You are on page 1of 174

MORRIS DESMOND

LUDZKIE ZOO
( PRZEOY TOMASZ KRZESZOWSKI )

SCAN-DAL

WSTP
Udrczony mieszkaniec wielkiego miasta -gdy presje wspczesnego ycia zbytnio
daj mu si we znaki -okrela czsto swoje przeludnione rodowisko mianem betonowej
dungli. To barwne okrelenie bardzo nieprecyzyjnie opisuje model ycia w gstym skupisku
miejskim, co moe potwierdzi kady, kto zna prawdziw dungl.
yjce w rodowisku naturalnym dzikie zwierzta zazwyczaj nie okaleczaj si
nawzajem, nie onanizuj si, nie atakuj swojego potomstwa, nie cierpi na wrzody odka
ani na otyo, nie praktykuj fetyszyzmu, nie yj w zwizkach homoseksualnych i nie
popeniaj morderstw. Natomiast u ludzi mieszkajcych w miastach wszystkie te zjawiska
maj oczywicie miejsce. Czy wic w ten sposb ujawnia si podstawowa rnica midzy
rodzajem ludzkim a innymi zwierztami? Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tak. Jest to
jednak jedynie pozr. W pewnych okolicznociach, a mianowicie w nienaturalnych
warunkach niewoli, inne zwierzta take zachowuj si w ten sposb. Zwierz przebywajce
w klatce ogrodu zoologicznego demonstruje te same anomalie, jakie znamy doskonale z
zachowa naszych ludzkich pobratymcw. Tak wic najwyraniej miasto nie jest betonow
dungl, lecz raczej ludzkim zoo.
Mieszkaca miasta nie naley porwnywa z dzikim zwierzciem yjcym na
wolnoci, lecz ze zwierzciem w niewoli. Wspczesne zwierz ludzkie nie yje ju
warunkach naturalnych dla swojego rodzaju. Czowiek, schwytany w puapk nie przez owc
z ogrodu zoologicznego, lecz przez wietno wasnego umysu, umieci sam siebie w
ogromnej niespokojnej menaerii, gdzie nieustannie grozi mu zaamanie si pod wpywem
zbyt wielkich napi.
Obok tych presji istniej te jednak rozliczne korzyci. wiat zoo, niczym potny
rodzic, roztacza opiek nad swoimi wychowankami, zapewniajc jedzenie, picie, schronienie,
higien i opiek medyczn. Podstawowe problemy zwizane z przeyciem s ograniczone do
minimum. Pozostaje jeszcze sporo czasu wolnego. Zwierzta w ogrodach zoologicznych
wykorzystuj ten czas w rozmaity sposb, waciwy rnym gatunkom. Jedne odpoczywaj
spokojnie, wylegujc si w socu, podczas gdy inne nie potrafi wytrzyma przeduajcej
si bezczynnoci. Mieszkacy ludzkiego zoo niewtpliwie nale do tej drugiej kategorii.
Ludzki mzg, z istoty swej poszukujcy i wynalazczy, nie znosi dugich okresw
bezczynnoci. Dlatego czowiek odczuwa nieustann konieczno podejmowania coraz
bardziej skomplikowanych zada. Bada, organizuje i tworzy, coraz gbiej pograjc si w

coraz bardziej zniewalajce zoo, jakim jest wiat. Kada nowa komplikacja o kolejny krok
oddala go od naturalnego stanu plemiennego, w jakim jego przodkowie bytowali milion lat.
Historia wspczesnego czowieka to dzieje zmaga ze skutkami tego trudnego
marszu do przodu. Obraz ten jest zagmatwany i trudno si w nim rozezna, po czci dlatego,
e odgrywamy tu podwjn rol -zarazem widzw i uczestnikw. Moe stanie si on
wyraniejszy, gdy przyjrzymy mu si okiem zoologa, i to wanie chc uczyni na kartach tej
ksiki. Celowo wybraem wikszo przykadw bliskich czytelnikom wychowanym w
kulturze Zachodu. Nie znaczy to wcale, e zamierzam odnosi swoje wnioski jedynie do
kultur zachodnich. Wprost przeciwnie -wszystko wskazuje na to, e podstawowe zasady s
wsplne dla wszystkich mieszkacw miast na caym wiecie.
Kadego, komu wyda si, e sens tego, co powiem, zawiera si w sowach:
"Zawracajcie, bo zmierzacie do zguby", zapewniam, e nie taka bya moja intencja. W tym
nieustpliwym deniu do postpu spoecznego chwalebnie ujawniamy nasze potne popdy
twrcze i badawcze. S one najwartociowsz czci naszego dziedzictwa biologicznego.
Nie ma w nich nic sztucznego ani nienaturalnego. Stanowi zarwno rdo naszej wielkiej
siy, jak i naszych wielkich saboci. Pragn wszake wykaza, e za uleganie im musimy
paci coraz wysz cen, a take ukaza wyszukane sposoby, do jakich si uciekamy, aby
sprosta tym wci rosncym kosztom. Stawki id w gr, gra staje si coraz bardziej
ryzykowna, pochania coraz wiksz liczb ofiar i nabiera coraz bardziej obdnego tempa.
Jednake mimo niebezpieczestw, ktre ze sob niesie, jest to najbardziej emocjonujca gra,
jak zna wiat. Gupot byoby sdzi, e kto powinien odgwizda jej koniec. Mona jednak
w ni gra na wiele rnych sposobw; lepsze poznanie prawdziwej natury graczy powinno
pomnoy poytki pynce z gry, nie zwikszajc jej ryzyka i nie naraajc caego gatunku na
zgub.

1.

PLEMI I SUPERPLEMI

Wyobramy sobie obszar ldowy o wymiarach 35 kilometrw szerokoci i 35


kilometrw dugoci. Powiedzmy, e jest to kraina dzika, zamieszkana przez rne mniejsze i
wiksze zwierzta. Pniej wyobramy sobie zwart szedziesicioosobow grup ludzi
obozujcych w rodku tego terytorium. Siedzisz tam, czytelniku, jako czonek tego
malutkiego plemienia, wrd znajomego ci krajobrazu, ktry rozciga si wok, poza zasig
twego wzroku. Nikt prcz twoich wspplemiecw nie korzysta z tego ogromnego obszaru.
Jest to wycznie wasze miejsce zamieszkania i wasz teren owiecki. Mczyni nalecy do
waszej grupy nader czsto wyprawiaj si na poszukiwanie zdobyczy. Kobiety zbieraj
owoce i jagody. Dzieci spdzaj czas na haaliwych zabawach w pobliu obozowiska,
naladujc techniki owieckie ojcw. Jeeli plemi ma si dobrze i powiksza si, od czasu do
czasu jaka grupa odcza si, by skolonizowa nowe tereny. I tak, z czasem, rozprzestrzenia
si cay gatunek.
Wyobramy sobie teraz obszar ldowy o wymiarach 35 kilometrw szerokoci i 35
kilometrw dugoci. Powiedzmy, e jest to kraina ucywilizowana, zapeniona budynkami i
maszynami. Potem wyobramy sobie zwart szeciomilionow grup ludzi obozujcych w
rodku tego terytorium. Siedzisz tam, czytelniku, wewntrz olbrzymiego kompleksu
miejskiego, ktry rozciga si wok, poza zasig twego wzroku.
Porwnajmy te dwa obrazy. Na kad osob z pierwszego przypadaj setki tysicy
osb z drugiego. Obszar jest ten sam. W skali czasu ewolucji ta radykalna zmiana dokonaa
si niemal w jednej chwili. Wystarczyo zaledwie kilka tysicy lat, aby obraz pierwszy ustpi
miejsca drugiemu. Wydaje si, i ludzkie zwierz znakomicie przystosowao si do swojego
niezwykego, nowego stanu, nie miao jednak do czasu, by zmieni swj ksztat
biologiczny, by w drodze ewolucji przeksztaci si w nowy gatunek, ucywilizowany rwnie
pod wzgldem genetycznym. Proces cywilizacyjny dokonywa si wycznie w trybie uczenia
si i przystosowywania. Biologicznie czowiek pozostaje wci prostym stadno-plemiennym
zwierzciem przedstawionym w obrazie pierwszym. W tej postaci y on nie kilkaset lat, lecz
cay milion lat trudnego bytowania. W tym okresie podlega te oczywicie zmianom
biologicznym. Ewoluowa w sposb nie budzcy wtpliwoci. Presje zwizane z przeyciem
byy ogromne i one wanie go ksztatoway.
W cigu minionych kilku tysicy lat urbanizacji i bogatych w wydarzenia lat
czowieka cywilizowanego dokonao si tak wiele, e z trudem uwiadamiamy sobie, i jest to

jedynie malutki fragment historii gatunku ludzkiego. Jest on nam tak dobrze znany, e w jaki
nie sprecyzowany bliej sposb wyobraamy sobie, i wrastajc w rzeczywisto stopniowo,
pod wzgldem biologicznym jestemy w peni przygotowani do radzenia sobie ze wszystkimi
nowymi zagroeniami spoecznymi. Tymczasem spojrzawszy chodnym okiem, bdziemy
zmuszeni przyzna, e wcale tak nie jest. To jedynie nasza zdumiewajca elastyczno, nasza
niesychana zdolno przystosowania si sprawia, e tak mylimy. Prosty myliwy plemienny
ze wszystkich si stara si swobodnie i z dum nosi swj nowy strj. Ale jest to ubir
skomplikowany i nieporczny, w ktrym co chwila si potyka. Jednake, nim dokadniej
zbadamy, jak dochodzi do tych potkni i utraty rwnowagi przez wspczesnego myliwego,
musimy si przyjrze, w jaki sposb udao mu si zszy w jedn cao t wspania szat
cywilizacji.
Wypada zacz od powrotu w uciski epoki lodowej, a wic od obnienia temperatury
jakie dwadziecia tysicy lat temu. Naszym wczesnym przodkom jako myliwym udao si
ju rozprzestrzeni po wikszej czci obszarw Starego wiata i byli oni wanie w
przededniu wdrwek przez kontynent Azji a do Nowego wiata. Ta imponujca ekspansja
musiaa oznacza, e nawet ich niewyszukany myliwski styl ycia przewysza owieckie
moliwoci ich misoernych rywali. Nie ma w tym nic dziwnego, jeli zway, e mzgi
naszych przodkw z epoki lodowej byy ju rwne naszym, tak pod wzgldem rozmiaru, jak i
stopnia rozwoju. Ich szkielety take niewiele rniy si od naszych. Biorc pod uwag
rozwj fizyczny, mona powiedzie, e na scen ju wwczas wkroczy czowiek
wspczesny. W istocie, gdyby mona byo, uywajc wehikuu czasu, przenie jakiego
noworodka z epoki lodowej do czasw nam wspczesnych i wychowa go tak jak nasze
dziecko, prawdopodobnie nikt nie domyliby si oszustwa.
W Europie klimat nie by przyjazny, ale nasi przodkowie wietnie sobie z nim radzili.
Z pomoc najprostszych rodkw technicznych potrafili zabija potne zwierzta owne. Na
szczcie pozostawili nam wiadectwo swych umiejtnoci myliwskich nie tylko w postaci
przypadkowych resztek wykopywanych z osadw jaskiniowych, lecz take w postaci
zdumiewajcych malowide pokrywajcych ciany jaski. Wyobraone tam kudate mamuty,
wochate nosoroce, bizony i renifery nie pozostawiaj wtpliwoci co do wczesnego
klimatu. Gdy obecnie opuszcza si te ciemne jaskinie, wchodzc w spalony socem
krajobraz, trudno sobie wyobrazi, e kiedy yy tu zwierzta pokryte grubym futrem.
Wwczas wyranie wida rnic midzy temperatur, jaka panowaa wtedy, a temperatur w
naszych czasach.

