1

Wstp

Relacje nieoznaczonoci s jednymi z najwaniejszych i najbardziej charakterystycznych

wasnoci ukadw kwantowych. Relacje nieoznaczonoci s matematycznymi konsekwencjami braku statystycznej niezalenoci pary obserwabli, ktre dziaaj nieprzemiennie
w przestrzeni Hilberta opisujcej ukad kwantowy. Maj one posta nierwnoci ograniczajcych dopuszczalne wartoci parametrw rozkadw (tj. wartoci rednie, odchylenia
standardowe itp.) badanych obserwabli. Szczeglnie interesujce fizycznie s takie relacje,
kiedy parametry tych rozkadw s ograniczone przez niezerow sta niezalen od stanu
w jakim znajduje si ukad. Relacja nieoznaczonoci zostaa sformuowana po raz pierwszy w 1927 przez Heisenberga [1], a uoglniona w jzyku operatorw samosprzonych
w 1929 przez Robertsona [2]. Od tego czasu powstao wiele innych uoglnie i alternatywnych sformuowa zasad nieoznaczonoci, np. entropowe relacje nieoznaczonoci [3].
Warto zaznaczy, e relacje nieoznaczonoci s blisko zwizane z nierwnociami Bella,
ktre s nierwnociami midzy korelacjami obserwabli [4], [5]. Zainteresowanie relacjami
nieoznaczonoci ponownie odyo w ostatnich latach, o czym wiadczy obszerna lista publikacji pojawiajcych si po roku 2000. W szczeglnoci mona zwrci uwag na prace
[6], [7].
W swojej pracy przedstawiam now propozycj uoglnienia relacji nieoznaczonoci zaproponowan przez promotora niniejszej pracy, profesora Andrzeja Herdegena. Z racji
matematycznego charakteru pracy konsekwentnie stosuj ukad jednostek, gdzie ~ = 1.

Operatory normalne

Niech bdzie dana zespolona, orodkowa przestrze Hilberta H. Iloczyn skalarny w tej
przestrzeni, oznaczmy symbolem (, ) dla dowolnych
, H. Norm indukowan
q
przez iloczyn skalarny oznaczamy jako kk = (, ). Stan czysty ukadu kwantowego okrelamy przez promie wektora jednostkowego H (kk = 1), to jest zbir
[] = { : C, || = 1}. W niniejszej pracy rozwaam tylko stany czyste, ktre bd
dalej oznacza tym samym symbolem co wektor stanu.
Rozwamy pewien operator liniowy A : D(A) H okrelony na podprzestrzeni
D(A) H, ktra jest dziedzin operatora A, tzn. D(A) := { H : A H}. Niech
D(A) bdzie zbiorem gstym w H, wtedy istnieje operator sprzony A do operatora A,
ktry jest okrelony na dziedzinie
(

|(, A)|
<
D(A ) = H : sup
kk
D(A)

wzorem (A , ) = (, A) dla dowolnych D(A ), D(A).

Widmem operatora A nazywamy zbir (A) := C \ {z C : A z1 jest bijekcj}.
Operator liniowy N dziaajcy w H nazywamy normalnym, jeli:
1. dziedzina D(N ) jest gsta w H,
1

2. jest domknity (tzn. zbir par kartezjaskich {h, N i : D(N )} jest domknity
w H H),
3. zachodzi [N, N ] = 0.
W szczeglnoci operatorami normalnymi s operatory samosprzone (opisujce obserwable ukadw kwantowych) oraz operatory unitarne (opisujce dynamik stanw kwantowych).
Twierdzenie 1 (Wasnoci operatorw normalnych). Jeli N jest operatorem normalnym w H, to:
1. D(N ) = D(N ),
2. kN k = kN k dla kadego D(N ),
3. jeli ponadto N jest samosprzony (czyli N = N ), wtedy dla dowolnej funkcji f
mierzalnej na (N ) operator f (N ) jest normalny.
Dowd. [8]
Niech C, M() bdzie -algebr zbiorw borelowskich nad , a B(H) oznacza
algebr operatorw ograniczonych dziaajcych na przestrzeni Hilberta H. Miar spektraln na M() nazywamy odwzorowanie
E : M() B(H)
speniajce nastpujce wasnoci:
1. E() = 0, E() = 1,
2. dla kadego M() operator E() jest operatorem rzutowym,
3. E(1 )E(2 ) = E(1 2 ) dla dowolnych 1 , 2 M(),
4. jeli =

i i i j = dla i 6= j, to

i=1

n
X



lim E(i ) E()
n

= 0 dla

i=1

kadego H.

