Rozdz. 8, str. 219-264, Na ciekach neuronauki.

red. P. Francuz, Lublin: Wydawnictwo KUL.

CZY JESTEMY AUTOMATAMI?

MZGI, WOLNA WOLA I ODPOWIEDZIALNO.

Wodzisaw Duch
Katedra Informatyki Stosowanej UMK
Google: W. Duch
1. Kim jestem?
Quis ego et qualis ego? Kim jestem i jaki jestem? w. Augustyn (400 ne) zadaje w swoich
Wyznaniach to odwieczne pytanie. Staroytny grecki aforyzm Poznaj samego siebie,
widnia na frontonie wityni Apollina w Delfach a jego pochodzenie przypisywano wielu
filozofom: Heraklitowi, Pitagorasowi, Sokratesowi, Talesowi z Miletu, Solonowi z Aten i
Chilonowi ze Sparty. Podobne wypowiedzi mona znale w Mahabharacie, witej
ksidze hinduizmu, Tao Te King (Ksiga Drogi i Cnoty) Laozi (Lao Tse), witej ksidze
taoizmu, oraz Dhammapadzie, witej ksidze buddyzmu. Potrzeba zrozumienia samego
siebie pojawiaa si prawdopodobnie w zamierzchej przeszoci w pierwszych
rozwaaniach filozoficznych. Przejawiaj j czsto dzieci, przechodzc przez etap
definiowania siebie jaki ja waciwie jestem? Odpowiedzi na te odwieczne pytania
formuowane byy w staroytnej Grecji za pomoc pojcia nous zwykle tumaczonego
jako intelekt, racjonalny umys, rdo ruchu wprowadzajcego porzdek i psyche,
tumaczonego jako dusza, niematerialny pierwiastek odpowiedzialny za ycie psychiczne.
Wspczesne dyskusje natury umysu, jani (self) i wiadomoci wywodz si od rozwaa
Kartezjusza i dopiero przy kocu 20. wieku stay si czci gwnego nurtu nauki dziki
postpom w badaniach nad mzgiem (Damasio, 2000). Chocia obecna konceptualizacja
problemu bardzo si zmienia istota pyta, na ktre poszukujemy odpowiedzi pozostaa ta
sama. W jaki sposb odpowiadano na pytanie kim jestem w przeszoci i jak potrafimy
na nie odpowiedzie teraz?
Pierwsze rozwaania filozoficzne poszukiway prostych odpowiedzi, skupiajc si na
rnicy pomidzy chaosem a porzdkiem, ruchem i spoczynkiem, rnic midzy ywym i
martwym organizmem. Ruch rozumiany by w staroytnoci jako wszelka zmiana. Jak
mona wyjani wzrost rolin, ruchy wykonywane przez zwierzta, ruch myli czy
strumie wyobrae? Nie mona byo dostrzec fizycznych rnic zachodzcych w
momencie mierci, przejciu do bezruchu, wnioskowano wic, e za animacj ciaa jak i za
wszelki ruch musia by odpowiedzialny jaki niematerialny pierwiastek. Egipscy kapani
zajmowali si w obsesyjny sposb problemem ycia po mierci, rozrniajc wiele
elementw, ktre pomagay im zrozumie zachodzc zmian. Z kadym elementem
fizycznym i psychicznym, ktry si porusza ciaem, sercem, cieniem a nawet imieniem,
ktre inicjuje ruch woanej osoby wizano jaki metafizyczny pierwiastek (Bunson,
2002). Wielu znanych filozofw greckich (Pitagoras, Platon, Demokryt) studiowao w
Egipcie i zaakceptowao tamtejsze idee w zmodyfikowanej (i uproszczonej) formie.
Arystoteles w traktacie De Anima (350 pne) pisze: jestestwo posiadajce dusz rni
si yciem od jestestwa, ktre jest jej pozbawione. Ale [pojcie] ycie ma wiksz ilo
znacze. Cokolwiek posiada ycie bodaj w jednym z nich, mwimy o nim, e yje.
yciem jest na przykad rozum, zmys, ruch z miejsca na miejsce i jego zatrzymanie; dalej

2
ruch w sensie odywiania oraz ronicie i umniejszanie.
(Arystoteles 1988). W tyme traktacie Arystoteles rozrnia trzy
kategorie dusz: wegetatywne, odpowiedzialne za wzrost,
odywianie i rozmnaanie si rolin, zwierzce, zdolne do
postrzegania, reakcji, ruchw ciaa, i racjonalne, mylce dusze,
zdolne do poznawania wiata.
Arystoteles zauway, e materi mona uformowa na wiele
sposobw, na przykad z tej samej gliny mona ulepi bardzo
rne formy. Materia jest wic potencj, ale przejawia si w
jakiej aktualnej formie. Formy nie mona oddzieli od ciaa, to
dusza jest aktualizacj specyficznego rodzaju ciaa. Te idee zostay rozwinite przez w.
Tomasza w jego wielkim dziele Summa Theologica. Filozoficzne pojcia dotyczce duszy
jako formy ciaa trudno jest przeoy na dzisiejszy jzyk nauki: w metaforycznym sensie
specyficzna forma organizmw biologicznych, okrelona przez kod genetyczny i
dostosowana przez proces ewolucji do okrelonych nisz ekologicznych moe by nazwana
dusz tych organizmw, ale wiemy, w przeciwiestwie do staroytnych czy
redniowiecznych filozofw, e niczego to nam naprawd nie wyjania. mier organizmu,
zatrzymanie procesw metabolicznych, zmienia jego form, ale stwierdzenie, e opucia
go dusza, byoby dla Arystotelesa nie do przyjcia, bo dusza musi by form czego, a
martwy organizm nadal powoli si zmienia, a wic ruch nie ustaje. Nazywanie
skomplikowanych procesw genetycznych i metabolicznych odpowiedzialnych za wzrost
rolin dusz wegetatywn, lub nazwanie instynktw i reakcji zwierzt ich dusz daje
jedynie pozory wyjanienia, zniechcajc do zadawania dalszych pyta.
Staroytna metafizyka oparta bya na konceptualizacjach wynikajcych z introspekcji i
naiwnych obserwacji, jednak dajc powszechnie zrozumiae odpowiedzi, bya dla wielu
ludzi zadawalajca. Rozumowanie Arystotelesa byo jednak zbyt subtelne by oprze na nim
obraz wiata wystarczajco prosty dla niewyksztaconego czowieka, dlatego jego
koncepcja duszy jako formy ulega do szybko reifikacji. Dusza w popularnym
rozumieniu staa si rodzajem substancji. Pozwolio to udzieli prostej odpowiedzi na
pytanie kim jestem?, dajc zudzenie odpowiedzi: jestem dusz zarzdzajc ciaem,
ktra jest od niego niezalena. Wikszo ludzi nadal uznaje to za oczywisto nie zadajc
dalszych pyta.
Staroytne wyobraenia o wiecie zastpione zostay przez wspczesn astronomi dajc
nieskoczenie bardziej wyrafinowany i ciekawy obraz Wszechwiata. Nikt ju nie wierzy
w pask Ziemi stojc w centrum wiata, chocia codzienne obserwacje wydaj si
potwierdza tak interpretacj. Naukowe wizje budowy Wszechwiata s znacznie bardziej
interesujce ni mogli to sobie wyobrazi staroytni myliciele opierajcy si na bdnych
koncepcjach. Skoro nie rozumieli podstawowych praw fizyki, zasad ruchu i dynamiki,
goszc w oczywisty sposb faszyw teori impetu, zgodnie z ktr rzucony kamie leci
po linii prostej a potem spada pionowo w d, czemu mieliby mie racj w znacznie
trudniejszych sprawach dotyczcych metafizyki? Sytuacja jest tu o tyle trudniejsza, e do
niedawna nauka nie oferowaa spjnego modelu umysu, ktry mgby w rozumieniu
wikszoci ludzi zastpi antyczne pogldy. Dopiero w ostatnich dekadach badania nad
mzgiem umoliwiy lepsze zrozumienie natury umysu, chocia nadal nie brakuje tu
kontrowersji. Ksidz profesor Micha Heller, kosmolog ktry w 2008 roku dosta nagrod
Tempeltona za prace na temat powiza nauki i religii, powiedzia w wywiadzie (Heller
2008): Ale wracajc do kopotw z teologiczn interpretacj nowych danych naukowych,
powiem co wicej: w tej chwili nastpuje ogromny postp w dziedzinie okrelanej po
angielsku neuroscience, zajmujcej si funkcjonowaniem mzgu, procesem tworzenia si

3
obrazw, istot wiadomoci, moliwoci sztucznej inteligencji, problemem relacji umysu
do mzgu (mind-body problem). Przepowiadam, e jeli bya sprawa Galileusza, jest
sprawa Darwina, to prdzej czy pniej bdzie sprawa neuroscience. Jeli Koci si do
niej nie przygotuje, czeka nas kryzys jeszcze wikszy ni za czasw Galileusza. Ju w tej
chwili Koci powinien ksztaci zastpy fachowcw. Inaczej w teologii pozostaniemy w
czasach przedpotopowych. Poza tym stawianie czoa nowym wyzwaniom moe sprawi, e
teologia stanie si dziedzin fascynujc dla wspczesnego czowieka.
Postpu, ktry dokona si w ostatnich dekadach w zrozumieniu natury umysu dziki
neuronaukom poznawczym (cognitive neurosciences), nie mona ignorowa. Po raz
pierwszy moliwa jest znacznie gbsza odpowied na pytania typu kim jestem. Francis
Crick, wspodkrywca struktury DNA, ktry zaj si w pnym wieku badaniami nad
wiadomoci, napisa w swojej ksice Zdumiewajca hipoteza (1997): Jeste niczym
innym jak wizk neuronw. W ksice Synaptic self (2003) Joseph LeDoux, jeden z
pionierw bada nad neurobiologi emocji, stwierdzi: jeste swoimi synapsami. Tego
typu skrajne uproszczenia wywouj reakcj obronn: nie czujemy si neuronami czy
synapsami. Jeli ja jestem tylko materi wypeniajc czaszk, to ja w rzeczywistoci
nie istnieje. Materia podlega prawom fizyki, a wic ja jest
tylko automatem! Nie istnieje wolna wola, a poczucie kontroli
mojego dziaania jest tylko zudzeniem. Przeczy to gbokim
wewntrznym przewiadczeniom, ktre tak piknie wyrazi w 17
wieku Pascal (2008): Niepodobna bowiem, aby ta cz, ktra
w nas rozumuje, bya innej natury ni duchowej [] Czowiek
jest dla siebie samego najbardziej zadziwiajcym przedmiotem
w naturze: nie moe bowiem poj, co to jest ciao, a jeszcze
mniej, co to duch, najmniej za, w jaki sposb ciao moe by
spojone z duchem. To jest dla szczyt trudnoci, a wszelako to
jego wasna istota.
Rozumienie natury ludzkiej jest najwaniejszym czynnikiem okrelajcym indywidualne i
spoeczne zachowanie czowieka, ma wpyw na jego etyk, system wartoci, polityk. W
jaki sposb wspczesna nauka przezwycia trudnoci, ktre Pascalowi wydaway si nie
do rozwizania? Dlaczego jestemy przekonani, e umys jest funkcj mzgu i jak naley
rozumie te relacje? Tradycyjne pogldy dotyczce umysu i prby rozwizania problemu
relacji umys-materia (problemu psychofizycznego) omwione s w nastpnym rozdziale.
W trzecim rozdziale przedstawione zostay najnowsze badania naukowe dotyczce
procesw podejmowania decyzji. W kocowych rozdziaach przedyskutowane zostay
problemy rozwizane jak i stworzone przez naukowe rozumienie natury ludzkiej.

2. Skd si wzio przekonanie, e umys jest funkcj mzgu.

W ksice Tabula rasa. Spory o natur ludzk Steven Pinker (2002/2004)
przeanalizowa trzy filary tradycyjnych pogldw dotyczcych czowieka.

Umys to tabula rasa, niezapisana tabliczka, nie ma wrodzonych cech, rodowisko

moe go uksztatowa w dowolny sposb pogld ten rozwin w peni John Locke
a behawioryci w peni go utrzymywali.

Natura (w tym natura ludzka) jest dobra, ale szlachetny dzikus (noble savage)
zosta zepsuty przez spoeczestwo: Wszystko jest dobre, co z rk Stwrcy
pochodzi, wszystko paczy si w rkach czowieka, jak pisa J.J. Rousseau (1955).

Dusza podejmuje wolne decyzje, kierujc ciaem tak uwaano od staroytnoci, a

idee dualistyczne zostay rozwinite przez Kartezjusza.

Dla Kartezjusza ciaa ludzi i zwierzt to tylko zoona

maszyneria, ktrej skadnikami s koci, cigna, minie i organy
ciaa. Jedynie ludzie maj stany mentalne, posuguj si jzykiem
pokazujc, e s wiadomi. Ludzie maj umysy (dusze), ktre
mieszcz si w szyszynce, zwierzta s jej pozbawione (Kartezjusz
mylnie sdzi, e tylko ludzie maj szyszynk). Zwierzta nie czuj
blu, a ich jki podobne s zgrzytaniom nienaoliwionej maszynerii.
Jednake sposb oddziaywania umysu na ciao, dyskutowany od
czasw Arystotelesa, pozosta nadal tajemnic. Drugim powanym
problemem by nieskoczony regres: jeli intencja dziaania
pochodzi od duszy, skd si w niej bierze? Musi istnie
wczeniejsza intencja intencji, a do niej kolejna intencja, ale nie
mamy takiego wraenia, intencje wydaj si powstawa w umyle w spontaniczny sposb,
pojawiajc si znikd.
Chocia dualizm Kartezjusza znalaz silny oddwik zwaszcza u ludzi religijnych ju w
17 wieku pojawiy si pogldy blisze wspczesnym. Tomasz Hobbes w Lewiatanie
(1651; 2006) pisa: Bo czym jest serce, jeli nie spryn; a nerwy, jeli nie du iloci
strun; a stawy, jeli nie du iloci k, nadajcych ruch caemu
ciau. W odrnieniu od Kartezjusza sdzi wic, e funkcje umysu
daj si wyjani w czysto mechanistyczny sposb, e rozumowanie
jest tylko obliczaniem, pojmowaniem caoci przez dodawanie
czci. ycie jest tylko ruchem, mylenie jest ruchem wewntrznej
substancji w mzgu a uczucia s ruchami w sercu. To co nazywamy
wol jest tylko okreleniem przycigania i odpychania, jakiego
dowiadczamy w swoich stosunkach ze rodowiskiem, w ktrym si
znajdujemy. Zmysy, wprawiane w ruch przez cinienie wywoane
przez postrzegane obiekty, dostarczaj poprzez nerwy informacje do
mzgu, tworzc tam wyobraenia. Hobbs uzna wic, e do
wyjanienia natury umysu wystarcz prawa mechaniki.
Nieco bardziej precyzyjne obserwacje poczyni Dawid Hartley, angielski lekarz i filozof,
uznawany za twrc asocjanistycznej psychologii. W swoim najwaniejszym dziele, Observations on Man (1749), zamieci szereg wanych uwag:
uszkodzenia mzgu i problemy neurologiczne maj wyrany wpyw
na mylenie i sposb postrzegania rzeczywistoci. Wraenia
zmysowe wywouj wibracj nerww, ktra dociera do mzgu,
gdzie powoduje wibracj niezwykle maych czsteczek (Hartley,
podobnie jak Newton, wierzy w istnienie czsteczek sprystego
eteru), wywoujc wraenia i idee w umyle. Umiarkowane wibracje
s przyjemne a gwatowne wibracje, ktre mog uszkodzi nerwy,
wywouj bl. Pami to idea wraenia, utworzona przez lad
poprzednich przey, ktrych wibracje pozostawiaj w mzgu
tendencje do pojawienia si podobnych wibracji w przyszoci.
Powstawaniem skojarze rzdzi prawo cigoci: wraenia
wystpujce jednoczenie, lub te blisko siebie w czasie, s
zapamitywane jednoczenie. Wraenia zmysowe staj si w ten sposb podstaw
zoonych, abstrakcyjnych stanw mentalnych. Akty woli wynikaj ze skojarze wibracji
obszarw odpowiedzialnych za ruch z wibracjami tworzcymi wraenia zmysowe i stany