Gdy ostatnie zlodowacenie dobiego koca, pokrywa lodowa zacza si wycofywa


na pnoc z szybkoci okoo czterdziestu metrw na rok, a wraz z ni wycofyway si na
pnoc zwierzta chodnych krain. Na miejscu zimnej tundry wyrosy gste puszcze. Jakie
dziesi tysicy lat temu zakoczya si wielka epoka lodowa i nadesza nowa era w dziejach
czowieka.
Przeom mia nastpi w miejscu, gdzie stykaj si Afryka, Azja i Europa. Tam
wanie, na wschodnim kracu Morza rdziemnego, nastpia drobna zmiana w obyczajach
ywieniowych, ktra miaa decydujcy wpyw na kierunek ludzkiego postpu. Sama w sobie
bya ona do niepozorna i prosta, jednak jej skutki okazay si niezwykle doniose. Obecnie
jest to rzecz zupenie oczywista, gdy chodzi tu po prostu o rolnictwo.
Dotd wszystkie plemiona ludzkie napeniay odki w jeden z dwch sposobw.
Mczyni polowali, by zdoby pokarm zwierzcy, kobiety za zbieray pokarm rolinny.
Dzielenie si zdobyczami zapewniao zrwnowaon diet. Dosownie wszyscy aktywni,
doroli czonkowie plemienia byli dostarczycielami poywienia. Magazynowanie ywnoci
stosowano jedynie w niewielkim zakresie. Po prostu wychodzili i zbierali to, co akurat mieli
ochot zebra. Nie byo to tak niebezpieczne, jak si nam moe wydawa, bowiem caa
wczesna populacja ludzka w porwnaniu z jej dzisiejszym ogromem bya znikoma.
Jednake, mimo e owi wczeni myliwi-zbieracze dziaali bardzo skutecznie i
rozprzestrzenili si na wielkich poaciach globu, poszczeglne plemiona byy niewielkie i
miay prost struktur. Podczas setek tysicy lat ewolucji czowiek coraz lepiej
przystosowywa si do tego myliwskiego stylu ycia -zarwno fizycznie, jak i umysowo,
zarwno pod wzgldem budowy, jak i zachowania. Krok, jaki wykona wchodzc w okres
rolniczy, a wic w okres produkcji ywnoci, wymaga przekroczenia nieoczekiwanego
progu, za ktrym nagle znalaz si w zupenie nowym, nie znanym mu ukadzie spoecznym,
nie majc czasu na wytworzenie w sobie nowych waciwoci, ktre byyby wbudowane w
jego program genetyczny i odpowiaday tej nowej sytuacji. Od tej pory umiejtno
przystosowania si i elastyczno zachowa, zdolno do uczenia si i dostosowywania si do
nowych, bardziej zoonych sposobw postpowania, miay by poddawane jak
najsurowszym prbom. Ju tylko jeden krok dzieli czowieka od urbanizacji i wszelkich
komplikacji zwizanych z yciem w miecie.
Na szczcie dugie terminowanie w rzemiole myliwego pozwolio czowiekowi
rozwin zarwno pomysowo, jak i system wzajemnej pomocy. Chocia jest prawd, e
podobnie jak mapy, od ktrych si wywodzili, ludzie jako myliwi wci mieli wrodzone
poczucie wspzawodnictwa i pewnoci siebie, owo wspzawodnictwo ulego znacznemu
6

zagodzeniu dziki coraz silniej dochodzcej do gosu koniecznoci wsppracy. Bya to dla
nich jedyna szansa na odniesienie sukcesu w rywalizacji z wytrawnymi zabjcami wiata
misoercw, jakimi byy na przykad potne drapiene koty wyposaone w ostre pazury.
Ludzie jako myliwi rozwinli umiejtno wsppracy wraz z inteligencj i zamiowaniem
do poszukiwa, a poczenie tych cech okazao si skuteczne i miertelnie grone. Uczyli si
szybko, mieli wietn pami i doskonale kojarzyli ze sob poszczeglne elementy
wczeniejszej nauki w celu rozwizywania zupenie nowych problemw. Ta zdolno,
uyteczna ju wczeniej, podczas uciliwych wypraw myliwskich, staa si jeszcze bardziej
istotna teraz, gdy zaczynali tworzy ogniska domowe i stali u progu nowych i nierwnie
bardziej zoonych form ycia spoecznego.
Obszary wok wschodniego kraca Morza rdziemnego byy naturaln ojczyzn
dwch niezmiernie wanych rolin, mianowicie dzikiej pszenicy i dzikiego jczmienia. W
tym samym regionie mona te byo spotka dzikie kozice, dzikie owce, dzikie bydo i dzikie
winie. Myliwi i zbieracze, ktrzy osiedlili si w tych okolicach, udomowili ju psa, ktrego
uywano jednak gwnie jako towarzysza polowa i stra, nie za jako bezporednie rdo
poywienia. Prawdziwe rolnictwo rozpoczo si od uprawy tych dwch rolin -pszenicy i
jczmienia. Wkrtce potem nastpio udomowienie najpierw kz i owiec, a nastpnie, nieco
pniej, krw i wi. Najprawdopodobniej zwierzta zostay zwabione upraw jadalnych
rolin i przybyy, aby znale pokarm, po czym zostay i podday si zabiegom hodowlanym,
po czym same posuyy za pokarm.
Nie przypadkiem pozostae dwa regiony na ziemi, na ktrych pniej i niezalenie od
siebie rozwiny si cywilizacje staroytne (Azja Poudniowa i Ameryka rodkowa), byy to
miejsca, gdzie myliwi-zbieracze znajdowali dzikie roliny nadajce si do uprawy: ry w
Azji i kukurydz w Ameryce.
Te uprawy pnej epoki kamiennej byy na tyle udane, e od tamtych czasw a do
dnia dzisiejszego udomowione wwczas roliny i zwierzta pozostaj gwnym rdem
poywienia we wszystkich przedsiwziciach rolniczych prowadzonych na wielk skal.
Powany postp we wspczesnym rolnictwie dotyczy w wikszym stopniu mechanizacji ni
biologii. Prawdziwie rewolucyjny wpyw na gatunek ludzki miay jednak z pocztku nie
wykorzystywane rezerwy ywnoci produkowanej we wczesnym rolnictwie.
Patrzc wstecz, nietrudno to wyjani. Przed nastaniem rolnictwa kady, kto chcia
je, musia wzi udzia w zdobywaniu poywienia. Musiao si w to angaowa dosownie
cae plemi. Gdy jednak te same mzgi, ktre dawniej, wybiegajc myl w przyszo,
planoway i opracowyway taktyki owieckie, zajy si organizowaniem uprawy zbiorw,
7

nawadnianiem ziemi i karmieniem trzymanych w niewoli zwierzt, ich dziaania okazay si


tak skuteczne, e pierwszy raz w dziejach ludzkoci zapewniay nie tylko stae zaopatrzenie,
lecz take regularnie i niezawodnie pojawiajc si nadwyk. Wytworzenie tej nadwyki
byo kluczem do wrt cywilizacji. Nareszcie plemi ludzkie osigno stan, w ktrym liczba
osb zatrudnionych przy zapewnianiu poywienia bya mniejsza od liczby tych, ktrych
naleao wyywi. Dziki temu plemi nie tylko mogo rosn liczebnie, lecz take pewna
liczba jego czonkw moga powici si innym zadaniom, i to nie tylko czciowo, na
marginesie zadania gwnego, jakim byo zapewnienie poywienia, lecz w penym wymiarze
czasu. Rozkwitay wic inne rodzaje dziaalnoci. Nasta wiek specjalizacji.
Takie byy skromne pocztki pierwszych miast. Jak powiedziaem, nietrudno to
wyjani, to znaczy nietrudno nam dzi, patrzc w przeszo, wychwyci ten najwaniejszy
czynnik, ktry sprawi, e ludzko wykonaa swj kolejny wielki krok. Nie znaczy to jednak
wcale, e dla wczesnych ludzi by to krok atwy. To prawda, e czowiek jako myliwyzbieracz by wspaniaym zwierzciem, penym nie wykorzystanych moliwoci i zdolnoci.
Dowodzi tego fakt, e dzi istniejemy. Jednake czowiek rozwija si jako plemienny
myliwy, nie za jako wytrway i osiady rolnik. Jest take prawd, e by zdolny wybiega
myl w przyszo, planowa polowania, rozumia zmiany zachodzce w otoczeniu w
zwizku z porami roku. Jednake by skutecznie uprawia rolnictwo, musia on siga w
przyszo w daleko wikszym stopniu ni kiedykolwiek dotd. Taktyk polowania musia
zastpi strategi rolnictwa. Dokonawszy tego, czowiek musia jeszcze I lepiej korzysta ze
swego umysu, aby mc stawi czoo nowym skomplikowanym problemom spoecznym,
ktre pojawiy i si w zwizku ze wieym dostatkiem, towarzyszcym przemianie wiosek w
miasta.
Naley sobie zdawa z tego spraw, gdy mwi si o "rewolucji miejskiej". Uywajc
tego zwrotu, stwarza si wraenie, jakoby w bardzo krtkim czasie wszdzie zaczy wyrasta
mniejsze i wiksze miasta jako wyraz denia do wspaniaego ycia w zupenie nowych
warunkach spoecznych. Nie tak si to jednak odbywao. Stare modele ycia zanikay z
trudem i powoli, a prawd mwic, w wielu miejscach na wiecie wci jeszcze s ywe.
Liczne kultury dzisiejszego wiata w dziedzinie rolnictwa cigle funkcjonuj na poziomie
neolitu, a w niektrych regionach, takich jak kotlina Kalahari, pnocna Australia czy
Arktyka, mona obserwowa spoeczestwa myliwsko-zbierackie, charakterystyczne dla
okresu paleolitu.
Pierwsze skupiska miejskie, pierwsze miasteczka i miasta, nie pojawiy si nagle,
niczym wysypka na skrze prehistorycznego spoeczestwa, lecz powstaway jako
8

