja. Tylko
e wwczas musz umie dyskutowa i w pewnym
sensie podporzdkowa si reguom panujcym w
wiecie lekarzy. Jeli tak zrobi, prawdopodobnie
napotkam opr z ich strony i by moe sprowokuj
spr.
W momencie gdy zaczn si z nimi
porwnywa, zastanowi si nad rnicami i
podobiestwami. Powiem na przykad: Wy macie
wprawdzie czciej do czynienia z przypadkami
ostrej paranoi, ale za to my potrafimy zdziaa
wicej w dziedzinie bada i dugofalowych terapii".
Przy czym dosy czsto bd musia zmienia moj
pozycj spostrzegania. Jeli moim zasadniczym
kryterium jest zyskanie uznania, mog w tym
wypadku odnie sukces. Jednake powinienem
dysponowa umiejtnoci wykazania znajomoci
podobiestw i rnic. Niektrym psychiatrom
bdzie si to podobao, inni wytkn mi brak
wasnego zdania, pytajc: Wszystko dobrze, ale co
Pan sam uwaa za prawidowe?".
Polaryzujc, bd podkrela, e My jestemy
jaskrawym przeciwiestwem Ich. Oni s wani i
konserwatywni. My jestemy ucinion grup
walczc o sprawiedliwo i chcc uwolni
spoeczestwo od tyranii lekarzy. Wtedy moja
reprezentacja lekarzy bdzie efektem polaryzacji
grupy wasnej i obcej (zob. rozdzia smy). Stosujc
tak taktyk, z pewnoci odnios sukces, jeli tylko
bdzie mi zaleao na zwrceniu na siebie oglnej
uwagi i wywoaniu zamieszania. Spoeczne
kompetencje, ktrych potrzebuj, to retoryka i
cige uywanie dobitnych metafor.
Jednake gdy strac panowanie nad sytuacj,

wszyscy bd mnie uwaa za ostry przypadek
paranoicznej psychozy.
Wybierajc metamodel, widz psychologw i
psychiatrw z pewnego dystansu. Trzymajc si na
uboczu, obserwuj tylko wymian zda. Przekonam
si, w jak interesujcy sposb rozwija si w
ostatnich latach
komunikacja midzy psychiatrami a psychologami i zastanowi si, co mona

zrobi, aby j jeszcze udoskonali. By moe wtedy zamilkn i nie bd
potrzebowa
adnych
spoecznych
kompetencji.
Oczywicie do dyspozycji mamy
rwnie par bardziej skomplikowanych manewrw, w ktrych uczestniczy kilka grup. Na przykad mona
dostosowa si do jednej grupy i
natychmiast zacz dystansowa si w
stosunku do innej. Przybiera to
wwczas nastpujc form: Twoja
grupa i moja s w porzdku, ale ich
grupa jest niedobra. Nam obu jest
dobrze, bo mamy racj, to inni s w
bdzie".
Rozdzia 4
WADZA
4.1 JAK SKONSTRUOWA OBRAZ WADZY?

Jaki obraz powstaje, gdy wyobraamy sobie spoeczn wadz w modelu
panoramy spoecznej? Czy s to gry i doliny? Czy majc przed oczami ten
obraz, uda nam si osign tak przewag nad innymi, eby w zalenoci od
sposobu postpowania sta si wybitnym czonkiem spoeczestwa? Czy
mamy prawo oczekiwa od metod NLP, e przeobra niemiaego czowieka
w autorytatywnego przywdc? Niektrzy obawiaj si, e jeli byoby to
rzeczywicie osigalne, zachwiaoby podstawy nierwnoci, na ktrej opiera
si spoeczestwo. A moe ty te wanie umiechasz si ukradkiem,
przywoujc na pami wszelkie bezowocne kursy dla kadr kierowniczych, w
ktrych uczestniczye? Wszystkie prezentowane techniki sprawowania
wadzy spoecznej" doprowadziy nas do przekonania, e sia przewagi jest
czym gboko zakorzenionym i niemoliwym do przyswojenia sobie za
pomoc metod poznawczych. Zachowujemy wic spokj i traktujemy wadz
spoeczn w dalszym cigu jako co, co po prostu istnieje", jako dar
Wszechmogcego.
Ale co wtedy, kiedy ludzie zaczynaj eksperymentowa z czym tak zasadniczym, jak wadza spoeczna? Gdy na przykad czowiek, nad ktrym
mielimy od lat wadz, nagle zdobywa nad nami przewag, stosujc takie
gierki?
Cel tego rozdziau jest dwojaki. Po pierwsze nauczymy si podchodzi do
wikszoci problemw wynikajcych z fenomenu wadzy. Po drugie
przyswoimy sobie wiele zasad panoramy spoecznej.
4.2 CZWARTE ZAOENIE:
REPREZENTACJA PRZEWAA NAD INTERAKCJ
Czwarte zaoenie panoramy spoecznej kieruje naszym zachowaniem, gdy
tylko mamy do czynienia z postawami spoecznymi, a take wtedy, gdy
mowa jest o wadzy i ulegoci. Aby skutecznie posugiwa si instrumentami

udostpnionymi przez model panoramy spoecznej, musimy zaoy, i
sposb, w jaki ludzie si ze sob komunikuj, wynika ze skonstruowanych
przez nich obrazw spoecznych. Krtko: reprezentacja przewaa nad
interakcj.
W podobny sposb wyraa to obecnie wielu psychologw: wyobraenia
ksztatuj zachowanie. Jest to ta sama regua, tylko bardziej oglnie sformuowana.
4.3 PROBLEMY Z AUTORYTETAMI
W rozdziale trzecim przeanalizowalimy organizacj hierarchii jako gwn
ochron umysu przed chaosem. Za pomoc tak zwanych paszczyzn
logicznych budujemy model tej hierarchii i wprowadzamy porzdek mylenia,
gdy tylko zmuszeni jestemy podj decyzj i przedoy jedn opcj nad inne.
Nieustanne podejmowanie decyzji wie si ze skomplikowanym
nawarstwianiem koncepcji, ktre gruj nad innymi koncepcjami, ktre z kolei
wpywaj na nastpne i tak dalej. W ten sposb powstaje hierarchiczny
porzdek mylenia.
Spoeczna hierarchia pojawia si zawsze wtedy, gdy posugujemy si t
sam zasad organizacji w odniesieniu do personifikacji. Czwarte zaoenie
panoramy spoecznej gosi, e osoby stojce na wysokim szczeblu hierarchii
spoecznej osigny ten poziom, poniewa wiedz, w jaki sposb same siebie
reprezentuj i jak inni to czyni.
Uwaajc, e autorytet jest rezultatem spoecznych reprezentacji,
zakadamy rwnoczenie, e zmiany w jego strukturze nastpi tylko wtedy,
gdy zmieni si take te reprezentacje. Na przykad: wity Mikoaj by dla
mnie kiedy najwikszym autorytetem na wiecie. Nawet krlowa musiaa by
mu posuszna w mojej dziecicej wyobrani. Zapytaem wic mamy:
Dlaczego wity Mikoaj nie powstrzyma Hitlera?". Wtedy wyobraaem go
sobie jako ogromny, blisko stojcy, kolorowy pomnik, mwicy grubym
gosem. Tylko e mj stosunek do witego Mikoaja z biegiem lat si zmieni.
Twj te?
Tak jak hierarchia zapobiega chaosowi myli, tak samo kieruje spoeczestwem. Spoeczne ukady wadzy nie powinny wic same w sobie
stanowi problemu. Takie struktury mog zupenie poprawnie funkcjonowa
(Hansen, 1995). Jednak wiemy, e na przeszkodzie temu stoi czsto kwestia
rozoenia wadzy. Problemy zwizane z autorytetem mona podzieli na dwie
grupy:
158)blokad jednych ludzi przez autorytet drugich,
159)uczucie samoograniczenia na skutek bycia autorytetem dla innych.
W tej ksice przyjrzymy si obu problemom.
Z tych dwch bardziej popularne jest zjawisko zablokowania przez osoby
posiadajce wadz, ktre nie jest obce wielu ludziom. Problemy typu drugiego
s raczej dylematem elit. Skar si na nie we wasnych krgach
WADZA
83
prezydenci, piosenkarze, arystokracja,

magnaci i aktorzy. Mimo wszystko tych
problemw
nie
naley
ignorowa,
poniewa to my cierpimy, jeeli nie
moemy ze swoim szefem doj do
porozumienia. A jeli wiatowi przywdcy
nie radz sobie z posiadan wadz, bdzie
to miao ostatecznie konsekwencje dla nas
wszystkich.
Jak
ju
wspomniaem,
uczucie
zahamowania przez osob posiadajc
wysoki status spoeczny jest szeroko
rozpowszechnione. Modelujc uczucie
ulegoci,
zaobserwowaem
wiele
charakterystycznych cech:
160)Razem z osob posiadajc
autorytet przyjmujemy drug
pozycj spostrzegania. Obraz
wasny
drugiej
pozycji
i
kinestetyczna
osoba
druga
wypieraj przy tym obraz wasny
pierwszej pozycji i kinestetyczne
Ja. Zaczynamy widzie si tak,
jak mylimy, e widzi nas osoba
majca autorytet, i niekiedy
czujemy to, co, jak nam si
wydaje, czuje ta osoba.
161)Niemiao: nieskadna mowa,
czerwienienie si, bicie serca, zaparcie tchu, niemono patrzenia
prosto w oczy.
162)Brak sw, ograniczenie kreatywnoci i
niezdolno dziaania.
163)Tendencja
do
posuszestwa
wobec osoby majcej autorytet,
niekiedy nawet wbrew wasnej
woli.
164)Skonno
do
pozytywnych
wypowiedzi
wycznie
w
odniesieniu
do
autorytetu:
komplementy, przyznawanie racji,
pochlebianie, wielbienie.
165)Strach przed brakiem akceptacji
lub kar ze strony osoby z autorytetem.
166)Czste przypisywanie wasnego
sualczego zachowania cechom
osoby majcej nad nami wadz.
Przeniesienie
na
ni
odpowiedzialnoci.
Jak ju wspomniaem, hamujce dziaanie
wanych osb to tylko jedna strona
medalu. Bycie czowiekiem obdarzonym
tak wadz moe stwarza rwnie
powane problemy. Subiektywne odczucie,
e jest si czowiekiem autorytetu i
wywiera si wpyw na innych, mona
opisa w nastpujcy sposb:

167)Pozostajemy w pierwszej pozycji
spostrzegania lub zostajemy na
ni
zepchnici
wskutek
obcowania
z
ludmi
zachowujcymi
wobec
nas
sualcz postaw. Wydaje si, e
dostosowuj si oni werbalnie i
niewerbalnie
do
ycze
i
wymaga autorytetu. Czcz go,
chwal i podziwiaj oraz oczekuj
przewodnictwa.
168)Mamy
przyjemne
poczucie
wadzy,
siy
i
przewagi:
dominujcy obraz wasny w
poczeniu
z
duym,
kinestetycznym Ja zazwyczaj
odczuwa si jako przyjemny.
Uzalenienie si od podobnych
uczu moe pocign za sob
naduywanie wadzy.
169)Czujemy, e mamy nieograniczone
moliwoci dziaania; nawet
najbardziej bezsensowne, pode i
nikczemne sposoby ekspresji
autorytetu s akceptowane i brane
za dobr monet.
170)Otrzymujemy przewanie pozytywne reakcje innych w formie

umiechu, prezentw, uprzejmoci, sualczoci i ulegoci.
171)Nie odbieramy adnych zych wieci. Nikt nie odwaa si wyrazi
negatywnie w odniesieniu do autorytetu.
172)Brak zaufania do nas opartego na rwnouprawnieniu czsto prowadzi
do dezorientacji i izolacji.
173)Jestemy nieufni w stosunku do innych i czujemy lk przed utrat
wadzy (paranoja przywdcw). Najwiksze obawy ywi si w stosunku do najbliszych: Moe tylko na to czekaj, eby mnie zrzuci
z tronu?".
174)Mamy due wtpliwoci dotyczce moliwoci kontroli wadzy: czy to
nasi zwolennicy narzucili nam ow wadz, czy jest ona raczej
wynikiem naszych wasnych dziaa, przemylanych pocigni i zachowa?
175)Odczuwamy konflikt midzy obrazem wasnym pierwszej i drugiej
pozycji spostrzegania. Dostrzegamy znaczn rozbieno midzy
tym, czym uwaamy, e jestemy, i tym, co sygnalizuje nam sualcze otoczenie.
Problemy wynikaj wwczas, gdy danej osoby dotyczy jedna z powyszych sytuacji. A pomijajc te trudnoci, ktre zreszt s nastpstwem
faktu, e sami jestemy czci jakiego autorytarnego zwizku, naduywanie
wadzy przez innych rwnie przysparza nam kopotw. Genera, widzc, e
jeden z oficerw wykorzystuje wadz, jak ma nad podwadnymi, rwnie
znajdzie si w trudnym pooeniu, mimo e nie jest bezporednio czci tego
autorytarnego zwizku.
Zanim jednak powicimy si metodom zmiany wadzy spoecznej,
zbadajmy najpierw jej status jako zjawiska naturalnego.
4.4 PRZEWAGA SPOECZNA JAKO ZJAWISKO NATURALNE
Przypomnijmy sobie Dawida i Goliata. Pierwszy odwany, mdry i zwinny,
drugi wojownik olbrzymiego wzrostu, symbol bezmylnej siy fizycznej. Za
kim bymy poszli? Kogo posuchali?
Przed podobnym dylematem stawia nas ycie we wspczesnym spoeczestwie. Kogo mamy sucha? W czasach ryzyka nie da si unikn
podejmowania decyzji. Na kogo postawi? Kogo poprze na zebraniu?
Nie trzeba robi niczego szczeglnego, aby stworzy hierarchi - powstaje
sama, niejako naturalnie. Stado wilkw zawsze wybierze przewodnika spord
siebie, u ludzi jest tak samo.
Na sposb, w jaki jego stronnicy zaklasyfikuj go na skali spoecznej,
przywdca potrafi wpyn w duym stopniu. Moe osign wysoki szczebel
wadzy, sygnalizujc mow i zachowaniem, e to on jest najsilniejszy. Gdy
zrobi to przekonujco, dostarczy swoim zwolennikom istotnych argumentw
zmuszajcych ich w cikich czasach do posuszestwa wobec jego osoby.
Obraz przywdcy stworzony przez jego stronnikw bdzie zatem
WADZA
85
wikszy, znaczniejszy, wyraniejszy i

umiejscowiony bliej rodka ich panoramy
spoecznej ni pozostae.
Zazwyczaj ludzie toleruj tylko
jednego przywdc w jednym okrelonym,
spoecznym kontekcie, prawdopodobnie
aby zaoszczdzi sobie kopotw z
wyborem. W obliczu nagego zagroenia ze
strony przeciwnika dwch prezydentw
jest zbdnych. Jeli dwch przywdcw
jest rwnouprawnionych, podwadni zrobi
wszystko, aby podj ostateczn decyzj.
Potrzeba wycznie jednego przewodnika
jest przypuszczalnie przyczyn wikszoci
walk o wadz.
Przywdztwo jest cile zwizane z
okrelon sytuacj. Mistrz jazdy na
ywach nie stanie si automatycznie
szefem rzdu. Kryteria spoeczne, wedug
ktrych ludzie zostaj oceniani w danej
sytuacji, nie obowizuj automatycznie w
innej. Inteligencja Dawida jest przydatna w
rozwizaniu skomplikowanych problemw,
gdy jednak nadciga wrg czy dzikie
zwierzta, lepiej jest by moe schroni si
za szerokimi plecami Goliata.
4.4.1 Przewaga spoeczna z punktu widzenia
psychologii spoecznej
Podczas szeroko zakrelonych bada
naukowcy starali si wykry czynniki
sprzyjajce
powstawaniu
spoecznej
dominacji. W mniejszym ju zakresie
przebiegay badania na temat czynnikw
sprawiajcych, e ludzie staj si
zwolennikami danego przywdcy (Braun,
1988).
Lepiej
byoby
potraktowa
dominacj jako form interakcji, w trakcie
ktrej przywdca i stronnik nawizuj
hierarchiczne stosunki. W najlepszym
wypadku wsplnie uzgodni oni miejsca
zajmowane w hierarchii. Gdy natomiast nie
bd mogli doj do porozumienia,
powstanie konflikt. Wtedy przywdca
stanie si w oczach swoich podwadnych za
mao wadczy lub te sprzymierzecy w
oczach
przywdcy
za
mao
sprzymierzeni".
Cztery rodzaje interakcji sprzyjaj powstaniu
hierarchii w grupie:
176)Interakcja definiujca hierarchi midzy
dwoma przywdcami,
177)Interakcja definiujca hierarchi
midzy przywdc a jego zwolennikami,
178)Interakcja definiujca hierarchi midzy
zwolennikami a przywdc,
179)Interakcja definiujca hierarchi wrd

zwolennikw.
Krtko mwic, haso kryjce si za
interakcj midzy dwoma przywdcami
brzmi: Ja jestem szefem" - Nie, wanie,
e ja!" (walka o wadz). Metakomunikat
interakcji midzy przywdc a jego
zwolennikami brzmi: Ja jestem szefem, a
wy jestecie moimi podwadnymi",
podczas gdy myl przewodnia w
stosunkach midzy zwolennikami a szefem
to: Ty jeste szefem, my ciebie suchamy".
W wypadku wadzy demokratycznej
decydujca bdzie interakcja definiujca
hierarchi wrd samych stronnikw: On
jest szefem". Oni postanawiaj razem, e
postawi go u szczytu hierarchii.
Zgodnie z czwartym zaoeniem
panoramy spoecznej wszystkie interakcje
uzalenione s od tego, jak ludzie si
wzajemnie
reprezentuj.
Interakcja
definiujca hierarchi midzy dwoma
przywdcami zachodzi
tylko wtedy, gdy obydwaj spostrzegaj si wzajemnie jako przywdcy lub

konkurenci o wadz.
Wiemy, e stada zwierzt maj najwiksze szanse przeycia, gdy prowadz
j silne i grujce egzemplarze gatunku. U ludzi natomiast atrakcyjno
fizyczna odgrywa waniejsz rol ni sama sia (Burgoon, 1991). Na ludzi
adnych zwraca si wiksz uwag, oni te czciej znajduj posuch.
Wynikaoby z tego, e rozmnaanie si (ycie seksualne) jest dla ludzi
waniejsze ni porzdek spoeczny. U wielu gatunkw zwierzt rozmnaaj si
tylko najsilniejsze egzemplarze. Ludzie funkcjonuj na podobnej zasadzie.
Badania naukowe wykazay, e kobiety wol mczyzn znajdujcych si na
wyszym szczeblu mskiej hierarchii. Widocznie potrafi one okrela
hierarchi mczyzn.
Rnice pci oraz ich wpyw na przewag spoeczn s obecnie wan
dziedzin bada naukowych. Z reguy jednak potwierdza si, e to mczyzn
uwaa si za przywdcw.
Fakt bycia piknym mczyzn odgrywa wic pod wzgldem przewagi
kluczow rol w ludzkim zachowaniu; jednak wysoki wzrost wydaje si
jeszcze waniejszy. Gunn (1991) jest zdania, e take agresywno moe
wynie ludzi na wysokie szczeble hierarchii. Zaobserwowa on, i osoby
dochodzce do wadzy i sawy dziki agresji zazwyczaj nie potrafiyby ich
zdoby inn drog. Jednoczenie take i brak wadzy moe sprowokowa
agresywne zachowanie. Jeli wic jest si kobiet, do tego ma i brzydk, ma
si do wyboru: mona zosta czyj zwolenniczk albo zdoby si na agresj i
walczy.
Oprcz wygldu zewntrznego o przewadze decyduje take struktura
naszego centralnego ukadu nerwowego. Ta cecha ujawnia si w postaci
biegoci umysowej, motorycznej i jzykowej (Derks, Sinclair, 1991). Dziki
bystroci umysu i odpowiedniej motoryce mona zwie i przecign innych.
Szybko reakcji, potok sw i rezolutno umoliwiaj nam zdobycie
przewagi nad osobami wolniejszymi.
Werbalna ekspresywno, ton, artykulacja, a take umiejtne wyraanie si
to gwne cechy dominujcego zachowania. W rozdziale dziewitym, w
ktrym opisuj uycie metafor, przeanalizujemy ich znaczenie dla
komunikowania wadzy.
Ponadto przewaga w duym stopniu jest zalena od umiejtnoci
selektywnego podziau uwagi. Natura w rnym stopniu obdarzya ludzi
zdolnoci w tym wzgldzie. Ten, ktremu w udziale przypado jej sporo,
potrafi skoncentrowa si na jednym celu, nie zwracajc uwagi na to, co
mwi lub robi inni. Taki fenomen nazywamy si woli". Aby osign
okrelony cel, musimy by w stanie wykluczy wszelkie wpywy z zewntrz,
odeprze zakcenia i odwrci od nich nasz uwag. Praktycy NLP czsto
zauwaaj, e zdolno koncentracji nierzadko jest ograniczona przez konflikty
wewntrzne. W wielu wypadkach bowiem rozproszenie uwagi ma rdo w
nas samych. Odsunicie od siebie wtpliwoci i niepewnoci do czsto
dodaje czowiekowi siy i umoliwia wadz nad
mnymi.
WADZA
87
Mona by powiedzie, e istnieje

hardware" i software" przywdcy.
Oprcz tych czciowo wrodzonych cech
rozwijane s take specjalne programy dla
kadr kierowniczych. Morris (1992)
przeanalizowa
zachowanie
281
przywdcw
zwizkw
studenckich,
stwierdzajc, e maj oni mniej
irracjonalne przekonania ni przywdcy
sprawujcy absolutn kontrol nad grup i
w wikszym stopniu uwzgldniaj swoje
wasne perspektywy. Ich plany na
przyszo byy ustalone rednio na 4-6 lat.
W praktyce ograniczamy t przestrze za
pomoc okrelenia osobistego horyzontu
czasu. Wizje przyszoci potrafi zrobi z
czowieka
natchnionego
przywdc,
szczeglnie jeli id w parze z rozsdn
doz poczucia rzeczywistoci i waciw
aparycj.
Badania z dziedziny psychologii
humanistycznej wykazay, e osoby
odpowiadajce
postawionemu
przez
Abrahama Masowa kryterium samourzeczywistnienia
zazwyczaj
unikaj
przewodniczenia jakiej organizacji lub
przedsibiorstwu. Ludzie dcy do
objcia tych stanowisk mog natomiast
niekiedy mie zaburzone osobowoci.
Czyby
potwierdzao
si
szeroko
rozpowszechnione mniemanie, e ludzie
sigajcy
po
wadz
usiuj
zrekompensowa w ten sposb swoje
kompleksy niszoci?
Kurs si zaczyna. Uczestnicy siedz w
pkolu, podczas gdy trener jeszcze
rozmawia ze starym znajomym o sprawach
osobistych. W tym wstpnym stadium
wszyscy obecni przyjrzeli si sobie i
wyrobili sobie ju jak opini. To
pierwsze wraenie jest wane w
momencie, gdy doczaj si do niego
cechy podrzdne zasadniczych kryteriw
spoecznych. Wedug Kalmy (1991) od
pierwszego spojrzenia potrafimy rozpozna
spoeczn przewag. Pozycje na szczeblach
hierarchii s wyznaczane na podstawie
informacji niewerbalnych. I wydaje si, e
ta klasyfikacja ju tylko w niewielkim
stopniu ulega zmianom, obojtnie, czego
jeszcze si dowiemy na temat danych osb.
Mimo e przedstawiajc si, kady z
uczestnikw kursu opowie wicej o sobie,
nie bdzie to miao zasadniczego wpywu
na miejsce wyznaczone mu przez innych
na
szczeblach
hierarchii.
Wygld
zewntrzny kursantw mwi wic sam za
siebie, zanim jeszcze oni sami zd co

zrobi lub powiedzie, a dziaanie tych
wizualnych
sygnaw
przewysza
wikszo
kolejnych
informacji
przynajmniej wyrazistoci.
4.4.2
Zagadka
symbolicznej przewagi Na podstawie
powyszych
wywodw
atwo
jest
zrozumie, w jaki sposb najsilniejszy byk
potrafi podporzdkowa sobie stado albo
jak pikna kobieta moe manipulowa
swoimi wielbicielami. Logiczne jest, e
sia fizyczna, atrakcyjno seksualna oraz
kontrola nad niezbdnymi do ycia
zasobami, jakimi s ywno, pienidze,
praca, mieszkanie, kariera i tym podobne,
nadaj ludziom wadz.
Te wszystkie namacalne atrybuty
sprawiajce, e niektre jednostki staj si
waniejsze od innych, mona okreli
mianem zasobw wadzy. Trudniej jest ju
zrozumie, w jaki sposb symbole i sowa
mog si sta zasobami wadzy; jak
niektrzy potrafi wgada si" na
wysokie stanowiska. Czy nie dziwi fakt, e
najwiksza spoeczna wadza spoczywa
w rkach (lub ustach) ludzi maych, grubych, starych, kalekich albo brzydkich,
ktrych jedyn godn znaczenia umiejtnoci jest werbalna ekspresja?
Jednym moliwym wytumaczeniem ich wadzy mogaby by hipoteza, i
wadza powstaje zawsze tam, gdzie sowa potrafi zastpi jej realne, fizyczne
atrybuty czy reprezentowa nawet duo bardziej abstrakcyjne pojcia, takie jak
mdro, sprawiedliwo, etyka, duchowo lub prawda.
Drugiego wyjanienia dostarczaj take psychologia rozwojowa oraz nauka
o sugestii. Dla maego dziecka wszyscy doroli s dominujcymi
osobowociami, przewyszajcymi je werbalnie. Poddanie si oraz identyfikacja (trans) s czstymi dowiadczeniami dziecistwa. Ale take i my,
doroli, z pewnoci nie raz znalelimy si w sytuacji, w ktrej, przysuchujc
si jakiej oniemielajcej nas osobistoci, popadlimy w pewnego rodzaju
phipnoz. Suchajc opowiada kierujcych nami rodzicw, uczymy si
reagowa posusznie, gdy kto zwraca si do nas wadczym tonem.
4.4.3 Heroizm jako rdo wadzy spoecznej
Chciabym ci przedstawi Normana. Norman jest moim idolem. Jest osob,
ktr podziwiam najbardziej. Kiedy Norman mwi: Skacz", to skacz, gdy
mwi: Daj mi pienidze", to mu daj. Poza tym jest wielkim mil-czkiem, z
tym e zajmuje w mojej panoramie spoecznej to samo miejsce, na ktrym
kiedy krlowa wity Mikoaj. Chcesz wiedzie, dlaczego? Dlatego e jest
on jedynym czowiekiem na wiecie, ktry potrafi rozrni 43 rodzaje
nietoperzy na podstawie wysyanych przez nie fal ultradwikowych, i to tylko
za pomoc swoich uszu.
Zakres wadzy spoecznej, ktr przypisujemy innym, jest czsto
bezporednio uzaleniony od nastpujcych kwestii:
180)Jakie kryteria spoeczne uwaamy za istotne?
181)Jak subiektywn pozycj przypisujemy innym w ramach tych
wanych dla nas kryteriw?
Jeeli wic podsuchiwanie nietoperzy jest dla mnie niezmiernie wane, to
Norman bdzie moim idolem. Jego personifikacja moe by najsilniejsz
spoeczn reprezentacj w caej mojej panoramie spoecznej.
4.4.4 Bogactwo, uroda i kara
Wyobra sobie, e idziesz na przyjcie. Pikni ludzie, doskonaa muzyka,
fantastyczne jedzenie i napoje. Egzotyczne zapachy perfum mieszaj si z
aromatem grilla w ogrodzie. Jak by si tu czu, nie majc ani grosza? I czy
sytuacja wygldaaby inaczej, gdybymy wiedzieli, e na koncie mamy na
przykad dwanacie milionw dolarw? Zastanwmy si, jakie znaczenie dla
naszego ycia towarzyskiego ma fakt, e mamy pienidze albo nie. Wiemy, e
dobra materialne s uwaane w naszym spoeczestwie za wane rdo
wadzy. Rzadko spotyka si ludzi, ktrzy nie zwracaj uwagi na to, czy kto
jest bogaty, czy biedny. Z drugiej strony
WADZA
89
pogld, e fakt ten nie powinien mie

znaczenia, jest szeroko rozpowszechniony, tak samo jak wtpliwoci
dotyczce tego, jak rzeczywicie naleaoby reagowa na pienidze.
W gruncie rzeczy pytanie brzmi:
Czy chcemy, eby pienidz tak silnie
wpywa na nasze ycie, jak jest to
przyjte w naszym spoeczestwie?".
Dla wielu ludzi pienidze s
podstaw poczucia wasnej godnoci.
Stan ich konta definiuje w duym stopniu
ich obraz wasny. Posiada znaczy by.
W pewnym sensie jest to waciwe. Im
wicej pienidzy uda nam si nazbiera,
tym bardziej wyjtkowe stanie si nasze
wasne Ja. W kocu bdziemy jednymi z
nielicznych naprawd bogatych ludzi.
Nie trzeba nieustannie zmienia cech

formalnych, aby to byo skuteczne.
Niektrzy stosuj t metod krtko przed
kontaktem z bogatymi ludmi lub
podczas jego trwania. I to moe
wystarczy. Wic nastpnym razem, gdy
bdziesz umwiony z jakim bogaczem
na drinka, wyobra sobie po prostu, e
jest on mniejszy (jeli wzrost by dla
ciebie decydujc cech podrzdn
bogactwa).
Zmiana cech formalnych bogactwa
nie jest niczym nowym. Nie potrzeba do
tego take technik NLP. Na pewno
syszae ju, jak kto mwi: Teraz gdy
j znam, to wcale nie widz w niej
bogatej kobiety, tylko mi, sympatyczn

osob". Ten, kto tak mwi, przeby
podobny proces, tyle e bez udziau NLP.
Ludzie, ktrzy mwi o bogactwie
serca", prawdopodobnie doszli do takich
samych wnioskw.
90_____________TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z

LUDMI
Jim jest maklerem na giedzie i twierdzi, e bogaci ludzie wydaj mu si

mniejsi. Dlaczego? Wytumaczy mi to tak: Ci ludzie s zmuszeni do kurczowego trzymania si materialnych ideaw, eby by bogatymi. W ten
sposb nie jest wcale trudno zarobi na giedzie wiele pienidzy. Jak widz
takiego faceta, to sobie myl: No dobrze, pod tym wzgldem wygrae, ale co
masz oprcz tego do zaoferowania?". Z takim nastawieniem Jim nie mia
kopotw z zarobieniem pienidzy. Tylko czasami sta na progu bankructwa.
Oglnie biorc, Jim trzyma si bardzo paskiej panoramy spoecznej, ktra -jak
mwi - odzwierciedla jego egalitarny, antyautory-tarny styl ycia.
Nie potrzeba duo wyobrani, aby zauway, e owa metoda daje si
zastosowa w odniesieniu do kadego innego kryterium spoecznego. Gdy
tylko uda nam si zmieni zasadnicz cech formaln, zmienia si take nasz
sposb spostrzegania osb posiadajcych t waciwo. Istnieje oczywicie
wiele kontrargumentw dotyczcych dugotrwaoci takich zmian. Praktycy
NLP nauczyli si akceptowa opr wewntrzny jako co w rodzaju gwarancji
bezpieczestwa. Jak ju wspomniaem, ta metoda wie si z ryzykiem
oszukiwania samego siebie i naley by tego wiadomym. Nie zapominajmy,
i ludzie bogaci s przyzwyczajeni, e traktuje si ich jako kogo
szczeglnego. Jeli tego nie robimy, tak jak Jim, atwo moemy ich do siebie
zrazi.
Popatrzmy na to z trzeciej pozycji spostrzegania: sprbujmy wyobrazi
sobie nasz wasn panoram spoeczn i panoram osoby bogatej. Nie dadz
si one ze sob poczy, jeli zapomnimy bodaj o jednym kryterium wanym
dla drugiej osoby. Pytanie tylko, czy potrafimy si z tym obchodzi. Co
bdzie, gdy osoba bogata da nam w bolesny sposb odczu swoj wyszo?
WADZA
91
4.4.5 Nagroda, kara i brak uznania

Nagroda i kara ksztatuj sposoby
zachowania i zawsze zakadaj spoeczn
nierwno
(Raven,
1965).
Osoba
nagradzajca lub karzca z definicji panuje
nad zwizkiem (z tego przede wszystkim
wywodzi si kult witego Mikoaja).
Dowiadczenia nagrody i kary s nam tak
znane, e nie moemy ich pomin,
analizujc zasig wielkoci spoecznej.
Najpierw rodzice, potem nauczyciele,
dowdcy, policjanci, pracownicy urzdu
skarbowego,
szefowie,
przeoeni,
wspmaonkowie i inni s w stanie nas
wynagrodzi lub ukara. Strachu przed
kar uczymy si wczenie i towarzyszy
nam on zazwyczaj przez cae ycie.
Ludzie, ktrzy maj moliwo, by nas
ukara, musz by reprezentowani w
naszej
panoramie
spoecznej
jako
zagroenie. Powinnimy ich wic szuka
wysoko i po lewej stronie, tam bowiem
lokalizowane s czsto osoby o takim
potencjale.
W podobnych miejscach umieszczamy
take ludzi, od ktrych pragniemy uznania.
Gdy go nam nie okazuj, odczuwamy to
jako kar. Brak uznania jest znakomitym
sposobem na zdobycie sobie autorytetu.
Jak zdoby uznanie?
Gdy jeste zablokowany przez
odmawiajcy ci uznania autorytet,
pomc ci moe nastpujcy przykad:
182)Wyobra sobie najpierw osob, ktra ma
autorytet.
183)Jakich cech jej brakuje, co jest
powodem tego, e nie wyraa ona
swego uznania? Nazwij te cechy.
184)Wyobra sobie sytuacj, w ktrej
sam przejawiae takie cechy.
Wczuj si w ni i zastanw, jak to
jest, gdy si te cechy posiada.
185)Cofnij si w czasie i ustal jego
horyzont u osoby, ktra ma
autorytet. Postaraj si ustali
moment w jej yciu, ktry
sprzyjaby rozwojowi tych cech.
Pu przy tym wodze fantazji.
186)Przenie te cechy na osob
posiadajc autorytet w sposb,
ktry
wydaje
Ci
si
najskuteczniejszy. Podaj je jej w
drinku, polij jako promie wiata
lub naucz j w jakikolwiek inny
sposb, jak ma si z nimi
obchodzi.
187)Przyjrzyj si jej yciu z lotu ptaka

i zaobserwuj zmiany, jakie
nastpuj w nim teraz, gdy dana
osoba ma ju te cechy.
188)Teraz wreszcie moesz sobie
wyobrazi, jak wyraa ci ona
zasuone uznanie. Na koniec
wyobra sobie, e klonujesz
osob majc autorytet i zapenij
cae wielkie boisko tysicami
klonw. Sta na samym rodku i
rozkoszuj si ich oklaskami. Staraj
si zatrzyma to uczucie oglnego
podziwu.
Eksperymenty
na
zwierztach
pokazay, e niedajcy si przewidzie
splot kar i nagrd pociga za sob
radykalne skutki. Rodzice niekonsekwentnie nagradzajcy i karzcy dzieci
prowokuj u nich due uzalenienie
i uczucia zbytniego przywizania do nich. Ich autorytet ma wiksze znaczenie

ni autorytet osb zachowujcych si w sposb rozsdny i przewidywalny. W
ten sam sposb - metod odmowy uznania" - mona zmusi tak
nieobliczaln, autorytarn osob do bardziej sprawiedliwego postpowania (w
razie potrzeby nawet pomiertnie).
I zawsze gdy wprowadzamy zmiany w zasadniczych emocjach spoecznych, musimy zwrci uwag na aspekt ekologiczny. Pamitajmy take, e
strach przed kar niekiedy nawet moe uratowa czowiekowi ycie.
4.5 ZAGADKA ULEGOCI
Dominujcy wilk-przywdca nie musi dowodzi swojej wyszoci, walczc o
ni w kadej chwili swojego ycia. Jeli inne wilki uznay w nim swojego
przywdc, bd automatycznie okazyway mu poddaczo, kiedy tylko
podniesie ogon w gr.
Reakcj ulegoci mona zrozumie jako wynik klasycznego uwarunkowania. Jest to jednak pojcie zbyt ograniczone, aby dziki niemu rzeczywicie mc uzmysowi sobie te reakcje. Jestem zdania, e ulego wynika z
wadczej reprezentacji wywoanej za pomoc waciwego bodca. W umyle
wilka widzcego przywdc (bodziec) uaktywnia si potna reprezentacja.
Jeeli tylko dana osoba reprezentowana jest jako autorytet, to funkcjonuje
czsto take jako bodziec wyzwalajcy postaw ulegoci. To z kolei moe
przybra dramatyczne formy; pomylmy tylko o lku, jakim dyktator napawa
mieszkacw swojego kraju.
Patrzc na to zjawisko z biologicznego punktu widzenia, mona powiedzie, e zakotwiczenie (klasyczne uwarunkowanie) autorytetu umacnia
wadz. Dobrze, e ci najsprawniejsi pozostaj przy yciu, ale najlepiej, jeli
wszyscy zainteresowani nie trac si na walki o wadz.
Gdy raz zaakceptowalimy przywdc, na
przykad w trakcie wyborw, to
powinnimy skoncentrowa si na
poszukiwaniu poywienia i wydawaniu
na wiat potomstwa. Badajc zjawisko
przywdztwa u ludzi, dostrzeemy
zadziwiajc stabilno szczytowych
pozycji. Dlatego przywdcy (jak Mobutu,
Suharto czy Moi) pozostaj u wadzy tak
dugo, dopki nie przeciwstawi im
si adne demokratyczne struktury.
Jeeli autorytet jakiej osoby pobudzi
kogo do ulegoci, to take obrazy wasne widziane z drugiej pozycji
spostrzegania osoby ulegej zostan doczone do zakotwiczonego w ten
sposb obrazu. To wszystko razem tworzy stosunkowo silny system i utrudnia
zniesienie hierachicznych
WADZA
93
struktur. Osoba uniona zapomina, kim

jest, i zamiast tego widzi si tylko oczami
grujcej nad ni osoby: Czy mj szef
jeszcze mnie lubi?".
4.5.1 Kilka zasadniczych pyta
Z punktu widzenia psychologii spoecznej
wadz mona okreli jako [...]
umiejtno wywierania wpywu na innych
i odpierania usiowa wywierania wpywu
przez innych" (Hcgg, Vaughan, 1995). Jest
to jednak tylko definicja opisowa. Nie daje
odpowiedzi na pytanie, jak powinno si
zachowa w obliczu osb waniejszych ni
my. Istnieje tyle absurdalnych przykadw
powicenia, na przykad dla cesarza,
generaa czy ojczyzny, e tylko si
dziwimy, jak ludzie w ogle mog si tak
nierozsdnie zachowa.
Wikszoci psychologw spoecznych,
a nawet waciwie wszystkim ludziom,
zjawisko wielkoci spoecznej jest tak
znane, e chtniej zajmuj si innymi
tematami. Wyjtek stanowi znakomite
opracowania Muldera (1977). Niezalenie
od tego jednak, jak popularne wydaj si
nam fenomeny autorytetw, s one
zagadkowe z pewnoci.
Zastanwmy si nad nastpujcym
zjawiskiem: gdy prosi si kogo, eby
pomyla o osobie spoecznie wysoko
postawionej,
wyobraa
on
sobie
natychmiast kogo wikszego i silniejszego
ni on sam. Ta zdumiewajca zbieno w
sposobie reprezentowania autorytetw
musi, logicznie biorc, wynika z faktu, e
w dziecistwie wszystkie wane dla nas
osoby byy wiksze ni my. I wikszo
nas zapamitaa to na cae ycie.
Zarwno wymiar pionowy, jak i
odlego cech formalnych w panoramie
spoecznej wydaj si naturaln drog
wynika z oglnego sposobu, w jaki
reprezentujemy w naszych umysach
rzeczywisto.
W
konsekwencji
emocjonalne dziaanie personifikacji wie
si ju tylko z odlegoci i wielkoci.
Problem w tym, e logiczny wniosek, i
wszystkie autorytarne postacie musz by
due i bliskie, nie znajduje potwierdzenia.
Znakomite autorytety lokalizowane s
czsto bardzo daleko. Dziki dowiadczeniom udao mi si odkry, e
ludzie potrafi oceni niepodwaalny
autorytet danej osoby, nie widzc jej z
bliska i wcale nie czujc si przez ni
rzeczywicie moralnie przytoczonymi.
Mona by powiedzie: Mojego szefa
widz z daleka, nie czuj go, ale wiem, e

ma nade mn wadz". Badane przeze mnie
osoby rwnie czsto dodaway, e gdyby
dana osoba nagle rzeczywicie si przed
nimi pojawia, to nie potrafiyby
przeciwstawi si jej autorytetowi.
Na przykad krlowa holenderska.
Zazwyczaj nie robi na mnie wikszego
wraenia, ale co by byo, gdyby nagle
stana mi na drodze? Pytam wic: jakie
znaczenie dla autorytetu ma fizyczna
(realna) odlego? W tym momencie, w
ktrym spotykam krlow, jak za
przyciniciem guzika pojawiaj si
wszystkie
cechy
charakteryzujce
oniemielenie:
staj si
ulegy i
stremowany. Jednoczenie zastanawiam si
mimo woli, czego krlowa mogaby sobie
zayczy. Poczucie mojego wasnego Ja
maleje w bezporedniej obecnoci Jej
Krlewskiej Moci.
Na podobne przeycia skary si wielu moich pacjentw, ktrzy maj

trudnoci w obcowaniu z szefami, ojcami czy ksimi. Dlaczego osoba A musi
podporzdkowa si wyej stojcej osobie B, gdy ta jest w pobliu?
4.5.2 Pokonanie neutralnego dystansu
Uoglniajc, moemy powiedzie, e personifikacje wywoujce silne i nieprzyjemne emocje s lokalizowane w pewnej odlegoci od nas. Kiedy
miaem okazj zbada grup pracownikw socjalnych zajmujcych si
narkomanami i przestpcami. W ich panoramach spoecznych umiejscawiali
swoich podopiecznych w odlegoci 25 metrw mentalnych. Tak jest
bezpieczniej" - mwili. Ale oczywicie trudno im byo na tak odlego
nawiza z nimi kontakt.
W tej ksice uywam okrelenia neutralny dystans". Chc przez to
wyrazi, e nieprzyjemna personifikacja spostrzegana jest wystarczajco
blisko, aby mc nawiza z ni kontakt, ale wystarczajco daleko, eby nie
czu si przez ni zagroonym. Obraz osoby majcej autorytet jest widziany z
neutralnego dystansu albo jeszcze dalej, jeli zwizane z ni uczucia s sabe, a
pierwsza pozycja spostrzegania daje si utrzyma. Jeeli natomiast autorytet
widziany jest bliej ni z neutralnego dystansu, to jego personifikacja bdzie
stale obecna w naszej wiadomoci.
To wszystko jednak nie stanowi odpowiedzi na zasadnicze pytanie: jak to
si dzieje, e realne autorytety wpywaj na nas w tak duym stopniu, gdy
tylko znajd si bezporednio w naszym otoczeniu, bliej ni w neutralnej
odlegoci. eby odpowiedzie na to pytanie, musimy puci wodze naszej
naukowej fantazji. Czyby w gr wchodziy siy nadprzyrodzone?
Nie, dlatego e jeli nie znam krlowej, a w moim umyle nie istnieje jej
reprezentacja, to mogaby mi nawet usi na kolanach i te by to nie zrobio
na mnie silniejszego wraenia.
Siy nadprzyrodzone s jednak znakomitym wyjanieniem, gdy ludzie nie
doceniaj wagi swoich podwiadomych umiejtnoci. Moe wic i w ulegoci
podwiadomo odgrywa jak rol.
4.5.3 Perspektywa
Aby zrozumie niewiadomie przebiegajce procesy, musimy tylko zastanowi
si, w jaki sposb budujemy model wiata spoecznego. Konstruujc panoramy
spoeczne, sigamy do naszych najwczeniejszych przey zwizanych z
przestrzennymi relacjami przedmiotw rzeczywistych. Regu spostrzegania
nauczylimy si w zabawie i podobnych sytuacjach; pniej stosujemy te same
prawa poznawcze do obrazw panoramy spoecznej.
Jednym z nich jest prawo perspektywy, ktrego ucz si modzi malarze w
szkoach artystycznych. Prawo to gosi, e przedmioty spostrzegane s tym
wiksze, im bliej znajduj si w rzeczywistoci.
Powierzchnia ziemi jest najwaniejsz paszczyzn odniesienia, wedug
ktrej czowiek ocenia wielko przedmiotw i odlego do nich.
WADZA
95
Dopki
przedmioty
te znajduj
si na ziemi,
jest
to
stosunkowo
atwe. Jednak
gdy tylko ta
paszczyzna
odniesienia
przestaje
istnie,
szacowanie
przysparza
nam
wikszych
trudnoci.
Najlepiej
daje si to
zauway w
grach,
w
powietrzu,
pod
wod
albo
w
przestrzeni
kosmicznej.
Co
si
stanie, jeeli
osoba posiadajca
autorytet
rzeczywicie
pokona
neutralny
dystans? Co
si
stanie,
jeeli
krlowa
rzeczywicie
nagle pojawi
si koo nas?
Kiedy tylko nasza realna", fizyczna
odlego od osoby posiadajcej autorytet staje
si mniejsza ni neutralny dystans, natychmiast
dostosowujemy do niej nasz mentalny obraz,
wykorzystujc prawo perspektywy wobec
naszego wewntrznego wizerunku, nawet jeli
reakcja ta zachodzi cakowicie bezwiednie i
automatycznie.
Posta
autorytetu
bdzie
wprawdzie reprezentowana w duej odlegoci,
tym niemniej bdzie zawsze bardzo dua.
Poniewa za jej obraz zawsze przekracza
horyzont, to zgodnie z prawem perspektywy
nabierze ona olbrzymich rozmiarw, jak tylko
zacznie si do nas zblia. Osoba majca
autorytet wywrze zatem na nas silny wpyw
emocjonalny.
Spostrzeganie przedmiotw rzeczywistych

wie si zazwyczaj z powierzchni ziemi. Na
przykad pagrek widziany z odlegoci okoo
jednego kilometra, na ktrego szczyt patrzymy
pod ktem 15, musi mie mniej wicej 260
metrw wysokoci. Wysoko i odlego
automatycznie przetwarzane s na wielko.
Jednostki
panoramy spoecznej
nie s zwizane z
ziemi. Personifikacje
moemy bez problemu przenie a pod
niebo.
Wyniesienie
danej osoby ponad nas
samych bdzie wic
miao
tylko
nieznaczne
skutki,
jeeli zachowamy do
niej
odpowiedni
dystans. Ale skoro
tylko zbliy si do
nas,
nasz
umys
zacznie odczuwa j
jako
olbrzymi,
zupenie jak bymy
stali
przed
jak
potn budowl.
Z tej teorii wynika zatem, i silny wpyw,
jaki wywieraj na nas autorytety, jest
konsekwencj niewiadomego zastosowania
prawa perspektywy wobec ich personifikacji.
4.5.4 Pite zaoenie: prawo
dominujcej personifikacji
Prawo dominujcej personifikacji gosi, e
ludmi steruje najsilniejszy obraz spoeczny
znajdujcy si w ich umysach. Jeli wic moja
reprezentacja krlowej posiada silniejsze cechy
formalne ni poczucie mojego
wasnego Ja, to krlowa uzyska nade mn przewag. Wedug tego prawa

zatem sia jest okrelana jako moc cech formalnych danej personifikacji.
Decydujcy czynnik wyjaniajcy prawo dominujcej personifikacji
przypomina o ograniczonoci kinestetycznych reprezentacji. Moemy oczami
duszy widzie wiele obrazw naraz, ale dozna potrafimy tylko kilku rnych
uczu jednoczenie.
Jeeli kinestetyczna osoba jest mocniejsza od naszego kinestetycznego Ja,
to zostaje ono przez ni zastpione, co z kolei przywouje na plan drug
pozycj spostrzegania. Ponadto niezmiernie trudne wydaje si uaktywnienie
kilku kinestetycznych osb" naraz. Jeeli wic jest ich dwie, naley w
podwiadomoci dokona jakiego wyboru. To, co wtedy odczuwamy, to
kinestezja silniejszej personifikacji.
Prawo dominujcej personifikacji wyjania bardzo wiele fenomenw
tosamociowych, poczwszy od obsesji (patrz rozdzia pity), a po osobowo wielorak. Chwilowo jednak ograniczymy si do zagadnienia
autorytetu.
4.6 JAK ZMIENI SPOSB SPOSTRZEGANIA WASNEGO JA
ORAZ OSB DRUGICH?
Mylc o ludziach o silnej osobowoci, cechujcych si wysokim poczuciem
godnoci i mocnym Ja, zauwaamy zazwyczaj, e ich obraz wasny ma
nadnaturaln wielko i znajduje si bardzo blisko. Jest on ponadto poczony
z kinestetycznym Ja umiejscawianym nisko, ale w gbi ciaa.
Jednak takie silne poczucie wasnego Ja nie oznacza automatycznie, e
dana osoba nigdy nie podporzdkuje si adnemu autorytetowi. Zmienia si
ono bowiem w zalenoci od sytuacji. Dyrektor naczelny przedsibiorstwa
bezwzgldnie podporzdkuje si na przykad modemu, ubogiemu
przewodnikowi w grach, uczc si spuszczania na linie na kursie sztuki
przetrwania.
Aby lepiej zrozumie zjawisko ulegoci, musimy wyobrazi sobie
trjwymiarowo nasz obraz wasny w poczeniu z obrazem drugiej osoby.
Posugujc si modelem panoramy spoecznej, moemy modelowa obydwa
jednoczenie. Wwczas okae si, e poczone siy obu obrazw decyduj o
pozycji, jak dana osoba zajmuje w okrelonym zwizku.
Mona powiedzie, e uczucie opanowania przez osob majc autorytet
wypywa z braku rwnowagi midzy cechami formalnymi obrazw wasnych i
innych. Zmieni mona t sytuacj, oddziaujc na obie strony; wzmacniajc
wasne Ja lub osabiajc obraz drugiej osoby.
W dwch kolejnych ramkach krtko opisuj, jak mogoby to funkcjonowa.
Jeeli jednak nasze problemy z autorytetem zaliczaj si do kategorii b)
(patrz podrozdzia 4.3), poniewa to my wywieramy zbyt duy wpyw na inn
osob, moemy zastosowa przeciwn form powyszej metody.
Pewnie mylisz teraz: Co za stronnicza metoda!". Ale eby cakowicie
zrozumie jej funkcjonowanie, trzeba ju uwierzy w tak zwane lune
zaoenia.
WADZA
97
Od ulegoci do rwnowagi
189)Pomyl o sytuacji, w ktrej zachowujesz si
ulegle.
190)Zastanw si, gdzie znajduje si osoba majca
autorytet.
191)Zastanw si, gdzie znajduje si twj obraz
wasny.
192)Stwrz pozytywne i silne wasne Ja (patrz
rozdzia trzeci).
193)Wytwrz now sytuacj, w ktrej
bdziesz oglda obraz swojego Ja
jako wikszy i silniejszy ni obraz
osoby z autorytetem. Umocnij t
sytuacj.
194)Wr mylami do czasw, kiedy jeszcze nie
znae tej osoby.
195)Ustabilizowan ju sytuacj przenie
poza swj horyzont czasu; od chwili,
kiedy nie znae osoby z autorytetem,
a w przyszo.
196)Sprawd ekologi.
Od przewagi do rwnowagi
197)Pomyl o sytuacji, w ktrej podporzdkowujesz
sobie inn osob.
198)Zastanw si, gdzie znajduje si ta osoba.
199)Zastanw si, gdzie znajduje si twj obraz
wasny.
200)Wyobra sobie t drug osob jako
siln i pozytywn. Wylij jej
potrzebne sygnay, uaktywniajc
uprzednio u siebie odpowiednie
cechy.
201)Wytwrz now sytuacj, w ktrej
odbierzesz dan osob blisko i na
rwnym poziomie. Umocnij t
sytuacj.
202)Wr mylami do czasw, kiedy tej osoby
jeszcze nie znae.
203)Ustabilizowan ju sytuacj przenie
poza swj horyzont czasu; od chwili,
kiedy unionej osoby nie znae, a w
przyszo.
204)Sprawd ekologi.
4.7
SZSTE ZAOENIE:
MAGICZNE DZIAANIE
JEDNOSTRONNYCH
ZMIAN
Tak zwane lune zaoenie bdzie nam
pomocne w przeprowadzeniu zmian w zwizku
take wtedy, gdy pracujemy tylko z jedn
nalec do niego osob. Zaoenie to brzmi
nastpujco: jeeli jednostronnie zmienimy

nasz
mentaln
reprezentacj
danego
czowieka - a co si z tym wie, take nasze
nastawienie do niego - bdzie to rwnie
wpywao na zachowanie tego (realnego)
czowieka w stosunku do nas. Oznacza to
zatem, e jeli uznamy drug osob za rwn
nam, to istotnie zbliy si ona do nas.
Chwileczk, o co tu chodzi? Czarna magia czy
co?
I znowu musimy, jeeli nie chcemy
wszystkiego przypisa nadprzyrodzonym siom,
wzi pod uwag moliwo, e decydujca
jest tu podwiadoma, niewerbalna interakcja.
Jeeli zmieni moje nastawienie wobec jakiej
osoby, podwiadomie podchwyci ona wysyane
przeze mnie, obojtnie jak subtelnie
zrnicowane, sygnay niewerbalne. Swobodna
mimika twarzy, pewno spojrzenia, pynne
ruchy rk, rwny oddech oraz dwik mojego
gosu podwiadomie sygnalizuj, e moje
nastawienie wobec niej
si zmienio. Zupenie bezwiednie, bez chwili zastanowienia zareaguje ona na

mnie take w odmienny sposb.
Zasad cech formalnych Bandlera (1985) mona by sformuowa nieco
inaczej: ludzie maj moliwo swobodnego ich zmieniania, jeeli tylko tego
chc. Wiele problemw z autorytetami wyranie to potwierdza. Pacjenci
cierpicy z powodu autorytarnych zwizkw mog momentalnie rozwiza
swj problem, przesuwajc siebie samego w gr albo dan osob w d
panoramy spoecznej. Zazwyczaj jednak potrzebna im jest pomoc terapeuty
NLP, bez ktrego prawdopodobnie ten pomys w ogle nie przyszedby im do
gowy.
W tym miejscu chciabym ci opisa histori, ktr sam przeyem:
Profesor Drent naley do najwybitniejszych psychologw w Holandii. Co
ciekawsze, jest take przewodniczcym najwyszego gremium naukowego
w kraju. Pewnego dnia zadzwonia do mnie moja mama i powiedziaa:
Lukas, wyobra sobie, profesor Drent udzieli wywiadu w radiu. I
powiedzia, e NLP to gupota; e jest nienaukowe i w ogle to oszustwo.
A poza tym stwierdzi, e dyrektor Instytutu Maxa Plancka i jeszcze jeden
profesor psychologii s tego samego zdania".
Tego wieczoru, a take cay nastpny dzie biem si z mylami.
Zastanawiaem si, jak przekona Drenta o wartoci pragmatycznych
kryteriw dla etologii stosowanej i tak dalej. Rozmylaem, jak broni
stanowiska naukowcw-praktykw NLP, ktrzy zdecydowali si wcieli w
ycie alternatywny paradygmat, by moe jako kolejny krok w kierunku...
czego tam. Im duej si w siebie wsuchiwaem, tym bardziej traciem
pewno siebie. Wszystko, co przychodzio mi do gowy, brzmiao
starowiecko i banalnie. Przypominay mi si nawet pogldy, ktre
gosiem na uczelni, kiedy to jeszcze krytykowaem wszystko i wszystkich.
Mj gos wewntrzny podtyka pod nos Drentowi moje rozprawy z lat
1981, 1982, 1983 i 1985 dotyczce przepaci midzy naukow
psychologi a pragmatycznymi zasadami NLP. W 1983 roku nawet
wrzuciem tak prac do skrzynki jednego z jego kolegw... Niestety,
pozostaa ona bez odpowiedzi.
Nagle co we mnie zaprotestowao: Przesta zawraca sobie gow
profesorem Drentem. aden naukowiec i tak nie da si przekona za
pomoc naukowych dowodw czy jakichkolwiek logicznych argumentw...
Pomyl tylko, co powiedzieli filozofowie Kuhn i Feyerabend. Mianowicie,
e aden naukowy argument nie zmusi przeciwnikw nowej teorii do
zmiany zdania. Musz oni po prostu powymiera. I aden zwolennik nowej
teorii nie bdzie sucha krytyki wychodzcej od naukowego
estabishmentu. Dopki stary paradygmat jest u wadzy, dopty wszelkie
argumenty s daremne".
Co prosz, u WADZY???
Zaraz potem odkryem, e profesor Drent znajdowa si 6 metrw
mentalnych ode mnie i co najmniej 2 metry ponad horyzontem, nieco
WADZA
99
po lewej stronie mojej panoramy

spoecznej. Prawie si zawstydziem,
e uwaaem go za taki autorytet. W
momencie gdy sobie to uprzytomniem, mogem spokojnie zacz
wprowadza u siebie zmiany. W
niecae pi minut przesunem
Drenta poniej horyzontu i lekko w
prawo. Po szeciu, siedmiu prbach
zosta ju tam na dobre. I natychmiast
umilk mj gos wewntrzny. W ten
sposb
udowodniem
mojemu
wewntrznemu profesorowi, e NLP
jednak funkcjonuje.
Oczywicie moe te si zdarzy, e
przesuniemy nasz obraz wasny w gr i
obraz autorytetu w d i mimo wszystko
zmiany w panoramie spoecznej nie bd
dugotrwae.
Dlaczego nie mona ich utrwali?
Takie pytanie czsto wywouje krytyczne
myli, ktre przeszkadzaj w trwaym
rozwizaniu problemu. S to gwnie
wyobraenia dotyczce wasnych brakw.
W takich wypadkach czasami pomocne
mog by metody wprowadzania zmian
hamujcych nas pogldw opisane w
rozdziale pitym i szstym.
4.8 WADZA POLITYCZNA
Politycy
yj
w
duo
bardziej
skomplikowanym
rodowisku
ni
wikszo nas. Dla przewodniczcego
partii obranego zgodnie z reguami istnieje
wiele wzajemnie ze sob powizanych
personifikacji decydujcych o powodzeniu
i niepowodzeniu. Przede wszystkim
personifikacja jego wasnej osoby: musi on
o sobie myle w sposb pozytywny.
Demokrata w duym stopniu uzaleni
jako obrazu wasnego od wsparcia ze
strony jego partii i koalicji. To
dowiadczenie
politycznego
poparcia
natychmiast zacznie si odzwierciedla w
jego
panoramie
spoecznej.
Ju
spontaniczny sposb wyraania si
dowodzi, e czuje on, i wyborcy nosz
go na rkach". Wanym kryterium jest
take, czy reprezentuje on swoj parti
jako wiksz czy mniejsz od samego
siebie. Jeeli partia jest dominujc
personifikacj polityka, oznacza to, e
czuje si on oniemielony przez swoich
wasnych zwolennikw. W tym wypadku
bdzie wrcz przesadnie kierowa si tym,
czego jego zdaniem partia po nim
oczekuje. Podobne znaczenie ma kierunek i
odlego, w jakiej j widzi i czuje, oraz w

jaki sposb ona sama jest z nim zwizana.
Otacza go czy jest on od niej odcity?
Wadza demokratyczna opiera si na
gosach
wyborcw.
Demokratyczni
politycy musz posuy si odpowiednim
kodem, aby mc reprezentowa poparcie
wyborcw nie tylko wobec samych siebie,
ale take wobec przewodniczcych innych
partii. Jeeli si okazuje, e rzekomi
zwolennicy zachowuj si dokadnie
przeciwnie ni si po nich spodziewano,
podwaajc wadz swych przywdcw, to
te wywrotowe elementy" take ujawniaj
si w panoramach spoecznych politykw.
Niedemokratyczni politycy opieraj
swoj wadz oczywicie na innych
kryteriach ni gosy wyborcw. Ciekawe,
w jaki sposb reprezentuj oni lojaln lub
nielojaln armi?
Podczas spotkania dwch przywdcw
kady z nich reprezentuje w sobie wadz
drugiego. Wytworzone przez nich obrazy
wszystkich personi-
fikacji z pierwszej i drugiej pozycji spostrzegania nasuwaj nam pytanie, w

jaki sposb taki przywdca odczuwa swoj wadz przy spotkaniu z drugim
przywdc? Jak wyobraa sobie jego zwizek z parti? I ile wywrotowych
elementw" postrzega w owej grupie? A tym bardziej: z jakiego punktu
widzenia obaj przywdcy reprezentuj si wzajemnie? Stoj naprzeciwko czy
obok siebie?
Podczas szkole dotyczcych panoramy spoecznej inscenizuj debaty
poszczeglnych grup. W ten sposb ich uczestnicy, a take i ja, potrafimy
przeanalizowa tak zwan panoram dyskusji. Ludzi, ktrzy z racji zawodu
przewodnicz rozmaitym obradom, mona do nich przygotowa, kontrolujc
zawczasu - jeszcze przed rozpraw - ich panoram dyskusji. Aby debata
zakoczya si pomylnie, jej przewodniczcemu niezbdna jest waciwa
konfiguracja personifikacji w jego panoramie spoecznej. By moe powinien
zlokalizowa obraz innej partii troch niej lub wzbogaci nieco obraz jej
przewodniczcego. A moe naleaoby umiejscowi niej take owe
wywrotowe elementy" we wasnej partii.
Kartograficzne odtworzenie bardziej istotnych struktur wadzy za pomoc
panoramy spoecznej umoliwia dopasowanie jej do potrzeb politykw. Te
same zasady przedstawiaj si rwnie obiecujco, jeli chodzi o komunikacj
przedsibiorstw.
Rozdzia 5
ZMIANA POSTAW SPOECZNYCH
5.1 UOGLNIAJCE OPINIE O INNYCH LUDZIACH

