Ochrona wasnoci intelektualnej

Temat pracy zaliczeniowej:

Utwr inspirowany

Ustawodawca powici utworowi inspirowanemu zaledwie jedno zdanie w treci ustawy

o prawach autorskich i pokrewnych. Ta krtka wzmianka w art. 2 wspomnianej ustawy
stworzya niezwykle ciekaw instytucj budzc liczne kontrowersje wrd teoretykw
prawa, a tym samym dajc spore moliwoci dziaania praktykom. Niniejszy artyku
przyblia natur oraz opisuje poszczeglne cechy charakterystyczne utworu
inspirowanego.

Wstp
aden utwr artystyczny nie powstaje w cakowitej kulturowej prni. Nawet najbardziej
oryginalne dzieo bdzie bowiem korespondowao z dotychczasowym dorobkiem kultury,
take jeli jego celem ma by jak najdalsze zanegowanie tego dorobku. Naturalne jest zatem,
e do kolejnych utworw przenikaj wtki i problemy poruszane po wielokro w uprzednio
powstaych dzieach. Z powyszego zaoenia wyszed zapewne ustawodawca, tworzc art. 2
ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych1, traktujcy o opracowaniach
oraz utworach inspirowanych. Regulacje dotyczce ostatniego z wymienionych rodzajw
utworw bd przedmiotem niniejszego artykuu.

Definicja oraz podstawowe cechy utworu inspirowanego

Przepisy PrAut nie definiuj wprost utworu inspirowanego2. Artyku 2 ust. 4 PrAut
stwierdza jedynie, e za opracowanie nie uwaa si utworu, ktry powsta w wyniku
inspiracji cudzym utworem. Odwoujc si do generalnej definicji utworu z art. 1 PrAut,
mona jednak powiedzie, e dzieem inspirowanym jest kady przejaw dziaalnoci
twrczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci niezalenie od
wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia, posiadajcy t dodatkow cech, e asumpt
twrczy do jego powstania da cudzy utwr.
Oznacza to, e utwr inspirowany, podobnie jak kade inne dzieo, powstaje z chwil
ustalenia, a zatem z momentem przybrania jakiejkolwiek postaci, choby nietrwaej, jednak
na tyle staej, eby tre i cechy utworu wywieray efekt artystyczny 3. W opisanej powyej
chwili, niezalenie od spenienia przez autora jakichkolwiek formalnoci, powstaj rwnie
prawa autorskie do dziea inspirowanego, ktre co do zasady, w sposb pierwotny, nabywa
twrca. W braku wyranego ustawowego wyczenia naley jednoczenie uzna, e
wspomniane powyej prawa mog przysugiwa wsplnie wicej ni jednemu podmiotowi, w
szczeglnoci za wsptwrcom.
Ustawodawca wyranie zaznaczy, e rdem impulsu do stworzenia dziea
inspirowanego jest cudzy utwr, co oznacza, e owo rdo samo w sobie musi spenia
warunki z art. 1 PrAut. Nie bdzie nim zatem np. pomys nawet bardzo twrczy i
oryginalny. W rozumieniu PrAut rdem inspiracji nie bdzie rwnie obecno lub
zachowanie innej osoby, choby wykonywane przez ni czynnoci wymagay wysokiego
stopnia wiedzy fachowej, zrcznoci i inicjatywy osobistej4. W zwizku z brakiem wyranego

wyczenia ustawowego za inspiracj w rozumieniu PrAut moe natomiast posuy utwr,

ktry sam powsta w wyniku inspiracji utworem trzecim albo stanowi jego opracowanie5.
Utwr inspirujcy powinien pochodzi od innego autora ni utwr tworzony pod jego
wpywem i, co oczywiste, musi zosta utrwalony przed powstaniem dziea
inspirowanego. Naley zatem odrzuci moliwo stworzenia utworu inspirowanego
dzieem, ktrego si jest wspautorem. Niezalenie bowiem od tego, czy wkady twrcze
konstytuujce utwr wspautorski nadaj si do samodzielnej eksploatacji, czy te nie,
wnoszcy je wsptwrcy wpywaj przez to dziaanie na ostateczny ksztat utworu
wspautorskiego, czynic powstae dzieo swoim. Moliwe jest natomiast, w rozumieniu
PrAut, czerpanie inspiracji z utworu, przy ktrego powstaniu si asystowao poprzez
wykonywanie czynnoci czysto technicznych. Wspomniane czynnoci nie maj bowiem
charakteru twrczego, tzn. nie ksztatuj wywieranego przez utwr efektu artystycznego.
Uzna naley take, e inspiracja moe wypywa nie tylko z jednego, ale jednoczenie z
kilku rde nawet w przypadkach, gdy nie s one autorstwa tej samej osoby.
W zwizku z treci art. 2 ust. 3 PrAut utwr inspirujcy nie musi osign formy
ukoczonej. Aby wspomniane dzieo mogo speni sw rol, wystarczy bowiem, by byo
ustalone. Jest zatem cakowicie moliwe stworzenie utworu inspirowanego (np. fotografii)
pod wpywem jedynie szkicu dziea inspirujcego.
Nie mona si zgodzi z pogldem E. Traple, e o twrczoci inspirowanej naley mwi
tylko w odniesieniu do utworw, ktre powstay wskutek podniety dostarczonej przez utwr z
tej samej dziedziny sztuki6. Jak susznie wskazuje bowiem J. Barta, zwizek pomidzy
dzieem inspirujcym i inspirowanym naley rozpatrywa przede wszystkim na paszczynie
psychologicznej i emocjonalnej7. Co wicej, proponowane przez E. Traple ograniczenie
rde inspiracji uniemoliwiaoby dokonanie oceny wzajemnych relacji pomidzy utworami
wywodzcymi si z takich dziedzin sztuki, jak opera, dramat, powie, film albo malarstwo,
fotografia, architektura.

