SL A V I A

A NT I QUA

Tom X X X I I -

Bok 1989/1990

|JA N A K |

ASPEKT METODOLOGICZNY PRAC SYNTETYZUJCYCH PRAD ZIE JE

SPOECZESTW WILASKO-ODRZANSKICH
JZEFA KOSTRZEW SKIEGO

1. U W A G I W S T P N E

Nasz Mistrz naukowy, prof. dr hab. Jzef Kostrzewski (1885 - 1969)

nalea do grona aktywnych wsptwrcw polskiej rzeczywistoci, tej zaled
wie minionej i tej obecnej. Jego dziaalno miaa charakter wielostronny,
przejawiajc si szczeglnie w efektach podejmowanej przeze pracy spoecz
nej, nie traccej przewanie zwizku z badaniami naukowymi.
W tym zakresie naley wskaza przede wszystkim na bezkompromisow,
o ostrzu antyniemieckim, walk o polsko Ziem Zachodnich, a po ich powrocie
do Macierzy, jaki nastpi dopiero w latach 1945/46, walk w imi ideologicznej
ich obrony przed zakusami niemieckiego rewizjonizmu. Towarzyszy jej zawsze
aspekt naukowy, ktry odnosi si do caoci humanistyki, przede wszystkim
jednak do prahistorii i mediewistyki. Zasugi prof. J. Kostrzewskiego na tym
polu, wczajc te dziedzin organizacji nauki i dydaktyki uniwersyteckiej
wraz z ksztaceniem kadry naukowej, nie tylko za jego badania naukowe,
s wiekopomne.
Badania wasne, poprzedzone epizodycznymi studiami uniwersyteckimi
na medycynie we Wrocawiu (1907- 1909), humanistycznymi m.in. na pra
historii przez jeden semestr pod kierunkiem prof. dra W. Demetrykiewicza
w Krakowie (1909/1910) oraz gruntownymi w zakresie prahistorii w Berlinie
(1910/11 - 1914) pod kierunkiem prof. dra Gustafa Kossinny (wykady i semi
naria), kustosza dra hab. Huberta Schmidta (wiczenia) z Museum fur V61kerkunde i (prace wykopaliskowe) dra A. Kiekebuscha, dyr. Muzeum Marchijskiego, dalej studiami samoksztaceniowymi w British Museum w Londynie
(1910-1911), a te sporadycznymi wasnymi pracami wykopaliskowymi,
rozpocz J. Kostrzewski w 1914 r .1, a wic stosunkowo pno (ze wzgldu
na absorbujc go dziaalno spoeczno-patriotyczn), bo w 29 roku ycia.
Zapewne ju wwczas marzy o ujciu syntetyzujcym, o tej aspiracji mona
by wnioskowa ewentualnie z faktu podjcia przeze prby syntetyzujcego
1 Dane te czerpiemy zasadniczo z pamitnika: J. K o s t r z e w s k i 1970.

Ryc. 1. Prof. dr hab. Jzef Kostrzewski. Fot. Witold Czarnecki

(12 V I 1950 r.)
Fig. 1. Prof. Jzef Kostrzewski. Photograph by Witold Czarnecki
(12 V I 1950)

przedstawienia pradziejw Wielkopolski2, przygotowanego w 1913 r., a wydanego

w styczniu 1914 r. Opracowanie to, a take przystpienie przez J. Kostrzewskiego do efektywnej pracy zawodowej w Muzeum Towarzystwa Przyjaci
Nauk w Poznaniu w 1914 r. wyznaczaj, zdaniem W. Antoniewicza3, pocztek
procesu przeomu w zakresie bada prahistorycznych na ziemiach polskich.
Drugie wydanie Wielkopolski [1923], poszerzone i pogbione wedug w

2
J. K o s t r z e w s k i 1914; sam autor uwaa j za mao samodzieln. W dziejach
nauki polskiej ta niewielka ksieczka bya jednak ewenementem, bo bya pierwsz mono
grafi w jzyku polskim, dotyczc dzielnicy naszego kraju pozostajcej pod zaborem;
opar j autor w zakresie rdowym gwnie na pracach E . Blumego.
* W . A n t o n ie w ic z 1953, s. 39 - 40.

czesnego poziomu rozwojowego prahistorii erudycyjnie, stao si niewtpliwie

jedn z gwnych podstaw wszystkich uj syntetyzujcych pradzieje pol
skie w okresie midzywojennym i tu powojennym.
Pierwszych prb syntetyzujcych pradzieje spoeczestw odrzasko-wilaskich dokonano wszake dopiero okoo 1930 r. Reprezentowao je przede
wszystkim obszerne dzieo W. Antoniewicza [1928]4, poddane nazbyt surowej
krytyce oglnej S. Krukowskiego, J. Kostrzewskiego i R. Jakimowicza, trafnej
jednak w aspekcie faktograficznym5. Z kolei ukazay si encyklopedyczne
prby J. Kostrzewskiego, publikowane w wydawnictwach zbiorowych [1927/28
i 1930 r .6], z ktrych pierwsza bya ujciem cile faktograficznym. Za pene
wszelako ujcie syntetyzujce J. Kostrzewskiego mona uzna dopiero prac
napisan w latach 1936 - 1938, a upowszechnion w 1948 r. (mezolit do wdr
wek ludw)7 i powsta na jej tle wzgldnie krtk, podporzdkowan celom
popularyzatorskim wersj pradziejw Polski, wydan w 1949 r .8 oraz opubliko
wane ju w zgoa innych warunkach w 15 lat pniej, wsplnie z W. Chmie
lewskim (paleolit i mezolit) i K. Jadewskim (neolit, pocztki epoki brzu,
okres wdrwek ludw), Pradzieje Polski [1965], Powstanie tych prac synte
tyzujcych9 stao si moliwe dziki postpowi bada w okresie midzywojen
nym i powojennym (intensywniejszych) w postaci uoglniajcych uj czstko
wych10, monografii, studiw, licznych przyczynkw, sprawozda z prac
eksploracyjnych, a te na podstawie materiaw bezporednich (wykopalisko
wych i muzealnych)u . Co si tyczy pozycji chronologicznie ostatniej [1965],
mamy w niej do czynienia z nieznaczn lecepcj elementw wspczesnych
prac syntetyzujcych12oraz zawartych w dyskusji nad periodyzacj pradziejw
spoeczestw wilasko-odrzaskich na podstawie pojmowanego realistycznie
historyzmu teoretycznego (marksistowskiego)1S.
Dorobek syntetyzujcy wielkiego prahistoryka rozpatrywa mona wielo
rako. Tutaj proponuje si rozpatrzenie przede wszystkim aspektu metodologi
cznego owego dorobku; mianowicie podejmuje si prb odtworzenia jego
zaoe metodologicznych oraz czciowo ich realizacj praktyczno-badawcz.
4 W . A n to n ie w ic z 1928.
5 Por. Przegl. Arch. 4, 1928 - 32, s. 101 - 106 (J. Kostrzewski), s. 139 - 162 (R. Jaki
mowicz), s. 162 - 172 (S. Krukowski).
6 J. K o s t r z e w s k i 1927/28, s. 177 - 200 (oraz inne rne hasa); 1930, s. 29 - 66.
7 J. K o s tr z e w s k i 1939 - 48, s. 118 - 359; paleolit opracowa S. Krukowski, wczesne
redniowiecze R . Jakimowicz.
8 J. K o s t r z e w s k i 1949a.
A rwnie: J. Kostrzewskiego opracowanie syntetyzujce pradzieje Wielkopolski
[1955 wyd. III], Pomorza [1966] i lska [1970].
10 Dla okresu midzywojennego szczeglnie L. Kozowskiego, K . Jadewskiego
i T. Sulimirskiego, dla powojennego K . Jadewskiego oraz A . Gardawskiego (por. przy
pis 12).
11 Por. J. K o s t r z e w s k i 1949a, s. 90 i n.; por. te przypis 3.
11 T . S u lim ir s k i 1955 - 59; A . G a r d a w sk i 1961; K . J a d e w s k i 1965.
W . H e n s e l 1951, s. 17 - 36; por. te W . H e n s e l (red.) 1957.

Ryc. 2. Profesor Jzef Kostrzewski w otoczeniu studentw czonkw ekspedycji

wykopaliskowej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Obok profesora Kostrzewskiego
siedz: Aleksandra Pawlakwna i Zofia Hilczerwna, stoj: Barbara Machowska i Jan ak.
Fot. Dionizy Dardas (17 V III 1951)
Fig. 2. Prof. Jzef Kostrzewski with his students members of the excavation expedi
tion on the Ostrw Tumski in Pozna. Next to the Professor are sitting: Aleksandra Pawlak
and Zofia Hilczer. Standing: Barbara Machowska and Jan ak. Photograph by Dionizy
Dardas (17 V III 1951)

2. G E N E ZA UJ SY N T E T Y Z U J C Y C H J. K O ST R ZE W SK IE G O

Na genez bezporedni uj syntetyzujcych J. Kostrzewskiego zoyy

si: naukowy geniusz uczonego, uformowany w penych sprzecznoci warunkach
koca X I X w. i pierwszej poowy X X w., oraz szeroko pojmowane zapotrze
bowania spoeczestwa polskiego, artykuujce si w ramach dwukrotnie
odradzajcej si jego pastwowoci. Natomiast ich genez poredni, wsp
dziaajc z czynnikami wymienionymi, postpu w badaniach, ukonstytuo
way rwnie pewne zwizane z nimi zaoenia metodologiczne, expresis
verbis nie formuowane.
A. GENEZA BEZPOREDNIA UJ SYNTETYZUJCYCH J. KOSTRZEWSKIEGO