Co si stanie, jeli ju w najmodszym wieku bdziemy bezustannie sysze:
Ach, jaka z ciebie grzeczna, mia dziewczynka"?
Takie powiedzenia wyraaj uoglnion ocen naszej osoby. Ten, kto w
ten sposb wydaje o nas opini, na przykad nasza ciocia, nie chce przez to
powiedzie, e uwaa nas za miych i grzecznych w tej chwili, tylko raczej
zawsze. Tymi sowy okazuje wyranie swoje pozytywne spoeczne
nastawienie wobec nas.
Wszyscy ludzie, nie tylko najblisi, cigle wyraaj opinie na temat
innych. Na ten proces oceniania skadaj si czynnoci mentalne zawierajce
kryteria, osdy wartoci oraz przekonania i koczce si pewnego rodzaju
werdyktem". Teoretycznie wynikaoby z tego, e jeli opinie spoeczne za
kadym razem prowadz do tych samych wnioskw, to w konsekwencji rodz
si cae spoeczne postawy. One z kolei to nic innego, jak uoglnione opinie o
ludziach.
Czy to wane? Ale tak! Sposb, w jaki inni ludzie nas oceniaj, w duej
mierze wpywa bowiem na nasze koleje losu.
Jednak na szczcie moemy zaoy, i postawy spoeczne rzadko
opieraj si na wnioskach wynikajcych z cigej obserwacji rzeczywistych
zachowa. Nasza ciocia wobec tego nie bdzie musiaa obserwowa nas 65
razy, aby przekona, e jestemy mili i grzeczni. Wystarczy, e umiechniemy
si do niej kilka razy, a bdzie to dla niej wystarczajcym dowodem.
Zreszt wikszo postaw spoecznych rodzi si w ogle niezalenie od
rzeczywistego zachowania. Z reguy opinie je potwierdzajce przekazywane s
z ust do ust. I to one s podstaw wikszoci ludzkich postaw spoecznych.
Bardzo czsto ludzie wyrabiaj sobie ogln opini o jednostkach lub grupach,
ktrych w rzeczywistoci nigdy nie spotkali.
102
W dziedzinach, ktrych nie da si jednoznacznie oceni, na przykad w

sztuce, nauce, etyce, religii, w sferze duchowoci czy w polityce, trudno jest
wyrobi sobie wasne zdanie. Tutaj zdajemy si w duej mierze na opini
innych. Pogld na temat uznawanych artystw, naukowcw czy religijnych
przywdcw ksztatuj ludzie, ktrzy maj moliwo wpywu na innych. To
im w gruncie rzeczy osoby sawne i potne zawdziczaj swoje pozycje.
Dlatego moemy przyj, i gruntowne zmiany postaw spoecznych
zmieni rwnie i spoeczestwo, a co za tym idzie - take nasz przyszo.
Nie trzeba by socjologiem, eby uwiadomi sobie znaczenie postaw
spoecznych i ich zmian. Czy uda nam si zmieni wiat na lepszy, bdzie w
duym stopniu zaleao od tego, jak ludzie bd si nawzajem ocenia.
5.2 ZMIANA POSTAW ZA POMOC NLP
Programowanie neurolingwistyczne to nagromadzenie pragmatycznej wiedzy.
Nie jest to ideologia, ktra dyktuje, jak ma wyglda wiat. Oferuje nam ono
tylko metody wprowadzania zmian, nie nakazujc przy tym, co powinno zosta
zmienione i w jaki sposb. Jest to po prostu neutralna, uniwersalna propozycja,
ktra moe znale zastosowanie niezalenie od politycznych czy etycznych
przekona osoby j stosujcej.
W reakcji na pomys zmiany postaw spoecznych dziki NLP ju zaczy
rozlega si gosy krytyki. W psychoterapii NLP jest zazwyczaj akceptowane,
ale jeli chodzi o postawy spoeczne, to wielu ludzi ju widzi
niebezpieczestwo zagraajce ich normom moralnym i systemom wartoci.
Po nocach ni im si wiatowa manipulacja mas!
Ludzie oceniaj innych ludzi. Modelujc to zjawisko, nauczymy si
skutecznie wpywa na ich postawy spoeczne. Czy wiat stanie si przez to
lepszy, trudno powiedzie, ale oczywicie mam tak nadziej, jak zreszt
wikszo praktykw NLP. Robert Dilts i Robert McDonald ju w 1995 roku
wyranie skonstatowali: Jakie korzyci mielibymy w ogle wynie z NLP,
jeli nie miaoby si ono przyczyni do wprowadzenia pozytywnych zmian na
wiecie?".
Nie wtpi, i NLP jest skutecznym narzdziem pomocy w pokonywaniu
traumatycznych zdarze, spowodowanych na przykad konfliktami etnicznymi
lub wojnami domowymi. Takie katastrofy z pewnoci s wynikiem
radykalnych polaryzacji postaw spoecznych. Dlatego wic lepiej byoby,
gdybymy znali technik, ktra mogaby zapobiec wytwarzaniu si takich
sytuacji. W tym miejscu chciabym przedstawi kilka moliwoci, jakie daje
nam NLP.
5.3 GRUPA WASNA A OBCA
Jeli w ogle istnieje co, z czym zgadzaj si dzisiaj wszyscy psychologowie,
jest to zaoenie, e nasz sposb mylania w duej mierze opiera si na
podstawowych, poznawczych zasadach klasyfikowania i hierarchizowania.
103
Zjawiska
przyporzdkowujemy
kategoriom
i
ustawiamy je w kolejnoci co do wanoci. Grupy
ludzi te s klasyfikowane i ustawiane w hierarchiach. Zoone mapy spoeczne skadaj si z
licznych kategorii i wielu paszczyzn hierarchicznych.
Natomiast prosta, zwyka mapa podzieli wiat
spoeczny tylko na gr" i d" albo na my" i
oni". To psychologowie okrelaj mianem mylenia
w kategoriach grupy wasnej i obcej, bardzo zreszt
rozpowszechnionego. I rozwaanie, jak doszo do
tego, e ta cecha naszego charakteru z biegiem
ewolucji tak wspaniale si rozwina, te ju niczego
nie zmieni.
Wiele gatunkw zwierzt yje w stadach na
okrelonych terytoriach. Take u ludzi potrzeba
zapewnienia sobie rewirw owieckich i ochrony
potomstwa naturaln kolej rzeczy wyzwolia
tendencje do podziau innych ludzi na obcych" i
znajomych". W razie niebezpieczestwa w puszczy
dugo zastanawia si nie mona. Mapa spoecznej
rzeczywistoci wymaga jednoznacznego wytyczenia
granic, aby umie rozrnia impulsy: chroni" i
przepdzi".
Jednak cena spoecznej jednoznacznoci jest
zazwyczaj wysoka. Uywajc przenoni, wdrujemy
jak turyci przez pikn wprawdzie, ale nieatw do
przebycia grsk okolic. W pewnym momencie
czujemy si zagubieni midzy pagrkami, skaami i
wodospadami. Na szczcie kupilimy sobie map.
Niestety, mapa jest bardzo niedokadna i nie ma
na niej nawet najwikszych drzew, przepaci czy
wierzchokw. Gdzie do diaba jestemy? Czujemy
si podle. Skoro na tej mapie nie ma nawet
strumienia, w ktrym wanie stoimy po kostki, to
powoli zaczynamy mie do caej tej okolicy. A gdy
cieka, ktr obralimy, w kocu prowadzi nas w
gszcz, powolutku zaczynamy odczuwa niepokj!
Przecie specjalnie kupilimy map! I mimo to
zabdzilimy! Wpadamy w panik. Jak na Boga
mamy si std wydosta?
W takich momentach bliscy jestemy zrwnania z
ziemi caego tego krajobrazu: pi acuchow,
buldoerem, betonem, dynamitem, czym si da. eby
tylko wygadzi wiat" na tej przekltej mapie!
Gdy wiat spoeczny nie zawsze okazuje si
czarno-biay, jestemy skonni uczyni go takim na
si.
Psychologiczne mechanizmy identyfikacji z jedn
grup i opozycji wobec drugiej s niewtpliwie si
napdow niejednego rozlewu krwi. Ale nawet jeeli
bdziemy si upiera, e diametralna rnica midzy
nimi" a nami" jest genetyczna, wrodzona i nie
mona jej cofn, wiele to te nie zmieni. Wedug
pragmatycznej filozofii, na ktrej opiera si NLP,
teoria, zgodnie z ktr ludzka agresja stanowi cech
sta, jest niewiele warta. Takie fatalistyczne
nastawienie z pewnoci bowiem nie przyczyni si do
poszukiwa metod na polepszenie sytuacji.

Samo w sobie mylenie w kategoriach wasna
grupa/obca grupa wcale nie musi by traktowane jako
przyczyna wszelkiego za. Czsto jest uszlachetniane,
wrcz kultywowane w celach wspzawodnictwa,
ktre, jak
wiadomo, wydaje czempionw. Sport, sztuka, gospodarka, nauka czy technologia rozkwitaj dziki wspzawodnictwu.
Wikszo znanych mi ludzi byaby szczliwa, gdyby moga y w
wiecie, w ktrym konkurencja suy postpowi, podczas gdy ludzko
rwnoczenie yje w spokoju.
Nam, praktykom NLP, nie potrzeba wiele wyobrani i idealizmu, aby
zada sobie pytanie, czy sztuka ugodowego wspistnienia nie mogaby zosta
modelowana. Czy uda nam si znale strategi pokoju? Czy potrafilibymy
go utrzyma, jeeli tylko wystarczajca liczba ludzi stosowaaby si do
konkretnego mentalnego ukadu?
Rodzice miujcy pokj ucz swoje dzieci: Wszyscy jestemy jednakowi!" (kwestionowanie klasyfikacji). Albo: Wszyscy ludzie s jednakowo
wani!" (kwestionowanie hierarchii).
Jeszcze lepiej byoby, gdybymy oprcz tego umieli precyzyjnie modelowa wzorce mylenia tych miujcych pokj" ludzi. Teraz chciabym ci
przedstawi pewne schematy wyodrbnione w tej dziedzinie przez moich
kolegw i przeze mnie.
5.4 POLARYZACJA I JEJ BRAK
Wielu podrnikw zagubionych w dungli spoecznej" bdzie najpierw
usiowao zaprowadzi pewien porzdek na swoich mapach spoecznych, na
przykad uwypuklajc kontrasty midzy cechami formalnymi. Rnicowanie
midzy dobrymi" a zymi" bdzie atwiejsze, gdy podkrelimy dodatkowe,
kontrastujce ze sob cechy formalne, na przykad jasne-ciemne albo
czerwone-niebieskie. W ten sposb spojrzymy na nie jak gdyby przez mentalny
filtr kolorw.
Inn popularn metod wyodrbnienia przeciwiestw midzy dobrymi" a
zymi" jest wprowadzenie wymiaru poziomego, czyli strony prawej i lewej,
wzbogaconego ewentualnie pionowym podziaem na gr i d. W ten sposb
mona sobie stworzy w panoramie spoecznej kcik dobra" i kcik za".
Dobre i ze czsto pokrywa si z nami" i nimi", przy czym my" to
zazwyczaj ci dobrzy, a oni" - li.
Psychologowie spoeczni okrelaj nas" jako grup wasn, a ich" jako
grup obc. Rnica polega zazwyczaj na cesze formalnej, jak jest
odlego" - wasn grup lokalizujemy w pobliu danej osoby, obc poza
neutralnym dystansem.
W rozdziale pierwszym wprowadzilimy pojcie personifikacji grup w
stosunku do sytuacji, w ktrych kilka osb reprezentowanych jest w tym
samym miejscu panoramy spoecznej. W niniejszym wypadku jest podobnie.
Grupy wasne i obce s personifikacjami i musz posiada wizualne,
audytywne i kinestetyczne komponenty. Miejsca, gdzie spostrzegane s grupy,
do ktrych przynaleymy, musz zasadniczo rni si od miejsc, gdzie
postrzegamy grupy, ktre odrzucamy. Jak ju wspomniaem, dodatkowe cechy
formalne uatwi przyjcie wobec kadej grupy waciwych postaw
spoecznych.
105
Audytywna cz kadej personifikacji to gos

wypowiadajcy jej motywy i zamiary. W wypadku
personifikacji grupy gos ten dochodzi z tej strony,
po ktrej lokalizowany jest jej obraz. Gos grupy, z
ktr si utosamiamy, bdzie wic automatycznie
rozlega si blisko, podczas gdy gos grupy, ktr
odrzucamy, brzmi w oddaleniu.
Dla kinestetycznego rozrnienia obu grup
potrzebne s przynajmniej dwa rodzaje uczu. S to:
205)zespoy kinestetyczne,
206)wartociujce uczucia wobec grup.
Zesp kinestetyczny odpowiada za poczucie
przynalenoci i wyodrbnienia. Wartociujce
uczucia kieruj pozytywnym lub negatywnym nastawieniem do obu grup.
Zespoy kinestetyczne odczuwane s po tej
stronie ciaa, po ktrej dana grupa jest spostrzegana w
panoramie spoecznej. Jeli zatem widzimy j po
lewej stronie, to take tam j czujemy. Te uczucia s
zwizane z obrazami grup za pomoc ogniw
interpersonalnych. Jeli natomiast grupa, do ktrej
przynaleymy, jest spostrzegana wok naszej osoby,
to take kinestetyczny zesp moe by odczuwany
ze wszystkich stron. Charakterystyczna bdzie
wwczas rnorodno i intensywno odbioru
ogniw interpersonalnych. Mona powiedzie, e
stanowimy centrum pajczyny, w ktrym zbiegaj si
jej nitki - ogniwa interpersonalne.
Tak jak mona si spodziewa, pozytywnie
odbierana grupa wywouje aktywne i ciepe uczucie
przynalenoci grupowej. Sia tego uczucia zaley od
odlegoci od grupy i jej wielkoci. Wysoko i blisko
spostrzegana i odczuwana grupa wytworzy wic silny
zesp kinestetyczny.
5.4.1 Jak wyrobi w sobie uczucia przynalenoci
grupowej?
W zwizku z naszym spoecznym Ja ustalilimy ju,
e aby wczu si w drug osob, musimy si z ni
identyfikowa (postawi si w drugiej pozycji
spostrzegania). Stawiajc si w jej miejscu,
odczuwamy to, co naszym zdaniem ona odczuwa.
Jeli za ta osoba gruje nad nami, robimy to cakiem
automatycznie.
W ten sam sposb powstaj zespoy kinestetyczne
- przenosimy si z ca grup w drug pozycj
spostrzegania. Jeli personifikacja grupy przewaa
nad poczuciem wasnego Ja, prawo dominujcej
personifikacji automatycznie zepchnie dan osob na
drug pozycj. Zdarzy nam si to moe zawsze, gdy
znajdujemy si w samym rodku personifikowanego
zbiorowiska
ludzi.
Kinestetyczny
zesp
(zbiorowisko) kodujemy w naszym umyle.
To uczucie moe by reprodukowane od chwili,
gdy utrwalio si w naszej pamici; niezalenie od
tego, czy masa ludzi naprawd istnieje, czy nie. Jeli
cigle bdziemy mie je w wiadomoci, odczujemy
nieprzerwanie trwajc przynaleno do danej

grupy. Taki stay kinestetyczny zesp jest wanym
elementem naszego spoecznego Ja. U wikszoci
ludzi istnieje na przykad trwaa wiadomo
przynalenoci rodzinnej - to tylko jeden przykad
takiej sytuacji.
106
Nawiasem mwic, skonfrontowani z wielkim tumem ludzi, personifikowanym w dodatku jako przewyszajcy nas samych, nie jestemy bynajmniej zmuszeni do utosamiania si z nim. Niektrzy ludzie potrafi
znale si w samym rodku tumu i mimo to zdystansowa si wobec uczucia
przynalenoci grupowej, a take pozosta w pierwszej pozycji spostrzegania.
Jednake kto, kto bezustannie sprzeciwia si identyfikacji z blisk mu
fizycznie i du grup, zawsze bdzie tego wiadomy. Pomylmy tylko o
czowieku, ktry przez przypadek znalaz si na balu karnawaowym i nie ma
zamiaru bra w nim udziau, albo o policjancie w samym rodku tumu
demonstrantw, ktrych ideaw nie
podziela.
Wartociujce uczucia wobec
grup rodz si, gdy wyrabiamy sobie
na ich temat zdanie. Te uczucia wahaj
si od uznania przez obojtno, a po
dezaprobat.
Jeli czonek pewnej grupy ma o
niej wysokie mniemanie, pozytywne
bd rwnie jego wartociujce
uczucia grupowe: Porzdni z nas
chopcy". Jest to sedno postawy przyjmowanej wobec grupy, do ktrej czujemy si przynaleni.
5.4.2 Kracowa polaryzacja
Ludzie sabo odczuwajcy kinestetycznie grup obc tworz siln polaryzacj,
ktra zazwyczaj rozpoczyna si od negatywnej oceny. Inaczej mwic, nie
czuj si oni z ni w aden sposb zwizani i uwaaj j za niedobr". W
takim wypadku nigdy nie podejm nawet prb postawienia si w jej (drugiej)
pozycji spostrzegania, poniewa brak im bdzie bodca do identyfikacji. Bez
wzgldu na to, co dana grupa gosi, ich nie bdzie to interesowa. Brak
identyfikacji z grup oznacza rwnie brak rozwinitych uczu w stosunku do
niej.
Moe to w ostatecznoci doprowadzi do tego, e polaryzujca osoba
cakowicie zatraci uczucie przynalenoci do wasnej grupy. Kontynuujc
przedstawiony w rozdziale pierwszym sposb mylenia, moemy powiedzie,
e jeli uczucie to zostanie cakowicie wymazane z reprezentacji tej osoby,
grupa ta automatycznie ulegnie depersonifikacji. Jej czonkowie przestan by
uwaani za czujce istoty ludzkie.
Wiemy zatem, e musimy przyj drug pozycj spostrzegania, aby
wytworzy kinestetyczne uczucia wobec danej grupy. Takie przeniesienie si
jest atwe, gdy jej realni czonkowie s nam fizycznie bliscy. wiczenia
tworzenia zespow, podczas ktrych wany jest kontakt fizyczny, wykorzystuj to dowiadczenie.
107
Jeli grupa znajduje si daleko od nas - nawet na

drugim kocu wiata - moemy stworzy jej
reprezentacj. To bynajmniej nie oznacza, e automatycznie musi by oceniana negatywnie. Take
kombinacja brak personifikacji/pozytywna ocena"
jest moliwa. Podobne podejcie zaobserwowaem u
turystw w Afryce. Wprawdzie odczuwali sympati
dla tubylcw, jednak nie uwaali si za im
podobnych. Opowiadali na przykad: trzeciego dnia
podry widzielimy lwy, hieny, gepardy, Masajw i
bawoy.
Kracowa polaryzacja zazwyczaj idzie w parze z
cakowit depersoni-fikacj odrzucanej przez nas
grupy. Komunikacja staje si wwczas nacechowana
niezmiernie negatywnymi wyraeniami, a objawia
si wypowiedziami typu: To nie s ludzie, oni w
ogle nie maj uczu, tylko same ze zamiary, i
cigle co knuj". Na og zdania takie s
wzbogacane"
barwnymi,
nierzadko
nawet
rynsztokowymi metaforami!
5.4.3 Pokj -jak go zawrze?
Przeciwiestwo polaryzacji, czyli pokojowe
wspycie, wymaga rwnowagi midzy nimi" a
nami". Subiektywna realno braku polaryzacji si
rzeczy opiera si na zredukowaniu dystansu midzy
zasadniczymi cechami formalnymi grup, do ktrych
przynaleymy, i grup, ktrych nie aprobujemy.
Poddajc
si
opiece
praktyka
NLP
wyspecjalizowanego w modelowaniu i odwracaniu
polaryzacji, bdziemy zapewne na pocztku ciekawi,
w jaki sposb on sam reprezentuje poszczeglne,
wane dla siebie grupy. Prawdopodobnie bdzie
potrafi nam to wyjani, poniewa istniej one w
yciu kadego czowieka. Jak rozrnia wasne dzieci
i obce? Jak odbiera przeciwiestwa midzy rodakami
a cudzoziemcami? W jaki sposb dostrzega rnic
midzy swoimi kolegami a pracownikami
konkurencji? Jak podchodzi do odmiennoci midzy
kobietami a mczyznami?
Moje dotychczasowe badania wykazay, e
subiektywne dowiadczenie obrocw pokoju
charakteryzuje si pierwszestwem, jakie oddaj
jednostce. Wysuwaj j na pierwszy plan, podczas
gdy przynaleno grupowa schodzi na drugi.
Personifikacje, z ktrych skada si ich panorama
spoeczna, to gwnie jednostki. Czsto zwracaj oni
take uwag na pikno i niepowtarzalno
poszczeglnych ludzi.
Ponadto ich wasne Ja wydaje si growa nad Ja
spoecznym.
Eksperci uwaaj podkrelanie przeciwiestw
midzy cechami formalnymi grup za mao sensowne.
Rzadko uoglniaj oni informacje o grupach ludzi,
chyba e mwi o caej ludzkoci.
Caa ludzko to w ich pojciu najwaniejsza
grupa wasna. Jak silnie zwizany jest z ni zesp
kinestetyczny, uwidacznia si w sposobie mwienia:

Czuj si czstk ludzkoci i mam take intensywne
poczucie czowieczestwa".
Drugi aspekt to stosunkowo nika wi obrocw
pokoju z jednostkami spoecznymi wasnego rodzaju.
Nie czuj si oni w takim stopniu czonkami klubw,
rodzin lub plemion, w jakim s sprzymierzeni z
jednostkami
lub ca ludzkoci. Oprcz tej cechy charakteru jest jeszcze co, co zasuguje
na szczegln uwag: eksperci od spraw pokoju uwzgldniaj jednoczce
cechy formalne - na przykad zocisty blask padajcy na grupy i na kadego
poszczeglnego czowieka. Predykaty owych jednoczcych cech potrafi by
ukryte za religijnymi, filozoficznymi czy innymi ideologicznymi
wypowiedziami, takimi na przykad jak: Wszyscy jestemy dziemi Boga".
Wyobramy sobie, jak mogo wyglda wspczucie dla caej ludzkoci"
w panoramie spoecznej Gandhiego. Czy widzia on sie ogniw
interpersonalnych czcych go ze wszystkimi ludmi? Wspczucie to
oczywicie wyraz jego zespou kinestetycznego w stosunku do caej ludzkoci,
a do tego potrzebna jest umiejtno postawienia si w pozycji spostrzegania
drugiego czowieka. Praktycy NLP dostrzegaj w takim sposobie wyraania si
tak zwane core states, czyli stany centralne oznaczajce zjednoczenie".
Harmonia, mio, czno z Bogiem istniejcym w kadym czowieku,
uczucie, e jest si czci natury, jednostk kosmiczn, ycie w pokoju - to
wszystko pojcia opisujce wanie to dowiadczenie. Takie stany wewntrzne
maj swoje rdo w jednoczcych dowiadczeniach czsto idcych w parze ze
wiadomoci transperso-naln, ponadosobow. Ten, komu uczucie jednoci"
nie jest obce, nie bdzie prawdopodobnie odczuwa potrzeby polaryzacji
midzy wasn a obc grup. Widocznie przeycia duchowe agodz
wewntrzne protesty ludzi, co czsto znajduje swoje odbicie w spostrzeganiu
wiata zewntrznego.
Wemy jednak pod uwag, e nie kady, kto ustawicznie ma na jzyku
hasa duchowe, moe si powoa na takie jednoczce dowiadczenia. By
moe bye kiedy wiadkiem polaryzacji dokonanej przez ludzi utrzymujcych: My jestemy stworzeniami duchowymi, wam za to brak jest
zupenie tej cechy charakteru"? Takie wypowiedzi przewanie ubrane s w
poetyckie metafory przedstawiajce grup, do ktrej si przynaley, jako
anioy, a grup, ktr si odrzuca, jako demony najgorszego gatunku.
Modelujc pokojowe wspycie", przekonamy si, jak wan rol
odgrywa w nim wasne Ja. Powyej staraem si udowodni, i sabo
osobistego Ja moe zosta zrekompensowana przez umocnienie Ja spoecznego. Czsto daje si to zauway u modziey. W najgorszym wypadku
przycza si ona do jakiej bandy, nosi typowe dla niej jednakowe ciuchy i
robi to, co nakazuje grupa. W ten sposb istotnie zyskuje silne poczucie tego,
czym jest i co powinna robi.
Mylenie w kategoriach wasna grupa - grupa obca spotyka si czsto u
osobowoci, ktrych logiczna paszczyzna duchowoci i wasnego Ja nie jest
zbyt stabilna. Modelujc pokojowo", dochodzimy rwnie do wniosku, e
zachowanie silnego poczucia samego siebie oraz odczuwanie cznoci z
cechami wsplnymi dla ogu s niezmiernie wane.
Wydaje si zatem, e wszyscy ludzie potrzebuj hierarchii i kategorii, aby
mc zorganizowa si w wikszej liczbie. Modelujc pokojowe
109
wspycie i brak polaryzacji, stwierdzamy, e wcale

niekoniecznie musz one by jednoznaczne z
anarchi i d3zorganizacj. Depolaryzacja nie musi
cakowicie obywa si bez tworzenia hierarchii i
kategorii. Znawca tej dziedziny powinien bez
problemu powiza ze sob obie zasady spoecznej
organizacji. Wymaga to utworzenia zoonych
reprezentacji spoecznych, a nie ich uproszczenia czyli cigoci paszczyzn w wielu zachodzcych na
siebie i zbiegajcych si wymiarach i kategoriach.
Inaczej mwic: zmniejszanie polaryzacji
postpuje, jeli zrozumiemy, e nic na wiecie nie jest
tyliko czarne lub tylko biae i e ludzk egzystencj
mona widzie we wszystkich odcieniach szarego,
rowego, brzowego, beowego i tak dalej. Kade
zwikszenie rnorodnoci pomnaa automatycznie
liczb opcji zachowa. Poniewa za mniej sytuacji
zostaje wykluczonych, uoglnionych i wypaczonych,
ksztatujcy si na ich podstawie zoony model
spoecznej rzeczywistoci utrudnia podejmowanie
jakichkolwiek decyzji. Musimy bowiem dokonywa
wyborw spord rnorodnych, alternatywnych
moliwoci dziaania.
Wielu ludzi uwaa na przykad ciemny kolor
skry za oznak przynalenoci do niskiej warstwy
spoecznej. Gdy jednak owo uoglnienie zaczyna si
waha, musz oni nauczy si ocenia ludzi
ciemnoskrych niezalenie od ich karnacji. Jeli
kiedy spotykali w budynku biurowym Murzyna w
garniturze i pytali: W czym mog panu pomc?
Kogo pan szuka?", to teraz musz liczy si z tym, e
by moe zasiada on w zarzdzie przedsibiorstwa.
5.5 NATURALNE ZMIANY POSTAW

SPOECZNYCH
Realny" wiat spoeczny tworz realni" ludzie. Mj
Boe, jaki to musi by chaos? Jak dobrze, e nie
musimy ich wszystkich zna. Zgodzilimy si ju, e
ludzie musz wypracowa sobie w umysach
porzdek spoeczny i w pewnym sensie upraszcza
sobie wiat, aby jako tako w nim si orientowa.
Bezustannie zatem trzeba na nowo okrela swoje
postawy spoeczne.
Ludzie tworz mapy spoeczne przede wszystkim
podczas wymiany zda z innymi ludmi. W
niekoczcych si dyskusjach staraj si odkry, kto
jest kim" na tym wiecie. Wikszo naszych
spoecznych map przekazuj nam rodzice, rwienicy
i nauczyciele. To, co nazywamy kultur, to po czci
zbiorowo reprezentowane postawy spoeczne, a
postp kulturowy zaley od ich zmiany.
Nastpnym uproszczeniem map spoecznych,
powstajcym
automatycznie
niczym
produkt
uboczny, wydaje si przekazywanie ich innym
ludziom poprzez komunikacj. Ponadto wszelkiego
rodzaju wsplnoty maj tendencj do wymuszania
uproszcze na zbiorowych mapach spoecznych.
Wsplnota oznacza bezpieczestwo - jeli wielu ludzi

jest tego samego zdania, to musi ono by prawdziwe!
Jeeli okrelonej mapy spoecznej uywa wiele
jednostek, zaczyna ona y wasnym yciem i staje
si wpywow si w spoeczestwie.
110____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_______________
Negatywny obraz grupy obcej reprezentuje z reguy wikszo czonkw

grupy wasnej. Przytakuj oni sobie wzajemnie w dezawuowaniu
przeciwnika" i podziwiaj si za to. Mimo e to caa grupa dyskryminuje
drug, taki sposb zachowania zostanie zakodowany przez jednostk w jej
wasnej panoramie spoecznej.
Odwrotnoci polaryzacji jest depolaryzacja. Z czasem pogldy zmieniaj
si kracowo. Na przykad jeszcze dwadziecia lat temu psychologa
zajnujcego si biologi i medycyn uwaano niemal za przestpc. Dzisiaj
natomiast darzy si tak osob najwikszym szacunkiem. Postawy spoeczne
zmieniaj si niezalenie od wszelkich aspektw, jednake my moemy owym
procesem pokierowa lub go przyspieszy.
5.5.1 Zmiany postaw spoecznych za pomoc NLP
Jeeli kto pragnie zmieni swoje nastawienie do jakiej grupy i udaje si w
tym celu do terapeuty NLP, to prawdopodobnie osignie to bez wikszych
trudnoci. Personifikacja grupy, wobec ktrej chcemy zmieni nastawienie,
moe zosta przesunita w inne, lepsze miejsce i to ju powinno wystarczy.
Zwizane z tym problemy techniczne" opisz dokadniej w dalszym cigu
rozdziau. Nasze dowiadczenia z dobrowolnymi zmianami postaw,
obejmujcymi setki przypadkw, pozwalaj nam zaprezentowa czytelnikowi
solidn i wyprbowan technik.
Zupenie inaczej natomiast wyglda sytuacja, gdy osoba trzecia poprosi nas
o udzielenie pomocy komu, kto ze swej strony nie widzi powodu do zmiany
swojej postawy spoecznej. Politycy lub menederowie yczyliby sobie moe
jakich specjalnych zmian w postawach ich wspobywateli czy
wsppracownikw. Nasza wiedza na temat cech, metafor i jzyka niewtpliwie moe uatwi nam namwienie innych do wprowadzenia zmian w
ich postawach spoecznych. Tym niemniej nasze moliwoci z zakresu sztuki
perswazji" s raczej prowizoryczne.
Praca ze sztuk perswazji wzbudza jednak wiele wtpliwoci. adnemu z
nas nie przyszoby do gowy popiera zmiany idce w kierunku, ktry nam
samym wydaje si nieekologiczny (na przykad nastawia ludzi przeciwko
NLP). Dziki osobistemu poczuciu etyki praktyk NLP musi zadecydowa, czy
moe on wspdziaa przy tego rodzaju zmianach czy nie.
Musisz wic sam rozstrzygn, co zrobi. Niektrzy moi koledzy po fachu
nie wierz w zdolno wydawania trafnych sdw przez innych udzi i nie
zgodziliby si pisa na temat tej metody. Osobicie jestem zdania, e
zrozumienie procesu ustanawiania wadzy ma zawsze dziaanie wyzwalajce.
W kadym razie wiedza w tej dziedzinie jest lepsza od niewiedzy, metody
wpywania na postawy spoeczne s bowiem praktykowane od dawien dawna
przez monych tego wiata.
5.6 CZTERY PRZYKADY DOBROWOLNYCH ZMIAN
Merel
Rok temu firma, w ktrej pracuje Merel, poczya si z innym przedsibiorstwem. Merel nie jest z tego zadowolona, gwnie dlatego,
e pracownicy obydwu firm pracuj obecnie w

jednym budynku. Merel zawsze mwi oni", gdy
opowiada o koegach z tej drugiej firmy, i my",
majc na myli jej starych wsppracownikw.
Ten podzia na nas" i na nich" nie pozwala
Merel skupi si na pracy.
Wyszo to na jaw podczas rozmowy
kwalifikacyjnej w jej miejscu pracy. Okazao si,
e Merel najwyraniej w wiecie nie bdzie potrafia z nimi" wsppracowa, dopki tak silnie
bdzie odczuwaa te rnice. Jasne jest, e Merel
myli wedug kryteriw grupa wasna -grupa obca.
Oczywicie rnicuje take wedug innych
kryteriw, na przykad midzy bogatymi i
biednymi, mczyznami i kobietami, a przede
wszystkim midzy ludmi majcymi dzieci i
bezdzietnymi. Nie odgrywa to jednak wikszej roli;
wprawdzie ci inni" mog mie dzieci, ale ten fakt
dotychczas nie przyczyni si jako do przezwycienia przepaci dzielcej ich" od
kochajcej dzieci Merel.
Rnica midzy nami" a nimi" jest
zakodowana u Merel jako cechy formalne, jakimi
s kolor i umiejscowienie. Oni", czyli ci inni,
wydaj jej si niebiescy i dalecy. Poza tym
znajduj si po lewej stronie panoramy spoecznej
i s mniejsi.
Zastosowana tutaj metoda wywoywania zmian
polegaa przede wszystkim na bezporedniej
sugestii co do zmian cech formalnych. Zapytaem
wic Merel: Co by si stao, gdyby dodaa im
cieplejszych kolorw i przysuna bliej siebie?".
Pomylaa par sekund i odpara: To jest
dziwne". Zastanowiwszy si dalej, powiedziaa:
Przestan wiedzie, kim my jestemy". Po
czym pena zdumienia wykrzykna: Jak my
mamy zachowa nad nimi kontrol, skoro oni s
tak blisko?!".
Jak zawsze przy pracy nad cechami formalnymi,
zaraz po wprowadzeniu zasadniczych zmian
wyaniaj si zastrzeenia ekologiczne. Zapytaem
Merel: Skd wiesz, e niejasna definicja pojcia
my w przyszoci przestanie ci przeszkadza? ".
Pytanie, kim jestemy my" (spoeczne Ja) w
odniesieniu do kontroli ", stano jej na
przeszkodzie. Ja zastanawiaem si dalej: Przecie moliwe jest, e my oznacza teraz zarwno
my,jak i oni?". Merel w gbokim,
hipnotycznym transie kiwna gow. Dlatego kontynuowaem wprowadzanie ekologii: Co w
najgorszym wypadku moe si sta, jeeli
przestaniesz wszystko kontrolowa?". Merel popada w zamylenie.
Po kilku dalszych posiedzeniach odniosem
wraenie, e rnica midzy nami" a
nimi"powoi blednie. Merel czua si coraz
111
swobodniejsza, ale bya take nieco poruszona. Co

ciekawsze, zacza odczuwa co w rodzaju
solidarnoci z ca ludzkoci". Merel przyznaa
si do maostkowoci i cieszya si, e jej uczucia
si zmieniy.
Jane
Jane pochodzi z Indonezji, a mieszka w Holandii. Historia jej ycia jest
typowa dla wielu przedstawicieli mniejszoci etnicznych. Jej najblisze
otoczenie w duej czci posiada tak sam panoram spoeczn, co
czasami jest u owych ludzi odpowiedzialne za ich bardzo sabe spoeczne
Ja.
yjc midzy dominujcymi przedstawicielami etnicznej wikszoci, nie
doceniaj wasnej grupy. Poniewa s zmuszeni postawi si w drugiej
pozycji spostrzegania, z atwoci przejmuj wartoci prezentowane przez
grup obc. Przypomina to problemy osb czarnoskrych w Stanach
Zjednoczonych, ktrzy dorastaj z kompleksem niszoci wobec biaych.
Niekiedy jednak taka autodyskryminacja jest tylko czci caego obrazu.
Wielu przedstawicieli mniejszoci narodowych lokalizuje wasn grup w
panoramie spoecznej w dwojaki sposb. Stan ten, si rzeczy prowadzcy
do konfliktw w spoecznym Ja, nazywamy bilokacj wasnej grupy.
Jane wbia sobie do gowy, e ze wzgldu na swoje indonezyjskie
pochodzenie nie moe odnie takich sukcesw w pracy, jakich by sobie
yczya. Do jej zada naleao przewodniczenie wanym obradom.
Udawao jej si to wprawdzie, ale kosztem zdrowia. Bya cigle zestresowana. Zawsze rzetelnie przygotowywaa si do pracy, solidniej ni inni,
i to dlatego, e bya Indonezyjk.
W jej panoramie spoecznej Indonezyjczycy stali po prawej stronie,
poniej horyzontu. Holendrzy stali wyej, po stronie lewej. Byli wyranie
inaczej zakodowani. Jane nie czua si jednak zbyt szczliwa po
przesuniciu caej grupy Indonezyjczykw w lewo. Stali tam sobie - niej
ni Holendrzy - i byli wyranie markotni. Spytaem Jane, czego (jakiej
cechy) im brak? Pewnoci siebie" - odpowiedziaa. Poprosiem j, eby
wrcia mylami do takiego momentu w yciu, w ktrym miaa wiele tej
pewnoci siebie". Bez kopotw przypomniaa go sobie i potrafia
cakowicie si z nim utosami. Wtedy poleciem jej przesa t pewno
siebie innym Indonezyjczykom za pomoc promienia wietlnego i
obserwowa, jak sobie j przyswajaj.
Widzc efekt, umiechna si. Teraz poprosiem, eby wczua si w t
kinestetyczn cz swojego spoecznego Ja, ktra reprezentuje pojcie
My. Oznaczao to wczucie si we wszystkich Indonezyjczykw i
Holendrw stojcych wok niej. Nastpnie poleciem jej wizualne
wymieszanie obu grup, eby stay si jednolitym zespoem. To take
powiodo si bez wikszych problemiu, mimo e troch potrwao, a
westchnienie, ktre wydobyo si z jej piersi, wiele mwio na temat
efektw interwencji. Teraz ju nie widziaa rnic midzy obiema
grupami. Taki sam sposb postpowania zaleciem jej take w stosunku
do kinestetycznej czci jej wasnego Ja. Gdy powiedziaa, e
Holendrzy i Indonezyjczycy nie daj si ju od

siebie odrni, poradziem, aby umocnia wi
midzy tym, co widzi, a tym, co czuje. W ten
sposb miaa ujednolici t cz swojego
nowego, spoecznego Ja. Nie byo przeciwko temu
adnych zastrzee.
To wszystko nie trwao duej ni 20 minut.
Nastpnego dnia zwierzya mi si, e
poprowadzone przez ni posiedzenie wspaniale si
powiodo. Nowo stworzone reprezentacje byy
cigle obecne.
Tanja
Popatrzmy teraz na zmian pozytywnej
dyskryminacji. Moj klientk bya Tanja, ktra
pracowaa w subie pomocy krajom rozwijajcym
si i czsto przebywaa w Afryce. Afrykanw
lokalizowaa wysoko, blisko i po lewej stronie
panoramy spoecznej. Europejczycy stali dalej, po
prawej stronie i byli mniejsi. Mimo e byo to
rwnoznaczne z pozytywnym nastawieniem do
Afrykanw, miao swoje wady. Podczas wymiany
zda nie potrafia stawi im czoa, nawet wtedy,
gdy wymaga tego jej zawd. Gdy podjlimy
prb wpywu na cechy formalne, wytworzya si
nastpujca sytuacja: gdy Afrykanie przesunici
zostali w prawo, to albo nakadani byli na
Europejczykw, albo stawali za nimi. Tanja
powiedziaa, e to niedobrze.
Propozycja wymieszania obu grup obudzia
kolejny ekologiczny sprzeciw, ale udao nam si go
szybko odeprze. Po tak zwanym kroku w
przyszo Tanja stwierdzia, e teraz nawet
mogaby by za na Afrykanw, czyli ta
interwencja jednak j przekonaa. Bez dalszej
pomocy udao jej si dostosowa swj sposb
mylenia do wymogw zawodowych. Par miesicy
pniej, znowu w Afryce, sprowokowaa
konfrontacj ze swoimi afrykaskimi kolegami i
zyskaa u nich spory posuch.
Petra
Punktualnie o 6.00 Petra wesza do restauracji, w
ktrej byimy umwieni na rozmow o
apartheidzie z punktu widzenia NLP. Mieszkaa
wtedy od trzech lat w Holandii, przedtem
studiowaa
psychologi
w
okolicach
Johannesburga.
W jej panoramie spoecznej Holendrzy
znajdowali si po prawej stronie, z przodu. Niemcy
te stali po prawej stronie, ale bardziej z tyu
(ojciec Petry wyemigrowa na pocztku lat
pidziesitych do RPA, a podczas wojny by w
Holandii). Biali mieszkacy RPA byli lokalizowani
z przodu, po lewej stronie, razem z czarnymi.
113
Midzy biaymi a czarnymi znajdowaa si szara

strefa - znajomi czarni". Postacie czarnych i
biaych byy mniej wicej tej samej wielkoci. Caa
panorama
spoeczna
Petry
bya
raczej
zrwnowaona, tylko dystans odgrywa wan
rol. Po gbszym zastanowieniu Petra
powiedziaa, e
114
odrnia dobrych" i zych" Murzynw. Ci ostatni s

brutalni i popeniaj przestpstwa, ona z trudem moe na
nich patrze. Poza tym maj tendencj do odsuwania si
do tyu i na lewo. Radykalni biali rasici lokalizowani
byli za dobrymi" biaymi, i to tak, e waciwie prawie
nie byo ich wida.
Dowiedziawszy si wszystkiego, spytaem, czy Petra
chciaaby w swojej postawie co zmieni. Gdy
potwierdzia, zaproponowaem nastpujce dziaanie:
Wymieszaj czarnych i biaych, a przestaniesz
widzie midzy nimi jakkolwiek rnic". Przygldaem
si jej uwanie, gdy staraa si wykona moje polecenie.
Po piciu minutach przerwaem, eby dowiedzie si, co
si dzieje. Petra powiedziaa: Potrzeba nam wicej
miejsca".
Wczeniej wspomniaa, e reprezentuje wicej
czarnych ni biaych w swojej panoramie spoecznej (co
odpowiada rzeczywistej sytuacji w RPA). Ten
ekologiczny aspekt wmiesza si w proces rozwaa.
Poleciem jej wic postara si o wicej miejsca".
Zareagowaa, ustawiajc czarnych i biaych w bardziej
zrnicowany sposb, z tym e teraz w jej najbliszym
otoczeniu byo wicej biaych ni czarnych. Teraz jest
dobrze" -powiedziaa.
Poprosiem, aby poczua wok siebie to, co wanie
widziaa oczami duszy: Wyobra sobie, e jeste znw
w Afryce i czujesz to, o czym mwilimy...". Petra bya
przekonana, e jej - wedug wasnych sw - i tak
umiarkowane nastawienie jeszcze si polepszyo.
5.7 TECHNIKI WPROWADZANIA
DOBROWOLNYCH ZMIAN
Moi koledzy i ja bardzo lubimy stosowa techniki
wprowadzania
dobrowolnych
zmian
w
postawach
spoecznych. Powysze przykady pokazay, e te metody
czsto mona ze sob czy. Tak jak inne stosowane przez
nas techniki, s one skuteczniejsze, jeli te kombinacje s
elastyczne i starannie dobrane.
115
Drugi uniwersalny przykad zmiany

postaw spoecznych: uzupenij je!
207)Wywoaj panoram spoeczn klienta.
208)Ustal w niej umiejscowienie personifikacji,
wobec ktrej ma nastpi zmiana postawy.
209)Co spowodowao powstanie negatywnej
postawy wobec tej personifikacji? Wymie
kilka
brakujcych
jej
cech.
210)Znajd sytuacj, w ktrej klient sam posiada
cechy, ktrych brak personifikacji. W ktrym
momencie jego ycia uwidocznia si owa
cecha, ktrej brak danej jednostce lub grupie?
(Zastosuj technik Strzelaj!" lub Rysuj
semki!" - patrz podrozdzia 5.7.1 - gdy
dostrzeesz narastajc nienawi lub strach).
211)Postaraj si o skojarzenie z ow cech, oyw
wspomnienie o niej, na ile tylko si da. Gdy
bdzie wystarczajco intensywne, nadaj mu
kolor i utrwal je.
212)Polij t cech za pomoc promienia
wietlnego
w kierunku odpowiedniej
personifikacji. Rb to tak dugo, a klient
uzna, e jest jej wystarczajco duo.
213)Skontroluj teraz postaw. Zobacz, czy i na ile zostaa
zmieniona.
214)Sprawd ekologi.
Depolaryzacja odrzucanej grupy, pierwszy przykad:

tacz!
215)Przypomnij sobie najlepsze przyjcie, na
ktrym bye. Popatrz na ludzi, wsuchaj si
w dwiki, wczuj w zapachy i smaki. Wr
do rzeczywistoci, gdy wystarczajco
nacieszye si t atmosfer.
216)Wyobra sobie grup obc w twojej panoramie
spoecznej.
217)Pomyl, e coraz bardziej si do niej zbliasz.
218)Wyobra sobie, e jej czonkowie ci otaczaj:
poczuj i dotknij ich (Jeli przeszkadza ci
nienawi albo strach, zastosuj technik
Strzelaj!" albo Rysuj semki!" - patrz

podrozdzia 5.7.1).
5.7.1 Technika radzenia sobie z bardzo negatywnymi uczuciami

Jeeli kto nienawidzi jakiej jednostki czy caej grupy, to potrzeba czego wicej, aby to
zmieni. Dziki dodatkowej metodzie zapoyczonej z klasycznej hipnoterapii (Nieme
odprenie" Wolberga) potrafimy skutecznie opanowa takie problemy. Strategia Strzelaj!"
chyba jeszcze nigdy nas nie zawioda. I jeli w ogle mona mwi o metodzie chtnie
stosowanej przez uczestnikw moich seminariw, to jest to wanie taktyka neutralizowania
nienawici.
Druga, poniej przedstawiona metoda - nazywana Rysuj semki!" - wywodzi si z
nowszego osignicia psychoterapii, tak. zwanego EMDR*. Metod t wynalaz Tim
Hallbom, a ja poszerzyem j o koncepcj Heka Hoenderdosa i dopasowaem do naszych
potrzeb. Oglnie jest to metoda redukcji stanw lkowych stosowana obecnie przy tworzeniu
personifikacji.
Jak zneutralizowa nienawi do personifikacji? Strzelaj!

1) Nieme odprenie.
Wyobra sobie ekran kinowy. Pomyl, e znajdujesz si na nim; jeste niesamowicie
silny i posiadasz wszelkie cechy charakteru, ktre umoliwiaj ci satysfakcjonujce
stosunki ze znienawidzon personifikacj. Teraz wprowad j na ekran.
Przyjrzyj si i przysuchaj, jak robisz wszystko, aby twoje uczucie nienawici
osigno peen rozkwit. Pozosta w roli widza, obserwujcego samego siebie jak
walczy, mci si czy krzyczy na znienawidzon personifikacj. Rb to tak dugo, a ci
si znudzi albo zaczniesz odczuwa lito.
* Eye Movement Desensibilization and Reprocessing - metoda stworzona przez
amerykask psychoterapeutk Francine Shapiro do pracy z pacjentami w stanach
pourazowych.
219)Zastanw si nad brakujcymi cechami.

Przyjrzyj si odpychajcej personifikacji i
zadaj sobie pytanie: Jakie wady powoduj tak
wstrtne zachowanie?". Wymie brakujce
cechy, na przykad: pewno siebie, absolutna
ufno, wraliwo na potrzeby innych.
220)Uaktywnij te cechy u siebie samego.
Rozwa jedn po drugiej. Zastanw si, moe
przypomnisz sobie okres w twoim yciu, w
ktrym sam posiadae te cechy. Przenie si
mylami w tamte czasy i oyw wspomnienia.
Przyjrzyj si im, wsuchaj i wczuj si w nie.
Zwr uwag na oddech i brzmienie twojego
gosu. Uda si to najlepiej, gdy troch
wyolbrzymisz swoje wyobraenie. Nadaj tej cesze
odpowiedni barw. Trzymaj j mocno i roztocz
wok siebie mgiek tego koloru.
4) Przelij cech.
Teraz popatrz na obraz znienawidzonej
personifikacji i przelij jej t cech. Przyjrzyj si,
jak kolorowa mga stopniowo j otacza. Gdy
bdziesz mia jakie wtpliwoci, wyobra sobie,
e strzelasz do personifikacji twoj cech za
pomoc dziaa laserowego. Albo nacigasz
strzykawk i aplikujesz nienawistnej personifikacji
zdrow dawk" teje cechy.
221)Jeli masz wicej cech do przekazania, wr do
punktu 3. Kontynuuj przeszczepianie"
brakujcych zasobw, a personifikacja
zacznie wywoywa w tobie ju tylko neutralne
uczucia.
222)Sprawd ekologi.
117
5.8 EKOLOGIA, SKADNIKI OSOBOWOCI I POZYTYWNE POBUDKI

Wszystkie wyej przedstawione techniki kocz si poleceniem: Sprawd
ekologi. Jest to bowiem bardzo wany element pracy NLP, szczeglnie jeeli
wie si ona z daleko idcymi konsekwencjami.
Wikszo ekologicznych zastrzee co do dziaania NLP mona uwidoczni dziki konkretnemu przypisaniu ich poszczeglnym skadnikom
osobowoci. Uaktywnienie tych czci wywouje opr, poniewa poprzedzaj
one niebezpieczne sytuacje", czyli takie, w ktrych cel, ktremu suy
personifikacja, wydaje si zagroony.
Jeeli dana cz osobowoci zaobserwuje, i cechy formalne s przesuwane w niebezpieczny sposb, to za wszelk cen bdzie si staraa je
cofn. Gdy uda si jej przej kontrol, uzewntrzni si to natychmiast w
sposobie spostrzegania danej personifikacji w panoramie spoecznej. JeU
wic klient zacznie przesuwa personifikacj w inne miejsce, to bezporednio
odczuje, jak daleko moe pj t tras". Niektre personifikacje maj do
dyspozycji dugie odcinki wiodce do punktu docelowego, podczas gdy innym
wolno przej tylko kawaeczek we waciwym kierunku.
Dowiadczony praktyk NLP, jeli napotka opr, bdzie si stara nawiza
kontakt z oponujc czci. Po pierwszych prbach personifikacji i podjciu
komunikacji rozpocznie poszukiwanie jej pozytywnych pobudek. Do jakiego
celu bdzie dy wraz z klientem?
Starajc si zmieni etnocentryczne przekonania, zarwno ja, jak i moi
koledzy po fachu stwierdzilimy, e nawet te czci osobowoci, ktre
popieraj polaryzacje grupa wasna - grupa obca, mog niekiedy mie
pozytywne pobudki (Albo inaczej, wiele rnych czci moe razem wywoa
etnocentryczne postawy). Podobnie jak celem palenia papierosw moe by
rozrywka, relaks, przyjemny posmak na jzyku, uczucie ciepa, koncentracja
czy interakcja spoeczna, to etnocentryczne zachowanie take moe przej
rozmaite funkcje.
5.8.1 Etnocentryczne skadniki osobowoci i ich cele
Gdy zaczniemy zmienia nasze etnocentryczne postawy, te elementy naszej
osobowoci, ktrych najwaniejszym zadaniem jest reprodukcja genw, mog
zacz wnosi protest. Ich gwnym celem jest zabezpieczenie rodzinnego
gniazda oraz ochrona zapasw ywnoci potrzebnych do wychowania
potomstwa. Jeli znamy te pozytywne pobudki, moemy je zaspokoi za
pomoc rodkw innych ni agresywne zachowanie.
Klasyczna metoda w NLP to tak zwane przeformuowanie w szeciu
krokach. Wkad NLP do tej dyskusji mona uj w kilku sowach:
Etnocentryzm nie jest jedynym modelem zachowania, ktry jest w stanie
zapewni dalsze istnienie genw".
Historia gosi, e czci osobowoci suce zapewnieniu genw z oporami
okazuj gotowo do zmian. Pod tym wzgldem jestem pesymist. Ale mimo
to nie uwaam, e naleaoby wykreU genetyczne motywy z teorii
programowania.
119
Te czci osobowoci, ktre kieruj naszym

genetycznie zakodowanym zachowaniem wobec
grupy wasnej i obcej, cechuje podobny status neurologiczny jak nasz system immunologiczny, poniewa
pod pewnymi wzgldami peni one te same funkcje.
Skoro
praktycy
NLP
potrafi
skutecznie
komunikowa si z systemem immunologicznym
innych ludzi, dlaczego wic nie potrafiliby tego
robi, jeli chodzi o geny?
Klienci mogliby wywnioskowa, e pragnienie
rozmnaania si i zapewnienia posiadania potomstwa
koliduje z chci zmiany ich etnocen-trycznych
postaw. Nastpn przeszkod mogoby by rwnie
dawanie pierwszestwa wasnym genom podczas
ewentualnej reprodukcji.
O jakich pozytywnych pobudkach mwimy?
Ktre z nich stoj na przeszkodzie zmianom postaw
etnocentrycznych?
Po pierwsze strach przed obcymi. Ksenofobiczne
czci osobowoci d do bezpieczestwa. Oprcz
nich jeszcze kilka innych etnocentrycznych
elementw naszego Ja domaga si prostoty, jasnoci i
spoecznego porzdku. Te, ktre chc osign
jasno, usiuj znale prowadzc do niej drog.
Take polaryzacja jest pomocna jednostce w
umocnieniu jej spoecznego Ja: Nale do grupy X,
a z ca pewnoci nie do grupy Y. Dlatego teraz
wiem, jak mam si zachowa i co myle".
W latach szedziesitych Sherif dowid swoim
synnym
spoeczno--psychologicznym
eksperymentem, przeprowadzonym na uczestnikach
kolonii letnich, e polaryzacja grupa wasna - grupa
obca sprzyja zespoleniu. Wielu dyktatorw doszo
ju przed nim do takich samych wnioskw i
symulowao zagroenie z zewntrz wycznie w celu
utrzymania jednomylnoci we wasnym kraju.
Wyruszenie do walki wraz z dziesitkami tysicy
innych nie zawsze musi by strasznym przeyciem;
dla niektrych jest to wrcz podniosy moment
(dopki nie zostan zastrzeleni). Etnocentryzm by
powodem niejednej wojny.
Wa rodzinna czy wendeta moe rwnie
poczy uczestniczcych w niej czonkw klanu. I
jeszcze co: konkurencja rozwija si najlepiej, gdy
konkurenci s sobie rwni. Pozytywny bodziec,
czsto kryjcy si za etno-centrycznym sposobem
mylenia, funkcjonuje na zasadzie goszcej, i bez
silnej polaryzacji ci inni" doszliby do wadzy, a
wasna grupa zostaaby zepchnita na drugi plan. Po
upadku Zwizku Radzieckiego wielu Amerykanw
obawiao si, e bez ostrego konkurenta sia i jedno
Stanw Zjednoczonych zaczn sabn.
Pozytywne pobudki z punktu widzenia grupy X
odnajdujemy take na paszczynie duchowej. Bg
wezwa nas do witej wojny przeciwko grupie Y.
My, owieceni, musimy zwalcza grzesznikw".
Przeciwko pozytywnym pobudkom na logicznej
paszczynie tosamoci i duchowoci trzeba

przytoczy bardzo przekonujce argumenty.
Ponadto nienawi czsto kieruje si przeciwko
innym. W tym momencie stanowi oni zastpstwo
stumionych czci wasnego Ja (okrelone przez CG.
Junga jako cie). To, czego nienawidzimy, jest wic
nam dobrze
znane i chcemy zmieni to u siebie samych. Jeli nie znosimy caej grupy,
nienawidzimy czci wasnej osobowoci bdcej jej personifikacj. Grupa
widziana przez nas w panoramie spoecznej jest obrazem owej czci naszej
wasnej osobowoci. Wszystkie personifikacje s czciami nas samych, take
personifikacje znienawidzonych, odrzucanych grup.
5.8.2 Trzy rodzaje elementw osobowoci w zmianach postaw spoecznych
Poniej chciabym przedstawi krtki systematyczny zarys typw czci
osobowoci uczestniczcych w zmianach postaw spoecznych. Jest ich trzy:
223)Personifikacje grupy obcej,
224)Czci popierajce zmiany postaw,
225)Czci odrzucajce zmiany postaw.
1) Personifikacja grupy obcej To, co dana osoba widzi w swojej panoramie
spoecznej, to wizualna projekcja personifikacji grupy obcej.
Praca nad tymi personifikacjami konfrontuje nas bezporednio z faktem, e
ludzki umys nie zna adnych realnych" osb, tylko ich personifikacje. Nie
znam Niemcw, tylko moje wyobraenie o nich. I szukajc ich pozytywnych
pobudek, szukam tylko pozytywnych pobudek mojej personifikacji Niemcw.
Pytanie: Jakie pozytywne zamiary maj Niemcy?" jest pytaniem o pozytywne
zamiary tej czci mojej osobowoci.
Praktyk NLP pracujcy z panoram spoeczn musi jasno i wyranie
uwiadomi sobie rnic midzy realnymi ludmi wiata zewntrznego" z
jednej strony a ich reprezentacj w umyle klienta z drugiej strony.
Jednak poniewa dla wikszoci klientw jest to zbyt skomplikowane,
trudno zapobiec myleniu realnych" i wyobraonych" ludzi. Dowiadczenia
pokazay, i uwiadamianie owej rnicy wszystkim klientom nie jest
niezbdne, chyba e praca z nimi nie daje postpw, dlatego e odmawiaj
zmiany reprezentacji danej grupy. Nawet wwczas jednak dowiadczony
praktyk NLP ma prawo chwilowo zaprzesta poszukiwa pozytywnych
pobudek i dalej rozglda si za brakujcymi cechami charakteru.
Ze mniemanie o grupie obcej mona okreli jako rezultat braku
umiejtnoci i kompetencji. Pytanie: Jakie pozytywne pobudki maj
mogoowie?" mona by zmieni na pytanie: Jakich cech brakuje mogoom i
jakie s im potrzebne?".
Uzupenienie" jest skuteczn interwencj, jeli mamy zamiar zmieni
postawy spoeczne. Polega ono na przekazaniu znienawidzonej personifikacji
grupy obcej brakujcych jej cech. Jeeli natomiast nastawienie do niej jest
bardzo negatywne, metoda Strzelaj!" bdzie zazwyczaj pewniejszym
rozwizaniem.
Kiedy tylko potrzebne cechy przenikn do danej personifikacji, prawie
zawsze i natychmiast zmieni ona swoje miejsce.
121
2) Czci popierajce zmiany postaw spoecznych.