Twierdzenie 2 (Twierdzenie spektralne). Kady operator normalny N w H, ma dokadnie jedn miar spektraln E na M((N )), gdzie (N ) C, ktra spenia
N=

z dE(z).

(N )

Jeli ponadto funkcja f jest mierzalna na (N ), to

f (N ) =

f (z) dE(z).

(N )

Dowd. [8]
2

Dla dowolnego D(N ) i M((N )) funkcja () := (, E()) jest miar

prawdopodobiestwa na M((N )) (tzn. ((N )) = 1). Zatem dla operatora normalnego
N mona zdefiniowa warto redni
hN i := (, N ) =

z d(z)

(N )

oraz wariancj
2 (N ) := k(N hN i )k2 =

Z
(N )

|z hN i |2 d(z) = hN N i |hN i |2 .

Indeks bd pomija, jeli nie bdzie to powodowa niejasnoci. W przypadku operatora samosprzonego A widmo jest rzeczywiste (tzn. (A) R) i dostajemy 2 (A) =
hA2 i hAi2 . Dla operatora unitarnego U , ktrego widmo zawiera si w jednostkowym
okrgu na C (tzn. (U ) {z C : |z| = 1}), otrzymujemy 2 (U ) = 1 |hU i|2 . Zwizek
ten pokazuje, e w przypadku operatora unitarnego U odchylenie standardowe (U ) jest
okrelone tylko przez warto redni, a ponadto (U ) [0, 1].
Rodzin operatorw unitarnych Ut : H H dla t R, speniajc wasnoci:
1. Ut1 Ut2 = Ut1 +t2 , Ut Ut = Ut Ut = U0 = 1,
2. Ut = Ut1 = Ut ,
3. limt0 k(Ut 1)k = 0 dla kadego H.
nazywamy silnie cig jednoparametrow grup operatorw unitarnych.
Twierdzenie 3 (Twierdzenie Stona). Dla silnie cigej jednoparametrowej grupy operatorw unitarnych {Ut }tR w H, istnieje dokadnie jeden samosprzony operator A taki,
e Ut = eitA .
Dowd. [9]

Uoglnienie relacji nieoznaczonoci

W tej czci przejd do gwnego zagadnienia pracy, czyli do wyprowadzenia metody,

ktra pozwoli otrzymywa oglniejsze relacje nieoznaczonoci dla klasy operatorw normalnych. Metoda ta zostaa zaproponowana przez promotora niniejszej pracy prof. Andrzeja Herdegena.
Rozwamy operatory normalne A, B dla ktrych istnieje gsta podprzestrze D
D(A) D(B), na ktrej jest okrelony komutator [A, B] (tzn. D = D([A, B]) = D(AB)
D(BA)). Wemy pewne dwa wektory , H (dookrelone zostan na kocu poniszego
rozumowania) i oszacujmy dla nich warto |(, [A, B])|:
|(, [A, B])| = |(, AB) + (, BA)|,
3

z nierwnoci trjkta
|(, AB) + (, BA)| |(, AB)| + |(, BA)|
= |(A , B)| + |(B , A)|,
z nierwnoci Schwartza i wasnoci operatw normalnych
|(A , B)| + |(B , A)| kA kkBk + kB kkAk
= kAkkBk + kBkkAk,
a zatem
|(, [A, B])| kAkkBk + kBkkAk.
Dokonajmy podstawienia A 7 Aa1, B 7 Bb1, gdzie a, b C s dowolnymi liczbami.
Transformacja ta zachowuje normalno operatorw oraz komutator, a std otrzymujemy
nierwno
|(, [A, B])| k(A a)kk(B b)k + k(B b)kk(A a)k,

(3.1)

ktra jest okrelona dla dowodnych D(A) D(B), D(AB) D(BA).

Nierwno (3.1) stanowi punkt wyjcia dla dalszych rozwaa. Gwnym pomysem
metody szukania uoglnie relacji nieoznaczonoci jest rozwaenie dwch, w oglnoci
rnych, stanw i . Dla zadanych operatorw A, B i ustalonego stanu mamy swobod wyboru stanu tak by lewa strona (3.1) uzyskaa szczeglnie wygodn posta.
Drug wan cech otrzymanej nierwnoci, dziki wasnoci komutatora, jest zaleno
tylko prawej strony od parametrw liczbowych a i b, dziki czemu mona je dobiera tak
by przy zadanych operatorach A, B i wektorach , zminimalizowa warto prawej
strony nierwnoci (3.1). W dalszych rozdziaach zaprezentuj przykady zastosowania
tej metody dla rnych ukadw fizycznych oraz poka, e daje interesujce wyniki.
Jako pierwszy przykad poka, kiedy nierwno (3.1) daje standardow zasad nieoznaczonoci Heisenberga-Robertsona. Niech A, B bd operatorami samosprzonymi,
oraz = . Wtedy (3.1) przyjmuje posta
|(, [A, B])| 2 k(A a) k k(B b) k .
Prawa strona przyjmuje minimaln warto dla a = hAi i b = hBi , zatem otrzymujemy
standardow relacj

1 

h[A, B]i  (A) (B),
(3.2)
2
dla D([A, B]). A wic nierwno Heisenberga-Robertsona dostalimy jako szczeglny przypadek nierwnoci (3.1).