Geniusz naukowy J. Kostrzewskiego wykrystalizowaa na podou

specyficznych cech jego osobowoci przede wszystkim prowadzona przeze
rzetelna, pena dynamizmu a zorganizowana praca badawcza, stanowica
konfirmacj obranego sensu ycia. Dziki wytonej pracy osign on olbrzy
mi erudycj w zakresie uprawianej dyscypliny, rozwin umiejtno stoso

wania jej analitycznej procedury badawczej i stworzy oryginaln wizj

syntetyzujc. W tej ostatniej widzia nie tylko form kocowych konkluzji,
wynikych z wasnego oraz intersubiektywnie zgromadzonego dorobku nauko
wego, w sposb selektywno-kumulatywny przekazywanego wspczesnym i po
tomnym w postaci podstawy dalszych bada, lecz rwnie form suenia naro
dowi sowem i reprezentowanym przez nie oraz inspirowanym czynem. Jako
wiadomy rzecznik polskiego spoeczestwa narodowego sowo to i czyn kiero
wa w szczeglnoci przeciw nacjonalistycznym roszczeniom niemieckim o charakkterze agresywnym, powodujc si przy tym duchem solidaryzmu (organicyzmu) narodowego, pojmowanego niekiedy w sposb rwnie nacjonalistyczny,
lecz o charakterze defensywnym.
Tak urzeczywistnionej twrczoci syntetyzujcej uczonego sprzyjao za
potrzebowanie spoeczne wyraajce si w tendencjach integracyjnych narodu
i odrodzonej pastwowoci polskiej, zagraanej stale przez imperializm nie
miecki, szczeglnie ekspansywny w czasie rzdw nazistw, a po II wojnie
wiatowej przez rewizjonizm panniemiecki. Z jednej strony zapotrzebowanie
to gwnie inteligencji polskiej dyktowao wizj uprawiania prahistorii o wy
ranym aspekcie wiatopogldowym jako nauki majcej legitymizowa
terytorialny zasig pastwowoci polskiej poprzez gromadzenie danych wiad
czcych o zasiedziaoci sowiaskich (protopolskich) przodkw na obszarze
aktualnie polskiej przestrzeni yciowej. Z drugiej strony jednak przejawiao
si ono w merytoryczno-poznawczym postulacie rozwijania si nauki, miano
wicie:
a) oglnie dyscyplin historycznych w kierunku wypracowania wizji
najdawniejszych dziejw (wedug koncepcji historykw tzw. integralnych ),
niezbdnej dla przedstawienia caoci procesw dziejowych dokonywujcych
si na ziemiach nad Odr i Wis w czasach przed uksztatowaniem si pastwa
i narodu polskiego;
b) szczeglnie formujcej si nowoczesnej prahistorii dla okrelenia przez
ni stanu jej rozwoju poznawczego i dalszych zada badawczych, a take
zwizanej z owym stanem i zadaniem postaci usugowej dydaktyki spoecz
nej tak uniwersyteckiej, jak i popularyzacyjnej.
B. GENEZA POREDNIA - REFLEKSJA METODOLOGICZNA NAD PISARSTWEM
SYNTETYZUJCYM W PRAHISTORII EUROPEJSKIEJ

Zanim przejdziemy do prby odtworzenia zaoe metodologicznych w uj

ciach syntetyzujcych J. Kostrzewskiego, zastanowi si wypada nad obiegow
w czasach powstawania tych uj metodologi nauk historycznych, w tym
rwnie prahistorii.
Ujcie syntetyzujce w naukach historycznych, w tym rwnie w prahistorii,
stanowi szczeglny przejaw pisarstwa historycznego. Ma ono w formie
narracji (ilustrowanej) aspiracje tworzenia oglnej integralnej wizji procesu
dziejowego lub te istotnych jego dziedzin na okrelonej przestrzeni na og

wedug obranej osi14. Akceptacj obranej osi determinuje zesp (niekiedy

tylko luny zbir) dyrektyw metodologiczno-!eoretycznych oraz ideologicz
nych. Zesp (zbir) owych dyrektyw ogranicza z kolei selektywnie materiay
informacyjne i preferuje ten czy w czynnik generujcy (nastawienie monistyczne) lub te zesp (czasem tylko zbir) czynnikw (nastawienie plurali
styczne) tego procesu.
W czasach twrczoci naukowej J. Kostrzewskiego mona, majc na wzgl
dzie konceptualne sposoby uj syntetyzujcych w aspekcie merytoryczno-metodologicznym, wyrni trzy zasadnicze modele ich realizacji, mianowicie:
erudycyjny, pseudoteoretyczny (quasi-teoretyczny) i teoretyczny15. Owe
trzy modele metodologicznie zwizane s w pimiennictwie historycznym
(w tym te w prahistorii) z historyzmem. W kadym jednak z nich w metodo
logiczny historyzm przybiera inn posta.
Modelowi erudycyjnemu, inspirowanemu dyrektyw wie ist eigentlich
gewesen (jak waciwie byo), odpowiadaj: (a) historyzm skrajnie fakto
graficzny, ktrego zwolennicy, eksponujc szczegln specyfik bada histo
rycznych, neguj moliwoci formuowania praw lub teorii (idiografizm przed
miotowy) oraz (b) historyzm umiarkowanie faktograficzny16, ktrego zwolen
nicy wprawdzie akcentuj rwnie pozanomologiczn specyfik tych bada,
jednak akceptuj moliwo formuowania pewnych, wykraczajcych w zasa
dzie poza histori praw (gwnie fenomenalistycznych) i teorii; niektrzy z nich
traktuj nawet swe faktograficzne ujcia jako przesanki do ich formuowania
(idiografizm naukowoznawczy)17. O krystalizacyjn modelu erudycyjnego
stanowi periodyzacja formalna (surowcowo-techniczna), krzyowana z mery
toryczn; istot tej drugiej stanowi zbir faktw uporzdkowany z reguy
w fenomenalistycznie, rzadziej instrumentalistycznie, pojmowane jednostki
czasowo-przestrzenne tzw. kultury archeologiczne18, te za z kolei w ukad
synchroniczny i zarazem w sekwencj diachroniczn, w epok/epoki.
Modelowi historyzmu pseudoteoretycznego, inspirowanemu dyrektyw
wie ist eigentlich geworden (jak si waciwie stawao), odpowiadaj nie
rnice si w istocie od siebie metodologicznie, cho w szeregu kwestii
opozycyjne, trzy niej scharakteryzowane submodele.
Submodel e w o lu c jo n is t y c z n y , oparty na przesankach naturalizmu
(ontologicznych i metodologicznych), zwerbalizowany przez pozytywizm,
cechuj trzy gwne koncepcje.
Pierwsza z nich (a) to zaoenie o immanentnych, przestrzennie poligenetycznych i konwergentnych, czynnikach genezy i rozwoju spoeczestwa
14 Por. J. T o p o ls k i 1980, s. 189, 190, 197.
15 Ibidem, s. 172.
J. K m i t a 1979, s. 83.
17 W kwestii idiografizmu przedmiotowego i naukoznawezego por. A . M a le w sk i,
J. T o p o ls k i 1960, s. 24 i n.
18 Por. S. T a b a c z y s k i 1971, s. 21 - 22, 27, 32, 34; J. a k 1984, s. 85 - 86, 91;
J. K o z o w s k i 1 9 7 5 ,s .3 7 .

(jego natury ludzkiej) nie tylko jako caoci, lecz rwnie jego pojedynczych
elementw-obiektw i mikroelementw w postaci przedmiotw mobilnych
(ktrych suma atomizm tworzy cao); gwnym stymulatorem tego
rozwoju jest zasadniczo technologia, umoliwiajca w miar samorozwoju
intensyfikacj oraz przemiany' i zmiany sposobw eksploatacji bogactw7 natu
ralnych (pewna rola czynnika rodowiska naturalnego) i w zwizku z tym po
wodujca oglnosocjokultuiowe przemiany czstkowe, a w konsekwencji cao
ciowo, o charakterze postpowym; z tym zaoeniem wie si cile nastpna.
Koncepcja druga (b) to zaoenie o niezmiennoci (ahistoryzm) oraz
o jednakowoci spoecznej psychiki ludzkiej (jako sumy psychiki jednostek
= indywidualizm metodologiczny) i std o podobiestwach jej reakcji na po
dobne bodce (psychologizm) i potrzeby (rdo konwergencji), powodujce
w ich zaspokajaniu powstawanie podobnych wytworw kulturowych w rnych
czciach globu.
Wreszcie trzecia (c) koncepcja o staym i wiecznym, szybkim hib powolnym,
ruchu postpowym w pradziejach, monolinearnym (ewolucjonizm klasyczny)
lub (w wyniku recepcji elementw dyfuzjonizmu) polilinearnym (ewolucjonizm
postklasyczny), rozwijajcym si wedug fenomenalistycznie pojmowanych
praw (riomologizm) oraz formy z formy wedug schematu rozwoju osobniczego
(narodziny rozwj z przemianami mier== pocztek rozwj z przemia
nami kres), w efekcie kocowym w wersji klasycznej realizujcym si w sta
diach od dzikoci poprzez barbarzystwo do cywilizacji.
O ujcia w tym submodelu stanowi periodyzacja formalna (surowcowo-techniczna), krzyowana z merytoryczn ewolucj socjokulturow. T
rekonstruuje si poprzez porzdkowanie okrelonych zbiorw zespow i ele
mentw kulturowych wedug zdroworozsdkowego kryterium ilociowego
nagromadzenia w nich cech fenomenalistycznych. Stopie ich nagromadzenia
w porzdku typologicznym: prostota kumulacja zoono wyznacza
zasadniczo kolejno chronologiczn, a w rezultacie sumarycznie epok;
kada wsplnota socjokulturow przechodzi poprzez kolejne epoki (stadia
rozwojowe), przy czym kada epoka pozostaje w pewnej opozycji do poprze
dzajcej j i po niej nastpujcej, a jednoczenie midzy nimi zachodzi relacja
cigoci w diachronii19; a wic zjawisko (fenomen) dyskontynuacji/kontynuacji. Tak wic dla ewolucjonisty obraz dziejowy przejawia si jako cig nastpu
jcych po sobie epok o coraz to bardziej zoonych i skumulowanych ilociowo
zespoach socjokulturowych, w prahistorii gwnie kulturowych, epok rni
cych si od siebie okrelonymi cechami, lecz te spojonych niektrymi cechami.
Sekwencj epok, a take kres epoki moe niekiedy zakci zjawisko kata
klizmu, lecz i on nie moe doprowadzi do cakowitego zniszczenia socjokultury, bo jej treci i formy przeywaj i odywaj po tym zjawisku.
18
O ewolucjonizmie: J. L u t y s k i 1956; K . M o s z y s k i 1958, s. 71 i n.; A . P a u b ic k a 1978, s. 140 -141. O ywotnoci ewolucjonizmu (w postaci neoewolucjonizmu) por.
J. S z c z e p a s k i 1971, s. 686 - 698.