To wanie tym czstkom zawdziczamy, e klient
znalaz drog do naszego gabinetu. Zanim zaczniemy
cokolwiek zmienia, musimy zrozumie motywy
owych czci osobowoci. Czego klient spodziewa
si po takich zmianach? Na przykad w czym pomoe
mu lepsze mniemanie o Belgach? W tym wypadku,
starajc si o rezultaty, pod uwag musimy wzi
kryterium uformowania".
Pozytywne pobudki. Pozytywnymi pobudkami
czci osobowoci dcych do zmian postaw
spoecznych mog by:
226)uzyskanie spokoju ducha,
227)nabranie umiejtnoci komunikowania
si z grupami dotychczas traktowanymi
z podejrzliwoci lub ogromnie podziwianymi,
228)rozwizanie konfliktw moralnych
(czasami o podou religijnym lub
etycznym),
229)powrt do zdrowia przez uwolnienie si
od
(pourazowych)
stresw,
wynikajcych z konfrontacji z grup
obc.
3) Czci odrzucajce zmiany postaw spoecznych
Zawsze gdy wprowadzamy zmiany postaw za
pomoc metod NLP, czci, ktre im si
sprzeciwiaj, zasuguj na nasz szczegln uwag.
Bez ich wspdziaania niczego nie osigniemy.
Zmiany s moliwe tylko wtedy, gdy wszystkie
czstki osobowoci godz si na nie.
Przede wszystkim musimy nawiza z nimi
kontakt. Starajmy si trafi do ich kryteriw,
wartoci i przekona. Dla terapeuty reprezentujcego
przeciwne pogldy moe si to jednak okaza do
trudne, a kontakt z nimi grozi zerwaniem, jeeli
werbalnie lub niewerbalnie odsuniemy od siebie owe
czci osobowoci. Gdy bdziemy do nich zbyt
negatywnie nastawieni, klienci potraktuj nasze
starania z nieufnoci i bd je sabotowa
milczeniem.
eby wic w ogle mc co zmieni, musimy,
chcc nie chcc, uaktywni te czsto zakamane,
perwersyjne,
rasistowskie,
etnocentryczne,
neurotyczne,
kolonialistyczne,
faszystowskie,
despotyczne, agresywne i maoduszne czci
osobowoci klienta. Jednoczenie musimy nakoni
pozostae czci, aby chwilowo przestay zwalcza te
pierwsze. Inaczej mwic, powinnimy wzbudzi u
klienta zrozumienie dla tych elementw jego
osobowoci.
Nawizanie kontaktu stanie si atwiejsze, gdy
uwiadomimy sobie, e take i my mamy w sobie
podobne cechy. Pierwsze lody zostan przeamane,
gdy tylko gono si do tego przyznamy.
Najlepiej zrozumiemy wic pozytywne pobudki
etnocentrycznych
czci
osobowoci,
jeli
nawiemy z nimi kontakt. Gdy raz je poznamy, to
zarwno my, jak i nasi klienci zmienimy zdanie na
ich temat i etnocen-tryczna czstka ukae si nam w
zupenie innym wietle. Ju nie jako irracjonalne i
agresywne zo, tylko - nawet jeli w ograniczonym
stopniu -
jako rozsdna warto moralna. Przekonamy si wwczas, e pozytywne

pobudki nigdy nie s ze". Co jest bowiem zego w pragnieniu reprodukcji
wasnych genw?
Kiedy tylko poznamy cele, do ktrych d te czci osobowoci klienta,
nie musimy ju ich odrzuca. Lepiej jest pomc ksztatowa te cechy, ktrych
on potrzebuje do zmiany swojego etnocentrycznego zachowania.
Z dowiadczenia NLP wyniosem przekonanie, e przemiana odrzucania w
przyciganie moe by ogromnie wana. Definicj pozytywnej pobudki, ktra
objania take odrzucanie czego", powinnimy przeksztaci w formu
przycigania czego". Takie przeksztacenie uatwia spoeczn i kulturow
akceptacj emocjonalnego znaczenia pozytywnych pobudek. My z kolei
speniamy jeden z warunkw uformowania", a mianowicie pozytywne
sformuowanie. Poniej znajdziemy (w nawiasach) definicje procesw
przeksztacania odrzucania w przyciganie.
Jeeli osoba A nie akceptuje grupy B, moemy zapyta: Co ci daje
nienawi do tej grupy? Jaki jest jej cel?". Odpowiedzi moe by jedno lub
kilka z poniszych zda:
230)Zapobieenie zranieniu czy zabiciu wasnych dzieci, krewnych i
czonkw rodziny (inaczej: zapewnienie bezpieczestwa, zdrowia i
przyszoci samemu sobie, dzieciom, rodzinie i przyjacioom).
231)Zapobieenie zagadzie wasnego rodu i materiau genetycznego
(inaczej: reprodukcja wasnych genw).
232)Ochrona ograniczonych zasobw (czyli: uzyskanie zapasw zapewniajcych przetrwanie).
233)Ochrona przed utrat ziemi, zasobw i gniazda rodzinnego (czyli:
potrzeba miejsca na wychowanie potomstwa, upraw roli, do pracy
i odpowiedniej przestrzeni yciowej).
234)Ochrona przed utrat kulturowej spucizny (inaczej: praktykowanie
wyznawanej religii, obchody dni witecznych, porozumiewanie si
jzykiem ojczystym).
235)Uniknicie strachu i niepewnoci, ktre mog wyzwoli obcy (inaczej:
dobre samopoczucie w towarzystwie obcych).
236)Ochrona przed utrat spoecznego Ja (czyli: wzmocnienie uczucia
wsplnoty i spoecznego Ja).
237)Zapobiegnicie uczuciu izolacji i wyobcowania (czyli: podtrzymanie
silnych powiza spoecznych).
238)Uniknicie spoecznej dezintegracji (inaczej: wzmocnienie i stymulacja dziki zdrowej konkurencji).
239)Uniknicie kompleksu niszoci i uczucia bezsilnoci (czyli: poczucie
siy i pewnoci siebie).
240)Uniknicie uczucia zawici (inaczej: zadowolenie z ycia i wasnych
osigni).
241)Uniknicie uczucia braku kontroli (czyli: umiejtno pogodzenia si
z niepewnoci i tolerowania sytuacji bezadu).
123
5.9 JAK ZMIENI HAMUJCE PRZEKONANIA

SPOECZNE?
Yoriko jest Japonk i chce zmieni swoje
negatywne nastawienie wobec Afrykanw.
Zgodnie z moj propozycj, przesuna ich w
swojej panoramie spoecznej z miejsca, ktre
zajmowali na dole, po lewej stronie, na prawo i
w gr. Zaraz potem popatrzya mi prosto w
oczy i powiedziaa: Tak, ale... skd mam
wiedzie, e oni rzeczywicie zasuguj na tak
wysok pozycj?". Yoriko podkrelia, e na
wysokie pozycje w hierarchii trzeba sobie czym
zasuy. Mimo to pierwsza cz interwencji zlokalizowanie Afrykanw po prawej stronie nie sprawia jej kopotw. Po prawej stronie
robi wraenie agodnych" - wyjania.
Trudniejsze byo natomiast postawienie ich
wyej. Yoriko powiedziaa: Europejczycy,
Japoczycy, a przede wszystkim Amerykanie,
wszyscy czego dokonali - tylko Afrykanie nie".
Reprezentowaa wic spoeczne przekonanie
chwilowo hamujce jakiekolwiek dalsze zmiany
jej postawy.
Ten przykad sprzeciwu ze strony czci
osobowoci wie si z pojciem przekonania".
Yoriko bya pewna, e pozycje w hierarchii (reprezentowane przez wymiar pionowy) s
uzalenione od wybitnych osigni.
Dalsze pytania ujawniy, e pewne
osignicia byy dla Yoriko bardziej doniose
ni inne. Wyczyny sportowe miay dla niej
mniejsze znaczenie ni osignicia w
literaturze, sztuce, gospodarce czy technice.
Sposb mylenia Yoriko by silnie
hierarchiczny, jej panorama spoeczna miaa
pionow struktur; ona sama potrafia dostrzec
najdrobniejsze spoeczne niuanse. Awans w
hierarchii spoecznej dziki szczeglnym
osigniciom by zakotwiczony w jej umyle
jako bardzo wany motyw. Ze wzgldu na to
przekonanie moliwoci zmiany jej negatywnej
postawy wobec Afrykanw byy dosy
ograniczone.
Wzorzec szybkiej zmiany przekona spoecznych:
Tabula rasa!
Ponowne przyswojenie to znana w NLP technika
wprowadzania zmian przekona. Zawsze gdy
postawy spoeczne s skutkiem traumatycznych
dowiadcze z grup obc, ponowne przyswojenie
moe by waciw taktyk. Jeeli natomiast
odrzucana grupa nie wywouje adnych negatywnych
uczu, niej przedstawiona szybka metoda,
wyprbowana w dodatku w wypadku problemw ze
spoecznymi postawami, odniesie najlepsze skutki.

Wskazanie: Podan postaw spoeczn klienta
hamuje przekonanie, ktre nie ma rda w urazach
psychicznych.
124
5.10 JAK SKONI WIKSZE GRUPY SUCHACZY

DO ZMIAN POSTAW SPOECZNYCH?
Dotychczas zastanawialimy si nad zmianami postaw spoecznych
u pojedynczych klientw przychodzcych do nas z powodu
wasnych wewntrznych pobudek. Zrozumiae jest, e taki system
pracy z atwoci wychodzi naprzeciw istniejcym tradycjom NLP.
Naszymi dotychczasowymi dowiadczeniami podzielilimy si ju z
tob na stronach tej ksiki.
Jednake
bardzo
spoecznie
zaangaowani
politycy,
menederowie i przywdcy mogliby odczu pragnienie zmiany
postaw u ludzi, ktrzy w ogle tego nie chc. Moe si wwczas
zdarzy, e zwrc si do nas z prob: Pomoe mi Pan w praniu
mzgw tych zatwardziaych ra-sistw?". Ja osobicie zostaem
poproszony przez przedstawiciela ONZ o pomoc w leczeniu ran
psychicznych zadanych ludnoci w Ruandzie.
125
Krwawa rze Ruandyjczykw bya wynikiem

systematycznej, etnocen-trycznej indoktrynacji przez
radio Mille Colline. Czy podobne metody potrafiyby
take przeciwdziaa takim procesom?
Czy rzeczywicie NLP jest w stanie zaoferowa
nam waciw technik do wypeniania takich zada?
Co z etycznymi i ekologicznymi zasadami NLP? Czy
zmiany postaw wbrew woli zainteresowanych nie s
naruszeniem map terytorialnych" albo szacunku
dla modelu wiata" innych ludzi?
W przeciwiestwie do sprawdzonych tez,
zaprezentowanych w pierwszej poowie rozdziau
pitego, musz poprosi czytelnika, aby uwzgldni
fakt, i nastpujce wywody maj raczej charakter
eksperymentu.
5.10.1 wiczenie bycia dobrym
Praca
amerykaskiej
instruktorki
postaw
antyrasistowskich, Jane Alliot, pokazuje, jakie
problemy mog wynikn, gdy nakania si ludzi do
pozbycia si etnocentrycznego sposobu mylenia.
Alliot to pani w rednim wieku, biaa, obdarzona
siln wol. Oczywicie jest ona przekonana, e
rasizm stanowi zagroenie dla przyszoci Stanw
Zjednoczonych i konieczno jego zwalczania
usprawiedliwia praktycznie kad metod perswazji.
Najwaniejsz strategi jej szkole jest
odwrcenie" sytuacji. Ich uczestnicy zostaj
podzieleni na niebieskookich i ciemnookich. Podczas
trwania caego kursu Alliot dba o to, eby
niebieskoocy byli traktowani tak jak Murzyni w
Stanach Zjednoczonych. W tym celu jest gotowa
wcieli si w bardzo autorytarne role. Sposb, w jaki
kontroluje i ustala reguy, ktrych musz przestrzega
niebieskoocy, powoduje ich uzalenienie od niej.
Krtko potem zaczynaj czu si podle, a ich protesty
dostarczaj jej ora, aby dalej mc w nich uderza.
Do dorosych, niebieskookich mczyzn zwraca si
ona per boy" i traktuje ich jak pgwkw.
Niebieskookie kobiety s poniane i krytykowane,
gdy tylko sprbuj by na przykad mie".
Ciemnoocy uczestnicy kursu natomiast siedz
podczas treningu koem wok niebieskookich
klczcych na pododze porodku pokoju. Jane Alliot
inscenizuje ca sytuacj w sposb powany i
dramatyczny, wywoujcy silne emocje. I - jak mwi
- upewnia si, e ci zazwyczaj wszechwadni,
dominujcy biali czuj si tak jak czarna mniejszo
w ich kraju. My moemy powiedzie, e zmusza
niebieskookich do tego, by bez ich wasnej zgody
dowiadczali wsplnoty z grup obc i zajmowali
drug pozycj spostrzegania.
Uczestnicy zaj prowadzonych przez Alliot to
zazwyczaj pracownicy pastwowi wysani na
szkolenie przez pracodawcw prawdopodobnie jednak uczestnicz w nich dobrowolnie. Niezapomniane
przeycia w drugiej pozycji spostrzegania, czyli z
punktu widzenia grupy odrzucanej, niewtpliwie

wywieraj na wikszo wpyw. Jasne jest, e
mogliby bojkotowa cae to przedsiwzicie.
Psychologia spoeczna okrela t tendencj mianem
reaktancji" - bezadnego buntu przeciwko
manipulacji. Jednak
umiejtnoci spoeczne Jane Alliot pozostawiaj tak gbokie wraenie, e

potrafi ona bez problemu przekona suchaczy o zaletach terapii wstrzsowej.
Instruktorzy o mniejszej sile psychicznej mogliby jednak mie z tym trudnoci.
Gdy ludzie dobrowolnie zgaszaj si na antyrasistowskie szkolenia,
oznacza to, e jakie czci ich osobowoci chc takiej zmiany, inaczej w
ogle by nie przyszli. Dlatego wtpliwe jest, czy wymuszon konfrontacj z
wasnym rasizmem rzeczywicie mona pokierowa w podanym kierunku.
Pomijanie faktu, i ludzie ci, bd co bd, si staraj, mogoby odnie wrcz
przeciwne skutki, ignoruje si przecie wwczas fakt, e ju przez samo
zgoszenie si na owe wiczenia s oni jednak lepsi". Jeeli uda nam si
nakoni takich umotywowanych uczestnikw kursu do identyfikacji z
mniejszociami i do gruntownego zastanowienia si nad sob samym
(powszechnie stosowany punkt programu antyrasistowskiego), to na jaw
wyjdzie zawsze wiele uprzedze. Kto wzrasta w rasistowskim spoeczestwie,
sam stanie si do pewnego stopnia rasist, i to bez wzgldu na pe i kolor
skry.
Nawet jeli silne czci osobowoci uczestnikw powyszych seminariw
d do zmian, czstka rasistowska - obojtnie jak saba - zawsze bdzie
gdzie obecna. Konfrontacja z t cech osobowoci wywouje u kursantw
wewntrzne konflikty mogce doprowadzi do wyrzutw sumienia, a nawet do
samoumartwiania si". Gdy nie zostan wynagrodzeni" za udzia w
szkoleniu, prawdopodobnie wrc do domu peni poczucia winy i zaczn
obwinia czonkw rodziny o braki etyczne.
Nawet jeeli odpowiadaoby to efektowi zamierzonemu przez instruktora,
nie musi jednak automatycznie prowadzi do zmian w etnocentry-cznych
postawach kursantw. Psychologowie spoeczni s przekonani, e istnieje
zasadnicza rnica midzy postaw, zamiarem i rzeczywistym zachowaniem.
Jeli wic maj zamiar ulepsza wiat, to nie wystarczy, eby uwiadomili
uczestnikom zaj ich nieudolnoci. Przeciwnie, powinni ich nauczy, jak by
dobrym, myle dobrze i czyni dobro.
Moim zdaniem wpajanie postaw antyrasistowskich powinno polega na
uczeniu zasad pokojowego wspistnienia. W gruncie rzeczy na takich
szkoleniach naleaoby uczy, jak nie dopuszcza do mentalnej polaryzacji.
Cz energii zuywanej na uwiadomienie uczestnikom kursu, jakimi s
niemoralnymi rasistami, mogaby zosta wykorzystana do nauczenia ich, w
jaki sposb oni sami mogliby si przyczyni do zmian postaw u ludzi, ktrym
nie przypado w udziale uczestniczenie w takim szkoleniu.
5.10.2 Modele spontanicznego nawracania
Typowym punktem wyjcia dla dziaa NLP mogoby by pytanie: W jaki
sposb ludziom, ktrzy nie widz ku temu adnych powodw, udaje si mimo
to samodzielnie zmieni lub - odwrotnie - zachowa swoje etnocen-tryczne
pogldy? I jak wyglda naturalny przebieg takich procesw?
127
William zwierzy mi si na przykad: Wiesz co,

ja zawsze miaem uprzedzenia do cudzoziemcw
yjcych w Holandii. Ale pewnego dnia jechaem
przez Amsterdam zatoczonym metrem, penym
Chiczykw, Murzynw, Arabw i rnych innych.
Byo ciasno i wszyscy siedzieli blisko siebie. Ile w
nich byo radoci! miali si, wygupiali i mwili
przy tym aman holenderszczyzn. Ale... nie
wyczuem w powietrzu wcale alkoholu. Moe
wanie wracali z jakiego kursu albo co w tym
rodzaju. Si rzeczy widziaem ich cakiem z bliska,
patrzyem w rozemiane oczy, byem wiadkiem
werbalnych nieporozumie, wyjanie, umiechw i
naturalnej radoci, ale take niejakiej niepewnoci.
Czuem zapach ich skrzanych kurtek i wody po
goleniu. Wida byo, e kady z nich na swj sposb
stara si uoy sobie ycie. Wszyscy mieli nadziej
na lepsz przyszo. I nagle... poczuem, jak mj
opr maleje. Przenikno mnie jakie ciepe uczucie
i... ni std, ni zowd, inaczej nie da si tego opisa,
poczuem si wewntrznie zjednoczony z ca
ludzkoci. Ci ludzie byli mi naprawd bliscy. Razem
bylimy obywatelami wiata. Przestaem si ba i
odpryem si. W tym momencie zawali si mj
etnocentryczny wiatopogld!".
Takie spontaniczne nawrcenie" dowodzi, i
trudniej jest obstawa przy ksenofobicznych
przekonaniach, gdy obca grupa za bardzo si do nas
zbliy. Przewaga jej personifikacji powoduje
przejcie - wraz z ni -do drugiej pozycji
spostrzegania. Jak wida, to wanie przytrafio si
Williamowi. Oglnie oznacza to, e konstelacja
istniejca w panoramie spoecznej, ktrej towarzysz
przeycia natury etnocentrycznej, zostaje zburzona,
gdy realna" spoeczna geografia stanowi jej wyrane
przeciwiestwo.
Skutkiem nagej, bezporedniej konfrontacji z
obc grup moe wic by spontaniczna zmiana
postawy. Daje si to rwnie zaobserwowa w
klasycznej dramaturgii powieci i filmw, w ktrych
bohater albo bohaterka zakochuj si w osobie
nalecej do nieakceptowanej grupy - na przykad
innej rasy, innego plemienia, grupy wyznajcej
odmienn ideologi czy religi, innej sfery
spoecznej lub bandy. I zawsze historia koczy si
jednym z dwch finaw: albo zakochani zostaj
pozbawieni ycia przez czonkw ich wasnych grup,
albo obie grupy dochodz do porozumienia na lubie
zakochanej pary i wszystko wieczy happy end.
Fakt, e ten typ opowieci jest tak popularny,
unaocznia spoeczny i emocjonalny punkt stycznoci,
w ktrym wrogie sobie grupy zbliaj si do siebie w
stopniu
przekraczajcym
niemal
granice
wytrzymaoci. Ukryt intencj takiego scenariusza
jest
przekazanie
widzowi
postaw
niespolaryzowanych.
Te tematy ilustruj to samo zjawisko: kiedy tylko
obca grupa zbytnio si zblia, pojawia si

niebezpieczestwo zaniku polaryzacji. W skali krajowej moe to doprowadzi do spoecznej
niestabilnoci i niepewnoci, ktre nierzadko
uspokajaj si tylko dlatego, e dystans narzucony
zostaje ponownie przemoc. Zemsta wedug zasady
oko za oko, zb za zb"
i zabjstwa w imi wendety przywracaj, mona powiedzie, do porzdku,

status quo polaryzacji grupa wasna - grupa obca. Terrorystyczne zamachy
bombowe czsto kad kres pokojowym fazom, w ktrych ta polaryzacja jest
nieco sabiej nasilona. Zawsze gdy wanie zanosi si na to, e Izraelczycy i
Palestyczycy dojd ze sob do porozumienia, to nastpny fanatyczny
zamachowiec podkada kolejn bomb.
Jeeli wic sugerujemy suchaczom bliskie" spostrzeganie odrzucanej
przez nich grupy, musimy zachowa ogromn ostrono. By moe powinnimy zaproponowa zblianie si krok po kroku. Zbyt dua blisko"
moe bowiem wywoa gwatowne reakcje.
Badajc spontaniczne zmiany etnocentrycznych postaw, powinnimy take
zwrci uwag na wypadki, w ktrych ludzie, ku naszemu zdziwieniu, nie
zostaj nawrceni". Tak jak ci, ktrzy latami yj w otoczeniu
przedstawicieli innej rasy i cigle jeszcze s do niej negatywnie nastawieni,
albo ci, ktrzy utrzymuj bliskie stosunki z czonkami odrzucanej grupy i
mimo to mocno trzymaj si swojej rasistowskiej ideologii - Ona przede
wszystkim jest dla mnie czarna, dopiero potem jest moj on" albo: On moe
by dobrym wsppracownikiem albo nawet najlepszym przyjacielem, a mimo
to pozostanie dla mnie ydem".
Zmiana etnocentrycznych postaw moe take dlatego nie doj do skutku,
e brak jej uoglnienia". Brzmi to moe nieco dziwnie, niemniej jest to bardzo
rozpowszechniona forma samoobrony przed zmianami zachowa. Jestemy w
stanie niezbicie trwa przy dowolnych przekonaniach spoecznych,
dyskwalifikujc wszelkie dowody na istnienie przeciwiestw i twierdzc: to
jest co innego. Jeeli na przykad jestem Palestyczykiem, a mj syn
zakochany jest w bardzo sympatycznej ydwce, to wcale nie oznacza, e
musz zmieni moje zdanie o wszystkich ydach. Mog po prostu potraktowa
synow jako jednorazowe odstpstwo od reguy", czyli w tym wypadku
dobr ydwk".
Podobne zjawisko zaobserwowaem u moich rodzicw, ktrzy nie lubili
wszystkich Niemcw, mimo e na urlopach poznawali tylko sympatycznych
obywateli tego kraju. Uwaali ich po prostu za chwalebne wyjtki. Podczas
drugiej wojny wiatowej antyniemieckie hasa gosiy: Dobry Niemiec to
martwy Niemiec". Podobne wypowiedzi syszy si wszdzie tam, gdzie ludzie
prbuj zintensyfikowa polaryzacj wasna grupa - grupa obca. Takie uwagi
brzmi niemal jak rozkaz: Nie wolno ci uoglnia wyjtku, masz dalej ich
nienawidzi".
Jeeli wic mwimy do audytorium o dobrych" przedstawicielach
odrzucanej grupy, ryzykujemy minicie si z celem. Jeli w ogle znajdziemy
posuch, zostaniemy zarzuceni prawdopodobnie wieloma kontrargumentami. I
nawet jeeli ostatecznie stwierdzimy, e caa grupa obca w gruncie rzeczy jest
w porzdku", udowodni tego nie jestemy w stanie. Kady przykad
przeciwny moe natychmiast zbi nasz argument, wskutek czego ucierpi
nasza wiarygodno i dobry stosunek do publicznoci.
129
Jeeli, bdc Palestyczykiem, utrzymuj, e:

Wszyscy ydzi s w porzdku", to natychmiast
strac dobry kontakt z grup, do ktrej nale. Ale
jeeli powiem: Spotkaem jednego yda i ten by w
porzdku", istnieje szansa, e zostanie to przyjte
jako wyjtek.
Jednake bez uoglnie si nie obejdzie, skoro
mamy zamiar zmieni postaw naszych suchaczy
wobec okrelonej grupy. Chcc przeobrazi
suchaczy, ktrzy nie cierpi Luksemburczykw, w
ich sympatykw, nie pozostaje nam nic innego, jak
nakoni nasz publiczno do uoglnie. Musi ona
przesun
personifikacj
wszystkich
Luksemburczykw na dogodniejsze miejsce w swojej
Taki sposb postpowania stawia nas jednak
przed powanym dylematem, jeeli chcemy zmieni
etnocentryczne przekonania naszej wasnej grupy. To
prawdopodobnie jest powd, dla ktrego tak zwani
posacy pokoju (patrz podrozdzia 5.10.4)
najwyraniej staraj si unika rozwodzenia si nad
fenomenem grup obcych i wasnych.
5.10.3 Przykad fuzji przedsibiorsti1): Jak wpyn na
postawy spoeczne1?
Wyobra sobie, e jeste dyrektorem naczelnym
banku, ktry ma zamiar dokona fuzji z konkurencj.
Nagle stajesz przed powanym problemem -wybra
grup wasn czy obc. Na pierwszy rzut oka
sytuacja wydaje si raczej pozbawiona konfliktw
rasowych, jednak moe mie dla ciebie zgubne
skutki, jeeli polem walki stanie si twoja firma.
Aby zapanowa nad sytuacj, potrzebna jest
odpowiednia strategia komunikacji. Fuzja bdzie
funkcjonowaa tylko wtedy, gdy wszyscy uczestniczcy zatwierdz j w swoich panoramach
spoecznych. Ich reprezentacje grupy wasnej i obcej
musz si poczy w jedn, now, aprobowan
grup.
Przede wszystkim jednak powinny zosta
zmienione cechy formalne obrazu grupy obcej.
Naleaoby uczyni go bardziej pozytywnym i przycign bliej, podczas gdy do obrazu wasnej grupy
naley wczy take czonkw grupy przeciwnej.
Ksztatowanie dynamiki grupy, ktra jest
konsekwencj fuzji przedsibiorstw, jest jednym z
decydujcych zada kierownictwa.
Podstaw komunikacji stanowi w powyszym
wypadku przemwienia wygaszane przez osoby
posiadajce autorytet w danym przedsibiorstwie,
skierowane do zaogi, ktrych celem jest zagodzenie
istniejcej polaryzacji.
Kierownik moe zacz od podniesienia statusu
obcej grupy: Ostatecznie wcale nie s tacy li". Jak
tylko znaczenie tej grupy nieco wzronie, mona
zacz podkrela jej rwno: Kady z nas na swj
sposb dokadnie wykonuje swoj prac". Po czym
kierownik powinien zacz propagowa zjednoczenie

obu grup, by moe stawiajc ich" i nas" razem
jako przeciwstawienie wobec innej, obcej grupy:
Mamy przecie wsplne cele i zamiary, musimy
razem stawi czoo konkurencji".
Eksperymentujc z panoram spoeczn, dziel uczestnikw moich kursw na

dwie, losowo dobrane grupy. Kada z nich zostaje nazwana i otrzymuje wasn sal
konferencyjn. Po przeprowadzeniu kilkunastu wicze zaczynam polaryzowa obie
grupy, stale wyraajc opinie o nich" - czyli czonkach tej drugiej grupy:
- S tacy powolni, e musimy na nich czeka.
- Plan czasowy projektu jest przez nich zagroony.
- Nie rozumiej polece.
- Z trudem organizuj sobie prac.
- Nie maj o nas zbyt dobrego mniemania.
- Staraj si nas przecign.
W ten sposb zaszczepiam w obu grupach konkurencyjny sposb mylenia i w kocu
manipuluj ich przedstawicielami tak, e zaczynaj w pewnym sensie odczuwa
wzajemn wrogo.
Na koniec analizuj cechy formalne powstaych w ten sposb personifikacji grup
obcych.
Kiedy tylko kursanci uwiadomi sobie, e ta polaryzacja rodzi si w ich wasnych
gowach, polecam im skierowa uwag na przeciwny cel, czyli brak polaryzacji. Obie
grupy musz napisa przemwienie, ktre ich przewodniczcy wygosz na wsplnym
posiedzeniu. Jego celem ma by zjednoczenie obu stronnictw. Te polityczne mowy"
kieruj si nastpujcymi wytycznymi obowizujcymi obie strony:
131
Podobne struktury moemy zaobserwowa take w

polityce midzynarodowej. Na przykad wwczas,
gdy nowi czonkowie maj przystpi do Unii
Europejskiej. Nowo przyjte pastwa musz
pokona podobn przepa dzielc ich obc grup
od starych" czonkw. Ponadto boj si utraci
wasn narodow tosamo, suwerenno i
autonomi. Dania na przykad ma ju podobne
zmiany za sob, a Wielka Brytania jest rwnie
dobrym przykadem, mimo e w innym sensie.
Tam bowiem problemem jest zwizek pooenia
geograficznego z wyobraeniami panoramy
spoecznej. Pooenie geograficzne Wielkiej Brytanii odzwierciedla reprezentacj polaryzacji.
Wyobramy sobie, e jestemy w Anglii i
przyjrzyjmy si oczyma wyobrani reszcie Europy.
Czonkw Unii Europejskiej znajdujcych si na
staym ldzie widzimy prawdopodobnie daleko za
morzem.
Psychologiczne mapy terytorialne
odpowiadaj niekiedy konstelacjom panoramy
spoecznej. W ten sposb panorama rodziny
mogaby z atwoci odpowiada mapie Europy:
Holandia znajdowaaby si w krgu rodziny pastw,
przy czym Niemcy i Francja peniyby obowizki
ojca i matki, a Belgia i Dania mogyby by
modszymi brami. Anglia byaby gderliw babci,
a Turcja dalekim krewnym.
Wielonarodowy koncern Philips stara si
podkreli spjno swoich zagranicznych filii
take przez uksztatowanie stron intranetowych we
wasnej firmowej sieci komunikacyjnej. Na ekranie
komputerowym mona zobaczy wszystkich
pracownikw tak, jak gdyby ich miejsca pracy
znajdoway si tu obok siebie.
5.10.4 Posacy pokoju
Historyczne przykady tego, jak mona uwika
nard w wojn, s wystarczajco udokumentowane.
Ostatnio dyktatorzy i przywdcy, wiadomie
manipulujcy masami, publicznie przyznali si do
studiowania i naladownictwa historycznych
modeli. Najwaniejsz rol odgrywa przy tym
stymulowanie poddanych, aby depersonifikowali
odrzucan grup. Jak wida, odtworzenie tych
przestpstw nie jest trudne, wic modelowanie
takich postaci jak Stalin, Pol Pot, Saddam Hussajn
czy Hitler chyba jednak nie musi si znale wrd
najwaniejszych zada praktykw NLP.
Jeli chcemy wpyn na ludzko w kwestii

pokojowego
wspistnienia,
nie
moemy
ograniczy si tylko do odwracania" zamierze
tyranw.
Ten problem wymaga wikszego wysiku, czego najlepiej dowodz starania

tak zwanych posacw pokoju (np. Mubarak, Abi Nathan, Jimmy Carter,
Mahatma Gandhi, De Klerk, Mandela i wielu, wielu innych).
Tylko bardzo rzadko mwi oni o grupach obcych, nawet w pozytywny
sposb. Duo czciej ucz pokoju na wyszej paszczynie abstrakcji. Staraj
si przekaza postawy oglnie sprzyjajce pokojowi, czyli takie, ktre
wyrastaj poza mylenie w kategoriach wasna grupa - obca grupa.
Wspomniaem o tym ju na pocztku tego rozdziau, w trakcie rozwaa o
braku polaryzacji. Przekonalimy si, e jeli postawimy jednostk w centrum i
nadamy jej duchowe cechy formalne, to otrzymamy duo bardziej zoone
mapy spoeczne. Na ten wanie temat rozwodz si posacy pokoju i w ten
sposb wpywaj na cay spoeczny system operacyjny swoich zwolennikw.
Mogoby to brzmie nastpujco: Spjrzcie, kady czowiek jest przecie
jedyny w swoim rodzaju. Zrozumcie, e Bg kocha nas wszystkich. Wszyscy
razem tworzymy wielobarwne i urozmaicone uniwersum. Ju dawno temu nasi
przodkowie, a ostatnimi czasy nasi rodzice starali si przeobrazi nasz wiat w
wielokulturow wsplnot. Zrobili nam w ten sposb hojny podarunek, skupili
bowiem cay daleki wiat w naszych miastach. Kiedy bdziemy po prostu
obywatelami wiata. Nasze uniwersum cigle si zmienia i rozciga si przed
nami niczym ka pokryta polnymi kwiatami - wieloksztatna, pachnca i
kwitnca, zroszona tymi samymi kroplami deszczu i skpana w blasku jednego
tylko soca".
Jeli wic mamy zamiar zmieni cay system operacyjny naszych
suchaczy, moemy przedstawi im wizje ludzkoci, opiewa dalek
przeszo, odmalowa promienist przyszo i wysawia si jednostki
przyczyniajcej si do stworzenia wiata pokoju, mioci i szczcia.
Prawdopodobnie zastanawiasz si wanie, w jaki sposb takie puste
sowa" mog zmieni ludzkie postawy?
Moliwe, e zrozumiesz to lepiej dziki zdaniu sformuowanemu w 1979
roku przez Bandlera i Grindera: Caa komunikacja to hipnoza". Oznacza to,
e kiedy tylko kontakt zostaje nawizany, kada sugestia, niezalenie od stanu
wiadomoci suchacza, musi prowadzi do zmian w jego postawie. Mog one
nastpi nawet zupenie bez jego wiedzy.
Jeli powiem na przykad: O, widzisz zbliajcych si Chiczykw?", to
natychmiast ulegniesz tej sugestii. Si rzeczy musisz na moment zobaczy
oczami wyobrani zbliajcych si Chiczykw, nawet jeli bdziesz tego
niewiadomy. Oczywicie zaraz potem zrodzi si w tobie opr wobec tej
sceny, powodujc powrt wczeniejszego obrazu Chiczykw w oddali.
Hipoteza Bandlera i Grindera jest trudna do sprawdzenia, empiryczny dowd
pozostaje bowiem w sferze niewiadomoci.
Tymczasem jeli zaoymy po prostu, i kada zrozumiana wypowied
zmienia subiektywne (podwiadome) odczucie suchacza, to otworzy si przed
nami wiele moliwoci wpywania na ludzi. To bowiem oznaczaoby,
133
oczywicie zawsze pod warunkiem istnienia

odpowiedniego kontaktu, e wszystkie stosowane
przez nas predykaty mog pocign za sob zmiany
cech formalnych, ktre nastpi niezalenie od tego,
czy suchajcy ich chce, czy nie. Metafory zmieniaj
te cechy w podobny, ale poredni sposb. Jeli
mwi: To jest tak, jak bymy siedzieli razem z
wieloma Chiczykami w maej dce", to jest to
metafora okrelajca blisko Chiczykw, podobnie
jak w poprzednim przykadzie. Takie przenonie
powoduj zmiany cech formalnych. Ich stosowanie
jest nieuniknione, gdy osigniemy pewien stopie
porozumienia z wiksz grup suchaczy.
Skoro wic to prawda, e po nawizaniu
kontaktu, sugestie natrafiaj na podatny grunt, to
spokojnie moemy wykorzysta poznane zjawisko i
otwarcie mwi do grupy na temat pozytywnych
aspektw zmiany zachowa. Takie przemwienia
potrafi naprawd oddziaywa na spoeczne postawy
dotychczas mao umotywowanych suchaczy.
Zwrmy rwnie uwag, e jeli ludzie sami z
siebie nie wykazuj ochoty do zmian, to nie oznacza
to automatycznie, e s im przeciwni. Po nawizaniu
kontaktu wystarczy stale powtarza te same
predykaty, eby sprowokowa u nich inne postawy.
Midzy porozumieniem i oporem istnieje cisy
zwizek. Jasne jest, e gdy ludzie sprzeciwi si
naszym zamiarom, szybko przestaniemy by z nimi
w kontakcie. W takich wypadkach musimy z precyzj
nawiza dialog i poprowadzi go w kierunku innych
aspektw ycia. I to wanie stawia nas niekiedy
przed problemem uzyskania porozumienia wobec
obcych nam przekona, wartoci i kryteriw.
Chcc nawiza kontakt z grup osb, ktre
nienawidz adwokatw, mona wprawdzie z
atwoci dostosowa si do niej, mwic: Dobry
adwokat to martwy adwokat". Bdzie to jednak,
oczywicie, sprzeczne z naszymi pokojowymi
zamiarami. Jak wic nawiza stosunki z polaryzowan grup?
Waciwe wypowiedzi powinny uwzgldnia
pozytywne pobudki etno-centrycznych skadnikw
osobowoci.
Kontakt z polaryzowan grup. Pozytywne
pobudki (i zwizane z nimi przekonania,
wartociowania oraz kryteria) kryjce si czsto za
et-nocentrycznymi czciami osobowoci, mog nam
pomc w nawizaniu kontaktu z grupami ludzi o
takich pogldach.
Redagujc sprzyjajc nawizaniu kontaktu
mow, dobrze jest szczegowo przeanalizowa te
pozytywne pobudki kryjce si za myleniem w
kategoriach grupa wasna - grupa obca. Poniej
znajdziesz wiele takich wanie pozytywnych
pobudek (eby uatwi wyobraenie o nich):
242)Pragnienie bezpieczestwa, zdrowia i szans
na przyszo dla ciebie, twojej, rodziny i
przyjaci.
243)Zamiar dalszego istnienia dziki swoim
dzieciom i ch podtrzymania rodu.
244)Potrzeba pracy i posiadania zasobw
wystarczajcych do ycia.
245)Pragnienie miejsca umoliwiajcego
wychowanie potomstwa, upraw roli,
sucego stworzeniu warunkw do pracy i
ycia.
134
246)Swoboda wyznawania swojej religii, obchodzenia

wit i posugiwania si jzykiem ojczystym.
247)Ch wzmocnienia uczucia wsplnoty i swojej
tosamoci spoecznej.
248)Pragnienie zachowania silnych wizi spoecznych.
249)Potrzeba wspzawodnictwa jako bodca i nowej siy.
9) Pragnienie poczucia siy i
pewnoci siebie.
10) Marzenie o zadowoleniu z
ycia.
Po przytoczeniu kilku z tych zda, audytorium zareaguje tak
zwanym cigiem przytakiwa. Wszyscy bd myle: Tak,
tak, tak, tak". Gdy ten cig utrwali si w ich wiadomoci,
moemy zacz dopasowywa si do subiektywnych
dowiadcze poszczeglnych panoram spoecznych.
Relacj bdzie mona polepszy, gdy uksztatujemy swoj
wypowied pod ktem istniejcego obrazu polaryzacji.
Moemy na przykad powiedzie: Stoimy tu i patrzymy na
siebie; i widzimy wszystkich innych ludzi yjcych na
wiecie. Widzimy ludzi, ktrych kochamy i ktrych lubimy.
Ale take tych, o ktrych nie wiemy, co mamy myle i w
ktrych pozytywne pobudki wtpimy. Wydaj nam si dalecy,
ale jednoczenie wystarczajco bliscy, eby moe nawet ich
polubi".
Gdy zakotwiczymy t myl, moemy zacz gosi mniej
polaryzujce dewizy. Krok po kroku powinnimy
podbudowywa ugodowe zapatrywania.
135
5.10.5 Jak zmniejszy ksenofobi u suchaczy?

Naturaln reakcj na co obcego, nieznanego jest
strach. Widocznie musimy najpierw pokona lk
przed now grup obc, zanim nauczymy si czu
do niej sympati.
Do codziennej pracy dziesitek tysicy
praktykw NLP naley pomoc ludziom w
przezwycianiu wszelkich lkw. Ksenofobia
take jest odmian lku, NLP powinno wic by
skuteczne i w jej pokonywaniu.
Wskazana byaby tu prawdopodobnie metoda
leczenia ksenofobii za pomoc podwjnej
dysocjacji, lecz jest ona zbyt skomplikowana, aby
mc j zastosowa wobec wikszych grup ludzi.
Lepiej jest ograniczy si do najprostszych
sposobw redukcji lkw, na przykad czenia
zakotwicze.
eby
osabi
zakotwiczenia
u
etnocentrycznych suchaczy, mona pomocniczo
zasugerowa
im
sytuacj,
dla
ktrej
charakterystyczne s wszystkie komponenty
spoecznego bezpieczestwa i przyjemnoci podobnie jak wspomniane ju wczeniej przyjcie.
Moe to by urlop za granic, przeycia ze
wspudziaem tubylcw i tym podobne. Take:
pjcie do teatru z ca gromad obcych ludzi i
podzielenie si wraeniami.
Naley zakotwiczy te wraenia i uaktywni je
w poczeniu z istniejc ju reprezentacj
napawajcej nas lkiem grupy obcej. Zakotwiczenie koniecznie musi by natury wizualnej lub
audytywnej. Ewentualnie moemy wykorzysta do
tego celu efekt teatru" lub efekt urlopu". W
wypadku zakotwiczenia wizualnego wskamy jego
okrelony kierunek, pamitajmy jednak, e jego
lokalizacja moe si pokrywa z miejscem, w
ktrym odrzucana grupa jest spostrzegana w
Dziaanie zakotwicze mona wzmocni,
okrelajc odrzucan grup w poczeniu z
zakotwiczeniem audytywnym. Na przykad:
Zastanawiam si, czy s ludzie, ktrzy odczuwaj
na przykad efekt teatru, mylc o adwokatach
(okrelenie odrzucanej grupy)".
czenie zakotwicze nastpuje zawsze i
wszdzie. Na przykad wtedy, gdy Arab, Murzyn,
Holender, Japoczyk albo czonek jakiejkolwiek
innej grupy, wzgldem ktrej ywimy jakie
uprzedzenia, zrobi co, co ocenimy bardzo

pozytywnie - bdzie wietnie gra w pik non,
gra na jakim instrumencie muzycznym, pisa
znakomite powieci albo robi
cokolwiek innego. Ale - jak ju wspomniaem - czasami to nie wystarczy, eby

zmieni uoglniajce opinie, moe bowiem zosta potraktowane jako wyjtek.
Zawsze jednak lk nieco si zmniejszy. Kiedy za czowiek lepiej si czuje, to
i jego negatywne odczucia trac troch ze swej ostroci.
Gdy mamy wraenie, e grupa, do ktrej si zwracamy, czuje lk wobec
innej grupy, powinnimy bezporednio poruszy ten problem.
5.11 KSENOFOBIA, WASNE JA I DUCHOWO

Kilkakrotnie podkrelaem ju, e ludzie zmieniajcy (radykalnie) swoje
ksenofobiczne postawy, niekiedy sigaj do duchowych rde, na ktre z
kolei skadaj si dowiadczenia okrelane przez niektrych psychologw jako
pozazmysowe.
W swojej ksice Core Transformations Connirae i Tamara Andreas
nazywaj ten rodzaj dowiadcze stanami centralnymi. Takie stany wewntrzne wychodz pod wzgldem intensywnoci poza wasne Ja. Podczas
gdy jego zasoby czsto s obrazowane pojciami takimi, jak moje prawdziwe
Ja" lub moje gbokie Ja", rda pozazmysowe obejmuj, poza wasn
osob, take i inne istoty.
Do duchowych zasobw, ktre daj nam moliwo pokonania etnocentrycznych uprzedze, zaliczamy niekiedy take nasz stosunek do
ludzkoci" lub caego uniwersum". Potrafimy wic powiedzie: Czuj si
zwizany ze wszystkimi ludmi". Nierzadko uywamy pojcia mioci,
opowiadajc o radykalnym wyzbyciu si uprzedze. Typowymi okreleniami
byaby wszechstronna mio", wszechogarniajca mio" czy te
bezwarunkowa mio do wszystkich stworze".
Opracowania Andreasw dowodz, i wikszo nas potrafi wyzwoli w
sobie takie duchowe zasoby i kiedy oczekujemy od ludzi zmiany negatywnego
nastawienia wobec jakiej grupy, uaktywnienie tych wanie poza-zmysowych
cech moe by bardzo skuteczne.
Tutaj dostrzegamy fascynujce zjawisko: duga historia wojen religijnych
jako nie dostarcza nam dowodw na to, e istnienie zasobw duchowych
prowadzioby do pokojowych pogldw, prawda? W rzeczywistoci
137
wyzwala
raczej
szeroko
rozpowszechnione
etnocentryczne postawy, ktre bazuj na religijnych
przekonaniach.
Roli tych duchowych zasobw w wielu religiach
nie mona lekceway. Wiara, propagujca jedno
wszystkich ludzi i stworze, ucieka si do tych rde
w celu wzmocnienia podanych postaw wrd
swoich wyznawcw.
Jeeli zgodnie z zasadami NLP zaoymy, e
ludzko istotnie posiada wszelkie atrybuty
konieczne do wprowadzania zmian, mamy rwnie
prawo przyj, i dysponuje ona take przymiotami
niezbdnymi
do
przezwycienia
postaw
etnocentrycznych. Traktujc te zaoenia jako
pewnik, musimy si zastanowi, co powoduje, e
niektrzy ludzie nie s w stanie wykorzysta ich do
osignicia spokoju ducha i pokoju na wiecie.
Gwn tego przyczyn moe by brak dostpu
do duchowych zasobw, co jest spowodowane
zazwyczaj kulturowym, politycznym i religijnym
oprogramowaniem", ktremu poddane zostay
poszczeglne jednostki.
Nastpnym czstym motywem niewykorzystania
pozazmysowych zasobw bywa rwnie ich
kojarzenie z odrzucanymi grupami. Dana osoba
obawia si, e jej stany ducha oraz ich okrelenia
nale take do religii grupy spostrzeganej
negatywnie. Poj typu Jedno" ub wszechstronna
mio oraz afirmacja" chtnie uywaj czonkowie i
przywdcy kociow i sekt. Ju samo sowo
duchowo" potrafi wywoa u niektrych osb
niemal fobi. Podobne sowa uaktywniaj w istocie
cechy formalne religijnego fanatyzmu, zwaszcza gdy
s wygaszane z duym naciskiem i entuzjazmem.
Antyreligijne postawy i fobie potrafi
przeszkodzi ludziom w wykorzystaniu ich
pozazmysowych zasobw do wyzbycia si
rasistowskich, etnocentrycznych uprzedze wobec
odrzucanych grup.
Gdy pragniemy wpyn na ludzi (i to na osoby,
ktre waciwie nie przejawiaj ku temu najmniejszej
ochoty), tak eby otworzyli si na innych i odrzucili
nienawi, potrzebujemy innych umiejtnoci
komunikacyjnych ni te, ktrymi dysponuje
przecitny terapeuta. Musimy umie motywowa
ludzi za pomoc ukrytej sugestii, a do tego niezbdna
jest sia spoeczna i odpowiednie rodki retoryczne,
jakimi s na przykad metafory. Poniej wymieni
jeszcze kilka regu takiej poredniej komunikacji.
Jedn z nich jest forma ujawnienia si: opowiadamy
o sobie i zachcamy w ten sposb innych do
powtrzenia pewnych krokw mentalnych.
Inne
moliwe
metody
to
cytat"
i
sprawozdanie". Mwimy na przykad: Pewien
czowiek opowiedzia mi, e jego siostra zakochaa
si w Arabie. Obie rodziny byy temu zwizkowi
przeciwne, ale ich uczucia byy silniejsze..."
(Zakoczenie historii moemy dowolnie upikszy).

Takie metody poredniej komunikacji polegaj na
opowiadaniu o innych, ktrzy zwierzyli nam si ze
swoich przey. My przekazujemy je dalej naszym
suchaczom. Czsto jest to najprostszy sposb
komunikowania. Wprawdzie kaznodzieje i guru
wszelkich kultur i czasw wykorzystywali ow
technik do swoich celw, lecz czy jest to powd,
eby z niej zrezygnowa?
Teraz sprbuj w zarysie przedstawi dialog, na wzr ktrego mona

zaplanowa komunikacj z grup suchaczy. Przyjmijmy rol mwcy, ktrego
celem jest jej dostarczenie motywacji grupie. Warunkiem jest posiadanie przez
nas pewnego autorytetu, a grupa musi okaza gotowo wysuchania nas, nie
musi natomiast okazywa zamiaru zmiany negatywnej opinii o odrzucanej
grupie. Ponisza metoda jest pomylana wycznie jako przykad i powinna
zosta szczegowo dopasowana do sytuacji, w ktrej j stosujemy.
Przykad komunikacji majcej na celu wspomaganie pozytywnych postaw
spoecznych za pomoc ujawnienia si. 1) Przytoczmy par przykadw
wasnych pozazmysowych (metafizycznych) przey: ... i nagle poczuem
co intensywnego, co, co trudno jest opisa. Nazwijmy to jednoci".
Taki styl opowiadania wywouje u suchajcych wspomnienia podobnych
przey. Teraz powinnimy opowiedzie, w jaki sposb za kadym razem
utosamiamy si z t spjnoci" i jak zatrzymujemy to uczucie: Jeli bardzo
si postaram, to bd cigle tak czu. O tak, to uczucie istnieje. Jak to dobrze
czu to, stojc tu i mwic do was...".
Nie spieszmy si. Uyjmy sformuowa przeamujcych ewentualny opr
suchaczy. Zrezygnujmy jednak ze zmieniania cech formalnych religijnego
przywdztwa czy fanatyzmu. adnych peanw! Ujawnijmy si, przyznajc si,
e sami si dziwimy temu, co mwimy: Mj Boe, ja mwi jak moja stara
nauczycielka od religii! No, ale niewane...". Nie powinnimy rwnie
ukrywa, i mamy wtpliwoci co do tego, czy dobrze jest ujawnia si z
pewnymi sprawami: Moe niektrzy z was pomyl, e jest to zbyt osobiste,
ale mam nadziej, e nie macie nic przeciwko temu...".
Inn moliwoci zapobieenia antyreligijnym protestom jest zajcie
technicznego lub naukowego stanowiska. Udajmy antropologa albo programist ludzkiego software'u".
250)Opowiedzmy o jakiej grupie, ktr sami odrzucamy, na przykad o
rzenikach". Podajmy taki przykad, ktry kadego skoni, aby
wyobrazi sobie wasn wrog" grup. Im bardziej osobisty i wyszukany bdzie nasz przykad, tym bardziej pobudzi on suchaczy do
przypomnienia sobie odpowiednich przey prywatnych. Powinnimy
mwi powoli, tak jak bymy szukali sw - da to naszym suchaczom
czas do namysu.
251)Zwierzmy si im, jak wracamy do przeszoci - w czasy, kiedy jeszcze
nie ocenialimy negatywnie odrzucanej obecnie grupy. Wtedy
rzenicy i piekarze byli dla mnie po prostu wacicielami sklepw". I
udajmy, e dopiero teraz przypominamy sobie, w jaki sposb
wyrobilimy sobie takie negatywne zdanie o danej grupie: Wanie
mi si przypomniao, jak do tego doszo. Nasz ssiad powiedzia raz
do mojego ojca: Pan X jest wstrtny jak rzenik".
139
W tym momencie musimy opisa lokalizacj grupy

obcej w naszej panoramie spoecznej. Wtedy
ulokowaem rzenikw cakiem po lewej stronie; no i
znajduj si tam do dzisiaj".
Wyjani powinnimy jedynie pozytywne
zamiary tej czci naszej osobowoci, ktra
reprezentuje tak opini o danej grupie.
Teraz dopiero rozumiem, jakie korzyci
wyniosem z tego, e ich tak widziaem. Mj ojciec
mianowicie by piekarzem i, uwaajc rzenikw za
nikczemnych, rekompensowaem sobie fakt, e
zarabiali oni wicej ni on. Naprawd! A teraz
pojmuj, e taka bya wwczas sytuacja na rynku.
Misa byo mao". Takie uwagi powoduj, e
suchacze rewiduj swoje wasne negatywne zdanie o
odrzucanych grupach. Nie omieszkajmy jednak
podkreli ich pozytywnych pobudek.
4) Tymczasem naley uaktywni duchowe
zasoby.
Obecnie,
czujc
spjno, mog przenie rzenikw w moim
umyle
na
praw
stro
n. Rzenik te czowiek...".
Moemy rzuci par uwag co do tego, jak inne
byyby nasze przekonania, gdybymy ju
wtedy, wyrabiajc je sobie, dysponowali tymi
metafizycznymi zasobami.
5) Ponadto powinnimy wspomnie, e nasze
ycie
by
moe
poto
czyoby si inaczej, gdybymy mieli lepsze
zdanie
o
odrzucanej
grupie. I e teraz stale o tym pamitamy, aby
tylko
zachowa
nowo
wyrobion opini.
To, co zamierzamy w ten sposb osign, to
zmiana wasnej przeszoci.
6) Na koniec przeniemy si razem ze
suchaczami
w
przyszo.
W tym miejscu moemy przej od ujawnienia
si
do
stawiania
konkretnych pyta: W jaki sposb zmieni si
wasze
ycie,
gdy
za
czniecie
postpowa
wedug
nowo
wypracowanych zasad?".
Rozdzia 6
PANORAMA RODZINY
6.1 NLP I SYSTEM RODZINNY

Zachceni prac Virginii Satir nad terapi rodzin Richard Bandler i John
Ginder po raz pierwszy uyli pojcia terapii systemowej" w pracy Stru-cture
of Magie II (Struktura magii II) oraz w Changing with families (Zmieniamy si
wraz z rodzinami). W poowie lat siedemdziesitych terapia systemowa bya
czym nowym, a Bandler i Grinder wkroczyli na drog, ktr utorowali im
Bateson, Weakland, Haley, Laing, Erickson, Satir, Jackson, Watzlawick i
Minuchin.
Traktowanie rodziny jako system - pisali Grinder i Bandler w 1976 roku oznacza w terapeutycznej pracy z ni zastosowanie strategii odnoszcej si do
niej jak do ywego organizmu. Przy czym kady czonek jest jej istotn
czstk, jednym z elementw wanym dla zadowalajcego funkcjonowania
caego organizmu".
Systemowy sposb pojmowania uwolni terapeutw od psychoanalitycznych i medycznych tradycji pitnujcych klientw psychiatrycznymi
diagnozami. Teraz terapeuta mg zaj si okrelaniem dysfunkcjonalnych
wzorcw interakcji i cakowicie powici si klientom, nie ograniczajc si
przy tym do pojedynczych, skierowanych na leczenie" osb, tylko obejmujc
spojrzeniem cay system rodzinny. System ten uwaano za zdrowy dopiero
wtedy, gdy wszyscy jego czonkowie nauczyli si lepiej ze sob komunikowa.
6.1.1 Systemy rodzinne - halucynacja terapeutw?
Wprawdzie niektrzy terapeuci uywaj sowa system rodzinny" w co drugim
zdaniu, ale aden z nich nie zobaczy go na wasne oczy. System rodzinny" to
zbiorowa halucynacja terapeutw, a to dlatego, e systemy rodzinne to
niewidzialne nie-istoty. Matk, ojca czy dzieci moemy widzie, sysze,
dotkn i powcha, systemu rodzinnego - nie. Jeeli wyobraamy sobie
rodzin jako system, jest to wynik duego uoglnienia.
PANORAMA RODZINY
141
Terapia rodzin wcale nie jest atwym

zadaniem, wrcz przeciwnie, jest ona do
skomplikowana. Mona j porwna z
generalnymi porzdkami w domu, w ktrym
straszy. Tam duchy brzcz acuchami i
przesuwaj meble tam i z powrotem. Zombi
maszeruj po korytarzach, a w kadej szafie, pod
kadym kiem, za kadymi drzwiami i pod
kadym dywanem chowaj si straszyda.
Obojtnie jak starannie terapeuta wywija
miot", w tym domu cigle straszy. Ledwo
odkurzacz wessa ducha, ju wychodzi on tyln
stron urzdzenia.
Siedzc w swoim gabinecie w towarzystwie
jakiej rodziny, terapeuta popeniby bd,
zakadajc, i widzi przed sob okrelon liczb
osb rzeczywicie reagujcych tylko na siebie
wzajemnie. W istocie czonkowie rodziny s
obecni ciaem, ale to jeszcze o niczym nie
wiadczy. Nie reaguj oni bynajmniej na
autentyczne zdarzenia, tylko na sceny
zachodzce w ich wyobrani. Terapeuta moe
si stara ile chce i mimo to czonkowie rodziny
bd widzie i sysze zupenie co innego ni
on.
Wemy dowolny przykad z terapii rodzin:
ojciec umiecha si i kiwa gow w stron syna.
Matka zaczyna paka. Crka krzyczy na brata:
Cigle co kombinujesz. Przesta wreszcie, raz
na zawsze!". Ojciec grozi, e jej przyoy.
Matka mwi: O, tak". Ojciec wyjania
terapeucie: Wie Pan, od wakacji nie
rozmawialimy o pienidzach. I w zeszym
tygodniu bya awantura o jego kieszonkowe".
Syn zwraca si do matki: Gupia krowa".
Spotkania rodzinne czsto wprawiaj
terapeutw w osupienie. Nie do, e wszyscy
reaguj na urojone zarzuty, to jeszcze opieraj
si na wyobraeniach o osobach, ktre w ogle
s nieobecne - zmarli, dzieci, dziadkowie i tak
dalej. Co gorsza, wikszo tych wyobrae jest
dawno
nieaktualna
albo
groteskowo
przejaskrawiona, a cignce si za nimi, niemal
ju zapomniane, historie dotycz nierzadko
caych pokole. Zwrmy jeszcze uwag na fakt,
e zgodnie z zasadami NLP czonkowie rodziny
reaguj wycznie na czstki osobowoci i e z
powodu cech ich wasnych osobowoci
objawiaj si wszelkiego rodzaju nielogiczne
sposoby zachowania, trudno zrozumiae dla
terapeuty. aden terapeuta na wiecie nie zdoa
ogarn wzrokiem tych wszystkich duchw" i
czci osobowoci. W jaki sposb profesjonalici
w tej dziedzinie daj sobie z tym rad?
Taka zawia sytuacja zmusza niekiedy
terapeut do przyjcia wobec niej dystansu i
okrelenia rodziny jako caoci. Z pewnej
odlegoci jest on w stanie wytworzy sobie w

wyobrani obraz systemu rodzinnego w interakcji" i, przygldajc si tej wizji, trwa
mimo to na uboczu chaosu rodzinnych
nieporozumie,
wyrzutw
sumienia,
wzajemnych pretensji, podejrze, zawici i
paradoksw. Biorc pod uwag zasady NLP,
moemy powiedzie, e koncepcja systemu
rodzinnego pozwala terapeucie zdystansowa si
wobec spostrzeganego chaosu. Powstaje tylko
pytanie, czy taka dysocjacyjna postawa
rzeczywicie daje mu do rki optymalne
narzdzia interwencji terapeutycznej.
142____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH TTm&KW Z LUDMI
6.1.2 Reprezentacja przewaa nad interakcj

Nie tylko terapeuci uwaaj rodzin za cao. Wikszo ludzi myli w ten
sposb i wyraa to, mwic : Moja rodzina chce, eby...", Wzrastaem w
rodzinie, ktra...". Personifikacje rodziny s dla nich czci rzeczywistoci
spoecznej. Rodzin mona widzie, czu i sysze. Mona j porzuci, oddali
si od niej lub si do niej zbliy, mona si z ni poczy. I wanie ta
codzienna, nienaukowa definicja ycia rodzinnego jest myl przewodni tego
rozdziau.
Terapeuta jest zdania, e systemy spoeczne skadaj si z wzorcw interakcji, przez ktre rozumiemy powtarzajce si sekwencje zachowa
komunikacyjnych. Na przykad: zawsze gdy ojciec umiecha si do matki,
matka umiecha si do crki. Podobnie jak w tenisie. Gra interakcji ma miejsce
zawsze, gdy smecz nastpuje po lobie.
Model panoramy spoecznej nie zajmuje si jednak wzorcami interakcji.
Nasza ksika dotyczy reprezentacji spoecznych i dlatego rodziny nie pojmuje
si tu jako systemu interakcji. Zasady panoramy spoecznej definiuj rodzin
jako zesp powizanych ze sob reprezentacji rodziny. Sposb, w jaki
ojciec widzi rodzin, w jaki matka widzi rodzin i w jaki dzieci j widz - to
wszystko skada si na subiektywn struktur rodziny. Midzy tymi
zapatrywaniami istniej rnice i podobiestwa. Te ostatnie z kolei tworz
zbiorow panoram rodziny.
Podobiestwa midzy panoramami poszczeglnych czonkw rodziny
wynikaj z wzajemnego wpywu na posiadane obrazy, a zbiorowe panoramy
powstaj dziki komunikacji. Czonkowie rodziny rozmawiaj na temat, jak
rodzina powinna" by spostrzegana - polega to gwnie na nazywaniu
zwizkw, okrelaniu lokalizacji i uyciu metafor (patrz rozdziay drugi i
dziewity). To tre danego zwizku, a nie wzorce tej komunikacji ksztatuje
reprezentacje rodziny. Z faktu, e jej czonkowie wzajemnie sobie sugeruj, co
maj widzie i czu, wyaniaj si ich obrazy. Jeli matka mwi do dzieci:
Wasz ojciec to moje due dziecko" i jednoczenie z umiechem wskazuje
ruchem gowy w kierunku na przykad trzymanego w rku zdjcia bobasa,
bdzie to bezporednio wpywa na wyobraenie dzieci o ojcu.
W tej ksice stoj na stanowisku, e sposb, w jaki rodzina jest spostrzegana, odczuwana i syszana przez jej czonkw, decyduje o strukturze
wzorcw interakcji. Jeli na przykad matka jest widziana przez wszystkich
jako silna i dominujca, interakcja z ni bdzie zawsze odbywa si na
podporzdkowanej jej paszczynie.
Uywajc porwnania z gr w tenisa, mona by powiedzie, e pozycje na
placu, na ktrych jednemu z graczy wydaje si, e za moment zlokalizuje
drugiego, decyduj o przebiegu caego meczu; to nie wzorce lobw i smeczw
rozstrzygaj gr. Analogicznie, reprezentacje rodziny przypominaj pozycje
graczy na placu. Czy gracz lobuje czy smeczuje, zaley od tego, gdzie
lokalizuje partnera, a nie od rodzaju poprzedniego zagrania.
PANORAMA RODZINY
143
6.1.3 Reprezentacja a interakcja - odwrcenie

paradygmatw
Terapia rodziny posugujca si reprezentacjami
ma na celu zmian zbiorowych panoram
rodziny, co funkcjonuje najlepiej w obecnoci
jej wszystkich czonkw i przypomina metod
Virginii Satir zwan rzeb rodziny. Zgodnie z
moj taktyk polecamy jednej osobie poustawia
pozostaych czonkw rodziny w pokoju na
miejscach odpowiadajcych lokalizacjom w jego
panoramie. Zmiany i dyskusja na temat
powyszej konstelacji s prowadzone pod
kierunkiem terapeuty. Mam nadziej, e zacztek
mojej metody znajdzie uznanie u innych
praktykw NLP i bdzie przez nich rozwijany i
urozmaicany. Czytelnikom, ktrzy pragn
wyrobi sobie zdanie na ten temat, polecam
przeczytanie rozdziau smego, w ktrym opisz
zastosowanie powyszej metody w stosunku do
grup i tworzenia zespow. Zaprezentowany tam
schemat mona bez problemu przenie na
rodzin.
W niniejszym rozdziale ogranicz si tylko
do pracy z osobist panoram rodziny. Jest ona
o tyle praktyczna, e sesja odbywa si z
udziaem tylko jednego jej czonka. Rola
terapeuty podczas pracy z reprezentacjami
zasadniczo rni si od tej, ktr odgrywa on w
terapii zorientowanej na wzorce interakcji. Te
ostatnie moe dostrzec tylko terapeuta, podczas
gdy reprezentacje rodziny s osobistym,
subiektywnym odczuciem klienta. W terapii
interakcji procesem tym steruje terapeuta dziki
swojemu grujcemu darowi spostrzegania i
wyrozumiaoci. W wypadku mojej metody
pozycja ta mu nie przysuguje. Interwencje nie
s ksztatowane przez analityczne spojrzenie
terapeuty na rodzin i jej komunikacj, tylko
przez panoram rodziny klienta.
Jeli terapeuta w praktyce powanie
podejdzie do owych zasad, to zaoenie
panoramy spoecznej - reprezentacja przewaa
nad interakcj - w przyszoci w decydujcy
sposb wpynie na terapi rodzin.
Zaoenie to gosi: gdy zmieni si
reprezentacje rodzin, to odpowiednio zmieni si
take wzorce interakcji. Reprezentacje rodzin
za daj si przeksztaci stosunkowo atwo, jeli
tylko wiadomo, jak si do tego zabra.
Ta zmiana paradygmatw oznacza, e
terapeuci rodzin nie powinni traci zbyt wiele
czasu na analizowanie wzorcw interakcji i
struktur komunikacji ani te powica si
czasochonnym rozwaaniom nad kwesti
lojalnoci czy winy wicej pokolenia, tylko
raczej zastanowi si, jak czonkowie rodzin
wzajemnie si reprezentuj i w jaki sposb
mona zmieni te reprezentacje.