5
mentalne zwizane z pamici. Hartley przeanalizowa te dokadnie powstawanie rnych
emocji. Jego dzieo powstao na dugo przed odkryciem zjawisk elektrycznych, wyprzedzajc
znacznie swoj epok.
W 19. wieku byo ju wiadomo, e istniej odruchy rdzeniowe,
automatyzmy ktre nie wymagaj udziau mzgu. Sam mzg uwaany by za
siedlisko duszy, wiadomoci, nie mona wic byo kojarzy go z
automatyzmami, gdy mogoby to podway wiar religijn, a zatem
podway moralno. Jednake ju w 1860 roku angielski neurofizjolog
Tomas Laycock w ksice Mind and Brain, or, the Correlations of
Consciousness and Organisation musia przyzna, e: ... mzg, pomimo
tego, e jest organem wiadomoci, podlega prawom dziaa odruchowych, i w tym zakresie
nie rni si od innych zwojw ukadu nerwowego. Doprowadzia mnie do tej opinii
generalna zasada, e zwoje w mzgu, bdc kontynuacj rdzenia krgowego, musz z
koniecznoci podlega podobnym regulacjom w swoich reakcjach na zewntrzne pobudzenia
jak te, ktre rzdz funkcjami zwojw krgowych i ich analogw u niszych zwierzt.
Wkrtce inni badacze zaczli gosi jeszcze mielsze tezy: rosyjski
fizjolog Iwan Seczenow, pionier bada elektrofizjologicznych, napisa w
artykule Odruchy mzgu (Refleksy golovnago mozga,1863), e wszystkie
wiadome i niewiadome dziaania mona uzna za zbiory
automatycznych odruchw. Takie twierdzenia przycigny uwag
Komitetu Cenzorw St. Petersburga, ktry oskary Seczenowa o
propagowanie materializmu i podkopywanie moralnoci chrzecijaskiej,
zaprzeczanie wolnej woli, a wic osobistej odpowiedzialnoci. Chocia
cenzura zabronia drukowania jego artykuu w pimie o szerokim zasigu
(tj. o nakadzie 6000 egzemplarzy) pozwolono mu go opublikowa w specjalistycznym
pimie medycznym. Artyku sta si jednak popularny i w 1866 roku ukaza si w formie
ksiki, wywoujc ostre kontrowersje. Komitet Cenzorw wystosowa pismo do Prokuratora
Generalnego Petersburga domagajc si zniszczenia ksiki i ukarania autora. Decyzja
wydana zostaa dopiero po roku: Prokurator Generalny uzna, e ksika nie kwestionuje
niemiertelnoci duszy ani nie nawouje do niemoralnych zachowa, powinna wic by
dyskutowana w krgach naukowych, a nadawanie rozgosu caej sprawie spowoduje jedynie
tyle, e specjalistyczna ksika stanie si powszechnie znana. Seczenow powiedzia podobno,
e gdyby go wezwano do sdu, pokazaby rezultaty swoich eksperymentw na abach i
poprosi o alternatywne wyjanienie.
Standardy moralne miay jeszcze w 19 wieku bardzo silny wpyw na badania medyczne.
W 1873 roku Sir John Ericksen, Chirurg Nadzwyczajny Krlowej Wiktorii, wygosi synne
zdanie: odek, klatka piersiowa i mzg bd na zawsze zamknite przed ingerencj
mdrego, humanitarnego chirurga. Seczenow twierdzi, e wszystkie ruchy, w tym ruchy
uwaane za wiadome (wolicjonalne) s jedynie automatycznymi odruchami; mzg wykazuje
znacznie wicej odruchw ni rdze krgowy, ale ich natura jest taka sama. Wszystkie
wiadome i niewiadome dziaania s jedynie odruchami, rozpoczynajcymi si od zmysowej
stymulacji, wywoujcymi w mzgu reakcje i koczcymi si dziaaniami (ruchami). Przy
ustalonych bodcach i stanie wewntrznym proces ten przebiega w deterministyczny,
jednoznacznie okrelony sposb. ycie psychiczne jest wic
pochodn stymulacji zmysw.
Tomasz Huxley w opublikowanym w pimie Nature eseju O
hipotezie, e zwierzta s automatami, i jej historii (1874) napisa:
nasze stany mentalne s po prostu symbolami zmian, ktre

6
dokonuj si w automatyczny sposb w organizmie; szczegln ilustracj jest tu odczucie,
ktre nazywamy wol, ktre nie jest przyczyn dziaania, a jedynie symbolem tego stanu
mzgu, ktry jest bezporedni przyczyn dziaania. Jestemy wiadomymi automatami,
obdarzeni woln wol w jedynie zrozumiaym sensie tego mocno naduywanego pojcia
moemy pod wieloma wzgldami robi to co chcemy ale pomimo tego jestemy czci
wielkiego szeregu przyczyn i skutkw ktre, w nieprzerwanej cigoci, skadaj si na to co
jest, byo i bdzie cae istnienie. Huxley przypisuje podobne pogldy Leibnitzowi,
Hartleyowi, oraz caej szkole teologii kalwiskiej, opierajcej si na doktrynie predestynacji.
Eksperymenty z hipnoz, ktre prowadzi angielski chirurg James Braid ju od 1841
roku zachciy fizjologa, Benjamina Carpentera do rozwaa nad procesami niewiadomymi,
ktre podlegaj adaptacji (utajonemu uczeniu). Razem z Wiliamem Hamiltonem i Thomasem
Laycockiem stwierdzili, e nie tylko mechanizmy percepcji s w znacznej mierze niezalene
od wiadomych aktw, ale rwnie procesy mylowe odbywaj si w wikszoci poza
wiadomoci. Carpenter zauway, e niewiadome uprzedzenia
mog mie silniejszy wpyw na zachowanie i by bardziej
niebezpieczne ni wiadome. W szczeglnoci reakcje emocjonalne
zachodz w niewiadomy sposb: Nasze nastawienie do osb i
przedmiotw moe si cakiem zmieni i nie bdziemy tego wiadomi
dopki nie zwrcimy uwagi na swj wasny stan mentalny i nie
zauwaymy zmiany, ktra si w nim dokonaa. Do podobnych
wnioskw na temat percepcji i procesw niewiadomych doszed w
Niemczech Hermann Helmholtz. Niestety te pogldy nie pasoway do
dominujcych idei dualistycznych i nie znalazy szerszej akceptacji a
do czasu powstania nauk kognitywnych w drugiej poowie 20. wieku.
Przy kocu 19 i na pocztku 20. wieku William James, Wilhelm Wundt i inni pionierzy
psychologii badali wiadome procesy opierajc si na introspekcji, a Zygmunt Freud i jego
uczniowie badali niewiadome procesy, ktre uwaali za rdo problemw
psychologicznych. Idee Freuda odbiegay do daleko od niewiadomych automatyzmw
rozwaanych wczeniej, skupiajc si gwnie nad rol
zapomnianych przey, ktre wpywaj na zachowanie w
niewiadomy sposb. Pragnc dotrze do tych wspomnie Freud
rozwin psychoanaliz, a zwaszcza interpretacj marze sennych.
Wprowadzi te bardzo oglny schemat budowy psychiki ludzkiej
zoony z trzech struktur, id, ego i superego. Takie podejcie
trudno byo jednoznacznie zweryfikowa i powiza z psychologi
eksperymentaln. Postawio to psychoanaliz poza gwnym
nurtem nauki. Pewne powizania idei Freuda z dziaaniem
oglnych struktur mzgu zauway Paul MacLean, dyrektor
Laboratorium Neurofizjologii w National Institute of Mental
Health (NIMH): id odpowiadajce za popdy, podstawowe
potrzeby i afekty to gwnie funkcja pnia mzgu i przylegajcych
do niego struktur podstawy neuronalnej, rozwinitej dobrze u gadw. Ego reprezentujce
rozsdek, procesy kontrolujce w racjonalny sposb zachowanie, postrzeganie, procesy
wykonawcze, nadajce sens postrzeeniom i mylom to w znacznej mierze funkcje obszarw
limbicznych i czciowo korowych, rozwinite u ssakw. Superego reprezentuje wartoci
moralne, wzorce spoeczne, denia do doskonaoci, hamuje negatywne popdy id; mona je
identyfikowa z kor przedczoow, rozwinit u ludzi.
Wikszo koncepcji psychoanalitycznych nie daje si w naturalny sposb powiza z
lepiej ugruntowanymi koncepcjami naukowymi. Dopiero w ostatnich latach zaczto czy

7
wyniki bada nad mzgiem z psychoterapi (Cozolino, 2004). Prby badania wiadomoci za
pomoc introspekcji nie day jednoznacznych rezultatw, a powstae zamieszanie
spowodowao na pocztku 20. wieku zwrot w stron behawioryzmu, ktry postawi sobie za
cel badanie tylko tego, co da si bezporednio zaobserwowa. W ten sposb procesy
mentalne, reprezentacje wewntrzne, procesy wiadome i niewiadome, zostay wykluczone z
bada naukowych w psychologii. Behawioryci uznali, e abstrakcyjne konstrukcje mentalne
s rwnie mao przydatne jak pojcie duszy, dajce pozorne wyjanienia bez zrozumienia
rzeczywistych mechanizmw (Skinner 1938, a w Polsce szkoa Konorskiego). Postanowili
wic cakowicie odrzuci introspekcj i skupi si na badaniach warunkowania klasycznego i
instrumentalnego. W ten sposb przestali si jednak zajmowa umysem, skupiajc si na
stosunkowo prostych funkcjach mzgu. Filozofowie (Gilbert Ryle, 1949) zwrcili uwag na
to, e umys nie jest statycznym obiektem, ale procesem, seri stanw mzgu, ktre tworz
procesy mentalne, dziaania i dyspozycje by dziaa, interpretowane jako intencje,
wyobraenia, emocje i uczucia. W maszynie nie ma sterujcego ni ducha, umys jest tylko
procesem.
Behawioryzm nie potrafi jednak wytumaczy jak realizowane
s wysze czynnoci psychiczne, w szczeglnoci jak wskaza na
to Noam Chomski w jaki sposb mona nauczy si jzyka.
Rewolucja kognitywna staa si moliwa dziki rozwojowi
informatyki, a w szczeglnoci dziki analogiom midzy procesami
mentalnymi a obliczeniowymi, w ktrych zmienne nie podlegajce
bezporedniej
obserwacji
peni
istotn
rol.
Teorie
behawiorystyczne oparte wycznie na wielkociach obserwowalnych nie mog wic
dostarczy penego wyjanienia. Psychologia poznawcza uznaa istnienie wewntrznych
mechanizmw odpowiedzialnych za zachowanie, takich jak cele, przekonania, procesy
wykonawcze, ktrych nie mona obserwowa w bezporedni sposb. Rozwj technik neuroobrazowania i neuronauk poznawczych pokaza, e nie wszystkie postulowane konstrukcje
psychologiczne s dobrymi konceptualizacjami procesw zachodzcych w mzgu. Takie
funkcje jak uwaga czy pami robocza s wynikiem zoonej dynamiki procesw
zachodzcych w sieciach neuronowych i nie ma potrzeby postulowania specjalnych
mechanizmw do ich realizacji. Definicja deszczu jako procesu, ktrego najwaniejszym
elementem jest woda, wydaje si zadawalajca. Jest cakiem prawdopodobne (chocia nadal
kontrowersyjne), e wiadomo te nie wymaga specjalnego wyjanienia, wystarczy
zrozumie reakcje caego systemu (mzgu i reszty organizmu) z wewntrznego punktu
widzenia (Duch 2005).
Bitwa o utrzymanie specjalnego statusu umysu jako
niefizycznego obiektu kontrolujcego zachowanie zostaa na gruncie
naukowym przegrana. Jedn z ostatnich prb uzasadnienia
kartezjaskiego dualizmu podj John Eccles, publikujc wraz z
Karlem Popperem ksik Mzg i Jan (1977), oraz samodzielnie
ksik Jak Ja kontroluje swj mzg (1994). Zgodnie z jego hipotez
umys wpywa na dziaanie mzgu przez modyfikacje
prawdopodobiestw pobudze neuronw na poziomie kwantowym.
Chocia odwoania do egzotycznych teorii kwantowych dla
wyjanienia natury wiadomoci i umysu znane s od duszego czasu
(Stapp 1993; Penrose 1989, 1994) nie udao si za ich pomoc niczego
wyjani. Takie teorie nie unikaj problemu nieskoczonego regresu przy podejmowaniu
decyzji, ani nie wiadomo dlaczego opis kwantowy miaby lepiej wyjania jak subiektywny
punkt widzenia wie si z dziaaniem mzgu ni ujcie klasyczne oparte na synchronizacji

8
aktywnoci rozproszonych grup neuronw. Najnowsze eksperymenty dotyczce
podejmowania decyzji przedstawione w nastpnym rozdziale wyranie zaprzeczaj
dualistycznym teoriom, dajc spjny obraz funkcjonowania mzgu.
Ziemia wydaje si paska, wiemy jednak, e jest okrga. Materia wydaje si ciga,
wiemy jednak, e skada si z atomw, ktrych prawie caa masa skupiona jest w niezwykle
maym jdrze. Woda rozkada si na dwa gazy, ktrych wasnoci w niczym nie przypominaj
pynw. Chocia jest wiele dowodw na to, e umys jest funkcj mzgu, to iluzja
homunkulusa, ducha w maszynie, ktry siedzi w naszej gowie, jest szczeglnie silna.
Rozwj komputerowych modeli neuronowych struktur mzgu pokazuje, w jaki sposb
realizowane s stany mentalne, inspirujc nowe dyscypliny inynierii takie jak robotyka
kognitywna i informatyka neurokognitywna.
Zbudowanie neuromorficznych, elektronicznych systemw i modeli komputerowych
realizujcych funkcje umysu pomoe nam zrozumie i przywykn do tego, e zachowanie
zwierzt i ludzi jest wynikiem procesw zachodzcych w ich mzgach. Dopki tak si nie
stanie w powszechnej wiadomoci nadal panowa bd dualistyczne idee w
przeprowadzonej w 2009 roku ankiecie (Demertzi i inn. 2009) wrd studentw uniwersytetu
w Edynburgu 65% uznao zdanie kady ma dusz niezalen do ciaa za prawdziwe.
Studenci uniwersytetu z Liege byli bardziej sceptyczni, tylko 37% odpowiedziao tak na to
pytanie.

3. Wolna wola, czyli iluzja wolnego wyboru.

Pomidzy psychologi zajmujc si subiektywnymi przeyciami czowieka, a naukami
o mzgu zajmujcymi si opisem obiektywnym zjawisk zachodzcych w mzgu, istnieje
przepa. Jak to moliwe by zliczanie impulsw przez neurony wystarczyo do powstania
subiektywnych stanw mentalnych? Jest to centralne zagadnienie filozofii umysu (Chalmers
1996; Dennett 1991). Bez przekonywujcej teorii i prostych przykadw jej dziaania
zrozumienie, e mzg i umys to dwie strony tego samego bdzie bardzo trudne.
Kognitywistyka powstaa z poczenia rnych dziedzin nauki, ktre maj co do
powiedzenia o mechanizmach poznawczych, ale nie utworzya jeszcze centralnej, unifikujcej
teorii. Mona obserwowa stany mzgu i przejcia pomidzy nimi, opisywa je za pomoc
regu zachowania, ale taki mechanistyczny model nie opisze subiektywnego umysu. Czy
neuronauki mog stworzy zadawalajcy, subiektywny model umysu i na jakim poziomie
opisu procesw zachodzcych w mzgu naley szuka korelatw stanw mentalnych?
W mikroskali pojedyncze neurony reaguj na dochodzce do nich pobudzenia;
szczegowe modele komputerowe tego procesu w peni zgadzaj si z rezultatami
eksperymentw. Neurony w korze mzgu zgrupowane s w kolumnach korowych, liczcych
10-100 tysicy neuronw. Zachodzce w nich procesy moemy od niedawna symulowa w
do realistyczny sposb dziki projektowi Blue Brain (Markram 2006), ktrego celem bya
wanie szczegowa symulacja funkcji caej kolumny korowej. Wiksze grupy neuronw
(pod jednym milimetrem kwadratowym powierzchni kory jest okoo 100.000 neuronw)
tworz mezoskopowe sieci, ktre organizuj si w rne filtry analizujce informacj
dochodzc ze zmysw (np. rozpoznawanie fonemw, sylab i wyrazw, lub rozpoznawanie
wzrokowe ksztatu i ruchu). Tworz rwnie mapy czuciowe i ruchowe, pozwalajce na
precyzyjn lokalizacj bodcw czuciowych i sterowanie miniami za pomoc
mechanizmw kodowania populacyjnego. Istniej liczne modele komputerowe obrazujce
szczegy tych procesw. Korowe i podkorowe sieci neuronowe o skali kilku centymetrw