pojedyncze, nieliczne i niewielkie wykwity. Wyrastay w rnych miejscach poudniowozachodniej Azji jako jaskrawe wyjtki na tle oglnie panujcego systemu. Wedug
dzisiejszych standardw byy one bardzo mae, a wzr, wedug ktrego byy tworzone,
rozprzestrzenia si niezwykle wolno. Kade miasto miao cile lokaln organizacj i byo
silnie zespolone z okolicznymi terenami rolniczymi.
Z pocztku handel i wspdziaanie midzy poszczeglnymi orodkami miejskimi
byy bardzo skromne. Mia to by nastpny znaczcy krok w rozwoju, a na jego wykonanie
trzeba byo nieco czasu. Oczywist barier psychologiczn stanowia utrata tosamoci
lokalnej. Nie chodzio tu jednak o to, e "plemi miaoby utraci sw gow", lecz raczej o to,
e gowa ludzka sprzeciwiaa si utracie swego plemienia. Gatunek nasz rozwija si jako
zwierz stadno-plemienne, a podstawow waciwoci plemienia jest to, e funkcjonuje ono
lokalnie na zasadzie wspdziaania jednostek. Porzucenie tego podstawowego wzorca
spoecznego, tak typowego dla ludzkoci w jej starodawnym stanie bytowania, wydawao si
sprzeczne z natur. A jednak natura wytworzya te ziarno, ktre -sprawnie zbierane i
przewoone -wymuszao przypieszenie tempa zmian. Wraz z postpem rolnictwa i w miar
jak elita miejska, wyzwolona od trudw produkcji, koncentrowaa potg swoich mzgw na
coraz nowych problemach, nieuchronne byo wyonienie si sieci miast, hierarchicznie
zorganizowanych pocze midzy ssiadujcymi grodami i miastami.
Najstarsze znane nam miasto, ponad 8 tysicy lat temu, to Jerycho, ale pierwsza w
peni miejska cywilizacja rozwina si w rejonie pooonym jeszcze dalej na wschd, w
Mezopotamii (Sumer). Tam wanie 5 do 6 tysicy lat temu narodzio si pierwsze imperium,
a wraz z wynalezieniem pisma prehistoria utracia przedrostek "pre-". Rozwina si
koordynacja midzy-miejska, przywdcy stali si zarzdcami, wyodrbniy si rne zawody,
nastpi dalszy rozwj przemysu metalowego i transportu, udomowiono zwierzta pocigowe
(w odrnieniu od zwierzt hodowanych dla celw konsumpcyjnych), a take powstaa
monumentalna architektura.
Wedle naszych standardw miasta sumeryjskie byy niewielkie, ich ludno liczya
bowiem od 7 do co najwyej 20 tysicy. Jednake nasz prosty czowiek plemienny mia jut za
sob dug drog. Sta si obywatelem, czowiekiem superplemiennym, a podstawowa rnica
polegaa na tym, e w superplemieniu nie zna on jut osobicie kadego czonka swojej
wsplnoty. Ta wanie zmiana, czyli przejcie od spoeczestwa osobowego do
bezosobowego, miaa si sta dla zwierzcia ludzkiego przyczyn najdotkliwszych udrk w
nadchodzcych tysicleciach. Jako gatunek nie bylimy biologicznie przygotowani do tego,
by stawi czoo caym masom obcych nam ludzi, majcych uchodzi za czonkw naszego
9

plemienia. Tego musielimy si dopiero nauczy, a nie byo to atwe. Jak si przekonamy,
dzi wci jeszcze, mniej lub bardziej widocznie, zmagamy si z tym problemem.
Na skutek sztucznego rozrostu spoecznoci ludzkiej do poziomu superplemienia
zaistniaa konieczno wprowadzenia. bardziej wyszukanych form sprawowania kontroli, by
utrzyma w caoci powikszajce si wsplnoty. Ogromne korzyci, jakie niosa ze sob
superplemienna organizacja ycia, musiay by okupione zwikszon dyscyplin. W
antycznych cywilizacjach basenu Morza rdziemnego -w Egipcie, Grecji, Rzymie i innych
krajach -administracja i system prawny rozrastay si i komplikoway, czemu towarzyszy
rozkwit techniki i sztuki.
By to proces powolny. Wspaniao zabytkw, ktre pozostay po tych cywilizacjach
i ktre w nas dzisiaj budz taki zachwyt, nasuwa myl, e byy to cywilizacje wielkie rwnie
pod wzgldem ilociowym, co nie jest zgodne z rzeczywistoci. Populacja superplemion
rosa stopniowo. Jeszcze w roku 600 p.n.e. najwiksze miasto, jakim by Babilon, liczyo nie
wicej ni 80 tysicy mieszkacw. W staroytnych Atenach yo tylko 20 tysicy obywateli,
a tylko jedna czwarta z nich stanowia prawdziw elit miejsk. Ludno caego tego
pastwa-miasta, wraz z obcymi kupcami, niewolnikami oraz rezydentami na wsiach i w
miastach, ocenia si na nie wicej ni 70 do 100 tysicy osb. Mona by wic powiedzie, e
byo to miasto nieco mniejsze ni dzisiejsze miasta uniwersyteckie, takie jak Oksford czy
Cambridge. Nie ma, rzecz jasna, mowy o porwnaniu go do wielkich metropolii
wspczesnych. Pod koniec lat szedziesitych dwudziestego wieku przeszo sto miast moe
poszczyci si ponad milionem mieszkacw, a najwiksze z nich licz ponad dziesi
milionw. Wspczesne Ateny zamieszkuje nie mniej ni l 850000 ludzi.
Dalszy rozwj wietnoci miast-pastw antycznych nie mg si opiera wycznie na
tym, co same wytworzyy. Musiay one powiksza swe zasoby bd za pomoc handlu, bd
drog podbojw. Rzym stosowa oba te sposoby, z wyran przewag podbojw, ktrych
dokonywa z tak bezwzgldn skutecznoci, zarwno w wymiarze administracyjnym jak
militarnym, e doprowadzi do powstania najwikszego na wiecie miasta, liczcego blisko
p miliona mieszkacw i ustali pewien wzorzec, ktry odbi si szerokim echem w cigu
wielu nastpnych stuleci. Konsekwencje s widoczne do dzi, nie tylko w postaci wielkich
wymaga, jakim w zakresie wysiku umysowego musz sprosta wszelkiego rodzaju
organizatorzy, kierownicy i twrcy, lecz take w postaci coraz bardziej rozleniwionej i
poszukujcej sensacji elity miejskiej, niezwykle ju licznej i dnej rozrywek, ktrych trzeba
jej dostarczy za wszelk cen, w obawie przed jej fataln w skutkach frustracj. W

10

wyrafinowanym mieszczuchu imperium rzymskiego atwo moemy dostrzec prototyp


wspczesnego nam czonka superplemienia.
Doprowadziwszy nasz opowie o miastach do Rzymu, doszlimy do etapu, w
ktrym spoeczno ludzka urosa do takich rozmiarw i staa si tak zagszczona, e z
zoologicznego punktu widzenia osigna ju stan rwny dzisiejszemu. Co prawda w
nastpnych stuleciach fabua opowieci plcze si coraz bardziej, ale jest to w zasadzie wci
ta sama fabua. Tumy gstniay, elity staway si coraz bardziej elitarne, a technika coraz
bardziej stechnicyzowana. Rosy te frustracje i stresy ycia miejskiego. Konflikty
superplemienne staway si coraz bardziej krwawe. Wystpi nadmiar ludzi, co oznacza, e
cz z nich bya zbyteczna, bezuyteczna. W miar jak relacje midzy zagubionymi w tumie
ludmi staway si coraz bardziej bezosobowe, nieludzko stosunkw midzy czowiekiem a
czowiekiem nabraa straszliwych wymiarw. Nie ma w tym nic dziwnego, gdy -jak ju
mwiem -bezosobowo zwizkw midzy ludmi nie jest stanem przyrodzonym
czowiekowi. Dziwi raczej moe, e superplemiona, ktre tak si rozrosy, w ogle
przetrway, a co wicej -przetrway w tak dobrym stanie. Jest to zadziwiajce wiadectwo
niewiarygodnej przemylnoci, nieustpliwoci i elastycznoci naszego gatunku, ktre nas,
yjcych w dwudziestym wieku, powinno wprawia w zdumienie. W jaki sposb udao si
nam tego dokona? Wszak jako zwierzta mielimy do dyspozycji tylko zesp naszych cech
biologicznych wyksztaconych podczas dugiego terminowania w charakterze myliwych.
Odpowied musi tkwi w samej naturze tych cech, a take w sposobie, w jaki zdoalimy je
wykorzysta i sterowa nimi, nie naraajc ich a na tak wielki szwank, jaki pozornie
wydawa si nieunikniony. Musimy wic dokadniej przyjrze si tym cechom.
Pamitajc o naszych mapich przodkach, moemy przypuszcza, e pewnych
poytecznych wskazwek dostarczy nam spoeczna organizacja tych gatunkw map, ktre
przetrway. Wrd wyszych ssakw naczelnych powszechnym zjawiskiem jest istnienie
silnych, dominujcych osobnikw, panujcych nad reszt grupy. Sabsi czonkowie grupy
przyjmuj poledniejsze role. Nie uciekaj w gszcz, aby y tam samodzielnie. W mnogoci
sia i bezpieczestwo. Jeeli grupa staje si zbyt dua, wwczas oczywicie tworzy si odam,
ktry po pewnym czasie oddala si, ale pojedyncze yjce oddzielnie mapy stanowi
anomali. Grupy przemieszczaj si razem i trzymaj si razem we wszelkich
okolicznociach. Ta ulego jest nie tylko skutkiem tyranii przywdcw, czyli dominujcych
osobnikw mskich. Moe s one despotami, ale odgrywaj te rol opiekunw i obrocw.
W razie zagroenia grupy z zewntrz, na przykad atakiem godnego drapienika, one wanie
wykazuj najwiksz aktywno obronn. W obliczu wyzwania z zewntrz najsilniejsze
11

samce, zapominajc o konfliktach wewntrznych, musz si skupi, aby da odpr


zagroeniu. Natomiast w innych sytuacjach aktywna wsppraca wewntrz grupy ogranicza
si do minimum.
Wracajc do zwierzt ludzkich, moemy zauway, e ten podstawowy ukad wsppraca w obliczu zagroe z zewntrz i wspzawodnictwo wewntrz stada, istnieje
take u nas, jakkolwiek nasi najdawniejsi przodkowie byli zmuszeni nieco zakci
rwnowag tego ukadu. Ich niebotyczne zmagania zwizane z przejciem od diety rolinnej
do misnej wymagay szerszej i aktywniejszej wsppracy wewntrznej. Niezalenie od
zwykych codziennych zagroe wiat zewntrzny niemal bezustannie rzuca wyzwania
wchodzcym na aren ycia myliwym. Wymagao to przestawienia si na wzajemn pomoc,
na dzielenie si zasobami i czenie ich. Nie znaczy to jednak, e pradawni ludzie
przemieszczali si jako jeden organizm, niczym awica ryb. Byoby to niemoliwe ze wzgldu
na zoono ycia. Wspzawodnictwo i przywdztwo zostay utrzymane, gdy stanowiy
si napdow i umoliwiay skuteczniejsze podejmowanie decyzji, uleg tylko powanemu
ograniczeniu despotyczny autorytaryzm. Osignito stan subtelnej rwnowagi, ktra, jak ju
si przekonalimy, pozwolia pradawnym myliwym rozprzestrzeni si niemal na caym
obszarze kuli ziemskiej przy uyciu minimum rodkw technicznych.
A co si stao z t subteln rwnowag, gdy niewielkie plemiona rozwiny si w
ogromne superplemiona? Gdy znikny plemienne wzorce zachowa oparte na relacjach
osobistych, wahado oscylujce midzy wspzawodnictwem a wspprac zaczo
niebezpiecznie wychyla si to w jedn, to w drug stron i te szkodliwe oscylacje trwaj do
dzi. Poniewa podrzdni czonkowie superplemion zamienili si w bezosobowy tum,
wychylenia wahada staway si coraz gwatowniejsze. Nadmiernie rozronite skupiska
populacji miejskiej atwo i czsto paday ofiar wszelkich form spotgowanej tyranii,
despotyzmu i dyktatury. Superplemiona zrodziy superprzywdcw, dysponujcych tak
potn wadz, e tyraskie rzdy map jawiy si przy niej jak niewinna igraszka. Zrodziy
one take superpoddanych w postaci niewolnikw, ktrzy musieli znosi skrajne
podporzdkowanie, nieporwnywalne z tym, czego mogy dowiadczy najpoledniej
usytuowane mapy.
Aby panowa nad superplemieniem, nie wystarcza ju jeden despota. Nawet majc do
dyspozycji nowe, miercionone rodki techniczne, takie jak bro, lochy i tortury, potrzebne
do utrzymania w ryzach mas ludzkich, despota musia mie za sob cay orszak
poplecznikw, aby skutecznie utrzymywa owo biologiczne wahado w stanie tak znacznego
wychylenia. Byo to moliwe, poniewa zarwno poplecznicy jak przywdcy byli zakaeni
12

bezosobowoci

waciw

superplemionom.