6.2 JAK ZMIENI SWOJ
PANORAM RODZINY?
Ludzie wyobraaj sobie w mylach innych
ludzi, a cechy formalne tych wyobrae
decyduj o tym, jak odczuwaj wzajemne
stosunki. Zjawisko to zawiera si w pierwszym
zaoeniu panoramy spoecznej: stosunek rwna
si umiejscowienie. Panoram rodziny naley w
zwizku z tym zrozumie
jako zesp tyche umiejscowie. Pozycje, jakie czonkowie rodziny zajmuj

wobec wasnego Ja i siebie nawzajem, ustalaj struktur rodziny.
W zwizku z tym zadaniem terapii rodziny jest przesunicie reprezentacji
jej czonkw z jednego miejsca na drugie. Brzmi to prosto. Szczeglny urok tej
metody czsto polega wanie na prostocie; w tym wypadku jest ona jednak
take efektywna.
Zmiana umiejscowie bardzo mocno wpywa na dan osob, a przyczyn
tego jest bardzo wiele. Przede wszystkim w panoramie spoecznej reprezentujemy najwaniejsze dla nas osoby. Przesunicie wanego czonka
rodziny moe pocign za sob ogromne zmiany w postawach spoecznych,
odbijajce si rwnie na stosunkach pozarodzinnych.
Problemy w obecnej rodzinie przybior cakowicie inne oblicze, gdy
poprzesuwamy nieco jej czonkw. Poniewa konflikty rodzinne rozwizuje
si z okrelonych pozycji, to gdy te pozycje si zmieniaj, walka czsto
rozstrzyga si samoistnie. Mona by powiedzie, e dziaa" byy wymierzone
na okrelone cele, tylko e gdy te cele zmieni swoje pozycje, nie warto ju
bdzie do nich strzela.
Czonkowie rodziny, z ktrej pochodzimy, s pierwszymi, reprezentowanymi przez nas osobami i dlatego ich personifikacje staj si dla nas
fundamentem uspoecznienia. To ze stosunkw z rodzicami i najbliszymi
czerpiemy nasze podstawowe spoeczne kompetencje i z tej racji staj si one
dla nas prototypem normalnoci". W pniejszym yciu odtwarzamy je w
naszej wasnej rodzinie, a take w kontaktach z innymi ludmi. Struktura
panoramy rodziny z perspektywy dziecka zasadniczo wpynie na nasz
pniejsz panoram rodzinn. I podczas gdy Boszormenyi-Nagy akcentuje
rol domu rodzinnego, to w NLP stoimy na stanowisku, e to pozycje w
panoramie spoecznej, wyznaczone przez nas ju w dziecistwie
poszczeglnym czonkom rodziny, rzutuj na cae nasze pniejsze ycie.
Zmiany miejsc lokalizacji rodziny oddziauj na ca nasz osobowo.
Psychologia rozwojowa zna tego powd: osobowo czowieka jest formowana
przez identyfikacj z najbliszymi krewnymi ju w najwczeniejszym
dziecistwie. Poniewa dzieci przyswajaj sobie struktury osobowoci
najwaniejszych czonkw rodziny, same staj si jej czci. Zachodzi to
absolutnie automatycznie, prawo dominujcej personifikacji zmusza bowiem
dzieci do identyfikowania si z silniejszymi czonkami ich rodziny. To take
jest powodem, dla ktrego przeniesienie si w drug pozycj spostrzegania z
wasnymi rodzicami przychodzi nam tak atwo: wystarczajco czsto robilimy
to w dziecistwie. Wynikaoby wic z tego, e centralna pozycja wasnego Ja
w panoramie domu rodzinnego nie jest jedyn blisk nam perspektyw. Bez
problemw moemy przyj take punkt widzenia ojca, matki, braci czy sistr
i patrze na siebie samych. Ten wieloperspektywiczny system definiuje
struktur naszego subiektywnego domu rodzinnego.
PANORAMA RODZINY
145
Jakiekolwiek zmiany w stosunkach, na przykad

przesunicie brata czy siostry w inne miejsce,
zasadniczo rzutuj na ca nasz struktur poznawcz.
Pod tym wzgldem mamy tu do czynienia z systemem
- systemem powizanych ze sob reprezentacji.
6.3 REPREZENTACJE CZONKW
RODZINY
Klasyczne pojcie cigoci trwania obiektu" Piageta
(1965) zawono tu do cigoci trwania czowieka".
W niniejszym rozdziale zajmiemy si szczeglnie
kategori podrzdn, jak jest cigo trwania
czonkw rodziny", a dokadniej mwic, cigo
trwania rodziny". Raz stworzona przez dziecko,
bdzie mu ona towarzyszya take wtedy, gdy
znajdzie si na moment samo. Gdy tylko zabraknie
mu kogo z rodziny, widziana, syszana i odczuwana
reprezentacja jej czonkw natychmiast podpowie mu,
e oni cigle istniej. Mimo e w rodzinie bezustannie
zachodz jakie zmiany, mona j odbiera jako
stabiln warto.
Jedna z moich klientek,
czterdziestoletnia kobieta,
narzekaa
na
czsto
pojawiajce si uczucie
osamotnienia.
Mwia
nawet o egzystencjalnej
samotnoci". Okazao si,
e nie potrafia na dugo
zatrzyma
spoecznych
obrazw, e brak jej byo
silnego uczucia cigoci trwania czonkw rodziny",
ktre posiada wikszo nas. Oboje rodzicw
postrzegaa jako migajce obrazy, dalekie i zwrcone
wzajemnie ku sobie - za daleko, aby mogli oni doda
rodzicielskiej otuchy. A dzisiaj, jeeli przez duszy
czas nie widzi przyjaciki, wydaje jej si, e
serdeczne stosunki z ni musi budowa od nowa.
Wikszo ludzi nieustannie ma przed oczami
swoje zwizki rodzinne, stanowi one bowiem
podoe wszelkich spoecznych dowiadcze.
Czonkowie rodziny zawsze s widziani oczami
duszy. Co jest jednak charakterystyczne dla tych
portretw rodzinnych?
Udao mi si stwierdzi, i w wypadku
przewaajcej liczby dorosych reprezentacje ich
dzieci i wspmaonkw s zlokalizowane bardzo
blisko - w porwnaniu z reprezentacjami innych ludzi.
Jeli natomiast czonkw rodziny spostrzega si i
odczuwa dalej, jest to nieomyln oznak problemw.
Blisko jest bowiem regu u krewnych. Dzieci s
niekiedy nawet odczuwane i widziane bezporednio
na skrze lub pod ni. Znaczenie tych miejsc nie
budzi wtpliwoci: niewyobraalne jest, aby nie
kocha tak blisko reprezentowanych dzieci. Bardzo
kocham moj crk, widz j w odlegoci dwudziestu
metrw, na dole po lewej stronie" - to w ogle nie ma
sensu. Jeli si kogo kocha, widzi si go z bliska.

U wikszoci dzieci panorama rodziny skupia si
wok wasnego Ja, a egocentryzm jest u nich
normalnym zjawiskiem. Zastanawiajcy jest dopiero
moment, gdy widz si poza rodzin. Kiedy modzi
doroli
opuszczaj dom rodzinny, aby si usamodzielni, rozszerza si" take ich

panorama rodzinna. Kiedy stajemy na wasnych nogach", rodzice przesuwaj
si z przodu bardziej do tyu. Oznak stabilnej struktury rodzinnej jest jednak
spostrzeganie ich razem i blisko.
Zwrmy kiedy w przelotnej rozmowie uwag na predykaty ilustrujce
umiejscowienie ycia rodzinnego. Dostrzeemy, e jest w niej bardzo wiele
poj takich, jak blisko, dal i wsplnota. Mj ojciec by dla mnie
nieosigalny", Moja bya ona staa midzy nami", W moim yciu nie ma
miejsca dla innego mczyzny", Moja siostra bya mi zawsze najblisza",
Moi rodzice razem mnie wspomagali", Moi bracia ze sob walczyli".
T werbaln jasno sprawozdania popiera jeszcze niewerbalne, towarzyszce mu zachowanie. Obserwujemy spojrzenia, skinienia gowy i gesty
w okrelonych kierunkach, ponadto kinestetyczne okrelenia typu zimno" i
ciepo" bdce wyrazem struktury uczu dla innych lub wrcz kinestetycznej
drugiej osoby". Im bliej lokalizujemy innych, im wiksze s ich wizualne
obrazy, tym wiksz si maj te inne kinestetyczne osoby. Jest mi ona tak
bliska, e jeszcze silniej czuj teraz jej obecno". Jeszcze inne kinestetyczne
predykaty wyraaj wartociujce uczucia", takie jak uznanie, namitno,
nienawi albo mio. Na wymioty mi si zbiera, gdy tylko o niej pomyl.
Nienawidz jej!".
Niespjno", trwao", sia" i inne pojcia tego typu zazwyczaj
odzwierciedlaj stan powiza interpersonalnych. Wyglda to podobnie jak w
poprzednim rozdziale. Porwnywalny zwizek jak midzy kinestety-cznym Ja i
obrazem wasnym mona rozpozna midzy kinestetyczn drug osob i jej
obrazem. Jako istniejcego zwizku mona bezporednio ustali,
uwiadamiajc sobie te interpersonalne powizania.
6.3.1 Empiryczne dowody na istnienie panoramy rodziny
Najbardziej przekonujcym dowodem na istnienie i znaczenie paradygmatu
panoramy rodziny jest dla mnie sposb, w jaki wikszo ludzi na niego
reaguje. Nie wydaj si zdumieni czy zaskoczeni, gdy staram si im go
wytumaczy, i wszystko jest dla nich naturalne". Zawsze za, gdy pada
sowo naturalnie" czy naturalny", jest to oznak przyzwyczaje i
automatycznych reakcji. Ujawnia ono ludzkie sfery przetwarzania informacji,
niedostpne dla wiadomoci. Ja sam uwaam pocztkowo najciekawsze
aspekty psychiki zawsze za naturalne".
Rozmaite szkoy terapii rodzin dostarczaj dalszych wskazwek dotyczcych znaczenia lokalizacji".
Wspomniaem ju, e Satir posugiwaa si lokalizacjami", polecajc
swoim pacjentom rysowanie obrazw rodziny lub stosujc technik rzeby
rodziny (1972), polegajc na ustawieniu yjcego obrazu rodziny", tak
zwanego tableau vivant. Wynikajce z tego korzyci diagnostyczne byy
ogromne, poniewa w momencie, gdy w takim obrazie lub rzebie
PANORAMA RODZINY
147
zmienione zostay pozycje uczestniczcych w

nich postaci, zmiany nastpoway take i w
strukturze rodziny.
Minuchin
kaza
czonkom
rodziny
rzeczywicie zmienia miejsca i przesiada si z
jednego krzesa na drugie, aby w namacalny
sposb sprowokowa zmiany w ich wzajemnych
stosunkach. Takie topograficzne interwencje"
byy
rezultatem
jego
obserwacji
potwierdzajcych, e te zmiany miejsc istotnie
daj podane efekty.
Ju w latach szedziesitych rysowano
podobne schematy rodzinne. Nazwano je
wwczas socjogramami, a stosujcy t metod
terapeuci pozostawali pod wpywem teorii pl
spoecznych Kurta Lewina (1952).
Take w psychodramie Morena i terapii
psychomotorycznej
Pessa
dostrzegamy
interwencje
uwzgldniajce
stosunki
przestrzenne. adna z tych metod nie
uwzgldnia jednak faktu, e lokalizacja jest dla
nas gwnym, fundamentalnym sposobem
reprezentacji zwizkw.
Co ciekawsze, mj austriacki kolega po
fachu", Walter Otsch, zwrci mi uwag na fakt,
e faktycznie istnieje terapia wykorzystujca
lokalizacje. Zapyta mnie: Czy nie uwaasz, e
terapia systemowa Berta Hellin-gera ma duo
wsplnego z panoram spoeczn? Przesuwanie
czonkw rodziny to u niego podstawowa
metoda postpowania".
Hellinger? Pierwsze sysz.
6.4 MODELOWANIE BERTA
HELLINGERA
Od ponad dziesiciu lat gwiazda Hellingera
wieci
na
firmamencie
niemieckiej
psychoterapii. Nic w tym dziwnego - jego
metoda wywouje bowiem silne emocje, ma w
sobie element nadnaturalnoci" i z trudem daje
si obj przy uyciu poj powszechnie
znanych kierunkw terapii, co czyni j
atrakcyjn w oczach ludzi majcych upodobanie
do nowoci i tajemniczoci.
Hellinger pracuje z grupami, a intensywno
jego pracy sprzyja wytwarzaniu si silnych
wizw midzy czonkami grup, co z kolei jest
uwaane za niezmiernie pozytywny efekt
uboczny" terapii.
Magiczny charakter jego pracy oraz sposb
autoprezentacji przycigaj tumy wielbicieli,
ktrzy setkami zjedaj na jego seminaria.
Pierwsz reakcj wikszoci uczestnikw po
takim szkoleniu jest zdumienie: Byem
absolutnie zaskoczony, jakich uczu potrafiem
dozna przez samo uczestniczenie w czyjej
terapii. Wszystko byo takie realne i pasowao
do sytuacji klienta".
Hellinger ma jednak nie tylko zwolennikw,
ale take przeciwnikw. Krytykuj oni jego
arogancki sposb bycia, miae wypowiedzi,
uproszczone
uoglnienia,
brak
terapii
uzupeniajcej oraz pasywn rol, ktr
przydziela swoim klientom. Nigdy jednak nie
syszaem, eby zarzucano mu naladownictwo.
Istniej wszelkie powody, aby go podziwia za
samodzieln, kreatywn ideologi. Hellinger jest
nonkonformist majcym olbrzymi wkad w
rozwj psychoterapii, na ktrej polu naprawd
wiele zdziaa.
W kolejnym podrozdziale opisz rnice i podobiestwa dla modelu

panoramy spoecznej i terapii systemowej Berta Hellingera, tak jak je
zrozumiaem. Zestawienie jego pracy z zasadami NLP byo najbardziej
fascynujcym przedsiwziciem podczas rozwoju panoramy spoecznej.
6.4.1 To jest jak gra w szachy!
Hellinger nazywa swoj metod psychoterapi systemow albo psychoterapi fenomenologiczn. Widocznie nie widzi take adnych przeciwwskaza do jej zastosowania. Wszystkie psychiczne problemy - od wszelkiego
rodzaju uzalenie przez urazy a po depresje - leczy si w gruncie rzeczy
jedn i t sam metod. I to nie tylko ostre psychozy, ale take cikie choroby
nowotworowe.
Jak si wydaje, Hellinger zawsze znajdzie powd, eby poprzesuwa
czonkw rodziny z jednego miejsca na drugie. Zasadnicze pytanie dotyczce
modelowania jego pracy brzmi: skd wie, gdzie ma kogo postawi?
Wydaje mi si, e gra w szachy" byaby stosown metafor dla opisania
jego dziaalnoci.
Pamitasz, jak po raz pierwszy przygldae si partii szachw? Prawdopodobnie te si zastanawiae, skd gracze wiedz, jaki wykona ruch?
Sytuacja wyglda podobnie, gdy obserwujemy prac Hellingera.
Na pocztku sesji zbiera on informacje na temat rodziny klienta: liczba
dzieci, ich pe, wiek i kolejno narodzin. W ten sposb wybiera figury,
ktrymi chce gra w szachy". Siga przy tym do genealogicznych faktw i
znamiennych wydarze z ycia danej rodziny. Jakie wypadki wczesnych
mierci?", Czy ktre z rodzicw byo ju wczeniej zamne lub onate?",
Czy twoja matka moe stracia dziecko?". Takie przejcia jak: naga mier,
konflikty, choroby, przestpstwa, wojny, rozwody, luby czy rozstania, wydaj
mu si bardzo wane. Jednak krtko zatrzymuje si przy takich epokowych
wydarzeniach" - tylko do moraentu wyjanienia ich znaczenia. Mona to
porwna z przerwan parti szachw. Hellinger musi jakby zrekonstruowa
przebieg dotychczasowej gry, ktry doprowadzi do obecnego stanu. Ktra
figura zostaa wczeniej zdjta? Czy na pocztku bya inna krlowa?
Partia z figurami naturalnej wielkoci.
Hellinger opracowa dramatyczn metod
uwidaczniania panoram rodziny i jego show"
jest duo lepsze ni wikszo demonstracji w
NLP. Pidziesit osb potrafi siedzie i
przyglda si, jak kto myli"z zamknitymi
oczami. Przypomina to nieco psychodram, z
tym, e wszystko odbywa si wolriej i mniej
si mwi. Dostarcza to jednak podanych
dozna obserwujcym, ktrzy ledz kady
ruch, jak gdyby przed ich oczami rzeczywicie
rozgrywana bya partia szachw.
PANORAMA RODZINY
149
Klient musi wybra spord obecnych osoby

wykazujce jakie podobiestwo do czonkw
jego rodziny. Rzeczywiste analogie chyba jednak
nie odgrywaj szczeglnej roli; potrzebni s
tylko zastpcy, poniewa praca terapeuty
odbywa si w grupach. Krtki czas trwania
takich posiedze jest nastpnym plusem. W ten
sposb Hellinger odpracowuje" kilkanacie
posiedze dziennie - gra kilka krtkich partii.
Klient, wyszukujc zastpcz rodzin",
musi by powany i skupiony. Hellinger opisuje
to w Ordnungen der Liebe (Porzdek mioci):
Teraz zaprowad kad osob po kolei na
miejsce, w ktrym widzisz j obecnie w
stosunku do innych. Sprawd, czy wszystko
si zgadza. Dziaaj zgodnie ze swoim
przekonaniem, tak jak to teraz odczuwasz.
Skontroluj cao jeszcze raz i wr na
swoje miejsce" (Hellinger, 1994, s. 387).
Partia szachw te wymaga powagi i skupienia.
Klient Hellingera moe przyjrze si
stworzonemu systemowi (tzw. ustawieniu
rodziny) z trzeciej pozycji spostrzegania, gdy
znajdzie zastpc take i dla siebie samego. W
roli widza moe ledzi, jak terapeuta przesuwa
dublerw.
Uywajc gry w szachy jako przenoni,
ustanawiam klienta krlem, ktry zostaje
zastpiony innym krlem. Ten pierwszy
obserwuje gr rozwijajc si wok swego
nastpcy. Kiedy tylko klient zostaje wykluczony
z konfiguracji, nie stawia mu si take adnych
dalszych pyta. Jego zadanie ogranicza si do
wyszukania zastpcw i obserwowania posuni
Hellingera. I wanie ta stosunkowo pasywna
rola
klienta
wydaje
si
wikszoci
psychoterapeutw do podejrzana.
Otwarcie niemieckie. Na pytanie, skd
Hellinger wie, gdzie przesun danego czonka
rodziny, cigle jeszcze nie mam jednak
odpowiedzi. Do jakich informacji, oprcz
faktw genealogicznych i biograficznych, odwouje si on, podejmujc decyzj odnonie
swoich interwencji?
Najwaniejszym rdem informacji s dla
Hellingera dublerzy. Kiedy tylko klient ustawi
swoj rodzin, terapeuta zaczyna si ich pyta,
jak czuj si tam, gdzie wanie stoj. Z du
wpraw kontroluje emocje:
Terapeuta: Jak czuje si ojciec?"
Dubler ojca: Marnie".
Terapeuta: Jak czuje si szwagierka?"
Dublerka szwagierki: Jestem bardzo zazdrosna".
Na podstawie tego, czego dowie si o uczuciach
doznawanych w okrelonych miejscach,
Hellinger decyduje, w ktre miejsca maj si
przenie dublerzy rodziny. Uywajc metafory

partii szachw, oznaczaoby to, e gracz pyta
swoje figury, jak si czuj na polu, na ktrym
wanie stoj. Na przykad: Hej, wieo, jak ci
tam na H7?". Wiea: Boj si wanie czarnego
goca".
Rzeczywicie jest to godne podziwu.
Poniewa Hellinger ufa informacjom, ktrych
dostarczaj
mu
dublerzy.
Zakada
prawdopodobnie w duchu,
e ich odczucia s rzeczywicie rdem informacji w procesie terapii klienta.

Co on sam ma na ten temat do powiedzenia?
Ustawienie rodziny przy pomocy dublerw dostarcza bezporednich
wiadomoci", twierdzi Hellinger, i zdaje si, e nigdy nie analizuje przy tym
uczu, z ktrych osoby te mu si zwierzaj. Hellinger traktuje uczucia
dublerw jako czyste" i niezawodne dane. Im bardziej s nieprzewidziane i
intuicyjne, tym lepiej. W pewnym sensie terapeuta zachowuje si jak gracz
pytajcy swoje figury, na ktre pole maj ochot si uda, i wychodzcy z
zaoenia, e one i tak same wiedz najlepiej, co dla nich dobre. Dziwne?
Chyba jednak tak!
Tajemnicze uczucia. W tym miejscu pracy Hellingera rozpoznaj
podstawowe zasady panoramy spoecznej. Dlatego e to, co przeywaj zastpcy czonkw rodziny, to nic innego, jak spoeczne emocje (zwizki)
powizane z konkretnymi umiejscowieniami. Poniewa wszystko wskazuje na
to, e lokalizacja" jest wspln i decydujc spoeczn cech formaln,
wszystkie te miejsca maj dla nas pewne znaczenie. Skoro wic dubler nie
wtpi ani nie odrzuca tych bezporednich wiadomoci", musi by chyba silnie
przekonany o swoich odczuciach.
Zastpca, ktry nie jest wiadomy spoecznych cech formalnych - a tak jest
najczciej - bdzie raczej zaskoczony tymi uczuciami. Jak mona odczuwa
emocje, ktre nale do rodziny kogo innego?"
Skomplikowane zaoenie Hellingera, e uczucia, ktrych doznaje zastpca, rzeczywicie istniej w rodzinie klienta, przekracza jednak granice
normalnej" psychologii. Zaczynamy si wtedy zastanawia: czy jest to moe
telepatia? Czy tak wanie funkcjonuje niewiadomo w rozumieniu Junga?
Czy raczej chodzi tu o pozazmysowe (metafizyczne) pojcia typu dusza",
intelekt" czy anio str"?
Waciwie jednak dlaczego tak si dziwimy? Gdyby dubler nie odgrywa
cudzej roli, to caa sprawa nie byaby nawet w poowie tak tajemnicza. Jednak
fakt, e gra on narzucon rol i absolutnie nic nie wie go z innymi dublerami
i e nie wie prawie nic o rodzinie klienta, jest zdumiewajcy.
Wedug mnie, poniewa jednak bardziej skaniam si ku wyjanieniom
normalnej" psychologii, wida tu co zupenie innego. Mianowicie fakt
odgrywania przez dublera cudzej roli, absolutnie nie przeszkadza mu w
korzystaniu ze swojego spoecznego systemu operacyjnego. Pozycje, w
ktrych znajduje si reszta dublerw, s dla szybko i podwiadomie
funkcjonujcego spoecznego systemu operacyjnego rzeczywicie rwnoznaczne z usytuowaniem w okrelonych zwizkach. I bezporednio std
wynikaj waciwe uczucia.
Bezporednie wiadomoci" Hellingera naley rozumie jako dostp do
strefy pierwotnych reprezentacji; umiejscowienie jest podstaw przey
spoecznych. Na szachownicy oznaczaoby to, e figury s wiadome tego, co
oznacza dana pozycja; tak jakby skoczek, goniec i wiea czuy si wspomagane przez stojce za nimi wasne figury i zagroone przez figury przeciwnika. To tak, jakby wiea zastpujca inn wie moga odczu, co ta
PANORAMA RODZINY
151
nowa pozycja dla niej oznacza. Poparcie i

zagroenie odczuwa si wedug tych samych
regu.
Pytanie tylko, czy ycie funkcjonuje take
wedug tych regu? Czy spoeczne cechy
formalne rzeczywicie maj t sam uniwersaln
wymow co midzynarodowe reguy gry w
szachy? Czy moe kady gra tutaj wedug
swoich wasnych zasad?
Hellinger nie ujawnia wiele na temat
psychologicznych imperatyww, wedug ktrych
pracuje. Ale czy mona mu to zarzuca? Na
konkretne pytania odpowiada wymijajco,
zagbiajc si w filozoficzne dygresje na tematy
fenomenologii i teologii. Oto cytat z Ordnungen
der Liebe (Porzdku mioci):
Ja sobie niczego nie tumacz. Widz, e
co jest wanie tak, e funkcjonuje. I atwo
mona si przekona, e ci, ktrzy
uczestnicz
w
imitowaniu
takich
rodzinnych
ustawie,
rzeczywicie
odczuwaj, co zachodzi w danej rodzinie.
Mnie to wystarcza" (s. 418).
Hellinger przypomina mi mistrza, ktry
wprawdzie wygrywa, bo jest posuszny swoim
figurom, ale nie bardzo moe sobie
wytumaczy, dlaczego te figurki s takie mdre.
Na temat dublerw rodziny Hellinger mwi:
Niektrzy potrafi, stojc tam, odczyta z
danego obrazu, jakich uczu powinni
doznawa... Lepiej jest si skoncentrowa i
po prostu wczu si przez chwil w siebie,
nie zwracajc uwagi na to, co dzieje si
dookoa" (s. 399).
Na podstawie relacji dublerw o uczuciach
Hellinger szkicuje koncepcj ulepszenia
ustawienia rodziny. Eksperymentujc ze
zmianami pozycji jej czonkw, bezustannie
kontroluje uczucia zastpcw. W duej czci
kieruje si ich relacjami.
Wiemy wic ju, skd Hellinger bierze
pewno, gdzie ma kogo postawi...". Bez
odpowiedzi pozostaje w dalszym cigu gwna
kwestia: czy kady gra w te szachy stosunkw
rodzinnych" wedug tych samych regu? Kiedy
ja w wieku jedenastu lat uczyem si gra w
szachy, czsto kciem si o reguy. Jakie
znaczenie ma na przykad wypowied jednego z
dublerw, e, powiedzmy, odczuwa wyrzuty
sumienia? Czy mamy po prostu przyj, i
czonek rodziny, ktrego ten dubler zastpuje,
czuje to samo? Czy w ogle te wyrzuty sumienia
s jedynymi uczuciami, ktrych mona dozna,
stojc w tym okrelonym miejscu?
Gdy kady gracz postpuje wedug
wasnych regu. Bandler proponuje potraktowa
cechy formalne jako zjawiska idiosynkratyczne,

dlatego e ludzie przypisuj poszczeglnym
cechom bardzo rne znaczenia. To, co jednego
napawa strachem, moe uszczliwi drugiego.
Struktury i formy podniecajce dla jednej pci,
nudz drug. Dziea sztuki wprawiajce w
ekstaz niektrych ludzi, innych pograj w
gbokiej depresji. Muzyka, ktra jednych
prowokuje do taca, przyprawia innych (jak na
przykad moj matk) o mdoci i tak dalej.
Wniosek: cechy formalne naley uzna za
idiosynkratyczne.
Uywajc naszej szachowej metafory, oznaczaoby to, e krl znajdujcy

si w pewnym momencie gry na polu H5 ywi odmienne uczucia ni inny krl
stojcy na tym samym polu, ale podczas innej partii. Jeeli zajmowanie
okrelonych pozycji ma dla figur szachowych osobiste znaczenie, to nie ma
powodu zakada, i uczucia krla-zastpcy miayby by identyczne z tymi,
ktrych doznaje rzeczywisty krl na tym samym polu szachownicy.
Dziaalno Hellingera przeczy zaoeniu NLP, zgodnie z ktrym cechy
formalne s idiosynkratyczne. Powoywanie si na uczucia dublerw przyjmuje
bowiem za pewnik, e wszyscy ludzie w ten sam sposb koduj waciwoci
stosunkw spoecznych. Hellinger stwarza pozory, jakoby cechy te byy
uniwersalnym vademecum okrelonych lokalizacji, symbolizujcych za
kadym razem okrelone zwizki. Jeeli przesanki Hellingera miayby by
prawdziwe, oznaczaoby to, e odczucia dublerw tak samo jak kade inne
nadaj si do przeanalizowania jakoci jakiej pozycji w ustawieniu rodziny.
Czy jednak ma on racj?
Czy sukcesy Hellingera s przekonujcym dowodem na uniwersalne
znaczenie spoecznych cech formalnych? Chyba raczej nie. Bardziej prawdopodobne jest wedug mnie, e cao funkcjonuje dziki waciwym zbiegom okolicznoci, wystarczajcym, aby metoda Hellingera moga odnosi
sukcesy.
Czy emocjonalne oddziaywanie jego postpowania na uczestnikw
dowodzi uniwersalnego znaczenia lokalizacji? Nie. Jest to jedynie oznaka tego,
e kade ustawienie rodziny wyzwala silne emocje spoeczne, ale niekoniecznie musz to by emocje odczuwane w rodzinie klienta.
Czy powodzenie terapii Hellingera jest dowodem uniwersalnego zakodowania spoecznych cech formalnych? Te nie. wiadczy tylko o tym, jak
silnie moe dziaa kada zmiana ustawienia czonkw rodziny, niezalenie od
tego, czy zaspokaja ona potrzeby klienta, czy nie.
Chciabym przez to powiedzie, e nawet jeli terapeuta wprowadza tylko
przypadkowe" zmiany w pozycjach ustawienia, to mog one zapocztkowa
bardzo istotne poszukiwania i w kocu doprowadzi do nieodwoalnych
transformacji. Mogoby si wic rwnie okaza, e sprawy rusz z miejsca,
kiedy tylko danej osobie zostanie podsunity jakikolwiek alternatywny obraz
rodziny. Taka zmiana, ktra raz nastpia w obrazie klienta, zmusi go do
rozwizania problemu, co niekiedy wymaga wielotygodniowych wysikw.
Eksperymenty z ustawieniami rodzin. Susznoci mojej argumentacji
jednak take nie mona dowie. I cigle jeszcze nie uzyskaem odpowiedzi na
pytanie: czy krl-zastpca czuje to samo co prawdziwy krl? Albo inaczej: czy
dubler klienta ma takie same uczucia jak on sam?
eby podda prbie wiarygodno uczu zastpcy, przeprowadziem
eksperyment opisany poniej:
PANORAMA RODZINY
153
W marcu 1997 roku zaprosiem do Utrechtu

grup trzynastu studentw, ktrzy nic nie wiedzieli
o ustawieniach rodziny i panoramie spoecznej. Z
gry uprzedziem, e eksperyment ten jest dla mnie
bardzo wany i zadaem powagi, koncentracji i
dyscypliny.
Nastpnie powiedziaem, e potrzebuj kogo z
nieskomplikowanym ukadem rodzinnym. Zgosi
si pidziesicioletni mczyzna, mwic, e mia
tylko jednego brata. Pomogem wic mojemu
ochotnikowi, metod Hellingera, ustawi swoj
rodzin tak, jak ona wygldaa, gdy mia on siedem
lat. Kiedy ju by zadowolony z efektu tego
uszeregowania, poprosiem czterech wspuczestnikw eksperymentu, eby skoncentrowali si na
swoich uczuciach. Teraz pidziesiciolatek zosta
zastpiony wybran przez siebie osob. Na ustawienie rodziny skaday si tylko cztery osoby:
ochotnik, jego matka, ojciec i brat, i stay one tak,
jak na schemacie.
Stojc w tej pozycji, zastpca ochotnika mia za
zadanie wypeni ankiet na temat Mio do bliskiej
osoby", ktr reszta uczestnikw eksperymentu miaa
ju za sob. Celem ankiety bya analiza struktury
emocji, a opracowano j na podstawie kryteriw
sprecyzowanych
przez
Cameron
i Bandlera.
Stopy
wszystkich
uczestnikw
zostay
obrysowane na pododze kred, aby niemoliwa
bya zmiana ich pozycji. Kiedy tylko dubler
wypeni ankiet, by odprowadzany na stron, a
jego miejsce zajmowa kolejny zastpca, wybrany
spord pozostaych czonkw grupy. On take
proszony by o wczucie si we wasne emocje oraz
wypenienie ankiety.
Powtarzalimy ten proces dziewi razy. W
kocu sam klient powraca na swoje miejsce i
rwnie wypenia ankiet.
Pierwsze dwa pytania wyjtkowo szczegowo
odzwierciedlay emocje spoeczne przeywane przez
Pytanie 1:
Co czue, zajmujc dan pozycj?
Pytanie 2:
Nazwij swoj najwiksz potrzeb i/lub okrel, czego

najmniej pragniesz, przeywajc ow emocj.
Chc:
Nie chc:
Klient nazwa] swoje uczucie samotnoci" i powiedzia, e pragnie mioci".
Poniej znajduj si odpowiedzi omiu osb na powysze dwa pytania:
1. Osoba
2. Osoba
3. Osoba
dublerw.
1: Nazwa uczucia:
- tsknota
-lk
- presja, przymus
2: Najwiksza potrzeba:
- mioci matki
- harmonii
- niech do przebywania z
rodzicami, ktrzy nie maj sobie
nic do powiedzenia
PANORAMA RODZINY
155
To by tylko niewielki przykad, ale

zapraszam
kadego
do
powtrzenia
eksperymentu z wiksz grup. Pewne jest
jednak, e uczucia doznawane przez kolejnych
dublerw byy bardzo intensywne. Wszyscy byli
te zgodni co do ich negatywnego podoa.
Rozbiene zdania istniay natomiast odnonie
tego, co dokadnie odczuwano i jakie postawy
uczucia te wywoay.
Stopie idiosynkrazji pokrywa si take z
zaprezentowanymi przeze mnie w rozdziale
drugim wnioskami, ktre ujawniaj, e ludzie w
bardzo odmienny sposb pojmuj cechy
formalne, takie jak prawo/lewo lub odlego.
Badania, ktrymi Jan Snoek obj niezalenie
ode mnie uczniw szk podstawowych,
rwnie wskazuj na wysoki poziom
idiosynkrazji.
Tylko
wymiar
pionowy
dopuszcza wicej podobiestw w zdaniach,
odgrywa on jednak w pracy Hellingera jedynie
podrzdn rol.
Oglnie rzecz biorc, wtpliwe jest, czy
zakodowanie spoecznych cech formalnych ma
tak uniwersalne znaczenie, eby przypisywa
roli dublerw tak due znaczenie, jak robi to
Hellinger.
Jak wytumaczy sobie terapeutyczne
dziaanie ustawie rodzin? Silne emocjonalne
dziaanie zmian ukadw rodzinnych wynika z
ca pewnoci z faktu, e ludzie nigdy nie
szukaj alternatywnych reprezentacji swojej
rodziny z wasnej inicjatywy. Majc od
urodzenia jedn jedyn osobist panoram
rodziny, przyzwyczaili si do niej, a pojedyncze
zmiany nastpuj wycznie na skutek wydarze
losowych
i
odpowiedniej
komunikacji.
Jednoznaczne zmiany cech formalnych s raczej
rzadkie. Zdanie: Zdystansowaem si wobec
mojego ojca" wyraa zmian cechy. Pozostaje
tylko pytanie, na ile taka naturalna zmiana
odbiega od zasugerowanego przesunicia
wprowadzonego dziki poleceniu terapeuty:
Postaw tam ojca!".
Jak ju wspomniaem, wikszo ludzi zna
tylko t panoram rodziny, ktra wytworzya si
u nich z biegiem czasu. Nie przychodzi im do
gowy, e jakakolwiek zmiana w ogle byaby
moliwa. Wskazujc tak alternatyw, terapeuta
stwarza klientowi warunki, by ten uwolni si od
gorsetu sztywnych, podwiadomych ogranicze.
Wemy na przykad figur na szachownicy
stojc na wystawie sklepu, ustawion w
okrelonej pozycji i zapomnian na dugi czas.
Fabrycznie nowa figura nie wiedziaa, e moe
si porusza, a dopiero jaki klient przestawi
j ktrego dnia na inne pole. Znajc ju
moliwo ruchu, zacza sobie wyobraa inne
posunicia.
Interwencje Hellingera nie s bynajmniej
przypadkowe. Przesuwa on bowiem swoje
figury
wedug
jasno
sprecyzowanych,
podstawowych zasad kompozycji. Kilka z nich
przedstawi na kocu rozdziau i tam te zapoznamy si dokadnie z wieloma wzorcami, z
ktrych wywodz si instrukcje postpowania
dotyczce wprowadzania zmian w panoramie
rodziny. Nazywamy je wzorcami panoramy
rodziny.
Szach i mat. Z wzorcem panoramy rodziny
wie si take nasze nastpne pytanie: skd
Hellinger wie, kiedy ma przesta przesuwa
swoje figury? Co oznacza szach i mat" w
systemowej psychoterapii?
156
Jako kryterium sukcesu swojej terapii Hellinger podaje wycznie

polepszenie spoecznych reprezentacji u klienta. Na temat klienta, Brunona,
mwi:
Oczami wyobrani widzia on obraz swoich stosunkw rodzinnych.
Prba rozszyfrowania rodziny okazaa si zgubna i doprowadzia do
mierci jego siostry i matki. Bruno zaprezentowa swj obraz wewntrzny
tak, eby wszyscy mogli go widzie, a on sam mg wprowadza zmiany
majce na celu znalezienie lepszych rozwiza. Jednak w jego rodzinie
nic nie trzeba zmienia, aby te wyniki mogy oddziaywa na Brunona.
Jego ojciec nie musi si zmienia, nie musi w ogle wiedzie, co zaszo, a
zmarli pozostan zmarymi. Tylko Bruno moe teraz wchon inny,
lepszy, czulszy obraz swojej rodziny, i odniesie z tego prawdziwe
korzyci" (Hellinger, 1994, s. 407).
Celem takiego postpowania jest wypracowanie panoramy rodziny, w ktrej
kady staby na waciwym miejscu. To wanie Hellinger nazywa
rozszyfrowaniem".
Gdy klient przyjrza si wynikom, musia je zaakceptowa. Zamieniajc si
ze swoim dublerem miejscami, moe on od wewntrz przebada now sytuacj
rodzinn. To przyswajanie sobie" w pierwszej pozycji spostrzegania jest
zazwyczaj kocowym aktem terapii.
Wedug naszej szachowej metafory taka sytuacja daje si porwna ze
stanem, w ktrym krlowi ju prawie grozi mat. Terapeuta zamieni krla i
zacz przesuwa figury", ktre do pewnego momentu czuy si zadowolone,
po czym zabra krla-zastpc z szachownicy i w jego miejsce postawi z
powrotem prawdziwego monarch. Ten sposb postpowania otwiera przed
nim nowe perspektywy i moe on ponownie zacz wygrywa.
6.5 WEWNTRZNY SPOKJ
Wprawdzie opatrzyem kilka metod Helingera, a zwaszcza jego uoglnienia,
duym znakiem zapytania, z dwoma kryteriami jego rozszyfrowania"
zgadzam si jednak w zupenoci. Musz one speni dwa warunki:
252)Wszyscy zastpcy musz osign zadowolenie w znalezionym przez
siebie miejscu;
253)Kady czonek rodziny musi by szanowany i powaany oraz mie
prawo, aby do niej nalee.
Te kryteria s wane, zastpcy reprezentuj bowiem zasadnicze czci osobowoci klienta. Harmonia midzy nimi odzwierciedla zatem jego wewntrzn
harmoni.
Hellinger gosi, e kady czonek rodziny danej osoby jest czci owej
osoby. Innymi sowy: czowiek uwewntrznia" ca swoj rodzin, a z owych
internalizacji wyaniaj si czstki osobowoci. Posiadamy wic
uwewntrznione matki, ojcw, siostry, braci, dziadkw i babcie, ktrzy mieszkaj w naszych gowach. Terapia odnosi sukces, gdy stosunek do wszystkich
uwewntrznionych krewnych (czyli ich personifikacji) jest pozytywny i gdy te
czci s take pozytywnie nastawione do siebie wzajemnie.
PANORAMA RODZINY
157
Reprezentacj rodziny naley wobec tego

zrozumie
jako
zasadnicz
podstaw
osobowoci. Lekcewaenie, pogarda czy
jakiekolwiek inne konflikty w rodzinie zostaj
uwewntrznione i przejawiaj si jako
psychiczne obcienie.
6.61AJNE. ZAOENIA NA TEMAT
YCIA RODZINNEGO
Podczas terapii tradycyjnej wszyscy czonkowie
rodziny pojawiaj si u terapeuty i wysuchuj
jego interwencji. W tym wypadku zrozumiae
jest, dlaczego kady z nich w jakim stopniu
ulegnie jej wpywom. Poniewa realni"
czonkowie rodziny s z ca pewnoci obecni,
to nikt si nie zastanawia, w jaki sposb
terapeutyczne dziaanie dochodzi do skutku.
Natomiast w wypadku pracy z reprezentacjami
sceptycyzm jest niewtpliwie na miejscu. Mamy
pene prawo zapyta terapeut, co si stanie z
pozostaymi czonkami rodziny, jeli zmienione
zostan tylko obrazy jednego z nich. I jak
zachowa si w ogle cay system?
W latach siedemdziesitych, kiedy terapia
systemowa bya jeszcze nowoci, postpowe"
teorie gosiy, i rodzinami steruj procesy
homeo-statyczne. Taki system ma zawsze
obowizek wrci do stanu stabilnoci, nawet
gdyby ktry z czonkw rodziny mia przy tym
postrada zmysy. Leczenie pojedynczego
klienta nie uzdrowi caego chorego systemu,
gorczkowali si zwolennicy terapii systemowej,
popierajc swoje pogldy przykadami, w
ktrych leczenie pojedynczych klientw
doprowadzio nawet do tego, e na terapi
trafia" inny czonek rodziny. By to w sumie
ciekawy sposb zapatrywania, ktry ostatecznie
przyczyni si do tego, e obecnie terapia
systemowa cieszy si powodzeniem.
Innym, praktycznym aspektem tej teorii by
fakt, e podsuwaa ona take moliwe do
przyjcia" wytumaczenie na wypadek, gdyby
terapia si nie powioda. Mwiono, i takie
niepowodzenie nie ma nic wsplnego z
terapeut, przeciwnie, win za niepowodzenie
leczenia ponosz na przykad... rodzice klienta,
bo odmwili wzicia udziau w terapii dzieci!
Przypominam sobie przypadki, kiedy terapeuci
obwiniali ojca, brata czy matk tylko dlatego, e
nie wyrazili oni gotowoci do uczestniczenia w
sesjach synw i crek, mimo e ci byli ju
doroli.
Teoretyczna koncepcja homeostazy jest by
moe ncca, ale moim zdaniem zbyt
abstrakcyjna, aby mc uy jej do celw
psychoterapeutycznych.
Jest
to
bardzo
demagogiczna
metafora
pewnych
psychologiczno--spoecznych procesw, ale w
adnym wypadku nie jest to prawo przyrody.
Oglna teoria systemu nauczya nas wprawdzie
obserwowa rodziny z pewnego dystansu i
przekazaa
nam
wiadomoci
dotyczce
interakcji czy te sprze zwrotnych, ale nic
poza tym. Nie daa terapeutom do rki adnych
uytecznych instrumentw. Podobnie jest w
wypadku mechanika samochodowego, ktry co
prawda moe zdawa sobie spraw, e prawa
termodynamiki i fizyki kwantowej obowizuj
take w ruchu ulicznym, ale nic mu te
abstrakcyjne teorie nie daj, kiedy ma naprawi
samochd.
Mimo wtpliwoci co do praktycznych korzyci wynikajcych z przyjcia

teorii homeostazy, nie mog jednak pomin tych wielu przypadkw, w
ktrych leczenie pojedynczej jednostki systemu zostao ukoronowane
sukcesem.
Oprcz zasad homeostazy, take pomieszanie poj realnych" ludzi i
obrazw spoecznych" utrudnia docenienie znaczenia terapii pojedynczych
czonkw rodziny. Gdy terapeuta pozytywnie wpynie na obraz ojca klienta,
krytycy zaraz bd pyta: A co stanie si z realnym ojcem?". Tego rodzaju
pytania znamionuj wanie pomieszanie poj. Poprawna, cho czsto
frustrujca odpowied terapeuty pracujcego z reprezentacjami powinna
brzmie: Nic, bo realny ojciec tu nie istnieje. Najbardziej rzeczywisty, znany
nam ojciec to wytwr naszej wasnej fantazji. Musimy wic tylko zmieni ten
wewntrzny obraz i terapia ju funkcjonuje".
Tymczasem taka jednostronna zmiana moe niekiedy mie daleko idce
konsekwencje dla prawdziwych ojcw (i innych) w wiecie zewntrznym.
Klienci relacjonowali: Ojciec sta si sympatyczniejszy, tak jakby te si
zmieni". Takie sprawozdania s na tyle czste, e niektrzy terapeuci skonni
s uwierzy, i zmiany wewntrznych obrazw wpywaj zarazem na
spoeczn rzeczywisto klientw. W tym miejscu jednak zaczyna si czysto
magiczne mylenie.
W zwizku z owym fenomenem w krgach New Age mwi si o sile
energii". Niektrzy wierz w nadprzyrodzone zjawiska nieograniczone czasem
i przestrzeni. Na przykad w to, e zmiana obrazu danej osoby w tajemniczy
sposb wpynie rwnie na osob realn. Takie magiczne mylenie, moim
zdaniem, nie docenia jednak znaczenia niewiadomej, niewerbalnej
komunikacji.
Kiedy kilka lat temu snuem te rozwaania, przyszo mi do gowy pojcie
lunego zaoenia, ktre gosi, e jeli jednostronnie wpyniemy na nasz
mentaln reprezentacj danej osoby, a wic zmienimy take nasze nastawienie
do niej, to zmieni si rwnie nastawienie tej (realnej) osoby do nas.
Jednake jeeli nie chcemy przypisa tego wzajemnego oddziaywania
siom nadprzyrodzonym, musimy chcc nie chcc pogodzi si z faktem, e
wynika ono z niewiadomej, niewerbalnej interakcji. Jeli wic zmieni moje
nastawienie do jakiej osoby, niewiadomie zareaguje ona na moje, choby
najdrobniejsze, niewerbalne sygnay i zmieni take swoje nastawienie do mnie.
Swobodna mimika, pewno spojrzenia i ucisku doni, ruchy gowy, oddech,
gos, ton i tym podobne podwiadomie informuj mojego rozmwc, e
postawa wobec niego ulega zmianie. Natychmiast i niewiadomie potwierdzi
on powysze sygnay i zareaguje na mnie odmiennie ni dotd. Przykady
takiej podwiadomej niewerbalnej komunikacji widzi si na kadym kroku.
Zwrmy choby uwag na wieo zakochanego czowieka. Wysyane przez
niego niewiadome niewerbalne sygnay spowoduj, e kochana osoba te si
w nim zakocha.
PANORAMA RODZINY
159
Podobne zmiany zachodz w wypadku

dzieci rodzicw skorych do rkoczynw albo u
tych, ktrym stale dokucza si w szkoach. W
momencie gdy ofiara gruntownie zmienia swj
obraz sprawcy, a take wasnego Ja, niekiedy
take jej cierpienia dobiegaj koca.
Fakt, e niekiedy takie dziecko wydaje si
wrcz w magiczny sposb przyciga problemy,
tym bardziej podkrela rol symboliki spoecznej
w zachowaniu ofiary. W nowej szkole czy
rodzinie zastpczej czsto obserwuje si nawrt
kopotw. Ale jeli dziecko potrafi uwolni si
od gboko zakorzenionych wizji sprawcw,
nierzadko nastpuje wyczuwalna poprawa
sytuacji.
Jednak - jak zawsze powtarzam moim
studentom - w lunym zaoeniu nie ma adnych
gwarancji - pewne s tylko niespodzianki.
6.7 PANORAMA RODZINY Z CZASW
DZIECISTWA
W trakcie partii szachw figury poruszaj si w
rnych kierunkach i po kolei s zbijane. W
panoramie rodziny zachodzi podobna sytuacja.
Jej czonkowie oddalaj si od centrum, aby
zaoy wasne rodziny i w kocu umrze. W
grze w szachy niebo" znajduje si tu obok
szachownicy, tam wanie zbite figury znajduj
wieczny odpoczynek".
Wedug regu gry pionek zamienia si w
dowolnie wybran figur, kiedy osignie
kocow lini szachownicy, ale nie wolno
wprowadza nowych figur. Przeciwnie, zasady
rodzinnych szachw" dopuszczaj dochodzenie
wielu nowych postaci do niekoczcej si partii:
ukochanych, wspmaonkw, dzieci.
Hellinger ma racj, twierdzc, e ukad
panoramy rodzinnej jednostki zaley przede
wszystkim od osb, ktre znajdoway si tam
jeszcze przed jego urodzeniem. Dziecko z dniem
urodzin wkracza do istniejcej rodziny, w ktrej
starsi czonkowie ju maj wasne panoramy i
wspdziaaj na podstawie tych wewntrznych
obrazw, dyktujc zarazem nowemu przybyszowi swj wasny punkt widzenia. W ten
sposb starsi krewni wpywaj na panoram
rodzinn modszych.
Poza Hellingerem wielu psychologw
przywizuje ogromn wag do kolejnoci
narodzin w rodzinie. W jakim stopniu jednak ta
kolejno decyduje o panoramie rodziny?
Wyjanienia udzieli moe nam porwnanie ze
sob rodzinnych panoram blinit. Ponisze
rysunki
ilustruj
przykady
panoram
jednojajowych bliniakw opracowane przez
Jana Snoeka. Jeeli zaoymy, e kolejno
narodzin istotnie decyduje o panoramach rodzinnych, to w wypadku jednojajowych blinit, i w

ogle blinit, powinny one by bardzo zblione
do siebie. Rnice w rysunkach pokazuj jednak,
e jest tak tylko w niektrych przypadkach.
Rozbienoci w panoramach rodzinnych blinit
udzielaj
rwnie
wyjanie
co
do
idiosynkratycznego
zakodowania
cech
formalnych. Ale przede wszystkim dowodz
one, e kolejno narodzin jest tylko jednym z
wielu aspektw ksztatujcych panoramy
rodzinne.

LUDMI
Mimo to naley przyj, i w rodzinach panoramy spoeczne starszych

bd ksztatoway panoramy modszych. Informacje dotyczce panoram osb,
ktre byy na wiecie ju przed nami, wszystkimi moliwymi kanaami
docieraj do naszych umysw. Starsi czonkowie rodziny wspomagaj
powstawanie obrazu rodziny u nowych przybyszw nie tylko poprzez
definiowanie zwizkw, rozmowy i wskazwki odnonie lokalizacji, lecz
gwnie poprzez spojrzenia i gesty. Niektrzy z moich klientw gestykuluj w
rozmowach ze mn tak jednoznacznie, e rozpoznaj poszczeglne lokalizacje
w ich panoramach spoecznych duo wczeniej, ni mi je poka. Jestem
przekonany, i ta niewerbalna komunikacja w duym stopniu wpywa na
ksztatowanie obrazw rodziny take i u maych dzieci.
Jeli ojciec, mwic o babci, zawsze spoglda i wskazuje w jednym kierunku, to dzieci ucz si od niego, gdzie j maj ulokowa. Ale rwnie przez
swj ton, stosowane predykaty i metafory oddziauje on na portret (zmarej lub
yjcej) babci w galerii przodkw dzieci.
Wpywajc na panoramy spoeczne dzieci, rodzice przekazuj im rwnie
wasne luki w pamici, uoglnienia i znieksztacone odczucia. Gdy
PANORAMA RODZINY
161
wyeliminuj ze wspomnie jakiego czonka

rodziny, zniknie on rwnie z ich komunikacji z
dziemi. Mimo to te ostatnie wyczuj,
wiadomie czy niewiadomie, e kogo w niej
brak.
W mojej rodzinie na przykad nie mwio
si o pierwszej onie mojego ojca. W 1945 roku
zasza ona w ci z onierzem kanadyjskiej
armii wyzwoleczej. Mj ojciec uzna
wprawdzie dziecko, rozwid si jednak z on
krtko potem. Rok pniej oeni si z moj
matk. To, e te fakty zostay wykrelone z
historii rodziny, pozostawio luk w mojej
panoramie.
Hellinger znakomicie wyczuwa takie
systemowe powikania. Gdy na przykad jedno
z rodzicw stawia noworodka na miejscu
zmarego dziecka i nawet daje mu niekiedy jego
imi, co takiego moe dla danej osoby oznacza komplikacje wynikajce z identyfikacji ze
zmarym rodzestwem. Moe wcale nie jestem
tym, kim jestem" - takie przypuszczenie hamuje
dziecko. Bywa take, e ono samo stawia si na
miejscu dawno ju zmarego ukochanego.
Przynajmniej taki wniosek nasuwa si, gdy
wemiemy pod uwag pomyki zwizane z
uywaniem imion. Zdaniem Hellingera do
najpowaniejszych
problemw
tosamociowych dochodzi jednak, gdy dziecko
pci mskiej ma zastpi dziewczynk lub
odwrotnie. Fakt,
e wpyw
panoram
spoecznych starszych na panoramy spoeczne
modszych nie jest wiadomy, powoduje, e
zbadanie panoram spoecznych dziecistwa
staje si niekiedy cik i dramatyczn prac
emocjonaln.
6.8 CZY WPROWADZANIE ZMIAN