Submodel d y f u z jo n i s t y c z n y 20 (schematyczny historyzm kulturowy),

ksztatowany w ramach kombinacji przesanek orientacji intuicyjnego antynaturalizmu21 z programowym idiografizmem22, cznie z odwoaniem si do
okrelonego a priori aparatu pojciowego (neokantyzm), kojarzonej niekiedy
(zwaszcza na szczeblu empiryczno-analitycznym) wbrew deklaracjom
z naturalizmem, obydwch zwerbalizowanych w mniejszym lub wikszym
stopniu przez pozytywizm, cechuj przede wszystkim:
a) Zaoenie o monogenetycznycli, skdind dywergentnych w rezultacie,
czynnikach rozwoju spoeczestwa w postaci wyodrbnionego (cho nie
koniecznie nazw) konkretnego ludu (wsplnoty etnicznej) jako pewnej
egzemplifikacji ludzkoci, szczeglnie za jego kultury (zasadniczy przedmiot
bada), pojmowanej jako suma (atomizm) makro- i mikroelementw (przede
wszystkim ich cech drugorzdnych) o formach z reguy niepowtarzalnych,
kumulowanych poprzez tzw. zespoy lune w organiczne caoci rnego
stopnia oraz charakteryzujcych si wasnoci dyfuzji; gwnym stymula
torem tej ostatniej ma by aktywno danego ludu, konkretyzowana w migra
cjach, w rozszczepianiu (por. darwinizm) i krzyowaniu si, ktrym to zjawi
skom w zakresie kultury odpowiadaj zjawiska transpozycji (transmisji),
dyferencjacji oraz interakcji (komunikowania, wymiany dbr i dowiadcze
oraz w ich wyniku innowacji); aktywno t ogranicza wszake obiektywna
witalno-duchowa sia (paideuma) pdu organizmu danej kultury23.
b) Zaoenie o wzgldnej niezmiennoci natury ludzkiej (ahistoryzm)
oraz przede wszystkim o jednakowoci psychiki ludzkiej jako sumy (indy
widualizm metodologiczny) psychik jednostkowych (jak w ewolucjonizmie),
skorygowane jednak istotnie przez koncepcj o rnicujcej roli oddziaywa
,0 Pomijamy tutaj tzw. hiperdyfuzjonizm anglosaski (panegipcjanizm, panbabilonizm), ograniczajc si do niemiecko-austriackiego (szkoa krgw kulturowych).
21 Bdnie uwaa si, e orientacja ta jest cakowicie antypozytywistyczna; z pozy
tywizmem czy j niewtpliwie fenomenalizm (pogld, e przedmiotem wiedzy naukowej
mog by tylko zjawiska dane bezporednio w dowiadczeniu) oraz akceptacja pozy
tywistycznej charakterystyki nauk przyrodniczych; antynaturalizm by natomiast antypozytywizmem w oglnych zaoeniach teoriopoznawczych, wedug ktrych poznanie
jest wynikiem aktywnego przetworzenia materiau wraeniowego dostarczanego przez
zmysy, przy czym owo przetworzenie jest dzieem (kaniowski aprioryzm) indywidu
alistycznie pojmowanego umysu (szerzej w tej materii A . P a u b ic k a 1984, s. 83 i n.).
Intuicyjny antynaturalizm za Kantem wyodrbnia histori jako autonomiczn sfer
za pomoc pojcia kultury, dzieje jej pojmujc jako proces celowy, w ktrym realizuj
si immanentne predyspozycje dla osignicia spoeczestwa obywatelskiego (por.
Z. K u d e r o w ic z 1973, s. 64 - 65).
t2 W praktyce dyfuzjonizm formuuje jednak prawa fenomenalistyczne, zwaszcza
w odniesieniu do form rozprzestrzeniania oraz przemian (modyfikacji) mobilnych wyt
worw kulturowych w ustalaniu chronologii; zjawisko niepowtarzalnoci odnosi si
gwnie do historii (kultury) danego ludu i wynalazczoci wyanianych w jego obrbie
wytworw kulturowych.
** Wedug L . Frobeniusa, ktrego koncepcje przenikny do praktyki prahistorykw
silniej ni F . Graebnera, por. H . J a c o b -F r ie s e n 1928, e. 84 - 85.

poszczeglnych, szeioko pojtych, rodowisk (w tym te szczeglnie natural

nego) w formuowaniu si odmiennych reakcji teje psychiki na bodce (psychologizm) i potrzeby; zaspokajanie ich powoduje powstawanie zrnicowanych
wytworw kulturowych, szczeglnie za ich niepowtarzalnych form w rnych
czciach globu, u rnych ludw, ktrych to (ustalone w procedurze analitycz
nej) zbiory wielu rnorakich form (jakoci), w odpowiedniej liczbowo (ilo
ciowo) koncentracji, daj podstawy tworzenia tzw. zespow lunych, umoli
wiajcych rekonstrukcj krgw socjokulturowych, szczeglnie kulturowych;
zakada si przy tym, e kultura moe powsta tylko z kultury24.
c)
Koncepcja o wzgldnie postpowym (cho nie we wszystkich dziedzinach
bytu25 i nie na wszystkich obszarach), rozwijajcym si w procesie zrnicowa
nia przestrzennego ruchu w dziejach; jest on prawie niepoznawalny w zakresie
procesu genezy, poznawalny jest natomiast w sytuacji socjokulturowej,
zwaszcza kulturowej, w danym wycinku dziejw (pradziejw), mianowicie
rwnolegle do moliwoci rekonstrukcji krgw kulturowych (w etnologii
odnonych ludw); ich kontakty i krzyowania si wiod do nakadania si
krgw kulturowych oraz ich elementw na siebie (stratyfikacja kulturowa),
w konsekwencji za do formowania si nowych, modszych krgw kulturo
wych; przy staym oddziaywaniu czynnika zewntrznego indywidualny
rozwj okrelonego krgu kulturowego przebiega wedug zasady dywergencji
kulturowej, powodowanej walk z natur26 (por. antropogeografizm F.
Ratzela), w szczeglnoci wedug zapoyczonych z paleolingwistyki, a krzyo
wanych wzajemnie modeli, mianowicie: fizykalistycznego rozchodzenia
si fal w akwenie w wyniku naruszenia rwnowagi cieczy w jego epicentrum
oraz ich powrotu i ,,biologistycznego rozrastania drzewa w krzewiast koron,
a zarazem wedug schematu (jak w ewolucjonizmie) rozwoju bioosobniczego27
(narodziny wzrost z przemianami m ier=pocztek rozwj z przemia
nami kres). Na podstawie owych zaoe i koncepcji, odniesionych do
generalizacji konkretno-historycznych, sformuowano, w pewnym sensie
idealizujco, sekwencj czasowo-przestrzenn ludw o:
prakulturze,
kulturach zasadniczych, czyli kulturach I stopnia, mianowicie (a) totemistyczno-owieckich, (b) pasterskich (patriarchalnych) oraz (c) kopieniaczych (matriarchalnych),
14 O. M e n g h in 1931, a. 614.
*5 Pomijamy tutaj koncepcje wyznaniowo-religijne grupy wiedeskiej o dwojakim
charakterze postpu, mianowicie o postpie technologicznym a degeneracji (por. teoria
antyczne, augustynizm) kultury symbolicznej w zakresie religii oraz moralnoci: W . K o p p ers 1921, s. 33; 1937, s. 10.
* O. M e n g h in 1931, s. 609 - 610.
*7 Schemat ten sformuowa ju prekursor ewolucjonizmu J. Georg Adam Forster
(1754 - 1794), biorc ze swym ojcem udzia w drugiej podry J. Cooka w latach 1772 .
- 1775, pniej w latach 1784 - 1787 by on profesorem uniwersytetu w Wilnie; oraz J. G,
Herder w drugiej poowie X V I I I w.

 kulturach pochodnych, czyli kulturach II stopnia, mianowicie (a)