Relacje nieoznaczonoci dla algebraicznych relacji

Weyla

Zastosujmy wynik poprzedniego punktu do wyprowadzenia relacji nieoznaczonoci dla

operatorw speniajcych relacj Weyla. Relacje Weyla s szczeglnie wygodne przy badaniu relacji nieprzemiennoci, poniewa operuj operatorami unitarnymi, ktre s ograniczone i okrelone na caej przestrzeni Hilberta, co redukuje problemy zwizane z dziedzinami operatorw nieograniczonych.
Niech bd dane pewne dwa (w oglnoci rne) podzbiory 1 , 2 R. Mwimy, e
operatory U i V , dla 1 , 2 , speniaj relacje Weyla, jeli:
1. U = U = U1 , V = V = V1 , U0 = V0 = 1,
2. U1 U2 = U1 +2 , V1 V2 = V1 +2 , U V = ei V U .
Rozwamy zatem dowolne dwa operatory U , V speniajce relacj Weyla i zastosujmy do nich nierwno (3.1). Z relacji Weyla otrzymujemy posta komutatora
[U , V ] = ( 1) V U ,
gdzie := ei . Lewa strona nierwnoci (3.1) przybiera szczeglnie prost posta jeli
dobierzemy stany na dwa nastpujce sposoby:
1. = V U dla ustalonego ,
2. = V , = U dla ustalonego .
W pierwszym przypadku dostajemy
| 1| k(U u)V U kk(V v)k + k(V v)V U kk(U u)k
= k(U u)V kk(V v)k + k(V v)U kk(U u)k
= k(U u)kk(V v)k + k(
V v)kk(U u)k,
a w drugim
| 1| k(U u)V kk(V v)U k + k(V v)V kk(U u)U k
= k(U u)kk(V v)k + k(V v)kk(U u)k
= k(U u)kk(V
v)k + k
(V v)kk(U u)k,
dla dowolnych u, v C. Kadc v 0 :=
v atwo wida, e oba przypadki s rwnowane.
Wystarczy zatem zminimalizowa praw stron nierwnoci
| 1| k(U u)kk(V v)k + k(
V v)kk(U u)k
wzgldem parametrw u i v.

(4.1)

Przepiszmy w jawnej postaci praw stron nierwnoci (4.1) i oznaczmy jako

f (u, v; u, v) :=
+

|u hU i|2 + 2 (U ) |v hV i|2 + 2 (V )

|u hU i|2 + 2 (U ) |v
hV i|2 + 2 (V ).

Wyraenie to moemy rozumie jako funkcj f : C2 3 hu, vi 7 f (u, v; u, v) R, ktra

jest R-rniczkowalna i w szczeglnoci prawdziwe s dla niej rwnoci
f
f f
=
=
,
u
u
u

f
f f
=
=
.
v

Pochodne funkcji f po zmiennych sprzonych wynosz

q

|v hV i|2 + 2 (V )

|v
hV i|2 + 2 (V )
f
q
q
=
(u hU i) +
(u hU i) ,
u
2 |u hU i|2 + 2 (U )
2 |u hU i|2 + 2 (U )
q

|u hU i|2 + 2 (U )
|u hU i|2 + 2 (U )
f
= q
(v hV i) + q
(v
hV i) .

v
2 |v hV i|2 + 2 (V )
2 |v
hV i|2 + 2 (V )
Warunek konieczny istnienia ekstremum funkcji f przyjmuje wtedy posta ukadu rwna

f
(u, v) = 0
u

f
(u, v) = 0

Zapiszmy ten ukad w postaci

(

1 (u hU i) + 2 (u hU i) = 0
,
1 (v
hV i) + 2 (v hV i) = 0

(4.2)

gdzie
1 :=

v
u
u
t

|v hV i|2 + 2 (V )
,
|u hU i|2 + 2 (U )

2 :=

v
u
u |v
t

hV i|2 + 2 (V )
.
|u hU i|2 + 2 (U )