9
wykonuj wiele skomplikowanych funkcji, np. okolice zakrtu wrzecionowatego specjalizuj
si w rozpoznawaniu twarzy a ich uszkodzenie prowadzi do prozopagnozji, czyli niezdolnoci
do rozpoznawania twarzy. Nie wiemy jeszcze jak ten proces przebiega w szczegach, ale
mamy nieze pojcie o tym, jakiego rodzaju transformacje zachodz w hierarchicznie
zorganizowanych sieciach ukadu wzrokowego, umoliwiajc proces widzenia i
rozpoznawania obiektw naturalnych. Sieci neuronowe w drugorzdowych obszarach kory
zmysowej integruj informacj z rnych rde, tworzc odpowiednie skojarzenia z
zapamitanymi epizodami, nadajce behawioralny sens pojawiajcym si informacjom.
Wiemy te sporo o procesach synchronizacji neuronw odpowiedzialnych za uwag i o
powstawaniu rnego rodzaju ladw pamici, od epizodw do pamici semantycznej,
chocia nie jest to jeszcze wiedza pewna i szczegowa. Nawet proste modele sieci
neuronowych zapamituj informacj zmieniajc ca swoj struktur i wykazujc przy tym
wiele cech pamici biologicznej. Psychiatria komputerowa bada modele normalnych funkcji
poznawczych i wyniki zaburze na poziomie wytwarzania impulsw i komunikacji pomidzy
neuronami. Swoje modele komputerowe maj waciwie wszystkie zespoy objaww
neuropsychologicznych jak i choroby psychiczne (Duch 2000).
Stosunkowo najmniej wiemy o wyszych czynnociach poznawczych, zwizanych z
celowym zachowaniem, myleniem, rozumowaniem, planowaniem, rozwizywaniem
problemw, komunikacj za pomoc jzyka. Dziki metodom neuroobrazowania funkcji
mzgu (por. Jakowski 2009; Duch 2008) fMRI, PET, SPECT, DTI, MEG, EEG i innych
coraz lepiej wida, ktre struktury mzgu s zaangaowane w tego typu czynnoci, jednak
odczytanie stanw mentalnych z obrazw aktywnoci mzgu nie jest atwe. Do pewnego
stopnia udaje si to osign przy tworzeniu interfejsw mzg-komputer: intencje lub
specyficzne myli da si odrnia na tyle dokadnie, by uy je do sterowania wzkiem
inwalidzkim lub do wyboru liter czy innych obiektw na ekranie. Postp w tej dziedzinie jest
szybki i jest szansa na bardziej precyzyjne rozpoznawanie specyficznych stanw mentalnych,
i to nawet wczeniej, ni zostan one uwiadomione. Paty przedczoowe tworz konkurujce
ze sob plany rnych dziaa, a wybr pomidzy nimi dokonuje si dziki zachodzcym w
sieciach neuronowych procesom typu zwycizca bierze wszystko. Jeden z planw zwycia
i zaangaowane w jego tworzenie neurony hamuj aktywno neuronw uczestniczcych w
tworzeniu konkurencyjnych planw. Narastajca gotowo do podjcia dziaania (wykonania
jakiego ruchu, lub pobudzenia wewntrznego obszaru mzgu) rozpoznawana jest jako
intencja dziaania, ale ja dowiaduje si o tym dopiero po osigniciu dostatecznie
wysokiego progu aktywacji, przypisujc sobie podjcie decyzji. Omwione poniej
eksperymenty dobrze ilustruj ten proces.
Kiedy jestemy wiadomi decyzji podjtej przez mzg?
Decyzje podejmowane s na podstawie planw tworzonych przez mzg, wic mona je
wykry tym wczeniej, im analizowany obszar jest bardziej odlegy od kory ruchowej. W
dugiej serii eksperymentw, ktre zapocztkowa w latach 1970. Benjamin Libet okazao si,
e bezporednia stymulacja palca jest odczuwana nawet o p sekundy wczeniej ni
jednoczesna stymulacja kory czuciowej palca przeciwlegej rki. Wydawaoby si, e
bezporednia stymulacja kory powinna by odczuwana nieco wczeniej, gdy sygna
czuciowy wdruje do kory przez kilkadziesit milisekund. Dennett (1991) dokadnie analizuje
te eksperymenty, omawiajc karkoomne hipotezy Libeta i Ecclesa na temat procesw
wiadomych antydatowanych w przeszo, majcych rzekomo stanowi zagroenie dla
materializmu. Rozwizanie moe by do jednak proste: specyficzne odczucia wymagaj nie
tylko oglnego pobudzenia kory, ale powstania specyficznego atraktora, by zosta waciwie

10
skategoryzowane i odrnione od innych procesw przez te obszary mzgu, ktre peni w
tym przypadku rol wewntrznego obserwatora. Czas potrzebny na dyssypacj energii
dostarczonej do kory czuciowej zalee bdzie od siy pobudzenia impulsem elektrycznym i
zanim nie pojawi si odpowiednia synchronizacja neuronw (atraktor) mog min uamki
sekund. Niestety oceny czasw na podstawie modeli neuronowych nie s proste i nikt tego
dokadnie nie obliczy. Ze wzgldw etycznych takich eksperymentw ju si obecnie nie
prowadzi, ale ich interpretacja podobna jest do wielu innych w tej dziedzinie (Lau i inn.
2007), nie ma tu wic kontrowersji.
W serii synnych obecnie eksperymentw
Libet prosi badanych, by czekali na pojawienie
si chci dziaania, zapamitali gdzie w tym
momencie bya wskazwka na tarczy zegara, po
czym naciskali przycisk. Rnica pomidzy
pojawieniem si intencji dziaania i naciniciem
przycisku wynosia okoo 200 ms z bdem nie
wikszym ni 50 ms. Elektroda umieszczona na
dodatkowej korze ruchowej pozwolia mierzy
narastajcy potencja gotowoci do dziaania i
mona byo w wiarygodny sposb przewidzie,
kiedy ono nastpi przynajmniej 300 ms przed
uwiadomieniem sobie intencji chc nacisn przycisk, a wic okoo 500 ms przed
podjciem dziaania (Libet, 2000). wiadoma decyzja poprzedzana jest niewiadom
aktywnoci mzgu przygotowujc do dziaania. Gdyby to wola inicjowaa dziaanie
naleaoby si spodziewa najpierw subiektywnego poczucia intencji, a potem pojawienia si
potencjaw gotowoci i wykonania ruchu, okazao si jednak ku wielkiemu zaskoczeniu
badaczy e jest odwrotnie. Zewntrzny obserwator moe wiedzie o uamek sekundy
wczeniej ni sam badany, czyli obserwator wewntrzny, e decyzja zostaa podjta.
Libet (2000) mia nadziej, e chocia wola nie moe inicjowa intencji dziaania, to
moe je kontrolowa blokujc wykonanie dziaania. W jego ocenie w okienku czasowym 50150 ms przed podjciem dziaania wiadoma wola moe je zablokowa. Blokowanie chci do
zrobienia czego jest czste i moemy zdawa sobie spraw z kilku rnych intencji dziaania,
z ktrych wiadomie wybieramy tylko jedn. Planowanie dziaa nie bdcych
automatycznymi odruchami jest do wolne, ale jeli mamy kilka alternatywnych planw to
wybr pomidzy nimi moe by szybki pole przedruchowe (preSMA), znajdujce si
pomidzy kor ruchow i przedczoow, specjalizuje si w kontroli wolicjonalnych ruchw w
sytuacjach konfliktowych (Nachev i inn. 2007), jednake jego rola moe by zwizana
gwnie z przygotowaniem do dziaania. Aktywacja samego dodatkowego pola ruchowego
(SMA) jest zwizana z przygotowaniem do wykonania specyficznych sekwencji ruchw;
znajdujce si tam komrki pobudzaj si selektywnie w rnych konfiguracjach przy
spontanicznie inicjowanych ruchach (eksperymenty, ktre doprowadziy do takich wnioskw
szczegowo omawia Passingham i Lau, 2006).
Dokadniejsza analiza aktywacji kory zaangaowanej w proces powstrzymywania
intencjonalnych ruchw za pomoc obrazowania fMRI (Brass i Haggard, 2007) pokazaa
dodatkowe trzy struktury: przednie pole grzbietowo-czoowo-przyrodkowe (dFMC, czyli
pole Brodmana BA9), obustronne aktywacje przedniej brzusznej czci kory wyspy (avIns),
oraz prawostronnego grnego zakrtu skroniowego (rSTS). Brak byo natomiast kontrastu w
aktywacji pola przedruchowego preSMA w sytuacjach podjcia i powstrzymania si od
dziaania. Jest to zrozumiae jeli rol tego pola jest gwnie przygotowanie do dziaania, a
blokowanie jest wynikiem aktywacji preSMA przez dFMC. Aktywacja pola dFMC przy

11
braku blokowania dziaania jest niewielka, co wiadczy o jego roli w przygotowaniu do
blokowania, a nie w samym planowaniu dziaania, ktre odbywa si na wczeniejszym etapie
w patach przedczoowych. Taka interpretacja zgodna jest rwnie z analiz pocze
funkcjonalnych tego obszaru i modelami zstpujcej (top-down) kontroli samo-regulacji, w
ktrych przepyw informacji zmierza od obszarw przedczoowych przez preSMA i SMA do
pierwotnej kory ruchowej (Khn, Haggard i Brass 2009). Aktywacja kory wyspy moe by
zwizana z uczuciem frustracji spowodowanym zablokowaniem intencjonalnego dziaania.
Rola rSTS nie zostaa w tym artykule skomentowana, ale z innych prac wiadomo, e to pole
zwizane jest z reprezentacj obserwowanych intencjonalnych akcji, reagujc na relacje
pomidzy ruchem i kontekstem, w jakim by wykonywany (Saxe i inn. 2004).

Eksperyment Libeta: badany odczuwa ch dziaania i zapamituje pooenie wskazwki zegara;

potencja gotowoci narasta uamek sekundy wczeniej, pozwalajc na przewidywania dziaania zanim
intencja zostanie uwiadomiona. Rys. z pracy Haggard, 2008.

Libet sam odrzuci moliwo wyjanienia blokowania za pomoc konkurencyjnych

planw argumentujc, e pozbawioby to wiadomo siy sprawczej, pozostawiajc tylko
niewiadome reakcje, a wic dziaanie za ktre nie mona bra wiadomej odpowiedzialnoci,
tak jak w przypadku zespou Touretta lub zespou obcej rki. Alternatyw jest wola
blokowania dziaania bez wczeniejszej aktywnoci neuronalnej. Poniewa uwiadomienie
sobie decyzji jest pniejsze ni niewiadome procesy j przygotowujce Libet wprowadza
rozrnienie pomidzy treci wiadomoci, czyli decyzj blokowania dziaania nastpujc
przed jej uwiadomieniem, i samym uwiadomieniem sobie tej decyzji, nastpujcej po

12
pojawieniu si potencjau przygotowawczego. Jest to karkoomne rozwizanie: jeli
podejmuj w sposb wolny decyzj, ale nie jestem jej wiadomy, jak mog twierdzi, e jest
to moja wiadoma decyzja?

Pocztkowe plany dziaania tworzone s znacznie wczeniej w korze przedczoowej.

Soon i inn. (2008) stwierdzili, e kiedy badani mieli wicej czasu czekajc na pojawienie si
chci nacinicia lewego lub prawego przycisku, uwiadamiali sobie swoje intencje dziaania
okoo sekundy przed jego podjciem, jednak analiza obrazu aktywnoci kory przedczoowej
oraz kory ciemieniowej pozwolia na przewidywanie ich wyboru ze statystycznie znaczc
dokadnoci nawet na 10 sekund wczeniej. Techniki neuroobrazowania uyte w tych
dowiadczeniach dostarczaj bardzo mao precyzyjnych informacji o urednionej aktywnoci
neuronalnej. Nie ma wtpliwoci, e umieszczenie elektrod bezporednio na powierzchni
kory lub pomiar aktywnoci indywidualnych neuronw pozwoliby na znacznie dokadniejsze
przewidywania. Te eksperymenty nie pozostawiaj wtpliwoci, e podjcie decyzji jest
wynikiem niewiadomych procesw, ktrych rezultat staje si wiadomy dopiero gdy
aktywacja kory ruchowej osignie dostatecznie wysoki poziom by pozostae czci mzgu
mogy j jednoznacznie skategoryzowa, a wic by pojawia si jako tre dowiadczenia
wewntrznego.
Chocia nie mamy na to jeszcze dowodw eksperymentalnych podobny mechanizm jest
zapewne odpowiedzialny za pojawienie si myli: pobudzenie obszaru Brocka bez
pobudzeniem kory ruchowej powinno wywoa wewntrzne wraenie werbalnego mylenia,
podczas gdy sekwencja skojarze bez pobudzania obszaru Brocka moe prowadzi do
niewerbalnych procesw mylowych.
Czy jestemy wiadomi tego, co wpywa na decyzje mzgu?
Niektre decyzje podejmowane przez mzg mona zablokowa bez wiedzy osoby
biorcej udzia w eksperymencie. W serii eksperymentw Lau i jego koledzy (Lau i
Passingham, 2007; Lau i inn. 2007) zastosowali magnetyczn stymulacj
przezczaszkow (TMS, Transcranial Magnetic Stimulation) pokazujc, e
stymulacja okolic przed dodatkowym polem przeruchowym (pre-SMA)
ju po wykonaniu spontanicznego ruchu przesuwa postrzegany moment
pojawienia si intencji wstecz w czasie, przesuwajc jednoczenie
postrzegany moment wykonania czynnoci wprzd w czasie!
Wnioskujemy, e postrzegany moment pojawienia si intencji zaley,

13
przynajmniej czciowo, od aktywnoci neuronalnej ktra dokonuje si ju po wykonaniu
dziaania. (Lau i inn. 2007).
Wczeniejsze eksperymenty (Brasil-Neto i inn. 1992) pokazay, e spontaniczne intencje
dziaania mona zaburzy za pomoc pola magnetycznego w taki sposb, e ich wiadome
odczucia woli dziaania nie ulegnie zmianie. Zadaniem badanych osb byo wyprostowanie
palca lewej bd prawej rki na usyszany sygna. Stymulowano kor przedczoow i kor
ruchow jednej z pkul. Jedynie w przypadku stymulacji kory ruchowej (ale nie
przedczoowej) impulsami pola magnetycznego krtszymi ni 200 ms pojawiy si rne
preferencje wyboru lewej bd prawej rki. Chocia biorcy udzia w eksperymencie mieli
poczucie wolnego wyboru a 80% wszystkich decyzji przypadao na stron przeciwn ni
stymulowana pkula.
Daniel Wegner, psycholog z Harwardu, w ksice Iluzja Wolnej Woli
(2002) omawia liczne eksperymenty, w ktrych ludzie myl si co do swoich
intencji i dziaania. W pewnych sytuacjach moemy aktywnie dziaa nie
zdajc sobie z tego sprawy, np. popychajc talerzyk w czasie seansu
spirytystycznego, poruszajc rdk radiestezyjn, czy wykonujc czynnoci
pod wpywem hipnozy. Moliwa jest sytuacja odwrotna, w ktrej
przypisujemy sobie nie swoje dziaania, ulegajc zudzeniu, e kontrolujemy sytuacj, ktra
od nas nie zaley. wiadomo wasnego dziaania (rysowania dojstikiem) zwizana jest z
aktywnoci przedniej czci kory wyspy (AIC), a wiadomo, e uczestniczy si biernie i
inna osoba wykonuje ruchy, z aktywacj dolnej kory ciemieniowej (IPC). Wydaje si, e
funkcja kory AIC zwizana jest z integracj wielomodalnych informacji zmysowych
zwizanych z wasnym wolicjonalnym dziaaniem, a kory IPC z reprezentacj ruchu w
ukadzie niezalenym od wasnego pooenia (Farrer i Frith, 2002). Wagner (2002)
konkluduje, e wiadome akty woli nie s w adnym przypadku przyczynami naszych
dziaa, lecz zarwno dziaania jak i poczucie intencji tego dziaania s wynikiem tej samej,
niewiadomej aktywnoci mzgu, podobnie jak byskawica i grzmot s wynikiem tego
samego procesu przepywu prdu, chocia grzmot zawsze syszymy po byskawicy.
Jeli intencje dziaania s rezultatem niewiadomych procesw, to subiektywne poczucie
woli moe korelowa si z aktywnoci zlokalizowanych obszarw kory mzgu. Elektryczna
stymulacja pola przedruchowego i dolnego pacika ciemieniowego (Desmurget i inn. 2009,
rys. powyej) u pacjentw poddanych lokalnemu znieczuleniu pokazaa, e istotnie
aktywno neuronalna zwizana z dziaaniem i intencj dziaania realizowana jest w
odrbnych obszarach mzgu. Stymulacja pola przedruchowego wywoaa ruchy twarzy i
koczyn, ale pacjenci zaprzeczali, e wykonali jakie ruchy (pomimo tego, e znieczulenie
tylko czciowo zmniejszyo czucie w koczynach). Stymulacja prawego dolnego pacika
ciemieniowego wywoaa siln intencj by poruszy lew rek, ramieniem lub stop, a
prawego by porusza ustami i mwi. Zwikszenie siy stymulacji w tych obszarach zostao
zinterpretowane przez pacjentw jako intencja i wykonanie tych ruchw, chocia nie
obserwowano zwikszonego napicia mini. Pacjenci dowiadczali iluzorycznych ruchw,
pytali: ruszaem ustami co powiedziaem? wiadome intencje ruchw zwizane s z
aktywnoci kory ciemieniowej, ktra w normalnych warunkach pojawia si przed
wykonaniem ruchu. Obszary ciemieniowe zaangaowane s w liczne funkcje: tworzenie map
pamici roboczej zwizanych z orientacj przestrzenn, wyobrani, w ukadzie odniesienia
wzgldem swojego ciaa, w tym reprezentacj celowych ruchw i manipulacj obiektami
wymagajc koordynacji i wyobrani przestrzenno/ruchowej.
Podobne techniki badania mzgu mona bdzie uy do wykrywania ukrytych
przekona i kamstw (Duch 2008). W dalszej przyszoci stanowi to moe zagroenie dla

14
utrzymania prywatnoci myli (Haynes i Rees 2006) oraz zdalnego sterowania zachowaniem
ludzi, ktrzy nie bd sobie zdawa sprawy z takich manipulacji. W 2008 roku w USA
zatwierdzono patent (US Patent 7460903) Metoda i system do zmiany poznawczoemocjonalnego profilu osoby w czasie rzeczywistym, oparty na kombinacji EEG i TMS.
Rozwaa si te moliwo zastosowania stymulacji za pomoc kombinacji ultradwikw i
pola magnetycznego (Norton 2003). Firma Sony opatentowaa pomys (chocia daleko do
jego praktycznej realizacji) bezporedniego wywoywania wrae zmysowych w mzgu za
pomoc ultradwikw (US Patent 6,729,337 Metoda i system generowania danych
zmysowych w korze mzgu czowieka).