RZECZYWICIE MOE BY TAKIE ATWE?
Czasami a trudno uwierzy, jak niezawodne s wyniki pracy nad cechami
formalnymi. Nie do wiary, e powierzchowna, na pierwszy rzut oka, zmiana,
na przykad przesunicie obrazu matki w inne miejsce, moe da tak znaczce
i dugofalowe rezultaty. To wszystko dzieje si zbyt szybko!" rozbrzmiewaj krytyczne gosy.
Jako praktycy NLP jestemy przyzwyczajeni do dyskusji na temat
paradygmatw zmian i nie umkno naszej uwadze, e szybko zachodzce
zmiany z trudem s akceptowane. Nawet w naszych wasnych krgach jest
jeszcze wielu sceptykw, mimo e owe zmiany zachodz tu obok nich. Takie
postawy moglibymy take natychmiast zmieni za pomoc odpowiednich
technik, gdyby nam tylko na to pozwolono!
Jasne jest jednak, e krytycy bd z uporem obstawa przy swoich
przekonaniach. Pozytywne zamiary ukryte za przewiadczeniem, e ich
wprowadzanie musi by trudne i bolesne, ciesz si jak wida wielkim
powaaniem wrd terapeutw. Takie przekonania chroni ich przed
rozczarowaniami i niepowodzeniami. No i oczywicie zapobiegaj temu
jednemu, nieuniknionemu pytaniu - ktre by moe zadaj sobie krytycy - a
mianowicie: Co waciwie robiem w cigu tych ostatnich dwudziestu lat od
narodzin NLP?".
6.8.1 Co zrobi z meblami?
Nasi klienci nie maj kopotw z przesuwaniem czonkw rodziny w panoramie spoecznej, tak samo, jak z przestawianiem w mylach mebli w mieszkaniu. Przychodzi im to w miar atwo, tylko terapeuta zastanawia si w
dalszym cigu: Gdzie i co musi zosta poustawiane?
Hellinger lepo wierzy uczuciom dublera. Przekonalimy si jednak, e nie
uwzgldnia on przy tym idiosynkratycznej natury cech formalnych. W jaki
wic sposb mona znale odpowiednie ustawienia, nie posugujc si
dublerami?
Dlaczego nie zapytamy pacjenta? Jedna z zasad NLP gosi, e klient
posiada wszelkie zasoby konieczne do wprowadzania zmian. Zapytajmy go
wic, dokd maj zosta przesunite poszczeglne personifikacje.
Wikszo moich klientw czuje si niepewnie, przygldajc si po raz
pierwszy swojej panoramie spoecznej, co dla mnie jest dowodem na to, e
dotychczas nie byli jej w ogle wiadomi. Odnosz wraenie, e spogldaj na
nowy, obcy im wiat. Ale i ja sam, patrzc na moj wasn panoram rodziny,
mam niekiedy wtpliwoci: Czy naprawd taki jest obraz mojej rodziny, czy
wanie go sobie wymylam?". Jeli trzeba za wiadomie zdecydowa, dokd
przesun personifikacje, jest si jeszcze mniej pewnym: Przesu j w lewo.
nie, w prawo... Nie, nie jestem pewien".
Gdy pytam moich klientw, jakie zmiany wydaj si im samym najkorzystniejsze, wpadaj czsto w zakopotanie. Moe Hellinger take
PANORAMA RODZINY
163
dostrzeg niepewno swoich klientw i

wywnioskowa z tego, e oni sami tego nie
wiedz.
Metafora przestawiania mebli w celu
upikszenia pokoju ilustruje powyszy problem.
Na pewno widziae ju adne mieszkania, moe
chtnie
ogldasz
czasopisma
dotyczce
urzdzania wntrz i odwiedzasz sklepy
meblowe. Ma si wtedy szczegowe
wyobraenie o tym, co powinno sta w danym
pokoju. Dla pewnoci mona sobie naszkicowa
plan.
Kiedy jednak spdzilimy cae ycie w
otoczeniu, w ktrym wszystkie pokoje byy
jednakowe, na przykad na tradycyjnej wsi, to
nie bdziemy si dugo i przede wszystkim
wiadomie zastanawia, jak urzdzi dom. Zrobimy to tak jak zawsze. Jeeli za wtedy kto
przyjdzie i powie nam, e mona poustawia
stoy, krzesa i regay inaczej, bdziemy
skonfundowani.
W wypadku ustawienia rodziny znany jest
nam prawdopodobnie tylko jeden model: nasz
osobisty.
Jednak fakt, e niewiele nam wiadomo na
temat innych moliwoci, nie oznacza, e
zmiany umiejscowie personifikacji w systemie
rodzinnym s wykluczone. Prawdopodobnie
wprowadzamy je nawet stosunkowo czsto, z
tym e niewiadomie, kierujc si po prostu
zasadami wasnego spoecznego systemu
operacyjnego, ktry jest zaprogramowany na
manipulacj personifikacjami w okrelonych
warunkach. Jeli na przykad syn dostaje dobre
stopnie, przysuwa si w panoramie spoecznej
ojca troch bliej do niego, a gdy crka spotyka
si z powszechnie znanym oszustem, matka
odsunie j daleko w lewo. O takie przesunicia
dba niewiadomie system operacyjny dziaajcy
wedug oglnie przyjtych zasad. I to dlatego
klienci czsto nie wiedz, co odpowiedzie,
kiedy pytamy: Jak mylisz, ktre miejsce
bdzie lepsze dla twojej matki?".
Nie wiem, czy Hellinger zadaje swoim
klientom takie pytania, ale jest on przekonany,
e tak czy inaczej nie maj one sensu i, nie
zwaajc na nich, sam decyduje o
przesuniciach. Zastpcy mwi mu, co czuj i
jakie miejsca chc zaj w konstelacji rodziny.
Klienci s tylko obserwatorami.
6.8.2 Badamy reguy gry
Hellinger obserwowa ju wiele ukadw
rodzinnych i uoglni wnioski na podstawie
swoich dowiadcze. Ale nie mwi, co robi i
jak. Najwidoczniej take i jego uczniowie nie
wiedz, jakich zasad si trzyma. Intuicja",
wyczucie",
bezporednia
wiedza",
obserwacja" - to odpowiedzi, ktrych udzielaj.
Sam Hellinger mwi: Ja tylko co chwil
spogldam, prawda jednej chwili zostaje bowiem
zastpiona prawd drugiej. I dlatego to, co
mwi, dotyczy tylko danego momentu. I
wanie t prawd momentu mam na myli,
nazywajc
moje
postpowanie
fenomenologiczn psychoterapi" (s. 522).
Mnie to nie zadowala. Takie mowy na temat
prawdy momentu" trc trickiem jakiego guru.
W ten sposb Hellinger moe rozbroi kadego,
kto powtpiewa w wiarygodno jego
wypowiedzi.
Tymczasem pracujc z dowiadczonym ekspertem, nie mona si spodziewa, e wyjawi nam on swoj wewntrzn strategi. Intuicja" to tylko
okrelenie zoonych, podwiadomych umiejtnoci, ktre umykaj
introspekcji.
Dlaczego Hellinger i jego uczniowie z tak atwoci potrafi zdecydowa,
gdzie zlokalizowa personifikacje swoich klientw? Z jakich rde
korzystaj? Czy wynika to z dugoletnich dowiadcze w budowaniu rodzinnych ustawie? Moe tak, moe nie.
Czy ci terapeuci uwaaj swoje wasne spoeczne cechy formalne za regu? Jeli prawd jest, e wszystkie miejsca maj dla wszystkich ludzi takie
samo znaczenie, to kada dowolna pozycja w ukadzie rodzinnym bdzie dla
kadego miaa jak wymow. Take dla terapeuty. W tym wypadku jego
podwiadomy spoeczny system operacyjny byby w stanie oddziaywa take
bez uprzedniego, specjalistycznego wyksztacenia!
Jeli spoeczne cechy formalne naprawd miayby mie takie uniwersalne
znaczenie, to kady mgby operowa wasnym kodem; kod terapeuty byby
rwnie skuteczny jak kod dublera czy kadego innego czowieka. A
tymczasem mj eksperyment wykaza, e jednak susznie podajemy w
wtpliwo uniwersalno cech formalnych. Jak mamy wic postpi?
W odpowiedzi musimy przyzna, e kody spoeczne s po czci uniwersalne, po czci idiosynkratyczne.
Uyjmy jeszcze raz naszej meblowej" przenoni. Nawet w najbardziej
niekonwencjonalnych mieszkaniach krzesa stoj wok stou, obrazy wisz na
cianach, a lampy na sufitach, szafy i regay stoj na pododze. Sypialnie take
posiadaj wsplne cechy, tak samo jak kuchnie. Uwzgldniajc ca kreatywn
swobod, istniej jednak uniwersalne wzorce.
Wydaje mi si, e take w systemowej terapii rodzin powinno by moliwe
rozpoznanie wzorw, ktre byyby bardziej zrozumiae i atwiejsze do
przekazania ni intuicja" i Jasnowidzenie". W naszej pracy musimy wzi pod
uwag zarwno uniwersalnoci, jak i idiosynkrazje.
Jakie wic uniwersalne wzory rozrniamy?
Ksika Hellingera Ordnungen der Liebe (Porzdek mioci, 1994)
dostarczya mi kilku wanych bodcw - i to pragnbym podkreli. Ponadto
bardzo skorzystaem z obserwacji jego pracy, czy to bezporednio, czy na
podstawie dokumentacji filmowych.
6.8.3 Powszechne wzorce
Uniwersalne wzorce charakteryzuj si gwnie tym, e wydaj si powszechnie przekonujce. Dlatego tak je nazwaem. S to te same wzorce, ktre
poznalimy w rozdziale drugim, czyli wzorce panoramy spoecznej, i wywodz
si one ze spoecznego systemu operacyjnego wsplnego dla wszystkich ludzi.
Poniej zebraem kilka z nich:
254)Intensywno uczu maleje w miar zwikszania si odlegoci.
255)Personifikacje widziane blisko siebie s odbierane jako cao.
PANORAMA RODZINY
165
256)Personifikacje stojce naprzeciwko

siebie poza krgiem bliskich
oznaczaj konflikty, natomiast
personifikacje stojce naprzeciwko
siebie w krgu bliskich - mio.
257)Personifikacje odwrcone do siebie
plecami przestay si ze sob
komunikowa.
258)Personifikacje
spogldajce
w
jednym kierunku yj ze sob w
pokoju.
259)Personifikacje stojce za innymi
wspieraj te, na ktre spogldaj.
260)Wielko odpowiada statusowi.
Te uniwersalne wzorce s pomocne w
planowaniu terapeutycznych interwencji. Trzeba
tylko zasugerowa zmiany i przeanalizowa je z
punktu widzenia pierwszej i drugiej pozycji
spostrzegania, aby osign godne uwagi
rezultaty. Poniewa za te wzorce s nam
wanie
powszechnie znane",
dokadne
wyjanienia dotyczce ich zastosowania w
praktyce s zbyteczne. Wane s tylko pozycje z
przodu, z tyu, na grze, na dole, z prawej strony,
z lewej. Wymiar poziomy jest idiosynkratyczny,
nie posiada wic uniwersalnego znaczenia.
Take wymiar pionowy i odlego mierzy si
wasn, osobist miar.
6.9 WZORCE PANORAMY RODZINY
Oprcz wyej wymienionych, powszechnie
znanych wzorcw oraz oglnych wzorcw
panoramy spoecznej, o ktrych bya mowa w
rozdziale drugim, kolejno zbadamy kilka tych
mniej oczywistych. Poniewa za w NLP
preferujemy pojcia obrazowe, to nazw owe
wzorce warunkami formy panoram rodziny.
Na co dzie posugujemy si okreleniem
wzoru panoramy rodziny". Te wzorce informuj
nas, jakie konfiguracje panoramy rodziny mona
zmieni. Jeeli rozpoznacie jeden lub wicej
owych fenomenw i bdziecie zdania, i
przeszkadzaj one klientowi w osigniciu
upragnionych przez niego celw, postarajcie si
je zmieni.
Wzorce te s modelowane czciowo wedug
Berta Hellingera i mam nadziej, e ich
zdefiniowanie w jakim stopniu przyczyni si do
pomnoenia naszej wiedzy o panoramie rodziny.
Poniej umieciem krtki przegld, ktry
oczywicie w kadej chwili moe zosta
poszerzony lub uzupeniony przez innych
praktykw. Propozycje terapeutycznych interwencji, nad ktrymi warto si zastanowi,
wywodz si z rozwaa zawartych w rozdziale
pitym.
Wzorce panoramy rodziny. Zebrawszy
informacje o panoramie rodziny, stajemy przed
pytaniem: Co mona zmieni?
a) Wrogie postawy
Znienawidzeni, nieaprobowani, niepowaani,
zaniedbywani czonkowie rodziny maj zosta
przeobraeni w personifikacje odczuwane przez
klienta jako pozytywne lub przynajmniej
neutralne. Taka zmiana jest moliwa
wtedy, gdy te czstki panoramy rodziny wyposay si w zasoby, ktrych

dotychczas im brakowao, oraz przesunie w korzystniejsze miejsca.
b) Luki
Jeeli w systemie rodziny klienta brakuje pewnych wspomnie, jest to
nieomylny dowd wykluczenia jakich krewnych. Tacy czonkowie rodziny w
pewnym sensie nie stoj nigdzie". Puste miejsca symbolizuj dzieci oddane
do adopcji lub stracone w jakikolwiek inny sposb, krewnych odsiadujcych
kar w wizieniu lub zesanych na wygnanie jako zbrodniarze wojenni.
Sprawdmy, kogo nam brak w panoramie i postawmy go z powrotem na swoje
miejsce. Wykluczonym czonkom rodziny czsto potrzeba dodatkowych
zasobw, zanim zostan oni ponownie zaakceptowani.
c) Podwjne obsadzenie (bilokacja)
Gdy klient reprezentuje jakiego czonka rodziny w dwch lub wicej miejscach, wskazuje to na konflikty z dan osob. Wszak kada personifikacja to
projekcja czstki osobowoci klienta. Wic gdy realna" osoba reprezentowana
jest dwa razy, to s to wanie te czstki osobowoci, ktre oddaj
znieksztacony obraz spoecznej rzeczywistoci. Wwczas naley zaj si
obiema czciami i powiza je ze sob. Jeli klient po wprowadzeniu zmian
do panoramy spoecznej skary si na pewien wewntrzny niepokj,
powinnimy sprawdzi, czy ta nowa, podwjna reprezentacja zostaa przez
niego przyjta. Ewentualnie naley to skorygowa.
W terapii polegajcej na ustawieniu rodziny bilokacje nie maj prawa
wystpi po prostu dlatego, e moe istnie tylko jeden zastpca kadego
czonka rodziny. Na bilokacje wskazywaoby wahanie klienta co do umiejscowienia owego dublera.
d) Wsplna lokalizacja
Jeeli w panoramie rodziny klienta kilka realnych" osb jest lokalizowanych
w jednym i tym samym miejscu, oznacza to problematyczne nastawienie do
uoglnie. Ostrono naley zachowa, gdy yjcy czonkowie rodziny dziel
si miejscem ze zmarymi; wyraa to personifikacj post mortem. W ten sposb
yjce dziecko moe zastpi zmare. Popenianie pomyek w uywaniu imion
zdarza si, jeli kilka osb stoi w jednym miejscu. Zwrmy uwag, aby klient
ich nie popenia. Niech wyle zmarych do krainy duchw i odgrodzi ich w ten
sposb od yjcych. U He-llingera dwch zastpcw nie moe sta na jednym
miejscu. Co waniejsze, wsplne pozycje bynajmniej nie znajduj si na jednej
wysokoci i dlatego trudno jest klientowi je zlokalizowa. Najbardziej
skomplikowane jest spostrzeganie panoramy spoecznej wewntrz wasnego
ciaa; czonkw rodziny odczuwanych w sobie nie mona reprezentowa na
rwni ze sob.
e) Niedojrzae pozycje
Jeeli dorosy klient reprezentuje czonkw swojej rodziny w tym samym
miejscu, w ktrym ustawia ich w dziecistwie, oznacza to problemy
PANORAMA RODZINY
167
z dojrzewaniem. Oddalenie si od rodzicw

stanie si moliwe, kiedy tylko ustalimy
odpowiedni dystans. Niedojrzae pozycje mona
zidentyfikowa, porwnujc panoram domu
rodzinnego z obecn panoram rodziny.
f) Personifikacje wykraczajce poza
granice (wasne Ja, kto inny,
duch)
Klient
potrafi
rwnie
reprezentowa
personifikacje trudne do umiejscowienia. Czy
symbolizuj one wasne Ja, czy kogo drugiego,
czy moe ducha? Pommy mu odrni wasne
Ja od kogo innego albo yjcych od zmarych.
Reprezentacji tego typu nie mona przedstawia
za pomoc dublerw.
g) Zbyt sabe albo rozdwojone Ja
Niektrzy klienci maj w zwizku z rodzin
niewidzialny, za may, rozmyty lub bardzo
odlegy obraz wasnego Ja.
W takich wypadkach klientowi wydaje si,
e zatraca si w obecnoci swojej rodziny.
Korzystne byoby tu zmniejszenie personifikacji
rodziny oraz umiejscowienie jej niej i dalej.
Obraz wasny naley przycign bliej i
powikszy. Zoone obrazy wasne w
poczeniu z rodzin (bilo-kacje obrazw
wasnych) wskazuj na konflikty wewntrzne,
ktre naleaoby rozwiza. Ten punkt
dotychczas nie zosta uwzgldniony w terapii
Hellingera.
h) Osoby opuszczajce rodzin
Gdy jeden z czonkw rodziny klienta stoi w
panoramie plecami do innych, moemy zaoy,
i dana osoba ma zamiar opuci rodzin. Wraz
z klientem powinnimy zbada, czy potrafi jej na
to pozwoli. W pracy z dublerami osoby
opuszczajce rodzin rozpozna mona bez
wtpienia na podstawie odlegoci i kierunku, w
ktrym s zwrcone.
i) Zbyt due oddalenie wspmaonkw; krg
bliskich
Wspmaonkowie znajduj si od nas
zazwyczaj w odlegoci rki. Jeli stoj dalej, jest
to oznak braku intymnoci. Partnerzy
lokalizowani bardzo blisko, wysoko i
bezporednio na wprost s zbyt dominujcy i
naley przesun ich w d i na bok. Kopotw
przysparzaj partnerzy lokalizowani w dwch
miejscach, tak samo jak obecni lub byli partnerzy
spostrzegani wewntrz ciaa. W takich
wypadkach najlepiej jest dostarczy im
brakujcych zasobw, aby mogli si wydosta na
zewntrz. Gdy inne personifikacje stoj
pomidzy wasnym Ja a partnerem, niechybnie
wiadczy to o problemach. Krg bliskich

powinien by zarezerwowany dla wspmaonka, dzieci i rodzicw.
j) Izolacja
Gdy klient reprezentuje okrelonych czonkw
rodziny w duej odlegoci od pozostaych,
powinien przycign ich bliej. Optymalna
odlego dla lokalizacji dalszych krewnych
zawiera si midzy krgiem bliskich a lini
neutralnego dystansu. Ich obecno powinno si
odczuwa, a wykluczenie
ich poza krg najbliszych oraz ich izolacj mona najatwiej sobie uwiadomi, pracujc z dublerami.
k) Zaburzenia" w rodzinie
Wedug Hellingera dobry ukad wyglda nastpujco: m stoi po prawej
stronie ony, a dzieci s ustawione w pkolu, w kierunku ruchu wskazwek
zegara, zgodnie z kolejnoci narodzin - najmodsze na kocu.
Kiedy dorose dzieci opuszczaj rodzin, odwracaj si plecami do rodzicw i spogldaj w otwart przestrze. Taki system rodzinny mona mimo
wszystko jeszcze ulepszy.
1) Zbyt silnie zarysowany wymiar pionowy - problemy z autorytetem
Jeeli czonkowie rodziny znajduj si za wysoko w panoramie spoecznej
klienta i s zwrceni ku niemu, powinno si to wyrwna. Wpyw tych
czonkw rodziny na niego jest za duy i dlatego naley przenie ich nieco
niej.
Z drugiej strony dobrze jest, gdy klient dowiadczy poparcia ze strony
wysoko umiejscowionego czonka rodziny (obojtnie zmarego czy yjcego).
m) Fatalistyczne przykady
Wczenie zmarli bliscy krewni s niekiedy dla klienta podwiadomym
przykadem szukania rwnie wczesnej mierci. Nawet gdy nie zdaje on sobie z
tego sprawy, mentalny software", ktry doprowadzi do tragicznej mierci
tego czonka rodziny, przenika klienta. Hellinger zaobserwowa tendencj do
naladowania" zmarych krewnych. Stosujc zasady NLP, naley wyposay
uwewntrznionego zmarego" w zasoby, ktre, istniejc odpowiednio
wczeniej, byyby w stanie zapobiec jego mierci. Klient moe cofn si
wzdu wasnej linii czasu do minionych lat i przenie na zmarego brakujce
cechy.
PANORAMA RODZINY
169
6.10 INTERPRETACJE UKADW

RODZINNYCH
Poniszy rysunek ilustruje panoram
rodziny picioletniej Petry, obecnie kobiety
w wieku dwudziestu szeciu lat. Uwaaa
ona, e zbytnio zaley jej na aprobacie
innych.
Ponadto
unikaa
trwaych
zwizkw z mczyznami z obawy przed
porzuceniem.
Kiedy poprosiem j, aby zastanowia si
nad miym wspomnieniem z dziecistwa, na
myl przyszy jej pite urodziny. Bez
problemu przeniosa si w tamte czasy i
moga ponownie przey ten pikny dzie.
Przygldajc si migotaniu palcych si
wiec na torcie urodzinowym, moga
zastanowi si nad struktur wewntrzn
swojego domu rodzinnego. Relacjonujc
wraenia, zamkna oczy, a ja szkicowaem
konstelacj jej rodziny. Przygldajc si
pniej szkicowi, potwierdzia, e w jej
rodzinie istotnie panoway takie ukady:

LUDMI
Powstaje pytanie, na co ci wszyscy ludzie patrz? Na zy wiat rozcigajcy si przed nimi ?

Wyglda na to, e w domu rodzinnym Petra znajdowaa si w centrum
bardzo ciasnego i sztywnego systemu. Twierdzia jednak, e czua si w
nim bardzo bezpiecznie i dobrze jej byo z tym, e wszyscy j kochali,
troszczyli si o ni i traktowali jak krlewn. Jej obecna panorama
spoeczna wskazywaa jednak na to, e cigle jeszcze stoi porodku
midzy rodzicami, brami i siostr - w niedojrzaej pozycji. Od
dwudziestu jeden lat w jej obrazie rodziny niewiele si zmienio; no i
oczywicie w takiej panoramie brakowao miejsca dla jakiegokolwiek
partnera.
Na przykadzie Petry moemy sprostowa kilka bdnych interpretacji
obrazw rodziny - po pierwsze: panoramy rodziny, ktre kiedy
rzeczywicie dobrze funkcjonoway, mog w pniejszych fazach ycia si
przeobrazi.
Czasami zastanawiam si, jak to si dzieje, e zarwno klienci moi, jak i
Hellingera prawie zawsze zyskuj na zmianach ich panoram rodziny. Czy
przyczyn s uprzedzenia w zapatrywaniach terapeutw, ktrzy tylko czekaj
na okazj, eby pozmienia ustawienia lub panoramy rodziny? Chyba raczej
nie, a jeeli tak, to tylko czciowo.
Sytuacja rodzinna w dziecistwie zawsze wpywa na ksztatowanie si
osobowoci czowieka. Niezalenie od tego, jak wyglda takie ksztatowanie,
stanowczo ogranicza ono liczb form, ktre osobowo ta mogaby przyj.
Gdzie w poowie ycia ograniczenia te zaczynaj wic wikszoci ludziom
przeszkadza. Tymczasem pniejsza zmiana dziecicej panoramy rodziny
daje osobowoci szans przyjcia nowych form. Oglnie mona powiedzie,
e obraz domu rodzinnego mona zawsze zmieni, nawet jeli dana osoba ten
dom ju opucia.
Petra, moja klientka, upieraa si wic nadal przy twierdzeniu, i zaznaa w
dziecistwie absolutnie szczliwego ycia rodzinnego. Takie kurczowe
trzymanie si tego wczesnego obrazu rodziny stao si dla niej
PANORAMA RODZINY
171
jednak teraz ograniczeniem, przeszkadzao

bowiem w zaoeniu wasnej rodziny.
Takie przypadki stawiaj terapeutw przed
problemami natury technicznej, poniewa obraz
rodziny nie zdradza od razu, co powinno zosta
w nim zmienione.
W tym miejscu zaleca si ustalenie wraz z
klientem celu terapii - i to jeszcze zanim
zaczniemy przyglda si dokadniej panoramie
rodziny.
Jeeli zgodnie z zasadami NLP okrelimy w
otoczeniu cele, do ktrych dy klient, poznamy
powody, dla ktrych tego celu chwilowo nie
moe on osign. Znajc konkretny cel, atwo
jest stwierdzi, jakie personifikacje stoj mu na
drodze.
Kiedy jestemy wiadomi celw klienta,
rozumiemy take, co przeszkadza mu w ich
osigniciu. Na przykad Petra nie potrafia
podejmowa yciowych decyzji. Gdy okrelia
swj cel, pojawio si pytanie: Kto w tej chwili
podejmuje najwaniejsze decyzje dotyczce
twojego ycia? Osoby posiadajce tak wadz
bez wtpienia musz zajmowa wane pozycje
w twojej panoramie rodziny. Prawdopodobnie
lokalizujesz je za blisko i za wysoko".
Take idiosynkrazje, o ktrych mowa bya
ju wczeniej, mog utrudni interpretacj
panoramy rodziny. Ta sama konfiguracja
personifikacji, ktra znakomicie funkcjonuje
u jednego klienta, moe na drugiego wpywa
hamujco.
6.11 ZMIANA OBRAZW RODZINY ZA
POMOC METOD NLP
Dionne przyjrzaa si panoramie rodziny z
czasw swojego dziecistwa i tylko lakonicznie
stwierdzia: Dla mnie jest tam za mao
miejsca". Terapeuta odpar: To zrb sobie
miejsce". Posuchaa go, po czym powiedziaa,
e nareszcie jest zadowolona.
Jan zwierzy si terapeucie: Moja siostra stoi mi
na drodze".
Terapeuta poleci: Przesu j". Udao si i
Jan poczu si wolny. Proste i niesprecyzowane
polecenia typu: Zrb sobie miejsce" albo
Przesu
j"
zmuszaj
klientw
do
podejmowania samodzielnych decyzji. Zdani s
oni tylko na wasn kreatywno, szukajc
odpowiednich nowych miejsc dla czonkw
swojej rodziny. I naukowo udowodniony fakt,
e takie niesprecyzowane interwencje jednak
zazwyczaj si sprawdzaj, obala hipotez,
wedug ktrej ludzie rzekomo s niezdolni do
samodzielnego tworzenia nowych konstelacji
rodzin.
Najbardziej spektakularnego dowodu na
suszno rozwiza sformuowanych przez

klienta" dostarcza jednak technika odtwarzania,
stosowana w celu wyledzenia urazw z
dziecistwa. Zazwyczaj mowa
jest o
dramatycznych przeyciach w domu rodzinnym.
Tworzc ponownie panoram klienta, naley
zwrci uwag na pozycje tych czonkw rodziny, ktrzy odegrali gwn rol w nowo
wartociowanych odczuciach. Gdy porwnamy
lokalizacje tych osb przed odtworzeniem i po
jego
przeprowadzeniu, dostrzeemy spontaniczne przesunicia. Klienci najczciej

wyraaj je w nastpujcy sposb: Teraz widz moj matk, jak stoi obok
mojego ojca". Albo: Teraz widz go raczej na tym samym poziomie". Takim
wypowiedziom towarzysz zazwyczaj spojrzenia i gesty, ktre wskazuj w
przestrzeni, dokd s przenoszone odpowiednie personifikacje po interwencji.
Szkice panoram rodziny wykonywane wwczas przez klientw dostarczaj
duo konkretniej szych danych ni rysunki krelone przed interwencj.
W pocztkach mojej pracy badawczej w tej dziedzinie stale zaskakiwaa
mnie zoono takich spontanicznych" przesuni. Nierzadko wszyscy
czonkowie rodziny zmieniali miejsca po dokadnej analizie dramatycznego
incydentu.
Podczas odtworzenia praktyk NLP absolutnie nie sugeruje zmian cech
formalnych, nie mwic ju o spoecznych waciwociach. Rnorodne
lokalizacje przed interwencj i po jej przeprowadzeniu przypisuje si
cakowicie niewiadomym umiejtnociom klienta. Zgodnie z koncepcj tej
ksiki moemy skonstatowa, e to jego podwiadomy system operacyjny na
nowo ksztatuje zmienione zwizki.
Ta technika funkcjonuje dziki przeniesieniu nowych zasobw na dan
personifikacj i z wyej opisanych rozwaa wynika, e spoeczny system
operacyjny dopiero pod wpywem przenoszonych zasobw automatycznie
przesuwa czonkw rodziny w korzystniejsze miejsca. Pocztkujcy praktyk
NLP zacznie si zastanawia, ktre zasoby s przenoszone w jakie miejsca;
podczas odtwarzania wszystko odbywa si wedug cile okrelonego systemu.
Wszystkie wane i uczestniczce w traumatycznym przeyciu personifikacje,
takie jak wrogo nastawione matki czy agresywni ojcowie, otrzymuj owe
zasoby, ktrych brak spowodowa ich wspudzia we wczeniejszych,
bolesnych przejciach. Klient uaktywnia te zasoby u siebie samego, czerpic z
wasnych dowiadcze yciowych, po czym przesya" je osobie
nieposiadajcej ich personifikacji. Nazywamy to przeniesieniem siebie do
czci innej osoby". Od chwili, gdy to przeniesienie nastpi, personifikacja
zaczyna zmienia swj wygld, a zazwyczaj take i pozycj.
Odtwarzanie, podobnie jak inne naukowe diagnozy, udowadnia, e klienci

cakowicie s w stanie znale dogodniejsze miejsca dla swoich personifikacji,
nawet jeli potrzeba im do tego bodca z zewntrz. Najlepszym przykadem
jest Jenny. Kiedy poleciem jej przesun ojca na lewo, umiechna si z
rozanielonym wyrazem twarzy. Przeniosa babci
PANORAMA RODZINY
173
i modszego brata w inne miejsce, a matk i ojca

zbliya ku sobie - i to wszystko z wasnej
inicjatywy.
Obserwujc te samodzielne posunicia",
doszedem
do
wniosku,
e
wszelkie
terapeutyczne interwencje nieuchronnie wi
si ze zmian miejsc, ale tylko wtedy, gdy
interwencja odniosa sukces. Terapeuta zatem
nie musi z naciskiem zajmowa si
lokalizacjami, aby mogy one zosta zmienione.
Ani terapeuta, ani klient nie musz by
wiadomi spoecznych cech formalnych, eby
mimo to mc je zmienia.
6.12 JAK TO WYGLDA W PRAKTYCE?
Kryteria
NLP,
jakimi
s:
ekologia",
wykorzystanie
zasobw
klienta"
czy
idiosynkrazja cech formalnych", zmuszaj mnie
pod wieloma wzgldami do zdystansowania si
wobec metody Hellingera.
261)Spostrzeganie wizualne. Panorama
rodziny jest spostrzegana wizualnie bez
udziau zastpcw, wycznie w wyobrani
klienta. W ten sposb wytwarzane s
panoramy rodziny odpowiednie dla kadej
fazy yciowej i kadego kontekstu
rodzinnego. Powszechnie przyjta metoda:
Cofnij si do czasu przed dramatycznym
przeyciem. W ktrym miejscu stoisz teraz?
Pomyl o wszystkich ludziach na wiecie:
Gdzie znajduje si twj ojciec?" jest szybka i
atwa do zastosowania. W razie potrzeby
panoram spoeczn mona uplastyczni,
posugujc si kartkami papieru, szkicami,
krzesami, butami, poduszkami, filiankami,
szklankami,
kamieniami,
bilonem,
kasztanami, piaskiem i tym, co tylko jest
dostpne.
262)Zasoby. Przenoszenie zasobw od siebie
do czci innych osb jest najlepszym
sposobem wprowadzania zmian. Nierzadko
zbdne okazuj si wwczas proponowane
zmiany pozycji, bowiem czonek rodziny,
ktremu brakowao danej cechy, przesunie si
automatycznie, kiedy tylko dana cecha do
niego dotrze.
263)Sugerowane miejsca. Proponowanie
zmian pozycji jest drug co do skutecznoci
metod wprowadzania zmian. Obie wymagaj
jednak
bardziej
szczegowych,
ekologicznych
kontroli
ni
zmiany
nastpujce
spontanicznie
na
skutek
przeniesienia zasobw.
264)Kontrola drugiej pozycji spostrzegania.
Klient sam kontroluje ekologi wszystkich
zainteresowanych personifikacji, przenoszc
si w drug pozycj spostrzegania. Take i w
tym wypadku odbywa si to bez udziau

zastpcw. Polecamy klientowi po prostu:
Postaw si na miejscu twojej matki. Jak ona
si czuje?". Kontroli ekologicznej mona
zaprzesta, gdy wszystkie personifikacje s
zadowolone.
265)Lista kontrolna. Waciwym narzdziem
jest tu arkusz papieru opatrzony tytuem
Wzorce Panoramy Rodziny". Ta Usta jest
wytyczn planowania zmian i zawiera
wyliczenie konfiguracji rodzinnych, ktre
sprawiaj problemy.
266)Konsolidacja linii czasu. Zmiany
wprowadzone w panoramie rodziny s
umacniane w podobny sposb, jak robi to
praktyk NLP, konsolidujc zmiany przekona.
Klient zostaje wyprowadzony poza swoj
lini czasu w celu zmiany swojej przeszoci pod ktem nowego ustawienia
rodziny (ale z czasw dziecistwa). W ten sposb przeszo zostaje powizana z teraniejszoci i z przyszoci.
7) Zaspokojenie potrzeb spoecznych. Hellinger posuguje si tu swoist
rytualn technik, wymagajc niemal egzorcyzmw". S to zdania, kt
re klient albo jego zastpca musi gono powtarza. Prawdopodobnie
Hellingerowi zaley gwnie na zgbieniu stosunkw na paszczynie metakomunikacji.
Widz tu pewne podobiestwa z koncepcj niedokoczonego zadania"
przejt z psychodramy i terapii Gestalt. Niedokoczone zadania naley
dopeni. Jeli personifikacji A naley si co od personifikacji B, to B musi
da to A. Na przykad: jeeli matka-kientka chce usysze od crki: Mamo,
kocham ci", musi to zosta zainscenizowane w wyobrani klientki w sposb
zadowalajcy jej cz reprezentujc matk. Podobnie sprawa ma si z
wrogimi uczuciami jednej personifikacji wobec drugiej, ktre s wyraane w
formie tak zwanej niemej reakcji: stosujc t metod (patrz rozdzia pity,
Strzelaj!"), klient wyobraa sobie z dystansu, jak wyadowuje swoj
wcieko na drugiej osobie. Postpuje tak, dopki nie odczuje zadowolenia
albo przesytu. Wszystko to jest inscenizowane w wyobrani klienta, nawet jeli
jego wyobraenia s nierealne, na przykad ukazuj mier drugiej osoby.
Wzajemne przeprosiny s oczywicie optymalnym rezultatem.
8) Ekologia. Midzy poszczeglnymi przesuniciami naley oczywicie
skontrolowa aspekty ekologiczne. Take po zakoczeniu posiedzenia, naj
lepiej po kilku dniach, powinno si przeprowadzi rozmow uzupeniajc.
Takie kontrole s konieczne, poniewa zorientowanie si we wszystkich
zawikanych ustawieniach personifikacji i konfliktowych zmianach pozycji
moe okaza si dla klienta - mimo e sam je stworzy - nieco skomplikowane.
Wywrcenie do gry nogami" struktur domu rodzinnego znanych od
dziecistwa jest niekiedy dowiadczeniem niepokojcym. Kiedy sam
eksperymentowaem z moj wasn panoram rodziny, nie mogem spa po
nocach, bo przed oczami migay mi obrazy z dziecistwa. To nauczyo mnie
rozwagi.
6.13 ZWIKSZENIE UDZIAU KLIENTA W TERAPII
Klienci zazwyczaj przychodz do terapeuty z zamiarem pozbycia si czego:
uczu, przyzwyczaje lub choroby. Kto moe na przykad powiedzie: Chc
pozby si zawici". Praktyk NLP potrafi przeformuiowa ow skarg i ustali
cel odpowiadajcy motywom klienta: Czego chciaby zamiast zawici?".
Pragn czu si dobrze take wtedy, gdy inni posiadaj co, czego ja nie
mam". Takie sprecyzowanie celu sprawdzio si w pracy NLP, bez niego
bowiem caa terapia moe zakoczy si bezowocnie czy nawet potoczy si w
zupenie nieodpowiednim kierunku.
PANORAMA RODZINY
_____________________________175
Hellinger nie formuuje precyzyjnych celw przed rozpoczciem terapii i

wskutek tego zaniedbania jest zmuszony zrezygnowa ze wskazwek klienta.
Musi zachowywa si tak, jakby zawsze by pewien tego, co robi, i przejmuje
w ten sposb rol nieomylnej wyroczni. Tymczasem takie nieokrelone
pozycje koliduj z zasadami NLP, gdy utrudniaj klientowi wykorzystanie
wszystkich jego moliwoci. Podczas stosowania metod Hellingera klient jest
skazany na pasywno i nie ma okazji do uaktywnienia swoich twrczych
zasobw. Dlatego wanie zawsze najpierw polecam klientowi, eby sam
sformuowa zamierzone cele; terapeuta powinien mu w tym jedynie pomaga.
Aby lepiej to zilustrowa, chciabym wyliczy kilka takich celw, za pomoc ktrych udao mi si skutecznie zmieni panoramy rodziny. Klienci
chcieli: czu si wolnymi", otrzyma wsparcie od rodzicw", zachowa
wasne Ja w zwizkach", ufa ludziom", rozway swoj przyszo bez
obecnego partnera", czu si akceptowanymi", mc wybaczy bdy wasnej
rodzinie", odczu pewno siebie take bez uznania ze strony rodziny", czu
si pewnie wrd obcych", odczu wsparcie wszystkich mskich przodkw",
bezwzgldnie kocha partnera", posiada zdolno do wchodzenia w
intymny kontakt".
Pomagajc klientom w sprecyzowaniu celw, musimy wzi pod uwag,
e zmieni moemy wycznie te koncepcje, na ktre klient ma wpyw.
Spytajmy: kto sprawuje kontrol nad dan sytuacj?
Sharon miaa 45 lat i pochodzia z Karaibw. Skarya si, e nikomu nie
umiaa niczego odmwi. Miaa take problemy w zwizkach". Ponadto
bezustannie musiaa walczy z podporzdkowaniem si o dwa lata
starszej siostrze".
Dzie, w ktrym Sharon odwiedzia mj gabinet, by bardzo upalny,
postanowilimy wic przenie sesj do pobliskiego lasku. W cieniu drzew
panowaa atmosfera sprzyjajca koncentracji i sformuowaniu celw.
Powoli krystalizowao si jej pragnienie folgowania wasnym uczuciom i
intuicji, take wtedy, gdy partner albo rodzina oczekuj po mnie czego
innego".
Cel by teraz jasny i uznaem za podane rozszyfrowa struktur domu
rodzinnego Sharon. Podczas podry w czasie rysowalimy na ziemi
panoram jej przeszoci, uywajc do tego patyczkw, lici i upin
orzechw.
Praca z Sharon bya interesujca nie tylko ze wzgldu na pikne, lene
otoczenie, ale take dlatego, e stosunki w jej domu rodzinnym byy
bardzo zoone - co stanowio dla mnie wyzwanie. Ponadto cierpiaa z
powodu swoich problemw, odkd moga sign pamici. A w obecnej
sytuacji stay si one prawdziwymi przeszkodami. Kolejny, trzeci problem
udao nam si jednak rozpozna dopiero duo pniej. Oboje bylimy
zdumieni, jak szybko Sharon udao si
osign upragniony cel - po prostu robic wiele systematycznych krokw.

Odnielimy wraenie, e wszystkie wspomniane problemy zostay
rozstrzygnite, gdy Sharon przesiaa swojemu uwewntrznionemu" ojcu
odpowiedni zasb.
W panoramie rodziny Sharon ojciec, zawodowy oficer, stal w pewnym
sensie przed swoim oddziaem" (patrz poniej). Sharon wyjania, e czul si
on w swoim zawodzie niepewnie, a oprcz tego byt zazdrosny o syna, ktrego
czsto bil i obraa. Matka Sharon bronia
syna jak moga, babcia ze strony matki take
wspomagaa crk w jej staraniach obrony
dziecka przed brutalnym ojcem. To wszystko
spowodowao, e reszcie dzieci powicano
za mao uwagi. Sharon i jej siostra
rekompensoway to sobie, wspierajc si
wzajemnie z takim skutkiem, e Sharon
zbytnio uzalenia si od swojej siostry. Szkic
ilustruje powysze ustawienie.
Spogldajc na powyszy szkic, spytaem
Sharon: Czego brakowao twojemu ojcu, e tak si zachowywa?".
Po chwili zastanowienia odpara: Mioci jego matki".
Sharon bez problemu potrafia wyobrazi sobie podr w czasie wiodc
do ojca jako niemowlcia. Nie miaa rwnie kopotw z uaktywnieniem u
siebie matczynej mioci, poniewa sama miaa dwch synw. Z atwoci
wyobrazia sobie te, jak przekazuje j w zadowalajcych ilociach owemu
maemu chopcu (ojcu w wieku niemowlcym). Gdy Sharon zasygnalizowaa,
e w wystarczajcym stopniu obdarzya go uczuciem, poradziem jej, eby
powoli wrcia do teraniejszoci, zmieniajc po drodze wszystko to, co
potoczyoby si inaczej, gdyby jej ojciec istotnie odczuwa mio swojej
matki. Kiwna gow, dajc mi do zrozumienia, e wie, co mam na myli. W
kocu popada w tak gboki trans, e nawet grupa dzieci przebie-
PANORAMA RODZINY
177
gajca obok nas z krzykiem nie bya w stanie

jej z niego wytrci. Nie zareagowaa take,
kiedy jedno z nich zapytao: Dlaczego ta pani
ma zamknite oczy?".
Kiedy po mniej wicej dwudziestu minutach
Sharon sama si ockna, ponownie
sprawdzilimy wszystkie umiejscowienia w jej
domu rodzinnym. Zmiany byy dramatyczne.
Reszt czasu spdzilimy, kontrolujc
ekologi i wysyajc projekcje w przyszo.
Trzy miesice pniej Sharon odwiedzia mnie
ponownie i potwierdzia, e terapia
rzeczywicie rozwizaa wszystkie trzy problemy naraz.
Przenoszenie zasobw do historii rodziny. Ten
przykad terapii jest wprowadzeniem w tajniki
najbardziej
ugruntowanej
metody
ostatnich
dziesiciu at. Praktycy NLP stosuj j w rozmaitych
wersjach, ale aden z nich nie wpad jeszcze na
pomys ulepszenia za jej pomoc panoramy rodziny.
Jest ona najskuteczniejszym znanym nam
narzdziem zmiany spoecznych cech osobowoci,
szczeglnie jeli s one poczone ze szkodami
spowodowanymi bdami popenianymi przez
rodzicw.

LUDMI
6.13.1 Korzyci dla terapeuty

Wikszo moich kolegw po fachu, z ktrymi omawiaem te sprawy, przyznaa, e panorama rodziny posiada dwie gwne zalety:
267)Jest cennym narzdziem diagnostycznym;
268)Jest precyzyjnym narzdziem interwencji.
Prostota i bezporednio interwencji s korzystne dla terapeutw pragncych
w krtkim czasie osign dostrzegalne rezultaty. Ja szukaem metody pracy
dopuszczajcej wykorzystanie panoramy rodziny zgodnie z kryteriami NLP i
udao mi si rozrni dwa rodzaje interwencji:
269)Przesunicia umiejscowie zasugerowane przez terapeut;
270)Przesunicia dokonane przez klienta niewiadomie na skutek
przeniesienia zasobw lub innych terapeutycznych krokw.
Obie moliwoci maj zasadnicze znaczenie dla kadego rodzaju zmian
wprowadzanych w panoramie spoecznej. Ja stosuj na co dzie kombinacj
obu metod. Jeeli praktykuj przenoszenie zasobw do historii rodziny,
retuszuj" je na zakoczenie, proponujc rwnoczenie klientowi samodzielne
poprzesuwanie kilku dodatkowych pozycji. Przestawienie figur rodzicw nieco
na tyy panoramy zazwyczaj powoduje
PANORAMA RODZINY
179
bowiem, przynajmniej u dorosych klientw,

znaczn popraw samopoczucia. Jednake to
przemieszczenie nie wydaje si nastpowa
automatycznie rwnolegle do przeniesienia
zasobw.
6.14 KROK W
PRZYSZ
O I
OCENA
ZMIAN W
PANORA
MIE
RODZINY
Gdy klient zobaczy ulepszon panoram rodziny
i zapozna si z ni, musi ona jeszcze zosta
utrwalona i zapisana w pamici" komrek
nerwowych. Aby mc funkcjonowa, powinna
powraca do pamici jako najsilniejsza
reprezentacja rodziny. Mona to najlepiej
zilustrowa, uywajc porwnania z tablic
szkoln.
Przed rozpoczciem terapii klient w mylach
szkicuje na tablicy swoj star panoram rodziny
i w pewnym momencie ten szkic zaczyna si
zmienia. Niektre personifikacje zostaj starte i
umieszczone gdzie indziej, inne s odwracane,
ustawiane razem lub rozdzielane. Ale na kadej
tablicy od kredy pozostaj lady - gbka nie
ciera ich cakowicie. I jeli przesun w mylach
jak osob, mimo to bd pamita, gdzie staa
przedtem.
Dla celw terapii powinno si zasugerowa
klientowi
kilkakrotne
powtrzenie
tych
przesuni i wymazanie wszelkich ladw
starych personifikacji. Poza tym naley omwi
pozycje nowych reprezentacji w celu trwaego i
mocnego zakotwiczenia rezultatw.
Gdy personifikacje w panoramie spoecznej
klienta zostan przesunite wystarczajco wiele
razy, powinien on jeszcze przez chwilk
pospacerowa po gabinecie, dopki ma te obrazy
wieo przed oczami. Pomaga to utrwali
rezultaty, poniewa przechadzajc si w t i z
powrotem, klient bdzie umia powiza nowe
obrazy z rozmaitymi spoecznymi kontekstami
wystpujcymi w jego yciu. Przy tym mona
mu podpowiada: Teraz idziesz do szkoy... i
widzisz nowy obraz rodziny... Teraz idziesz po
zakupy... i widzisz nowy obraz rodziny..." i tak
dalej.
Podczas gdy klient rysuje now panoram
rodziny, terapeuta sprawdza, czy wszystkie
personifikacje stoj na swoim miejscu i czy s
stabilne. Zazwyczaj jednak klient sam jest tego
wiadomy i moe potwierdzi, kiedy wszystko
mu odpowiada.
Jednak mimo dokadnoci wszystkich

kontroli, trzeba wzi pod uwag, e niektre
ekologiczne wtpliwoci uwidaczniaj si
dopiero dziki nieostroci nowych obrazw. Jeli
klient nie jest pewien poszczeglnych
umiejscowie w jego nowej panoramie, oznacza
to, e jaka oponujca cz jego osobowoci nie
zostaa w wystarczajcym stopniu uwzgldniona.
Ekologicznie daje si to rozwiza poprzez
nawizanie komunikacji z t czstk osobowoci,
ktra wycieraa tablic".
Hellinger unika dyskusji z klientami na temat
terapeutycznych efektw swoich sesji. Uwaa
swoje zadanie za spenione, gdy tylko klient
spostrzeg now konstelacj rodziny z pierwszej
pozycji i owiadcza: To
by byo na tyle". Uzupeniajce kontrole i dyskusje tylko osabiaj si interwencji " - twierdzi. Co jednak rozumie on przez si?
Recepta Hellingera, wedug ktrej ocenia on rezultaty terapii, kci si z
zasadami NLP przewidujcymi natychmiastowe zbadanie jej wynikw. Z
naszych dowiadcze wynika bezsprzecznie, e rwnolegle z przebiegiem
terapii klienci cakiem dobrze radz sobie z wasnymi twrczymi pomysami i
zamierzeniami. W najlepszym wypadku wracaj oni do domu po
uporzdkowaniu" swojego wiata. U Hellingera wyglda to inaczej.
Wedug jego metody ulepszenie ustawienia rodziny to tylko fundament
procesu, ktry klient sam musi dopiero rozbudowa. To, co Hellinger nazywa
si, moe by tylko motywacj klienta do podjcia tego zadania. W tym
miejscu Hellinger poleca zaufa duszy" klienta - w NLP nazwalibymy to
jego podwiadomoci. Klienci Hellingera zmuszeni s wic odrobi prac
domow", aby sfinalizowa terapi.
Moje dowiadczenia pokazay jednak, e jeli klient zostanie tylko
skonfrontowany z nowym ustawieniem, moe potrzebowa kilku dni do
zintegrowania zmiany. Wszak wspomniaem ju, e zmiany w panoramie
rodziny si rzeczy maj daleko idce konsekwencje, choby dlatego, e
wikszo klientw po prostu dotychczas nie wpada na pomys wyrobienia
sobie alternatywnych zapatrywa. W chwili gdy dostrzeg oni te alternatywy,
na nowo obudz si w nich wtpliwoci. Tradycyjnie w NLP czuwamy nad
dalszymi losami naszych klientw.
Oznacza to jedynie, e jeeli w trakcie jednej sesji nie zdoamy upewni si
co do jej rezultatw, musimy po prostu odczeka kilka dni, a bdziemy
potrafili ostatecznie oceni jej terapeutyczne dziaanie.
Przypominam sobie przypadek, kiedy obrazy rodzicw przesunite z
przodu do tyu powrciy na pierwotne miejsce dwa tygodnie po interwencji.
Kontrola pozytywnych pobudek owego powrotu od razu ujawnia powd:
Moja matka miaa atak apopleksji i musi pozosta pod obserwacj, eby si
nie powtrzy". Kiedy klientka zdaa sobie z tego spraw, bez kopotw
potrafia stawi czoo problemowi. Cho przesuna matk z powrotem do tyu,
obserwowaa j jak gdyby przy uyciu wyimaginowanego lusterka wstecznego.
Tymczasem w wikszoci przypadkw moliwe tyo zrealizowanie caej
pracy w cigu jednej dwu-, trzygodzinnej sesji. Kontrola ekologiczna, kiedy
prosimy klienta o kilkakrotn identyfikacj wsiystkich reprezentacji, jest
niemal stuprocentowa. Dokadno i niezawodno s w NLP bezwzgldnie
osigalne, jeli tylko powici im si wystarczajco duo czasu. W tym miejscu
musz zwrci uwag, i posiedzenia Hellingera s bardzo krtkie, a aspekt
ekologiczny wydaje si mao istotnym kryterium jego pracy.
Rozdzia! 7
;ADAMY PANORAM DUCHOWOCI
7.1 SPRZEDAM POSIADO NIEBIASK

Osiemset lat temu William James wyda swoje przeomowe dzieo pod tytuem
The Yarieties of Religious Experience (Dowiadczenia religijne). Bya to
religijno-psyehologiczna rozprawa, w ktrej gosi on tez, e wszelkie
religijne dowiadczenia, takie jak zmiana wyznania, optanie, religijna ekstaza,
mistyka, owiecenie i podobne, pod wieloma wzgldami s porwnywalne z
niektrymi zjawiskami ycia wieckiego. To, czy mona doszukiwa si w
nich czego nadzwyczajnego lub nadprzyrodzonego, zaley wycznie od
kontekstu i interpretacji. James popiera swoje rozwaania licznymi,
przekonujcymi przykadami.
William James by w pewnym sensie prekursorem NLP, bada bowiem
struktur subiektywnych dowiadcze w podobny sposb. Ponadto by pragmatykiem z przekonania.
Fakt, i usiowa wytumaczy dowiadczenia religijne zwyk" psychologi, nie uczyni raczej z niego ulubieca mas. Dostojnicy kocielni
krzyczeli, e to blunierstwo", a papie wyrazi swoje potpienie. Burza, jak
James cign na siebie swoim dzieem, jest typowa dla takiego tematu.
Ludzie przekonani, e reprezentuj religi i duchowo, broni ich, jak wida,
namitnie - niczym osobistej wasnoci. Mona si wobec tego spodziewa, i
psychologiczna analiza duchowych dowiadcze wywoa niech wielu osb
dopatrujcych si w niej zagroenia wasnego bezpieczestwa oraz podawania
w wtpliwo rzeczy dla nich witych.
Wczenie paszczyzny duchowej do NLP bez wtpienia je wzbogacio.
Ale jeli tylko praktyk NLP odway si poruszy tematy duchowe -Powiedz
nam, w co mamy wierzy?" - to natychmiast pragmatyczna tradycja tej nauki
staje si zagroona... Programowanie neurolingwisty-czne podejmuje to
ryzyko.
atwo by byo na przykad przypisa sukcesy terapeutyczne jednej z
technik NLP woli Boej i uzna je w ten sposb za uzdrawiajcy wpyw
wiary. Tym bardziej, e kilka, bardzo zreszt popularnych w krgach New

Age, pogldw na temat reinkarnacji lub cudownego uzdrawiania, w ten czy
inny sposb coraz bardziej przyczynia si do rozwodnienia" racjonalnej
spucizny NLP. Mona te przyj wytumaczenie spirytystyczne: wszelkie
symptomy, ktre stwierdza si u klientw, przypisuje si po prostu zym
mocom, a uzdrawiajc si zasobw - dobrym.
Bazujc na pracy Miltona Ericksona, w NLP uwaamy podwiadomo za
motor wszelkich zmian. Tylko niewielu nas wie niewiadomo z Bogiem,
w wikszoci umiejscawiamy j wewntrz ciaa fizycznego, jako co w rodzaju
biologicznego komputera w mzgu.
Ostatnimi laty opinia publiczna okazuje coraz wiksze zainteresowanie
duchowymi aspektami ycia. Duchowo trafia na oywiony rynek i dobrze
si sprzedaje... Jeli chodzi NLP, zaobserwowaem potok seminariw,
artykuw, ksiek doszukujcych si zwizkw NLP z duchowoci". Z
tego, co wiem jednak, ani badanie struktury duchowych dowiadcze, ani ich
modelowanie nie byy gwnym zamierzeniem tego typu dziaalnoci.
7.2 SPOECZNA I DUCHOWA WADZA
Od pradawnych czasw wadza spoeczna zawsze wizaa si z duchowoci.
Cesarze, krlowie, biskupi, kaznodzieje, rycerze, kardynaowie i prezydenci
uczynili spoeczestwo takim, jakim jest ono obecnie. Przywdztwo polityczne
i duchowe spoczywao zazwyczaj w jednych rkach i w zwizku z tym
podczas wojen konieczne byy zarwno obrona, jak i rozgraniczenie wpyww
wadzy. Wodzowie i czarownicy egzotycznych plemion zwalczaj si
wzajemnie do dzi. Nie pozostaje nam wic nic innego, jak, mwic o wadzy
spoecznej, zaj si take duchowoci.
Jak moemy przeanalizowa struktur duchowoci?
Idc ladem Williama Jamesa, moemy wykorzysta pisemne i ustne
sprawozdania ludzi, ktrzy mieli dowiadczenia duchowe albo te utrzymywali, e ich dostpili. Doszukujc si punktw stycznoci midzy tymi
relacjami, wyjawimy z pewnoci, tak jak James, niejedn tajemnic.
Prawdopodobnie jednak najczciej otrzymamy t drog bezporednie
odpowiedzi na nasze pytania. Mimo to moglibymy zbdzi, tak jak wielu
naszych poprzednikw, starajc si nazwa po imieniu to, co bezimienne,
wymwi to, co niewymawialne, opisa to, czego nie da si opisa. Dlatego
obraem tutaj inn drog.
Eksperymentujc z panoram spoeczn, mj kolega Jaap Hollander i ja,
odkrylimy, e jej zasady daj si przenie take na pole duchowoci.
Podobnie jak wypytywalimy klientw o ich subiektywne lokalizacje yjcych
osb, tak moglibymy ich poprosi o wskazanie nam, gdzie umieszczaj
bogw, bstwa czy inne duchowe istoty. Wydawao nam si logiczne, e
wikszo nich posiada, oprcz panoramy spoecznej, take panoram
duchowoci. Kiedy pniej dokonywalimy dokadniejszych porwna,
okazao si, e rzeczywicie istniej skomplikowane powi-
BADAMY PANORAM DUCHOWOCI
183
nia midzy sfer spoeczn i duchow. W tej ksice uyem

ju zapoyczonego od Piageta okrelenia cigoci trwania
obiektu", przeksztacajc je w cigo trwania czowieka".
Chodzio o to, e ludzie istniej w naszej wyobrani,
obojtnie czy ich widzimy, syszymy czy
czujemy. Nawet jeli babcia znajduje si na
drugiej pkuli ziemskiej, to bdzie ona miaa
swoje stae miejsce w naszej panoramie
spoecznej. Tak samo rzecz ma si z ojcem,
ktry po rozwodzie opuci rodzin. Ale co si
stanie, jeeli dziadkowie albo matka rozstaj
si z yciem?
W takich wypadkach w
wikszoci kultur obowizuj
jasne reguy dziaajce wedug tej
samej zasady cigoci trwania
czowieka", tylko interpretowanej
w nieco odmienny sposb.
Przenosz one zmarych do nieba,
nadajc im duchow cigo
trwania".
William James analizowa take kwesti nieba. C z
tego, skoro kiedy zacz mu si przyglda pod ktem
realnych cech formalnych, okaza si to niezbyt przyjemny
widok. Za duy tum - skonstatowa. Bardziej podobay mu
si zaoenia reinkarnacji, poniewa wydawao mu si, e
rozwizyway problem przeludnienia" w niebie. James
rozpozna wic psychologiczn funkcj nieba. Wiara w nie
rozwizywaa wiele trudnych kwestii dotyczcych sensu
ycia, ludzkiego cierpienia i mierci. James argumentowa,
i nie naley tej wiary zbyt dociekliwie i krytycznie
zgbia, prowadzi to bowiem tylko do niekoczcych si
teologicznych debat, a te przysparzaj, zamiast spokoju
ducha, jeszcze wicej problemw.
7.3 DUCHY I DUCHOWE

DOWIADCZENIA
Mwic o duchowoci, musimy przede wszystkim zwrci
uwag na rnic midzy dowiadczeniami duchowymi"
a,powiadczeniami z duchami".
W rozdziale trzecim stwierdzilimy ju w zwizku z
wasnym Ja, e dowiadczenia duchowe to subiektywne
przeycia niezwykego typu o niezmiernej intensywnoci,
dziaajce rzekomo uzdrawiajco i wpywajce na psychik.
W niniejszej ksice odrniamy osobiste" i grupowe"
dowiadczenia duchowe, ktre mona by okreli mianem
powiza typu Ja - uniwersum/Bg" oraz My uniwersum/Bg".
Logiczna paszczyzna duchowa
Indywidualne powizania duchowe: Ja uniwersum/Bg
Duchowo
Grupowe powizania duchowe: My - uniwersum/Bg
Osobiste dowiadczenia duchowe opisuje si czsto jako
spotkania jednostki z natur, z Bogiem lub z uniwersum. Ich
cech charakterystyczn jest czsto brak aktywnoci w
panoramie spoecznej. Wydaje si,
j84____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
e spoeczna zasona zostaje na moment uchylona i dana osoba spoglda

wszechwiatu prosto w oczy" - zupenie sama na szczycie gry: Tylko ja i
sklepienie niebieskie".
Grupowe dowiadczenia duchowe przeywane s, jak sama nazwa
wskazuje, w grupach. Za zasadnicze uwaa si uczucie przynalenoci do
grupy, podczas gdy jej czonkowie czuj si jako zesp zwizani z natur, z
Bogiem lub z uniwersum. Jest to najczciej spotykana forma duchowego
dowiadczenia. Gdy kieruj ni religijni przywdcy, nie jest ona wprawdzie
niebezpieczna, lecz nie zawsze bardzo intensywna. Takie zjawisko
obserwujemy w miejscach kultu, w kocioach i wityniach. Natomiast jeli
na skutek jakichkolwiek konfliktw grupa nie jest jednomylna, to zbiorowe
przeycie owych duchowych powiza staje si niemoliwe.
Zawsze kiedy ludzie usiuj opisa swoje duchowe, mistyczne czy inne
przeycia tego typu, maj trudnoci z ujciem ich w sowa. Cigle powtarzajce si predykaty dowodz jednak istnienia niezwykle istotnych cech
formalnych i z tego powodu duchowe dowiadczenia zalicza si do najintensywniejszych pozytywnych emocji, do ktrych czowiek w ogle jest
zdolny i ktre prawie zawsze odmieniaj jego ycie oraz sposb mylenia.
Ju w rozdziale trzecim przekonalimy si, i dowiadczenia duchowe
maj silniejsze cechy formalne ni dowolne przeycia na jakiejkolwiek innej,
niszej logicznej paszczynie. Rzeczywicie to nasilenie owych cech kieruje
hierarchiczn organizacj wszystkich paszczyzn logicznych. Dlatego duchowe
aspekty przewaaj nad egocentryzmem; ich cechy formalne s bardziej
intensywne - najwiksze, najjaniejsze, najbardziej promieniste i
najistotniejsze ze wszystkich subiektywnych dowiadcze. Przejmujce
duchowe przeycie moe przewyszy wszystko, co czowiek kiedykolwiek w
swoim yciu widzia, sysza czy czu. Naukowe badania tak zwanych dozna
przedmiertnych (kategoria osobistych powiza duchowych) dowodz
podobiestw midzy cechami formalnymi przey bdcych dla niektrych
spojrzeniem w niebo" lub kontaktem z Bogiem". Dziki swojej
intensywnoci i przejrzystoci przeycia te s bardzo realistyczne. We
wszystkich ludzkich relacjach opisujcych wizje Pana Boga, Zbawiciela,
Najwitszej Marii Panny, Buddy, Ducha witego czy innych witych
postaci, bstwa posiadaj pewne wsplne cechy: wiec od wewntrz wasnym
blaskiem i promieniuj uczuciem wszechogarniajcej mioci i ciepa. Jest to
absolutne przeciwiestwo ponurego mroku i lodowatej grozy, ktre towarzysz
kontaktom z duchami, zymi mocami czy siami piekielnymi.
Dowiadczenia z duchami mog wic i w parze z bardzo intensywnymi
pozytywnymi emocjami albo z nieprzyjemnym bd tylko neutralnym
uczuciem: Wczoraj wieczorem znw widziaem to idiotyczne widmo. Wcale
si nie baem. Powiedziaem mu, e nie mam czasu i zniko".
Natomiast dowiadczenia duchowe mog mie natur spoeczn ub
niespoeczn i przebiega z udziaem personifikacji lub bez niej. Przy
185
udziale personifikacji to czowiek stwarza Boga na

ludzki obraz i podobiestwo, a nie odwrotnie.
Nie musimy wic koniecznie tumaczy
intensywnych i wyjtkowo pozytywnych dowiadcze
aktywnoci duchw czy bstw. Wielu ludzi
przyjmuje je po prostu za psychiczne epizody:
Czuem si wczoraj ppkiem wiata. Chyba bd
musia przesta pi... ha ha ha".
Jednak zazwyczaj duchowe przeycia przypisuje
si uosobionym siom nadprzyrodzonym, std
okrelenie duchowe".
Dowiadczenia z duchami mona opisa jako
doznawanie uczu spoecznych miezwizanych z
yjcymi istotami. Osobiste lub grupowe kontakty z
duchami, zjawami czy bstwami zalicza si do tych
zjawisk.
Duchy wyobraamy sobie na og, o ile w ogle
istniej one w panoramie duchowoci, jako
nierzeczywiste, niewyrane i odlege zjawiska.
Podczas nispodziewanych spotka staj si nagle
realistyczne i bliskie, poniewa nabieraj cech
formalnych charakterystycznych dla panoramy
spoecznej. Nie dotyczy to jednak wszystkich naszych
systemw senso-rycznych. Duchy objawiaj si czsto
w ludzkiej postaci i s spostrzegane na rwni ze sob i
w miar blisko. Daj si take odczu i mwi czasami
ludzkim gosem, ktry czsto niesie si potnym
echem. Nieatwo jest zapomnie sowa ducha! Wiele
ksiek o spirytualizmie opisuje ludzi osobicie
nawiedzonych przez istoty nadprzyrodzone, a
informacje, ktre przekazay miertelnikom, stanowi
czsto sedno nauk religijnych.
Warunkiem tych mistycznych seansw" i spotka
z duchami s jednak odmienne stany wiadomoci.
Wszystko to znakomicie opisa w 1987 roku Andreas
Mavromantis.
7,4 CECHY NIEBA
Wikszo ludzi umiejscawia zmarych, duchy i
bstwa ponad swoj panoram spoeczn i tylko
niektre kultury wysiedlaj" duchy w podziemia.
Zwyke" zjawy s umieszczane powyej ub poniej
panoramy spoecznej, bowiem tylko dokadne
odseparowanie ich od reprezentacji yjcych udzi
gwarantuje ycie wolne od zaczepek z ich strony. W
cywilizacjach zakadajcych istnienie jednej i tej samej
panoramy dla duchw i ludzi, ci ostatni bezustannie s
zajci utrzymywaniem dobrych stosunkw z
obydwoma rodzajami personifikacji.
Wynika z tego, e odseparowanie panoramy
spoecznej od duchowej odpowiada potrzebom
wikszoci ludzi, dlatego te w wielu kulturach zmarli
przechodz do wiata duchw, a mier jest
rwnoznaczna z ponownym poczeniem si ze sfer
duchow.
Na og ludzie nie tylko lokalizuj istoty duchowe
na pewnej wysokoci, ae take staraj si utrzyma je
poza lini neutralnego dystansu, aby nie czu ich

obecnoci. Nawet bowiem jeli jest si przekonanym o
dobrych zamiarach bstwa ub widma, byoby to dla
normalnego miertelnika szokiem, gdyby nagle
znalazo si ono obok niego! Istniej jednak narody,
w ktrych zarwno ludzie wieccy, jak i kapani w rwnej mierze staraj si o

zachowanie bliskich stosunkw z bstwami.
Wielu ludzi rzeczywicie relacjonuje przeycia z udziaem duchowych
personifikacji w obrbie bliskiego im krgu. Jest to zreszt - a powinno si to
wydawa logiczne najpniej po przeczytaniu rozdziau szstego - najlepsza
metoda praktykowania celibatu. Intymny stosunek do bstwa czyni z
czowieka mnicha, ksidza lub szamana. Ci ostatni s jedynymi yjcymi
ludmi przenoszcymi si regularnie z jednego wiata do drugiego, mona
powiedzie: zawodowymi porednikami midzy panoram spoeczn a duchow.
Suszne jest wic twierdzenie, e duchowe personifikacje posiadaj
wyrane cechy formalne - umieszczone s z reguy wysoko i promieniujce
jasnoci. Tylko ich niewielkie wymiary oraz dua odlego osabiaj ich
wpyw na dane przeycie i dlatego zblienie si do reprezentacji duchw
uznaje si za istotny element obrzdkw religijnych. Poniewa jednak
kinestetyczne dowiadczenia s uzalenione od wielkoci i dystansu, odczucie
obecnoci duchw moe okaza si uciliwe. W tym celu powinny one
bowiem znajdowa si przed lini neutralnego dystansu.
Jeeli natomiast duchowe przeycie idzie w parze ze spotkaniem z duchami, to wywoane przez nie doznania s opisywane jako tak zwane
dowiadczenie szczytowe.
Spotkanie z duchem nie musi by wcale rwnoznaczne z posiadaniem jego
wizualnego obrazu, niekoniecznie te trzeba sysze jego gos. Czsto jest ono
uwarunkowane jedynie przypisaniem niezwykych wydarze obcej sile i w
takich wypadkach nadzwyczajna intensywno przeycia zmusza czowieka,
aby wytumaczy je sobie zewntrznymi czynnikami. Trudno jest bowiem
uwierzy, e jakie niecodzienne doznanie miaoby by wycznie produktem
wasnej wyobrani: To byo tak wyrane i realne. Nie moga to by przecie
tylko halucynacja!". No wic musia to by duch. Waciwie nie musimy
wierzy w ducha, ktrego dziaalnoci przypisujemy dane wydarzenie. Rwnie
dobrze mona si upiera, e zawdziczamy je Bogu, bez potrzeby zobaczenia,
usyszenia czy poczucia Jego obecnoci.
187
7.5 Z POWROTEM NA ZIEMI

Duchowi przywdcy na caym wiecie konkuruj ze
sob, aby tylko zapewni swoim bogom i swojej
religii jak najwiksz popularno.
Przybysz z innej planety, przygldajc si tym
wycigom, zacznie si dziwi: Po co to cae
zamieszanie? Co to komu da?".
Historia mogaby go pouczy, e ludzko
zawsze bya przekonana o uzdrawiajcej mocy sfery
duchowej, ktr uwaa si za nieskoczenie
doskona i dlatego traktuje bardzo powanie. Jej
pozycja, ktra gruje nad wszystkimi innymi
lokalizacjami, objawia si automatycznie, bowiem
take jej duchowe cechy formalne dominuj
wszystko inne. W konsekwencji religijni przywdcy,
prezentowani jako rzecznicy duchowoci, rwnie
zyskuj daleko idc wadz spoeczn. Czsto s
wynoszeni ponad zwykych miertelnikw, a nawet
ziemskich wadcw. Prawdopodobnie przekona to
kosmit.
W wielu kulturach struktury wadzy wychodz
poza stref spoeczn. Szamani i kapani czerpi
swoj wadz z powiza z siami nadprzyrodzonymi. Aby ten ukad mg funkcjonowa,
moliwie wielu czonkw danego spoeczestwa
musi umieci reprezentacje owych nadprzyrodzonych si na samej grze swojej panoramy spoecznej.
Konieczne jest, aby wierzyli w istnienie tych si, co
udaje si najlepiej, gdy spostrzegaj je wizualnie w
cechach formalnych absolutnej pewnoci i
prawdziwoci. Duchowi przywdcy nie szczdz
wysikw w ksztatowaniu cech duchowych
reprezentacji swoich zwolennikw, uywajc w tym
celu wyrazistych metafor i predykatw. Poprzez
swoje religijne nauki usiuj przekona o istnieniu
duchw. Jest to zwyczajna mentalna aktywno,
ktra niczym nie rni si od wiary w istnienie
bakterii, siy cienia czy atomw.
Bezporednia praca z cechami formalnymi istot
duchowych moe by bardzo pouczajca. Mj
przyjaciel i kolega po fachu, Jaap Hollander, przeprowadzi liczne eksperymenty z - jak je nazwa operatorami rzeczywistoci", by odpowiedzie na
pytanie: Jakie cechy formalne decyduj o rnicy
midzy czym realnym i nierealnym? Albo lepiej:
Jakimi
senso-rycznymi
cechami
musi
si
charakteryzowa dane przeycie, abymy mogli by
pewni, e byo ono rzeczywicie realne? O to wanie
chodzi, kiedy kto utrzymuje, e zobaczy Matk
Bosk. Na ile taka wizja moe by realna?