Traktujc 1 , 2 jak parametry, rozwizujemy rwnania (4.2) ze wzgldu na u, v:

u = (1 + 2 )hU i,

v = (1
+ 2 )hV i,

gdzie

i
[0, 1] dla i = 1, 2.
1 + 2
Parametry 1 i 2 nie s niezalene, poniewa speniaj 1 + 2 = 1. Traktujc 1 , 2
jako nowe zmienne sprowadzamy ukad rwna (4.2) do jednego rwnania rzeczywistego
i :=

1 2 = 2 1 .
Czynniki 1 , 2 oczywicie zale od 1 i 2 w sposb uwikany. W celu rozwikania
tego rwnania, podnosimy je obustronnie do kwadratu, a nastpnie wstawiamy jawne
6

wyraenia na 1 i 2 . Po serii prostych przeksztace algebraicznych i pogrupowaniu

wyrazw wzgldem kolejnych potg 1 , 2 , otrzymujemy rwnanie wielomianowe postaci


| 1|4 |hU i|2 |hV i|2 22 41 21 42 + 2 (U )2 (V ) 22 21 = 0,

ktre ostatecznie redukuje si do


| 1|4 |hU i|2 |hV i|2 21 22 2 (U )2 (V ) (1 2 ) = 0.

(4.3)

Rozwizaniami tego rwnania s

1 = 2 ,

1 2 =

(U )(V )
.
| 1|2 |hU i||hV i|

Z pierwszego rozwizania rwnania (4.3), przy warunku 1 + 2 = 1, dostajemy 1 =

2 = 21 , a std
1
1
u = ( + 1)hU i,
v = (
+ 1)hV i.
2
2
Wstawiajc otrzymane u i v do nierwnoci wyjciowej (4.1) dostajemy

(2 1)|hU i|2 + 1 (2 1)|hV i|2 + 1,

gdzie := 21 | 1|. Po podniesieniu nierwnoci obustronnie do kwadratu i pogrupowaniu

wyrazw wzgldem kolejnych potg wyraenia 2 1, dostajemy nierwno postaci




0 (2 1)2 |hU i|2 |hV i|2 + (2 1) |hU i|2 + |hV i|2 1



= (2 1) (2 1)|hU i|2 |hV i|2 + |hU i|2 + |hV i|2 1

Poniewa < 1, wic otrzymujemy

2

(1 |hU i|2 ) (1 |hV i|2 )

.
|hU i|2 |hV i|2

(4.4)

Dla drugiego rozwizania przeprowadmy nastpujce rozumowanie. Z definicji i wynika,

e |1 2 | < 1, a wic 1 2 = 41 (1(1 2 )2 ) < 41 . Porwnujc to z drugim rozwizaniem
rwnania (4.3) dostajemy nierwno
(1 |hU i|2 ) (1 |hV i|2 )
>
.
|hU i|2 |hV i|2
4

Z drugiej strony 2 > 4 dla < 1, wic otrzymana nierwno jest sprzeczna z nierwnoci (4.4). Na tej podstawie odrzucamy drugie rozwizanie rwnania (4.3).
Obliczmy jawn posta parametru :


1
1
1  i
2 = | 1|2 = ( 1) (
1) =
e 1 ei 1
4
4
4
 


1  i

=
e 2 ei 2
ei 2 ei 2 = sin2
4
2

i wprowadmy oznaczenia:
(U )
D (U ) :=
=
|hU i |

1 |hU i |2
|hU i |

(U )
D (V ) :=
=
|hU i |

1 |hV i |2
|hV i |

Szukan nierwnoci optymaln w stosunku do (4.1) jest ostatecznie nierwno (4.4),

ktr mona zapisa w postaci



sin



 D (U )D (V ),
2 

(4.5)

dla kadego H.

4.1

Nieoznaczono pdpooenie

W przestrzeni H = L2 (R, dx) rozwamy operatory

(V )(x) := eix (x),

(U )(x) := (x ),

dla dowolnych H oraz , R. Operatory te speniaj relacje Weyla. Ponadto

oba tworz silnie cige jednoparametrowe grupy operatorw unitarnych, a wic na mocy
twierdzenia Stona istniej samosprzone operatory P, X takie, e U = eiP i V =
eiX , okrelone na dziedzinach


D(P ) = L (R, dx) : jest absolutnie ciga,

| (x)| dx < ,

D(X) = L2 (R, dx) :

|x(x)|2 dx < .