Gos

sumienia

kooperantw

uciszali,

przynajmniej w pewnej mierze, powoujc do ycia w obrbie superplemienia podgrupy


spoeczne i pseudoplemiona. Kady indywidualnie nawizywa oparte na dawnych wzorcach
biologicznych stosunki osobiste z jak niewielk grup, majc rozmiar dawnego plemienia i
skupiajc ludzi na zasadzie koleestwa na gruncie towarzyskim lub zawodowym. W
obrbie takiej grupy mona byo zrealizowa podstawow konieczno wzajemnej pomocy i
dzielenia si. Inne podgrupy, na przykad klas niewolnikw, mona byo traktowa bez
skrupuw, jako ludzi spoza ukadu objtego specjaln ochron. W ten sposb zrodzi si
"podwjny status" spoeczny. Podstpna sia tych nowych wtrnych podziaw tkwia w tym,
e umoliwiay one utrzymywanie w tym bezosobowym systemie nawet relacji osobistych.
Mimo i poddany, niewolnik, suga czy chop paszczyniany mg by osobicie znany
swemu panu, jego niewtpliwa przynaleno do innej kategorii spoecznej pozwalaa go
traktowa jak kogo nalecego do bezosobowego tumu.
Powiedzenie, e wadza deprawuje, jest tylko czciowo prawdziwe. Kracowe
poddastwo moe deprawowa rwnie skutecznie. Gdy biologiczne wahado wychyla si ze
strony czynnej wsppracy w stron tyranii, cae spoeczestwo ulega deprawacji. C z tego,
e jest ono w stanie osign wielki postp w sferze materialnej. Potrafi przemieci 4 883
000 ton kamieni, aby zbudowa piramid, ale z powodu deformacji strukturalnej dni takiego
spoeczestwa s policzone.
Mona panowa nad pewnym obszarem, nad pewn liczb ludzi, przez pewien okres,
ale nawet w cieplarnianej atmosferze superplemienia istnieje pewna granica. Gdy granica ta
zostanie osignita i wahado biologiczno-spoeczne odchyli si agodnie do rodkowego
punktu rwnowagi, spoeczestwo moe to uzna za szczliwy przypadek. Jeeli jednak, co
jest bardziej prawdopodobne, zakoysze si gwatownie tam i z powrotem, wwczas dojdzie
do przelewu krwi na tak skal, jaka nie moga si nawet przyni naszym prymitywnym
przodkom -myliwym.
To, e ludzki pd do wsppracy daje o sobie zna tak silnie i tak czsto, stanowi
prawdziwy cud przetrwania cywilizacyjnego. Dziaa przeciw niemu tak wiele czynnikw, a
on wci powraca. Z upodobaniem mwimy o tym zjawisku jako o przezwycianiu
zwierzcej uomnoci za pomoc potgi altruizmu intelektualnego, tak jakby etyka i
moralno byy jakim nowoczesnym wynalazkiem. Gdyby to bya prawda, zapewne nie
doylibymy dnia dzisiejszego, aby to stwierdzi. Gdybymy nie mieli w sobie tego
podstawowego biologicznego popdu do wsppracy z blinimi, nie przetrwalibymy jako
gatunek. Gdyby nasi myliwscy przodkowie byli tylko bezlitosnymi, chciwymi tyranami,
13

obcionymi "grzechem pierworodnym", ni sukcesw czowieka dawno by si ju urwaa.


Teori grzechu pierworodnego, w takiej czy innej postaci, wci wciska si nam do gowy
dlatego, e sztucznie stworzone warunki superplemienne nieustannie dziaaj przeciw
tkwicemu w nas altruizmowi biologicznemu, ktremu w zwizku z tym naley si wszelkie
moliwe wsparcie.
Jestem wiadom istnienia autorytetw, ktre gwatownie zaneguj to, co tu napisaem.
Postrzegaj one czowieka jako istot sab, chciw i niegodziw, wymagajc narzucenia jej
surowych kodeksw, ktre maj tak sterowa jej postpowaniem, eby staa si silna,
yczliwa i dobra. Jednake wyszydzajc pojcie "szlachetnego dzikusa", autorytety owe
zaciemniaj tylko spraw. Wskazujc na to, e nie byo nic szlachetnego w ignorancji i w
przesdach, maj racj. Jest to jednak tylko cz problemu. Druga cz dotyczy
postpowania dawnych myliwych wobec swoich towarzyszy. Tu sytuacja musiaa by inna.
Wyrozumiao, yczliwo, wzajemna pomoc i podstawowy popd do wsppracy
wewntrz-plemiennej musiay stanowi wzr dla pradawnych zespow ludzi, aby mogy one
przetrwa w penym zagroe rodowisku. Dopiero gdy plemiona rozrosy si do wymiarw
bezosobowych superplemion, starodawne wzory postpowania poczy si zaamywa pod
naciskiem tej sytuacji. Wtedy dopiero trzeba byo narzuci sztucznie stworzone prawa i
kodeksy dyscyplinarne, by przywrci utracon rwnowag. Gdyby narzucono je tylko w
takim zakresie, w jakim byo to konieczne do skorygowania skutkw wieo powstaych
napi, wszystko byoby w porzdku. Jednake w tych wczesnych cywilizacjach ludzie byli
nowicjuszami w dziedzinie osigania owej subtelnej rwnowagi. Dlatego te czsto
doznawali poraek, co przynosio zgubne skutki. Obecnie mamy ju wicej dowiadczenia,
ale system ten nigdy nie osign doskonaoci, gdy ze wzgldu na nieprzerwany rozrost
superplemion problem wci daje osobie zna.
Sprbuj to wyrazi inaczej. Czsto powiada si, e "prawo zakazuje ludziom jedynie
tego, do czego maj oni wrodzone skonnoci". Std wniosek, e jeeli prawo zakazuje
kradziey, mordowania i gwacenia, to znaczy, e ludzkie zwierz jest z natury zodziejem,
morderc i gwacicielem. Czy jest to istotnie waciwy opis czowieka jako gatunku
biologicznego i spoecznego? Niezbyt przystaje on do zoologicznego wizerunku gatunku
plemiennego. Natomiast niestety bardzo pasuje do wizerunku superplemienia;
wietnym przykadem jest tu kradzie, jako chyba najbardziej powszechne
przestpstwo. Czonek superplemienia znajduje si pod cig presj, dowiadczajc
najrniejszych stresw i napi zwizanych ze swoj sztucznie wytworzon sytuacj
spoeczn. Wikszo jego wspplemiecw to ludzie mu obcy. Nie czy go z nimi ani
14

adna wi osobista, ani plemienna. Typowy zodziej nie kradnie znajomemu. Nie amie
starodawnego kodeksu plemiennego. We wasnym mniemaniu umieszcza swoj ofiar
cakowicie poza swoim plemieniem. Przeciwdziaa temu prawo superplemienne. W zwizku z
tym wanie mwimy czsto o "zodziejskim honorze" i o "kodeksie podziemia". Podkrela to
fakt, e przestpcw traktujemy jako przynalenych do osobnych, wyodrbnionych
pseudoplemion, ktre istniej w obrbie superplemienia. Przy okazji warto zauway, jak
traktujemy przestpc. Ot zamykamy go w przestrzennie ograniczonej, cakowicie
przestpczej spoecznoci. Na krtk met rozwizanie takie dziaa do skutecznie, ale
dalszym jego efektem jest umacnianie tosamoci pseudoplemiennej zamiast jej osabiania.
Co wicej, uatwia ono take poszerzanie pseudoplemiennych kontaktw spoecznych.
Rozwaajc dalej myl, i "prawo zakazuje ludziom jedynie tego, do czego maj oni
wrodzone skonnoci", mona by j przeformuowa i stwierdzi, e "prawo zakazuje ludziom
jedynie tego, do czego popychaj ich sztuczne warunki cywilizacyjne". W ten sposb mona
spojrze na prawo jako na narzdzie utrzymywania rwnowagi, majce na celu
przeciwdziaanie znieksztaceniom cechujcym ycie superplemienne i sprzyjajce, mimo
nienaturalnych warunkw, podtrzymywaniu tych form zachowa spoecznych, ktre s
wrodzone gatunkowi ludzkiemu.
Jest to jednak nadmierne uproszczenie. Zakada ono doskonao przywdcw i
prawodawcw. A przecie tyrani i despoci mog narzuca surowe i nieracjonalne prawa
ograniczajce wolno w wikszym stopniu, ni uzasadniaj to panujce warunki
superplemienne. Natomiast sabe przywdztwo moe narzuci system prawny nie do silny,
aby okiezna panoszce si posplstwo. Kada z tych ewentualnoci niesie ze sob katastrof
kulturow lub upadek.
Jest te inny rodzaj prawa, majcy niewiele wsplnego z argumentacj, ktr tu
przedstawiam, poza tym e take suy ono scalaniu spoeczestwa. Jest to "prawo izolujce",
ktre sprzyja tworzeniu si odrbnoci kulturowej. Spaja ono spoeczestwo przez przydanie
mu niepowtarzalnej tosamoci. Tego rodzaju prawa nie maj zbyt wielkiego znaczenia w
sdach. Nale one raczej do sfery waciwej religii i obyczajom spoecznym. Ich rola polega
na stwarzaniu iluzji, e naley si do plemienia, ktre jest jednolite i zwarte, nie za do
bezksztatnego i niestaego superplemienia. Na krytyk, e prawa takie wydaj si
nieuzasadnione i pozbawione znaczenia, odpowiada si, e reprezentuj one tradycj i naley
ich bezwzgldnie przestrzega. Kwestionowanie ich nie miaoby zreszt sensu, poniewa
same w sobie s one w istocie nieuzasadnione i nierzadko pozbawione znaczenia. Ich warto
polega na tym, e stanowi wspln wasno wszystkich czonkw danej spoecznoci. Wraz
15