wolnomatriarchalnych i (b) wolnopatriarchalnych,
wczesnych cywilizacjach28, ujmowanych rwnie na podstawie stopnia
opanowania natury (walki z ni) jako stadia ((1) dziecistwa pod presj
natury, (2 - 3) zbratania si z natur (plemiona) i (4) opanowania natury29).
O ujcia prahistorycznego w tym submodelu stanowi peiicdyzacja formal
na (surowcowo-techniczna, nie odbiegajca znacznie od sformuowanej przez
ewolucjonizm), skrzyowana z merytoryczn. Pierwsza wyznacza chronologi
procesu dziejowego, druga natomiast wyznacza w ramach poprzedniej ukad
koegzystencjalnych i nastpujcych po sobie prakultur i krgw kulturowych
wedug ich form i treci (nagromadzenia w nich cech fenomenalistycznych),
uporzdkowanych wedug zasigw i dyspersji (terytorium) oraz stopnia opano
wywania rodowiska w procesie rozprzestrzeniania si populacyjno-osadniczego
oraz kulturowego (gospodarka, spoeczestwo, ycie duchowe). W praktyce
prahistorycznej przedstawia si w ramach okrelonej jednostki geograficznej
(czasem jednak prezentystycznie pojmowanej, tj. w ramach aktualnych
granic pastwa) kolejno ludy o:
prakultur ze,
zaawansowanej kulturze owiecko-zbierackiej,
kulturze rolniczej i pasterskiej (neolit),
kulturze protohistorycznej i
redniowiecznej (waciwie wczesnoredniowiecznej)30.
T r z e c i submodel, realizowany tylko w prahistorii, to konstrukt prahistoryka i germanisty Gustafa Kossinny31, szczeglnie popularny wrd prahistorykw pruskich ubiegego pwiecza. Nie by on w peni oryginalny. By
praktycystycznym synkretyzmem, krzywk zmodernizowanego ewolucjonizmu w prahistorii (O. Montelius), elementw pobienie znanego antropogeografizmu F. Ratzela (w sensie najstarszej fazy dyfuzjonizmu) oraz ele
mentw (pseudonaukowego 32) antroporasizmu (inaczej kierunku rasowopsychologistycznego)33, szczeglnie nordyzmu oraz wyeksponowanej na ich tle kon
28 O dyfuzjonizmie, zwaszcza koncepcji krgw kulturowych por. przypisy 24 i 29;
por. te F. G r a e b n e r 1911; W . K o p p e r s 1952, s. 11 - 65; por. opracowania H . J a c o b -F r ie s e n 1928, s. 83 - 85; J. B a b ic z 1962; E . B u la n d a 1948, s. 427 - 438; Z. S o k o l w icz 1974, s. 210 i n.; te cz cytowanej w tych pracach literatury.
29 O. M e n g h in 1931, s. 595, 609 - 610.
30 Por. E . W a h le 1924, 1932, 1954.
31 Por. W . H e n s e l 1971, s. 465 i n.; J. a k 1984, s. 92; J. a k , D . M i n t a -T w o r z o w s k a 1988; por. przypisy 35 - 38.
32 J. Czekanowski nazywa go trafnie kompleksem krtkogowej gramatyki
(wykady w U P w 1949 r.).
33 Por. T. S z c z u r k ie w ic z 1970, s. 193 i n.; wymieni tutaj naley nazwiska: A . Gabineau, V . de Lapouge, O. Ammon, H . S. Chamberlain, L. Woltmann; wydaje si wszake,
e Kossinna koncepcj wartociujc ras zaczerpn rwnie od Gustawa K le m m a
[1843, s. 195; 1846, s. 299], ktry w nawizaniu do Herdera wysun pogld o rasach
aktywnych i pasywnych, przez ras rozumiejc jednak lud (wsplnot etniczn). Tak te

cepcji biopsychicznej aktywnoci okrelonego ludu (o roli ludu w oglnoci

por. te same zapoyczenia z paleolingwistyki w dyfuzjonizmie), wsplnoty
etnicznej jako nonika odpowiadajcej mu kultury o specyficznych cechach
fenomenalistycznych; std bierze si (nie cakiem oryginalna34) teza, e ostro
zarysowany zasig ukadu jej reliktw (zjawisk) stanowi tzw. kultur archeo
logiczn, czyli wyranie zarysowujcy si zasig tej kultury pozwala na prawo
mocn jej identyfikacj z zasigiem wsplnoty etnicznej. Teza ta, sformuowana
w trybie metodologiczno-dyrektywalnym, staa si gwn przesank jego
metody badawczej, zwanej przeze ,,osarlniczo-archeologiezn 35 (przeze
mnie etnoarcheologiczn3B, przez W. Hensla w heurystyce prahistorycznej
etniczn kwalifikacj rde archeologicznych37). Zasadniczym mankamentem
tej metody byo ( i jest) bdne zaoenie o wspzalenoci zjawisk (cech feno
menalistycznych), ktre od siebie tylko czasem wspzale.
Omwiony powyej synkretyzm kossinnowski, w zwizku z jego wzmianko
wanymi przed chwil koneksjami (pomijajc tutaj skdind nader istotn
w jego konstrukcji wizji pradziejw presj szowinistycznego wiatopogldu38,
pangermaskiego i wszechniemieckiego oraz europocentrycznego, a te prezentyzmu, ujawnionych przede wszystkim w jego prahistorii nacjonalnej 39),
nie odbiega od szerzej pojmowanej orientacji pozytywistycznej (zwaszcza
spopularyzowanej)40, bdc swoist wypadkow naturalizmu i elementw
rozumia zasadniczo w termin lud = rasa (np. rasa germaska, ydowska, niemiecka)
G. Kossinna, poniewa jednak wczy do te pojcie rasy w sensie antropologii fizycznej,
przeto okreli go mona jedynie jako czciowego rasist, w adnym przypadku jako
rasist w pniejszym sensie nazistowskim, nie ulega wszake kwestii, e jego koncepcje
germanomaskie weszy w skad mitw nazizmu, por. te przypis 42.
34
Na t moliwo zwrci wczeniej uwag O. M o n te liu s 1888, s. 151 - 160 (wcze
niej po szwedzku w 1884 r.); por. te [1899], s. 5. Sugerowa j wszake ju R . Virchow
(zasig grodw i ceramiki z ornamentem falistym) i S. Mller (zasig kabczkw skro
niowych), a w pewnym stopniu (grodziska meklemburskie i ceramika z ornamentem
falistym) ju F. L is c h [1847], Warto podkreli, e zainteresowania te oraz Kossinny od
nosiy si do pogranicza sowiasko-germaskiego, por. J. ak 1974, s. 41 - 42, 47 (i litera
tura) .
85 G. K o s s in n a 1895, s. 109 - 112 (streszczenie referatu por. wiatowit 26, 1895,
s. 155 - 160); 1896, s. 30 - 32; 1886, s. 1 - 4; 1911, s. 1 - 3, 5, 13, 15, 17; 1920, s. 396; por. te
S. K u r n a t o w s k i 1977, s. 159; oraz przypisy 33 i 42.
36 Por. J. a k 1984, s. 46 - 47. Terminu tego nie naley myli z amerykask etnoarcheologi.
87 W . H e n s e l 1971, s. 465 i n.
88 Siga on w pewnym stopniu do koncepcji J. G. H e r d e r a [1792], gwnie jednak
dysertacji (1779) E. F. v. Hertzberga (kanclerza Fryderyka Wielkiego), uzasadniajcej
potrzeb aneksji zachodnich ziem polskich ze wzgldu na tradycje germaskiego osad
nictwa oraz sugestii P. Legardea (1892) o wielkoci, potdze, geniuszu organizacyjnym
i kulturotwrczym Germanw oraz ich misji dziejowej w Europie.
* G. K o s s in n a 1912, s. I V - V I, 86; 1919, s. 2 i n.; 1927, s. 10.
40 Nieporozumieniem jest jednak sugestia (A. G r z e g o r c z y k 1980, s. 119),e G. K o s
sinna by czystym pozytywist (historyzm psychologiczny) wykorzystujcym prak
tycznie zaoenia pogldw H . Tainea; por. przypis 41. Pewne zbienoci z H . Taineem

intuicyjnego anty naturalizmu41, midzy idiografizmem a nomologizmem

(prawa fenomenalistyczne!). Z rozmieszczonych w wielu publikacjach wypo
wiedzi G. Kossinny wynika, e kossinnizm cechuje kilka zaoe.
Zaoenie (a), powstae na tle koncepcji F. Ratzela i w zwizku z tym zbiene
z dyfuzjonizmem, o monogenetycznych, ale i w rezultacie dywergentnych
(zwaszcza dziki migracjom), czynnikach rozwoju spoeczestwa w postaci
konkretnego ludu (wsplnoty etnicznej), zwizanego bytowo ze cile okrelon
przestrzeni; lud ten stanowi wedug G. Kossinny organiczn cao (sum
jednostek indywidualizm metodologiczny) biopsychiczn, wsplnot krwi
(koci) ducha (psyche), czyli ras42; owa rasa (lud) stymuluje si we wszelkich
odmianach swej dziaalnoci immanentnymi waciwociami specyficznej dla
psychiki spoecznej (psychologizm), we wszystkich przejawach swego bytu,
zwaszcza w zakresie bdcej emanacj rasowego ducha 43 (psyche) kultury.
Kultura ta bowiem to suma (atomizm) makro- i mikroelementw (zjawisk-obiektw staych i mobilnych, pojedynczych i zbiorowych) o formach tradycyjnych, modyfikowanych oraz innowacyjnych, powtarzalnych i niepowta
rzalnych, obdarzonych z kolei cech samorozwoju (forma z formy) i roz
przestrzeniania si. Dziaalno ludu (rasy) ogranicza wewntrznie jego biopsychika, zewntrznie za suma oddziaywa rodowiska naturalnego, geobiotycznego (miejsca w przestrzeni o okrelonych wasnociach) i konfiguracji
spoecznej, mianowicie etnicznej i politycznej.
Kossinnizm cechuje dalej zaoenie (b) o niezmiennoci w swej istocie
natury ludzkiej (ahistoryzm) w obrbie ludu (rasy), zwaszcza jego biopsychiki, w szczeglnoci psychiki; uformowaa si ona na stae (por. J. Kollmann)
w dalekiej przeszoci w wyniku utrwalenia si form reakcji psychicznej
(psychologizm) na dugie i permanentne oddziaywanie rodowiska naturalnego
o specyficznych wasnociach, generujcych bodce i potrzeby oraz tryb ich
zaspokajania w izolacji od ociennego otoczenia innych (ras) ludw (por.
F. Ratzel). Staa si tedy owa natura dziedziczna (zakodowana genetycznie),
ukonstytuowana w zalenoci od rodzaju rodowiska naturalnego, od atwoci
lub trudnoci w jego opanowaniu. W ten sposb rodziy si rne ludy (rasy),
aktywne albo pasywne (por. G. Klemm i Y. de Lapouge)44, tym wyraniej
naznaczajce si w dziejach im aktywniejsze; wrd tych drugich niektre
s szczeglnie dynamiczne, niejako obdarzone misj dziejow (np. Germanie).
Tak zdeterminowany lud (rasa) jest twrc konkretnej kultury, ktra jest
specyficzna; podlega ona przemianom (historyzm) dziki aktywnoci ludu
tumaczy naley akceptacj przez Kossinn rozpowszechnionej wersji pozytywizmu,
w skad ktrej wchodzi rwnie taineizm i pogldy do zblione.
" J. a k 1981, s. 22 - 23.
*' Por. przypis 33; G. K o s s in n a 1912, s. IV - V I, 84 - 86; G. K o s s in n a , E . B lu m e ,
Mannus 4, s. 451; G. K o s s in n a 1920, s. 251 - 253; koncepcja rasy nawizuje do tradycji
herderowskiej (por. przypis 33; J. G. H e r d e r 1792, s. 26).
** Por. R . H a c h m a n n , G. K o s s a c k , K . K u h n 1962.
** Por. przypis 33.