Obie dziedziny s gste w H, oraz istnieje w H gsta podprzestrze D taka, e D

D(P ) D(X). Operatory P, X dziaajce w swoich dziadzinach maj posta
(P )(x) = i

d
(x),
dx

(X)(x) = x(x)

i maj interpretacj obserwabli odpowiednio pdu i pooenia czstki w przestrzeni L2 (R, dx).
Operatory te speniaj na D regu komutacji
[X, P ] = i1.
Par operatorw speniajc powysz regu komutacji nazywamy par kanoniczn. Stosujc nierwno Heisenberga-Robertsona (3.2) otrzymujemy zwyk relacj nieoznaczonoci dla pary kanonicznej
1
(X) (P ),
(4.6)
2
gdzie D([X, P ]) = D(XP ) D(P X) = D.
Do operatorw U , V , zdefiniowanych w tym podpunkcie, stosuje si nierwno (4.5)
postaci





sin
 D(U )D(V ),

2 
8

ktra jest okrelona na caej przestrzeni H. Poka, e ta nierwno daje w granicznym przypadku relacj (4.6), oraz zaprezentuj przykad zastosowania tej nierwnoci do
przypadku gdy nie istniej dla pary kanonicznej odchylenia standardowe (X) lub (P ).
Niech D(X). Dla operatora V zastosujmy twierdzenie spektralne i obliczmy jego
wariancj:
2 (V ) = 1 |hV i|2
=1

eix d(x)

(X)

eiy d(y)

(X)

i(xy)

1e

d(x, y)

(X)(X)

ei 2 (xy) ei 2 (xy) ei 2 (xy) d(x, y)

(X)(X)

= 2i

(x y)
(x y)
(x y)
i sin
sin
d(x, y).
cos
2
2
2

Z
(X)(X)

Z faktu, e miara (x, y) = (x)(y) jest symetryczna na (X) (X) wynika znikanie
wyrazu z iloczynem sin (xy)
cos (xy)
, a wic dostajemy
2
2
2 (V ) = 2

sin2

(X)(X)

(x y)
d(x, y).
2

Podzielmy nierwno (4.5) przez || i obliczmy granic przy 0:


1

lim 
0 

Korzystajc faktu, e lim0

sin


D(V )
sin
 lim
D(U ).
2  0 ||
= 1, z lewej strony dostajemy

||
,
2

a z prawej

(V )
D(V )
= lim
.
0 |||hV i|
0
||
lim

Poniewa
hV i =

eix d(x) 1 dla 0,

(X)

wic pozostaje obliczy

2 (V )
2 Z
(x y)
lim
= lim 2
sin2
d(x, y)
2
0
0

(X)(X)
2
!2

1
(x y)
=2
lim
sin
d(x, y)
2
(X)(X) 0
1Z
=
(x y)2 d(x, y)
2 (X)(X)
1Z
=
(x2 + y 2 2xy) d(x, y)
2 (X)(X)
Z
Z
1Z
1Z
=
x2 d(x) +
y 2 d(y)
x d(x)
y d(y)
2 (X)
2 (X)
(X)
(X)
= hX 2 i hXi2 = 2 (X),
Z

czyli w granicy 0 otrzymalimy zwyk wariancj dla operatora samosprzonego X.

Ostatecznie moemy zapisa graniczn posta nierwnoci (4.5) jako
||
(X)D (U )
2

(4.7)

dla D(X). Jeli ponadto D(P ), to stosujc twierdzenie spektralne dla operatora
U moemy powtrzy powysze rozumowanie dla nierwnoci (4.7). W tym celu dzielimy
je obustronnie przez || i obliczamy granic przy 0. Std dostajemy nierwno
1
(X) (P ),
2
dla D(X) D(P ). Otrzymalimy zatem standardow relacj Heisenberga dla pary
kanonicznej (4.6), z t rnic, e okrelon na zbiorze D(X) D(P ), ktry jest szerszy
ni D([X, P ]).
Wemy stan (x) = 1 (1 + x2 )1/2 L2 (R, dx). Dla funkcji rozkadu prawdopodobiestwa ||2 nie istniej momenty w adnym rzdzie, a wic nie istnieje odchylenie
standardowe (X), istnieje jednak (P ). Moemy jednak zastosowa nierwno (4.5).
Dla operatora V otrzymujemy
hV i =

1 Z eix
dx = e|| ,
2
1 + x

co atwo pokaza metod residuw. Std dostajemy nierwno





1

1 e2||

2
2||
sin

D(U
)
=
e

1
D(U ),


2 
e||
czyli


2||

D(U ) e


 1 
2 
1
sin



.
2 

Dzielc nierwno obustronnie przez || i biorc granic 0, otrzymamy

(P )

 1
||  2||
e 1 2 .
2

W celu znalezienia wartoci maksymalnej funkcji po prawej stronie nierwnoci, rozwamy

funkcj
2
f () :=
4 (e2 1)
dla > 0. Funkcja f jest ciga i ma pochodn
f 0 () =

(e2 (1 ) 1)
.
2 (e2 1)2

Z warunku f 0 () = 0 otrzymujemy rwnanie

= 1 e2 .
10

Rwnanie to posiada jedno rozwizanie 0 (0, 1), poniewa styczna do funkcji g() :=
1 e2 ma w punkcie = 0 kierunek g 0 (0) = 2, a wic < 1 e2 w pewnym
prawostronnym ssiedztwie = 0, z kolej dla = 1 zachodzi nierwno 1 > 1 e2 .
Ponadto, z tego rozumowania wynika, e w punkcie 0 jest maksimum funkcji f (), a
wic nierwno
 1
0  20
e 1 2
(P )
2
dla 0 (0, 1) jest optymalna.