Obszary kory ciemieniowej i pola przedruchowego, ktre w wyniku dranienia wywoay u 7 osb
subiektywne odczucie intencji ruchu (trjkty), wraenie, e si naprawd poruszyy (gwiazdki), oraz
rzeczywiste ruchy (kka). Za: Desmurget i inn. 2009.

Czy moemy zobaczy intencje i reprezentacje poj w mzgu ?

W eksperymencie wykonanym przez Hayenesa i wsppracownikw (2007) badani
mieli zdecydowa, czy chc doda czy odj od siebie dwie liczby. Po krtkiej przerwie, w
czasie ktrej mieli utrzymywa intencj podjcia jednego z tych dwch dziaa na ekranie
pojawiay si liczby, a nastpnie wynik dodawania, odejmowania i dwa bdne wyniki.
Badani pokazywali wwczas jedn z liczb, ujawniajc swoje intencje. Aktywno pl kory
przedczoowej (PFC), a zwaszcza jej czci przyrodkowej (MPFCa, czyli anterior =
przednia, MPFCp, posteriori=tylna) i w mniejszym stopniu pobliskich pl korowych, w

15
czasie oczekiwania na pojawienie si liczb, monitorowano za pomoc fMRI, odczytujc z
otrzymanych obrazw decyzj dodania lub odejmowania przez badane osoby z dokadnoci
ponad 70%. Aktywno innych obszarw bya sabiej skorelowana z tym, jak podjli
decyzj.

Rnice aktywnoci pl MPFCa i MPFCp pokazuj ukryte intencje dodawania lub odejmowania
dwch liczb. Rysunek z pracy Haynes i inni 2007.

Udao si te zobaczy w miar stabilne obrazy fMRI ludzi, ktrzy widz, sysz lub
myl o jakim pojciu (Mitchell i inn. 2008). Czytanie sw, jak i ogldanie obrazkw, ktre
przywodz na myl dany obiekt, wywouje podobne aktywacje mzgowy kod sensu poj.
Indywidualne rnice s wyrane, ale aktywacje pomidzy rnymi ludmi s na tyle
podobne, e prosty klasyfikator moe si tego nauczy. Model nauczony na okoo 10
obrazach fMRI i bardzo duym korpusie sw (1012), pozwalajcym oceni spodziewane
korelacje pomidzy sowami, dobrze przewiduje aktywno mzgu mierzon za pomoc
fMRI dla ponad 100 innych rzeczownikw. Aktywacje mzgu dla rnych sw mog suy
za rozkady bazowe pozwalajce za pomoc korelacji pomidzy sowami przewidzie
aktywacje dla nowych poj; pobudzenia rnych obszarw mzgu to naturalna baza dla
reprezentacji sensu poj dziki skojarzeniom i przygotowaniu do dziaania.

16
Na podstawie korelacji sw midzy sob tworzony jest wektor reprezentujcy dane sowo i
obliczana przewidywanaCzy
aktywno
mzgu,
ktrpojawienie
mierzy fMRI
moemy
zobaczy
si(Mitchell
intencji i?inn 2008).

Pojawienie si woli dziaania wynika z aktywnoci neuronw w obszarze

ciemieniowym, ktre pobudzaj si (lub uywajc jzyka psychologii, ich uwaga skupia si)
w wyniku aktywnoci pl korowych w obszarach przedruchowych, przygotowujcych mzg
do podjcia dziaania. Uwaga oznacza tu zsynchronizowan aktywno, ktra wyhamowuje
konkurencyjne pobudzenia i pozwala na dostp do pamici roboczej, a wic ma wpyw na
biece dziaanie. Do neuronw w tych obszarach docieraj zarwno wejcia z kory ruchowej
jak i informacje z kory wzrokowej, dlatego s one neuronami lustrzanymi, reagujcymi
zarwno na wasne intencje dziaania jak i na postrzegane ruchy innych osb i zwierzt. Te
same obszary kory reaguj rwnie na bl dowiadczany przez inne osoby (Farrer i Frith,
2002, Jackson i inn, 2005; Rizzolatti i inn. 2009), gdy docieraj do nich rwnie projekcje
neuronw z podkorowych struktur ukadu limbicznego. Jest to neurobiologiczn podstaw
empatii, wspczucia i naturalnej moralnoci (Preston i Waal 2002).
Hulme, Friston i Zeki (2008) pokazali, e aktywacje pierwotnej kory wzrokowej s
skorelowane z przetwarzaniem bodcw wzrokowych, ale nie z ich uwiadomieniem czy
podejmowaniem decyzji. Aktywacja pl ciemieniowych i skroniowych skorelowana jest z
podejmowaniem decyzji, a wic intencj dziaania, ale nie z sam obecnoci bodca.
Aktywacja kory ruchowej koreluje si z uwiadomieniem bodca (raportem werbalnym). W
innym eksperymencie Kawabata i Zeki (2008) zbadali korelaty neuronalne podania,
pokazujc badanym zdarzenia, przedmioty i osoby. Atrakcyjno bodcw bya skorelowana
z aktywacj ukadu nagrody mzgu niezalenie od kategorii tych bodcw. Nie znaleziono
natomiast aktywacji specyficznych obszarw dla mao atrakcyjnych bodcw. Autorzy
sugeruj, e wzgldna aktywacja kory zakrtu obrczy w stosunku do kory oczodoowejczoowej zwizana jest ze stopniem atrakcyjnoci danego bodca.

System neuronw lustrzanych w korze czoowej i ciemieniowej otrzymuje informacje z ukadu

wzrokowego przez tyln cz zakrtu grnoskroniowego (Iacoboni i Dapretto 2006).

17

Podsumowujc, liczne eksperymenty zarwno na ludziach zdrowych (Haggard 2009;

Brass i Haggard 2008) jak i cierpicych na rne zaburzenia dziaa wolicjonalnych (Sebanz i
Prinz 2006) wykonane w ostatnich latach pokazuj spjny obraz zachodzcych w mzgu
procesw podejmowania decyzji. Nie jest to proces monolityczny, jak mogoby si wydawa
na podstawie introspekcji, lecz warto tu wyrni przynajmniej trzy aspekty (Brass i Haggard
2008). Pierwszy krok to ustalenie jakie dziaania mona podj. Zaley to od motywacji i
oceny powodw dziaania. Drugi aspekt to okrelenie kiedy zacz je wykonywa; w
niektrych sytuacjach nie wymaga to odrbnej decyzji, gdy wystarczy reakcja na
oczekiwane zdarzenie. Trzeci aspekt to ostateczna decyzja przed wykonaniem wybranej akcji,
pozwalajca na powstrzymanie si od dziaania w ostatnim momencie moe to by
rezultatem skomplikowanego procesu oceny skutkw planowanego dziaania. Takie
rozrnienie kilku aspektw procesu podejmowania decyzji pozwala na precyzyjn analiz
warunkw wpywajcych na wyniki eksperymentw, ktre czsto daway pozornie sprzeczne
ze sob rezultaty.
Neuronauki nie pozostawiaj wtpliwoci, e staroytne wyobraenia o duchu w
maszynie, obdarzonym woln wol, za pomoc ktrej ja rzdzi ciaem, s bdne. Takie
przekonania oparte byy na naiwnej introspekcji i nie ma adnych powodw, by okazay si
prawdziwe, jednak to na nich opiera si najczciej rozumienie natury ludzkiej. W
metaforycznym sensie moemy powiedzie, e umys jest cieniem neurodynamiki. Tylko
nieliczne procesy w mzgu s na tyle jednoznaczne, by day si odrni i zostay zauwaone
(wywoay aktywno) przez te struktury mzgu, ktre mog zainicjowa jakie dziaania lub
werbalne komentarze, ktre s wynikiem ruchu aparatu gosowego, albo wewntrzny ruch
myli, jeli nie dochodzi do gonej wypowiedzi. Niektre stany trudno jest opisa (np.
emocje czy uczucia) gdy s to rozlege (korowe i podkorowe), mocno zrnicowane
pobudzenia mzgu, ktre trudno jednoznacznie zamkn w dyskretnych ramach. Sabe
sprzenie zwrotne kory zmysowej z wyszymi obszarami korowymi i hipokampem,
kodujcymi pami epizodyczn, moe spowodowa agnozj wyobraeniow, niezdolno do
szczegowych wyobrae wzrokowych, suchowych czy smakowych (Duch 2009). W
efekcie pomimo tworzenia si planw i intencji dziaania, np. aktywacji jakiej melodii, nie
jest to dziaanie wiadome, dopiero wykonanie (zagranie utworu lub zanucenie) pozwala
uwiadomi sobie jaki proces przebiega w mzgu. Czasami ja dowiaduje si o tym co si
dzieje w mzgu dopiero przez obserwacj swojego dziaania.
Dobr drog do zrozumienia zachowania ludzi i zwierzt wydaje si tworzenie coraz
bardziej wyrafinowanych modeli komputerowych funkcji mzgu i prba powizania ich ze
zdarzeniami mentalnymi (Duch, 2005). Dynamika procesw zachodzcych w mzgu nie da
si przeoy na opis werbalny, gdy s to zbyt skomplikowane procesy, czsto prowadzce
do zaskakujcych zachowa. Mona sobie wyobrazi trajektori stanw mzgu i
odpowiadajce im subiektywne stany mentalne, przebiegajc w skomplikowanym
krajobrazie uformowanym przez czynniki genetyczne, rodowiskowe, kulturowe, jzyk
ojczysty i jzyki wyuczone, indywidualne przeycia, wszystko co dziki neuroplastycznoci
odcisno na nim swoje pitno. Takie zdarzenia maj wpyw na neurodynamik, a wic na
nasze mylenie, stany mentalne, sposb przeywania wiata, ale tylko z nielicznych
czynnikw zdajemy sobie spraw. Nie istnieje peny, narracyjny opis takich procesw,
chocia liczne szkoy psychoanalizy usiuj odkry kluczowe elementy, wpywajce w
niewiadomy sposb na powstawanie problemw psychicznych. Mamy skonnoci do
konfabulacji, wymylania pozornych przyczyn, pozwalajcych zachowa iluzje racjonalnego
dziaania (Gazzaniga 1997).

18
Powstao okoo 70 kierunkw i ponad 500 wariantw szk psychoterapii opartych na
odmiennych zaoeniach. Kada z nich ma jakie sukcesy i swoich zwolennikw, ale adna
szkoa nie dotara do prawdziwych przyczyn efektywnoci swojego dziaania. Zmiana
zachowania wymaga zmiany neurodynamiki stanw mzgu, a wic struktury pocze i
pobudliwoci neuronw. Dlatego psychoterapia powinna wsppracowa z neuronaukami nad
efektywnymi metodami wykorzystywania neuroplastycznoci mzgu (Cozolino 2004). Ch
zmian pacjentw poddajcych si psychoterapii, umiarkowany stres oraz wywoanie emocji,
zwikszajcych neuroplastyczno mzgu i pozwalajcych na zmiany, to kluczowe elementy
odpowiedzialne za skuteczno dziaa psychoterapeutycznych, lece u podstaw dziaania
wszystkich form terapii.
Jakie s implikacje tego nowego obrazu natury ludzkiej?

4. Implikacje.
Umys wydaje si kontrolowa ciao, ale nie zdajemy sobie bezporednio sprawy z
posiadania mzgu. Jeszcze kilkaset lat temu powszechnie sdzono, e procesy mylowe to
funkcja ducha skrywajcego si w pynie mzgowo-rdzeniowym. Wikszoci procesw
zachodzcych w mzgu przebiega w niewiadomy sposb, jedynie nieliczne kocowe
rezultaty s uwiadamiane. Jak pokazuje psychologia rozwojowa nasza wiedza o sobie jest
tylko teori umysu (Doherty 2008). Wielu ludzi usiowao stworzy racjonalny obraz
umysu, obdarzonego woln wol (np. Popper i Eccles, 1977) obawiajc si, e porzucenie
tradycyjnych wyobrae oznacza bdzie degradacj godnoci ludzkiej. Rozwj bada nad
mzgiem i omwione powyej eksperymenty nie pozwalaj ywi nadziei na utrzymanie
racjonalnego obrazu natury ludzkiej zgodnego z tradycj.
Wolna wola jest kluczowym elementem, na ktrym opieraj si nie tylko teorie wielu
religii, lecz rwnie idea osobistej odpowiedzialnoci i cae prawodawstwo. Thomas Jefferson
rozpocz Deklaracj Niepodlegoci (1776) od stwierdzenia Uwaamy za oczywiste
nastpujce prawdy: e wszyscy ludzie stworzeni zostali rwnymi, e Stwrca obdarzy ich
pewnymi nienaruszalnymi prawami, e do praw tych naley ycie, wolno i swoboda
ubiegania si o szczcie, e dla zabezpieczenia tych praw wyonione zostay wrd ludzi
rzdy, ktrych sprawiedliwa wadza wywodzi si ze zgody rzdzonych . Mao kto jednak
pamita, e to stwierdzenie miao jedynie na celu zaprzeczenie boskim prawom arystokracji i
krlw, jak czytamy w dalszej czci: Historia rzdw obecnego krla Wielkiej Brytanii to
historia stale powtarzajcych si krzywd i uzurpacji, ktre wszystkie miay na celu
ustanowienie absolutnej tyranii. Ludzie maj rwne prawa, ale nie s rwni ani w sensie
fizycznych ani mentalnych moliwoci, ani swoich talentw, ani te przymiotw moralnych.
Empatia, zdolno do odczuwania wspczucia jest wynikiem zoonych procesw
zachodzcych w mzgu (de Vignemont, Singer, 2008) i rne zaburzenia procesw
rozwojowych lub uszkodzenia mzgu mog doprowadzi do antyspoecznych lub
psychopatycznych zachowa. Przestrze wolnoci dziaania rnych ludzi nie jest bynajmniej

Pola kory aktywowane przy dowiadczaniu wasnego blu (rysunek po lewej

stronie) czciowo pokrywaj si z polami aktywnymi przy obserwacji cudzego
blu u osb zdolnych do empatii (rys. po prawej stronie). Za Singer i inn. (2004).

19
jednakowa.
W 2000 roku zamordowano ponad p miliona ludzi na wiecie1. Okolicznoci
obciajc jest zaplanowanie zbrodni (premedytacja), a agodzc jest niepoczytalno osb,
ktre popeniy zbrodni, w tym chwilowa niepoczytalno, np. zbrodnia popeniona w
afekcie. Pierwszy raz uyto tego argumentu w 1843 roku Daniel M'Naghten, ktry dokona
zamachu na premiera Wielkiej Brytanii, zosta uznany za niepoczytalnego. Argumentacja
powoujca si na niepoczytalno wymaga, by oskarony nie zdawa sobie sprawy ze
swojego czynu. Czy mona jednak podzieli ludzi na wyranie odrbne kategorie, tych ktrzy
s normalni i tych, ktrzy s niepoczytalni? Czy jest jaki poziom emocji lub rozumienia
konsekwencji swoich czynw, od ktrego ju nie kontrolujemy swojego zachowania, czy jest
to raczej sprawa stopnia? Skonno do gwatownych zachowa moe by rezultatem mutacji
genetycznych lub zaburze rozwojowych, ktre prowadz do nienormalnych mzgw i
predyspozycji do popenienia morderstwa. Zbytnia pobudliwo ciaa migdaowatego
wywouje zwikszon agresj, a niska aktywno patw czoowych, ktre nie potrafi jej
wyhamowa, zmniejsza zdolno do samokontroli.
Czy wszyscy ludzie maj dostatecznie siln wol by w peni kontrolowa swoje
zachowanie? Sia woli moe by wynikiem siy pobudzenia obszaru pre-SMA przez paty
przedczoowe tak, by pojawia si wyrana ch dziaania. Nauka kontrolowania emocji i
woli jest moliwa ale systemy edukacji si tym nie zajmuj. Czasami robimy rzeczy, ktrych
potem aujemy, nasze mzgi inicjuj dziaanie zanim uwiadomi sobie intencj tego
dziaania. Mona wic sobie wyobrazi, e nie kademu jest rwnie atwo powstrzyma si
od niewaciwego zachowania. Czy jest to wystarczajc wymwk by unikn kary?