(rasy) w okrelonym rodowisku naturalnym oraz kontaktom midzyetnicznym. Przemiany te jednak odnosz si zasadniczo nie do treci determinowa
nych biopsychik, lecz do formy; s modyfikacjami, najczciej samorodnymi
(por. ewolucjonizm), w szczegach formy z form, czciowo jednak pow
staymi w wyniku dyfuzji i recepcji elementw obcych, moliwych dziki
kontaktom pokojowym lub zbrojnym, zwaszcza w toku migracji.
Kossinnizm wreszcie charakteryzuje koncepcja (c) o ruchu postpowym
w dziejach (pradziejach), ktrego podmiotem jest lud (rasa) o wrodzonych,
rozwijanych waciwociach twrczych, tym doniolejszych, im wiksza w ich
ramach aktywno, mobilno, inteligencja; wyadowuj si one we wszystkich
formach jego bytu ludzkiego, zwaszcza w tworzeniu wasnej kultury. Rozwj
ludu (rasy) nastpuje przez zwikszanie si zasiedlonego przeze terytorium
(aneksja terytoriw oraz innych ludw) lub jego zmniejszanie (konsolidacja
habitacyjna) oraz przez migracj-ekspansj (migracjonizm), nieraz daleko
sin w poszukiwaniu nowych ziem, inspirowan potrzeb wyadowania
swej energii, pdem aktywizmu (ludu) rasy (psychologizm). Now ziemi
pozyskuje si na drodze pokojowej przez negocjacje lub militarnej, zwaszcza
przez podbj; zwyciski pod b j45 stwarza na podbitym terytorium sytuacj
dwuetniczn, ras (lud) najedcw-zwycizcw, panujc i ras podbitych
autochtonw, podporzdkowanych politycznie. W procesie wspbytowania
zachodzi proces asymilacji: liczna rasa (lud) allochtoniczna asymiluje autoch
toniczn, stajc si z reguy elit, warstw rzdzc; nieliczna rasa (lud)
allochtoniczna (ograniczona do grupy nielicznych najedcw) podlega asy
milacji przez mas tubylcw, jednak przynajmniej cz jej wchodzi w skad
elity, warstwy rzdzcej46. Nieco inaczej przedstawia si kwestia kultury,
ktrej dana rasa (lud) jest stymulatorem; rozwija si ona, w miar aktywnoci
jej twrcy-nosiciela, w rodowisku wasnym samorodnie w zakresie treci
i form; pewn jednak rol w rozwoju niektrych, w zasadzie mniej istotnych,
form kulturowych ma recepcja, powstaa na tle kontaktw pokojowych
(wymiana) i zbrojnych (zdobycz); w toku wdrwek ludu (rasy) proces recepcji
przebiega szybciej; w warunkach podboju, w ukadzie dwuetnicznym, mamy
do czynienia pocztkowo z ukadem dwukulturowym, natomiast w procesie
wspbytowania zachodzi proces wzajemnej infiltracji kulturowej w rnym
stopniu: gdy lud (rasa) najedcy jest liczny, wwczas dominu je jego kultura,
gdy za nieliczny, wwczas ogranicza si on pocztkowo do grupy elitarnej,
ktra z czasem przyjmuje rwnie kultur podbitych autochtonw, przey
wajcej wwczas swoje odrodzenie47.
Oto za ostatni rys kossinnizmu . Wyraa go koncepcja (d) postulujca
rekonstrukcj pradziejw wyeksponowanej szczeglnie wsplnoty etnicznej
45 Por. G. K o s s in n a 1911, s. 17 - 18. Teoria ta bya obiegowa w czasach Kossinny;
por. A . P o s t 1875; L. G u m p lo w ic z 1875; rasa jako wsplnota etniczna.
4* G. K o s s in n a 1911, s. 17.
47 Ibidem s. 18.
S la via Antiqua X X X H

(ludu-rasy) za pomoc naukowej, metodycznej archeologii osadniczej ;

realizowa j naley w dwch etapach, mianowicie: w etapie archeologii
obserwacyjnej (systematyka: typologia form wraz z ich rozprzestrzenieniem
na zasadach nauk przyrodniczych i chronologia), wiodcej do ustalenia kon
kretnej kultury (archeologicznej) i jej sekwencji (kontynuacji/dyskontynuacji)
oraz w etapie archeologii interpretacyjnej, wykluczajcej (z wyjtkiem epok
najstarszych) analogony etnologiczne, pozaeuropejskie przy tolerowaniu
analogonw europejskich; prowadzi ona do opisu archeologicznej kultury
(tu przeskok mylowy do kultury globalnej) w aspekcie humanistycznym
(psychika), zwaszcza preferowanym etnicznym. Etnos rekonstruuje si
na podstawie znanej koncepcji (metody), e wyodrbnione terytoria kulturowe
[archeologiczne J. .] s terytoriami plemion/ludw , posikujc si metod
retrogresywn, odniesion do antycznych rde pisanych w celu okrele
nia etnonimu48. Realizacja owych zaoe i koncepcji, przy obiegowej klasy
fikacji prahistorii jako nauki przyrodniczo-humanistycznej, dawaa w efekcie
syntetyzujce ujcie pradziejw w charakterze prostej kumulacji. Przed
miotem kumulacji staa si wiedza selekcjonowana wiatopogldowo (pozyty
wistyczna koncepcja postpu jako motorycznej siy rozwojowej), uporzdko
wana wedug wymogu sekwencji czasowo-przestrzennych. O formaln takiego
ujcia stanowia periodyzacja formalna, posugujca si kryterium surowcowo-technicznym, o ustalonych ju przez O. Monteliusa zrbach, a zmodyfikowana
w szczegach chronologicznych dorobkiem prahistorii europejskiej, w tym
rwnie samego G. Kossinny, wyrniajca poszczeglne epoki (kamienia,
brzu, elaza), a w ich ramach poszczeglne kultury archeologiczne w aspekcie
kontynuacji lub dyskontynuacji. O merytoryczn tej periodyzacji tworzyy,
w ramach periodyzacji formalnej, dzieje wsplnot etnicznych (ludw-ras),
ich labizacje (migracjonizm), powodowane przede wszystkim duchem (psyche)
rasy (ludu).
Wszystkie wyej scharakteryzowane t r z y s u b m o d e le , jak ju sygnali
zowano, nawizyway do respektujcej perspektywy poznawczej potocznego
dowiadczenia orientacji pozytywistycznej, z jej fenomenalizmem, indukcjonizmem i psychoogizmem oraz naturalizmem (kojarzonym niekiedy
z antynaturalizmem intuicyjnym). Dlatego nie byy one w stanie dostrzec
rnic midzy subiektywno-spoecznymi kontekstami kulturowymi minio
nych dziaa czy ich wytworw, specyficznymi determinantami obiektywno-historycznymi tych kontekstw, a narzucajcymi si badaczowi, wynikymi
bowiem z jego wasnej kultury, kontekstami tych dziaa i wytworw oraz
ich determinantami aktualnymi, traktowanymi w praktyce jako ponadczaso
we, zrwnywanymi z obiektywn (niezalen od wiadomoci podmiotu)
rzeczywistoci, majc by sum autonomicznych zjawisk/form poznawal
nych rzekomo przez bierny z reguy (intuicyjnie czasem czynny) podmiot,
tylko odzwierciedlajcy rzeczywisto. Dla pozytywistycznego sposobu
*8 G. K o s s in n a 1911, s. 4, 17; 1909, s. 3; 1912, s. 134, por. przypis 35.

legalizacji poznania naukowego ujcie prawomocne powstaje jedynie na drodze

prostej kumulacji wiedzy o charakterze fenomenalistycznym i wymaga,
by podstaw tej kumulacji i jej ramami bya obserwacja oraz stopniowalna
indukcja (indukcjonizm), a jej wewntrzna strukturalizacja bya zgodna z za
sad indywidualizmu przedmiotowego (ontologiczne wzmocnienie indywidua
lizmu metodologicznego). Zindukowana obserwacja umoliwia ustalenie praw
rozwoju ludzkoci, przy czym przez prawo rozumie si taki sposb wyjania
nia, ktry przy uwzgldnieniu caego osigalnego materiau dowiadczalnego
odnonie do aktualnie postawionej kwestii dostarcza, za pomoc rodkw
logiki rzdu zjawisk w najprostszej, oglnie wyjaniajcej (owietlajcej)
formule kocowej, a tym samym zabezpiecza najwiksz osigaln pewno
oraz optymaln podstaw wykorzystania dowiadczenia 49. W ten sposb
uzyska mona jedynie typowe prawa fenomenalistyczne, absolutyzujce
perspektyw ogln badacza w kulturze mu wspczesnej. Niedostrzeganie
przekonaniowego charakteru dowiadczenia, motywujcego dziaania i wy
twory przeszoci, a take wasny sposb mylenia badawczego, dowiadcze
nia w jednym i drugim przypadku znajdujcego si wewntrz odpo
wiednich kultur, przedstawia si szczeglnie w traktowaniu jego wyobrae
jako swego rodzaju pewnej dziedziny obiektywnej, podlegajcej dziaaniu
prawidowoci fizyczno-biopsychicznych lub choby tylko psychicznych
(psychologizm). Z racji powyszych cech wszystkie te trzy opisane powyej
submodele okreli mona jako przejaw historyzmu przedteoretycznego.
Zgoa odmiennie przedstawia si kwestia trzeciego modelu historyzmu
(cile) teoretycznego, raczej obcego J. Kostrzewskiemu. Historyzm ten 50
zakada materializm historyczny w wersji realistycznie interpretowanej
(istniej jednak inne wersje interpretacji); w materializm stanowi teori
caociow procesu spoecznego. Wywie ze mona koncepcj generaln,
w myl ktrej prawa (teorie) historyczne (spoeczne) maj charakter cile
teoretyczny (pozostajc logicznie nieporwnywalne z fenomenalistycznymi
uoglnieniami potocznego dowiadczenia): odnosz si one do prawidowoci ra
mowych. Na gruncie tak pojtego historyzmu teoretycznego, wyjania si twier
dzenia oglne opisujce prawidowoci (ramowe...) rzdzce rozwojem poszcze
glnych dziedzin rzeczywistoci spoecznej w poszczeglnych okresach historycz
nych 51, przyjmujc, e osi formaln i zarazem merytoryczn jest cig
przeksztace dynamicznej praktyki spoecznej, determinowanej koniecznoci
odtwarzania i przetwarzania obiektywnych warunkw bytu spoecznego,
tak w dziedzinie socjoorganizacji/socjostruktury (aspekt spoeczno-produkcyjny
praktyki) i sprzonej z ni zwrotnie gospodarki (aspekt materialno-produkcyjny tej praktyki), jak i te powstaej w zwizku genetycznym i rozwijajcej