Dokadna
konstelacja
cech
formalnych
koniecznych, aby mona uzna jaki fakt za realny,
jest dla kadego czowieka inna. Oglnie moemy
188
jednak przyj, e sprawy (take istoty duchowe) wydaj si tym realniejsze,

im bardziej kolorowy, wyrany, spjny i dokadnie syszalny jest ich
trjwymiarowo spostrzegany obraz. Widzie znaczy wierzy - jednak nie
kady tak rozumuje. Niektrzy musz rzeczy dotkn, powcha,
posmakowa, zmierzy j i obj statystyk, aby uzna j za istniejc.
Chocia elementy panoramy spoecznej w wypadku wikszoci ludzi nie
musz spenia wszystkich powyszych warunkw, w odniesieniu do
dowiadcze z duchami moe okaza si to jednak niezbdne.
Znajomo wasnych operatorw rzeczywistoci" moe si przyczyni do
przeycia wyrazistych dowiadcze z duchami.
7.6 AUTORYTETY DUCHOWE

W caych dziejach ludzkoci panorama duchowoci bya miejscem, w ktrym
rozgrywane byy wojny niebiaskie". Werdyktw moralnych, metafor i
predykatw odnoszcych si do sfery zjawisk nadprzyrodzonych uywano do
obnienia lub - przeciwnie - podniesienia wartoci cech formalnych duchw,
demonw, aniow i bogw. Sowa i symbole to najsilniejsza bro w tych
krgach. Gdy jednak taka wojna szaleje na ziemi, wytaczane zostaj duo
cisze dziaa o jeszcze wikszej sile ognia. Niejednokrotnie ju decydujce
cechy formalne niewierzcych" albo le wierzcych" zmieniy za pomoc
prawdziwej broni pozycj pionow na poziom i to w dosownym znaczeniu
tych sw.
189
Duchowe autorytety przysporzyy wiatu dosy

problemw. Odgraniczenie wadzy doczesnej od
duchowej wymagaoby wobec tego oddzielenia
panoramy spoecznej od panoramy duchowoci. W
takiej sytuacji wadza polityczna daje si ograniczy i
uregulowa prawem. Ale wszdzie tam, gdzie
duchowa i spoeczna panorama zachodz na siebie,
struktury wadzy wymykaj si spod wszelkiej
kontroli. Ziemskie prawa nie dotycz bogw i duchw,
te istoty kieruj si zazwyczaj wasnymi zasadami.
Problemy niektrych pastw z fundamentalizmem
(i duchowoci) mona wyjani wanie w ten sposb,
a politycy, ktrzy nie maj za sob adnej duchowej
wadzy, nie ciesz si tam zbytni sympati. Ich
postacie pozostaj szare i mroczne w porwnaniu ze
wietlistymi" wizerunkami innych.
Zjawisko duchowego autorytetu znakomicie
opisuje praca Dianne Alstadt i Joela Kramera The
Guru Papers, szczeglnie akcentujc jego formy w
ugrupowaniach religijnych, jako e to wanie on
nadaje wiksz wadz duchowym przywdcom ni
ziemskim autorytetom.. Rzeczywicie, ci pierwsi
nierzadko posiadaj nieograniczony wpyw na swoich
stronnikw. Problemy powstaj dopiero wtedy, gdy
obrzdy religijne zaczynaj przekracza granice
legalnoci, co zdarza si zreszt stosunkowo czsto.
Niekiedy jednak sprawy przybieraj nieoczekiwany
obrt i guru zostaje nagle podporzdkowany ziemskiej
jurysdykcji i zmuszony do oczekiwania w kazamatach
na bosk sprawiedliwo. Jednak niektrym udaje si
opanowa cae narody i osadzi w wizieniach
wszystkich swoich przeciwnikw.
Alstadt i Kramer odkryli pewien wany schemat
postpowania dotyczcy stosunku czowieka do
duchowoci. Mianowicie: duchowi przywdcy czerpi
swoj wadz z faktu, e utrzymuj swoich
zwolennikw w wierze, i istotnie maj ukady" ze
sfer pozaziemsk. Te ukady" przywdca taki
demonstruje dziki pewnym dostpnym mu atrybutom
lub za pomoc rzekomo dokonywanych, osnutych
niebiask aur, cudw. Takie wyjtkowe powizania
z gr" automatycznie odzwierciedlaj si w spoecznej i duchowej panoramie jego stronnikw, ktrzy
wyobraaj sobie przywdc prawdopodobnie w
samym centrum i znacznie ponad zwykymi ludmi.
By moe widz oni owe duchowe powizania jako
padajcy na nich promie wietlny. Ju pobiena
analiza sztuki sakralnej ujawnia sposb, w jaki s
reprezentowane
duchowe
wizy.
Jednak
w
rzeczywistoci wyznawcy niekoniecznie musz nosi
w sobie obraz tego, co gruje nad nimi i wieci
niebiaskim blaskiem. Rwnie dobrze potrafi wierzy
w istnienie czego, co przewysza wszystko, nie majc
o tym jasnego wyobraenia.
Kady wikszy autorytet wpywa w jaki sposb
na autorytet niszej rangi. Duchowy przywdca
czerpie swoj wadz z bliskoci Boga, a na przykad
mleczarz krlowej ma wikszy autorytet ni zwyky

mleczarz. Ten pierwszy promieniuje pierwiastkiem"
krlewskim, tak jak kapan roztacza wok siebie aur
witoci.
7.6.1 Komunikacja duchowa

Mwic o duchowych przeyciach, niezalenie od trudnoci, ludzie uywaj
zazwyczaj najbardziej wyszukanych predykatw: najjaniejsze wiato",
najwiksza sia w uniwersum", najpotniejszy strumie energii" i tak dalej.
Takie predykaty wywouj w suchaczach zawsze podobne odczucia.
Oglnie mona uzna, e najbardziej ekspresywne cechy formalne s
zastrzeone dla istot nadprzyrodzonych oraz dla absolutnych abstrakcji.
Wszechmogce bstwo bdzie posiadao w umyle jednego czowieka takie
same cechy formalne jak koncepcja ideologiczna (wolno albo socjalizm,
demokracja lub mio) w mylach drugiego. Obydwa fenomeny reprezentuj
w ich wyobrani maksimum wadzy. Podczas gdy ideologiczne abstrakcje
czsto przyjmuj form schematu czy symboli, wikszo duchowych istot
przypomina jednak yjce stworzenia. W kulturach, w ktrych bogowie s
abstrakcjami, take religijne dowiadczenia czowieka opieraj si tylko na
pozbawionych wszelkiej treci cechach formalnych. Przykadem tego byaby
wypowied: Bg jest wiatem".
Gdy kapan lub szaman opowiada o swoich duchowych czy mistycznych
przeyciach, moemy zaobserwowa u niego wyrane niewerbalne oznaki
religijnej fascynacji. Te niekiedy ekstatyczne deklaracje wynikaj z
powtrnego przeywania dowiadczenia duchowego w trakcie mwienia o
nim. Dla wizjonerw z reguy przedmiot ich wypowiedzi jest wyposaony w
niezmiernie silne cechy formalne, a ich przeycia wizualne pobudzaj
kinestetyczne. Goszc, e duch jest wielki", mwicy widzi olbrzymi obraz i
silnie odczuwa jego obecno. Takie sytuacje wywieraj pitno na wszystkie
niewerbalne aspekty komunikacji i umacniaj suchajcych w przekonaniu, e
duch istotnie jest wielki". Niektrzy z nich czuj si zainspirowani" tym
wizyjnym stylem komunikacji, inni za reaguj fobi.
Alstadt i Kramer zaobserwowali, a przywdcy religijni czsto utrzymuj
wadz, sugerujc swoim zwolennikom odseparowanie si od duchowoci, z
ktr oni sami z kolei utrzymuj stay kontakt. Takie dogmaty prowadz do
tego, e spoeczne i duchowe panoramy stronnikw rzeczywicie nie wykazuj
powiza z bogami, podczas gdy przywdcy komunikuj si z nimi. Skutkiem
tego s, oczywicie, silne uzalenienia.
Co wicej, duchowe elity nie szczdz stara, aby przekona swoich
zwolennikw o istnieniu warunkw niezbdnych do nawizania osobistego
kontaktu z duchami, niewane czy w tym yciu, czy w nastpnym. Nie rni
si to niczym od bajki o witym Mikoaju: od bardzo dawna rodzice
wmawiaj dzieciom, e musz one by posuszne i grzeczne, aby zadowoli
jego wymagania. Jak wypijesz mleko, to Mikoaj przyniesie ci pieska".
Niektrzy rodzice twierdz nawet, e Mikoaja spotkali i z nim rozmawiali.
Utrata wiary w witego Mikoaja moe w pniejszym yciu okaza si
zasobem przydatnym do uzyskania duchowej niezalenoci. W tym
191
momencie nasuwa si pytanie, czy kultury uznajce

witego Mikoaja rni si pod wzgldem podatnoci na
fundamentalistyczne mylenie od kultur, ktre nie propaguj
wiary w niego i w jakim stopniu rozpowszechnienie faktu,
e dzieci s oszukiwane i wprowadzane w bd przez
wasnych rodzicw wpywa na ksztatowanie autorytarnych
postaw.
Aby podtrzyma w dzieciach wiar w witego
Mikoaja, rodzice wymylaj historyjki i bajki. W podobny
sposb, czyli za pomoc metafor i abstrakcji, przywdcy
podtrzymuj duchowo-spoeczny tryb mylenia. Alstadt i
Kramer zebrali wiele takich sformuowa, midzy innymi
pojcia abstrakcyjne, jak bezwarunkowa mio, kosmiczna
jedno, umiejtno powicenia, uwolnienie si,
niezaleno od wasnego Ja, czysto, altruizm, pokora,
przezwycienie pokus cielesnych oraz olnienie - to tylko
kilka elementw tego duchowo-spoecznego sposobu
mylenia. Podawanie w wtpliwo tych koncepcji naraa
sceptykw na tricki rnych guru, ktrzy werbalnie po
prostu rozbrajaj krytykw, na przykad sowami:
Zrozumiesz, czym jest owiecenie dopiero wtedy, gdy sam
go doznasz".
Odbywajce si w Holandii pragmatyczne seminaria"
ciesz si wielkim powodzeniem wanie ze wzgldu na
wskazanie owych struktur. Na podstawie wynikw, ktrych
dostarczyo nam modelowanie kapanw i szamanw
rnych plemion, instruujemy uczestnikw seminariw w
kwestii bezporedniej komunikacji bez udziau bogw i
duchw. I ten, kto w ten sposb stworzy wasne duchowe
struktury, stanie si odporny na wpywy kapanw.
Oczywicie pod warunkiem, e wpywy te wynikaj
wycznie z kontaktw z siami nadprzyrodzonymi.
Uywajc jzyka panoramy spoecznej, moemy
powiedzie, e religijni przywdcy wpajaj swoim
zwolennikom, i okrelone cechy spoeczne naley ocenia
szczeglnie wyscko. Ucz na przykad, jak
niezmiernie wana jest bezwarunkowa
mio czy owiecenie, jakich oni sami ju
doznali. Im bardziej cechy te s cenione,
tym bardziej wzrasta wadza i pozycja
religijnych
przywdcw.
Znaczenie
rywalizujcych" ze sob cech spoecznych
pomniejsza take czsto uycie specyficznych, dewaluujcych epitetw. W ten
sposb powstaj utworzone przez przywdcw definicje: najwyszego owiecenia, czystej wiadomoci, wyszego Ja,
kosmicznej tosamoci i tym podobne.
Uycie takich przymiotnikw zawiera jednoczenie ujemn
interpretacj nastpujcych po nich rzeczownikw,
poniewa, mwic na przykad o prawdziwej mioci,
sugerujemy, i kada inna mio jest zwyczajna",
faszywa" czy te niegodna szacunku jako mio niszej
kategorii".
192____________TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
7.7 NAWIEDZENIE, CZYLI DEMONY

W GBI NASZYCH DUSZ
W rozdziale czwartym mwihmy o autorytetach i tak si skada, e take
duchy uwaa si zazwyczaj za autorytet. Przekonalimy si ju, jakie
niezwyke rzeczy mog zacz si dzia, gdy uznamy czyj autorytet i przydzielimy mu wysz pozycj w naszej panoramie spoecznej. Zagadkowe
zjawisko zachodzi w momencie, kiedy osoba posiadajca autorytet rzeczywicie zbliy si do nas i pokona dzielcy nas neutralny dystans. Jak na
zawoanie odzywaj si w nas wwczas wszystkie symptomy charakteryzujce
oniemielenie.
Najbardziej niezwyka jest zmiana pierwszej pozycji spostrzegania na
drug: kinestetyczne Ja zanika, uniono i boja prowadz do utraty
samostanowienia, a wicej uwagi powica si daniom autorytetu.
W rozdziale czwartym wyjaniem te fenomeny prawem dominujcej
personifikacji, wedug ktrego autorytarna posta opanowuje Ja, gdy tylko
wystarczajco si do niego zbliy. Moim zdaniem to dziaanie wypywa z
podwiadomego podporzdkowania reprezentacji zasadom perspektywy.
Zawsze gdy w spoecznej i duchowej panoramie zaczyna obowizywa
prawo dominujcej personifikacji, przerwany zostaje proces samopozna-nia.
Mzg koncentruje si na najwaniejszej personifikacji i automatycznie si z
ni identyfikuje.
Przyjrzyjmy si wic bliej fascynujcemu zjawisku nawiedzenia przez
duchy. Duchy to personifikacje. To autorytety. Mog mie cechy o wiele
przewyszajce cechy wszystkich yjcych autorytetw. Ducha moemy
lokalizowa wysoko nad gow lub gboko w ziemi, podczas gdy w wypadku
ywych ludzi takie lokalizacje s raczej nietypowe. Ponadto duch moe
wydawa si nam tak ogromny, jak gdyby mg obj sob cae uniwer-sum.
Zastanwmy si, jak przedstawiane s duchy na przykad w sztuce?
W wityniach potne, lnice zotem posgi krluj na centralnych
miejscach - natychmiast rozpoznajemy w nich reprezentacje bogw.
Olbrzymie rzeby Buddy albo Chrystusa pozwalaj wiernym reprezentowa te
bstwa, wyposaajc je we waciwe" cechy formalne. Mimo to wcale nie jest
tak atwo porozumie si z duchami.
Gwnym powodem jest odlego. Duchy lokalizuje si dalej ni osoby
autorytarne czy nawet niebezpieczne. Dlaczego? Dlatego, e duchy budz
groz! Tylko kapani i czarownicy si ich nie boj. Zwykli miertelnicy
truchlej, gdy tylko pomyl o spotkaniu z duchem, bstwem lub Bogiem!
Take trwoga utrudnia wyobraenie sobie bogw z bliska. Wierzc, e
mog oni stworzy lub zniszczy wiat, wyobraamy sobie zblienie si do
nich jako co strasznego. Duchy utrzymuje si, tak samo jak autorytety, w
neutralnej odlegoci" albo dalej. To samo dotyczy duchw zmarych.
Wikszo ludzi nie chce mie z nimi nic wsplnego.
Dlatego kontakt z istotami duchowymi jest wanym aspektem wywierania
silnej religijnej presji. Kapani i czarownicy celebruj rytuay,
193
ktre zbliaj ich do duchw. Przywouj je rzekomo

modlitwami, piewami, tacami czy skadaniem ofiar.
Gwnym celem tych obrzdkw jest odczucie
obecnoci bstwa, a nastpnie pragnienie usyszenia
jego gosu. Nawiedzenie jest nastpnym krokiem w
kontaktach z istotami duchowymi.
Szamani prowadz ycie, ktre jest cigym
przygotowaniem do spotkania z duchami. Ucz si, w
jaki sposb pokona strach, poszcz i yj w
absolutnej ascezie. Niekiedy, przy odrobinie szczcia,
dowiadczaj nasilenia swoich reprezentacji, ktrych
emocjonalne dziaanie wzrasta, im s one bliej i moe
w kocu spowodowa, e widzi si rzeczy niedostrzegalne. Jasne jest, e takie rytuay celebruje si w
witych miejscach, tam bowiem mieszkaj" duchy, a
odwiedzajc witynie i otarze, mona by bliej
nich. Takie obcowanie z nimi jest take mniej
ryzykowne - w kadej chwili istnieje moliwo
ucieczki. Szczeglnie trudny jest cigy kontakt z
duchami w kulturach, w ktrych duchy cz w sobie
dobre i ze aspekty. Nieustanna wszechobecno bstw
jest podana tak dugo, jak dugo nie maj one zych
zamiarw.
Dokadnie tak samo jak w wypadku osb
obdarzonych autorytetem, reprezentacja wasnego Ja
decyduje o tym, w jakim stopniu dana osoba jest
podatna na wszelkiego rodzaju widzenia. wiadomo
wasnego Ja zostaje unicestwiona lub co najmniej
osabiona przez stany uniesienia, co stwarza warunki
do poddania si widzeniu. Taniec w takt rytmicznych
uderze w bben to metoda wywoywania uniesie
rozpowszechniona na caym wiecie. Podobny efekt
daje
stosowanie
niektrych
narkotykw.
Dowiadczony szaman wie, jak popa w trans i
otworzy si na duchy -nie na wszystkie, tylko na te
duchy lub bstwa, do ktrych ma wyjtkowy stosunek
i ktre dokadnie reprezentuje w swojej panoramie
duchowej.
Kiedy duchy s dostatecznie blisko, powtarza si
sytuacja stwierdzana w wypadku autorytetw, czyli
przejcie z pierwszej pozycji spostrzegania na drug.
Jeli kinestetyczny duch" staje si silniejszy ni
kines-tetyczne Ja, zajmuje jego miejsce. Skutek jest
taki, e dana osoba zaczyna identyfikowa si z
duchem, po prostu dlatego, e ten ostatni cakowicie
opanowuje reprezentacj jej wasnego Ja.
W takim wypadku osoba taka automatycznie
popada w trans - w tak zwany stan nawiedzenia - i
pozostaje w nim. Nastpuje to, gdy kilkanacie
ludzkich cech zostaje wyczonych", a stwierdzi
mona tylko obecno kilku z nich. Teoretycznie stan
nawiedzenia moemy okreli jako zmian dokonan
na logicznej paszczynie wasnego Ja. Osobowo
opanowana przez ducha jest inna, bardziej ograniczona
ni ta, ktr dany czowiek uwaa za wasn. Czsto
osobowo takiego ducha tworz czstki osobowoci
stumione gdzie indziej.
Jeeli ma si ochot poeksperymentowa z

wizjami duchw, naley zachowa ostrono - nawet
jeli kontakt z duchem uwaamy jedynie za nasz
wymys, nie zawsze mona go sprowadzi do artu.
Oglnie mona stwierdzi, e nawiedzenie przez
duchy jest bardziej prawdopodobne i intensywniejsze,
gdy dana osoba ma do sabe Ja i wielowarstwow
194
osobowo. Jeli natomiast czowiek mocno stoi na ziemi i ma silne poczucie

wasnego Ja, jego kontakt z duchem pozostanie raczej pod kontrol.
Decydujcym aspektem jest wic od samego pocztku sia wasnego
obrazu. Z jednej strony oddalony i saby obraz wasny sprzyja optaniu, z
drugiej strony cakowite pogrenie si w nim daje ten sam efekt. Innymi
sowy, obraz wasny musi znikn, aby duchy mogy wyj na pierwszy plan.
Aby si ich znowu pozby, musimy go na nowo uaktywni i zbliy do siebie.
Tylko jeden raz, pod kierunkiem brazylijskiego psychiatry Davida
Aksteina, wziem udzia w tacu, ktry wprowadzi mnie w trans. Po
czterdziestu piciu minutach bbny umilky. Ja zatraciem si cakowicie.
Przez kilka minut staem tylko na rodku pokoju. Ocknem si dopiero, gdy
Akstein zawoa mnie po imieniu. Pniej dowiedziaem si, e by to typowy
objaw gbokiego transu wywoanego tacem. Wasne imi posuyo w tym
momencie za zakotwiczenie tosamoci. Wypowiedzenie go na gos ponownie
uaktywnio reprezentacj mojego Ja.
W rozdziale powiconym wasnemu Ja wspomniaem ju o cakowitej
asocjacji z obrazem wasnym. Pograjc si w nim kompletnie, wikszo
ludzi popada jakby w stan medytacji. Ich uwaga jest skierowana do wewntrz i
spoeczna interakcja przychodzi im z trudem. Cakowite zespolenie si z
wasnym Ja powoduje utrat kontaktu z otoczeniem. Jednoczenie dana osoba
przeywa sama siebie i swj wiat wewntrzny bardzo intensywnie.
Reprezentacje duchw mog ni zawadn wanie w takim momencie - jak
wida, jest to niezawodna metoda na dowiadczenie wszelkiego rodzaju wizji.
Taki sam efekt mona osign, jeli dana osoba posiada bardzo may i
daleki obraz wasny. Sabo wasnego Ja warunkuje, jak wiadomo, wszelkie
oderwane zjawiska i mimowolne identyfikacje. Klasycznym przykadem jest
pacjent oddziau psychiatrii uwaajcy si za Jezusa. Brak wasnego Ja hamuje
czowieka. Przejcie innej osobowoci moe wprawdzie rozwiza takie
problemy, stwarza za to wiele innych. Sabe Ja zwiksza ryzyko padnicia
ofiar wszelkich moliwych - i niepodanych - wpyww. W niektrych
kulturach nawiedzenie" to tylko inna nazwa okrelajca takie wpywy.
Natomiast szamaskie, samodzielnie zainicjowane widzenie jest zasadniczo rne. Przede wszystkim pod wzgldem udziau wasnego Ja.
Szamani wcigaj" jakby do wewntrz" silny obraz wasny, przenoszc si w
ten sposb w stan uniesienia. Natomiast ofiary" niepodanego (i
dugotrwaego) nawiedzenia s absolutnie bezbronne wobec jednej silnej
personifikacji w ich spoecznej i duchowej panoramie, poniewa reprezentacje
ich wasnego Ja s sabe. Niektre wiczenia przeprowadzane w ramach
naszych pragmatycznych seminariw maj na celu nauczenie si wiadomego
przeywania wizji duchw. Rozmaite metody prowadzce do osignicia tego
stanu, umoliwiy nam postawienie kilku ciekawych hipotez na temat tej od
dawna znanej ludzkiej umiejtnoci.
195
Widzenie duchw. W wielu kulturach dar

komunikowania si z duchami jest wysoko ceniony i wynosi
dan osob na wyyny hierarchii spoecznej. Nawiedzenie
jako takie moe wic mie zalety, a za chwil przekonamy
si, e umoliwia ono rwnie dokonywanie czynw niewykonalnych bez niego.
Poniszy eksperyment naley przeprowadzi w
obecnoci drugiej osoby, ktrej zadaniem bdzie czytanie
tekstu i przywoanie nas na koniec do wiadomoci.
Widzenia s inicjowane zazwyczaj potnym biciem w bben, jednak na pocztek lepiej z tego zrezygnowa.
271)Zamknij oczy i wczuj si w twoje kinestetyczne Ja.
Wcho obraz wasny i pozosta w stanie
medytacji co najmniej pi minut. Wybierz
dowolne sowo jako audytywne zakotwiczenie
tego stanu i ponownie ustaw swj obraz przed
sob. Uwiadom sobie istnienie i teraniejszo.
Jeli znajdujesz si w towarzystwie innej osoby,
powinna si ona zapozna z twoim hasem
powrotu". Moe to by dotknicie (szamani
praktykuj zazwyczaj ucisk) lub wymwienie
twojego imienia. Jeli wszystko dotychczas przebiego zgodnie z planem, moesz kontynuowa.
272)Wybierz jak istot duchow, przez ktr
chciaby zosta nawiedzony. Jeeli nic ci nie
przychodzi do gowy, sprbuj wykona wiczenie
z podrozdziau 7.4: Jak stworzy sobie wasnego
ducha.
273)Gdy tego dokonasz, postaraj si udoskonali jego
reprezentacj. Postaw go porodku swojej
panoramy, spraw, by sta si duy, jasny i
promienny. Nadaj mu kolor, wprowad w ruch.
274)Zastosuj zakotwiczenie opisane w punkcie 1 i
powr do stanu medytacji, w ktrym bdziesz
cakowicie zespolony ze swoim obrazem. Gdy
tylko ci si to uda, przenie wzrok na ducha i
zacznij powoli si do niego zblia. Skoncentruj
si na duchu i dopu go w kocu do siebie...
Jeli eksperyment przeprowadzany jest po raz
pierwszy, zachowania danej osoby nie mona
przewidzie. Zjawisko to mona sprbowa
opisa w nastpujcy sposb: odgrywamy rol
ducha, nie wiedzc o tym. Przypomina to
podwiadom gr aktorsk. Szamani dugo
wicz, aby mc opanowa swoje umiejtnoci
dowiadczania stanu nawiedzenia. Na pocztku o ile wszystko przebiegnie pomylnie - stan ten
trwa tylko par sekund.
5) Powr do teraniejszoci, wyobraajc sobie obraz
wasny.
Ocknicie
si
moe take wywoa druga osoba, dotykajc ci lub
wypowiadajc
twoje
imi. Moesz te po prostu nastawi budzik.
7.8 PRACA Z PANORAM DUCHOWOCI

Wikszo personifikacji w panoramie spoecznej to
projekcje uwewn-trznionych yjcych ludzi i kad z nich

uwaa si, zgodnie z zasadami NLP, za czstk wasnej
osobowoci. W rozdziaach czwartym i pitym opisaem
metody zmian tych czci.
Jeeli zatem reprezentacje innych ludzi s czciami osobowoci, to taka

sama sytuacja powinna mie miejsce w wypadku reprezentacji istot
duchowych. Tymczasem istnieje pewna rnica midzy ludmi a duchami.
Duchy dziaaj raczej na zewntrz, co sprawia wraenie, jak gdyby wymykay
si cakowicie spod naszej kontroli.
Zakadajc takie zewntrzne dziaanie, praktyk NLP stosuje techniki
negocjacji midzy poszczeglnymi czstkami osobowoci lub te przeformuowanie w szeciu krokach, przy czym tylko w niewielkim stopniu
modyfikuje nastpujce pytania: Czego duch da od ciebie?", Co musisz
zrobi, eby go zadowoli?", O czym chce ci powiadomi?". Metoda jest
skuteczna tylko wtedy, gdy klient ma podobny punkt widzenia. Absolutnie
niezbdne jest uwzgldnienie kulturowego zaplecza klienta, w innym wypadku
praktyk NLP atwo moe straci panowanie nad sytuacj i zostanie w kocu
uznany za czarownika.
Jeli terapeuta zdecyduje si na zastosowanie jednej z tych technik,
otworzy si przed nim niemal tysicletnia tradycja szamasko-leczniczych
dowiadcze. Bdzie manipulowa widzeniami w taki sam sposb, jak robi to
jego koledzy-szamani na caym wiecie. Szamani nie tylko lecz
nawiedzonych ludzi, ale take sami celowo wywouj u siebie takie stany.
Moemy wic zapyta: jakie korzyci odnosz oni ze zjednoczenia si z
duchem?
Wspomniaem ju o charakterystycznym dla wielu kultur statusie zwizanym z umiejtnoci komunikacji z duchami. Jednake nie tylko o to chodzi.
Aby znale odpowied, musimy rozrni dwa rodzaje widze:
275)Trwae (lub patologiczne),
276)Chwilowe (lub samodzielnie zainicjowane).
Trwae widzenie to inne okrelenie symptomw dysocjacji, czyli rozszczepienia osobowoci, ktre tumaczymy w NLP jako pewne usamodzielnienie si jej czstek. Czasami i one mog wymkn si cakowicie spod
kontroli klienta. Trwae optanie jest stanem chorobowym, ale mona je
uleczy za pomoc technik wykorzystujcych negocjacje midzy kccymi si
ze sob czciami osobowoci lub metod przeformuowania w szeciu
krokach. Podstaw leczenia jest ustalenie pozytywnych pobudek ducha, ktry
opta klienta.
Chwilowe widzenie natomiast to nic innego jak strategia uaktywniania
okrelonych zasobw. Czarownik zainicjuje to widzenie, aby wyzwoli w
sobie zasoby niezbdne do sprostania danemu zadaniu. Chcc na przykad
wystpi w charakterze wyroczni, musi zosta nawiedzony przez ducha
potraficego przepowiada przyszo. Jeli chce kogo uleczy, nawie
kontakt z duchem o uzdrawiajcych siach. Nie tylko szamani, ale rwnie
wielu innych ludzi dy z podobnych pobudek do kontaktw z duchami.
Waciwie jednak dlaczego ci wszyscy ludzie uciekaj si do takich
skomplikowanych strategii, jak chwilowe nawiedzenie przez duchy? Tylko po
to, eby znale dostp do poszczeglnych zasobw? Jaki jest cel
197
dokonywania najpierw rytualnych ablucji, a pniej

zoenia ofiary? Po co w ogle tyle zachodu? eby
wywoa duchy? I po co te wszystkie bbny, tace i
piewy? Dlaczego ci ludzie nie uaktywni owych
zasobw tak, jak my to robimy w NLP, czyli
przenoszc si w stan ich posiadania? Czy istniej inne
powody, dla ktrych dokonuj oni takiego wyboru,
poza tym, e rytuay pobudzaj wszystkie zmysy i
pozostaj w pamici tak trwale, e wielu ludzi nie
osignoby takiego efektu, stosujc wycznie
werbalne rodki?
Odpowied, ktra mnie samemu wydaje si
logiczna, brzmi: dc do chwilowego widzenia, ludzie
pragn uaktywni u siebie zasoby, ktre byyby dla
nich nieekologiczne, gdyby zostay uaktywnione inn
metod. Szamani szukaj w stanach nawiedzenia
zasobw obcych ciau", aby je sobie tylko na krtko
poyczy". Chwilowe widzenie, zainicjowane przez
samego siebie, jest potrzebne do wydobycia zasobw,
ktre natychmiast popadyby w konflikt z wasn
osobowoci, gdyby sieje po prostu przejo i przyjo
za swoje. Te zasoby w adnym wypadku nie mog sta
si czci danej osoby, a mimo to pragnie ona z nich
korzysta.
Duchy mog umoliwi czowiekowi na przykad
swobod seksualn albo pozwoli mczynie
zachowywa si po kobiecemu. Kapan moe posuy
si duchem i gosi wybrane przez siebie treci, nie
obawiajc si odpowiedzialnoci za swoje kazania.
Nawiedzenie oferuje nam wic zabezpieczenie i
potguje nasze siy, wskutek czego wykraczamy
daleko poza to, co uwaamy za nasze Ja.
Kiedy modelujemy praktyki duchowe, otwiera si
przed nami morze perspektyw, ktrych jeszcze nie
wykorzystalimy w NLP, a ktre istniej od
najdawniejszych czasw. By moe take i w naszej
osobowoci drzemi zasoby, do ktrych chtnie bymy
signli, gdyby tylko nie pozostaway one w tak
racej sprzecznoci z naszymi przekonaniami i
wartociami. Nawet jeli nie wykorzystamy widzenia
jako techniki, samo jego zrozumienie przyniesie nam
korzyci. W ostatnim rozdziale zajmiemy si metaforami wadzy i zapoznamy si z technikami sucymi
osigniciu
tego
samego
celu,
ale
lepiej
odpowiadajcymi
naszemu
zachodniemu
spoeczestwu.
Inn
moliwo
wykorzystania
panoramy
duchowej oferuje praca z ludmi opakujcymi
zmarych. Czsto mamy do czynienia z klientami
niezdolnymi do duchowego rozstania si z ukochanym,
zmarym czowiekiem. Interesujce jest przy tym, e
obraz zmarego nie jest wwczas lokalizowany w
sferze duchowej, a jeeli ju, to tylko czciowo, jako
bilokacja. Jedna cz znajduje si w panoramie
spoecznej, druga w duchowej.
Ten problem mona rozwiza natychmiast, ale
tylko przez cakowite przesunicie zmarego do
duchowej czci panoramy. Moliwe jest jednak, e

klient zmobilizuje wszystkie siy, aby si temu oprze:
Nie, nie mog przesun jej do zmarych... Wtedy
odejdzie na zawsze".
Niekiedy jednak mona posuy si powysz metod, aby uatwi

rozstanie si z istot skazan na mier!
Jedna z moich znajomych miaa psa. By ciko chory i cierpia. mier
pooyaby waciwie kres wszelkim jego cierpieniom, ale moja przyjacika
nie bya w stanie zawie go do weterynarza w celu upienia. Poradziem jej
wtedy: Spjrz w gr... Wyobra sobie, e tam ju jest miejsce przygotowane
specjalnie dla niego. Ciepe i wygodne, w jego wasnym koszyczku... Wszyscy
go oczekuj z radoci, widzisz? Nie bdzie musia duej cierpie... Pomyl,
jak mu tam bdzie dobrze, a ty zostaniesz i bdziesz moga z czuoci
wspomina pikne momenty, ktre z nim przeya...". Znajoma popatrzya w
gr i w jej oczach penych ez pojawi si leciutki blask. Oddychaa wolniej i
napicie dostrzegalne w jej postawie zaczo znika. Ze wzrokiem
wzniesionym cay czas ku grze powiedziaa po chwili: Ach, teraz odczuwam
to troch inaczej. Moe mgby take porozmawia z moim mem i z
dziemi. Wtedy moe uda si nam rozsta si z Bobbim".
Wanie po to jest nam potrzebne niebo. William James chcia nam
uwiadomi, eby nie zwraca uwagi na ujadanie czworonogw tam w grze i
na woanie lub pogwizdywanie ich zatroskanych wacicieli.
Rozdzia 8
SZKOLENIE I ZESPOY
8.1 PANORAMA SPOECZNA TRENERA
Arthur by dowiadczonym trenerem i pracowa w duej firmie. Ja miaem

zaszczyt nadzorowa go podczas planowania nowego dwudniowego
szkolenia sprzedawcw. Ten program zawiera kilka nowych elementw i
by moe wynikoby z tego wicej problemw, gdyby Arthur nie mia przy
boku swojego znakomitego kolegi Petera jako asystenta. Bya to
wspaniaa para dydaktykw. Mimo to Arthur robi si nerwowy, kiedy
myla o zaplanowanym szkoleniu. Szczeglnie gdy uprzytomni sobie, e
prba generalna miaa odby si w pitek... By czwartek.
Poleciem mu, eby sobie wyobrazi, jak stoi przed t prbn" grup i
widzi uczestnikw szkolenia. Co widzisz?" - spytaem. Arthur opisa
szczegowo swoje odczucia i sposb, w jaki prawdopodobnie zareaguj
na niego ludzie - ich komentarze, yczenia, lki i, najpewniej,
zastrzeenia. Podkreli, e powodzenie prbnego szkolenia w pitek jest
dla niego bardzo wane, poniewa firma zainwestowaa w nie du sum.
Uczestnikami bd wycznie ludzie na kierowniczych stanowiskach,
ktrzy na pewno bd mieli wysokie wymagania i bez wtpienia bd
nastawieni bardzo krytycznie. To oni decyduj o tym, czy program
zostanie wypuszczony na rynek, czy nie".
Zgodnie z oczekiwaniem w odpowiedzi na moje pytanie Arthur nie
zacz automatycznie wylicza predykatw opisujcych cechy formalne
jego reprezentacji owej grupy. Podobnie jak wikszo ludzi, nie potrafi
okrei, w jakiej odlegoci i na jakiej przestrzeni widzia j oczyma
duszy. Dopiero kiedy stanowczo przerwaem jego wywody na temat ta i
treci szkolenia, z ociganiem da si nakoni do
200
konstruowania panoramy spoecznej trenera" w odniesieniu do

prbnej grupy". Zwrciem uwag, e Arthur widzia swoich suchaczy siedzcych w pkolu - wygldao to jak p podkowy - i
tylko po lewej stronie swojego pola widzenia. Sta przed nimi jak
przed audytorium, ale widzia tylko jego lew cz, ktra bya od
niego oddalona mniej wicej o dwa metry.
Bezporednio
naprzeciw
niego, jak gdyby na szczycie
podkowy", siedzia znany mu i
powaany
przez
niego
wsppracownik.
Arthur
powiedzia: To Charles. Jest
duo wikszy ni inni".
Ju na podstawie tej informacji z
atwoci mgbym polepszy jego
reprezentacj prbnej grupy", ale
pami wczeniejszych dowiadcze
mnie powstrzymaa. Zbyt czsto usiowaem z nadmiaru gorliwoci zmienia panoramy spoeczne bez
uprzedniego porwnania ich z wzorcami, na ktrych bazoway.
Przesuwajc obrazy w prawo, w lewo, w gr, w d, tam i z
powrotem tylko wprowadzaem zamieszanie i utrudniaem sobie
kontakt z klientem.
Dlatego te teraz poprosiem Arthura, eby zastanowi si nad
przykadem grupy, z ktr wsppraca w przeszoci sprawia mu
przyjemno. Bez problemu przypomnia sobie kilka
sympatycznych zespow. Spord nich wybralimy jeden,
przypominajcy obecn prbn grup"pod wzgldem liczby i
rangi uczestnikw, i Arthur opisa mi, jak go sobie wyobraa.
Krtko pniej moglimy porwna obie grupy pod wzgldem
ich zasadniczych cech formalnych. I rzeczywicie grupa
wzorcowa ustawiona bya w ksztacie caej podkowy", ponadto
Arthur spostrzega j nieco niej i nie byo w niej jakich
szczeglnych, dominujcych postaci. Bardziej zdecydowane byy
rwnie ruchy i kolory.
Kontynuowalimy prac, przeksztacajc stopniowo prbn
grup" na wzr tej pierwszej. Ciekawa bya obserwacja, jak
podkowa" powoli nabieraa penych ksztatw.
Arthur, ktry zna si na trickach komputerowych, przenis po
prostu jej lew poow na praw stron, poza tym przesun ca
grup odrobin w d, przycign do siebie wszystkich jej
czonkw i nada caoci wicej ruchu i koloru. W ten sposb
krok po kroku upodobni prbn grup" do ideau. Nie trzeba
byo by jasnowidzem, eby zauway, jak bardzo te zmiany
wpyny na jego motywacj. Artur westchn i umiechn si.
SZKOLENIE I ZESPOY
201
Powysza metoda to jedna z najstarszych

technik panoramy spoecznej, czyli tak zwany
wzorzec trenera.
Richard
Bandler
czsto
przesuwa
reprezentacje i to jego praca zmobilizowaa
mnie w kocu do eksperymentw z t metod
w pracy z zespoami szkoleniowymi. Po raz
pierwszy miaem okazj wyprbowa jej skuteczno podczas szkolenia instruktorw na
uniwersytecie w Twente wiosn 1988 roku. Od
tego czasu udao mi si przebada
reprezentacje najbardziej kopotliwych lub
szczeglnie lubianych grup u co najmniej 500
trenerw.
Na pytanie, w jaki sposb wykadowcy
wyobraaj sobie swoje ulubione grupy, mog
na podstawie dowiadczenia odpowiedzie:
bardzo blisko, odrobin poniej siebie samych,
jako kolorowe, jednolite i ruchome.
Porwnujc kontrastujce ze sob obrazy
grup, z ktrymi wykadowcy chtnie
pracowali, z tymi, ktre wydaway im si
mniej
sympatyczne,
poczyniem
wiele
interesujcych spostrzee. Przede wszystkim
okazao si, e dopasowujc cechy formalne
obu zespow, mona przeksztaci grup mao
atrakcyjn w sympatyczn. Wanie to
odkrycie stao si najwaniejszym narzdziem
przekazywanym przeze mnie instruktorom
podczas organizowanych dla nich seminariw.
Na podstawie tej metody powstao z czasem
wiele innych technik pracy z panoram
spoeczn.
Czasami dzwoni do mnie kto i mwi:
Hej, Lukas, mam tu paru ludzi na
kierowniczych stanowiskach, ktrzy s
zainteresowani twoimi kursami, nie zgodziby
si popracowa z nimi?".
Mimo e taki telefon nie dostarcza mi
konkretnych informacji na temat potencjalnych
kursantw, to tworz sobie jednak obraz tej
grupy. Jego cechy formalne w zasadniczym
stopniu decyduj o tym, czy praca z nimi
bdzie przyjemna, czy nie.
Wad pracy z panoramami spoecznymi

trenerw jest to, e reprezentacja zespou
szkoleniowego nierzadko bywa zdominowana
przez jednostki lub podgrupy zakcajce
dobr atmosfer. Arthur te to odkry: ten gupi
Charles siedzia mu na karku! Jak mia z nim
postpi?
202___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI
Przeniesienie zasobw na takie kopotliwe jednostki czy podgrupy to

najskuteczniejsza metoda, jak znam. Szybka, atwa w zastosowaniu i naprawd
efektywna.
8.2 PROBLEMY ZWIZANE Z POSZCZEGLNYMI

POZYCJAMI SPOSTRZEGANIA
Wracajc do Arthura - kiedy tylko zmodyfikowa struktur swojej instruktorskiej
panoramy spoecznej, od razu poczu si bardziej pewny siebie. Jednak za chwil
znw si skrzywi: No dobrze... - powiedzia
- ale... Przyjrza si jeszcze raz dokadnie obrazowi zespou
i powtrzy: Hm... no wic...". Oczywicie zapytaem: No wic-co?".
Odpowiedzia, e nie wie, ale dalej patrzy ze zmarszczonym czoem
na obraz grupy.
Wziem wic trzy kartki papieru i napisaem na nich cyfry 1,2 i 3. Patrz tu"
- nakazaem i pooyem mu pod nos numer jeden - To symbolizuje pierwsz
pozycj spostrzegania. To znaczy, e std patrzysz na szkolenie oczami trenera".
Numer dwa pooyem cztery metry dalej. To jest druga pozycja spostrzegania,
czyli szkolenie widziane oczami kursantw". Trzeci pozycj spostrzegania umieciem na osi interakcji midzy instruktorem a suchaczami, na uboczu, jako
punkt widzenia obserwatora.
Wziem Arthura za rk i poprowadziem do kartki z trzeci pozycj
spostrzegania. Przyjrzyj si teraz sobie i grupie. Co si nie zgadza? Czego tu
brak?".
Przez chwil Artur patrzy na arkusze papieru, po czym pokrci gow.
Robi zdecydowanie za duo zamieszania wok tego szkolenia"
- odpar - Wykocz si. Za bardzo si tym wszystkim denerwuj.
SZKOLENIE I ZESPOY
203
Chyba bd jednak musia troch zwolni tempo i

da im troch wicej czasu ".
Oczywicie niepotrzebne byy jakiekolwiek
wyjanienia. Arthur jeszcze chwil analizowa ca
sytuacj i kiedy zasygnalizowa, e zrozumia,
poleciem, eby stan ponownie przed swoim
audytorium -i wanie zwolni".
Po jego postawie i zmienionym oddechu
poznaem, e rzeczywicie si odpry, stojc przed
wyimaginowan grup. Umiechn si do mnie i
powiedzia: No, teraz to szkolenie moe zakoczy
si fiaskiem tylko wtedy, gdy si upr, eby dalej tak
przesadnie reagowa. Koniecznie musz si
odpry".
Teraz wic nadszed czas, eby postawi Arthura
w drugiej pozycji spostrzegania. W miejscu, w
ktrym lokalizowa grup, postawiimy krzeso.
Kazaem mu usi i poleciem: Wyobra sobie, e
jeste jednym z uczestnikw kursu i przyjrzyj si
sobie jako instruktorowi. Co mylisz o tym Arthurze,
ktry stoi przed ca grup?".
Arthur natychmiast odpowiedzia: Boi si mojej
krytyki. Boi si, e cao moe nie doj do skutku. Z
jednej strony go rozumiem, ale dlaczego waciwie
ten facet tak wtpi w siebie? To mnie martwi.
Dlaczego cay czas stara si udowodni, e jest
dobry w tym, co robi ? Przecie wiem, e tak jest!".
Stojc znw w trzeciej pozycji spostrzegania,
Arthur najwyraniej dozna nagego przypywu
kreatywnoci. mia si i rozmawia sam ze sob.
Wikszoci z tego nie zrozumiaem. Potem nagle
znalaz si w pierwszej pozycji spostrzegania.
Gestykulowa energicznie i mwi cichym gosem, ale
mimo to zrozumiale dla jego wyimaginowanej
publicznoci. Poleciem mu, eby powrci jeszcze
raz do drugiej pozycji i zapytaem: Gdyby by
jednym z uczestnikw szkolenia, ktre z twoich
wymaga nie zostaoby w jego trakcie spenione?".
Niemonoprzedyskutowania moich
filozoficznych pogldw".
W trzeciej pozycji spostrzegania Arthur zacz si
zastanawia, jak wybrn z tej sytuacji. Niestety, nic
mu nie przychodzio do gowy. Poprosiem wic, eby
usiad i zapozna si z nastpujc instrukcj.
Jak pozby si nieuzasadnionych oczekiwa?

277)Postaw si w miejscu jednego lub kilku
wyimaginowanych
uczestnikw
szkolenia.
Postaraj si odkry, jakie oczekiwania wi oni z
twoim programem i ktrych z nich nie jest on w
stanie speni. Zrb list tych wygrowanych
oczekiwa.
278)Teraz przenie si w pozycj spostrzegania
obserwatora i zastanw si, co mgby
powiedzie ju na samym pocztku seminarium,
aby z gry wykluczy owe bezpodstawne
wymagania. Poniszy spis powinien by ci
pomocny.
Kilka przykadw dla nakrelenia programu szkolenia Okrel

swoj rol jako trenera
Towarzysz.
Ukazuj moliwoci.
Umoliwiam wgld.
Podaj przykady.
Pomagam w odkryciach.
Wsplnie bdziemy przeprowadza eksperymenty.
Razem chcemy co stworzy.
Okrel rol kursantw
Bdziecie przeze mnie prowadzeni.
Bdziecie musieli podejmowa samodzielne decyzje.
Wskaecie mi przykady.
Bdziecie si wzajemnie uczy.
Skonfrontujecie si ze swoimi sabociami.
Bdziecie gomi na bankiecie.
Osigniecie granice wytrzymaoci.
Okrel zalety szkolenia
Dostarcza podstawowych metod dziaania.
Podaje szereg nowych pomysw.
Ma solidne podstawy.
Jest nowatorskie.
Jest metafor.
Jest czym w rodzaju puzzli, ktre musimy wsplnie uoy.
Wymaga skonkretyzowania waszych umiejtnoci.
Okrel metody wicze
Bdziemy symulowa rzeczywisto.
Bdziemy odgrywa role.
Bdziemy wytrwale eksperymentowa.
Bdziemy krok po kroku analizowa nowe modele zachowa.
Sprawdzimy, ktre metody odpowiadaj naszym zapotrzebowaniom,
a ktre nie.
Zostaniemy skonfrontowani z sytuacjami granicznymi.
Wsplnie odkryjemy metody nauczania.
Arthur odkry w powyszym spisie dwie propozycje rozwizujce jego
problem. Powiedzia: Na samym pocztku powiem tak: Chciabym
przytoczy par przykadw i zaprezentowa kilka nowych pomysw* ". I
wyjani mi, e ma zamiar niedwuznacznie da do zrozumienia
kopotliwemu kursantowi, i szkolenie nie jest miejscem na omawianie
indywidualnego wiatopogldu. W zamian postanowi zaproponowa
trzyminutowe wiczenie wprowadzajce, ktre umoliwioby uczestnikom
szkolenia przedstawienie wasnych pomysw
SZKOLENIE I ZESPOY
205
wzbogacajcych wykad. To powinno

wystarczy" - powiedzia z umiechem i
stwierdzi, e teraz jest gruntownie
przygotowany.
8.3 KSZTATOWANIE ZESPOW ZA
POMOC NLP
Od ponad trzydziestu lat sportowo uprawiam
wspinaczk grsk. Niejednokrotnie byem
wiadkiem sytuacji, gdy wspinacze zaczynali
nawzajem si nienawidzi. Nie raz przy
wypadkach w grach podejrzewano zabjstwo.
Wywnioskowaem wic, e ruch na wieym
powietrzu nie zawsze budzi w ludziach
pozytywne uczucia. Ja jednak lubi trening pod
goym niebem i korzystam z kadej okazji, eby
mc take pracowa na onie natury. Mimo to
jestem raczej sceptyczny, jeli chodzi o
efektywno
programw
ksztatowania
zespow, ktre odbywaj si na onie natury.
Mwi to wprost, poniewa chc pokaza, co
moglibymy osign w tym zakresie, stosujc
techniki NLP. Ksztatowanie zespow nie oznacza, e ich czonkw skrzykuje si do
wykonywania zbiorowych wicze, tylko e
maj si oni postara zmieni zdanie o sobie
nawzajem. Jestem przekonany, e wielu
instruktorw za bardzo koncentruje si na
programach, umysowej gimnastyce i aktywnych
wiczeniach, zapominajc przy tym, w czym
tkwi sedno sprawy - zesp ksztatuje si w
poszczeglnych panoramach spoecznych jego
czonkw. Obraz innych w odniesieniu do siebie
samego - to jest istota zespou. W mojej ksice
nazwaem te obrazy panoramami zespow".
Pomimo e istnieje wiele abstrakcyjnych poj
zwizanych z zespoami - na przykad mylenie
zespoowe, kultura zespoowa, zasady dialogu w
zespole, praca zespoowa i tak dalej -to
wszystkie wywodz si z jednego rda, czyli z
panoram zespow poszczeglnych czonkw.
Jeli zatem mamy przed sob le
funkcjonujcy zesp, musimy zaoy, e
panoramy spoeczne jego poszczeglnych
czonkw zawieraj w sobie elementy
przeciwdziaajce sobie nawzajem. Wanie w
owych
panoramach
spoecznych
naley
wprowadzi zmiany.
Jestem zdania, e szkolenie majce na celu
uksztatowanie
zespou
powinno
si
koncentrowa na zreformowaniu struktur
panoram spoecznych kursantw i na wywoaniu
uczucia przynalenoci grupowej, wsplnej
odpowiedzialnoci oraz jednomylnoci. Oprcz
tego uczestnic}^ powinni si przekona o
zadowoleniu pyncym z faktu przynalenoci do
danego zespou i czerpa z tego dum. Co

wicej, naleaoby ich zachci do podjcia
stara o zachowanie w zespole produktywnej i
miej atmosfery. Oczywicie, warunkiem jest
istnienie pewnych podstawowych umiejtnoci
spoecznych, ktre mona sobie przyswoi w
ramach indywidualnych programw, jeli
ktremu z czonkw zespou ich brakuje.
Mwic jzykiem NLP, doszlimy do
wniosku, e projekt ksztatowania zespou musi
przeprowadzi jego czonkw z obecnie
posiadanej panoramy zespou do podanej.
W tym miejscu powinnimy zada sobie pytanie:
jaka metoda jest najefektywniejsza, aby dotrze
z A do B?
206___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_______________
Z pewnoci przypominasz sobie, e ja osobicie przedkadam przeobraenia reprezentacji nad zmiany wzorcw interakcji, interakcje rozumiem
bowiem jako nastpstwa reprezentacji spoecznych. Dlatego niewiele sensu ma
raczenie ludzi miymi frazesami, skoro maj o sobie wzajemnie ze
mniemanie.
Pytam wic jeszcze raz: jaka metoda jest najefektywniejsza, eby zmieni
panoramy spoeczne czonkw zespou?
Trzeba duej naiwnoci, eby uwierzy, i wystarczy zebra wszystkich
przy jednym stole. Nawet jeli cay zesp zostanie zakwaterowany w
ekskluzywnym hotelu i bdzie uszczliwiany wspaniale rozplanowanymi
sesjami, to wzajemne stosunki wcale nie musz ulec w ten sposb poprawie.
Czsto konflikty zaostrzaj si jeszcze bardziej, kiedy uczestniczce w nich
strony maj do czasu, eby ze sob walczy. Jednak take i samo
zakwaterowanie w hotelu moe by rdem konfliktw: rywalizacja o pokoje,
obsug czy miejsce na kortach tenisowych powoduj dalsze ktnie, ktre
wybuchaj najczciej wieczorem przy barze, kiedy akurat nie ma w pobliu
trenera.
Poza tym konfrontacje w trakcie zbiorowych sesji i tak nie przynosz
efektw. Jeeli w ogle moliwe jest rozwikanie konfliktw midzyludzkich
w grupie, to wymaga to duo czasu i jest niezmiernie trudne do kontrolowania.
Spory midzy dwojgiem ludzi najlepiej agodzi si w cztery oczy, najwyej z
pomoc dowiadczonego terapeuty, ale z ca pewnoci nie w amfiteatrze.
Arena nadaje si do walki, nie do rozwizywania konfliktw. Czy nie zdarza
si wystarczajco czsto, e konfrontacje w grupie prowadz do jeszcze
wikszej polaryzacji? Publiczno jest zmuszona stan po czyjej stronie, co
banalizuje ca spraw i jeszcze bardziej podega skcone strony do walki.
Uwaam, e zgromadzenie zainteresowanych czonkw zespou w jednym
pomieszczeniu jest sensowne tylko wtedy, gdy nie ma midzy nimi adnych
konfliktw. Jasne jest, e zanim przystpimy do planowania jakichkolwiek
modyfikacji w zespole, konieczna jest szczegowa analiza istniejcych
problemw.
Instruktor powinien nie tylko zebra informacje o nierozstrzygnitych
kwestiach spornych, ale take zapozna si z motywami poszczeglnych
czonkw zespou, a wrcz sta si jednym z nich. Czy aby na pewno chc oni
utworzy stay zesp?
Nierzadko cay program opiera si wycznie na entuzjazmie kadr
kierowniczych i wwczas naley pamita, e skoro kierownictwo przedsibiorstwa zwraca si do nas o pomoc w usprawnieniu pracy zespou, oznacza
to, e jemu samemu si to dotychczas nie udao. Powodem moe by na
przykad brak kontaktu z podwadnymi. Dyrekcja ma nadziej, e instruktor
podejmie si tego wanie zadania i bagatelizuje fakt, e gdy rol t przejmuje
osoba z zewntrz, moe to mie dla niej samej nieprzewidziane skutki. Zanim
si spostrzee, cay zesp zacznie krytykowa dyrekcj. Polaryzacje wasna
grupa - grupa obca midzy zwierzchnikami
SZKOLENIE I ZESPOY
207
a zespoem pracownikw mog doprowadzi do

wyksztacenia si bardzo nieproduktywnych
modeli solidarnoci w zespole. Gdy za
kierownictwo straci powaanie w panoramie
spoecznej podwadnych, to program ksztatowania zespow moe przedsibiorstwu
bardziej zaszkodzi, ni wyj mu na korzy,
nawet jeeli zesp pracownikw stanie si przy
tym silniejszy.
Jednak niejednokrotnie trenera uwaa si za
kogo, kto pracuje dla szefostwa. Gdy taka osoba
naraa zesp podwadnych na nieprzyjemne,
mczce czy te niebezpieczne sytuacje, moe
atwo zosta posdzona o to, e jest marionetk
gry". Czonkowie zespou umieszczaj
natychmiast w tym samym miejscu panoramy
spoecznej, w ktrym prawdopodobnie ju od
dawna lokalizuj zwierzchnikw, i otwarcie bd
robi to, na co nie odwaaj si wobec dyrekcji a mianowicie buntowa si. Niewane, jak
umiejtnie postpi instruktor, jeeli bdzie
postrzegany jako manipulujcy, sprzedajny
parobek" dyrekcji, wielkich sukcesw nie
odniesie.
Wszystko to naley wyjani zawczasu,
inaczej szanse na powodzenie programu s
raczej nike. Dlatego instruktor powinien jeszcze
przed uoeniem odpowiedniego programu
przeprowadzi indywidualne rozmowy z
moliwie wieloma potencjalnymi uczestnikami
szkolenia.
Jednak
kiedy
dyrekcja
przedsibiorstwa
obarcza
eksperta
zobowizaniem polepszenia ukadw panujcych
midzy pracownikami, to zazwyczaj oczekuje,
e przeprowadzi on w tym celu wiele
zbiorowych wicze i nie bdzie raczej udziela
indywidualnych porad. Tymczasem wanie to
moe si okaza w tym wypadku jego
najwikszym atutem: tylko e to, co najlepsze,
czasami najgorzej si sprzedaje.
Panoramy
zespow
ksztatuj
ich
najwaniejsi czonkowie i dopiero w trakcie
indywidualnych posiedze instruktor moe
sprbowa nakoni ich do zmiany zdania.
Pozytywne wyniki s osigalne wtedy, gdy -po
przeksztaceniu wasnej panoramy zespou - taka
wpywowa osoba podzieli si swoj zmienion
opini z innymi, bardziej podatnymi na cudze
wpywy wsppracownikami, oczywicie dziki
inicjatywie trenera. Poza krtkim wykadem na
temat jzyka panoramy spoecznej oraz
metaforami stymulujcymi dynamik grupy
niczego wicej nie potrzeba. W ten sposb wie
si rozchodzi za spraw wadzy spoecznej. Taka
naturalna zmiana postaw to prawdopodobnie
najbardziej elegancka metoda usprawnienia
zespou.
Identyfikujc i uwzgldniajc w swoich

rozwaaniach
postacie
spoecznych
opiniodawcw danego zespou, mona znacznie
przyspieszy proces jego reorganizacji.
Niniejsza ksika mwica o panoramie
spoecznej i zbir klasycznych metod NLP
wzbogac
wiedz
i
umiejtnoci
dowiadczonego praktyka NLP. Posugujc si
powyszymi narzdziami, bdzie potrafi leczy
urazy, redukowa konflikty czy rozwia
obustronn nieufno, a dziki indywidualnym
posiedzeniom
wzmocni
motywacj
pracownikw. Dopiero
208
po oczyszczeniu atmosfery podejmie prb ujednolicenia przekona

czonkw zespou. Precyzyjne ukierunkowanie terapii NLP jest
prawdopodobnie
najlepszym
pocztkiem
efektywnego
ksztatowania zespou w ramach sesji grupowych.
Oto jeszcze raz poszczeglne kroki:
Przygotowania do pracy z zespoem pojedyncza osoba
Wziwszy pod uwag wszelkie zastrzeenia, naley sformuowa

pytanie, ktre ma pomc odkry wasne, osobiste potrzeby danego
czonka zespou: Czego ty osobicie spodziewasz si po
reorganizacji grupy?".
Jedna z najciekawszych metod polega na rzutowaniu tego celu
w przyszo wzdu linii wasnego horyzontu czasu pytanej osoby.
Stosujmy techniki NLP tak dugo, a dana osoba uwiadomi sobie
znaczenie swojego osobistego wpywu na ksztat zespou i na jego
przyszo.
Gdy wszystko jest jasne, moemy kontynuowa:
SZKOLENIE I ZESPOY
209
Aby ulepszy obecn panoram zespou,

moemy w tym momencie zastosowa kad z
przedstawionych w tej ksice metod NLP
(patrz przede wszystkim rozdzia pity i
szsty). W przeciwiestwie do stanu obecnego
ksztat grupy wzorcowej ilustrujcej silne
poczucie jednoci z zespoem ma pomc w
odnalezieniu i przyswojeniu sobie waciwych
zasobw.
Moemy zaprzesta tego bezporedniego"
oddziaywania, gdy tylko kady czonek
zespou pozbdzie si uczu nieufnoci i
nienawici. Niektrym osobom potrzebna
bdzie pomoc w osabieniu odczu, ktre ich
ograniczaj, w wypracowaniu sobie poczucia
wasnej godnoci lub w pozbyciu si stresw
wywoanych wstrzsami nerwowymi we
wczesnym dziecistwie. Rbmy, co si da, bo
wczeniej czy pniej przyniesie to wymierne
efekty.
Gdy odpowiednio przygotujemy kadego
oddzielnie, moemy zacz planowa sesje
grupowe, ktre umocni nowo wytworzony
system spoeczny. Jedno z trzech poniszych
wicze na pewno okae si skuteczne.
210___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI____________
8.3.1 Stworzenie zespou