4.2

Problem kt-krt

Rozwamy przestrze H = L2 ([0, 2], d). Zdefiniujmy operator

(U )() := ( )
dla R/mod 2. Operator naley do silnie cigej jednoparametrowej grupy operatorw
unitarnych, a wic na mocy twierdzenia Stona istnieje samosprzony operatory L taki,
e U = eiL , na dziedzinie


D(L) = L2 ([0, 2], d) : jest absolutnie ciga, (2) = (0),

Z 2

| 0 ()|2 d < .

Zbir D(L) jest gsty w L2 ([0, 2], d). Wprowadmy operator mnoenia przez argument
()() := ().
atwo pokaza, e operator jest ograniczonym i samosprzonym na caej przestrzeni
H, czyli D() = H. Wemy funkcj operatora zdefiniowan przepisem
(Wn )() := ein () = ein (),
gdzie n Z. Operator Wn jest unitarny i poprawnie okrelony na H. Operator ma
interpretacj obserwabli pooenia ktowego wzgldem ustalonej osi O~n, gdzie ~n jest
pewnym wektorem. Operator L jest generatorem obrotu wok osi O~n i interpretujemy
go jako obserwabl skadowej krtu rwnolegej do tej osi. Ponadto L jest generatorem
Pomimo, e komutator [L, ] jest okrelony na gstej dziedzinie D([L, ]) D(L), to relacja nieoznaczonoci postaci 21 ()(L) jest faszywa, co zostao wyjanione w pracy
[10]. W tej pracy autor proponuje pewne rozwizanie tego problemu, ktre ma jednak
do niejasn interpretacj. Otrzymana tam nierwno, oprcz parametrw rozmycia,
angauje rwnie warto funkcji falowej stanu w szczeglnym punkcie. Stosujc wynik z
punktu 4 poka rozwizanie, ktre nie jest obarczone t wad.
Operatory U i Wn tworz algebr Weyla, a zatem speniaj nierwno (4.5), ktra
przyjmuje posta



n 
sin
D (U )D (Wn )

2 
11

dla dowolnych H, R/mod 2, n Z. Poniewa tylko jest cigym parametrem, wic moemy powtrzy rozumowanie z podpunktu 4.1, gdy 0. Ostatecznie
otrzymujemy nierwno (4.7) w postaci
|n|
D (Wn ) (L)
2

(4.8)

dla D(L), n Z. Dla n = 1 nierwno (4.8) jest identyczna z relacj nieoznaczonoci

kt-krt otrzyman w pracy [11]. Podobny wynik mona otrzyma rwnie dla relacji
faza-liczba bozonw [4].

Relacja nieoznaczonoci energia-czas

Ewolucja czasowa ukadu kwantowego w przestrzeni H opisana jest silnie cig jednoparametrow grup operatorw unitarnych Ut , gdzie t R. Z twierdzenia Stonea wynika
istnienie samosprzonego operatora H okrelonego na gstej dziedzinie D(H) i takiego,
e Ut = eitH . Operator H jest operatorem energii (hamiltonianem). Czas peni wyrnion rol w mechanice kwantowej i w szczeglnoci nie da si okreli operatora czasu
T tak by by samosprzony [12]. W zwizku z tym nie mona zastosowa nierwno
(3.2), nawet gdyby istnia dobrze okrelony komutator [T, H]. Zamiast rozwaa operator
czasu T mona wzi pewien operator samosprzony A i stan t := Ut ( zostanie
dookrelony w dalszej czci tego punktu). Zachodzi wtedy rwno
d
(t , At ) = i(t , [H, A]t ),
dt
ktr mona zestawi z nierwnoci (3.2), skd dostajemy



1  d

 hAit  (H)t (A).