* H . S c h n e id e r 1911, s. 126.
60 J. K m it a 1979, s. 84, 85. Pomijamy tu materializm dogmatyczny oraz instrumentalistycznie traktowany, rwnie marryzm.
61 J. K m it a 1979, s. 86.
*

si na ich tle wiadomoci spoecznej (aspekt subiektywno-racjonalny teje

praktyki), z kolei na nie oddziaywajcej. wiadomo ta przybiera posta
kolektywn52 oraz odpowiednio zaznacza si w nieodtwarzalnej prahistorii
wiadomoci indywidualnej. Nie ulega kwestii, e tak pomylany model historyzmu bardzo trudno urzeczywistni w praktyce badawczej prahistorii.
Wymaga on nie tylko odpowiedniej interpretacji wynikw bada empirycznych
lecz co wicej cisego sprzenia ich z eksplanacyjn refleksj teorety
czn. Nie mona bowiem pomin faktu, e rda, jakimi dysponuje nasza
dyscyplina, nie s w stanie odpowiedzie na szereg pyta teoretyczno-historycznych oraz informowa rwnomiernie o wszystkich dziedzinach zoonego
procesu dziejowego; w wielu przypadkach skazani jestemy na hipotezy.
W konsekwencji pytania teoretyczne musz pozosta bez odpowiedzi, przy
czym odpowiedzi ad hoc uwaa naley za nieprawomocne. Ale pamita
rwnie naley, e materializm historyczny, realistycznie interpretowany,
nie roci sobie prawa arbitra prawomocnoci, albowiem jedn z jego naczelnych
dyrektyw stanowi koncepcja prawdy, traktowanej jako proces tworzenia praw
d y absolutnej poprzez nie zawsze cige ukady prawd wzgldnych, uj mowanych
jako jej konkretyzacje.

C. PRZESANKI METODOLOGII J. KOSTRZEWSKIEGO

Przegld aspektu metodologicznego obiegowych modeli syntetyzujcych,

funkcjonujcych w czasach dziaalnoci naukowej J. Kostrzewskiego oraz
ich konfrontacji z jego twrczoci (por. niej) pozwala twierdzi, e korzy
sta on w praktyce zasadniczo z modelu drugiego, z historyzmn pseudoteoretycznego, mieszczcego si w ramach szeroko pojtej orientacji pozyty
wistycznej, nie obstajc explicite przy adnej z jego odmian (submodeli).
Metodologia J. Kostrzewskiego wykazuje stosunkowo najwicej zbie
noci ze zmodernizowanym ewolucjonizmem w wydaniu prahistoryka O.
Monteliusa, uzupenionych wszake elementami kossinnizmu (czerpicego
notabene rwnie z inspiracji 0 . Monteliusa). J. Kostrzewski akceptowa
mianowicie:
(a) zaoenie G. Kossinny o wiatopogldowej funkcjonalnoci prahistorii,
negujc jednak uprawomocnione przeze konkretne sdy wartociujce o im
plikacjach agresywno-nacjonalistycznych (pangermasko-niemieckich) i prze
ciwstawiajc im wasne, powodowane patriotyzmem o odcieniu wszake
defensywno-nacjonalistycznym (sowiaskim polskim);
(b) zaoenie wwczas obiegowe w humanistyce rodkowoeuropejskiej
o wsplnocie etnicznej, o ludzie jako podmiocie dziejw (pradziejw), kamu
flowane w narracji prahistorycznej czsto pod nazw wiata rzeczy , przy
jednoczesnym odrzuceniu kossinnowskiego utosamiania wsplnoty etnicznej

Por. J. K m i t a 1980, s. 76.

(ludu) z ras wraz z jej wartociowaniem pod wzgldem aktywnoci i pasyw

noci socjokulturowej;
(c) koncepcj G. Kossinny o identyfikacji zasigu okrelonej archeolo
gicznej jednostki czasowo-przestrzennej tzw. kultury (archeologicznej) z zasi
giem wsplnoty etnicznej plemienia, jednak z istotn modyfikacj o moli
wociach odchyle od tej zasady;
(d) koncepcje czciowo wynikajce z refleksji wasnej o przemianach
i zmianach tej kultury (jej cech obserwowalnych) bez zmiany nosiciela
etnicznego;
(e) koncepcje (por. punkt (b)) nawizujce do tradycji wczesnych dys
cyplin historycznych preferujcej histori polityczn kosztem spoecznej i gos
podarczej, zmierzajce do ograniczania interpretacji historycznej kultury
archeologicznej do kwestii etniczno-politycznych.
Powysze zaoenia i koncepcje oddziayway na tre oraz w pewnym
stopniu na form ujcia syntetyzujcego J. Kostrzewskiego. Tre jego stanowi
kumulowany/selektywny dorobek wasny, prahistorii europejskiej i polskiej,
odpowiednio uporzdkowany formalnie wedug epok, a w ich ramach sekwencji
/koegzystencji kultur (archeologicznych) o okrelonych ich twrcach-nosicielach. Pewn rol w zakresie formy, zwaszcza narracji jego oryginalnego
ujcia odegraa selekcja sposobw uj O. Monteliusa63, C. Schuchhardta54,
w mniejszym stopniu E. Wahlego [1924, 1932, 1954] i G. Kossinny [1912,
1919, 1927],

3. P R B A P R Z E D S T A W IE N IA M ETO D O LO G II J. K O ST R ZE W SK IE G O

Jak ju wyej kilkakrotnie wspomniano, J. Kostrzewski nie zajmowa si

szczeglnie metodologi prahistorii, pasjonujc si przede wszystkim jej badaw
czymi zadaniami empirycznymi. W zwizku z tym nie sformuowa bliej
teoretycznych, a tym bardziej metodologicznych zaoe przez siebie stoso
wanych. Wnioskowa o nich mona jedynie na podstawie wzmianek w jego nie
ktrych pracach oraz z analizy jego dzie, zwaszcza uj syntetyzujcych,
a te z dorywczych wypowiedzi, konfrontowanych z obiegowymi kierunkami
metodologicznymi.
Koncepcja prahistorii J. Kostrzewskiego, jak i jemu wspczesnych,
mieci si w ramach orientacji pozytywistycznego scientycyzmu z typowym
dla naturalizmem, infiltrowanym wszake, gwnie w zakresie interpreta
cyjnym, przez intuicyjny antynaturalizm. Okreli j mona oglnie jako historyzm pseudoteoretyczny, cilej historyzm pojmowany empirycystycznie,
w pewnym sensie zdroworozsdkowo.
Genez prahistorii w aspekcie metodologii i teorii J. Kostrzewski nie
interesowa si. Prahistori (wwczas: prehistori) zwie natomiast nasz Mistrz
11 Por. O. M o n te liu s 1906 (wczeniej po szwedzku).
C. S c h u c h h a r d t 1935.