Samoistny charakter utworu inspirowanego

Wyrane odrnienie przez ustawodawc dziea stanowicego opracowanie utworu osoby
trzeciej od dziea jedynie nim inspirowanego powoduje, e do tego ostatniego nie maj
zastosowania przepisy z art. 2 ust. 2, 3 i 5 PrAut. Niezalenie zatem od tego, czy majtkowe
prawa do dziea inspirujcego istniej, czy te ju wygasy, zgoda podmiotu uprawnionego w
stosunku do dziea inspirujcego nie jest konieczna nie tylko do stworzenia utworu
inspirowanego, ale rwnie do korzystania z takiego utworu i rozporzdzania nim. Co wicej,
na egzemplarzach dziea inspirowanego nie trzeba wymieni ani twrcy, ani tytuu utworu, z
ktrego czerpano inspiracj.
W opisanych powyej przypadkach twrca utworu, ktry da asumpt do powstania dziea
inspirowanego, nie bdzie mg zatem powoywa si na naruszenie przysugujcych mu
praw do nienaruszalnoci treci i formy utworu, jego rzetelnego wykorzystania, a take
wykonywania nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Wszystko to uzasadnia
twierdzenie, e w zakresie wykonywania praw autorskich utwr inspirowany stanowi
twr cakowicie odrbny i samodzielny w stosunku do dziea powstaego wczeniej. Jak

wskazuje jednak E. Traple, twrca utworu inspirowanego musi liczy si z ochron dbr
osobistych twrcy dziea inspirujcego. Przychyli naley si do pogldu wspomnianej
autorki, e w przypadku, gdy dzieo inspirowane prezentuje zupenie inne idee filozoficzne
lub artystyczne ni te, ktre dominoway w utworze inspirujcym, to naley wymaga, aby
utwr inspirowany przez wadliwe sformuowanie tytuu lub podtytuu nie wprowadza w bd
publicznoci, sugerujc, e chodzi np. o adaptacj8. Warto w tym miejscu przypomnie
uzasadnienie orzeczenia Sdu Najwyszego z 2.2.1968 r., w ktrym poruszono problem
prawidowego zatytuowania i reklamowania audycji radiowej, zalenie od tego, czy uzna j
za opracowanie powieci, czy te jedynie za utwr ni inspirowany. W tym drugim przypadku
autorka dziea inspirujcego miaaby prawo wymaga, aby strona pozwana sprostowaa
bdn zapowied jej suchowiska w sposb wskazujcy, e nie jest to dzieo zalene9.
Zdaniem SN autorka dziea inspirujcego mogaby midzy innymi da, aby we
wspomnianej zapowiedzi dziaalno autora utworu inspirowanego okrelono sowem
napisane nie za opracowane. Naleaoby te pomin wzmiank wskazujc, e
powdka wykonaa sw prac na podstawie innego utworu (wedug). Co wicej, w
wypadku takim zbdny byby jakikolwiek dodatek wskazujcy na inspiracj zaczerpnit z
innego utworu, gdy takiego wymagania ustawa, co do dzie jedynie inspirowanych, nie
przewiduje10.