Poprosiem ca grup o zebranie si w pustej sali. Miaem przy sobie
dwadziecia arkuszy papieru, po jednym na osob, i rozpoczem w ten
sposb: Prosz sprawdzi, jaka jest najmniejsza liczba arkuszy papieru
pooonych na pododze w taki sposb, aby caa wasza grupa moga si
zebra na zajtej przez nie powierzchni?".
Wkadajc w wykonanie zadania wielki wysiek fizyczny, a take duo
trudu organizacyjnego, moi kursanci stworzyi wie", stajc sobie na
ramionach i trzymajc si za rce. Najpierw prbowali na rodku sali,
potem pod cian, potem znw na rodku. Dyskutowali przy tym
ywioowo, rozwaali rne moliwoci. Kontakt fizyczny by przy tym
oczywicie niezwykle intensywny. W kocu caa grupa skadajca si z
dwudziestu osb zmiecia si zaedwie na czterech arkuszach papieru,
wytrzymujc kilka sekund w przyjtej pozycji. Wszyscy byli z siebie
niezmiernie dumni.
To wiczenie pokazao, e blisko fizyczna odgrywa bardzo wan
rol przy powstawaniu uczu przynalenoci grupowej. Jednoczenie
suy za narzdzie diagnostyczne, bowiem osoby, ktre nie potrafi
wyzwoli w sobie tego uczucia, z pewnoci nie wezm udziau w eksperymencie.
8.3.2 Analiza panoramy zespou podczas zbiorowej sesji
Kady z uczestnikw szkolenia otrzyma arkusz papieru i mia narysowa
porodku kko. To kko to ty" -powiedziaem. Na grze dorysuj sobie
nos, zamknij oczy i pomyl o wszystkich ludziach na wiecie. Wyobra
sobie szczeglnie wanych dla ciebie czonkw zespou. Kim oni s?
Gdzie ich lokalizujesz? W jakiej odlegoci? Po prawej czy po ewej
stronie? Narysuj teraz osob, ktr widzisz na wprost, powyej twojego
nosa. Usta skal odlegoci".
Staraem si przedstawi przykad na tablicy, ale mimo to niektrzy
potrzebowali pomocy. W kocu kady mia gotowy szkic reprezentacji
panoramy zespou. Brakowao tylko wymiaru pionowego. Zaproponowaem wic proste rozwizanie. Osoby widziane wyej lub niej
oznaczono maymi strzakami skierowanymi w gr ub w d, a dugo
strzaek wskazywaa na odlego, w jakiej osoby te byy spostrzegane.
Nastpnie poleciem, eby wszyscy narysowali tak struktur zespou,
jak chcieliby wsptworzy, i podali powody, dla ktrych wprowadzone
zmiany uwaali za niezbdne. Gdy skoczyli, poprosiem, aby przeszi do
drugiej sali zabierajc ze sob swoje szkice.
W tej sali pod cianami stay krzesa. Caa grupa usiada i kto powiedzia: To wyglda jak w szkole taca".
SZKOLENIE I ZESPOY
211
Astrid jako pierwsza miaa oywi swoj panoram

spoeczn. Musiaa w tym celu poprzestawia krzesa i
ludzi, a wszystkie wane dla niej osoby znalazy si w
miejscach wyznaczonych im przez ni na rysunku. Ona
sama usiada na krzele porodku i zacza sprawdza, czy
wszystko si zgadza. Niektrzy musieli odwrci si w
inn stron, inni usi na pododze, a jeszcze inni wsta z
krzese, aby podkreli wymiar pionowy. Astrid wygldaa
na zadowolon. Wanie tak to odczuwam" - powiedziaa
i jakiekolwiek dalsze komentarze byy zbdne. Kady
widzia, gdzie jest jego miejsce.
Teraz Astrid wzia swj drugi rysunek. Przesuwajc
niektre osoby i krzesa i proszc innych o zajcie
miejsca, zademonstrowaa nam swoj modelow
struktur. Jednych wolaa widzie bliej siebie, podczas
gdy drudzy musieli przej z prawej strony na lew.
Daem grupie nieco czasu na uzgodnienie, jak mona
by wprowadzi te zmiany w rzeczywisto spoeczn.
Ze wzgldu na brak czasu mogem powtrzy ca
procedur tylko z trzema uczestnikami szkolenia. Jednak
moja metoda bya bardzo owocna i uwiadamiaa bez
uycia wielu sw, co powinno zosta zmienione. Odtd
stale syszaem gosy ludzi dyskutujcych o tym, gdzie
lokalizowali si wzajemnie w swoich panoramach
spoecznych. Czasami ich obrazy wzajemnie si
uzupeniay. W kadym razie nastpowaa wymiana
pogldw.
8.3.3 Poskromienie smoka
Potrzebowaem ochotnika, ktry zgodziby si zaoy
mask - smocz gow z przecierada z namalowanymi
oczami. Ochotnik odgrywa najwaniejsz rol w zespole,
symbolizowa bowiem smoka reprezentujcego osoby
postronne mogce w jakim stopniu zagrozi
prawidowemu funkcjonowaniu i dobremu samopoczuciu
zespou (Rzeczywiste zagroenie wydawa si stanowi

pewien czonek zarzdu).
Przykad poskromienia
1) Reakcja werbalna
Kady z uczestnikw mia prawo wyadowa swoj

zo na smoku stojcym porodku duego koa. Dla
wszystkich byo jasne, i reprezentowa on osob
znajdujc si poza krgiem obecnych.
2) Pozytywne pobudki
Kady indywidualnie zastanawia si, jakie pozytywne
pobudki moe mie smok. Co stara si osign swoim
zym, smoczym zachowaniem?".
3) Brakujce zasoby
Wszyscy mieli si zastanowi, jakich zasobw brakuje
smokowi. Czego potrzebuje, eby sta si czowiekiem
sympatycznym i dziaa skutecznie?".
212
Jak wspomniaem w rozdziale pitym, niema (tutaj werbalna) reakcja jest

dobr metod na zwalczanie agresywnych spoecznych emocji.
8.3.4 Sen o zespole
Nastpnie poprosiem wszystkich, aby usiedli w milczeniu, i staraem si
wytworzy atmosfer medytacji, uywajc hipnotycznych zwrotw:
Pomyl o teraniejszoci. Poczuj, jak siedzisz, poczuj swoje stopy i gow... Oddychaj gboko i powoli, odpr si i suchaj moich sw.
Wsuchaj si w wierkanie ptakw, odgosy wiatru i samochodw... Kiedy
wszystko dotrze do twej wiadomoci, zamknij oczy i przyjrzyj si
obrazom przewijajcym si w twojej wyobrani. Kogo widzisz w pobliu,
jak s ubrani ludzie, ktrzy ci si przypominaj, gdzie siedz, jakie
widzisz kolory, ruchy, ksztaty...?
Teraz przyjrzyj si w wyobrani wszystkim twoim wsppracownikom.
Powoli, nie spiesz si.
Obejrzawszy wszystkich w mylach, otwrz oczy i przyjrzyj si prawdziwym ludziom... Rozejrzyj si. Widzisz rnic? A moe o kim zapomniae? Kto siedzia najbliej ciebie, a kto najdalej? By duy, may,
malutki czy olbrzymi ?
Zamknij znw oczy, odpr si i przypomnij sobie widziany ju raz
zesp.
Prawdopodobnie niektrzy z kolegw byli bardzo oddaleni, a o innych
cakiem zapomniae. Spokojnie poustawiaj ich na waciwych miejscach,
moe nawet przesu ich bliej siebie. Postaraj si doda im wyrazistoci i
nadaj im odpowiednie rozmiary.
By moe przychodzi ci do gowy, dlaczego niektrzy z nich musz
zachowa wobec ciebie pewien dystans ?
Czy pragnby to zmieni? Zastanw si... (przerwa)
Jakiego koloru s poczenia midzy tob a innymi czonkami zespou,
kiedy ich sobie wyobraasz? Moe cz was jasne barwy? Przyjrzyj si
najsilniejszym i najsabszym wizom... Z kim chciaby mocniej si
zwiza? Wyobra sobie bliszy, silniejszy zwizek... (przerwa)
SZKOLENIE I ZESPOY
Zaobserwuj, w jaki sposb wszyscy

czonkowie zespou s ze sob wzajemnie
powizani; poprowad kolorowe linie midzy
tob a nimi.
Popatrz na cao z lotu ptaka, (przerwa)
Czy wanie teraz to wyglda dobrze? A
moe chciaby jednak co zmieni? Pomyl...
Sta si znw sob i wyczuj si nowych
powiza. Odczuwasz wadz, ciepo czy
moe przyja?...
Przejd nieco na bok i przyjrzyj si sobie,
jak stoisz porodku zespou. Jak wygldasz?
Czy jeste czci grupy? Czy ukady s dla
ciebie korzystne ? Zaobserwuj z tej
odlegoci, jak wspdziaasz z reszt zespou.
Teraz postaw si w miejscu najmniej
powaanego czonka grupy. Co widzisz,
patrzc jego oczami? Jak widzisz siebie
samego?... (przerwa)
Zmie pozycj i przenie si w miejsce
najbardziej dominujcego wsppracownika.
Popatrz teraz na zesp i na siebie samego z
jego perspektywy... (przerwa)
Jeli okae si to konieczne, przesu
czonkw zespou, ktrzy stoj za nisko, w
gr i tych, ktrzy stoj za wysoko, troch do
dou. Poczuj negatywne i pozytywne aspekty
tej zmiany.
Wr z powrotem do siebie. Czy istnieje
jeszcze co w obrazie zespou, co pragnby
jednak zmieni? Uzupenij to w spokoju i
zastanw si, jakie konsekwencje dla twojej
komunikacji i w ogle kontaktw z zespoem
bdzie to miao w przyszoci. Z jakimi
problemami bdziesz musia jeszcze sobie
poradzi? (duga przerwa)
Bez popiechu powr do teraniejszoci.
Jeli masz ochot, opowiedz nam swj sen.
213
Rozdzia 9
METAFORY WADZY
9.1 TO, CZEGO NIE MA W SOWNIKU

Metafory s jak samochody - umoliwiaj nam poszerzenie horyzontu i
dotarcie do oddalonych miejsc. Wywodz si z analogii, z podobiestw lub
wieloznacznoci. Mowa metaforyczna jest przeciwiestwem dosownoci.
Komunikacja w sensie dosownym odbywa si przy uyciu jzyka
przedmiotowego", to znaczy podlegajcego powszechnie obowizujcym
konwencjom w relacjach midzy sowami" a przedmiotami". Jzyk przedmiotowy wyraa wic tylko to, co zaleca sownik.
Stosunki spoeczne rwnie mona wyrazi jzykiem przedmiotowym. Na
przykad kiedy mwi: Jestecie moimi czytelnikami". Tymi sowami opisuj
istniejce midzy nami stosunki zgodnie z reguami sownika; inaczej bdzie,
jeli powiem: Zabior was ze sob w podr do krainy snw". Natomiast
zdania typu Jestem mionikiem pana pracy" albo Moe jestemy kolegami
po fachu?" opisuj zwizki zgodne z kryteriami jzyka przedmiotowego.
Dlatego opisy zwizkw przy uyciu jzyka przedmiotowego okrelam jako
nazywanie zwizkw", czyli opisanie ich poprzez zastosowanie waciwego
dla nich miana.
Jednake jzyk przedmiotowy jest czsto zbyt ograniczony, a nasze
potrzeby komunikacji zbyt due, aby jego uywanie mogo nas w peni
zadowoli. Szczeglnie w relacjach nieformalnych pragniemy niejednokrotnie,
aby nasz komunikat zawiera wicej romantyzmu lub by by bardziej subtelny
czy dyplomatyczny. Kiedy jzyk przedmiotowy nie jest w stanie tej potrzeby
zaspokoi, machamy rk na powszechne konwencje jzykowe obowizujce
w naszej wsplnocie jzykowej i wchodzimy w sfer komunikacji
metaforycznej.
METAFORY WADZY
215
9.2 MWIMY O ZWIZKACH
Kocham ci" to przykad mwienia o zwizku.

Na pozr wydaje si, i jest to cakowicie jasna
wypowied. Tymczasem wobec tego zdania
niektrym ludziom zaczynaj nasuwa si
pytania i odpowiadaj rwnie pytaniem: A jak
bardzo mnie kochasz?".
Odpowied sformuowana w jzyku
przedmiotowym mogaby brzmie nastpujco:
Mj skarbie, kocham ci bardzo. Jeszcze nigdy
nikogo nie kochaem tak jak ciebie. I na pewno
zawsze bd ci kocha. Nigdy nie bd nikogo
kocha bardziej. Patrzc subiektywnie na skali
od zera do stu, moja mio do ciebie ley
dokadnie w punkcie 98. Czy ci to wystarczy?".
Szkopu w tym, e opisywanie zwizkw
wycznie jzykiem przedmiotowym nierzadko
wydaje nam si zbyt bezporednie, ryzykowne
czy agresywne albo - przeciwnie - zbyt
prozaiczne i dlatego ludzie preferuj inne
sposoby przekazywania sobie odpowiednich
informacji. Metafory nie s jednak jedyn
metod mwienia o zwizku.
Myl przewodni tej ksiki jest
twierdzenie, e zwizki tworz si w panoramie
spoecznej: mio na przykad przez
umieszczenie ukochanej osoby w bliskim i
wanym miejscu. Opisanie zwizkw w
predykatach odpowiednich cech formalnych jest
stosunkowo proste, jako e niektre z nich s
wrcz uniwersalne. Kiedy kobieta mwi do
mczyzny: Jeste dla mnie najwaniejszy i
bardzo mi bliski", dla wikszoci mczyzn
oznacza to jedno, a mianowicie mio.
Uycie predykatw panoramy spoecznej
moe by eleganckim sposobem definiowania
zwizkw. Ten rodzaj jzyka w panoramie
spoecznej
nazywamy
mwieniem
o
lokalizacjach", z tym e mamy na myli
zwizki reprezentujce sympati, wsparcie,
opozycj czy status. Uywane tu kody s do
powszechnie stosowane. Stopie sympatii (lub
mioci) waha si w zalenoci od odlegoci,
wsparcie i opozycja wi si z waciwym
kierunkiem, a status z wysokoci.
Natomiast w zwizkach zakodowanych
bardziej specyficznie lub osobicie - czyli tych,
w ktrych przewaa idiosynkrazja - mwienie o
lokalizacjach nie nadaje si ju do przekazania
jasno sprecyzowanych spoecznych informacji.
Na przykad oznaczanie kierunku prawo/lewo
nie funkcjonuje w tym wypadku zbyt dobrze.
Zdanie typu: Widz ci po lewej stronie"
prawdopodobnie w aden sposb nie wpynie na
dany zwizek albo odniesie wrcz przeciwne
skutki, jeli osoba, do ktrej si zwracamy,
zupenie inaczej, indywidualnie zakodowaa
sobie znaczenie lewej strony".

Mwienie o lokalizacjach funkcjonuje
dziki
uyciu
uniwersalnych
kodw
spoecznych. Te same informacje mona jednak
przekaza take za pomoc rodkw
niewerbalnych. Ludzie tak samo jak zwierzta potrafi
niewerbalnie
zasygnalizowa
obecno danego zwizku. Dla okazania
sympatii korzystne jest zblienie si do danej
osoby i przebywanie przez pewien czas w jej
towarzystwie. W podobny sposb demonstruje
si
przywdztwo: przywdc stawia si wyej ni domniemanych podwadnych.

Trony, podesty i trybuny maj takie samo znaczenie jak ukony w jego
kierunku. Jest to sposb pokazania lokalizacji".
Istniej dziedziny nauki badajce nasze zachowanie w przestrzeni oraz
prawa decydujce o tym, jak interpretujemy znajdujc si wok nas
przestrze. Stajc naprzeciw jakiej osoby, moemy na przykad sygnalizowa
opozycj". Ponadto zaobserwowalimy, e rne grupy przed przystpieniem
do walki najpierw si od siebie oddalaj, aby dopiero pniej zwrci si ku
sobie, co informuje o wrogim nastawieniu. Terapeuci stoj u boku klienta, aby
udzieli mu wsparcia - konfrontacji nikt si z ich strony nie spodziewa.
Dotychczas przedstawiem cztery moliwoci opisania zwizkw spoecznych:
279)Nazwanie zwizku (jzyk przedmiotowy);
280)Mwienie o lokalizacjach (jzyk panoramy spoecznej);
281)Pokazanie lokalizacji (pozycja w panoramie spoecznej);
282)Metafory zwizkw.
Jeeli kobieta mwi do mczyzny: Jeste ogniem poncym w moim igloo",
nietrudno to rozszyfrowa: Znowu mio!". Odlego i temperatura s
podrzdnymi wielkociami nadajcymi znaczenie tej metaforze.
Spord czterech wyej wymienionych moliwoci opisania zwizkw, w
wypadku metafor istnieje najwiksze prawdopodobiestwo bdnych
interpretacji. Jeli jestem ogniem w jej igloo, czy oznacza to, e ma na myli
seks ze mn, czy te mam ogrza j i pomieszczenie, aby moga uprawia
mio z innym?
Przyszed mi do gowy jeszcze jeden romantyczny przykad. Jest ju pno
i jestem podekscytowany, bo z przyjcia wrciem do domu z bardzo adn
dziewczyn, Donn. Serce mi wali i bardzo chc j pocaowa. Nie mog
oderwa oczu od jej ust... Siedzimy w milczeniu i obydwoje niemiao si
umiechamy. Co mam zrobi? Zastanawiam si, dlaczego takich rzeczy nie
ucz w szkole. Mam jej wprost powiedzie, e mi si podoba? Donna, wiesz
co...". Nie. A jak mnie wymieje albo odepchnie? adne dziewczyny zawsze s
podrywane i kademu si podobaj. No, ale co mam zrobi? Ju wiem, uyj
metafory! Donna, wiesz co...".
9.3 DEFINICJA METAFORY
Jak zdefiniowa pojcie metafory"? Nie wystarczy przecie rozrni
znaczenia dosownego i przenonego. Musimy wic wprowadzi pojcie
zasigu znaczenia". Metafora skada si zawsze z dwch sfer:
283)Sfery tematycznej: to, o co waciwie chodzi, ale o czym si nie mwi
wprost;
284)Sfery metaforycznej: to, co nie jest w gruncie rzeczy tematem rozmowy, ale o czym si mwi.
METAFORY WADZY
217
Uwzgldniajc powyszy przykad, moje

odczucia wobec Donny nale do sfery
tematycznej.
Chcc
wic
przemawia
metaforami, nie musz porusza konkretnego
tematu. Ale o czym mam w takim razie z ni
rozmawia? Co, do diaba, mam przyj za
stref
metaforyczn?
Donna,
wanie
pomylaem, e..." Patrzy mi gboko w oczy.
Mj Boe, c za spojrzenie. Dech w piersi
zapiera. Zaniemwiem. Musz zacz od
pocztku. Musz si odwrci.
Donna, wiesz, syszaem kiedy... nie,
widziaem taki film... By w telewizji...
Chodzio o...". (Mam zaryzykowa: Pozwl mi
by ogniem w twoim igloo"? Nie, nie, to chyba
za mocne! Nie pasuje).
9.4 METAFORY JAKO
SPOSB
ODDZIAY
WANIA NA
SYSTEM
SPOECZN
Y
Teraz chyba powinnimy si zaj analiz mniej
romantycznego przykadu. Peter i Gerrit pracuj
jako doradcy przedsibiorstw. Dzisiaj przygotowuj si do posiedzenia, ktrego tematem jest
poczenie dwch firm. Posuchajmy ich
dialogu:
Gerrit: Jak czsto nam si ju to
zdarzyo... Za kadym razem, gdy
pracowalimy nad poczeniem firm, byo
to samo. Wykwalifikowani pracownicy
skadaj wypowiedzenia, a reszta zwalcza
si wzajemnie. Naturalna selekcja,
mwilimy zawsze!".
Peter:
To
prawda.
Utrata
wykwalifikowanych ludzi to katastrofa.
Przedsibiorstwa trac swj potencja
przez te walki midzy nimi a nami.
Zamiast si wzmocni, umieraj wasn
mierci, a ta naturalna selekcja wrd
pracownikw nie odbywa si na podstawie
kompetencji, tylko wytrzymaoci na stres i
miernoty. Nie wierz, e ci, ktrzy zostaj,
s lepsi. Powiedziabym nawet, e wrcz
przeciwnie. Zostaj ci obojtni, mao
wraiwi, egoistyczni, ci, ktrzy po prostu
nie znaleliby innej pracy...".
Gerrit (rozemia si, ale zaraz
spowania i odpowiedzia): Pocz dwa
w miar solidne przedsibiorstwa, a w
rezultacie nie uzyskasz nawet jednej
dziesitej dotychczasowej produktywnoci.
W jaki sposb moemy zebra pod jednym
dachem dwie grupy ludzi, nie ryzykujc, e
prymitywne instynkty spoeczne wszystko

unicestwi?".
W tym miejscu Gerrit i Peter postanowili
wymyli odpowiedni metafor. Gerrit nazwa
to strategicznym zastrzykiem metafory". Nie
potrzebowali dugo si zastanawia. Podczas
nastpnego posiedzenia opowiedzieli menederom obu przedsibiorstw nastpujc
histori:
Na afrykaskiej sawannie trwa waka o
byt. Lew zabija nie tylko gu-ca, bawoa i
gazel, ale musi si take broni przed
gepardem i leopar-dem, ktre s
niebezpieczne dla hieny. Drapienik zabije
rwnie mode przeciwnika, jeli bdzie
mia ku temu okazj. Stada rywalizuj o
rewiry owieckie; trzody wacz o
pastwiska i wodopoje, a samce
walcz o samice. Jest to okrutna rzeczywisto i nie wida koca tej

sytuacji.
Jednak kiedy wreszcie spotkay si gnu i zebra i stwierdziy, e mimo
i nale do rnych gatunkw, razem miayby o wiele wiksze szanse
przeycia. Zwierzta obu gatunkw mogyby utworzy jedno mieszane
stado, ktre byoby czujniejsze, czc swoje zmysy: gnu maj lepszy
such, zebry - wzrok. Zagroenie od razu byoby rozpoznawane i
meldowane wsptowarzyszom.
Takie poczenie skonfundowaoby take godnego lwa skradajcego
si do stada, wiadomo bowiem, e drapienik nie potrafi skoncentrowa
si na ofiarach, jeli s one tak rne - zwierzta brzowe i rogate
wymieszane z czarno-biaymi w paski. W takiej sytuacji ew nie wie, gdzie
patrze, i nie jest w stanie wytropi ofiary. I to wanie dlatego gnu i
zebry stay si w kocu najliczniejszymi i najbardziej zdolnymi do
przeycia zwierztami sawanny.
Starajcie si szerzy t wie".
Gerrit i Peter polecili szefom obydwu przedsibiorstw, eby opowiedzieli t
histori wszystkim wsppracownikom. Zostaa nawet opublikowana w nowej
gazetce firmowej, a plakaty z antylopami gnu i zebrami zdobiy hole
budynkw, aby umocni ide poczenia w umysach podwadnych.
Gerrit i Peter wynaleli powysz metafor dlatego, e udao im si
doszuka ideowych powiza midzy poczeniami przedsibiorstw a sawann. Sowem kluczowym staa si naturalna selekcja"; w ten sposb
odkryli waciw metafor.
9.5 JAK ZNALE WACIW SFER METAFORYCZN?

By moe romantycznie nastrojony czytelnik jest ciekaw, jak skoczya si
historia z Donn? Czeka jeszcze czy moe posza do domu?
Nie, czeka cierpliwie! Siedzi koo mnie i oglda moje zdjcia z dziecistwa
- nawzajem pokazujemy" sobie swoje lokalizacje. Te, na ktrych jestem
niemowlciem, uwaa za sodkie". No wic chyba najwyszy czas sprbowa
metafory. Zmylona historia z dziecistwa wydaje mi si odpowiednia:
Wiesz, pamitam, e jak byem may, to bardzo lubiem bawi si z moim
krlikiem. Wszdzie go ze sob cignem, gaskaem go, obcaowywaem i
pieciem. Rozmawiaem z nim i braem go ze sob do ka. Czy ty te miaa
takie zwierz? Mj krlik mi uciek i jeszcze dzisiaj czasami mam nadziej, e
kiedy go znajd".
Donna natychmiast zrozumiaa, o co mi chodzio i dlatego teraz lepiej
zajmijmy si z powrotem przykadem ze wiata biznesu.
Klient w salonie samochodowym zastanawia si nad kupnem uywanego
vovo. Czy ja wiem, nie znam si na obsudze samochodw" -mwi do
sprzedawcy. Podczas gdy obydwaj patrz pod mask, sprzedawca
METAFORY WADZY
219
mwi: Zastanawia si pan, jak utrzyma

gablot przy yciu? To proste. Regularnie
podlewa, co jaki czas nawozi, a jak j pan od
czasu do czasu przesadzi, to poyje jeszcze
dobrych dwadziecia lat i bdzie co sezon
kwita! Moe mi pan uwierzy".
Oczywicie klient wie, e chodzi o obsug
samochodu i waciwie interpretuje metafor,
ktrej uy sprzedawca. eby mc j zrozumie,
musi tylko przetumaczy pielgnowanie
rolin" na pielgnowanie samochodu" i
dochodzi do nastpujcego wniosku: podlewanie
oznacza regularn zmian oleju, nawz i
przesadzanie to inspekcja w warsztacie co 5000
kilometrw
cznie
z
podregulowaniem
zaworw. Moe jednak sprzedawca mia na
myli przegld generalny", mwic o
przesadzaniu? Dla pewnoci klient pyta: Czy
silnik rzeczywicie naley oddawa do generalnego remontu?". Nie, tylko zawory i
tarcz sprzga" - odpowiada sprzedawca ju
jzykiem przedmiotowym. No dobrze, wezm
go pod warunkiem, e wstawi mi pan jeszcze
now szyb".
Teraz mamy ju wszystkie elementy
metaforycznej komunikacji:
285)temat,
286)tumaczenie,
3)
sfera
metaforyczna,
4) wsteczne
tumaczenie dotyczce
faktyczne
go tematu.
Ten proces moe zachodzi cakowicie niewiadomie,
zarwno
u
osoby
mwicej
metaforycznie,
jak i u
suchajcego. Niekiedy jednak daje si zauway, jak rozmowa odbiega od faktycznego
tematu i zaczyna gubi si w nic nieznaczcych
skojarzeniach.
9.6 WYKROCZENIE POZA ZASIG
WACIWEGO TEMATU
JAKO PROCES
Czasami kiedy rozmowa utyka w martwym
punkcie", ludzie podstpem omijaj" punkty
graniczne midzy sfer tematyczn a
metaforyczn,
przeskakujc"
granic
i
kontynuujc rozmow po drugiej stronie".
Jednak podczas gdy niektrym ludziom ich
bariery
wewntrzne
uniemoliwiaj
przekroczenie granicy, inni z atwoci mog
myle i komunikowa si metaforycznie. To,
jak zrcznie kto potrafi zmieni reguy
rozmowy, zaley w duym stopniu od jego stanu
ducha. Sztywni, bojaliwi ludzie na wszelki
wypadek i dla pewnoci trzymaj si swoich

granic. Dlatego te maj kopoty ze
znalezieniem odpowiednich metafor, nawet gdy
s zakochani. Natomiast osoby pewne siebie i
odprone w razie potrzeby bez problemw
przeskakuj z jednego tematu na drugi.
Repertuar stanw ducha, do jakich zdolni s
ludzie, decyduje o tym, czy i w jakim stopniu
mylenie przekraczajce wszelkie granice w
ogle wchodzi w ich yciu w rachub. Wyej
wspomniane punkty graniczne to co w rodzaju
autocenzury,
ktra
chroni
nas
przed
ewentualnym mwieniem lub wymylaniem
nonsensw.
Klient, ktry siga do wspomnie podczas terapii NLP, zastosuje na

przykad - wiadomie lub niewiadomie - t cenzur w odniesieniu do bahych
skojarze po to, eby jego myli szy dalej waciwym tokiem.
Niewykluczone, e nieistotne lub bdne skojarzenia zostan natychmiast
skonfiskowane" przez cenzur. Jednak czasami mog si one okaza rdem
wietnych pomysw i przyczyni si do powstania humorystycznych sytuacji.
9.7 JAK FUNKCJONUJE AUTOCENZURA?

Punkty graniczne funkcjonuj prawdopodobnie na zasadzie hamujcych
komrek mzgowych. Skd jednak wiedz" one, kiedy nacisn na hamulec?
Jakie myli przepuszczaj, a jakie zatrzymuj? Praca z NLP dostarcza kilku
wskazwek: cenzura mogaby dziaa dziki cechom formalnym. Kady temat
charakteryzuj jego wasne, istotne dla niego cechy formalne, po ktrych daje
si rozpozna.
Pielgnacja samochodu mogaby posiada nastpujce waciwoci:
czarne, brzowe, byszczce, kanciaste, obe, gone (uderzenia metal metal),
zimne, gorce, tuste, cuchnce. Natomiast pielgnacja rolin: soczyste,
zielone, kolorowe, dugie, proste, okrge, cierniste, tpe, mikkie, wilgotne,
kolczaste, pachnce.
Konstelacje cech formalnych pielgnacji samochodw i pielgnacji rolin
s wprawdzie cakowicie odmienne, ale sprzedawcy z naszego przykadu udao
si mimo to przeskoczy granic dzielc oba tereny. Dokona tego, uywajc
tych nielicznych cech formalnych, ktre w jego mniemaniu s dla obydwu
tematw wsplne.
Mwic o utrzymaniu przy yciu" z myl o volvo, ju uy metafory,
poniewa volvo nie jest ywym stworzeniem; silnik funkcjonuje, a samochd
jedzie. Sprzedawca porwna funkcjonowanie" z pozostaniem przy yciu".
W jaki sposb to zrobi? Moe wyobrazi sobie bijce serce samochodu:
czerwone, z komorami i pracujcym tokiem. I Jecha" wydao mu si
rwnoznaczne z y". Ale samochd nie jest zwierzciem i sam o siebie nie
zadba. Roliny pokojowe i samochody wymagaj opieki, a midzy cechami
formalnymi obsugi samochodu i pielgnacji rolin moemy w pewnym
miejscu dostrzec analogi, co inspiruje nas w ten sposb do uycia metafory.
Taki przeskok mylowy z pewnoci nie jest obcy wikszoci handlarzy
samochodw... eje, a moe to nie by wcale taki spontaniczny i twrczy
pomys, jak nam si wydawao na pocztku? Moe jest to standardowa
metafora stosowana przez wszystkich handlarzy samochodw? Takie procesy
skojarze zachodz prawdopodobnie niewiadomie i dlatego czciowo
umykaj introspekcji.
Jeeli naprawd interesuje nas, co kto myli o okrelonej sferze
metaforycznej, moemy zapyta: Dziki jakim skojarzeniom udao ci si
przenie z... (waciwy temat) do... (strefa metaforyczna)? Niektrzy
METAFORY WADZY
221
rzeczywicie przytocz cechy formalne, ale dla

wikszoci ludzi podczas przypadkowej rozmowy
pozostanie to zagadk.
Wykroczenie poza zakres waciwego tematu
czsto idzie w parze z atwo dostrzegalnym,
subiektywnym dowiadczeniem, a mianowicie przekroczeniem granicy midzy rzeczywistoci a fikcj,
midzy sensem a bezsensem, midzy porzdkiem a
nieporzdkiem i tak dalej. To subiektywne, a
zarazem szokujce przeycie jest wywoywane
nagym uwidocznieniem si cech formalnych
metafory: gdy - tak jak w naszym przykadzie - obraz
rolinnej wegetacji, wody oraz zapach nagle
wymieszaj si z obrazami, odgosami, odczuciami i
zapachami zwizanymi z obsug samochodu.
9.8 OD LOKALIZACJI DO ZWIZKW
METAFORYCZNYCH
Zajmijmy si jeszcze raz grup metafor bdcych
wyrazem stosunkw midzyludzkich. Jakie cechy
formalne odgrywaj w tym temacie istotn rol? Jeli
jestem na dobrym tropie, s to lokalizacje".
Metafory zwizkw s tworzone na podstawie tego,
co jest widziane, syszane i odczuwane w panoramie
spoecznej. Kiedy dwoje ludzi ma problemy, bd
sta odwrceni do siebie plecami i ten, kto widzi
siebie i drug osob w takiej pozycji, bdzie umia
stworzy na podstawie tego obrazu odpowiedni
metafor. Co moe przypomina obraz dwojga ludzi
stojcych w pewnej odlegoci tyem do siebie?
- podwjna
wiea;
- ciany
wwozu;
- czowiek
przygl
dajcy
si
sobie w
lustrze;
- filary
mostu;
- goniczki
suchawek;
- dwie rce,
zanim
zaczn
klaska;
- dwa
pocigi
jadce
po
jednym
torze,
ale
w
przeciw
nych
kierunkach;
- uczestnicy
pojedynku

______________
W ten sposb doszukujemy si metafor, ktre same w sobie nie zmieniaj

sytuacji, ale uatwiaj jej zrozumienie. Ten poszerzony obraz moe take
posuy jako punkt wyjcia dla lepszych rozwiza.
Tymczasem jeli pragniemy wywoa pewne spoeczne zmiany przy
uyciu porednich, ubranych w metafory, sugestii, to nie wystarczy tylko
znale odpowiedni metafor. Musimy take wiedzie, do czego zmierzamy.
Potrzebna nam jest reprezentacja podanego stanu w danym systemie
spoecznym.
Jeden z moich znajomych opowiedzia mi o swojej pracy: Musz wspiera tych modych naukowcw, a mj szef ocenia mnie na podstawie tego, co
oni wymyl".
Po mojej niewerbalnej reakcji zobaczy natychmiast, e nie zrozumiaem
od razu, na czym polega jego problem. Wyjani wic: Wiesz, jestem jak taki
ser w kanapce!" i mwic to, klasn w trzymane poziomo donie.
W ten sposb zademonstrowa powysz technik szukania spoecznych
metafor. Jednak zastosowana metafora wyraaa sytuacj tylko tak, jak on j
odbiera - jego obecne problematyczne pooenie - i nie zdradzaa, jak mona
by j poprawi.
Abstrakcja umiejscowie, ktre spostrzega w swojej panoramie spoecznej, skadaa si z trzech poziomo uoonych elementw (znajomy
zademonstrowa to ustawieniem rk), z ktrych rodkowy cinity by midzy
grn i doln czci (kanapki).
Zaczem si zastanawia, jak mogaby wyglda sytuacja idealna dla
niego. Co podobaoby ci si bardziej?" - zapytaem.
W tym miejscu mj znajomy zastosowa technik opisan poniej i wynika z tego w kocu nastpujca odpowied: Popatrz, jeli na stole bilardowym le trzy kule, jedna za drug, to rodkowa zawsze uderzy o te dwie
pozostae, obojtnie ktra z nich bdzie zagrywana. I ja jestem t rodkow
kul. A chc, ebymy byli kulami lecymi w trjkcie. Wszystko jedno, w
ktr si uderzy, moe ona porusza si w kadym kierunku, trci pozostae i
wspdziaa z nimi".
Jak znale metafor okrelajc przejcie ze stanu istniejcego do

podanego?
Zastanw si nad zwizkiem, ktry chciaby zmieni przy uyciu metafory.
287)Jak ten zwizek wyglda obecnie w twojej panoramie spoecznej?
Sprawd twoj pozycj w stosunku do drugiej osoby oraz wszelkie
zwizane z ni poczenia.
288)Jak wyglda podany zwizek w twojej panoramie spoecznej?
289)Nadaj obydwu stanom, obecnemu i podanemu, abstrakcyjn form,
koncentrujc si na ich cechach formalnych.
290)Stwrz w swojej wyobrani abstrakcyjn mentaln animacj", w
ktrej stan obecny morfologicznie" przechodzi w stan podany.
291)Odpr si i poszukaj w niewiadomoci skojarze odpowiadajcych cechom formalnym tej mentalnej animacji".
292)Wybierz metafor, ktra pozostawia ci najwiksze pole do dziaania.
METAFORY WADZY
223
9.9 MODELOWANIE METAFOR

W NLP wychodzimy z zaoenia, e tego, co
umie jeden czowiek, inny take moe si
nauczy. Nawet bardziej skomplikowane
umiejtnoci mog zosta przeniesione, jeli
tylko si je odpowiednio wymodeluje.
Ta optymistyczna teza uzasadnia nasze
przekonanie, e uywanie metafor z atwoci i
fantazj, co, jak si wydaje, niektrym ludziom
przychodzi bez trudu, rwnie mona
modelowa. Moemy nauczy si znajdowania
metafor i ich skutecznego stosowania.
Modelowanie metafor pocigno za sob
wiele nowych przekona i zalece. Przede
wszystkim ten, kto ich uywa, musi wytyczy
sobie jakie cele, ktrym taka komunikacja ma
suy. Metafory to rodki do osignicia tych
celw. Szukanie metafory jest sensowne tylko
wtedy, gdy wiemy, w jakim celu pragniemy jej
uy.
Cele komunikacji, ktre mona osign
przy uyciu metafor, przedstawiem w
szesnastu punktach. Kademu z nich odpowiada
okrelony komunikacyjny rezultat. Jeeli
dotychczas nie udao si nam osign jednego
lub kilku z poniszych celw, to by moe
nadszed czas na zastosowanie metafory.
Cele komunikacji metaforycznej
293)Metafory suce przekroczeniu granic
jzyka przedmiotowego. Jeli nie
wystarcza nam jzyk przedmiotowy,
komunikacja metaforyczna bdzie miaa
na celu umoliwienie dalszej ekspresji.
Mona to osign, przerzucajc si" na
uycie metafor.
294)Metafory jako metoda rozwizywania
problemw.
Jeeli osoba lub grupa nie radzi sobie z
jakim problemem, to musi znale dla
niego rozwizanie. Uycie metafory
poszerza zakres poszukiwa, przy czym
pojawia si przed nami wiele cech formalnych przedmiotw tych poszukiwa.
Dziki przetumaczeniu" problemu na
metafor, wyoni si wicej pomysw na
jego rozwizanie.
3) Metafory jako modele wykonywania polece.
Jeeli grupa ludzi nie rozumie struktury
alternatywnej strategii wykonywania
polecenia, metafora bdzie miaa na celu
jej wyjanienie. Moe zmusi ludzi, aby
nabrali dystansu do problemu i przejli
modele rozwiza pojawiajce si w
opowiedzianej im historii.
4) Metafory autosugestii.
Gdy ludzie nie radz sobie ze sob i czuj
si zagubieni, naszym celem moe by
mentalne zapanowanie nad ich mylami
oraz ich psychicznym i spoecznym
pooeniem. Uyjmy wic specjalnej
metafory, aby uporzdkowa czy w
jakikolwiek
sposb
zorganizowa
-reprezentowa - ich sytuacj.
5) Metafory wzbudzajce zainteresowanie.

Te metafory s uywane, gdy suchacze wydaj si nieuwani lub
rozkojarzeni. Kady chtnie posucha ciekawej historii, a ta, ktra
zawiera wizje przyszoci" z pewnoci przycignie uwag wszystkich.
6) Metafory wyjaniajce.
Tych metafor uywamy, kiedy jestemy przekonani, e suchacze nie
rozumiej, o czym mwimy. Celem jest wyjanienie, wzmacnianie oraz
zobrazowanie wypowiedzi. Takie metafory s konieczne, gdy inne formy
komunikacji si nie sprawdz.
7) Metafory wywoujce okrelone stany.
Jeli w grupie nie panuje twrcza atmosfera, moemy uy metafory
wywoujcej u poszczeglnych osb okrelony stan mentalny (na
przykad zaciekawienie). Stwrz atmosfer, opowiadajc (wzruszajc)
histori.
8) Metafory wywoujce trans.
Gdy koncentracja suchaczy jest odwrcona lub rozproszona, celem
komunikacji moe by zainicjowanie zbiorowego transu. Metafory mog
wywoywa stany hipnotyczne. Waciwa opowie (ukierunkowana
fantazja) uaktywnia u suchacza wewntrzne poszukiwania zasobw oraz
wizji przyszoci.
9) Metafory pobudzajce kreatywno.
U ludzi mylcych wedug sztywnych norm celem komunikacji bdzie
pobudzenie bardziej kreatywnego sposobu postpowania. Najlepiej udaje
si to wanie przy uyciu metafor. Na pozr przypadkowo opowiedziana
dykteryjka pobudza suchaczy do aktywnego wzicia udziau w tej
fantazji.
10) Metafory uatwiajce zapamitanie.
Ludziom, ktrzy maj sab pami, fascynujce opowiadanie zazwyczaj
lepiej si utrwali. Pobudzone obrazy oyj tak samo jak opowiadana
tre.
11) Metafory dyplomatyczne.
S one niezbdne, kiedy kody spoeczne nie pozwalaj na otwarte i
swobodne wypowiadanie myli. Uywajc metafor, mona ogldnie
poruszy delikatne tematy tabu.
12) Metafory defensywne.
Jeli w elegancki sposb chcemy udzieli negatywnej odpowiedzi lub
musimy odeprze werbalny atak, uycie metafory nadaje komunikacji
cech gry, a rozmwcy zapewnia wiksz swobod reakcji.
13) Metafory wytyczajce granice.
Uycie tych metafor jest niezbdne, gdy okrelone sytuacje s zbyt
abstrakcyjne, aby ich zrozumienie byo moliwe, na przykad na
METAFORY WADZY
225
samym pocztku szkolenia, kiedy jeszcze

nie jestemy w stanie udzieli wszystkich
informacji naraz i chcemy mimo to
unikn
bdnych
interpretacji
u
suchaczy. Uyjmy metafor w celu
pobudzenia reprezentacji i dyskusji na
abstrakcyjne i trudne do zdefiniowania
tematy.
14) Metafory operatywne.
Niektre mniejszoci kulturowe yj,
posugujc si wasnymi metaforami,
ktre peni wwczas funkcje symboli
danej
kultury.
Precyzujc
i
przeksztacajc metafory jednoznaczne
dla
tych
mniejszoci,
mona
sprowokowa zmiany w systemach
spoecznych.
Jeeli pragniemy wpyn na sposb
postpowania jakiej osoby, zespou czy
nawet
caej
organizacji,
moemy
wynajdywa
dowolne
metafory
operatywne.
Uywajc
atwo
zrozumiaych analogii, ukierunkowujemy
waciwe i podane zachowanie.
15) Metafory autorytetu.
Jeeli naszym celem jest zdobycie
autorytetu,
moemy
posuy
si
metaforami. Autorytety mwi, stosujc
metafory, podwadni suchaj.
16) Metafory wadzy.
Gdy wymaga si od nas zdecydowanego
oraz wadczego sposobu postpowania,
podczas gdy krpuj nas konflikty
wewntrzne, moemy posuy si
kombinacj autosugestii i metafor
operatywnych
(metafor tosamoci).
Umoliwi
nam
to
dokonanie
ograniczonego czasem wyboru pomidzy
silnymi czciami osobowoci a zasobami
odpowiadajcymi celowi.
9.9.1 Przekraczanie granic tematu
Czego moemy nauczy si od ludzi, ktrzy
znakomicie operuj metaforami? Czy dowiemy
si, jak przej od danego tematu do
odpowiedniej metafory? Zamy, e dany
czowiek w pewnym momencie dochodzi do
wniosku, e dobrze byoby uy metafory. Co
robi, eby znale waciw? Dla osignicia
swojego celu uczyni on bardzo duo.
Przede wszystkim jest przekonany o
przydatnoci wynalezionych przez siebie
metafor i ufa wasnemu wyczuciu. To z kolei
uwalnia go od samokrytyki i lku przed
niepowodzeniem, ktre s zabjcze dla
wszelkiego rodzaju kreatywnych myli.
Skd jednak bierze on tyle pewnoci siebie?

Skd moe wiedzie, e jego tok mylowy
zostanie ukoronowany sukcesem? Po prostu prbuje!
Pewno siebie ludzi zrcznie operujcych
metaforami
bardzo
czsto
znajduje
potwierdzenie w praktyce. Nawet najbardziej
wyszukane metafory mona z reguy
przetumaczy i w jakim stopniu przyczyniaj
si one do znalezienia rozwizania dla
istniejcego problemu. Sprbujmy odwrotnie, z
cakiem nieodpowiedni metafor; okae si, e
to wcale nie jest takie proste! Gdy jednak tylko
nasze myli zaczynaj kry wok
moliwych rozwiza, udaje nam si przetworzy wiele na pozr niezwizanych ze sob informacji. Nawet baha, przypadkowo uzyskana
wiadomo potrafi przyczyni si do rozwikania konfliktu, pod warunkiem e
jest si wanie w kreatywnym nastroju.
Nastpujcy przykad znakomicie to ilustruje. Podczas szkolenia dotyczcego kreatywnoci u pracownikw administracji pewnego wielkiego
przedsibiorstwa uczestnikw poproszono o zastanowienie si nad aktualnym
problemem zwizanym z ich zakresem pracy. Kiedy krtko przedstawili temat,
zostali przeniesieni ponownie - przez zakotwiczenie niedawnego przeycia
wasnej kreatywnoci - w stan twrczy. Potem mieli za zadanie studiowanie
artykuw prasowych, fragmentw ogosze i wycinkw z gazet. Jak si
okazao, metoda ta bya bardzo efektywna, jeli chodzio o rozwizanie
problemw. Niektrzy uczestnicy szkolenia nie mogli uwierzy, e wycinki z
prasy zebrane zostay przypadkowo, poniewa tak dobrze pasoway do
grupowych problemw, ktre mieli za zadanie rozwiza.
Ludzkie mylenie charakteryzuje bezustanne szukanie podobiestw w
cechach formalnych i co trzeba w kocu znale, choby wycinek z gazety
czy metafor. Krtko mwic, dla mistrzw niepasujce metafory w ogle nie
istniej.
Wyglda na to, e uzasadnione, w mgnieniu oka nastpujce zmiany zdania
oraz omijanie w ten sposb wasnej wewntrznej cenzury nie sprawiaj im
najmniejszego kopotu. Osoby przyzwyczajone do uywania metafor
charakteryzuj si raczej beztroskim podejciem do wielu spraw i maj wolne
skojarzenia; take w komunikacji zawodowej.
Jednym z lepszych sposobw na zmian tematu jest uycie tak zwanych
fraz wprowadzajcych, ktre funkcjonuj jak zakotwiczenie we waciwym
stanie wiadomoci, odwracajc uwag od konkretnego tematu. Takimi
wprowadzajcymi frazami, pobudzajcymi do metaforycznego mylenia i
mwienia mog by na przykad ponisze zdania:
Wydaje mi si to...";
To jest cakiem tak, jak...";
Wiem, z czym mgbym to porwna...";
To mi przypomina...";
Wanie przychodzi mi do gowy historia o...";
Pamitasz na pewno histori o...";
Wanie przyszo mi do gowy, e...";
To jest podobne do...";
To jest rwnoznaczne z...". Ludzie zrcznie onglujcy" metaforami
czerpi take przyjemno z ich wynajdywania i bez problemu potrafi si
zdystansowa wobec treci swoich wypowiedzi, co pomaga im z kolei w
wynalezieniu nowej metafory.
Ludzie ci s take podatni na najsubtelniejsze nawet impulsy wypywajce
z ich niewiadomoci. Nauczyli si dostrzega przelotne, mgliste obrazy oraz
bodce audytywne i chroni je jak co cennego. Wierz w informacje uzyskane
dziki pierwszym wraeniu.
METAFORY WADZY
227
Nie obawiaj si, e suchacz mgby

zdyskwalifikowa ich metafor, a sposb, w
jaki
j
prezentuj,
rzeczywicie
to
uniemoliwia. Robi to bowiem czsto sami,
uprzedzajc z gry, i metafory nie naley
traktowa zbyt powanie. Na przykad:
Umieje si pan, mnie te wydaje si to
mieszne, ale wanie mi przychodzi do gowy,
e...".
9.10 METAFORY I WADZA SPOECZNA

Zanim pan Brown senior przestpi prg sali
konferencyjnej, wyobraa sobie, e jest
czogiem. Wtacza si powoli i nikomu nie
przyszoby na myl, eby mu przeszkodzi w
dojciu do celu. Jego ciki pancerz czyni go
dwa razy wikszym ni jest rzeczywicie. Czog
jest broni taktyczn. Nigdy nie strzela
pierwszy, tylko reaguje na ataki. Kady oddany
strza ma zmusi przeciwnika do milczenia. A
propos,
pan
Brown
wyobraa
sobie
przeciwnikw tylko lekko uzbrojonych - w
strzelby myliwskie i bro rczn.
Kiedy wszyscy zasid wok stou
konferencyjnego, otwiera luk, wystawia gow i
z umiechem lustruje pole walki. To
uwiadamia wszystkim, e pan Brown widzi
przed sob tylko zwycistwa.
Brown senior uywa metafory wadzy.
Identyfikuje si z potn machin, aby
osign swoje cele. Utosamiajc si z
czogiem, Brown w aden sposb nie rni si
od szamana, ktry dzisiaj lub dziesi tysicy
lat temu wyobraa sobie, e jest budzcym lk
zwierzciem. Zanim wkroczy na ciek
wojenn czy te uda si na niebezpieczne
polowanie, albo przed konfrontacj ze zymi
mocami, szaman przywouje sprzymierzone ze
sob stworzenie. Moe to by niedwied albo
orze - on pozwala duchowi zwierzcia, eby w
niego wstpi. We wspczesnej psychologii
nazwalibymy to cakowit identyfikacj ze
sprzymierzecem. W ten sposb szaman
uwalnia swoj dusz od przekonania, e jest
tylko czowiekiem i nabiera umiejtnoci
umoliwiajcych mu wykorzystanie wikszej
liczby zasobw, ni ta, ktr udostpnia mu na
co dzie jego krucha i spoecznie ograniczona
ludzka egzystencja.
Spotkaem kiedy instruktora, ktry
opowiada, e wyobraa sobie zawsze, jak
siedzi midzy dwoma czarnymi panterami.
Zawsze byy gotowe, eby go broni.
Antropolog nazwaby to zjawisko magi
zwierzt.
Takie metafory wzmacniajce osobowo
s poczeniem autosugestii i metafor

operatywnych. Kontroluj aktywno wasnego
Ja, ukierunkowujc j na zdobywanie wadzy.
W kadym kontekcie, w ktrym wadza
odgrywa jakkolwiek rol, moemy zauway,
e w gr wchodz metafory wadzy. Ale
uywaj ich nie tylko ci, ktrzy pn si w gr
po spoecznej drabinie. W podobnym celu
alpinista moe sobie wyobrazi, e jest kotem, a
pewien synny ywiarz powiedzia nawet, e
wyobraa sobie siebie jako przywdc stada
wilkw zawsze zdecydowanego ciga ofiar
do upadego, aby chwyci j tu przed lini
mety.
Podobnie jak szamani, take i ci sportowcy musz zapa w pewnym

sensie w trans, eby osign cakowit identyfikacj. Mona tu dostrzec
powizanie z opisanym w rozdziale sidmym nawiedzeniem przez duchy.
Zastosowanie metafory wadzy stymulujcej tosamo wymaga zawsze
pewnego rodzaju rytuau. Trzeba si przy tym caym sob odda nawiedzeniu
lub identyfikacji. Jednak, aby mc kontrolowa taki stan ducha, trzeba go w
jaki sposb zakotwiczy, na przykad suchowo, czyli poprzez muzyk - moe
by to piewanie wybranych pieni. Brown na przykad, zanim przemieni si"
w czog, piewa sobie w duchu Land of Hope and Glory.
Szaman uderzaby w bben i wypiewywa imi swojego sprzymierzeca.
Sportowiec mgby prycha jak tygrys, zanim przeniesie si" w ciao tego
wspaniaego zwierzcia. Przeobraenie nastpuje zazwyczaj w kilku etapach:
Jeden z pracownikw wyrazi si raz o Brownie w nastpujcy sposb: Na

subowych zebraniach jest zupenie innym czowiekiem. Ma gos jak ze stali czystej, zimnej stali...".
Ta wzmacniajca" metafora jest szczeglnym przypadkiem tego, co
Faulkner nazywa metafor tosamoci. Takie metafory to analogie wasnego Ja
i s one zbudowane na zasadzie: Jestem jak...".
atwo jest zrozumie, dlaczego metafory tosamoci stosuje si jako
narzdzie pomnaania wadzy. To wanie one upraszczaj zoone
METAFORY WADZY
229
definicje tosamoci, z ktrymi ludzie zmagaj

si na co dzie. Zbyt skomplikowana
osobowo nie pomaga czowiekowi w
rozwikaniu jego konfliktw wewntrznych.
Mwic
inaczej,
logiczna
paszczyzna
tosamoci potrafi tylko wtedy zapanowa nad
niszymi logicznymi paszczyznami, kiedy jej
definicje s wystarczajco proste. Powinny by
reprezentowane w bezporednich, mocnych
cechach formalnych. Jeli tak nie jest, nie bd
funkcjonoway. Sabe cechy widujemy nieraz
jako ciemne, mao kontrastowe, oddalone od
celu, niskie, zamazane, rozsypane, bezbarwne,
poruszajce
si
w
kilku
kierunkach
jednoczenie. Czowiek, ktrego osobowo
zawiera takie cechy formalne, na pewno nie
bdzie z ca stanowczoci dy do
podejmowania wasnych, niezalenych decyzji.
Naturalnie, za si, jakiej dodaje nam taka
metafora, nierzadko musimy pniej drogo
zapaci - zbyt czsto pomija si bowiem jej
ekologiczne
konsekwencje.
Negatywnych
skutkw takich metafor moemy jednak
unikn,
ograniczajc
ich
uycie
do
okrelonego kontekstu. Dokadnie tak postpuj
szamani: przeobraaj si tylko o ustalonej
porze i w konkretnym miejscu. Gdy zostaj
nawiedzeni przez duchy, to w sposb znany
wszystkim przedstawicielom ich kultury. Oni
widz, kiedy szaman jest nawiedzony,
rozpoznaj tego symptomy. Jeeli wic kapan
voodoo, Jean--Michel, siedzi w knajpie i pije
piwc, to nie jest wtedy loa (czyli duchem) i
jego przyjaciele nie bd si z nim w tym
momencie konsultowa w kwestii zdrowia czy
przyszoci.
Przed egzaminem na instruktora NLP Tina
bya niesamowicie zdenerwowana. Tak bardzo,
e jej obawy atwo mogyby si sprawdzi
niczym samospeniajca si przepowiednia.
eby tego unikn, spytaem jej, czy zna kogo,
kto - jej zdaniem - bez problemw zda
egzamin. Po chwili zastanowienia odpara:
Tak, Maria".
W cigu dziesiciu minut Tina cakowicie
zidentyfikowaa si z Mari. Ograniczylimy t
identyfikacj tylko na czas trwania egzaminu i
metoda okazaa si rzeczywicie pomocna. Pod
wzgldem
struktury
przypomina
ona
stymulujc tosamo metafor wadzy.
Ekologiczny problem tej ostatniej polega jednak
na tym, e ludzie w krajach Zachodu nie myl
w kategoriach typu nawiedzenie". Brown
senior, nawet optany przez ducha czogu",
jest
spostrzegany
przez
swoich
wsppracownikw cigle jeszcze jako on sam i
dlatego uwaaj oni za dziwne, kiedy tak bardzo
si zmienia. Nikt jednak nie powie: O, patrz,

duch czogu znw w niego wstpi. Teraz on nie
jest Brownem, tylko czogiem"; i nawet jego
sekretarka - z ktr ma romans - pyta:
Dlaczego waciwie robisz z siebie takiego
waniaka? Nienawidz ci na konferencjach. W
domu jeste miy i grzeczny, jeste przecie
moim pieseczkiem!". Nawet nie przyjdzie jej do
gowy, e uywa w stosunku do niego metafory
tosamoci w kontekcie domu".
Mona by powiedzie, e metafora wadzy
pomaga w wyodrbnieniu jednej lub kilku
czstek osobowoci z jednego, caego
czowieka. Podczas gdy te czstki stawia si na
pierwszym planie panoramy wasnego Ja,

______________
pozostae czstki zostaj odsunite i przestaj mie jakikolwiek wpyw na

zachowanie. Ten rodzaj dysocjacji zawsze jednak zakada istnienie stanu
ducha przypominajcego trans.
Metaforyczny charakter takiego przeobraenia z zasady wynika z faktu, e
dana osoba przejmuje rol, ktra normalnie nie wchodzi w zakres jej
tosamoci. Inaczej mwic, gdy Brown identyfikuje si z rol kierownika
swojej firmy - ktrym rzeczywicie jest - pozostaje w zasigu swojej tosamoci. Wtedy absolutnie nie jest czogiem i dlatego to przeobraenie
nazywamy metaforycznym.
Tak samo mona stworzy powizanie z tosamoci spoeczn. Na przykad za pomoc sw: Jestemy jak...".
Metafory operatywne w poczeniu z tosamoci spoeczn potrafi w
ogromnym stopniu wpyn na systemy spoeczne. Jeeli czonkowie danej
grupy znajd jak wspln metafor swojej spoecznej tosamoci, to bdzie
ona odgrywaa podstawow rol w dynamice tej grupy. Zwrmy uwag, e za
tym wszystkim kryje si bardzo stara zasada. Na chorgwi kadej armii na
wiecie pry si tygrys, pantera, lew, foka czy co w tym rodzaju. Druyny
footballowe lub baseballowe podkrelaj swj niebezpieczny charakter
nazwami typu The Hurricanes" [Napastnicy], The Bats" [Nietoperze] albo
The Cobras" [Kobry], eby oniemieli przeciwnika - na przykad druyn o
wdzicznym mianie The Rabbits" [Krliki]!
9.11 GRA METAFOR
Jeeli jedna osoba prezentuje innej osobie metafor, to ta druga ma za zadanie
rozszyfrowanie informacji przez jej tumaczenie wsteczne. To tumaczenie
przyjmuje si w gbi duszy za pewnik i trzeba go dokona, aby metafora
moga funkcjonowa. Nasuwa si tylko pytanie, czy suchacz umie i chce
podj si tego zadania. Przyjrzyjmy si z bliska kilku aspektom tego
zagadnienia.
9.11.1 Brak moliwoci tumaczenia wstecznego
Gdy mamy do czynienia ze zbyt wyszukan metafor, to oczywista konieczno tumaczenia wstecznego okae si niemoliwa. Na przykad podczas
szkolenia ucze pyta swojego guru: Mistrzu, jak mog si nauczy lepiej
gospodarowa moimi pienidzmi?". Guru myli przez chwil i odpowiada:
Dwie mewy karmi trzy pisklta wszystkimi zdobytymi rybami i mimo to
jedno z pisklt umiera".
Ucze czeka w napiciu na dalszy cig wypowiedzi mistrza, ale nic si nie
dzieje. Niepewnie rozglda si po sali, czy inni zrozumieli metafor. Ucze nie
potrafi waciwie przetumaczy metafory, wydaje mu si, e jest gupi i
niewart uwagi swojego mistrza. Tymczasem guru spoglda spokojnie na
swoich uczniw i oczekuje dalszych pyta.
Umylne stosowanie takich wyszukanych metafor jest bardzo ryzykowne.
Najlepsze efekty daje ich wypowiedzenie jako autorytet, tak jak postpi guru z
powyszego przykadu, ktry na pozr cieszy si
METAFORY WADZY
231
powaaniem wrd grupy. Autorytet daje mu

swobod
posugiwania
si
niejasnymi
sformuowaniami bez adnych konsekwencji.
Metafory odgrywaj take wan rol w
ktniach i rnych sownych potyczkach
dotyczcych wadzy. Pojedynek metafor
wymaga twrczego mylenia i inteligencji. Ja
nazywam to gr metafor", star jak wiat i popularn na caym wiecie.
Gr metafor mona si posugiwa, aby
podtrzyma swj spoeczny status, a celowe
uywanie wyszukanych metafor moe posuy
jako strategia obronna wobec atakw sownych.
Przy odrobinie szczcia napastnik zapacze si
w prbach rozszyfrowania metafory i jeli
rzeczywicie mu si nie powiedzie, nie przyzna
si do tego w obawie przed utrat honoru. Jeli
jednak bdziemy mieli pecha, napastnik
podetknie nam pod nos fakt, e nasza metafora
jest do niczego.
Wrmy do przykadu z mewami. Zamy,
e ucze powie do guru: Mistrzu, prosz,
wyjanij mi, bo ja jestem za gupi i nic z twojej
odpowiedzi nie rozumiem. Co ma ona
wsplnego z moimi pienidzmi? A tak na
marginesie, czy kto w ogle zrozumia o co
chodzio?".
Taka reakcja ucznia z ca pewnoci
zostanie
potraktowana
jako
uchybienie
autorytetowi guru. Metafor mistrza naley
zaakceptowa!
Podobny incydent mgby spowodowa, e
pozycja guru w panoramie spoecznej
niektrych suchaczy przesunie si nieco w d.
W tym wypadku przegraby walk na metafory
zero do jednego. Taki pojedynek cignie si
jednak zazwyczaj przez par rund.
9.11.2 Brak gotowoci do tumaczenia
wstecznego
Jeeli suchacz nie jest gotw zaakceptowa
autorytetu osoby posugujcej si metaforami,
moe nagle znale si w niemiej sytuacji.
Bdzie si stara powstrzyma swoj
niewiadomo od dokonania wstecznego
tumaczenia, a wynikn z tego same trudnoci,
poniewa niewiadomo zawsze chtnie
interpretuje metafory.
Wracajc do przykadu z mewami: Chcesz
powiedzie, e nie rozumiesz, co mam na
myli, opowiadajc t histori?" - guru usiuje
odeprze atak ucznia protestujcego przeciwko
jego metaforze. W tym samym stylu kontynuuje
wic: Zrozumiesz j, kiedy przyjdzie twj czas
i wkroczysz na drog owiecenia". W tym
momencie rezultat gry si wyrwnuje.
Czasami jednak gra metafor przebiega
odwrotnie i wtedy bicz trafia wonic, w

pewnym sensie od tyu.
Kierownik zakadu mgby zwrci si do
zebranej zaogi, posugujc si nastpujc
metafor: Moi drodzy, Profipak SA jest jak
statek na penym morzu. Fala jest wysoka, ale
caa zaoga jest na tyle dowiadczona, eby
dopyn do dalekich, bogatych i obiecujcych
portw. Czasami trzeba wyda komend:
Wszyscy na pokad!, a czasami nic si nie
dzieje...".
Trzy tygodnie pniej z magazynu znikaj
materiay o wartoci 70 000 dolarw. Zaufany i
lojalny magazynier De Vries zostaje wezwany
do kierownika. Ten pyta: No, De Vries, ma mi pan co do powiedzenia?".