Mzgi, moralno i odpowiedzialno.

Kora przedczoowa umoliwia moralne rozwaania (Hauser 2006); uszkodzenia tej
czci mzgu prowadz do nabytej socjopatii, przejawiajc si w postaci impulsywnych
kryminalnych zachowa. Uszkodzenia ciaa migdaowatego powoduj obnion zdolno do
empatii i brak strachu, typowy dla dziaajcych z zimn krwi psychopatycznych
mordercw. Ocenia si, e okoo 25% wszystkich winiw w USA naley do jednej z tych
dwch grup. Czst przyczyn takich uszkodze s komplikacje okooporodowe oraz urazy i
udary mzgu. Czy sdy powinny uwzgldnia informacj genetyczn i neuroanatomi jako
czynniki agodzce? To tylko kilka z wielu pyta, przed jakimi stoi nowa dziedzina nauki,
neuroprawo (neurolaw).
Michael Gazzaniga, pionier neuronauk kognitywnych, napisa
ksik Etyczny Mzg (Gazzaniga 2005). Jest on jednym z liderw
projektu Prawo i Neuronauki (The Law and Neuroscience Project2)
sponsorowanego w USA przez Fundacj MacArthura. Celem tego
projektu jest rozwaenie implikacji wynikw bada nad mzgiem dla
prawa karnego. Zaangaowani w ten interdyscyplinarny projekt
eksperci analizuj uywanie argumentw opartych na neuronaukach w
rozumowaniu prawnikw, ograniczeniu osobistej odpowiedzialnoci,
przewidywaniu prawdopodobiestwa kryminalnych zachowa,

http://en.wikipedia.org/wiki/Murder#Demographics

http://www.lawandneuroscienceproject.org/

20
skonnoci psychopatycznych czy skonnoci do uzalenie od narkotykw. Takie badania
zaliczy mona do bioetyki, a w jej ramach do neuroetyki, skupiajcej si na zagadnieniach
osobistej odpowiedzialnoci i rozumienia moralnoci (Mobbs i inn. 2007). Rezultaty tego
projektu omwione zostay pimie Neuroethics przez Gazzanig (2008).
Gazzaniga uwaa, e w skroniowej korze dominujcej pkuli tworz si narracyjne
komentarze, oceniajce nasze postrzeenia i dziaania, nadajce im sens. Takie funkcje
nazywa interpreterem, tworzcym iluzj, e ja wszystko kontroluje. Uwaa on, e skoro
determinizm obowizuje w fizyce, a mzg jest czci fizycznego wiata, to rwnie mzgi
dziaaj deterministycznie, s swojego rodzaju automatami dziaajcymi wedug okrelonych
(cho wielce skomplikowanych) regu. Jak mona to pogodzi z osobist
odpowiedzialnoci? Wedug niego osobista odpowiedzialno to pojcie wynikajce z
umowy spoecznej, nie odnoszce si do danej osoby, a tylko do relacji pomidzy ludmi,
obdarzonymi mzgami dziaajcymi w deterministyczny sposb. Dlatego wedug niego
chocia mzgi dziaaj deterministycznie to ludzie mog podejmowa wolne decyzje i by
odpowiedzialni taka jest konkluzja jego ksiki.
Rozwizanie, za ktrym opowiada si Gazzaniga trudno jest zaakceptowa i niewielu
ekspertw si z tym zgadza. Genetyka behawioralna znacznie pogbia zrozumienie
zoonych czynnikw odpowiedzialnych za rozwj i zachowanie czowieka. Determinizm
oznacza, e w danym momencie moliwa jest tylko jedna przyszo, jeden wybr.
Determinizm genetyczny oznaczaby, e ten wybr jest w peni okrelony przez geny.
Determinizm neuronalny oznaczaby, e dany mzg w okrelonej sytuacji moe podj tylko
jedn decyzj. Wiele czynnikw wpywa na proces podejmowania decyzji: caa indywidualna
historia danej osoby, nieprzewidywalna sytuacja zewntrzna stwarzajca unikalny i
niepowtarzalny kontekst, plastyczno mzgu i zmiany w ekspresji genw na skutek
indywidualnych przey. Wyjtkiem s takie mutacje genetyczne, ktre prowadz do
ograniczenia poczytalnoci wywoujc powane zaburzenia, w tym niezdolno do
samokontroli i brak zrozumienia moralnych zachowa. W pozostaych przypadkach mona
myle jedynie o tendencjach do pewnych zachowa, ale nie o penym determinizmie.

Mzgi nieodpowiedzialne
Antyspoeczne zaburzenia osobowoci (Seligman i Rosenhan, 2003; Weber i inn. 2008;
Craig i inn. 2009), wystpujce u 2-3% populacji, mog by zarwno wynikiem wrodzonych
zmian wynikajcych z genetyki lub wczesnych procesw ksztatujcych rozwj mzgu, jak i
zmian nabytych pod wpywem czynnikw spoeczno-kulturowych. W tym drugim przypadku
s szanse na obudzenie si naturalnej empatii, ale w przypadku psychopatii wrodzonej jest to
zwykle niemoliwe. W przypadku psychopatii wrodzonej obserwuje si deficyt lku, brak
empatii i brak potrzeby postpowaniu wedug zasad moralnych. Zwizane to jest
prawdopodobnie ze zbyt sabym poczeniem pczka haczykowatego (uncinate fasciculus)
pomidzy kor oczoodoowo-czoow (OFC) oraz ciaem migdaowatym i hipokampem, co
zaobserwowano metod obrazowania dyfuzyjnego DTI (Craig i inn. 2009). Podobne efekty
daj te lezje prawostronnej kory OFC, wywoujc objawy zespou czoowego. Burns i
Swerdlow (2003) opisali przypadek pedofilii, ktra rozwina si u 40-letniego mczyzny na
skutek rozrostu guza w tej czci mzgu (pojawia si te u niego apraksja konstrukcyjna i
agrafia). Pomimo zdolnoci do moralnego rozumowania nie potrafi on opanowa swojego
popdu, dopiero usunicie guza zlikwidowao wszystkie symptomy. Zdolno do
samokontroli, odczuwania empatii, regulacji wasnych emocji, w tym opanowania zachowa
impulsywnych i destruktywnych, jest bardzo zrnicowana. Jedne osoby bez wahania

21
popeniaj gwatowne przestpstwa, a inne dugo rozwaaj skutki bahych decyzji. Moralne
zachowanie jest atwe dla jednych ludzi a niemal niemoliwe dla innych.

Somnabulizm by uznawany ju od poowy 19. wieku za wystarczajce

usprawiedliwienie nawet w przypadku morderstwa (Levy i Bayne, 2004). Okoo 5-15% dzieci
i 2-5% dorosych ma epizody somnambuliczne rnego rodzaju i o rnej dugoci. Poniewa
zachodz one w jednej z faz snu gbokiego (pojawiaj si wwczas hipersynchroniczne fale
delta) po przebudzeniu nie ma adnych wspomnie zwizanych z wykonanymi czynnociami.
Tymczasem te czynnoci, wykonywane z otwartymi oczami, mog by do zoone:
chodzenie, jazda samochodem, jedzenie. Jednake ju Szekspir wiedzia, e s to raczej
stereotypowe czynnoci automatycznie wykonywane, dlatego dama dworu mwi o
lunatykujcej Lady Makbet, e ma oczy otwarte ale nic nie widzi. Osoba, ktra popenia
zbrodni w takim stanie jest wiadoma swojego czynu, ale moe by zwolniona od
odpowiedzialnoci, gdy nie mona tu mwi o jej zej woli. W 1987 roku Kenneth Parks, 22letni mczyzna z Kanady, zasn przed telewizorem. pic wsiad do samochodu, przejecha
ponad 20 kilometrw do domu swoich teciw, wyj metalowy prt od podnonika k i zabi
nim teciow a potem prbowa zadusi tecia. Cay we krwi wsiad do samochodu i pojecha
prosto na policj, gdzie wyzna: Myl, e wanie zabiem dwoje ludzi. Sprawa dotara do
sdu najwyszego, ale we wszystkich instancjach uznano go za niewinnego (Golbin i inn.
2004). Jeli jest szansa, e niebezpieczne zachowanie moe si powtrzy, naley dan osob
izolowa i leczy.
Pranie mzgu prowadzi do zmiany sposobu przetwarzania informacji przez mzgi,
chocia trudno jest dostrzec zmiany na poziomie synaptycznym za pomoc obecnie
stosowanych technik neuroobrazowania (Taylor 2004). Masowa kultura gloryfikuje
bohaterw negatywnych, ktrzy odrzucaj zo okazujc empati (np. Lord Vader w Wojnach
Gwiezdnych). Przypadki odwrotne s bardziej kontrowersyjne. Najsynniejszym z nich by
przypadek Patrycji Hearst, wnuczki magnata pasowego, ktr w 1974 roku porwaa neorewolucyjna grupa Symbionese Liberation Army (SLA). W wyniku prania mzgu przekonaa
si do rewolucyjnych idei swoich porywaczy (tak lini obrony przyjli adwokaci na jej
procesie) i wzia udzia w napadzie na bank z karabinem maszynowym w rku. Opinia
spoeczna zmczona czstymi w tym okresie radykalnymi wyczynami bya w tym przypadku
bardzo krytyczna, a awa przysigych wydaa wyrok skazujcy3.

http://www.answers.com/topic/patty-hearst

22
Skutki prania mzgu mona uzna za przejaw neuronalnego determinizmu: jeli nawet
mzg jest normalnie zbudowany to specyficzne poczenia i wasnoci neuronw decyduj o
stanach, w jakich moe si znajdowa, ograniczajc gam moliwych zachowa. Na to, jakie
s to poczenia i wasnoci w rnym stopniu wpywaj czynniki genetyczne, rodowiskowe,
przebyte choroby, przyjmowane leki, kultura i indywidualna historia, czyli wszystko z czym
si dana osoba styka. Determinizm nie oznacza istnienia prostych zalenoci, czy te choby
moliwoci poznania dokadnych przyczyn zachowania: mzg jest zbyt skomplikowany,
moe tworzy wiele planw a na kocowy wybr konkretnego dziaania ma wpyw bardzo
wiele czynnikw (pogoda jest deterministyczna, chocia trudno j przewidzie a konkretne
podmuchy wiatru s zupenie nieprzewidywalne). W niektrych przypadkach mona
przynajmniej z grubsza zidentyfikowa moliwe przyczyny zachowania: mog to by
czynniki wynikajce z wychowania w okrelonej kulturze, z przeytej traumy czy choroby.
Jednym z przejaww neuronalnego determinizmu jest te zapewne talent: nauka
rysunku, piewu, taca czy matematyki jest dla jednych mzgw atwa a dla innych mzgw
trudna. Neuronalne podstawy tak skomplikowanych czynnoci nie s jeszcze w szczegach
znane, ale o zagadnieniach zwizanych z reprezentacj poj matematycznych ju sporo
wiadomo (Dehaene 1999), rozwija si rwnie neuroestetyka (Zeki 2003). Nie ma
wtpliwoci, e bd to tematy intensywnie rozwijane w najbliszej przyszoci.

Odpowiedzialno
Jak wic naley rozumie osobist odpowiedzialno w obliczu genetycznego i
neuronalnego determinizmu? Jeli nie ma ducha w maszynie, ktry w tajemniczy sposb
podejmuje decyzje, czy i w jakim sensie nasze dziaania s wolne? Nadal nie brakuje
pomysw na uzasadnienie wiadomej kontroli umysu nad materi. Jednak spekulacje na
temat roli mechaniki kwantowej i procesw chaotycznych w mzgu niewiele tu pomog.
Mechanika kwantowa daje co prawda niedeterministyczny, probabilistyczny opis zdarze, ale
wpyw specyficznych zjawisk kwantowych na neurodynamik odpowiedzialn za zachowanie
duych grup neuronw jest zaniedbywalny. Wbrew nadziejom Poppera i Ecclesa (1977) od
wydania ich ksiki nie zrobiono adnego postpu w wyjanianiu za pomoc efektw
kwantowych realnych zjawisk psychicznych. Podejcie kwantowe nie wyjania te
klasycznych zarzutw dotyczcych nieskoczonej regresji (intencje wiadome wymagaj
wczeniejszych intencji). Chaotyczne automaty s co prawda nieprzewidywalne, ale nadal
deterministyczne. Walka o utrzymanie tradycyjnego punktu widzenia jest ju przegrana.
Trudno sobie wyobrazi, na czym mogaby polega niedeterministyczna wolna wola
(Earman, 1986, przeanalizowa to zagadnienie z rnych punktw widzenia, ale nie mam tu
miejsca na rozwaania filozoficzne). Intencje musiayby pojawia si w umyle bez adnego
zwizku z zachodzcymi w mzgu procesami, odpowiedzialnymi za osobowo czowieka,
jego przekonania, nawyki, charakterystyczne formy zachowania i mylenia. Czy w tych
samych warunkach zawsze bdziemy reagowa w taki sam sposb? Honderich (2001; 2003)
tak sdzi, ale z empirycznego punktu widzenia nie da si na takie pytanie odpowiedzie.
Warunki nigdy nie s identyczne, gdy nie da si cofn czasu, nie wystarcz te takie same
warunki zewntrzne, a wewntrzny stan mzgu zbyt szybko si zmienia. Stany
neurodynamiki mzgu s niestabilne, zmieniaj si drastycznie przy bardzo maych
zaburzeniach warunkw pocztkowych, zachowujc si chaotycznie. Nie pozwala to na
prost identyfikacj przyczyn zachowania czy subiektywnych stanw wewntrznych. Umys
nie ma dostpu do wikszoci informacji o stanach wewntrznych mzgu, jedynie nieliczne
sygnay postrzegane s subiektywnie jako gd, pragnienie, podanie czy intencje dziaania.

23
Gdyby udao si osign bardzo zblione warunki, ale nie byoby wyranych preferencji do
wykonania okrelonego dziaania, szum neuronalny mgby przyczyni si do wyboru innego
dziaania. Nie potrafimy precyzyjnie oceni wszystkich warunkw, zwaszcza swoich stanw
wewntrznych, wic nawet gdyby by peny determinizm subiektywne wraenie wolnoci
bdzie nieuniknione. Dlatego Honderich proponuje pojcie naturalnej autonomii, czyli
moliwoci podejmowania rnych decyzji w zblionych warunkach, decyzji uznanych przez
dan osob za zrozumiae i wasne, czyli takie z ktrymi bdzie si ona identyfikowa.
Jeli pojcie umysu traktowa jako zbir wykorzystujcych lady pamici
mechanizmw pozwalajcych na symulacj rzeczywistoci, modelu wiata (Piat, 1999), to
mona uzna, e neurodynamik w pewnym sensie steruje umys. Nie jest to oczywicie
rozwizanie problemu zgodne z tradycyjnym wyobraeniem niematerialnego umysu (Pinker,
2002), w ktrym decyzje podejmowane s w wolny sposb, ale od czasw Kartezjusza nie
udao si nikomu sprecyzowa dualistycznej teorii zachowania. Nie ma wtpliwoci, e
jestemy wiadomi tylko nielicznych procesw, ktre zachodz w mzgu, alternatywne plany
dziaania, ktre cigle powstaj, konkuruj ze sob i s uwiadamiane dopiero w kocowym
etapie, gdy mzg inicjuje dziaanie. Ostateczna selekcja jest rezultatem konkurencji pomidzy
procesami neuronalnymi, a wiadomo intencji dziki kojarzeniu informacji o planach
dziaania w globalnej przestrzeni neuronalnej (Baars 1988; Dehaene i inn. 2006), pozwala
na uwzgldnienie szerszego kontekstu i zablokowanie pewnych dziaa.
Mzg jest obiektem fizycznym, odpowiedzialnym za wytworzenie rnych form
zachowa, w tym zoonego kompleksu relacji i reakcji, ktry identyfikuje ja danej osoby.
Ja jest jednym z wielu procesw, ktre dokonuj si w mzgu. Zaamanie tych procesw
powoduje rnorakie zaburzenia osobowoci i zespoy chorobowe, ktrymi zajmuj si
neuropsycholodzy i psychiatrzy, np. urojeniowe syndromy bdnej identyfikacji (zesp
Capgrasa, Fregoliego, Cotarda, sobowtra, paramnezji powielajcej, intermetamorfozy,
uroje monotematycznych itd). Wikszo dziaa podejmowanych przez mzgi
przypisujemy swoim decyzjom, ale tu rwnie w eksperymentach badajcych poczucie
sprawstwa ujawniaj si rne bdy (Wegner 2002).
Jeli ja nie podejmuje decyzji to co z odpowiedzialnoci danej osoby? Jeli nie
identyfikujemy si z caym mzgiem i organizmem, a tylko ze swoim ja, moemy czasami
mie wraenie, e to nie ja jestem odpowiedzialny (naprawd nie chciaem tego
powiedzie), tylko zrobi to mj mzg. W pewnym sensie cierpimy na zesp obcego mzgu,
analogiczny do zespou obcej rki, w ktrym jedna z rk zachowuje si autonomicznie a
druga podlega naszej woli. W skrajnych przypadkach rce mog ze sob walczy, realizujc
sprzeczne dziaania. Zesp ten wystpuje u osb z przecitym spoidem wielkim, lecz
rwnie moe pojawi si wskutek udaru lub innych lezji kory przedruchowej. Kontrola
wasnego dziaania jest ograniczona nie tylko na skutek uszkodze mzgu ale rwnie pod
wpywem sugestii, hipnozy czy prania mzgu (Taylor 2004), a w niektrych zaburzeniach
dysocjacyjnych, takich jak pomroczno jasna poczucie sprawstwa moe cakiem zanikn.
W przypadkach osobowoci naprzemiennej integralno ego zostaje rozbita, pojawiaj si
odrbne tosamoci, ktre nie mog si ze sob bezporednio komunikowa. Z punktu
widzenia neurodynamiki kompleksy spjnych ze sob procesw wykluczaj si wzajemnie,
tworzc odrbne sposoby dziaania umysu.