z ich zanikiem, niknie te po trosze jedno spoecznoci. Przybieraj one formy rnych
wymylnych obrzdw -lubw, pogrzebw, obchodw, pochodw, procesji i innych
uroczystoci waciwych yciu spoecznemu. Przybieraj take posta zawiej etykiety w
stosunkach spoecznych, obyczajw, protokow dworsko-dyplomatycznych, jak rwnie
stosownych do okolicznoci strojw, mundurw, dekoracji i popisw.
Wszystko to jest i byo przedmiotem szczegowych opisw etnologw i
kulturoznawcw, ktrzy zachwycaj si niezwyk rozmaitoci tych zjawisk. Rozmaito i
kulturowe zrnicowanie stanowi oczywicie najbardziej rzucajc si w oczy cech owych
zachowa. Jednak zdumiewajc si t rnorodnoci, nie mona nie dostrzec pewnych
podstawowych podobiestw. Obyczaje i stroje mog istotnie rni si w rnych kulturach
w szczegach, ale speniaj t sam zasadnicz funkcj i przybieraj t sam zasadnicz
form. Gdybymy sporzdzili list obyczajw spoecznych panujcych w danej kulturze, to
niemal dla wszystkich znalelibymy odpowiedniki niemal we wszystkich kulturach. Rnice
wystpi jedynie w szczegach, lecz poniewa rnice te bd bardzo wyrane, niekiedy
przymi fakt, e mamy do czynienia z tymi samymi podstawowymi wzorcami spoecznymi.
A oto przykad. W niektrych kulturach obrzdy aobne wymagaj czarnych strojw,
w innych za -na zasadzie kontrastu -strj aobny jest koloru biaego. Co wicej, jeeli
pjdziemy dalej w poszukiwaniach, znajdziemy kultury, w ktrych waciwymi kolorami s:
granatowy, szary, ty czy brzowy. Dla czowieka wychowanego w kulturze, w ktrej dany
kolor, powiedzmy czarny, by zawsze zwizany ze mierci i aob, szokujca bdzie myl o
noszeniu w takich okolicznociach rzeczy w kolorze tym czy niebieskim. Taki czowiek,
stwierdziwszy, e gdzie indziej stroje w takich kolorach s stosowne jako aobne, zareaguje
uwag, i tamtejszy obyczaj jest odmienny od rodzimego. W tym wanie tkwi sprytna
puapka izolacji kulturowej. Powierzchowna obserwacja, e kolory zdecydowanie si rni,
nie pozwala dostrzec znacznie waniejszego faktu, e we wszystkich kulturach wystpuje
"popis" aoby, co wymaga przywdziania zupenie innego stroju ni ten, ktry nosi si na co
dzie.
Podobnie reaguje Anglik, gdy po raz pierwszy odwiedza Hiszpani i zdumiewa si
widokiem rnych miejsc publicznych, gdzie tumy ludzi. spaceruj tam i z powrotem, bez
widocznego celu. W pierwszym odruchu postrzega to zjawisko jako jaki dziwny obyczaj
miejscowy, nie uwiadamiajc sobie, e jest to przecie tamtejszy ekwiwalent kulturowy tak
dobrze znanych mu koktajli. Znowu okazuje si, e podstawowy wzorzec spoeczny jest taki
sam, a rnica tkwi w szczegach.

16

Takie przykady mona mnoy i odnosi je do niemal wszystkich form zachowa


wsplnotowych, gdy obowizuje tu zasada, e im bardziej spoeczny charakter maj dane
okolicznoci, tym dziwniejsze na pozr i bardziej zrnicowane wydaj si szczegy
zachowa ludzi innej kultury. Najwaniejsze wydarzenia tego rodzaju, a wic koronacje,
inwestytury, wielkie imprezy sportowe, parady wojskowe, festiwale i garden party (lub ich
rwnowaniki) s najpeniejszym wiadectwem dziaania praw izolujcych. Imprezy te rni
si od siebie tysicami drobnych szczegw, z ktrych kadego przestrzega si skrupulatnie,
jakby od niego zaleao ycie uczestnikw. W pewnym sensie od tych szczegw istotnie
zaley ich ycie spoeczne, gdy poczucie tosamoci grupowej oraz przynalenoci do danej
wsplnoty podtrzymuje si i umacnia jedynie przez odpowiednie zachowanie si ludzi w
miejscach publicznych. Dlatego te im wikszy wymiar wydarzenia, tym silniejsze
oddziaywanie jego oprawy.
Fakt ten bywa czsto nie dostrzegany lub nie doceniany przez skutecznych skdind
przywdcw rewolucji. Pozbywajc si starej struktury wadzy, ktrej nie mog duej
tolerowa, czuj si zmuszeni do usunicia wraz z ni wikszoci dawnych obrzdw. Nawet
jeli te rytuay nie s bezporednio zwizane z obalonym systemem, zbyt przypominaj ten
system i dlatego naley je odrzuci. Bywa tak, e na ich miejsce wprowadza si jakie
popiesznie zaimprowizowane spektakle, trudno jednak wymyli natychmiast cay nowy
rytua. (Rzuca to ciekawe wiato na atrakcyjno wczesnego chrzecijastwa, ktrego
powodzenie w pewnej mierze byo skutkiem przejcia wielu starodawnych obrzdw
pogaskich i wczenia ich, w odpowiednim przebraniu, do wasnych ceremonii
witecznych). Gdy rewolucyjne wrzenie i zwizane z nim emocje dobiegn kresu, u
niejednego postrewolucjonisty pojawia si poczucie niezadowolenia i niedosytu, ktre ma
swoje utajone rdo w poczuciu utraty spoecznego ceremoniau i pompy. Przywdcom
rewolucji wyszoby na dobre, gdyby potrafili przewidywa zaistnienie tego problemu.
Okowami, ktre pragn zrzuci z siebie ich zwolennicy, nie s okowy tosamoci spoecznej
w ogle, lecz raczej okowy jakiej szczeglnej tosamoci spoecznej. Gdy one ulegn
zniszczeniu, powstaje potrzeba nowych, zwolennikom rewolucji wkrtce przestaje wystarcza
abstrakcyjna "wolno". Takie s wymagania prawa izolujcego.
Licz si take inne aspekty zachowa spoecznych, penice funkcj si scalajcych.
Jednym z nich jest jzyk. Na og mylimy o jzyku jako o narzdziu sucym do
komunikowania si, chocia jest on czym wicej. Gdyby nie owo co, wszyscy mwilibymy
tym samym jzykiem. Spogldajc wstecz na histori superplemion, atwo mona zauway,
e antykomunikacyjna funkcja jzyka bya i jest rwnie istotna jak jego funkcja
17

komunikacyjna. Jzyk, bardziej ni jakikolwiek inny obyczaj spoeczny, stwarza potne


bariery midzy-grupowe. Suy on najlepiej do rozpoznania danej jednostki jako czonka
okrelonego superplemienia, stawiajc jednoczenie zapory pragncym zdezerterowa do
jakiej innej grupy. W miar rozrastania si i czenia superplemion jzyki lokalne rwnie
ulegay fuzji lub wchoniciu przez inne, co doprowadzio do zmniejszenia si oglnej liczby
jzykw na wiecie. Towarzyszyo temu jednak zjawisko odwrotne -wzrost znaczenia
rnych odmian wymowy i dialektw, a take pojawienie si slangu, gwary i argonu. W
miar jak czonkowie ogromnego superplemienia usiuj wzmocni swoj tosamo
plemienn za pomoc tworzenia podgrup, rozwija si te caa gama "odmian jzykowych" w
obrbie oficjalnego jzyka gwnego. Podobnie jak jzyk angielski czy niemiecki su jako
identyfikatory i mechanizmy izolujce Anglikw i Niemcw, akcent, z jakim mwi po
angielsku czonkowie klasy wyszej, oddziela ich od czonkw klasy niszej, a argon
zawodowy chemii i psychiatrii oddziela chemikw od psychiatrw. (Smutkiem napawa fakt,
e wiat akademicki, ktry, speniajc funkcje edukacyjne, powinien przede wszystkim
kultywowa komunikacj midzy ludmi, posuguje si pseudoplemiennymi jzykami
izolujcymi, rwnie dalekimi od normy jak slang przestpczy. Usprawiedliwieniem ma tu by
niezbdna precyzja wypowiedzi. Do pewnych granic jest tak istotnie, ale nader czsto
bezpardonowo przekracza si te granice).
argon staje si niekiedy tak wyspecjalizowany, e powstaje jakby zupenie nowy
jzyk. Wyraenia slangowe maj tak waciwo, e gdy tylko rozprzestrzeni si i stan si
wasnoci ogu, tworzca je podgrupa wynajduje na ich miejsce nowe. Przyjcie ich przez
cae superplemi i przeniknicie do jzyka oglnego jest znakiem, i przestay one spenia
sw pierwotn funkcj. (Wtpliwe, czy ktokolwiek uywa tych samych wyrae slangowych,
ktrych w swoim czasie uywali jego rodzice na okrelenie, dajmy na to, atrakcyjnej
dziewczyny, policjanta czy zblienia seksualnego. Wszyscy jednak wci uywaj tych
samych wyrazw jzyka urzdowego). W skrajnych przypadkach zdarza si, e dana
podgrupa przyjmuje zupenie obcy jzyk. Na przykad w sdach rosyjskich w pewnym
okresie mwiono po francusku. W Wielkiej Brytanii mona jeszcze zaobserwowa
pozostaoci takich zachowa w co bardziej luksusowych restauracjach, gdzie w kartach da z
reguy uywa si francuskiego. W podobny sposb oddziauje religia -zacienia wizy
wewntrz grupy, osabiajc przy tym wizy midzygrupowe. Funkcjonuje ona na podstawie
jednego prostego zaoenia, a mianowicie e istniej potne siy dziaajce ponad i poza
zwykymi czonkami grupy i e siy te, a s to herosi lub bogowie, naley zadowoli i zjedna

18

sobie, okazujc im bezwarunkowe posuszestwo. Fakt, e nie s one nigdy bezporednio


obecne i nie mona przedstawi im swoich wtpliwoci, pomaga im utrzyma swoj pozycj.
Z pocztku boskie moce byy ograniczone, a sfery boskich wpyww podzielone, ale
gdy superplemiona poczy si rozrasta do rozmiarw uniemoliwiajcych kierowanie nimi,
potrzebne si stay skuteczniejsze siy spajajce. Wadza poledniejszych bogw nie bya
dostatecznie

silna.

Ogromne

superplemi

wymagao

jednego,

wszechmocnego,

wszechmdrego i wszechwiedzcego boga, dlatego wanie ten rodzaj boga wygra


konkurencj ze swymi starodawnymi rywalami i przetrwa wiele wiekw. W mniejszych i
bardziej zacofanych kulturach do dzi rzdy sprawuj pomniejsi bogowie, ale wszystkie
wielkie kultury zwrciy si do jednego superboga.
Powszechnie zauwaa si, e od pewnego czasu moc oddziaywania religii jako siy
istotnej spoecznie ulega zmniejszeniu. S dwie przyczyny tego stanu rzeczy. Po pierwsze,
religia nie jest ju w stanie spenia swej podwjnej funkcji spajajcej. Nieustanny liczebny
wzrost populacji doprowadzi do tego, e niemoliwe stao si zarzdzanie dawnymi
imperiami i dlatego rozpady si one na grupy narodowociowe. Nowe superplemiona
walczyy o ustanowienie swych tosamoci, stosujc wszystkie znane dotd sposoby.
Jednake wiele z tych superplemion miao ju wtedy wspln religi. Znaczy to, e bdc
wci potn si wic nard, religia przestaa spenia sw drug funkcj, jak jest
osabianie wizw z innymi narodami. Kompromis osignito, tworzc sekty w obrbie
gwnych religii. Jakkolwiek sekciarstwo przywrcio niektre waciwoci izolujce i
sprzyjao odtworzeniu lokalnych, plemiennych ceremoniaw religijnych, byo to rozwizanie
jedynie czciowe.
Drug przyczyn utraty wpywu religii byo rosnce znaczenie powszechnej owiaty
wraz z nasilajcym si oczekiwaniem, e czowiek, miast lepo akceptowa dogmaty,
powinien

zadawa

pytania.