Utwr inspirowany a opracowanie cudzego utworu

W praktyce stwierdzenie, czy dane dzieo stanowi opracowanie innego utworu, czy te
powstao jedynie w wyniku wywoanej nim inspiracji, moe przysporzy nie lada problemw.
Podstawowa rnica pomidzy obydwoma rodzajami utworw tkwi w samej ich istocie. O ile
opracowanie powstaje poprzez twrcz ingerencj w cudzy utwr lub utwory, ktra nie moe
jednak narusza merytorycznych elementw dziea, a uprawnia jedynie do zmiany jego (ich)
struktury formalnej11, o tyle w przypadku dziea inspirowanego elementy utworu osoby
trzeciej maj suy stworzeniu dziea cakowicie nowego i samodzielnego.
Mona zatem powiedzie, e dziaania, ktre przy tworzeniu opracowania s niedozwolone,
w przypadku utworu inspirowanego s wrcz nakazane. Sd Najwyszy w swych
orzeczeniach podkrela, i twrcze przetworzenie elementw dziea inspirujcego powinno
nastpi w takim stopniu, e o charakterze dziea inspirowanego decydowa bd jego wasne
elementy, wytworzone indywidualn i niepowtarzaln osobowoci twrcy. Wskazano
rwnie, e na gruncie PrAut ochronie podlega nie tyle temat utworu, co jego
indywidualizacja, w zwizku z czym zaczerpnicie tylko wtku cudzego utworu nie wymaga
zgody autora dziea inspirujcego12. W orzeczeniu z 10.5.1963 r. SN zauway z kolei, e w
przypadku, gdy twrczo autora zostaa tylko podbudowana przez cudze dzieo, lecz autor
nie przyjmuje do swego utworu ani treci, ani formy dziea cudzego, to ma si wtedy do
czynienia z twrczoci samodzieln w rozumieniu art. 3 4 Prawa autorskiego [obecnie art.
2 ust. 4 A. O.]13. W opinii autora nie mona jednak twierdzi, e przyjcie w utworze
fragmentu treci cudzego dziea wyczaoby automatycznie moliwo nazwania takiego
utworu inspirowanym i samodzielnym. Koncepcja ta pozostaje bowiem w jawnej
sprzecznoci z przepisem z art. 29 PrAut, konstytuujcym tzw. prawo cytatu.

Podsumowanie

W literaturze fachowej na gruncie art. 2 PrAut wyrnia si zazwyczaj trzy kategorie

utworw:
a) w peni samoistne,
b) inspirowane,
c) opracowania14.
Zaprezentowany powyej podzia powsta w oparciu o kryteria, ktre na gruncie PrAut maj
znaczenie marginalne. Natomiast odnoszc si do tak kluczowych kwestii jak konieczno
uzyskania zgody osoby trzeciej na rozporzdzanie utworem i korzystanie z niego czy
obowizek wskazywania nazwiska twrcy i tytuu utworu pierwotnego, wspomniany podzia
mona uproci do dwch pozycji:
a) dzie samoistnych,
b) opracowa.
Powysze nie oznacza jednak, e zagadnienia dotyczce utworu inspirowanego s wycznie
tematem akademickich dyskusji. Wrcz przeciwnie, ostatnio praktyka upomina si o
instytucj utworu inspirowanego nadzwyczaj czsto. Rodzaj utworu, ktrego istnienie
wyinterpretowuje si z brzmienia przepisu art. 2 ust. 4 PrAut, suy bowiem do stworzenia
linii obrony twrcw, ktrych dokonania wykazuj podobiestwo do ustalonego wczeniej
cudzego dziea.

T. jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.; dalej jako: PrAut.

Bardziej poprawne wydaje si uywanie pojcia utwr inspirowany ni dzieo inspirowane,

poniewa to termin utwr zdefiniowany zosta w PrAut, jednake ze wzgldw stylistycznych w
niniejszym artykule pojcia utwr inspirowany i dzieo inspirowane uywane bd wymiennie.
3

Por. wyrok SN z 25.4.1973 r., I CR 91/73, OSNC Nr 3/1974, poz. 50.

Por. wyrok SN z 19.7.1972 r., II CR 575/71, OSNCP Nr 4/1973, poz. 67.

Por. wyrok SN z 10.5.1963 r., II CR 128/63, OSN Nr 4/1964, poz. 74.

E. Traple [w:] J. Barta, R. Markiewicz i in., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Krakw
2005, s. 118.
7

J. Barta [w:] J. Barta, R. Markiewicz i in., System prawa prywatnego. Prawo autorskie, Warszawa
2003, s. 33.
8

E. Traple [w:] J. Barta, R. Markiewicz i in., Prawo autorskie, op. cit., s. 116.

Por. wyrok SN z 2.2.1968 r., I CR 649/67, OSNCP Nr 10/1968, poz. 173.

10

Ibidem.

11

Por. wyrok SN z 13.1.2006 r., III CSK 40/05, Wokanda Nr 6/2006, s. 6; T. Kanoniuk, B. Michalski,
Problemy prawne zawodu dziennikarskiego, Warszawa 1998, s. 29, za K. wicicka, J. wicicki,
Prawa autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2004, s. 21.
12

Wyrok SN z 23.6.1972 r., I CR 104/72, niepubl. oraz wyrok SN z 31.12.1974 r., I Cr 659/74,
niepubl., oba za E. Traple [w:] J. Barta, R. Markiewicz i in., Prawo autorskie, op. cit., s. 93.
13

Por. wyrok SN z 10.5.1963 r., II CR 128/63, OSN Nr 4/1964, poz. 74.

14

Por. E. Traple [w:] J. Barta, R. Markiewicz i in., Prawo autorskie, op. cit., s. 93.