2  dt

(5.1)

Wyprowadzenie to pochodzi od Mandelstama i Tamma [13]. Stosujc ponownie metod

przedstawion w punkcie 3, zaprezentuje inne rozwizanie tego problemu.
Rozwamy pewien operator normalny A i oznaczmy At := Ut AUt . Zastosujmy nierwno (3.1) do operatorw Ut i A, ktrych komutator wynosi
[Ut , A] = Ut (A At ).
Dla ustalonego stanu D(A) D(At ) wemy = Ut . Otrzymujemy wic
|hAi hAt i | k(A a)Ut kk(Ut u)k + k(Ut u)Ut kk(A a)k
= k(Ut u)k (k(At a)k + k(A a)k) ,

(5.2)

gdzie u, a C. Podobnie jak wczeniej, szukamy minimalnej wartoci wyraenia po prawej stronie nierwnoci (5.2) wzgldem parametrw u i a. Praw stron tej nierwnoci
moemy traktowa jako funkcj dwch zmiennych zespolonych u, a o wartociach rzeczywistych, ktra ma posta
f (u, a; u, a
) :=

|u hUt

i|2

2 (Ut )

q

|a hAt
12

i|2

2 (At )

|a

hAi|2

2 (A)

Poniewa funkcja f jest R-rniczkowalna, to jej minimum znajdziemy analogicznie jak

w punkcie 4. Warunek konieczny na istnienie ekstremum funkcji f ma wic posta

f
(u, a) = 0
u

f
(u, a) = 0

Z pierwszego rwnania dostajemy natychmiast, e u = hUt i. Drugie rwnie zapiszmy w

postaci
t (a hAt i) + (a hAi) = 0,
(5.3)
gdzie
1
t := q
,
|a hAt i|2 + 2 (At )

1
:= q
.
|a hAi|2 + 2 (A)

Traktujc t , jako parametry, rozwizujemy rwnanie (5.3) wzgldem a:

a = t hAt i + hAi,
gdzie
t :=

t
,
t +

:=

.
t +

Czynniki t , [0, 1] i speniaj rwno t + = 1. Traktujc t i jako nowe zmienne

przeksztacamy rwnanie (5.3) do postaci
t = t .
Po podniesieniu obustronnie rwnia do kwadratu i serii elementarnych przeksztace algebraicznych, otrzymujemy do rozwizania prosty ukad rwna linowych
(

(A) = (At )t
.
t + = 1

Rozwizanie tego ukadu jest postaci

t =

(A)
,
(At ) + (A)

(At )
,
(At ) + (A)

a std otrzymujemy
a=

(At )hAi + (A)hAt i

.
(At ) + (A)

Wstawiajc otrzyman wartoci parametru a i u = hUt i do nierwnoci (5.2) dostajemy

nierwno postaci
|hAi hAt i| (Ut ) ((A) + (At

13

v
u
u
)) t

|hAi hAt i|2

1.
((A) + (At ))2

Po podniesieniu obustronnie do kwadratu i pogrupowaniu wyrazw tak by tylko po jednej

stronie byo wyraanie |hAi hAt i| otrzymujemy
(Ut )
(Ut )
((A) + (At )) .
((A) + (At )) =
|hAi hAt i| q
|hUt i|
1 2 (Ut )
Ostatecznie, otrzyman nierwno moemy zapisa postaci
|hAi hAt i | D (Ut ) ( (A) + (At )) ,

(5.4)

gdzie D(A) D(At ).

Niech A a bdzie operatorem samosprzonym,
dla ktrego hAt i ronie monoto\
nicznie z czasem t. Zamy, e
D(At ) D(H) dla pewnego > 0, funkcja
t(,)

(, ) 3 t 7 At H jest silnie ciga, oraz hAt i ma pochodn w t = 0. Podzielmy

obustronnie nierwno (5.4) przez |t| i obliczmy granic przy t 0:
|hAi hAt i |
D (Ut )
lim
( (A) + (At )) .
t0
t0
|t|
|t|

lim

d
Lewa strona jest moduem pochodnej dt
hAt i w punkcie t = 0. Po prawej stronie maD (U )
my limt0 (At ) = (A), a wic zostaje do obliczenia granica limt0 |t| t . Stosujc
twierdzenie spektralne dla operatora Ut i postpujc analogicznie jak w podpunkcie 4.1,
D (U )
przy wyprowadzeniu nierwnoci (4.7), dostajemy limt0 |t| t = (H). Std otrzymujemy nierwno



1  d

 hAt i 
(H) (A)

2  dt
t=0

dla

D(At ) D(H). Wynik jest zgodny z relacj (5.1).

t(,)

Przyjrzyjmy si dokadniej nierwnoci (5.4). Przepiszmy j w nieco bardziej jawnej

postaci
(Ut )
( (A) + (At )) ,
|hAi hAt i |
|(, t )|
gdzie t = Ut . Zamy, e operator A jest obserwabl mierzc, w jakim sensie, upyw
czasu, a wic hAt i monotonicznie ronie z czasem oraz (A) + (At ) jest ograniczone
przez sta. Poniewa czynnik (Ut ) jest zawsze ograniczony, to |(, t )| musi male
co najmniej tak szybko jak ronie hAt i. Jeli hAt i t, to |(, t )| 1/t, innymi sowy
stan t coraz mocniej rni si od stanu . Nierwno (5.4) stanowi wic kryterium
wykluczajce istnienie obsewabli mierzcej czas w pewnych ukadach kwantowych, jeli
|(, t )| nie znika dostatecznie szybko. Zilustrujmy to na poniszym przykadzie ukadu
dwu stanowego.