Zwaszcza

religia

chrzecijaska

doznaa

powanych

niepowodze. Coraz bardziej logicznie mylcy umys superplemiennego czowieka Zachodu


nie moe nie dostrzec pewnych rzucajcych si w oczy nielogicznoci. By moe
najwaniejsz z nich jest ogromna rozbieno midzy goszon przez Koci pokor i
agodnoci a wystawnym przepychem, pomp i potg jego przywdcw.
Obok prawa, obyczaju, jzyka i religii istnieje jeszcze inna, bardziej gwatowna posta
siy spajajcej, ktra zacienia wizy midzy czonkami superplemienia. Jest ni wojna.
Mona cynicznie stwierdzi, e nic tak nie sprzyja przywdcy jak porzdna wojna. Daje mu
ona jedyn szans, by bdc tyranem, by za to wielbionym. Wojna pozwala przywdcy
wprowadzi najbardziej bezwzgldne formy kontroli i wysya tysice swoich zwolennikw
19

na mier, a rwnoczenie uchodzi za ich opiekuna. Nic tak nie zacienia wizw wewntrz
grupy swoich jak zagroenie ze strony grupy obcych.
Dawni i obecni przywdcy zawsze mieli na uwadze fakt, i wewntrzne sprzeczki daj
si stumi dziki istnieniu wsplnego wroga. Gdy tylko superplemi zaczyna puszcza w
szwach, mona je byskawicznie pozszywa, stwarzajc pozr, e istniej jacy potni i
wrodzy ONI, co natychmiast jednoczy jego czonkw pod wsplnym mianem MY. Trudno
stwierdzi, jak czsto przywdcy, majc to na wzgldzie, wiadomie doprowadzaj do
konfliktw midzygrupowych; jednake takie dziaania, zamierzone czy nie, niemal zawsze
skutkuj spajaniem. Tylko wyjtkowo nieudolny przywdca moe co tu spartaczy.
Naturalnie musi istnie wrg, ktry nadaje si do odmalowania w dostatecznie nikczemnych
barwach, gdy inaczej przywdca tylko narazi si na kopoty. Straszliwe okropnoci wojny
daj si przeksztaci we wspaniae bitwy jedynie wtedy, gdy zagroenie zewntrzne jest
istotnie powane albo przynajmniej mona je tak przedstawi.
Mimo wszelkich urokw, jakie roztacza przed bezwzgldnym przywdc wojna, ma
ona dla niego jedn oczywist niedogodno. Ktra strona na og ponosi klsk i moe to
by jego strona. Czowiek yjcy w superplemieniu powinien bogosawi t niedogodno.
Takie s wic siy spajajce, ktre wpywaj na wielkie spoecznoci miejskie. Kada
z nich uksztatowaa wasnego, wyspecjalizowanego przywdc, a wic sdziego, polityka,
przywdc grupy, arcykapana czy generaa. W mniej skomplikowanych czasach wszystkie te
role byy poczone w jednej -wszechmocnego imperatora lub krla, ktry potrafi podoa
caoci dziaa przywdczych. W miar upywu czasu i rozrostu grup prawdziwe
przywdztwo przesuwao si jednak z jednej sfery do drugiej i zawsze znajdowao w rkach
najwybitniejszej indywidualnoci.
W bliszych nam czasach wyksztacia si praktyka dopuszczajca szerokie masy do
wspuczestnictwa w wyborze przywdcy. Ten obyczaj polityczny jest sam w sobie cenn
si spajajc, gdy daje on czonkowi superplemienia wiksze poczucie przynalenoci do
swojej grupy i wpywu na ni. Gdy tylko dokona si wyboru nowego przywdcy, okazuje si,
e wpyw ten jest mniejszy, ni sobie wyobraano, mimo to jednak w procesie wyborw
spoeczestwo dowiadcza jednostkowego, lecz cennego przypywu poczucia swojej
tosamoci.
Chcc wesprze ten proces, deleguje si lokalnych wodzw pseudoplemiennych
niszej rangi, aby wsprzdzili krajem. W niektrych pastwach przerodzio si to w niemal
pusty rytua, poniewa tzw. lokalni przedstawiciele s niczym innym ni specjalnie

20

sprowadzonymi profesjonalistami. Jednake w tak zoonym spoeczestwie jak wspczesne


superplemi takie wypaczenie jest nieuchronne.
Cel rzdw sprawowanych przez przedstawicieli z wyboru jest czysty i jasny, nawet
jeli jest on trudny do urzeczywistnienia. Jest nim czciowy powrt do "polityki"
pierwotnego systemu plemiennego, w ktrym kady czonek plemienia (a przynajmniej
mczyni) mia co do powiedzenia w dowodzeniu spoeczestwem. wczeni ludzie byli w
pewnym sensie komunistami -kadli nacisk na dzielenie si i nie przywizywali wielkiej wagi
do cisej ochrony dbr osobistych. Wasno istniaa zarwno po to, by j rozdawa, jak i po
to, by j utrzymywa. Ale -jak ju mwilimy -plemiona byy niewielkie i wszyscy si znali.
Jeeli nawet cenili dobytek osobisty, to jednak drzwi i zamki nie byy jeszcze wtedy znane.
Gdy tylko plemi stao si bezosobowym superplemieniem, w ktrym yli take obcy,
koniecznoci staa si rygorystyczna ochrona wasnoci, odgrywajca odtd duo wiksz
rol w yciu spoecznym. Kada polityczna prba zignorowania tego faktu napotkaaby
powane trudnoci. Dowiadczy tego wspczesny komunizm i zosta zmuszony do rnych
dziaa dostosowawczych.
Inne dziaanie dostosowawcze stao si konieczne w tych wszystkich systemach, ktre
byy ukierunkowane na przywrcenie starodawnego modelu plemienno-myliwskiego
opartego na zasadzie "rzdw ludu sprawowanych przez lud". Superplemiona stay si po
prostu zbyt liczne, a problemy zwizane z rzdzeniem zbyt zoone i zbyt zawie. Sytuacja
wymagaa wprowadzenia systemu przedstawicielskiego, a jednoczenie potrzebna bya
profesjonalna klasa fachowcw. O tym, jak bardzo mona si oddali od idei "rzdw
sprawowanych przez lud", wiadczy pomys, ktry zrodzi si ostatnio w Anglii, gdzie
zaproponowano, aby debaty parlamentarne przekazywa za porednictwem telewizji; w ten
sposb, dziki nowoczesnej technice, szerokie rzesze mogyby wreszcie bardziej
bezporednio uczestniczy w sprawach pastwowych. Pomys ten spotka si jednak z ostrym
sprzeciwem i zosta odrzucony, gdy zakcaoby to atmosfer grupowego profesjonalizmu.
Tyle o rzdach ludu. I nic dziwnego. Dowodzenie superplemieniem przypomina
balansowanie sonia na linie. Jak si wydaje, najlepsze, co moe w tym zakresie osign
wspczesny ustrj polityczny, to realizowanie lewicowej polityki prawicowymi metodami.
(To wanie dzieje si zarwno na Wschodzie jak na Zachodzie). Trudna to sztuka i
wymagajca wielce finezyjnego profesjonalizmu, nie mwic ju o odpowiednio
dwuznacznym jzyku. Wspczeni politycy czsto

21

bywaj obiektem kpin i pogardy, gdy wielu ludziom udaje si przejrze t gr.
Zwaywszy jednak na rozmiary wspczesnych superplemion, trudno wyobrazi sobie jakie
inne rozwizanie.
Poniewa zarzdzanie wspczesnymi superplemionami bywa czsto niemoliwe ze
wzgldw spoecznych, superplemiona te wykazuj du skonno do fragmentacji.
Mwilimy ju, e w obrbie gwnego czonu krystalizuj si wyspecjalizowane
pseudoplemiona jako grupy towarzyskie, klasowe, zawodowe, akademickie, sportowe i inne.
Odtwarzaj one rne formy tosamoci plemiennej dla poszczeglnych mieszkacw miast.
Tego typu grupy pozostaj jeszcze w obrbie gwnej spoecznoci, ale czsto zdarzaj si
duo bardziej radykalne podziay. Imperia dziel si na niepodlege pastwa, pastwa za
rozpadaj si na sektory samorzdowe. Pomimo coraz lepszej komunikacji, pomimo rosncej
liczby wsplnych celw i kierunkw dziaania, podziay wci si dokonuj. Podczas wojny
ujawniaj si czynniki spajajce i w wyniku ich dziaania powstawa mog doranie
zmontowane sojusze, ale w czasach pokoju na porzdku dziennym s rozamy i podziay. Gdy
grupy odamowe usiuj za wszelk cen osign jak wasn tosamo, oznacza to po
prostu, e siy spajajce w obrbie ich macierzystego superplemienia s zbyt sabe lub zbyt
mao atrakcyjne, by zapobiec rozamowi.
Marzenie o pokojowym, globalnym superplemieniu wci pada w gruzy. Wydaje si,
e jedynie zagroenie stworzone przez "obcych" z innej planety mogoby stanowi
dostateczn si spajajc, i to tylko na pewien czas. Przyszo pokae, czy czowiek w
swojej pomysowoci wprowadzi do swojej egzystencji jaki nowy element, pozwalajcy
rozwiza ten problem. W chwili obecnej nie wydaje si to moliwe.
Ostatnio wiele si mwi o tym, jak dziki wspczesnym rodkom masowego
przekazu, na przykad telewizji, "kurczy si" wiatowa przestrze spoeczna, tworzc
globaln telewiosk. Syszy si pogld, e tendencja ta bdzie sprzyja powstawaniu
prawdziwie midzynarodowego spoeczestwa. Niestety jest to mit, z tej prostej przyczyny,
e w odrnieniu od bezporednich stosunkw interpersonalnych, telewizja jest systemem
jednokierunkowym. Sucham i poznaj kogo na ekranie telewizyjnym, ale ten kto nie moe
mnie ani usysze, ani pozna. Dowiaduj si, co ten kto myli, i trzeba przyzna, e jest to
rzecz poyteczna, gdy poszerza mj zasb informacji o spoeczestwie, ale nie moe
zastpi dwukierunkowych stosunkw, jakie istniej w rzeczywistych kontaktach z ludmi.
Jeli nawet w najbliszych latach nastpi ogromny i trudny obecnie do wyobraenia
postp w technice komunikacji masowej, bdzie on hamowany przez biologiczne i spoeczne
ograniczenia gatunku ludzkiego. W odrnieniu od termitw nie jestemy przystosowani do
22