nauk majc na celu odtwarzanie zamierzchego okresu dziejw ludzkoci,

poprzedzajcego czasy historyczne55 (tj. czasy przed pojawieniem si rde
pisanych na konkretnych obszarach), odtwarzanie bytu czowieka pradziejo
wego we wszystkich jego przejawach, a wic przede wszystkim etniczno-politycznym, a te gospodarczym, spoecznym i duchowym (w tym artystycz
nym) oraz przemian tego bytu, poczynajc choby od produkcji pierwszych
narzdzi i osignicia umiejtnoci niecenia ognia58. Jej zadaniem w odniesieniu
do ziem polskich jest nadto poznanie najdawniejszych dziejw politycznych
i stwierdzenie [...] odwiecznej zasiedziaoci [...] naszych przodkw (sowia
skich) w dorzeczu Odry i Wisy, co nie jest pozbawione znaczenia aktualnego 57;
poznanie tych pradziejw w tym aspekcie jest moliwe w wyniku kompleksowej
dziaalnoci badawczej prahistorii, paleolingwistyki, historii antycznej i wczes
noredniowiecznej (rda pisane), antropologii fizycznej, paleobotaniki
z paleozoologi oraz (porwnawczo) etnologii europejskiej. Wyniki ich bada
wskazuj na siedziby oraz aktywno Sowian w pradziejach rodkowo
europejskich58.
Rozwj pradziejw w ujciach syntetyzujcych J. Kostrzewskiego ma
charakter generalnie ewolucyjny, podobnie jak O. Monteliusa. Ewolucja ta
wystpuje w nich jednak w trzech odmianach. Szczegln predylekcj wykazuje
nasz Mistrz do ewolucji linearnej, a wic do rozwoju pojmowanego jako
stopniowe narastanie lub zanikanie przemian ilociowych zjawisk socjokulturowych, wiodcych do zmian jakociowych tyche zjawisk, o rnej
wielkoci59. Nie oznacza to jednak, by negowa on obecno w okrelonych
sytuacjach dziejowych innych form ewolucji. Tak wic docenia rol w peni
ewolucji krzewiastej, czyli przemian i zmian zjawisk socjokulturowych w pos
taci dywergencji (zrnicowania) zjawisk socjokulturowych, i to albo o genezie
zewntrznej, czyli powodowanej czynnikami zewntrznymi, gwnie migracj
populacyjn (etniczn) i odpowiadajc jej transpozycj socjokulturow zja
wisk, albo o genezie wewntrznej, inspirowanej czynnikami socjokulturowymi
o okrelonym rodowisku, w tym rwnie na tle jego stopnia i rodkw dyna
miki adaptacji rodowiska naturalnego80.1 pierwsza i druga mog z kolei pod
lega dalszej ewolucji, mianowicie unifikujcej, tj. integrujcej oraz mutatis
mutandis dezintegrujcej w wyniku oddziaywa zewntrznych (migracja,
kontakt, dyfuzja), krzyujcych si z wewntrznymi81.
Zgodnie z wyej, skrtowo, przedstawionymi zaoeniami metodologicznot5 J. K o s t r z e w s k i 1930, s. 29.
J. K o s t r z e w s k i 1946b, s. 29.
67 J. K o s t r z e w s k i 1946b, s. 17, 23.
58 J. K o s t r z e w s k i 1946a, s. 8 i n.; 1947, s. 98 - 102; 1946, s. 169 - 173; por. te
W . H e n s e l 1946, s. 1 - 4.
68 J. K o s t r z e w s k i 1965, s. 10 i n., 127 i n.
60 J. K o s t r z e w s k i 1965, s. 5 i n.; gwnie jednak analiza prac tego uczonego,
zwaszcza prac syntetyzujcych.
1 Por. prace syntetyzujce J. Kostrzewskiego.

-teoretycznymi, a w pewnym zakresie te i wiatopogldowymi, J. Kostrzewski

przedstawi rozwaany przeze obszar pradziejw w zasadzie jako ewolucj,
przerywan jednak niekiedy dysewolucj (migracj), porzdkujc j w epoki,
okresy, podokresy, zawsze jednak ze znaczn ostronoci w formuowaniu
konstatacji natury oglnej. Byoby wszake bdem sdzi, e owe zaoenia
oddziayway jedynie na ujcia syntetyzujce. Odnosiy si one take do ana
lizy i rzutoway na opis materiau rdowego.
Nie odbiegajc od obiegowych koncepcji pozytywistycznych J. Kostrzewski
(jak zreszt wikszo dzisiejszych prahistorykw) utosamia proces poz
nania z procesem badania, a indukcj, odnoszc si do ukadu fenomenw,
uwaa za zasadnicz procedur pozyskiwania wiedzy prawomocnej.
Badanie (poznanie), jak mona wnioskowa z tekstw Mistrza, powinno
przebiega empirycystycznie trjstopniowo. Opis powinien poprzedza
analiz, a jej wyniki stanowi podstaw syntetyzowania.
Najniszy etap to pozyskanie, opis i uporzdkowanie badanego mate
riau przedmiotowego, czyli podanie nagich faktw w okrelonym ukadzie.
Materia ten stanowi rdo poznania, istniejce obiektywnie. Tworz je pozosta
oci po pracy i myli ludzkiej. Zwie si je zabytkami, te znaleziskami bd
nieruchomymi (obiekty osadnicze i grobowe, skarby, znaleziska lune),
bd ruchomymi (narzdzia, ozdoby itd .)82. Na kady zabytek (przedmiot)
skada si zestaw elementw: tworzywo, technika, forma z ornamentyk oraz
wica si z nim funkcjonalno (stosowalno praktyczna aktualizujco
ustalana); dla postpowania badawczego szczeglnie due znaczenie ma forma 83,
std w opisie naley uwzgldni j szczeglnie, nie zaniedbujc wszake wa
runkw odkrycia. Z opisem sensu stricto powinny konweniowa rysunek czy
fotografia lub jedno i drugie. Opis moe stanowi rezultat bezporedniego,
wzrokowo-dotykowego postrzegania materiau przedmiotowego oraz (co wie
si czciowo z antynaturalizmem intuicyjnym) aktywno-zmysow transfor
macj tego materiau przez indywidualny lub pozaindywidualny podmiot
tym lepsz, im lepsze kwalifikacje i talent oraz dojrzalsza jego refleksja na
ukowa. Materia powinien by tak opisany, co zreszt realizowane byo w prak
tyce badawczej J. Kostrzewskiego, aby w opisie swym mg by nie tylko wery
fikowalny, lecz rwnie podlega reinterpretacji. Z kolei materia ten
naley porzdkowa, klasyfikujc tworzce go przedmioty, wytwory ludzkie,
w szczeglnoci za ich formy ulegajce w cigu swej immanentnej ewolucji,
postpowej lub wstecznej, prawidowociom przemienno-zmiennym takim,
jakim podlegaj istoty biotyczne64; forma wic rodzi form (jak twierdzi
H. Taine, a za nim inni, wrd nich te O. Montelius i G. Kossinna). Stwier
6a J. K o s t r z e w s k i 1946b, s. 2 - 4 , 22 - 23; D. M in t a - T w o r z o w s k a 1988.
83 Na podstawie analizy prac analitycznych J. Kostrzewskiego.
64 W tym te w konkretnych sytuacjach, std nieobcy by J. Kostrzewskiemu skeuomorfizm (zmiana tworzywa poprzez nieznaczn zmian form y), koncepcja, e zmiana
rodowiska pociga zmian tworzywa i form y, oraz koncepcja, e zmiana funkcji wie
si ze zmian potrzeb i zada w obrbie danej kultury.

dzenie to stwarzao podstawy klasyfikacji w postaci typologii formalnej

oraz przestrzennej (chorologii); ich czne wyniki korygowane niekiedy stra
tygrafi umoliwiaj ustalenie chronologii, ktre nastpnie odniesione do prze
strzeni wraz z okrelonym zbiorem znalezisk rnego rodzaju o specyficz
nych i niespecyficznych cechach mona zdefiniowa jako jednostk przestrzenno-kulturow, w skrcie: kultur (archeologiczn), realistycznie (w sensie
jednak fenomenalistycznym) pojmowan.
Drugi etap to prby ,,uhistorycznienia owej jednostki. Polega ona
przede wszystkim na nadaniu jej etykiety etnicznej na zasadzie tosamoci
zasigu ww. jednostki z zasigiem ludu o organizacji plemiennej, zasady prze
jtej formalnie od G. Kossinny, z pewn modyfikacj dopuszczajc odchy
lenia jednak od tej zasady, i wzgldnej weryfikalnoci tej prby wynikami
bada innych dyscyplin komplementarnych65.
Ostatni etap to prba ujcia syntetyzujcego, pojmowanego jako pre
zentacja rekonstrukcja procesu kumulacji prostej i selekcjonowanej w as
pekcie merytorycznym i wiatopogldowym wiedzy w sekwencji czasowo- przestrzennej, czyli wok osiperiodyzacji formalnej. O merytoryczn ujcia
J. Kostrzewskiego w ramach tej periodyzacji formalnej stanowi zasad
niczo problematyka wzgldnej stabilizacji etnokulturowej, przerywanej
wzgldn labizacj lub stanowicej podoe stabilizacji labizacji/migracji,
przy cigoci kulturowej, te w aspekcie osadniczym66.

4. K O N K LU ZJE

Metodologi J. Kostrzewskiego, notabene nigdzie przez niego explicite

nie sformuowan, mona okreli jako mieszczc si w nurcie szeroko poj
mowanej orientacji pozytywistycznej (z wtrtami antynaturalizmu intuicyj
nego), w szczeglnoci w prahistorii w postaci umiarkowanego ewolucjonizmu
postkl asy cznego.
Dzi orientacja pozytywistyczna, nawet w wydaniu neopozytywizmu,
podlega w humanistyce i z ,,lewa (marksizm), i z prawa (hipotetyzm67)
silnej krytyce. W jej to ramach w humanistyce zrodzi si historyzm o r
nych odcieniach, nie akceptowany wszake przez niektre pniejsze orienta
cje metodologiczne. Bez pozytywistycznej, zwaszcza ewolucjonistycznej,
orientacji w humanistyce nie byoby jednak moliwe wyksztacenie si pra
historii europejskiej ze staroytnictwa w drugiej poowie X I X i w pocztkach
X X w.; rwnie w naszym kraju. W Polsce pocztek rozwoju prahistorii,
*5 J. K o s t r z e w s k i 1930, s. 33, 34.
Por. J. K o s t r z e w s k i 1965, s. 5 - 9, 131 - 132.
W Polsce niektrzy (nieliczni) prahistorycy deklaruj si jako zwolennicy hipotetyzm u, jednak nie bardzo rozumiej istot tego kierunku, wykazujc przy tym oglne
nieuctwo metodologiczne. Ich m etodologi mona okreli jako onglerk midzy dogmatyzmem a anarchizmem.

zorientowanej na pozytywizm i historyzm pseudoteoretyczny przypada na

czasy midzywojenne.
Profesor J. Kostrzewski by jej czoowym twrc i szermierzem, bdc
wwczas nosicielem postpu naukowego w dziedzinie moe nie tyle samej
metodologii (tutaj tylko drobne innowacje), ile w realizacji akceptowanego
przeze wariantu metodologii pozytywistycznej i zwizanych z ni teorii
odnoszonych do wiata fenomenw (empiryzm). Jego inspiracji, cho niewt
pliwie nie wszystkich, nie moe pomin rzetelny prahistoryk, zajmujcy si
problematyk prahistorii oraz archeologii wczesnoredniowiecznej w zakresie
rodkowoeuropejskim68.

L IT E R A T U R A

A n t o n i e w i c z W . 1928, Archeologia Polski, Warszawa.