14

Niech t = c1 eit1 1 + c2 eit2 2 , gdzie c21 + c22 = 1 oraz Hk = k k dla k = 1, 2.

Mona przyj, e ck = 12 eik /2 dla pewnych liczb k R. Biorc = t=0 otrzymamy



|(, t )| = |c1 |2 eit1 + |c2 |2 eit2 


1 

= ei(t1 +1 ) + ei(t2 +2 ) 
2



t(1 2 ) + 1 2 

= cos
.


2
Funkcja |(, t )| jest okresowa w czasie, a wic na mocy nierwnoci (5.4) dla rozwaanego
przykadu nie istnieje obserwabla mierzca upyw czasu.

Podsumowanie

Metoda wyprowadzania relacji nieoznaczonoci przedstawiona w punkcie 3 daje wyniki

zgodne z relacj Heisenberga-Robertsona, tam gdzie jest okrelona, oraz pozwala uzyska
nietrywialne relacje w przypadkach gdzie nierwno Heisenberga-Robertsona si zaamuje, jak w przypadku relacji kt-krt. Ponadto pozwala otrzyma cakiem nowe i oglniejsze relacje, niosce bogatsz tre fizyczn, co zostao pokazane na przykadzie relacji
energia-czas. Wedug mojej aktualnej wiedzy pomys z zastosowaniem dwch rnych
stanw do wyprowadzenia relacji nieoznaczonoci nie pojawi si jeszcze w literaturze.
Interesujce wydaj si by dalsze zastosowania nierwnoci (3.1) do innych ukadw
fizycznych, w szczeglnoci do reprezentacji rzutowej oglnej grupy obrotw. Generatorami tej reprezentacji s operatory krtu J1 , J2 , J3 speniajce relacje [Ji , Jj ] = iijk Jk ,
gdzie i, j, k = 1, 2, 3. Z nierwnoci Heisenberga-Robertsona (3.2) otrzymuje si relacj
(J1 )(J2 ) 12 |hJ3 i|. Operatory Ji nie s dodatnie, przez co prawa strona nierwnoci
moe si zerowa dla pewnych stanw, co ogranicza uyteczno tej relacji. Otwartym problemem pozostaje wic pytanie, czy zastosowanie omwionej w tej pracy metody pozwoli
otrzyma now relacj nie obarczon t wad.

15

Literatura

[1] Heisenberg W.: Uber

den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kinematik
und Mechanik, Zeitschrift f
ur Physik 43, pp. 172198 (1927)
[2] Robertson H. P.: The Uncertainty Principle, Phys. Rev. 34, pp. 16364 (1929)
[3] Biaynicki-Birula I., Mycielski J.: Uncertainty relations for information entropy in
wave mechanics, Communications in Mathematical Physics, pp. 129-132 (1975)
[4] Busch P., Grabowski M., Lahti P. J.: Operational Quantum Physics, Springer, Berlin,
1995
[5] Jurkowski J.: Korelacje nieklasyczne, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru, 2014
[6] Wehner S., Winter A.: Entropic uncertainty relations-a survey, New Journal of Physics 12 (2010)
[7] Bialynicki-Birula I., Bialynicka-Birula Z.: Uncertainty relation for photons, Phys.
Rev. Lett. 108 (2012)
[8] Rudin W.: Analiza funkcjonalna, PWN, Warszawa, 2001
[9] Reed M., Simon B.: Methods of Modern Mathematical Physics vol.I., Academic Press,
San Diego, 1979
[10] Kraus K.: Remark on the uncertainty between angle and angular momentum, Z.
Physik 188, pp. 374377 (1965)
[11] Hradil Z., Rehacek J., Bouchal Z., Celechovsky R., Sanchez-Soto L. L.: Minimum
uncertainty measurements of angle and angular momentum, Phys. Rev. Lett. 97
(2006)
[12] Grabowski M., Ingarden R. S.: Mechanika kwantowa, PWN, Warszawa, 1989
[13] Mandelstam L. I., Tamm I. E.: The uncertainty relation between energy and time in
nonrelativistic quantum mechanics, Izv. Akad. Nauk SSSR (ser. fiz.) 9, pp. 122-128
(1945)

16