chtnego uczestnictwa w ogromnych zbiorowociach. Jestemy zasadniczo stworzeniami


plemiennymi i takimi chyba pozostaniemy.
Mimo to jednak, a take mimo nie dajcych si opanowa fragmentacji, ktre cigle
si dokonuj, musimy stawi czoo dominujcej tendencji do utrzymania potnej struktury
superplemiennej. Kademu podziaowi w jakiej czci wiata towarzyszy scalenie w innej
jego czci. Jeeli jednak przez cae wieki ukad ten jest tak samo niestabilny i niebezpieczny,
dlaczego uporczywie staramy si go utrzyma?
Chodzi tu o co wicej ni o midzynarodow gr si. Istniej pewne wewntrzne,
biologiczne waciwoci czowieka, ktre sprawiaj, e czerpie on gbok satysfakcj z ycia
w miejskim chaosie superplemiennym. Waciwoci te to nienasycona ciekawo,
wynalazczo i yka sportowa w jego umyle. Zgiek wielkiego miasta, jak si wydaje,
pobudza te wanie cechy. Jak ptaki morskie pobudza do podjcia reprodukcji gromadzenie
si w wielkich skupiskach lgowych i budowa gniazd w ogromnych koloniach, tak zwierz
ludzkie doznaje pobudzenia intelektualnego, yjc w wielkich i gsto zaludnionych
skupiskach miejskich. Skupiska te s koloniami lgowymi ludzkich myli. Jest to godna
uznania strona caej tej historii. To dziki niej, mimo licznych wad system ten nadal istnieje.
Dostrzeglimy ju niektre z tych wad na paszczynie spoecznej, istniej one jednak
take na paszczynie jednostkowej. Jednostka, yjc w wielkich zespoach miejskich,
naraona jest na rozmaite stresy i napicia: haas, zanieczyszczenie powietrza, brak ruchu,
ciasnota, przeludnienie, nadmiar bodcw i, paradoksalnie, u niektrych take izolacja i nuda.
Mona by sdzi, e cena, jak paci czonek superplemienia, jest zbyt wysoka, i e
lepiej miaby si, prowadzc ciche, spokojne, kontemplacyjne ycie. On te tak myli, ale,
podobnie jak z wiczeniami fizycznymi, ktre cigle odkada na pniej, i w tej sprawie
rzadko kiedy podejmuje jakie dziaania. Co najwyej przenosi si na przedmiecie, gdzie z
dala od wielkomiejskich napi moe sobie stworzy atmosfer pseudoplemienn, ale z
nadejciem poniedziaku znw rzuca si w wir walki. Mgby si wynie gdzie dalej, ale
wwczas odczuwaby brak podniet, jakich dowiadcza wspczesny myliwy, polujcy na
najgrubsz zwierzyn na najwikszym i najlepszym terenie owieckim dostpnym w jego
najbliszej okolicy.
Mona by wic przypuszcza, e kade wielkie miasto to piekielne kbowisko
nowoci i wynalazczoci. W porwnaniu z wiosk istotnie moe sprawia takie wraenie,
jednake wielkim miastom daleko jeszcze do wyczerpania moliwoci eksploratorskich.
Dlatego mianowicie, e w spoeczestwie istnieje zasadnicza sprzeczno midzy konwencj
a inwencj. Ta pierwsza zmierza do utrwalenia istniejcego stanu rzeczy, a zatem do
23

powielania tego, co stare i niezmienne. Ta druga skierowana jest na nowoci i rewizj starych
wzorcw. Podobnie jak istnieje konflikt midzy wspzawodnictwem i wspprac, istnieje
te konflikt midzy zachowawczoci a wynalazczoci. Jedynie w wielkim miecie
nieustajce nowatorstwo ma rzeczywist szans realizacji. Jedynie wielkie miasto jest na tyle
potne i bezpieczne w swoim zmasowanym konformizmie, by dopuci istnienie
niszczcych si buntowniczej nowoci i kreatywnoci. Ostry miecz obrazoburcy to zaledwie
szpilka wbita w cielsko olbrzyma. Szpilka ta sprawia, e budzi si on ze snu i powstaje do
dziaania, odczuwajc jej ukucie jako przyjemne swdzenie.
Owo podniecenie wynalazczoci wesp z oddziaywaniem opisanych wyej si
zachowawczych sprawia, e tak wielu wspczesnych mieszkacw wielkich miast ochoczo
zamyka si w klatkach na terenie ludzkiego zoo. Radoci i wyzwania superplemiennego stylu
ycia s tak znaczne, e przy niewielkim tylko wsparciu mog przeway nad ogromnymi
niebezpieczestwami i niedogodnociami. A jak owe niedostatki maj si do niedostatkw
waciwych zoo zwierzcemu?
Zwierz przebywajce w zoo zamknite jest w pojedynk albo te w grupie
nienaturalnie znieksztaconej. Obok, w innych klatkach, moe ono zobaczy lub usysze inne
zwierzta, ale nie moe nawiza z nimi skutecznego kontaktu. Super-spoecznoci
wielkomiejskie funkcjonuj, o ironio, w ten sam sposb. Samotno w wielkim miecie to
powszechna bolczka. atwo si zgubi w ogromnym, bezosobowym tumie. atwo tam o
znieksztacenie, rozbicie czy rozerwanie naturalnych wizi rodzinnych i plemiennych. W
wiosce wszyscy ssiedzi s osobistymi przyjacimi lub, w najgorszym razie, osobistymi
wrogami. Nikt nie jest obcy. W wielkim miecie wiele osb nie zna nawet nazwisk swoich
ssiadw.
Ta bezosobowo sprzyja buntownikom i nowatorom, ktrzy w mniejszych
spoecznociach

plemiennych

byliby

poddani

dziaaniu

wiele

silniejszych

si

zachowawczych. Zostaliby przywoani do porzdku przez wymagania konformizmu. Zarazem


jednak paradoks izolacji spoecznej w przeludnionym miecie przysparza stresu i niedoli
wielu mieszkacom ludzkiego zoo.
Obok izolacji na jednostk dziaa jeszcze bezporedni nacisk fizycznego zagszczenia.
Kady gatunek zwierzt rozwin w sobie zdolno bytowania w okrelonej przestrzeni
yciowej. Zarwno w zwierzcych jak i w ludzkich ogrodach zoologicznych przestrze ta jest
znacznie uszczuplona, co moe mie bardzo powane nastpstwa. Przyzwyczailimy si
uwaa klaustrofobi za reakcj patologiczn. W skrajnych postaciach istotnie taka jest, ale
na agodniejsze, nie zawsze atwo zauwaalne jej formy cierpi wszyscy mieszkacy wielkich
24

miast. Bez wikszego przekonania prbuje si jej zaradzi, wyodrbniajc osobne sektory
miejskie, majce symbolizowa otwarte przestrzenie -jakby fragmenty "rodowiska
naturalnego" zwane parkami. Pocztkowo parki byy terenami myliwskimi, penymi
zwierzyny powej i innych zwierzt ownych, gdzie zamoni czonkowie superplemienia
mogli oddawa si odtwarzaniu myliwskich zachowa swoich przodkw. Natomiast we
wspczesnych parkach miejskich jedynym przejawem ycia s roliny.
Jeli za chodzi o przestrze yciow, to park miejski jest kiepskim artem. Jako
obszar nieskrpowanych wdrwek ogromnych rzesz ludzi zamieszkujcych miasta park
musiaby zajmowa powierzchni wielu tysicy kilometrw kwadratowych. Mona o nim
powiedzie tylko, e lepsze to ni nic.
Dla miejskich poszukiwaczy otwartych przestrzeni szans stanowi krtkie wypady za
miasto, tote oddaj si im z wielkim zapaem. W kady weekend sznur samochodw zderzak przy zderzaku -wyjeda z miasta i tak samo do niego wraca. Ale co tam,
najwaniejsze, e udao si odby wdrwk, przemierzy obszar rozcigajcy si dalej ni
najblisze ssiedztwo, i w ten sposb kolejny raz przezwyciy uciliwoci nienaturalnie
skurczonej przestrzeni miejskiej. Jeeli nawet zatoczone drogi przeksztaciy wdrwki
wspczesnego superplemienia w swoisty rytua, i tak lepsze to ni cakowita rezygnacja.
Mieszkacy zwierzcego zoo s w gorszej sytuacji. Ich wersja wypraw samochodowych
zderzak przy zderzaku to daleko bardziej bezcelowe przemierzanie klatki tam i z powrotem.
A przecie i one nie rezygnuj. My, ludzie powinnimy si cieszy, e moemy robi co
wicej ni tylko przemierza krokami pokj, w ktrym mieszkamy.
Dokonawszy przegldu wydarze, ktre doprowadziy nas jako spoeczestwo do
obecnego stanu, moemy teraz dokadniej przyjrze si tym naszym zachowaniom, dziki
ktrym udao si nam przystosowa do ycia w ludzkim zoo, a take tym, ktre nas w tym
wzgldzie zawiody.

25

2.

STATUS I SUPERSTATUS

W kadej zorganizowanej grupie ssakw, bez wzgldu na to, jak dalece wsppracuj
one ze sob, zawsze toczy si walka o spoeczn dominacj. W wyniku tej walki kady
dorosy osobnik uzyskuje pewn rang spoeczn, ktra okrela jego pozycj lub status w
hierarchii danej grupy. Sytuacja nie jest stabilna na dugo, gwnie z powodu starzenia si
uczestnikw walki o status. Gdy suwerenowie, czyli najwysi notable, osigaj wiek starczy,
ich starszestwo podlega zakwestionowaniu i zostaj odsunici przez bezporednich
podwadnych. Wci na nowo odywaj spory o dominacj, przy czym kady czonek grupy
wspina si nieco wyej po drabinie spoecznej. Na przeciwnym kocu skali modsi, szybko
dorastajcy czonkowie grupy wywieraj nacisk od dou. Ponadto, niektrych czonkw grupy
moe dotkn naga choroba czy przypadkowa mier, w wyniku czego w hierarchii tworzy
si luka, ktr naley szybko wypeni.
W rezultacie powstaje stan permanentnego napicia spowodowanego walk o status.
W normalnych warunkach napicie jest moliwe do zniesienia dziki temu, e rozmiary grup
nie przekraczaj pewnych granic. Jeeli jednak w sztucznym rodowisku, jakim jest niewola,
grupa staje si zbyt liczna albo te dostpna przestrze staje si zbyt maa. "wycig
szczurw", ktrego celem jest wyszy status, wkrtce wymyka si spod kontroli, a walki o
dominacj tocz si w sposb ywioowy. Wwczas przywdcy stad, watah, gromad i
plemion naraeni s na ogromne stresy. W takich sytuacjach najsabsi czonkowie grupy
bywaj czsto zaszczuwani na mier, poniewa umiarkowane zazwyczaj rytuay
demonstrowania wadzy i przeciwstawiania si jej wyradzaj si w krwaw przemoc.
Ma to take inne nastpstwa. Powicanie nadmiernej iloci czasu na porzdkowanie
nienaturalnie skomplikowanych stosunkw w sferze statusu spoecznego odbija si
niekorzystnie na innych aspektach ycia spoecznego, takich jak opieka rodzicw nad
dziemi.
Jeli

rozstrzyganie

sporw

dominacj

stwarza

problemy

mieszkacom

umiarkowanie tylko zatoczonych zwierzcych ogrodw zoologicznych, to rzecz jasna w


ludzkim zoo, zamieszkanym przez niesamowicie rozronite superplemiona, konflikty s
jeszcze ostrzejsze. Walka o status w warunkach naturalnych charakteryzuje si tym, e
rozgrywa si na poziomie relacji osobistych midzy poszczeglnymi osobnikami w obrbie
grupy. Dlatego te dla pierwotnego czonka plemienia problem ten by stosunkowo prosty.
Kiedy jednak plemiona rozrosy si w superplemiona, a stosunki midzyludzkie staway si