1953, Dotychczasowy dorobek archeologii Polski, Zapiski Archeologiczne 4.
B a b ic z J. 1962, Nauka o ludach Fryderyka Ratzla, W rocaw.
B u la n d a E. 1948, Problem praczowieka, Przegld Powszechny 225, s. 427 - 438.
G a r d a w s k i A. 1961, Polska staroytna i wczesnoredniowieczna, Warszawa.
G r a e b n e r F. 1911, D ie Methode der Ethnologie, Heidelberg.
G r z e g o r c z y k A. 1980, Glos w dyskusji, Studia Metodologiczne 19.
G u m p lo w ic z L. 1875, Rasse und Staat, Wien.
H a c h m a n n R ., K o s s a c k G., K u h n H . 1962, Vlker zwischen Germanen und Keltenr
Neumnster.
H e n s e l W . 1946. Dwa kierunki jedna myl, Z O W 15.
1951, Prba periodyzacji najdawniejszych dziejw ziem polskich, Sprawozdania PM A 4,
s. 17 - 36.
(red.) 1957, Pierwsza sesja archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej
Polskiej Akademii Nauk, W arszawaW rocaw.
1971, Archeologia i prahistoria, W rocaw .
H e r d e r J. G. 1792, Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, cz. IV , Carlsruhe.
J a c o b - F r ie s e n H . 1928, Grundfragen der Urgeschichtsforschung, Hannover.
J a d e w s k i K . 1965, Poland, New Y ork.
K le m m G. 1843, Allgemeine Cultur-Geschichte der Menschheit, 1.1, Leipzig.
1846, j.w . t. IV .
K m it a J. 1979, O historycznym charakterze epistemiologii marksistowskiej, w: Spoeczny
kontekst poznania, W rocaw.
1980, Kultura symboliczna jako przedmiot bada teoretycznych, Studia Metodologiczne 19.
K o p p e r s W . 1921, Die Anfnge des menschlichen Gemeinschaftslebens im Spiegel der
neuern Vlkerkunde, Mnchen Gladbach.
1937, Handbuch der Methode der kulturhistorischen Ethnologie, Mnster.
1952, Der historische Gedanke in Ethnologie und Prhistorie, w: Kultur und Sprache,
Wien, s. 11 - 65.
K o s s in n a G. 1886, D ie vorgeschichtliche Ausbreitung der Germanen in Deutschland,
Zeitschrift des Vereins fr Vlkerkunde 6.

Za przejrzenie tekstu skadam serdeczne podzikowanie prof. drowi hab. Jerzemu

Kmicie.

K o s s in n a G. 1895, Ueber die vorgeschichtliche Ausbreitung der Germanen in Deutschland,

Correspondenz-Blatt der deutschen Gesselschaft fr Anthropologie, Ethnologie und
Urgeschichte 26.
1896, Nachtrag, tame 27.
1909, Zum Geleit, Mannus 1.
1911, D ie Herkunft der Germanen zur Methode der Siedlungsarchologie, Wrzburg.
1912, D ie Einweihung des neuens Stdtischen Kunst- und Gewerbemuseums zu Dortmund,
Mannus 4.
1919, Das Weichselland ein uralter Heimatboden des Germanen, Danzig.
1920, Hhepunkt nordgermanischer Kultur, Mannus 11/12.
1927, Altgermanische Kulturhhe, Leipzig.
K o s t r z e w s k i J. 1914, Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Pozna
1923, j.w. wyd. II, Pozna.
1927/28, Polen, w: E b e r t M., Reallexikon der Vorgeschichte, t. 10, Berlin, s. 177 -200.
1930, Pradzieje ziem polskich, w: Wiedza o Polsce, 1 .1, Warszawa, s. 29 - 66.
1939 - 48, Od mezolitu do okresu wdrwek ludw, w: Prehistoria ziem polskich, Krakw,
s. 118 - 359.
1946, Baltoslowianie i pocztki Praslowian, Przegld Zachodni 2.
1946a, Prasowiaszczyzna, Pozna.
1946b, Zabytki prahistoryczne i sposb ich badania, Warszawa.
1947, Problematyka Sowian w wietle bada paleobotanicznych, Prz. Arch. 7,
s. 98 - 102.
1949, Dzieje polskich bada prehistorycznych, Pozna.
1949a, Pradzieje Polski, Pozna.
1965, Zur Frage der Siedlungsstetigkeit in der Urgeschichte Polens von der Mitte des I I .
Jahrtausends v.u.Z. bis zum frhen Mittelalter, W roclaw W arszawaKrakw.
1970, Z mego ycia, Pamitnik, W rocaw Warszawa Krakw.
K o s t r z e w s k i J., C h m ie le w s k i W ., J a d e w s k i K . 1965, Pradzieje Polski, wyd. II,
W rocaw Warszawa Krakw.
K o z o w s k i J. 1975, Model postpowania badawczego w archeologii, Historyka 5.
K u d e r o w i c z Z. 1973, Filozofia dziejw, Warszawa.
K u r n a t o w s k i S. 1977, Pocztki i rozwj bada osadniczych w naukach geograficznych
i historyczno-spoecznych, Przegl. Arch. 25.
L u t y s k i J. 1956, Ewoucjonizm w etnoogii anglosaskiej a etnografia radziecka, d.
M a le w s k i A ., T o p o l s k i J. 1960, Studia z metodologii historii, Warszawa.
M e n g h in O. 1931, Weltgeschichte der Steinzeit, Wien.
M in t a - T w o r z o w s k a D. 1988, Prehistorie sources in Kostrzewskis views, Folia
Praehistorica Posnaniensia 3, s. 189 - 196.
M o n t e liu s O. 1888, Die Einwanderung unserer Vorfahren in der Norden, Archiv fr
Anthropologie 17, s. 151 - 160.
1899, Der Orient und Europa, z. I, Stockholm.
1906, Kulturgeschichte Schwedens von den ltesten Zeiten bis zum elften Jahrhundert
nach Christus, Leipzig.
M o s z y s k i K . 1958, Czowiek wstp do etnografii powszechnej i etnoogii, W rocaw
K rakw Warszawa.
P a u b i c k a A. 1978, O historyzmie quasiteoretycznym, Studia Metodologiczne 17.
1984, Przedhistoryczne postaci historyzmu, Warszawa Pozna.
P o s t A. 1875, Die Geschlechtsgenossenschaft der Urzeit und die Entstellung der Ehe,
Oldenburg.
S c h n e id e r H. 1911, Zum heutigen Stand der Vorgeschichtsforschung, Mannus 3.
S c h u c h h a r d t C. 1935, Vorgeschichte von Deutschland, Mnchen Berlin, wyd. III
S o k o le w i c z Z. 1974, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa.
S u lim ir s k i T. 1955 - 59, Polska przedhistoryczna, cz. I - II, Londyn.

S z c z e p a s k i J. 1971, Odmiany czasu terainie.jsze.go, Warszawa.

S z c z u r k ie w ic z T . 1970, Studia socjologiczne, Warszawa.
T a b a c z y s k i S. 1971, Kultura znaczenie pojcia i problemy interpretacyjne w bada
niach archeologicznych, Arch. Polski 16.
T o p o ls k i J. 1980, Nowe idee wspczesnej historiografii, Pozna.
W a h le E. 1924, Vorgeschichte des deutschen Volkes, Leipzig.
1932, Deutsche Vorzeit, Leipzig (II wyd. Basel 1952).
1954, Ur- und Frhgeschichte im mitteleuropischen Raum, w: Handbuch der deutschen
Geschichte, t. I.
a k J. 1974, Sowianie i Germanie w prahistorii polskiej i niemieckiej, w: Stosunki polsko-niemieckie w historiografii, cz. I, Pozna.
1981, Pocztki uj sytetyzujcych pradzieje spoeczestw zamieszkujcych midzy
rzecze Odry i Renu, Studia Histrica Slavo-Germanica 10.
1984, O kontynuacji i dyskontynuacji spoecznej i kulturowej na ziemiach nadodrzaskich
w V i V/VI w. n.e., Folia Praehistorica Posnaniensia 1.
a k J., M in t a - T w o r z o w s k a D. (w druku), Problematyka prahistorii poytywistycznej,
tame 4.

A M ETHODOLOGICAL ASPECT OF T H E W O R K S B Y J Z E F K O S T R Z E W S K I
SYN TH ESIZIN G T H E P R E H IS T O R Y OF T H E V I S T U L A -O D E R SOCIETIES

by
IJA N A K I

S u m m ary
The m ethodology o f Jzef Kostrzewski (1855 - 1969), the leading Polish prehistorian
in the years 1915 - 1970, has so far not been an object o f a closer consideration.
His methodology, which incidentally he had never clearly formulated, can be roughly
defined as belonging to a widely understood positivistic orientation with elements o f
intuitive antinaturalism. More particularly, it can be placed within moderate postclassical
evolutionism, which was predominant in prehistory in the first half o f the 19th century.
Today the positivistic approach, even in its neopositivistic form (with the accom pa
nying neoevolutionism), is within the field o f humanities submitted to sharp criticism,
both from the left (Marxism) and from th e right (hypothetism). It was within the
positivistic framework that historicism o f various shades developed in the humanistic
sciences, even if it was not accepted b y some o f the later methodological orientations,
mainly b y those o f extremely structuralistic bias. Y et if in the humanistic there were
no positivistic orientation, no evolutionistic approach (pseudotheoretical historicism),
the development o f European prehistory in the second half o f the 19th century from
the science o f Antiquities would not have been possible.
Prof. Kostrzewski was the leading creator and advocate o f European prehistory.
In his time he was a carrier o f scientific progress not so much in the field o f m ethodology
(only some innovations here) as in the realization o f the variant o f positivistic methodology
accepted by him, and the relevant theories referring to the world o f phenomena (empiri
cism). Some exceptions notwithstanding, his scientific inspirations cannot be disregarded
b y a good prehistorian who deals with the problems o f prehistory and early mediaeval
archaeology in their central European framework.