Relacja mzg-umys
Gbsze zrozumienie relacji genetycznego i neuronalnego determinizmu i osobistej
odpowiedzialnoci jest nie tylko spraw fundamentalnej wagi dla sformuowania racjonalnego

24
obrazu wiata, ale ma liczne implikacje praktyczne. Niektrzy prawnicy motywowani
deterministycznym rozumieniem zachowania zaczli podwaa podstawy systemu prawa
karnego (Gazzaniga, 2008). Jak naley patrze na relacje pomidzy umysem, to jest
subiektywnym odczuwaniem swojego bytu, a procesami zachodzcymi w mzgu?
Podstaw moe by wprowadzone jeszcze przez Arystotelesa w jego Metafizyce
rozrnienie pomidzy tym co potencjalne a aktualne, materi i form. Mzg jest materi,
ktra moe potencjalnie przyj nieskoczon (ale ograniczon w swojej rnorodnoci)
liczb stanw, ktre s fizyczn podstaw procesw mentalnych. Liczne stany mzgu mog
by kategoryzowane jako identyczne doznania, np. to samo sowo wypowiadane przez
rnych ludzi w rny sposb pobudza mzg na wiele sposobw, ale rozpoznawane jest jako
dyskretna kategoria. Materia mzgu jest wic substratem dla procesw mentalnych,
potencjalnoci, dziki ktrej aktualizowa si mog konkretne stany mentalne. Stany mzgu
zmieniaj si w czasie, zalenie od kontekstu, skojarze z zapamitanymi przeyciami i
napywem nowych bodcw, podobnie jak zmienia si dwik fortepianu gdy pocztkowy
akord wywouje wibracje pozostaych strun, tworzc skomplikowane relacje zanikajcych
skadowych dwikw.
Jakoci przeywanych dozna zale od stopnia pobudzenia kory analizujcej dane
zmysowe i aktywnoci pozostaych obszarw mzgu. Przeycia s wic subiektywne (mzgi
rni si midzy sob) i niepowtarzalne (nowe konteksty i nowe wspomnienia zmieniaj
stany mzgu). Stanom mzgu i zwizanym z nimi stanom mentalnym przypisa mona dwie
odmienne cechy, jako i znaczenie. Jako wynika z progowego charakteru dziaania
neuronw i wynikajcej std kategoryzacji danych zmysowych w hierarchicznych systemach
dokonujcych ekstrakcji informacji istotnej dla optymalizacji dziaa organizmu. Znaczenie
jest wynikiem relacji pomidzy poszczeglnymi stanami. Sowa maj wiele znacze,
wzajemnie od siebie zalenych, dlatego zrozumienie sensu wymaga zrozumienia szerszego
kontekstu. Przywoane w pamici epizody mona analizowa przez tworzenie skojarze
przeywajc lub rozwaajc rne ich aspekty, w tym jakoci odnoszce si do modalnoci
zmysowych, np. smakw czy kolorw. Chocia fizyczne stany mzgu s koniecznym
substratem do realizacji stanw mentalnych to relacje pomidzy tymi stanami, nadajce im
znaczenie, nie s czci materialnego wiata. Wzorce aktywnoci pojawiajce si po
przywoaniu wspomnie s zamroon przeszoci, stanem mzgu podobnym do tego, jaki
powsta w momencie epizodu, wskanikiem przeszych zdarze, podlegajcym w pewnym
stopniu ich logice. Strumie aktywacji wzorcw stanw mzgu ma sens tylko na
abstrakcyjnym poziomie opisujcym stany mentalne, relacje pomidzy zdarzeniami, na ktre
te stany wskazuj.
Mzgi odpowiedzialne s za wszystkie decyzje i dziaania, wykorzystujc przy tym
wiele niewiadomych skojarze, zoonych celw i optymalizujc reakcje emocjonalne oceny
wynikajcych std decyzji. Jednake przepyw informacji wewntrz mzgu jak i zdolnoci do
przewidywania konsekwencji podjtych dziaa nie s doskonae. Jeli mamy podj zoon
decyzj dotyczc np. wyboru yciowego partnera, mieszkania czy samochodu to z jakiej
decyzji bdziemy najbardziej zadowoleni? Nie da si jej podj w oparciu o logiczne kryteria,
gdy jest tu zbyt wiele zmiennych. Eksperymenty prowadzone w Nijmegen Unconscious
Laboratory pokazuj (Dijksterhuis, 2006; Dijksterhuis i Nordgren 2006), e tylko w prostych
przypadkach wiadome rozwaanie wad i zalet prowadzi do wyborw, z ktrych konsumenci
s zadowoleni. Poczucie zadowolenia jest skomplikowan reakcj mzgu a przyczyn
zadowolenia nie da si opisa werbalnie, wyjanienia s tu czsto konfabulacj.
Niewiadome mylenie to zachodzce w mzgu procesy przetwarzania informacji, ktre
angauj zarwno kor mzgu jak i orodki podkorowe, maksymalizujc satysfakcj z

25
dokonanych wyborw. Istotn rol graj tu projekcje pomidzy prawym patem
przedczoowym i ciaem migdaowatym oraz jdrem plecym. Nie jest jeszcze rzecz
jasn, ktre stany mzgu mog by wiadome, jest jednak cakiem prawdopodobne, e s to
aktywacje na tyle silne by mona byo dokona ich kategoryzacji i by mogy wpyn na pola
kory czoowej, bliskie kontroli orodkw ruchowych (Hulme, Friston i Zeki, 2008). Orodek
Broki i jego homolog w przeciwlegej pkuli peni istotn rol nie tylko w produkcji mowy
ale w jej rozumieniu, a take jest czci systemu lustrzanego pozwalajcego na rozumienie
obserwowanych dziaa innych istot. Prawdopodobnie przepyw informacji w mzgu nie jest
uwiadamiany dopki nie pobudzi dostatecznie silnie kory czoowej, co powoduje powstanie
pobudze interpretowanych jako myli (mowa wewntrzna),
umoliwiajcych refleksj nad przeywanymi stanami.
Integracja procesw przetwarzania informacji wywouje
iluzj monolitycznego przeywania wiata, ale ten system
nawet w normalnych warunkach czsto si zaamuje.
Mwimy wwczas, e to jest silniejsze ode mnie, czy
widzimy potrzeb zrozumienia siebie lub poznania swoich
potrzeb. W znacznie silniejszym stopniu zaamanie systemu
integrujcego poczucie ja ujawnia si w wyniku zaburze neurologicznych, w osobowoci
naprzemiennej, po przeciciu spoida wielkiego czy w zespole pomijania stronnego.
Szybkie adaptacje mzgw i wiadomo
Ludzki mzg zaadoptowa si stosunkowo szybko do takich wynalazkw kulturowych
jak czytanie, pisanie czy arytmetyka, rozwijajc pola korowe specjalizujce si w tych
funkcjach (Dehaene i Cohen 2007). Mapowanie grafemw na fonemy w czasie czytania nie
jest prost czynnoci. Pocztkowo rozumienie tekstu wymagao czytania na gos, ciche
czytanie rozpowszechnio si dopiero pomidzy 12 a 14 wiekiem (Saenger, 1997), wczeniej
ludzie mieli trudnoci ze zrozumieniem tego, czego nie syszeli. Poczucie samowiadomoci i
wiadomo refleksyjna mogy si rwnie rozwin w czasach historycznych. Julian Jaynes,
psycholog z Princeton, na podstawie analizy staroytnych tekstw wysun hipotez (Jaynes
1976), e ludzie stali si wiadomi swoich procesw mylowych dopiero okoo 3000 lat temu.
W takich tekstach jak Iliada, Odyseja czy Stary Testament trudno si doszuka wiadomych
decyzji opartych na introspekcji, natomiast pojawiaj si wewntrzne gosy, halucynacje
suchowe interpretowane jako polecania bogw czy wadcw. Jzyk uywany w tych tekstach
pocztkowo pozbawiony by metafor, najpierw pojawiy si konkretne rzeczowniki, a pniej
skojarzenia opisujce wiat wewntrzny. Abstrakcyjne czasowniki pochodz od konkretnych
poj, np. w sanskrycie: by to bhu, czyli rosn; jestem to amsi, czyli oddycha
(std ang. am, niem. atmen). Wiedzie, zrozumie oznaczao zobaczy (nadal mwimy
widz w znaczeniu rozumiem). Pocztkowo trudne decyzje podejmowane przez cay
mzg pojawiay si jako syszane wewntrznie nakazy, ludzie nie dziaali z wasnej
inicjatywy ale sdzili, e dziaaj z nakazu bogw. Do tej pory przy wykonywaniu
skomplikowanych procedur ludzie potrafi przypomina sobie gono instrukcje
postpowania.
Do rozwoju wiadomoci wasnych stanw wewntrznych mogo si przyczyni
rozpowszechnienie metaforycznego jzyka i pisma. Bruno Snell w Die Entdeckung des
Geistes (Snell 1948), na podstawie analizy tekstw klasycznych rwnie twierdzi, e
pomidzy czasami Homera a Sokratesa nastpia wyrana zmiana sposobu wiadomego
przeywania i zrozumienia stanw wewntrznych. Do czasw Eurypidesa nigdy nie
wspominano o wyrzutach sumienia, wymagajcych introspekcji (Snell 1948). Jeszcze w 13

26
wieku iluminacje manuskryptw pokazuj niebiaskie istoty dyktujce staroytnym autorom
co maj pisa. Wedug Jaynesa wiadomo uzna mona za neurologiczn adaptacj do
coraz bardziej zoonych warunkw ycia spoecznego, w szczeglnoci do rozwoju jzyka i
wyraania za jego pomoc coraz bardziej subtelnych stanw wewntrznych. Dotyczy to nie
tylko wiadomoci ale i poczucia sprawstwa, a wic wolnej woli. Idee Jaynesa rozwija
towarzystwo jego imienia4. To, e nie jestemy wiadomi wikszoci procesw niskiego
poziomu, nie wiemy skd si pojawiaj myli czy dlaczego uwaga spontanicznie kieruje si
na jakie bodce, jest oczywiste. Mniej oczywiste jest to, e wiele procesw wysokiego
poziomu zachodzcych w mzgu pozostaje niezauwaonych do czasu podjcia dziaania, np.
spostrzegamy, e co podpiewujemy, ale gdybymy tego nie robili gono moglibymy nie
zauway, e w mzgu kry jaka melodia. Szukanie wytumaczenia swojego zachowania i
wymylanie racjonalizacji jest prawdopodobnie kulturowo uwarunkowane. Poznawanie siebie
oznacza poznawanie swojego mzgu, caego organizmu, jego reakcji. Jest to zadanie
niemoliwe w peni do wykonania gdy znaczna cz zachodzcych w mzgu procesw jest
wynikiem przetwarzania informacji za pomoc wzorcw pobudze o sabej aktywacji,
ktrych nie mona bezporednio dowiadczy, dopiero ich kocowy wynik moe mie wpyw
na dziaanie i bdzie uwiadomiony.

Rozwizanie problemu osobistej odpowiedzialnoci

Rozwizanie problemu osobistej odpowiedzialnoci pomimo braku wolnej woli jest do
proste: nie powinienem si identyfikowa ze swoim ego, z ja ktre jest tylko niepenym,
abstrakcyjnym modelem wiedzy o sobie, realizowanym przez niewielk cz mzgu. Jestem
ca osob, caym mzgiem i caym organizmem, a to znacznie wicej ni ja. Zamy, e
miaem gdzie zadzwoni w wanej sprawie o okrelonej godzinie, ale byem zbyt zajty i
inne procesy w mojej gowie uniemoliwiy aktywacj procesu przypominajcego, e czas
zadzwoni. Czy ograniczenia dziaania mzgu s dobr wymwk dla popenionego bdu?
Nie, powinienem by w peni odpowiedzialny, bo jeli sprawa bya naprawd wana to
naleao sobie o niej cigle przypomina lub wczeniej przygotowa jaki sposb na
przypominanie. Powinienem zosta ukarany dostatecznie dotkliwie, by wpyno to na moje
zachowanie w przyszoci. W niektrych kulturach kara za nawet niewielkie bdy bya
bardzo powana japoscy sdziowie sumo (nazywani shimpan) nadal nosz krtki miecz
przypominajcy, e jeli zrobi bd powinni popeni samobjstwo (harakiri). Kary miay za
zadanie wymusi odpowiedzialno.
Ze swoich eksperymentw Libet wycign wnioski dotyczce poczucia winy: skoro
pojawienie si intencji, np. grzesznych myli, nie jest inicjowane w wiadomy sposb, nie
powinnimy mie poczucia winy z tego powodu. Jedynie dziaanie, ktre moglimy
wiadomie zablokowa, lecz tego nie zrobilimy, powinno by powodem do poczucia winy.
Jest to jednak do powierzchowne rozumienie funkcji poznawczo-emocjonalnych winy i jej
roli w inicjowaniu zmian neurodynamiki mzgu. ycie spoeczne spowodowao rozwinicie
wielu mechanizmw majcych na celu kontrolowanie, korygowanie i pomaganie w
podejmowaniu decyzji korzystnych nie tylko dla jednostki. Dopki nie utrac cakowicie
pamici i zdolnoci do samokontroli reguy okrelajce spoecznie akceptowalne zachowanie
pomagaj je korygowa. Wikszo ludzi ma o sobie mao realistyczne mniemanie, ale
uwaamy, e s odpowiedzialni za swoje zachowanie, a nie tylko za swoje wyobraenia o
sobie czy dobre intencje.
4

http://www.julianjaynes.org

27
Warto jednake rozrni zachowania instynktowne, wymagajce tak szybkiej reakcji e
niemoliwa jest refleksja i ocena skutku podjtego dziaania, od decyzji przemylanych.
Systemy prawne odrniaj dziaania z premedytacj od dziaa w afekcie, ale pomidzy tymi
dwoma skrajnociami jest cae spektrum sytuacji porednich. Nie tylko emocje, ale i czas, w
ktrym trzeba podj decyzj, jest jednym z kluczowych parametrw. Grajc w ping-ponga
nie mamy poczucia intencji dziaania przy kadym odbiciu pieczki, nie ma na to czasu. Nie
mamy te takiego poczucia wykonujc normalne czynnoci, intencje dotycz raczej oglnego
kierunku dziaania, rozpoczcia sekwencji dziaa, ktrych szczegy kontrolowane s w
niewiadomy sposb. Jedynie uczc si gry zwracamy w wiadomy sposb uwag na
szczegy, a intencje dotycz sposobu uchwytu paletki, kta jej ustawienia przy odbijaniu i
innych elementw. Procesy uwagi, uwiadamianie sobie czynnoci i intencji, s ze sob
nierozerwalnie zwizane i konieczne by sprawnie uczy si nowych umiejtnoci. Uczenie
utajone jest co prawda moliwe na poziomie niewiadomym, ale jest znacznie mniej
efektywne. Jeli wymagany czas reakcji jest krtki niemoliwe staje si rozwaenie skutkw
dziaania i alternatywnych planw, a jedynie uruchomienie sekwencji wyuczonych czynnoci.
Jeli jednak na podjcie decyzji jest dostatecznie duo czasu jej skutki mona oceni
odwoujc si do nabytych przekona, mona rozway rwnie skutki alternatywnych
dziaa, a podjta decyzja staje si odbiciem wartoci, ktrymi kieruje si dana osoba. Osoby,
ktre nie s odpowiedzialne czyli wykraczaj zbyt daleko poza spoecznie akceptowalne
zachowania i akceptowalne wartoci s odpowiednio przez spoeczestwo karane. Pena
integracja zachowa instynktownych i refleksyjnych (id, ego i superego w terminologii
Freuda) tak, by rwnie zachowania instynktowne byy odbiciem hierarchii wartoci
czowieka jest trudna, a poczucie winy i skrucha s istotn czci nauki. Taka integracja
nigdy nie jest pena ale denie do niej jest szlachetnym celem rozwoju duchowego
czowieka, istotn czci jego samorealizacji.