Magazynier odpowiada: Panie kierowniku, sam pan powiedzia, e Pro-fipak
jest jak statek. Fala bya tak wysoka, e prawdopodobnie zmya z pokadu
cz adunku....". W tym momencie kierownik powinien zrozumie art i
zareagowa zgodnie z zasadami fair play. Mgby powiedzie: No tak, De
Vries, ma pan poczucie humoru, ha ha ha" (wynik gry znw remisowy). Ale w
tym wypadku kierownikowi nie jest do miechu i odpowiada: Przesta pan
robi sobie gupie arty. Chc wiedzie, co si stao, bo jak nie, to ja pana
zaraz zmyj z pokadu. Powinno si pana przecign pod statkiem" (Na pozr
wydaje si, e kierownik wygra, ale De Vries czuje si posdzony o co, z
czym nie mia nic wsplnego, mimo e formalnie to on jest odpowiedzialny za
magazyn). Taki brak wyrozumiaoci odbije si ujemnie na jego lojalnoci i w
kocu przestanie si on angaowa w swoj prac. W tej grze metafor
przegrali obydwaj.
9.12 WALKA METAFOR
Moemy rozrni mae metaforyczne gierki i potne walki na metafory. Te
ostatnie przypominaj pod wzgldem struktury walk paradygmatw znan z
teorii filozofii. W chwili gdy nowy paradygmat zostaje zaakceptowany,
zwolennicy starego paradygmatu natychmiast trac na autorytecie. Wanie
dlatego wszelkimi siami broni oni swojego zdania. Tak walk
paradygmatw wywoao take wprowadzenie NLP do krgw powaanych
nauk.
Kto decyduje w takim wypadku, co jest dobre, a co ze? Kto rozstrzyga o
tym, czy metafora odpowiada rzeczywistoci, ludziom, spoeczestwu lub
caemu wiatu?
Moni tego wiata stosuj mow metaforyczn. Duchowni, generaowie,
naukowcy i politycy zwracaj si do mas, nierzadko uywajc metafor. Nadaj
si one bowiem wyjtkowo dobrze do komunikacji ukierunkowanej z gry w
d". Wysoko postawione osobistoci musz czsto prezentowa trudne tematy
przed bardzo szerok publicznoci i nie jest dla nikogo tajemnic, e
ulubionymi instrumentami takiej komunikacji s wanie metafory. Nie tylko
popieraj i przekazuj tre wypowiedzi, ale take peni funkcj
metakomunikacji; wyraaj stosunki wadzy. To mocarze zazwyczaj
wykorzystuj metafory w wypowiedziach skierowanych do mniej mocnych,
nie odwrotnie. Pomijajc jej metakomunikacyjn funkcj, metafora dostarcza
rwnie rodkw sprzyjajcych sprawowaniu wadzy, moe bowiem silnie
wpyn na zachowanie ludzkich mas.
Prostota metafory nadaje si znakomicie do zakamuflowania bardziej
zoonych aspektw jzyka przedmiotowego. Duo silniej oddziauje ona na
ludzkie zachowanie ni informacja przekazana jzykiem przedmiotowym.
Ten, kto zwraca si do swoich suchaczy, posugujc si trafn metafor,
jest w stanie wywrze na nich ogromny (na przykad polityczny)
METAFORY WADZY
233
wpyw - co rzadko bywa odwracalne. Walki

metafor moemy zaobserwowa wszdzie tam,
gdzie sprawuje si wadz. Ktra metafora
wygra?
9.12.1
Dyskwalifikacja
metafor Gr metafor wygra ta z nich, ktra
bdzie
najprostsza,
najoryginalniejsza,
najbardziej pomysowa, liczy si bowiem
gwnie jej atrakcyjno. Wanie taka metafora
najsilniej wpynie na dan kultur: bdzie
wielokrotnie powtarzana, przede wszystkim
przez media, a zajmie w kocu przysugujce
jej miejsce w jzyku potocznym - jako
przysowie czy te niezmienny (stereotypowy)
zwrot. Metafora jest niebezpieczn broni w
walce z przeciwnikiem". Jak mona j
pokona?
Poniej podaem kilka przykadw na
unieszkodliwienie" metafor:
1) Omieszajce tumaczenie wsteczne
Jedna z metod dyskwalifikacji metafory
polega na umylnym, omieszajcym
wstecznym tumaczeniu prezentowanym
opowiadajcemu jako informacja zwrotna.
Guru: Trzy mewy przelatuj nad wsi i
widz kowala rozpalajcego ogie w
kuni.
Jedna
z
nich
jest
tak
zafascynowana, e lduje w samym
rodku ognia... i spala si. Druga mewa
chce przyjrze si temu z bliska i lduje na
kowadle, akurat w tym momencie, gdy
kowal uderza w nie motem. Trzecia
mewa, gdy to widzi, popenia samobjstwo".
Krnbrny ucze odpowiada natychmiast:
A kowal i tak chtniej je pieczonego
kurczaka ni gulasz z mewy. Czy chcesz
przez to powiedzie, e wegetarianin nie
powinien popenia samobjstwa?".
2) Przekazanie tumaczenia wstecznego z
powrotem opowiadajcemu
Inna metoda dyskwalifikacji metafory
polega na obcieniu mwicego jej
tumaczeniem wstecznym.
W tym
wypadku
ucze-niedo-wiarek
z
powyszego przykadu mgby poprosi
swojego guru: Czy mgby mi to
wyjani? Nic z tego opowiadania nie
zrozumiaem". Albo jeszcze bardziej
rozwlekle: Wszystko dobrze, ale jakie
znaczenie ma to dla nas? Kim maj by te
mewy? Czyja mgbym by jedn z nich?
A moe ten kowal to ty?".
3) Kontynuowanie, podtrzymanie
Kontynuowanie metafory jest kolejn

metod dyskwalifikacji. Suchacz dodaje
pewne elementy, nie wic ich jednak z
waciwym
(z
punktu
widzenia
opowiadajcego)
tumaczeniem
wstecznym. Moe to prowadzi do
cakowicie odmiennych wnioskw ni te,
ktre mia na myli opowiadajcy.
Przykad: John i Peter spieraj si o
wspania drukark do komputera. John
mwi: Mwisz jak wieniak, ktry ma
raptem dziesi krw, ale koniecznie
potrzebna mu jest dojarka mechaniczna
dojca tysic sztuk naraz". John chce przez
to powiedzie, e jego zdaniem Peterowi
niepotrzebna jest do pracy taka znakomita
drukarka. Wanie to Peter usysza w jego
wypowiedzi i odpar: Fakt, e Holandia jest drugim co do iloci

eksporterem ywnoci na wiecie, zawdziczamy wanie naszym
postpowym rolnikom". Jego konkluzja: zakup takiej znakomitej
drukarki zawsze si opaci.
4) Antymetafory
Nastpn metod jest uycie antymetafory, czyli nowej metafory
dyskwalifikujcej poprzedni. Kontynuujc metafor przytoczon przez
Johna odnonie korzyci pyncych z posiadania drukarki, Peter mgby
uy antymetafory i powiedzie: Kiedy papie by w Holandii, jeden z
kardynaw opowiedzia mu historyjk, ktrej ten nie zrozumia. Uda
jednak, e rozumie i kosztowao to Koci tysice wiernych". Metafora
Petera tumi opowiastk Johna. W taki sam sposb krnbrny ucze
potrafiby odeprze metafor mew" swojego guru: Ta historia o
mewach przypomina mi, co jeden znany nauczyciel - zapomniaem
zreszt, jak si nazywa - powiedzia kiedy do gromady uczniw. To
byo mniej wicej tak: Dawno temu ptaki polne nawiedzia wielka
bieda. Brakowao im poywienia i same nie wiedziay, jak przey. A
wreszcie zwoano oglne zebranie wszystkich ptakw i kilka z nich
dostao polecenie odebrania sobie ycia. W ten sposb spada liczebno
populacji i znw dla wszystkich wystarczyo poywienia. Od tego czasu
ptaki dbaj o to, eby zawsze przeyy tylko dwa pisklta z kadego
gniazda".
Dziki metodzie antymetafory nawet elokwentny czowiek moe
znale si w cikiej opresji. Po pierwsze trudno jest zapobiec sytuacji,
w ktrej kto z publicznoci ze swojej strony odpowie antyme-tafor na
przenoni uyt przez nas samych. Bdc autorytetem, nie mona
przecie stan przed swoim audytorium i powiedzie: Prosz milcze,
tylko ja mam prawo opowiada bajki!". Po drugie zajmuje nas
interpretowanie antymetafory, tak samo jak publiczno usiuje
zrozumie nasz przenoni. Naley si wic postara zrozumie
znaczenie sw przedstawiciela publicznoci. A co bdzie, jeli si ich
nie zrozumie? Czy koniecznie trzeba odpowiedzie, czy te mona co
takiego pomin umiechem?
5) Omieszenie
Bardzo agresywnym sposobem na dyskwalifikacj metafory jest jej
omieszenie. Jest to akt, ktrym napastnik" stara si poprzez miech
przecign publiczno na swoj stron. Wemy jednak pod uwag, e
osoba na tyle pomysowa, eby stworzy antymetafor lub omieszy
kogo w napitej sytuacji, musi si cechowa godn uwagi pewnoci
siebie. Co takiego wymaga klasy". Taki dyskwalifikujcy manewr
zmusza grup, aby stana po czyjej stronie: moe ona albo si mia,
albo przywoa dan osob do porzdku. Krnbrny ucze mgby
omieszy metafor mew swojego guru nastpujcymi sowy: A gdy
kowal zobaczy, co zrobi, to te
METAFORY WADZY
235
popeni
samobjstwo,
bo
by
fanatycznym zwolennikiem Greenpeace,
ktremu udao si wanie za jednym
uderzeniem mota wytpi ostatnie stado
mew w Holandii!".
6) Dosowna interpretacja
Metafor
mona
rwnie
zdyskwalifikowa,
interpretujc
j
dosownie jzykiem przedmiotowym i
zadajc
opowiadajcemu
pytania
metamodelu: Jaki model
dojarki
mechanicznej potrafi wydoi tysic krw
naraz, co John?!". Albo uczeniedowiarek do swojego guru: Czy byy
to mewy srebrzyste czy tonogie?".
Walki toczone za pomoc metafor nie
naruszaj konwencji genewskiej i
zazwyczaj nie bierze si ich zbyt
powanie. Kiedy jednak Saddam Hussjn
nazwa swj napad na Kuwejt matk
wszystkich bitew", wielu ludziom wydao
si to dziwne i dopiero wtedy uwiadomiono sobie, jak musiao to dziaa na
Irakijczykw. Motywowanie mas przy
uyciu metafor moe doprowadzi do
wojny. Metafory potrafi wpyn na
panoramy spoeczne milionw ludzi.
Powinnicie zastanowi si nad tym, jeli
pracujecie w reklamie.
9.13 METAFORY OPERATYWNE
W swojej ksice Practical Magie (1980)
Stephen Lankton okrela model wiata
czowieka jako jego metafor rzeczywistoci.
Podobnie jak Lakoff i Johnson jest on zdania, e
ludzie yj wedug swoich wasnych metafor.
Patrzc na to w ten sposb, musielibymy
zaoy, i ludzie nie dysponuj wiedz
dotyczc poszczeglnych tematw, tylko jej
metaforami. Cay ich model wiata mona by
wwczas nazwa osobist metafor wiata.
Problem tkwi tylko w tym, e w takim wypadku
musielibymy rwnie zaoy brak istnienia
jakichkolwiek tematw i przyj wycznie
istnienie metafor.
Wskutek tego goszona tu przeze mnie
pragmatyczna teoria metafor straciaby swoj
najbardziej znamienn cech. W tym momencie
take panoram spoeczn naleaoby okreli
jako metafor, ale natychmiast wyania si
pytanie: metafor czego?
Dlatego bardziej skaniam si ku
przekonaniu, e metafory to tylko dodatki do
ludzkiego modelu wiata, penice zreszt
czysto organizacyjn funkcj. Z definicji
porzdkuj one te czci modelu wiata, ktre
s ich tematem. Gdy metafory operatywne

speni swoje zadanie zgodnie z oczekiwaniami,
to zdominuj stanowiska sfer tematycznych,
jeli te z kolei oka si zbyt skomplikowane,
aby stanowi pomoc w podejmowaniu decyzji.
Metafora operatywna" upraszcza, nadaje
struktur i kontrast wszdzie tam, gdzie myli
przewodnie konkretnego tematu s zbyt skomplikowane, wieloznaczne i mylce. Sia
metafory operatywnej wynika z jej prostoty w
porwnaniu z konkretnym tematem.
Pojcie metafory operatywnej" z reguy
stosuje si w odniesieniu do typowych analogii,
ktrych jednostki lub grupy potrzebuj do
ksztatowania
236___________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_______________
swojego postpowania w okrelonym kontekcie. Dlatego ludzie uywaj

uniwersalnych metafor operatywnych, na przykad w stosunku do tematu
ycie": ycie to gra; ycie to wycigi; ycie to sztuka. A w odniesieniu do
czynnoci, na przykad do gry w ienisa, stosuj specjalne metafory operatywne
typu: tenis to ekonomia. Albo: nauczanie to sprzedawanie idei; trening to
walka; terapia to sport. Doradcy przedsibiorstw znaj wiele metafor dla
okrelenia organizacji zakadw, na przykad: zakad przypomina ul.
Porwnania typu X rwna si Y" okrelamy jako definicj istoty rzeczy.
W momencie gdy zostaje ona sformuowana, krystalizuje si wiele powizanych z ni analogii: personel zakadu to pszczoy-robotnice, wydzia
personalny to krlowa pszcz, akcjonariusze s konsumentami miodu, a rada
nadzorcza mogaby by pszczelarzem. Takie analogie wywouj odpowiednie
skojarzenia, jeli bowiem pjdzie si za tym analogicznym tokiem myli, to
decyzje zwierzchnikw nagle oka si sensowne. Powiedzmy, e produkcja
miodu jest za niska - mogoby to oznacza, e pszczoy same za duo zjady.
Powinno si im wobec tego da cukier zamiast miodu. A moe naleaoby
poczy dwa roje, eby zwikszy wydajno? Ale mogoby si take okaza,
e to krlowa le funkcjonuje, e jako zoonych przez ni jaj nie odpowiada
normie, a moe naleaoby przeprowadzi kuracj odmadzajc? Moe
potrzebne s gody z modymi trutniami, moe konieczne jest zamknicie barci
dla uniknicia niepotrzebnego rojenia?
Stosowanie takiej metafory na co dzie w przedsibiorstwie zmusi ludzi do
podejmowania decyzji na tym metaforycznym tle. Jednake implikacje metafor
mog rwnie dobrze dziaa negatywnie. Metafory operatywne o podou
spoecznym mog zacz si szerzy w grupach i organizacjach, a w trudnych
czasach nawet w decydujcy sposb wpywa na postpowanie zespou, grupy,
oddziau firmy czy wrcz caego spoeczestwa.
Dlatego te wane jest mylenie przy uyciu metafor ekologicznych
(operatywnych). Praktyczne pytania suce skontrolowaniu aspektu ekologicznego mogyby brzmie: Gdzie popeniono bd, skoro jaka metafora
zaczyna by powszechnie stosowana w organizacji i suy jej czonkom za
dewiz? Jakie konsekwencje mog wynikn, jeeli stan ten potrwa przez
duszy czas?". wiadomo ewentualnych strat automatycznie nasuwa
pytanie, czy aby takiej szkodliwej metafory nie naley wyeliminowa? Czy da
si j przeksztaci w mniej niebezpieczny kontekst?
Techniki dyskwalifikujce mona stosowa w celu przeksztacenia metafory operatywnej w nieoperatywn. Szczeglnie kontynuacja metafory oraz
uycie antymetafory mog okaza si skuteczne podczas subowych
konferencji. Gdy metafora operatywna jest wszystkim oglnie znana, doradca
przedsibiorstwa moe sobie, siedzc w domu w fotelu, spokojnie opracowa
bardziej ekologiczny wariant. Umoliwia mu to precyzyjne okrelenie
momentu wypuszczenia w obieg" takiej (nowej) metafory.
EPILOG
W przyszym tygodniu lec do Nowej Zelandii, eby poprowadzi wykad

dotyczcy tej ksiki. W krgu moich przyjaci mwi si, e jest to symboliczny dowd na to, e teoria panoramy spoecznej podbia ju niemal cay
wiat. Co ciekawsze, ten wykad bdzie pierwszym tego typu referatem w
nowym tysicleciu, ma si bowiem odby 5 i 6 stycznia 2000 roku. Pomijajc
jednak takie epokowe wydarzenia, czasami nawet sam si zastanawiam nad
tym, jak rol odegra w przyszoci nasz projekt panoramy spoecznej.
Prbujc okreli, w jakim stopniu teoria panoramy spoecznej wpynie na
nauki spoeczne, przypominaj si nam natychmiast postpowe teorie
spoecznych procesw poznawczych. T dziedzin nauki otworzya przed nami
niedawno swoj ksik Social Cognition. Making Sense of People (1999) Ziva
Kunda. Jest to fantastyczny tekst informujcy o najnowszych naukowych
teoriach spokrewnionych z poruszonymi tutaj przeze mnie tematami.
Pominwszy rozbieno celw, spotykamy w nim zaskakujco mao
wypowiedzi, ktrych nie daoby si pogodzi z zasadami panoramy spoecznej
- mimo e filozoficzne zaoenia autorki bazuj gwnie na empiryzmie i
ewidencji statystycznej, podczas gdy teoria panoramy spoecznej odzwierciedla
raczej konstruktywistyczny i pragmatyczny punkt widzenia.
Ku radoci wszystkich praktykw NLP Kunda powica jednak cay
trzydziestopiciostronicowy rozdzia niewiadomoci (automatycznoci)
spoecznych procesw poznawczych. Bada zarwno rol ksztatowania kategorii spoecznych, jak i sposb powstawania postaw spoecznych - cigle
jeszcze bardzo wany temat w psychologii spoecznej. Tak jak i w mojej
ksice, ponad 10% caego tekstu traktuje o wasnym Ja i mimo e wywody
Kundy w niektrych punktach wykazuj niewiele powiza z moim projektem,
to czytelnikowi z ca pewnoci uda si dostrzec daleko idc zbieno co do
oglnego sposobu ujcia tematu.
Kuszca jest wic myl, e rozwj wspczenie wykadanej psychologii
spoecznej mgby jednak nastpowa w kierunku zblionym do tego,
238___________TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

______________
ktry obralimy w niniejszej ksice. Ale, niestety, zbyt znaczne s rnice w

celach i metodach tej podry"; zwaszcza e psychologia spoeczna uywa
zupenie innego rodka lokomocji" ni my: ona jedzi prestiow, luksusow
limuzyn wzbudzajc podziw niezalenie od tego, gdzie zajedzie. Dy do
maksymalnej perfekcji i pragnie pozosta jedynym, niezrwnanym pojazdem
w kosmosie, ktry nieustannie mierzy krytycznym wzrokiem inne pojazdy.
Programowanie neurolingwistyczne porusza si wprawdzie t sam drog,
ale , jedzie" prost, lekk furgonetk i chce jedynie dotrze do celu i dobrze
wykona prac. Taki pojazd cieszy si nikym powaaniem, ale za to jest
cakiem praktyczny, gdy ma si zamiar przetransportowa co z miejsca A do
miejsca B. Psychologia naukowa puszy si w swoim wspaniaym wehikule,
jakby ta jazda bya jej jedynym celem; prawdopodobnie po prostu chce by
widziana. Zostawmy jednak w spokoju metafor i przyjrzyjmy si, jakich
rozmaitych ksztatw owa kontrowersja nabiera w praktyce.
Psychologowie goszcy teori spoecznych procesw poznawczych
analizuj na przykad sowne wypowiedzi dotyczce ycia spoecznego oraz
wyniki powszechnie stosowanych narzdzi bada, jakimi s obserwacje i
ankiety. Ten jzykowy filtr zaciemnia jednak spojrzenie psychologii naukowej
na kinestetyczne, audytywne i wizualne aspekty spoecznego rozpoznawania.
To moe by powodem, dla ktrego ksika Kundy nie zawiera nawet
najmniejszego wyjanienia dotyczcego przestrzennej natury spoecznych
dowiadcze. Dla niej i jej kolegw spoeczne procesy poznawcze wydaj si
opiera wycznie na sowach i cyfrach - no i na niezliczonych korelacjach
midzy zasadami postpowania a rozpoznaniem, zdefiniowanych na podstawie
obiektu bada. Jednak aby zrozumie spoeczne procesy poznawcze jako
zjawisko reprezentacji gwnie przestrzennej, musimy spojrze na nie z
zupenie innej strony. Musimy obra punkt widzenia uwzgldniajcy rwnie
sensoryczne aspekty mylenia - NLP jest wanie takim sposobem
zapatrywania.
Duo wody upynie jeszcze w Wile, zanim przedstawione w tej ksice
zasady panoramy spoecznej zostan powszechnie uznane przez psychologi
spoeczn, jednak postawione tu hipotezy powinno si mimo to, w formie
eksperymentu, podda testom. Wane jest przede wszystkim, eby jak
najlepiej zabezpieczy wyniki naszych bada dotyczcych struktury
personifikacji. Czy elementy niezbdne do personifikacji s istotnie takie,
jakimi je opisaem w rozdziale pierwszym tej ksiki? Ponadto dobrze byoby
udowodni wszechstronne znaczenie podstawowych zasad samopoznania.
Szczeglnie wane jest jednak solidne statystyczne opracowanie naszej tezy,
ktra gosi, i lokalizacja jest zasadniczym elementem organizacji spoecznych
dowiadcze we wszystkich kulturach.
Gdy tylko jednak wyrzekniemy si statystyczno-empirycznego paradygmatu i przyjmiemy rezultaty naszych wielokrotnie powtarzanych
klinicznych eksperymentw za prawdziwe dane, dojdziemy do wniosku,
EPILOG
239
e projekt panoramy spoecznej moe

pozytywnie wpyn na spoeczne procesy
poznawcze. Im czciej jej zasady bd
stosowane w praktyce, tym bardziej
dugotrway bdzie jej wpyw na nauki
psychologiczne. I moe rzeczywicie uda
si jej pewnego dnia zrewolucjonizowa
psychologi spoeczn, o czym marz ju
dzisiaj niektrzy z moich zwolennikw?
Wprowadzajc na rynek tak ksik
jak moja, ma si wraenie, e wpuszcza
si do stawu nowy gatunek ryb. Siedzi si
wwczas na brzegu i zastanawia, co stanie
si z tymi wanie wrzuconymi do wody
rybami: czy zostan zjedzone przez
wiksze i liczebniejsze gatunki? A moe
zdechn po cichu, bo brak im bdzie
pokarmu? Moliwe jest jednak take, e
przeyj gdzie w jakich odlegych
gbinach stawu. Oczywicie, najlepiej by
byo, gdyby zaczy si rozmnaa,
jednake
w
obliczu
wszelkich
zaskakujcych
i
czasami
nieprzewidzianych skutkw, jakie moe
pocign za sob wprowadzenie do
rodowiska nowego, obcego gatunku
-pomylmy tylko o pladze amerykaskich
oposw w Nowej Zelandii - nasuwa si
czowiekowi zasadnicze pytanie: czy
potomstwo nowej populacji bdzie mogo
y w harmonii ze stworzeniami
zamieszkujcymi staw ju wczeniej?
SOWNIK NLP
opracowany przez prof. dr. Waltera Otscha
(Uniwersytet w Linzu)
Asocjacja - oznacza cakowit i pen identyfikacj z wasnymi uczuciami,

wewntrznymi obrazami i tym podobnymi. Dane wspomnienie jest przeywane
w sposb asocjacyjny, jeli czowiek ma wraenie, i znalaz si powtrnie w
samym rodku minionej sceny. Przeciwiestwem asocjacji jest dysocjacja: jej
cech charakterystyczn jest dystans. Wwczas przypominana scena i wasna
osoba widziane s jakby z boku. Wiele metod NLP wymaga umiejtnoci
wiadomej asocjacji i dysocjacji.
Audytywny - czyli suchowy, dotyczcy zmysu suchu; okrela jeden z
systemw reprezentacji NLP.
Cechy formalne - jakociowe rnice w zakresie jednego *? systemu
reprezentacji, moliwe do wiadomego spostrzeenia. Typowe wizualne cechy
formalne niezalene od treci postrzegania, to na przykad jasno, wielko,
kolor i ostro wizualnej - reprezentacji. W NLP cechy te uwaa si za
elementy struktury wewntrznych reprezentacji; odpowiadaj one
neurologicznemu kodowi" umysu (lub duszy). Cechy formalne silnie
wpywaj na emocjonaln jako reprezentacji. Subiektywne przeycie moe
zosta poddane dugotrwaemu wpywowi bezporednich zmian tych
formalnych, charakterystycznych cech reprezentacji, jak na przykad
umiejscowienia osb wewntrz panoramy spoecznej. Zgodnie z najnowsz
interpretacj tego zjawiska wiadome spostrzeganie cech formalnych aktualnych przey wymaga pynnego przeniesienia si na paszczyzn
metaspostrzegania" (dane przeycie jest widziane jako specyficzne
dowiadczenie o okrelonych, formalnych cechach charakterystycznych).
Dopiero z tej pozycji dana osoba moe pozby si swojej aktualnej identyfikacji z reprezentacjami, przeanalizowa je i wprowadzi stae zmiany.
SOWNIK
NLP
241
Duchowo - pojcie zbiorowe opisujce

zjawiska, ktrych przeywanie i interpretacja
wychodz poza granice oddzielajce
tosamo osobist od pozazmysowej.
Czsto przypisywane szstej er logicznej
paszczynie.
Dysocjacja - polega na zachowaniu
dystansu, oddzieleniu lub odizolowaniu si.
Przeciwiestwo asocjacji.
Kinestetyczne Ja - uczucie zlokalizowane w
okolicach brzucha, odnoszce si do
wizualnego obrazu wasnego. Intensywno
tego uczucia jest decydujc zmienn w
konstrukcji wasnego Ja.
Kinestetyczny - dotyczy dozna, przey,
odczu cielesnych, a take wewntrznych
cielesnych stanw zwizanych z ktrym ze
zmysw lub er reprezentacji.
Konsekwencje
nienaruszalno
i
cakowito danego systemu, na przykad
jednostki, rodziny, organizacji i tym
podobne. Podczas kontroli ekologii" bada
si wpywy zamierzonych, osobistych zmian
na pozostae konteksty i systemy. W ten
sposb mona unikn sytuacji, kiedy na
pozr atrakcyjne cele i planowane zmiany w
dalszej perspektywie wyrzdzaj szkody w
systemie, ktrego elementem jest dana
jednostka, rodzina czy organizacja.
Konstruktywizm - pojcie dotyczce
licznych
teorii
negujcych
istnienie
rzeczywistoci niezalenej od podmiotu. W
konstruktywizmie podkrela si rol, jak
czynniki
wewntrzne",
takie
jak
przekonania i oczekiwania, odgrywaj w
spostrzeganiu. To, co odbieramy ze wiata
zewntrznego", jest zatem uzalenione w
duej mierze od osobistych - modeli (np.
wasnej panoramy spoecznej") i pogldw.
Kontakt - bezporednie, pozytywne, poufne
i bardzo intensywne przeywanie zwizku z
drug osob.
Krok w przyszo - proces, podczas ktrego
dana osoba analizuje swoje wizje przyszoci
w odniesieniu do konkretnej sytuacji lub
zadania. Mona powiedzie, e takie z gry
przyjte, pene oczekiwa stanowisko w
ogromnym stopniu wpywa na waciwe dla
kontekstu
filtry
postrzegania
oraz
subiektywne
przeywanie
konkretnych
sytuacji (w sensie samo-speniajcej si
przepowiedni).
Linia czasu, linia ycia - linia
przeprowadzana w mylach lub zaznaczana
w
rzeczywistoci,
interpretowana
i
wykorzystywana
jako
linia
czasu
(przestrzenna
reprezentacja
linearnej
struktury czasu). Okrelony punkt na tej Unii
oznacza teraniejszo -jedna strona to
przeszo, druga przyszo. Odwiedzanie
ustalonych miejsc uatwia asocjacyjny dostp

______________
do wspomnie lub symulacj przyszoci - technika stosowana midzy innymi

do osabienia niepodanych znamion przeszoci.
Logiczne paszczyzny - zazwyczaj stosuje si szeciopoziomowy podzia
zjawisk: (1) wiat zewntrzny", (2) dostrzegalne zachowanie, (3) wykorzystywane umiejtnoci, 4) zasadnicze przekonania i wartoci, (5) osobista
tosamo, (6) paszczyzna nadrzdna okrelana niekiedy jako y duchowo,
caoksztat istnienia, wymiar zmysowoci i tak dalej. Pomidzy paszczyzn
tosamoci i duchowoci umiejscawia si niekiedy paszczyzn kontaktw
spoecznych". Porzdek paszczyzn rozumiany jest czsto jako hierarchia:
zmiany zachodzce na wysokiej" paszczynie, jak jest na przykad
tosamo, powoduj wielokrotnie zmiany na niszych" paszczyznach (np.
pogldw lub zachowania).
Metapozycja - nadrzdna pozycja spostrzegania obiektu jako caoci.
Model, mapa - ludzki umys musi - w celu uporzdkowania wielkiej liczby
docierajcych do niego informacji i z powodu ograniczonoci wiadomej
koncentracji - bezustannie i zazwyczaj niewiadomie tworzy modele
racjonalnie klasyfikujce napywajce wiadomoci. Z punktu widzenia NLP
modele te nie s z zasady prawdziwe" lub faszywe", lecz gwnie
funkcjonalne" albo dysfunkcjonalne", na przykad ze wzgldu na cele.
Mocno zakorzenione modele, ktrych nie da si automatycznie skorygowa na
podstawie nowych przey, okrelamy w NLP mianem er przekona.
Niespjno - niezgodno, niewspmierno. Dana osoba wyraa si w
sposb niespjny (inkongruentny), gdy wysyane przez ni sygnay
-informacje werbalne i niewerbalne - nie s ze sob zgodne i ujawniaj
wewntrzny konflikt.
Niewiadomo - w NLP niewiadomo interpretuje si (w przeciwiestwie
do psychoanalizy) jako zoony system, ktrego poszczeglne skadowe
(nazywane czstkami") z zasady odgrywaj pozytywnie funkcjonaln (i
nierzadko wrcz zbawienn) rol. Niewiadomo jest odpowiedzialna na
przykad za psychiczn stabilno danej osoby. W tym celu selekcjonuje
informacje, zanim dostarczy je wiadomoci. Wiele - przekona i - modeli jest
niewiadomych. Niektre z nich mona sobie uwiadomi i konkretnie
zmieni.
NLP, programowanie neurolingwistyczne - termin odnoszcy si do bada z
zakresu etologii i nauk spoecznych, ktrych rozwj zapocztkowali we
wczesnych latach siedemdziesitych Richard Bandler i John Grinder
(University of California w Santa Cruz). Tematem tych
SOWNIK
NLP
243
bada s obserwacje struktur subiektywnych

dowiadcze" oraz zmienno tych ostatnich.
Wiele
fenomenologicznych
i
pragmatycznych
modeli
postpowa
powstaje ju od ponad 25 lat na podstawie
bada nad wzorcami ludzkiego spostrzegania
oraz przetwarzania informacji, wynikajcymi
z nich zachowaniami, sieciami komunikacji,
a
take
wzajemnym
wpywaniem
organizmw ywych na siebie. Modele te
su ulepszaniu midzyludzkich procesw
komunikacyjnych oraz rozwijaniu wasnej
osobowoci. (Porwnaj take Walker, W.
(2001). Przygoda z komunikacj. Prze. J.
Makowska.
Gdask:
Gdaskie
Wydawnictwo Psychologiczne).
Pierwsza pozycja er pozycje spostrzegania.
Pozycje spostrzegania - pierwsza pozycja asocjacyjne
przeywanie
specyficznej
sytuacji lub wspomnienia z perspektywy
wasnej, druga pozycja er asocjacyjne
przeywanie z perspektywy drugiego
czowieka, oczami innej osoby" oraz trzecia
pozycja - dysocjacja od obydwu poprzednich, czyli punkt widzenia osoby
postronnej, jakby niezaintereso-wanego
widza.
Przekonania - pojcie powszechnie uywane
w NLP oznaczajce zaoenia, dogmaty lub
opinie. Programowanie neurolingwistyczne
wyranie podkrela uzalenienie aktualnych
procesw poznawczych oraz zachowa od
ludzkich filtrw poznawczych, ktre maj
swoje rdo we wczeniej wyksztaconych
sdach (np. wiat to wspaniae miejsce"
przeciw
wiat
jest
peen
niebezpieczestw"). Przekonania wywodz
si
z
wielu
rde
(wychowanie,
modelowanie
innych
ludzi,
pitna
przeszoci) i nigdy nie s cakowicie
prawdziwe albo faszywe, lecz maj wedug
teorii NLP kon-struktywistyczn tre.
Dlatego zmiana zasadniczych i/lub ograniczajcych przekona prowadzi nieuchronnie
do odmiennego spostrzegania i przeywania
rzeczywistoci, ksztatowanie figur lub ta w
psychologii Gestalt jest od nich bowiem w
decydujcej mierze uzalenione.
Reprezentacja - w NLP jest to oglne
okrelenie wszystkiego, co jest obecnie
spostrzegane
wewntrznie"
lub
zewntrznie".
Programowanie
neurolingwistyczne kadzie nacisk na

zwizek
midzy
spostrzeganiem
(reprezentacj) a rnymi - systemami
reprezentacji:
wizualnym,
suchowym,
dotykowym, wchowym i smakowym.
Rozpoznanie - intensywne koncentrowanie
caej swojej uwagi na innej osobie i
wiadome
rejestrowanie
informacji
niewerbalnych w celu zidentyfikowania jej
stanu wewntrznego.
Smakowy - dotyczy zmysu smaku, jest jednym z
systemw repreztacji.
Systemy reprezentacji - wszystkie rodzaje systemw zmysowych: widzenie,

syszenie, dotykanie, pobudzane wewntrznymi (tzn. duchowo--mentalnymi)
lub zewntrznymi bodcami (poprzez bezporednie senso-ryczne postrzeganie
otoczenia).
Technika ankietowania - w NLP opracowano - na podstawie lingwistycznej
analizy zachowania komunikacyjnego Fritza Perlsa (terapia Gestalt), Virginii
Satir (terapia rodzin) i Miltona Eriksona (hipnoterapia) - katalog pyta (w
ramach tak zwanego metamodelu NLP) umoliwiajcych selektywne
przebadanie podoa niejasnych i nieokrelonych wypowiedzi. Celem jest
uzyskanie precyzyjnych i zrozumiaych informacji (czsto w bardzo krtkim
czasie) oraz konkretne i specyficzne objcie umysem subiektywnego wiata
ludzkich wyobrae i dowiadcze.
Trzecia pozycja - pozycje spostrzegania.
Zakotwiczenie - polega na celowym wykorzystaniu zasady klasycznego
warunkowania Pawowa. Dziki zewntrznemu bodcowi dana osoba automatycznie reaguje w okrelony sposb (na przykad: zapachy przypominajce dziecistwo, muzyka zwizana z konkretnymi wspomnieniami itd.).
Podczas zakotwiczania" w NLP zewntrzne bodce (np. dotknicie) s
czone wiadomie z ustalonymi stanami wewntrznymi (np. czucie si
kochanym, silnym itd.).
Zaoenia podstawowe lub wstpne - zaoenia wyraajce zasadnicze oprzekonania. Przykadem jest - konstruktywistyczne zaoenie, e kady
czowiek posiada wasny - model wiata lub zaoenie, e wszystkie czstki niewiadomoci maj z zasady pozytywne zamiary", mimo e s one czsto
niedostpne dla wiadomoci. Te znane nam zaoenia NLP wywodz si z
nastpujcych rde: 1. Kade zachowanie jest komunikacj (Gregory
Bateson, Fritz Pers, Virginia Satir, Milton H. Erickson); 2. Ciao i dusza s
elementami tego samego systemu cybernetycznego (Bateson, Perls, Satir,
Erickson); 3. Ludzie z natury dysponuj wszelkimi zasobami koniecznymi do
wprowadzania zmian (Perls, Satir, Erickson); 4. Ludzie orientuj si wedug
wasnych map poznawczych, czyli osobistego modelu wiata", a nie wedug
wiata jako takiego (Alfred Ko-rzybski); 5. Mapa nie jest terenem, ktry
przedstawia, posiada jedynie -jeli jest dokadna - struktur zblion do tego
terenu, czym uzasadnia swoj przydatno (Korzybski); 6. Ludzie dokonuj
(najlepszego) wyboru spord moliwoci, ktre maj do dyspozycji (Satir); 7.
Moliwo wyboru jest lepsza ni brak wyboru (Satir); 8. Za kadym
zachowaniem kryje si pozytywny zamiar (Satir); 9. Sensem komunikacji jest
wywoana przez ni reakcja, a nie pobudki komunikujcego (Erickson); 10.
Opr to komentarz na temat komunikujcego (Erickson); 11. Gdy to, co robisz,
nie funkcjonuje, zrb co innego (Erickson); 12. Nie ma bdw, tylko
informacje
SOWNIK NLP
245
zwrotne (Erickson); 13. Najelastyczniejszy

element systemu kontroluje cay system
(cybernetyczne
prawo
koniecznej
rnorodnoci"); 14. Wszystkie posiadane
przez siebie umiejtnoci czowiek moe
modelowa i przekazywa innym (Richard
Bandler, John Grinder).
Zasoby - oglne pojcie wszystkiego, co jest
pomocne w osigniciu celu. Zasoby
zewntrzne to na przykad inni ludzie lub
dobra
materialne.
Natomiast
zasoby
wewntrzne to umiejtnoci, mocne strony i
skonnoci danej osoby, uyteczne przekonania, wartoci lub - modele.
Zmiana wasnej przeszoci - jedna z
technik NLP umoliwiajca pozytywny
wpyw na wartociowanie i interpretowanie
wspomnie, ktre w teraniejszoci nadal
maj dziaanie emocjonalnie obciajce (np.
urazy psychiczne). W ten sposb ma zosta
osabione ich negatywne dziaanie.
Prof. dr Walter tsch jest trenerem w

akademii NLP w Linzu i gwnym autorem
Sownika NLP" (Jungfermann, Paderborn
1997).
Prowadzi
stron
internetow
www.nlp.at, ktra udostpnia midzy innymi
ten sownik jako interaktywn baz danych.
INDEKS RZECZOWY
A
agresja 86, 103 aikido 70
- punkt ki' 70
andragonika 12
antymetafory 234
antyrasistowskie szkolenia Jane Alliot 126
asocjacja 45
autocenzura 220-221
autoportret danej osoby 65
- ponadczasowy 66
- w kontekcie 66 autorytet 11, 15,
31, 82, 92, 94, 95
- duchowy 189
autyzm 27
B
biolokacja 44, 166, 167, 197
- grupy wasnej 112
blinita 159
bogactwo 88-89
- zmiana cech formalnych 89
C
cech formalnych zmiana 111, 133 cechy
formalne 104, 162, 186, 192, 220
- jako zjawiska idiosynkratyczne
151-152,-159
- mocne 229
- sabe 229
- spoeczne 151, 152, 164
cechy formalne rnicujce spostrzeganie,
metoda zmian 46
cechy formalne rnicujce spostrzeganie,
wymiary 42
-- asocjacja/dysocjacja 45
- czas 44
- intensywno 42
-jasno/ciemno 44
- kinestetyczna reprezentacja 43
- nieobecno 42
- odlego 42 -orientacja 45
- personifikacja grup 45
pozycje dwojakie (biolokacje) 44

temperatura 44
wiek 44
wymiar pionowy 43
wymiar poziomy 44
- z przodu/z tyu 43 cigo trwania
czowieka" 183 cigo trwania
obiektu" Piageta 145, 183 cie 119
core states 108
wiczenie centrowania 70-71
D
definicja istoty rzeczy 236
depersonalizacja 27, 28
depersonifikacja grupy 107
depolaryzacja 109, 110
- grupy odrzucanej 115
dobra materialne 88
dobrzy" 104 dominacja
11 dowiadczenia
duchowe 183
- grupowe 184 dowiadczenia
pozazmysowe 136
dowiadczenia z duchami 185
dowiadczenie szczytowe 186
doznania przedmiertne
duchowe przeycia 190
duchowe zasoby 136, 137
duchowo 63, 182
duchw widzenie 195
duchy 185, 192, 196
dusza 61
dyktator 119, 131
dysforia 154
dyskryminacja pozytywna 113
dysocjacja 45
- czasowa 136
- wizualno-kinestetyczna 72
- z lotu ptaka 136
dziecistwa
dowiadczenia 88
E
efekt teatru 135 efekt
urlopu 135 ekologia 118,
174
250
- sprawdzanie 118
ekologiczna kontrola przebiegu terapii
180 EMDR (Eye Mouement
Desensibilizaion
and
Reprocesing) 116
emocje spoeczne
50-55
- modelowanie 52
emocjonalny przystanek
73
etnocentryzm 119
F
fundamentalizm 189
gos wewntrzny 69
grup kinestetyczne rozrnienie 105
grupa 74, 230
- powstawanie hierarchii
85 grupa obca 76,
103-104
- bezporednia konfrontacja
127 grupa wasna 75 ;
103-104
grupy odrzucanej depersonifikacja
131 guru 62
H
Hellingera Berta metoda ustawiania
rodzin 149, 150, 173
- jako terapia fenomenologiczna 163,
167
- ocena rezultatw 180
Hellingera Berta
modelowanie 147-156
- a psychodrama 148
Hellingera Berta terapia systemowa
147, 156 heroizm
- jako rdo wadzy
spoecznej 88 hierarchia 84
- spoeczna 83 hierarchiczna
organizacja umysu 62
hierarchiczny porzdek mylenia
82 hierarchizowania poznawcze
zasady 102-103 hipnoza 132
homeostazy teoria 157-158
1
idiosynkratyczne cechy 41
idiosynkrazja 151, 155, 171, 215
interakcje 206 introspektywne
metody badawcze 11
J
Ja
-
audytywne 69-70
elementy 24
kinestetyczne 33, 70, 96
kontekstowe 66, 71
obserwujce 73
osobiste 64
poczucie 96
pojcie 60
psychologia 60
sabo 194
spoeczne 64, 74, 105
stumione czci 119
wiadomo 193
wasne, rezygnacja z 62
- wasnego
poczucie 28 jzyk
przedmiotowy 214
K
kara 91
kategorie spoeczne 32
kinestetyczny zesp 105
kinestezja silniejszej personifikacji 96
klasyfikowania poznawcze zasady
102-103
kompleks wizualno-kinestetyczny (VK-Suash) 55 komunikacja
132, 214 komunikacja
duchowa 190 komunikacja
metaforyczna 219
- cele 223-224 komunikacja
midzy kulturowa 49
komunikacja niewerbalna 58,
160, 215 komunikacja porednia
137
- cytat 137
- sprawozdanie 137
- ujawnienie si 137,
138 konflikt z
czonkiem rodziny 166
konsolidacja linii czasu
173-174 kontakt 133
- z polaryzowan grup
133 ksenofobia 135
L
lki, przezwycianie 135
lokalizacja 146, 147, 150, 152, 221,
238
ludzko 107
- jako najwaniejsza grupa wasna
107
lune zaoenie 97
M
magia zwierzt 227
mapy spoeczne 109
medytacja 194 metafor
dyskwalifikacja 233
metafor
- gra 231
- rola 231
- walka 232-235
metafora 133, 137,
214, 216-219
- a wadza spoeczna 227
- definicja 216
- ekologiczna 236
- jako metakomunikacja 232
- jako narzdzie zmian spoecznych
222
INDEKS
RZECZOWY
metafora tosamoci 228
- spoecznej 230
metafory operatywne
230, 235-236
metafory wadzy 12,
227, 229
- uycie
228
metafory
zwizkw
221
metamodel
79
metr
mental
ny 40
mio
14,
50-52,
215
- jako emocja
spoeczna 54-55
Mio do bliskiej
osoby", ankieta 153
mniejszoci etniczne
112 modelowanie
19, 54, 60
- Ja spoecznego 75
- metafor 223
- pokojowego
wspycia 108
mwienie o
lokalizacjach"
215 My
kinestetyczne
66 mylenie
kategoriami 32
mylenie
magiczne 158
N
nagroda 91
narkotyki
193
naladowanie" zmarych
krewnych 168 naturalny
dystans" 94 nawiedzenie 193,
194-195, 197, 229 nazywanie
zwizkw 214 negocjacji
techniki 196 neurologiczne
paszczyzny 62 New Age 158,
182
niedokoczonego zdania"
koncepcja 174 NliP (patrz
programowanie
neurolingwisty-czne) 9, 10,
62, 181
- a
duchowo
182
obraz
wasny
67-68, 72
- cakowita asocjacja z
obrazem wasnym 68
- cakowita dysocjacja
od wasnego obrazu 68
- negatywny 67, 72
- pozytywny 67,
72
251
obrazy spoeczne
16-17
oczekiwania
nieuzasadnione 203
odtworzenia
technika 171-172
ogniwa
interpersonalne 105
optanie 194
opinie uoglnione o ludziach
101
opr 118
osobista skala aproksymacji
42
osobisty kod spoeczny 32
osobowoci cechy spoeczne,
zmiana 177
osobowoci skadniki
etnocentryczne 133
osobowo
- ksztatowanie przez
rodzin 144
omieszenie 234
P
pami osobowa 34
panorama
duchowa/duchowoci/spi
rytualna 12, 182, 188
- wykorzystanie 197
panorama dyskusji
100 panorama
rodzinna dziecistwa
161 panorama
rodziny 12, 142-143,
145
- zalety 178
- ocena zmian 179
- zbiorowa 142
- osobista 143
panorama spoeczna 15-16,
94, 107, 150
- a pozycje spostrzegania
55-57
- dziecistwa 161
- trenera 199-202
- jed
nos
tki
95 jz
yk
37
- techniki 201
- teoria 10
- wzorce 155
- zaoenia 25, 81, 143
- zbiorowa
48-50
panorama
wasnego
Ja 74
panorama
zespou
205
analiza 210
- ksztatowanie 207
panoramy rodziny
wzorce 165-169
fatalistyczne przykady 168
izolacja 167
luki 166
niedojrzae pozycje 166
osoby opuszczajce
rodzin 167
personifikacje
wykraczajce poza
granice 167
podwjne obsadzenie
(biolokacja) 166
problemy z autorytetem
168
wrogie postawy 165
wsplna lokalizacja 166
zaburzenia" w rodzinie
168
- zbyt due oddalenie
wspmaonkw
167
- zbyt sabe albo
rozdwojone Ja 167
panoramy spoecznej
model 31, 33-59
rodzina, definicja 142
terapia rodziny 144
- a personifikacja 36
paranoja przywdcw 84
personifikacja 22-24, 60,
94-95, 99, 195, 238
duchowa 186
grupy 25, 104-105
grupy obcej 120
252
- innych 25
- jako czci skadowe osobowoci
31
- jej cz audytywna 105
- metaforyczna 25
- przedmiotw 29-30
- rodziny 142
- spirytualna 25
- wasnej osoby 25
- znieksztacona
26-28
personifikacji
- elementy 24-25
- kontrolowanie 30-31
- rodzaje 25
- subiektywna struktura
23 perswazja 110
poczucie wasnej wartoci 24, 43,
52 podobiestw okazywanie 77
podwiadomo 182 podwjnej
dysocjacji metoda 135
polaryzacja 106, 110, 119
- grupa wasna - grupa obca 119,134,
206
- kracowa 107
- zanik 127
polaryzacji
odwracanie 107
politycy 99
ponownego przyswojenia technika
123 postaw dobrowolne zmiany 110
postawy spoeczne 101
- zmiana 11-12
- zmiana, pozytywne pobudki 121
postawy antyreligijne 137
postawy etnocentryczne 118, 137
- przeszkody 128
- zmiana 126
postawy oglnie sprzyjajce pokojowi
132 postawy
- spontaniczna zmiana 127
- zmiana za pomoc NLP 102
potrzeb spoecznych
zaspokajanie 174 pozycja
spostrzegania druga 83, 96, 105,
106, 125, 127, 144, 202
- hamowanie dziaania 82
- kontrola 173
pozycja spostrzegania pierwsza 83, 94,
105, 156, 202 pozycja
spostrzegania trzecia 149, 202 pozycji
spostrzegania
- model 55
- zmiana 56
pl spoecznych teoria Kurta Lewina
147 praca w grupie 59
praca z zespoem, przygotowania 208
praca z zespoem, techniki 210
- poskromienie smoka 211
- sen o zespole 212

pragmatyczne
seminaria" 191
prawo dominujcej personifikacji 74,
95-96,
192 prawo perspektywy 94-95
procesy metaprogramu 78 procesy
niewiadome 94 programowanie
neurolingwistyczne 19, 102,
238 projekt sympatii"
(Sympathy Research
Project) 51, 54 przeformuowanie
w szeciu krokach 118,
196 przekonania spoeczne 123
przeniesienie siebie do czci innej
osoby"
172
przewaga
97
przynalen
o 76
- grupowa 76,
105, 184
-r rodowa 73
- rodzinna
105
przywdc
y 84, 85,
87
- duchowi 187, 189
- religijni 190
psychodrama 147
psychogeografia 33
psychologia rozwojowa
144 psychologia
spoeczna 20, 238
badania 11 punkt
ogniskowy 117
R
radio Mille
Colline 125
reaktancja 125
religia 181
reprezentacja rodziny 157
reprezentacje czonkw rodziny
145-147 reprezentacje pierwotne 150
reprezentacje spoeczne 34
- umiejscowienie w panoramie
spoecz
nej 35
rodzina 74-75
- kolejno narodzin 159
- jako system 140
rodzinnych ukadw interpretacje
169-171 rodziny reprezentacje 142,
143 rodziny, cechy audytywne 75
rozpoznawanie wasnego gatunku 21
rozszczepienie osobowoci 196
rysowanie obrazw rodziny 146 rytua
228
rze Ruandyjczykw 125 rzeba
rodziny, metoda Virginii Satir
(tableu vivant) 143, 146 S
samokrytyka 72 samoocena 71-73
INDEKS
RZECZOWY
samopoznanie 11, 60, 62-63,
69
- funkcje 63
- ponadczasowe 61
- spoeczne czowieka 74
- st
r
u
kt
u
ra
6
5
6
9
s
a
m
o
w
ia
d
o
m
o
- kinestetyczna 24
- suchowa 24
- w
iz
u
al
n
a
2
4
s
e
sj
a
g
r
u
p
o
w
a
2
0
8
si
a
s
p
o
e
c
z
n
a
1
1
si
a
w
ol
i
253
8
6
s
k
o
n
n
o
7
6
s
o
c
j
o
g
r
a
m
y
1
4
7
s
o
c
j
o
m
e
tr
i
a
3
6
spoeczna dominacja,
powstawanie 85 spoeczne Ja
kinestetyczne 76 spoeczne
procesy poznawcze, teorie
237-238 spostrzeganie
wizualne 173 stan zasadniczy
w panoramie spoecznej 186
stany centralne 136 synestezja
76 synestezji wizualnokinestetycznej reguy
41
systemy
spoeczne
142
szamani
196-197,
229
wiadomo
46
T
taniec transowy 193-194
techniki dyskwalifikujce 236
teoria personifikacji 21-32
teoria pl spoecznych Kurta
Lewina 36 terapia Gestalt 174
terapia NLP 102, 208 terapia
psychomotoryczna 147 terapia
rodzin 140, 141, 164
- szkoy 146
terapia systemowa 140, 157
- rodzin 164
terapii cel
171,
174-175
tosamoci
owe
problemy
161
tosamoci
owe
wypowiedz
i 61
tosamo
11, 60-61
- osobista 74
- lingwistyczna definicja 62
- spoeczna 64, 74, 76-78
formowanie 75
strategie
ksztatowania 78
- skadowe
audytywne 70
kinestetyczne
70 wizualne 70
trans 88,
193-194, 228
U uczucia
negatywne, techniki radzenia
sobie 116-117"
- nieme odprenie
Wolberga" 116
uczucia przynalenoci
grupowej 77
uczucia wartociujce wobec
grupy 76, 106
uczucie ulegoci,
modelowanie 83
uczucie wsplnoty 76
ulego 31, 92, 96, 97
umiejtnoci
personifikowania brak 27
umiejscowienie 150
umiejscowienie kochanych
osb, eksperymenty grupowe
38 uprzedzenia 48
- etnocentryczne,
pokonywanie 136
ustawianie rodzin 163, 166
u
w
a
g
a
8
6
u
z
n
a
n
i
e
9
1
W
widzenia
- chwilowe 204
- trwae
196
wizua
lne
prze
czeni
e 69
wadz
a
- a atrakcyjno fizyczna 86
- a centralny ukad nerwowy
86
- a duchowo 189
- a pe 86
- a wzrost 86
- punkt widzenia
93
wadza
demokratyczna 85,
99 wadza
polityczna 99-100
- a
personifikacje 99
wadza spoeczna 84
wrodzone wzorce
zachowania 22
wsplnota 109
wspzawodnictwo
103
wzorce interakcji w
rodzinie 143
wzorce uniwersalne
164
Z
zakotwicz
enie 92
- audytywne 135
- kontekstowe 228
- wizualne
135
zakotwicz
e
czenie
135
zasada cech formalnych
Bandlera 98 zasobw
przeniesienie 202
- do historii
rodziny 177
zasoby 173
zasoby wadzy 87
zbiorowe wyobraenia
(reprezentacje) 49
zdolno koncentracji 86
254
zespou ksztatowanie 208

- za pomoc NLP
205
zespou trening 12
zespou tworzenie 12,
210
zmiana ekologiczna 46
zmiana kinestetycznych cech
podrzdnych
71 zmiana wasnej
przeszoci, technika
{Change Personal Hlstory) 19
zmiany dobrowolne w postawach
spoecznych, techniki
wprowadzania 114
- przesu je" 114115
rysuj semki" 115, 116, 117

strzelaj" 115, 116, 120, 174
tacz" 115
uzupenij je" 115, 120
- wymieszaj
je" 116
zmiany
jednostronne
97
znajome uczucia w stosunku do
wasnej
osoby 73 zwizki 215 zwizkw
spoecznych sposoby opisywania
2
16
li"
104

Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludzmi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Derks Lucas - Techniki NLP W Tworzeniu Dobrych Związków Z Ludzmi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SPIS TRECI

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA................................................................9

6_____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.7Jak zmieni podstawowe wymiary panoramy spoecznej?............................45

8_____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

ROZDZIA 7. BADAMY PANORAM DUCHOWOCI........................................181

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA

10____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

pocztku lat siedemdziesitych solidny fundament wiedzy naukowej

O czym traktuje ta ksika ?

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA

Przy czym ju na samym pocztku autor sygnalizuje

Zmiany postaw spoecznych. Zgodnie z teori

12____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

spoeczne, jak etnocentryzm, rasizm oraz szeroko rozpowszechniony sposb

KILKA UWAG WOLFGANGA WALKERA

kierownicze, doradcw przedsibiorstw, trenerw

TO TYLKO OBRAZY LUDZI

Oczywicie wcale nie przecz, e

pomyl o kim, kogo kochasz. I na chwil

16____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

wizualnie, zawsze na poziomie oczu. I zwrciem uwag, e moi pacjenci byli

brakuje mylenia zespoowego, naley

18____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDZMI

Tam, gdzie reprezentacja spoeczna odgrywa jakkolwiek rol, a dzieje si

Kto jest temu winien? Takie pytania

metody. Z techniki zmiany wasnej

20____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

Niektrzy s zdania, e mistrzowie NLP na podstawie swoich dowiadcze

PANORAMA SPOECZNA W RAMACH

1.1 LUDZIE TACY JAK MY

1.2 ROZPOZNANIE WASNEGO GATUNKU

22____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

obdarzamy naszych wspplemiecw, wpywa z kolei na nasze mentalne

kaczta nas czasami ukaczaj", a psy upsiaj",

poczucie wasnej osoby jest identyczne z jego

24____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

Przyjrzyjmy si dziecku bawicemu si lalk.

1.7 PERSONIFIKACJA WASNEJ OSOBY

dziecistwie personifikacja wasnej osoby rozwija

26____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

dziecka. Jednak daj si tutaj zauway rnice, wynikajce prawdopodobnie

e chromosomy pci zawieraj geny warunkujce

28____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

samopoczucia mwi nam na przykad, e jestemy istotami jedynymi w swoim

osoby. Nasze wraenia, fantazje i przypuszczenia daj

30____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

mu gos wypowiadajcy owe zamiary i motywy dziaania. Gdy na przykad na

lenie od bodcw. Moemy by wciekli na

personifikacje czsto s uporzdkowane w formie

32____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW 2 LUDMI

dotyczcego ludzi. My, terapeuci NLP, obchodzimy si z ciasnymi kategoriami

2.1 ZAPOZNAJEMY SI Z PANORAM SPOECZN

34____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.2 ZROZUMIENIE PANORAMY SPOECZNEJ

reprezentacji w panoramie spoecznej sprawia kopoty,

2.2.2 Pierwsze zaoenie: stosunek rwna si

36____________TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.2.3 Drugie zaoenie: panorama spoeczna gwn reprezentacj

kolejne pytanie: czy te wyraenia to rzeczywicie

pokoju i spogldajcej na lnic projekcj

38____________TECHNIKI NP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI

2.3.1 Podobiestwo formalnych cech rnicujcych spostrzeganie

62TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI_

72TECHNIKI NLP W TWORZENIU DOBRYCH ZWIZKW Z LUDMI___