Spoeczne mechanizmy wymuszajce odpowiedzialno

W przeszoci istniao wiele mechanizmw, wymuszajcych odpowiedzialne czy te
podane zachowanie, przyczyniajc si do stabilnoci spoecznej. Naleay do nich
wierzenia religijne, normy obyczajowe, moralne, strach przed ostracyzmem i opini
spoeczn. Legendy, mity a pniej dramaty czsto przedstawiay trudne problemy moralne i
pozytywne jak i negatywne skutki wyborw, stwarzajc wzorce postpowania, ktre mogy
stanowi dobry punkt odniesienia dla wyboru i oceny wasnych dziaa. Poszczeglne cechy
doskonaego postpowania uosabiane byy w staroytnych kulturach przez rne bstwa, a w
redniowieczu przez ywoty witych. Kultura przesiknita bya odnonikami do takich
wzorcw. Mona postawi nastpujc ogln tez, podstawow dla socjobiologii (Alcock
2001): stabilne formy zachowa spoecznych maj zawsze swoje rdo w potrzebach
biologicznych. Konieczno ksztatowania prospoecznych postaw wynika z denia do
wolnoci jako uwiadomionej koniecznoci, jak pisa Hegel. Takie rozumienie wolnoci
moe si przerodzi w totalitaryzm (polityczny lub religijny), ale moe te by podstaw
organizacji spoecznej, w ktrej konieczno rozumiana jest jako dobro oglne.
Neuronauki spoeczne w poczeniu z socjobiologi mog w przyszoci wiele tu wyjani.
Poniej przedstawiem troch oglnych rozwaa na ten temat.
W staroytnej Grecji odrniano nauk umiejtnoci i sztuk (banausos), ktr uwaano
za mechaniczne nabywanie umiejtnoci, od waciwej edukacji, okrelanej jako paideia
(sowo encyklopedia jest poczeniem enkyklios i paideia, czyli peny system edukacji).
Paidea bya procesem ksztacenia ludzkiej natury, zmierzajcym do uksztatowania dobrego i

28
szlachetnego czowieka. Osiganie ideau doskonaoci, zwanego arete (tumaczone jako
cnoty), byo centralnym zadaniem takiego wychowania. Obejmowao to zarwno trening
fizyczny (gymnasion), umysowy (sztuk oratorsk, retoryk, podstawy nauk), jak i duchowy
(muzyk i zasady moralne). Igrzyska olimpijskie i konkursy poetyckie i literackie, majce
wyoni najlepszych, byy pochodn paidei. W odniesieniu do charakteru czowieka arete to
stan umysu, z ktrego wynikaj waciwe reakcje i emocje. W 1982 roku M. Adler zaoy
National Paideia Center przy University of North Carolina (Adler, van Doren 1988). Jest to
liczcy si ruch zmierzajcy do gbokiej reformy edukacji5. Grecy czyli swoje ideay
wychowania z polityk, przygotowaniem do zarzdzania i demokracj. Platon pisze o
czterech cnotach kardynalnych: mdroci (roztropno, cnota duszy rozumnej), mstwie
(cnota duszy popdliwej), umiarkowaniu, panowaniu nad sob (cnota duszy podliwej), oraz
sprawiedliwoci, ktra wynika z posiadania i waciwego dziaania pozostaych trzech.
Aretologia jest czci filozofii moralnej zajmujc si sposobami realizacji doskonalenia
charakteru i natur cnt oraz wad charakteru. Tym samym mianem okrela si te gatunek
literacki opowiadajcy o bohaterach i bstwach, ktre mona stawia za wzr postpowania.
Podobne idee pojawiy si mniej wicej w tym samym czasie w wielu kulturach
staroytnych. Egipska Izyda bya ideaem wiernej maonki i troskliwej matki. Rzymianie,
podobnie jak Grecy mieli kilkadziesit bstw bdcych personifikacjami rnych cnt
(Stafford 2000; Stafford, Herrin 2005), przedstawianych na rewersach
monet: Aequitas, podobnie jak wczeniej grecka Temida, bya
uosobieniem sprawiedliwoci, jej atrybuty to waga i rg obfitoci lub
bero; Fides z pater i rogiem obfitoci lub koszem owocw reprezentuje
wierno i zaufanie; Iustitia to sprawiedliwo, przedstawiana z gazk
oliwn, pater lub berem; Liberalitas reprezentuje askawo i hojno,
Patientia cierpliwo, Veritas to uosobienie prawdy, a Virtus w zbroi z
wczni reprezentowa odwag.
W staroytnych Chinach Konfucjusz stworzy rewolucyjn teori cnt i zasug,
zastpujc szlachectwo urodzenia szlachectwem przymiotw osobistych. Suyy temu
legendy o staroytnych mdrcach, takich jak ksi Zhou, zaoyciel dynastii, oraz idea
merytokracji, czyli arystokracji opartej na zasugach i cnotach, a nie na urodzeniu. Idee te
doprowadziy do powstania imperialnego systemu pisemnych egzaminw dla urzdnikw
pastwowych (okoo 165 roku pne), systemu czciowo utrzymywanego w Chinach
Ludowych i na Tajwanie do dzisiaj. Wierzenia taoistyczne oparte byy na deniu do
doskonaoci, ktra symbolizowana bya przez tao, esencj wszechwiata. Zadaniem mdrca
byo osign harmoni z tao, pozwalajc dziaa w doskonay sposb bez wysiku (wu wei,
dziaanie przez nie-dziaanie), co prowadzi do naturalnej cnoty. Taoici wierz w cay
panteon bstw, rzdzonych przez Nefrytowego Cesarza, ktrych hierarchia bya wzorem dla
ziemskiej hierarchii urzdnikw imperium chiskiego. Cz z tych bstw to personifikacje
si przyrody (wiatru, deszczu, suszy, powodzi, burzy), inne s uosobieniem cech ludzkich (8
niemiertelnych Pa Hsien) lub rl spoecznych (chopiec-dziewczynka, stary-mody, bogatybiedny, chop-arystokrata). Chiska mitologia z jednej strony wyjaniaa harmoni przyrody,
a z drugiej dostarczaa odpowiednich wzorcw zachowa.
W zaratusztrianizmie i mazdaizmie w staroytnej Persji najwyszym bstwem by
mdry, wszystkowiedzcy Pan, stworzyciel wiata Ahura Mazda. Chocia by jednoci
posiada a siedem emanacji, ktre byy wietlistymi istotami (Amesha Spenta,

http://www.paideia.org

29
Niemiertelny wity) uosabiajcymi jego przymioty: cierpliwo, oddanie, mdro,
prawo, moralne pogldy (dobr myl).
W buddyzmie cnoty przypisywane Buddzie ulegy personifikacji, a nastpnie zrobiono z
nich mityczne postacie zwane bodhisattwami (bodhi=owiecona, sattwa=esencja). Miay to
by istoty, ktre osigny doskonao praktykujc owe cnoty, kierujc si altruistyczn
motywacj wyzwolenia wszystkich istot od cierpienia. Awalokitewara, ktry poza Indiami
sta si postaci esk, znan w Chinach jako Guanyin, a w Japonii jako Kannon, uosabia
wspczucie, dlatego ma czsto wiele rk, a w nich przedmioty, ktre su do pomocy
cierpicym ludziom; Mandziuri (jap. Monju) siedzcy zwykle na tygrysie, z mieczem w
doni, uosabia mdro; Samantabhadra (jap. Fugen) uosabia medytacj i inne praktyki
religijne; Kszitigarbha (jap. Jizo) wytrwao w realizacji celw; Maitreya, ktry ma by
Budd w przyszoci, uosabia bezwarunkow mio. Wan rol gray te Jataki, ludowe
opowieci o szlachetnych czynach Buddy w jego poprzednich yciach. W redniowiecznej
Europie podobn rol penia Zota Legenda, powstay w drugiej poowie 13. wieku zbir
hagiograficznych legend i opowiada fantastycznych uoonych w porzdku kalendarza
kocielnego.
Chocia konkretne cnoty rniy si nieco w rnych staroytnych kulturach systemy te miay
zapewnie podobne cele: dostarczy ludziom odpowiednich wzorcw ograniczajcych
szkodliwe spoecznie decyzje. Samoorganizacja spoeczna w duszym okresie prowadzi do
wytworzenia wartoci sprzyjajcych dobru oglnemu. W przeszoci kultura i religia
dostarczaa wielu pozytywnych i negatywnych przykadw zachowa i moralnych decyzji,
opisujc bohaterw i witych o wyjtkowych cechach, oraz boskie personifikacje tych cech.
Jednake obecnie brakuje takich wzorcw, a wychowanie zredukowane zostao do
zdobywania wiedzy, z pominiciem strony emocjonalnej, wolicjonalnej i moralnej.
Odeszlimy daleko od ideau paidei, wychowania caego czowieka.

5. Konkluzje.
Zrozumienie siebie jest od staroytnoci do dzisiaj ostatecznym wyzwaniem ludzkoci,
wymaga wyjcia poza powierzchowne pseudo-odpowiedzi, obecne w mitach i naiwnych
wierzeniach. Tak jak wspczesna astronomia cakowicie zmienia nasze wyobraenia o
wiecie w ktrym yjemy, neuronauki poznawcze zmieniaj wyobraenia o nas samych. Jest
to zmiana bardziej radykalna ni wszystkie poprzednie, gdy dotyczy iluzji znacznie
gbszych ni paska Ziemia. Wydaje mi si oczywiste, e to ja kontroluj swoje ciao i
podejmuj decyzje. Czym jednak jest owo ja, z ktrym si utosamiam? Zachodzcym w
mzgu procesem, ktry ma niewielki dostp do ogromnej iloci informacji przetwarzanej w
kadej chwili przez mzg. Psychologia rozwojowa pokazaa w jaki sposb dzieci zaczynaj
definiowa siebie, jak rozwija si teoria umysu, zdolno przypisywania stanw mentalnych
innym ludziom i sobie. Psychiatria pokazaa nam, jak ten proces moe ulec zaburzeniu
prowadzc do chorb wiadomoci. Uwana samoobserwacja pokazuje, e ja czsto nie
nada za dziaaniami organizmu, nie zawsze wie co si w nim dzieje. Czego to ja szukam
ja potrzebuje chwili zastanowienia by zrozumie moje dziaania, zrozumie cao siebie.
Procesy zachodzce w moim mzgu, do ktrych ja nie mam bezporedniego dostpu,
mog pozna obserwujc swoje dziaania, np. zaczynajc nowy wtek dyskusji lub
podpiewujc piosenk, ktra przysza mi do gowy. Zgadzamy si, e wiele rzeczy po
prostu pojawia si nam w gowie, ale ulegamy zudzeniu, e podejmowanie decyzji zachodzi
inaczej, e to ja decyduj. Uwana analiza introspekcyjna pokazuje jednak, e pojawienie

30
si intencji dziaania jest takim samym procesem jak kady inny, intencja pojawiaj si jako
wynik pracy mzgu na poziomie, do ktrego nie mamy wiadomego dostpu. Ja jest
podzbiorem wielu mentalnych procesw, modelem, ktry utworzy si w mzgu po to, by
lepiej funkcjonowa w zoonym rodowisku. Czy jestemy wic automatami, mzgami
dziaajcymi w deterministyczny sposb? Kada prba detronizacji ja napawa nas lkiem.
Mzgi mog by co prawda zbyt zoone by by przewidywalne, ale to nam nie wystarcza,
chcemy by byy wolne, chocia nie potrafimy jednoznacznie zdefiniowa, co by to mogo
znaczy.
Sowo automat kojarzy si nam ze schematycznym, opartym o ustalone reguy
mechanicznym dziaaniem, chocia greckie rdo automatos pochodzi od autos i matos,
samodzielnie poruszajcy si, bez widocznej przyczyny. Na pewno wikszo ludzi nie dziaa
mechanicznie, podejmujc dziaania zgodne ze swoimi przekonaniami. Mzgi s zdolne do
samomodyfikacji, zmieniaj cigle swoj struktur w zalenoci od zada, jakie stawia przed
nimi rodowisko. Automaty kontrolowane s przez instrukcje, ktre wykonuj w okrelonej
kolejnoci, w niewielkim stopniu odwoujc si do kontekstu, ktry pozwala na zrozumienie
sytuacji i podjcie alternatywnych dziaa. Na prac mzgu wpywa nie tylko informacja
dostpna w danym momencie, ale te cay kontekst biecy i pami przeszych dowiadcze,
zmodyfikowanych przez ocen wynikw obserwowanych wczeniej dziaa. Programy
komputerowe s zbiorem instrukcji, metafora mzg-komputer nie jest wic w peni
adekwatna. Istniej ju architektury komputerw oparte na przepywie danych (data flow) i
architektury poznawcze wzorowane na procesach zachodzcych w mzgu (Duch, 2009), ale
nie s to jeszcze systemy, z ktrymi mona si spotka na co dzie. Nie ma jednak powodu by
biologicznie inspirowane architektury kognitywne (BICA, Biologically-Inspired Cognitive
Architectures) nie stay si w dalszej przyszoci modelem umysu trudnym do odrnienia od
swojego biologicznego pierwowzoru. Kiedy tak si stanie mwienie o procesach mentalnych
w takich architekturach bdzie miao sens.
Substratem procesw mentalnych w architekturach kognitywnych bd fizyczne
zjawiska w pprzewodnikach, tak jak substratem procesw mentalnych s fizyczne zjawiska
zachodzce w mzgu (zjawiska bioelektryczne i reakcje neurochemiczne zachodzce
pomidzy neuronami, astrocytami i innymi komrkami). Dziea sztuki to nic innego jak
atomy ptna i barwnikw. Chocia jest to oczywicie prawda, to z ludzkiego punktu
widzenia mao interesujca, bo wana jest reakcja mzgu na dziea sztuki, a nie rodzaj
atomw, z ktrych zrobiono farby. Same procesy mentalne nie redukuj si do procesw
fizycznych, mzgi daj tylko substrat, ktry je umoliwia. Filmy czy gry komputerowe
zapisane s w ukadach atomw formujcych dyski DVD, ale to nie wyczerpuje ich sensu.
Substrat fizyczny ogranicza pojemno i jako nagrania, ale gra
wymaga nie tylko informacji, lecz i odpowiedniego rodowiska,
ktre t informacj przetworzy na obrazy, dwiki i wibracje,
pozwalajc uytkownikowi na interakcyjne tworzenie swoich
wasnych postaci, ich zachowa i wasnej historii. Gry zdolne do
uczenia si i automodyfikacji pod wpywem interakcji z graczem
nabieraj unikalnych cech swoich uytkownikw. Zabawa z
pieskiem Aibo lub innym robotem tego typu nadaje mu szczeglny, unikalny charakter. Jeli
program kontrolujcy takiego robota zostanie zniszczony to charakteru pieska nie da si
odtworzy bez wielu dni lub nawet miesicy zabaw. Systemy uczce si bd w coraz
wikszym stopniu autonomiczne, ale rwnie bd odbiciem wysikw i intencji swoich
uytkownikw. Nietrudno wyobrazi sobie jak wielk warto moe mie robot, ktry zna
wszystkie nasze przyzwyczajenia i nawyki i jak wielk strat moe by jego zniszczenie. Gry

31
i roboty, ktre si ucz, s cigle doskonalone, ale czy s to automaty w tym samym sensie co
programowalna pralka?
Neuronauki poznawcze dostarczaj nam wyniki wielu eksperymentw i teoretyczne
modele, ktre wymagaj gbszego filozoficznego namysu zanim znajdziemy dobry sposb
ich zrozumienia. Chocia ja jako obdarzony woln wol czynnik sprawczy jest iluzj to
pozbywajc si tej iluzji wicej zyskujemy ni tracimy. Podchodzimy z wiksz pokor do
wiedzy o sobie, zdajemy sobie spraw ze stopnia komplikacji procesw zachodzcych w
mzgu, w caym organizmie i rodowisku, dziki ktrym w naszym umyle pojawiaj si
decyzje i idee. Czci mojego wielkiego ja jest nie tylko cay mzg, cay mj organizm,
ale i znaczna cz wiata, ludzie, ktrzy mieli na mnie bezporedni wpyw, lub wywarli
wpyw poredni przez swoje dziea. Utosamianie si z wielkim ja nie oznacza, e czuj si
bezwolny, a tylko e powinienem dziaa w mniej egoistyczny sposb. Od 2500 lat tradycja
buddyjska oparta na gbokiej introspekcji uznawaa ego za zudzenie i nie stao si z tego
powodu adne nieszczcie. Japoski poeta, malarz i nauczyciel Zen, Hakuin Ekaku (1686 1769), napisa w poemacie Zazen Wasan: Przyczyn naszych trosk jest zudzenie ego. [...] A
gdy zwrcimy si do wewntrz i dowiadczymy nasz Prawdziw Natur, e Prawdziwa Ja
jest nie-jani, e nasza wasna Ja jest nie-jani, staniemy ponad ego i poza zrcznymi
sowami. Wtedy brama do jednoci przyczyny i skutku zostanie otwarta na ocie. (cyt. za
Austin, 1999). Innymi sowy, egoistyczne ja to zbir pogldw na temat siebie i relacji z
innymi ludmi, ale moje rozszerzone ja nie ma granic, jest rezultatem bezporednich lub
porednich oddziaywa ze wszystkim, nie ma tu prostej przyczynowoci. Chiscy
nauczyciele tej filozofii mwili o maym ja, utosamianym z ego, i wielkim ja, ktre nie
ma granic.
W filozofii umysu idee rozszerzonego umysu pojawiy si w 1998 roku i s
dokadniej omwione w ksice Clarka (2008). Mylenie nie ogranicza si tylko do tego, co
dzieje si w naszej gowie, ale w istotny sposb zwizane jest moliwoci manipulacji
obiektami czy robienia notatek. Richard Feynman mwi o swoich notatkach, e nie jest to
tylko zapis jego pracy, ale waciwa praca (Clark, 2008). W japoskiej praktyce zarzdzania
obowizuje filozofia kaizen, cigych dyskusji w grupie i stopniowego, cigego ulepszania
rozwiza poprzez proces dugotrwaej interakcji.
Przyznanie, e decyzje nie pojawiaj si znikd, a s rezultatem planw, ktre tworz
mzgi, pozwoli zwrci wiksz uwag na ich ukryte przyczyny, na zwizek intencji, uwagi i
wiadomoci z procesami uczenia si zachowa. Gbsze zrozumienie mechanizmw
poznawczych pokazuje potrzeb wikszej odpowiedzialnoci, penej integracji szybkich,
instynktownych reakcji z ocenami opartymi na gbszej refleksji. Jestemy odpowiedzialni za
swj rozwj, za to kim si staniemy w przyszoci, za rozkwit lub zmarnowanie swojego
talentu, swojego umysu, za poznanie siebie i wasn edukacj. Jestemy odpowiedzialny za
rozwj swoich dzieci, za dostarczenie im wzorw godnych naladowania. Jestemy
odpowiedzialni za rodowisko, wiat w ktrym yjemy. Nie mona jednak wymaga takiej
odpowiedzialnoci bez odpowiednich wzorcw, dostarczanych przez spoeczestwo,
wypracowania kompromisu pomidzy indywidualn wolnoci a narzuconymi normami
akceptowalnych zachowa.
Samorealizacja, pena integracja wyznawanych wartoci z codziennym zachowaniem,
jest naszym moralnym obowizkiem. Albert Einstein w licie do rabina z 1950 roku (cyt. za
Eves 1977) wyrazi to w pikny sposb: Czowiek jest czci caoci, ktr nazywamy
Wszechwiatem, czci ograniczon w czasie i przestrzeni. Czowiek dowiadcza siebie
samego, swoich myli i uczu, jako czego odrbnego od reszty jest to rodzaj zudzenia
optycznego wiadomoci. To zudzenie jest dla nas rodzajem wizienia, ograniczajc nas do

32
osobistych pragnie i zwizkw uczuciowych z kilkoma najbliszymi osobami. Naszym
zadaniem jest wyzwoli si z tego wizienia poszerzajc obszar naszego zrozumienia i
wspczucia, a ogarnie on wszystkie yjce istoty i ca natur w jej piknie. Nikt nie jest w
stanie tego w peni osign, ale wysiek w tym kierunku jest sam w sobie czci
wyzwolenia i podstaw wewntrznego bezpieczestwa.

Literatura
Adler M.J, Van Doren G. (1988). Reforming Education: The Opening of the American Mind.
New York: Macmillan.
Alcock J. (2001) The triumph of sociobiology. Oxford University Press.
Arystoteles (1988) O duszy. PWN, Warszawa.
Austin J. (1999) Zen and the Brain, MIT Press.
Baars B.J. (1988) A cognitive theory of consciousness. Cambridge University Press, UK.
Brasil-Neto J.P, Pascual-Leone A, Valls-Sol J, Cohen L.G, Hallett M. (1992) Focal
transcranial magnetic stimulation and response bias in a forced-choice task. Journal of
Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry 55:964-966
Brass M, Haggard P. (2007) To Do or Not to Do: The Neural Signature of Self-Control. The
Journal of Neuroscience 27(34):91419145
Bunson M.R. (2002). Encyclopedia of Ancient Egypt, Facts on File, New York.
Chalmers, D. J. (1996). The conscious mind: In search of a fundamental theory. Oxford:
Oxford University Press.
Clark, A. (2008) Supersizing the Mind: Embodiment, Action, and Cognitive Extension.
Oxford: Oxford University Press.
Cozolino L.J. (2004), Neuronauka w psychoterapii. Zysk i Ska, Pozna 2004.
Craig M.C, Catani M, Deeley Q, Latham R, Daly E, Kanaan R, Picchioni M, McGuire PK,
Fahy T, Murphy DG. (2009) Altered connections on the road to psychopathy.
Molecular Psychiatry, doi: 10.1038/mp.2009.40
Crick F. (1997) Zdumiewajca hipoteza czyli nauka w poszukiwaniu duszy. Prszyski i Ska, Warszawa.
Damasio A.S. (2000). The feeling of what happens. Harvest Books; tum. Tajemnica
wiadomoci. Jak ciao i emocje wsptworz wiadomo. Rebis, Pozna.
Dehaene, S. (1999) The Number Sense : How the Mind Creates Mathematics. Oxford
University Press, USA.

33
Dehaene S, Changeux, J.P, Naccache, L, Sackur, J, Sergent, C. (2006) Conscious,
preconscious, and subliminal processing. Trends in Cognitive Sciences 10(5):204-211.
Dehaene S, Cohen L. (2007). Cultural recycling of cortical maps. Neuron, 56(2):384-398.
Demertzi A, Liew C, Ledoux D, Bruno M.A, Sharpe M, Laureys S, Zeman A. (2009) Dualism
persists in the science of mind. Annals of the New York Academy of Sciences 1157:
1-9
Dennett, D. C. (1991). Consciousness explained. Boston: Little-Brown.
Desmurget M, Reilly K.T, Richard N, Szathmari A, Mottolese C, Sirigu A. (2009) Movement
Intention After Parietal Cortex Stimulation in Humans. Science 324: 811-813.
Dijksterhuis, A, Bos, M.W, Nordgren, L.F, van Baaren R.B. (2006) Complex choices better
made unconsciously? Science 313: 760-761.
Dijksterhuis, A, Nordgren L.F. (2006) A Theory of Unconscious Thought. Perspectives on
Psychological Science, 1: 95-109
Doherty M.J. (2008) Theory of Mind. How Children Understand Others' Thoughts and
Feelings. Psychology Press.
Duch, W. (1997). Platonic model of mind as an approximation to neurodynamics. In: S.
Amari and N. Kasabov (Eds.), Brain-like computing and intelligent information
systems (pp. 491512). Singapore: Springer.
Duch W. (1999). Duch i dusza, czyli prehistoria kognitywistyki. Kognitywistyka i Media w
Edukacji 1: 7-38.
Duch W. (2000) Sieci neuronowe w modelowaniu zaburze neuropsychologicznych i chorb
psychicznych. W: Biocybernetyka 2000, Tom 6: Sieci neuronowe (red. W. Duch, J.
Korbicz, L. Rutkowski i R. Tadeusiewicz), rozdz. II.18, pp. 589-616
Duch W. (2000a) wiadomo i dynamiczne modele dziaania mzgu. Neurologia i
Neurochirurgia Polska T. 34 (50), Supl. 2, 2000, pp. 69-84
Duch, W. (2005) Brain-inspired conscious computing architecture. Journal of Mind and
Behavior, Vol. 26(1-2), 1-22.
Duch W. (2008) Perspektywy neuromarketingu. W: Neuromarketing. Interdyscyplinarne
spojrzenie na klienta. H. Mruk, M. Schneider (red), Wyd. Uniw. Przyrodniczego w
Poznaniu, str. 39-49.
Duch W. (2009) Architektury kognitywne, czyli jak zbudowa sztuczny umys. Rozdz. 14,
str. 329-361, w: Neurocybernetyka teoretyczna, red. R. Tadeusiewicz, Wyd. Uniw.
Warszawskiego.

34
Duch W. (2009a) Imagery Agnosia: what goes on in my head? Coma and Consciousness,
Clinical, Societal and Ethical Implications. Berlin 2009, str. 46
Earman J. (1986) A Primer on Determinism (The Western Ontario Series in Philosophy of
Science). Berlin/New York: Springer.
Eccles, J. C. (1994) How the Self Controls Its Brain. Berlin/New York: Springer.
Eves H. (1977) Mathematical Circles. Adieu, Boston.
Farrer C, Frith C.D. (2002) Experiencing Oneself vs Another Person as Being the Cause of an
Action: The Neural Correlates of the Experience of Agency, Neuroimage 15: 596-603.
Gazzaniga M. (1997) O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia,
emocji, seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza, Warszawa.
Gazzaniga M. (2005) The Ethical Brain. New York: The Dana Press.
Gazzaniga M. (2008) The Law and Neuroscience. Neuron 60(3): 412-415.
Golbin A, Kravitz H, Keith L, red. (2004) Sleep Psychiatry. London:Taylor and Francis.
Haggard P. (2009) The sources of human volition. Science 324: 731733.
Hauser M. (2006) Moral Minds. The Nature of Right and Wrong. Harper-Collins e-book.
Haynes J.-D, Rees, G. (2006) Decoding mental states from brain activity in humans. Nature
Rev. Neurosci. 7: 523534
Haynes, J.-D., Sakai, K., Rees, G., Gilbert, S., Frith, C., & Passingham, R. E. (2007). Reading
hidden intentions in the human brain. Current Biology, 17(4), 323-328.
Heller M. (2008), Wywiad, Tygodnik Powszechny, 8.07.2008.
Honderich T. (2001), Ile mamy wolnoci? Zysk i Ska: Pozna.
Honderich T. (2003), Neurophilosophy of free will. W: Kane R. (2003) The Oxford
Handbook of Free Will. Oxford University Press, UK, str. 565
Hulme O.J, Friston K.F, Zeki S. (2008) Neural Correlates of Stimulus Reportability. Journal
of Cognitive Neuroscience 21: 1602-1610.
Jackson P.L, Meltzoff A.N, Decety J. (2005) How do we perceive the pain of others? A
window into the neural processes involved in empathy. NeuroImage 24:771-779.
Jakowski P. (2009) Neuronauka poznawcza. Jak mzg tworzy umys. Wydawnictwo: Vizja
Press & IT.
Jaynes, J. (1976) The origin of consciousness in the breakdown of the bicameral mind.
Boston: Houghton Mifflin.
Kawabata H, Zeki S (2008) The Neural Correlates of Desire. PLoS ONE 3(8): e3027.
doi:10.1371/journal.pone.0003027

35
Khn S, Haggard P, Brass M. (2009) Intentional Inhibition: How the Veto-Area Exerts
Control. Human Brain Mapping 30:2834-2843
Lau HC, Passingham RE (2007) Unconscious Activation of the Cognitive Control System in
the Human Prefrontal Cortex Journal of Neuroscience, 27:58055811
Lau HC, Rogers RD, Passingham RE (2007) Manipulating the Experienced Onset of Intention
after Action. Execution Journal of Cognitive Neuroscience, 19: 81-90
LeDoux, J. (2003) Synaptic self: how our brains become who we are. New York: Penguin
Books
Levy N, Bayne T. (2004) Doing without deliberation: Automatism, automaticity, and moral
accountability. International Review of Psychiatry 16(3): 209 215
Libet B, Freeman A, Sutherland K, red. (2000) The Volitional Brain: Towards a Neuroscience
of Free Will. Imprint Academic, Exeter, UK.
Markram, H. (2006) The blue brain project. Nature Reviews Neuroscience 7, 153-160
Miller, J. (1995). Going unconscious. W: R.B. Silvers (red.), Hidden histories of science. New
York: New York Review.
Mitchell T.M, Shinkareva S.V, Carlson A, Chang, K-M, Malave, V.L, Mason, R.A, Just,
M.A. (2008) Predicting Human Brain Activity Associated with the Meanings of
Nouns, Science, 320, 1191-1195
Mobbs D, Lau H.C, Jones O.D, Frith C.D. (2007) Law, Responsibility, and the Brain. PLoS
Biol 5(4): e103
Nachev P, Wydell H, O'Neill K, Husain M, Kennard C. (2007) Neuroimage 36 (Suppl 2):
T155T163.
Norton S.J. (2003) Can ultrasound be used to stimulate nerve tissue? BioMedical Engineering
OnLine, 2:6 doi:10.1186/1475-925X-2-6
Passingham R.E, Lau HC (2006) Free Choice and the Human Brain. W: Does Consciousness
Cause Behavior? An Investigation of the Nature of Volition. Red. S. Pockett, W.
Banks i S. Gallgher. MIT Press, Cambridge MA.
Pascal B (2008). Penses, tum. T. eleski-Boy: Myli. Krakw: Hachette.
Penrose R. (1989). The Emperor's new mind. Oxford Univ. Press 1989; tum. Nowy umys
cesarza: o komputerach, umyle i prawach fizyki, PWN, Warszawa 1995.
Penrose R. (1994). In the Shadow of the Mind. Oxford Univ. Press 1994; tum. Cienie
umysu. Poszukiwanie naukowej teorii wiadomoci, Zysk i S-ka, Pozna 2000.
Piat R. (1999) Umys jako model wiata. Inst. Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.

36
Pinker, S. (2002). The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature, Penguin Books; t.
polskie: Tabula rasa. Spory o natur ludzk, Gdaskie Wyd. Psychologiczne 2004.
Popper K, Eccles J.C. (1977). The Self and Its Brain, Berlin: Springer; t. pol. Mzg i Jan,
wyd. Protext, Pozna 1999.
Preston, S. D., & de Waal, F.B.M. (2002). Empathy: Its ultimate and proximate bases.
Behavioral and Brain Sciences, 25, 1-72.
Rizzolatti G, Fabbri-Destro M, Cattaneo L. (2009) Mirror neurons and their clinical
relevance. Nature Clinical Practice Neurology 5 (1): 2434
Ryle G. (1949) The concept of mind, Univ. of Chicago Press.
Saenger P. (1997) Space Between Words: The Origins of Silent Reading. Stanford Uni. Press.
Saxe R, Xiao D.-K, Kovacsc G, Perrett D.I, Kanwisher N. (2004) A region of right posterior
superior temporal sulcus responds to observed intentional actions. Neuropsychologia
42: 14351446.
Sebanz N, Prinz W (red.) (2006) Disorders of Volition, MIT Press, Cambridge, MA.
Seligman M., Rosenhan D (2003) Psychopatologia. Zysk i S-ka, Pozna.
Shepard, R. N. (1987). Toward a Universal Law of Generalization for Psychological Science.
Science, 237:1317-1323.
Singer T, Seymour B, ODoherty J, Kaube H, Dolan RJ, Frith CD (2004) Empathy for pain
involves the affective but not sensory components of pain. Science 303:1157-1162.
Skinner B.F. (1938). The Behavior of Organisms: An Experimental Analysis Of Behavior.
Snell B. (1948) Die Entdeckung des Geistes, ang. The discovery of the mind: in Greek
philosophy and literature. Courier Dover Publications 1982.
Soon, C.S, Brass M, Hans-Jochen H, Haynes J-D. (2008) Unconscious determinants of free
decisions in the human brain. Nature Neuroscience 11: 543-545.
Stapp H.P, (1993). Mind, matter and quantum mechanics. Springer Verlag, Heidelberg.
Stafford E. (2000) Worshipping Virtues: Personification and the Divine in Ancient Greece.
Classical Press of Wales, UK.
Stafford E, Herrin J. (2005), Personification in the Greek World: from Antiquity to
Byzantium. Centre for Hellenic Studies, Aldershot: Ashgate.
Taylor K. (2004) Brainwashing. The science of thought control. Oxford University Press, UK.
Velmans, M. (1991) Is human information-processing conscious? Behavioral and Brain
Sciences 14:651-669
de Vignemont, F, Singer T. (2008) Empatyczny mzg: jak, kiedy i dlaczego? Wiadomoci
Psychiatryczne 11(1): 58-67

37
Weber S, Habel U, Amnuts K, Schnider F (2008) Structural Brain Abnormalities in
Psychopaths - A Review. Behavioral Sciences and the Law, 26:7-28.
Wegner D.M. (2002) The illusion of conscious will. MIT Press.
Zeki, S. (2003): Inner Vision. An Exploration of Art and the Brain. Oxford University Press.