26

coraz bardziej bezosobowe, problem statusu rycho przybra ksztat koszmaru, ktremu na
imi superstatus.
Zanim zajmiemy si tym delikatnym obszarem ycia miejskiego, sprbujmy rzuci
okiem na podstawowe prawa rzdzce walk o dominacj. Najlepiej uczyni to, spogldajc
na pole bitwy z punktu widzenia osobnika dominujcego.
Chcc rzdzi grup i utrzymywa si przy wadzy, trzeba przestrzega dziesiciu
zotych regu. Stosuj si one do wszystkich przywdcw, poczynajc od pawianw, a na
wspczesnych prezydentach i premierach koczc. w dekalog dominacji przedstawia si
nastpujco:

a. Naley wyranie demonstrowa strj, postaw i gesty znamionujce dominacj

U pawiana jest to lnice, starannie utrzymane i przepyszne owosienie, spokojna,


swobodna postawa, ktr przyjmuje zawsze, gdy nie jest zaangaowany w adne spory, oraz
zdecydowany i ukierunkowany na okrelony cel chd w okresach aktywnoci. Nie wolno
okazywa niepokoju, niepewnoci i braku zdecydowania.
Z pewnymi drobnymi modyfikacjami to samo mona odnie do przywdcw wrd
ludzi. Przepyszny futrzany paszcz ma swj odpowiednik w bogatych i wyszukanych szatach
wadcy, znacznie przewyszajcych swym przepychem ubir poddanych. Wadca przybiera
postawy waciwe dla swej roli dominujcego. Odpoczywa siedzc lub plec, podczas gdy
inni musz sta, nim zezwoli im, by usiedli. Jest to te typowe u dominujcego pawiana, ktry
moe rozwala si leniwie, podczas gdy jego gorliwi poddani, pozostajc w pobliu, musz
zachowywa pozycje wyraajce gotowo. Sytuacja ulega zmianie, gdy przywdca podnosi
si, aby podj jakie agresywne dziaania, i zaczyna domaga si uznania swej pozycji. W
tym celu, czy to pawian czy ksi, musi przybra postaw, ktra wywiera wiksze wraenie
anieli postawa czonkw jego wity. Musi dosownie wznie si ponad nich, dostosowujc
pozycj ciaa do swojego statusu psychologicznego. Dla szefa pawianw nie jest to trudne,
gdy dominujca mapa jest prawie zawsze duo wiksza od swoich podwadnych.
Wystarczy, e trzyma si prosto, a wtedy jego ogromne cielsko mwi samo za siebie. Efekt
potguje si jeszcze, gdy co bojaliwsi podwadni kurcz si i paszcz przed swoim wadc.
Przywdcy grup ludzkich musz niekiedy ucieka si do jakich sztucznych rodkw. Mog
wic powikszy swoje rozmiary przywdziewajc obszerne paszcze czy wysokie nakrycia
gowy. Powikszaj swj wzrost zasiadajc na tronie, wchodzc na podwyszenie, dosiadajc
konia czy innego zwierzcia, korzystajc z jakiego pojazdu lub kac si nosi. Paszczenie
27

si sabszych pawianw przyjmuje rne formy. Tak wic poddani, pozorujc zmniejszenie
swojego wzrostu, skaniaj gowy, wykonuj ukony, dygaj, klkaj, zamiataj podog
kapeluszem, padaj na twarz, czy wreszcie bij gow pokony.
Pomysowo cechujca gatunek ludzki pozwala przywdcom osign dwa cele
rwnoczenie. Siedzc na tronie umieszczonym na podwyszeniu, monarcha ma mono
jednoczesnego napawania si rozlunion postaw osoby dominujcej w chwilach biernoci i
wynios postaw osoby dominujcej w chwilach aktywnoci. W ten sposb z podwjn si
wyraa swoj potg.
Nacechowane dostojestwem popisywanie si wadz, wsplne dla ludzi i pawianw,
w rnych formach towarzyszy nam do dzi. Najbardziej pierwotne i oczywiste przejawy
mona zaobserwowa u generaw, sdziw, arcykapanw i istniejcych jeszcze monarchw.
W odrnieniu od dawniejszych czasw obecnie ograniczaj si one na og jedynie do
specjalnych okazji, ale wwczas s rwnie okazae jak dawniej. Nawet najwybitniejsi uczeni
ulegaj wymogom pompy i dekoracyjnoci, ktre obowizuj podczas waniejszych
uroczystoci akademickich.
Gdy imperatorzy byli zmuszeni ustpi miejsca prezydentom i premierom, pokazy
osobistej dominacji stay si mniej ostentacyjne.. Nastpio pewne przesunicie akcentw w
roli przywdcy. Przywdca w nowym stylu jest sug ludu i tylko niejako przy okazji osob
dominujc, nie za dominujcym wadc, ktry przy tym suy ludowi. Jego wzgldnie
bezbarwny strj ma by wyrazem aprobaty dla tej sytuacji, ale jest to jedynie rodzaj wybiegu.
Moe on sobie pozwoli na t drobn nieuczciwo, aby stworzy wraenie, e jest "jednym z
tumu", ale nie omiela si posuwa tej gry zbyt daleko, w obawie e zanim si spostrzee,
istotnie znowu stanie si tylko kim z tumu. Dlatego musi kontynuowa przedstawienie
dominacji, aczkolwiek za pomoc innych, mniej wyzywajcych sposobw. Nie sprawia mu to
trudnoci, ma bowiem do swojej dyspozycji ca zoono wspczesnego rodowiska
wielko-miejskiego. Wspaniao stroju zastpuje mu wyszukany i ekskluzywny wystrj
pomieszcze, w ktrych sprawuje wadz, a take budynkw, w ktrych mieszka i pracuje.
Okazao za moe teraz przejawia si podczas podry, z udziaem kawalkad
samochodw, eskorty i przy uyciu prywatnych samolotw. W dalszym cigu moe si
otacza gronem "profesjonalnych podwadnych", czyli doradcw, sekretarzy, sucych,
osobistych sekretarzy, ochroniarzy, asystentw itp., ktrych zadaniem jest, midzy innymi,
okazywanie mu unionoci, co ma utrwala i umacnia jego wizerunek jako osoby na
piedestale. Jego zachowanie, ruchy i gesty znamionujce dominacj mog pozosta nie
zmienione. Poniewa u rodzaju ludzkiego s one nonikami podstawowych sygnaw wadzy,
28

odbiera si je niewiadomie i dlatego mog nie podlega adnym ograniczeniom Ruchy i


gesty wadcy s spokojne i swobodne bd te pewne i niepieszne. (Czy widzia kto, jak
prezydent lub premier biegnie, pomijajc wiczenia fizyczne?). Podczas rozmowy posuguje
si wzrokiem jak broni, wpatrujc si w rozmwc, gdy podwadni raczej uprzejmie
unikaliby kontaktu wzrokowego, natomiast odwracajc gow, gdy podwadni raczej.
obserwowaliby go uwanie. Nie drapie si, nie krci, nie wykonuje nerwowych ruchw ani
nie okazuje objaww niezdecydowania. S to bowiem atrybuty zachowania podwadnych. U
wadcy oznaczayby one, e istnieje jakie powane zakcenie w jego roli dominujcego
czonka grupy.

b. W chwilach rywalizacji naley znaczco pogrozi podwadnym

Na najmniejszy choby przejaw prowokacji ze strony podwadnego pawiana


przywdca grupy natychmiast reaguje spektakularnym popisem zachowania wyraajcego
grob. Do tego celu ma on do dyspozycji ca gam rodkw, poczynajc od pogrek
motywowanych wielkim nateniem agresji z lekk domieszk obawy do takich, ktre s
umotywowane wielkim nateniem obawy z niewielk domieszk agresji. Te ostatnie, czyli
"pogrki ze strachu" osobnikw sabych, acz wrogo usposobionych, nigdy nie bywaj
demonstrowane przez dominujcego, dopki jest on pewny swojej pozycji przywdczej.
Dopki pozycja ta pozostaje nie zachwiana, demonstruje on jedynie najbardziej agresywne
formy pogrek. Bywa te na tyle pewny swego, e nie musi si trudzi, aby robi cokolwiek,
markuje jedynie zamiar, czyli intencj zademonstrowania pogrki. Zwyke potrzniecie
potnym bem pod adresem niesfornego podwadnego moe wystarczy do osadzenia go w
miejscu. Tego typu gesty nosz miano "ruchw intencyjnych". S one identyczne u ludzi.
Silny przywdca, zirytowany postpowaniem podwadnego, by skutecznie potwierdzi swoj
dominacj, moe ograniczy si jedynie do potrznicia gow i karccego spojrzenia. Jeeli
zmuszony jest podnie gos lub powtrzy polecenie, znaczy to, e jego dominacja nie jest
ju tak pewna i e bdzie musia, po opanowaniu sytuacji, na nowo ustali swj status,
udzielajc napomnienia lub wymierzajc jak, choby symboliczn kar.
Podniesienie gosu lub wybuch gniewu jako reakcja na bezporednie zagroenie to
do sabe sygnay u przywdcy. Silny przywdca moe si nimi posuy zarwno
spontanicznie, jak rozmylnie, jako uniwersalnym rodkiem potwierdzenia swojej pozycji.
Dominujcy pawian moe zachowa si tak samo, znienacka rzucajc si na swych
podwadnych i wywoujc w nich strach celem przypomnienia o swojej wadzy. Zyskuje w
29

ten sposb kilka punktw, dziki czemu moe potem atwiej wymusi posuch za pomoc
zwykego skinienia gow. Podobnie postpuj czasem przywdcy wrd ludzi, wydajc
surowe dekrety, przeprowadzajc byskawiczne inspekcje lub wygaszajc pene wigoru
przemwienia. Bdc przywdc, niebezpiecznie jest przez duszy czas milcze, by
niewidzialnym i nie dawa zna o sobie. Jeeli naturalne okolicznoci nie daj okazji do
zademonstrowania wadzy, okazj tak naley stworzy. Nie wystarczy mie wadz, naley
j te publicznie okazywa. Na tym wanie polega warto spontanicznych pogrek.

c. W chwilach zagroe fizycznych naley dysponowa odpowiedni si, aby


osobicie lub przez swoich przedstawicieli uy jej do opanowania poddanych

Jeeli pogrki nie skutkuj, trzeba zastosowa atak fizyczny. Dla przywdcy
pawianw jest to krok ryzykowny z dwch powodw. Po pierwsze, w walce fizycznej nawet
zwycizca moe dozna uszczerbku, a dla zwierzcia dominujcego obraenia s zawsze
groniejsze w skutkach ni dla podporzdkowanego. Wdz staje si przez to mniej grony dla
kolejnego napastnika. Po drugie, poddani zawsze maj nad nim przewag liczebn, i jeli
prowokacja posunie si zbyt daleko, mog oni poczy swe siy, aby wsplnie pozbawi go
wadzy. Z tych dwch powodw dla osobnikw dominujcych pogrka jest lepsz metod
ni rzeczywisty atak.
Przywdca spoecznoci ludzkich do pewnego stopnia przezwycia te trudnoci,
utrzymujc specjaln grup "poskramiaczy". S to wojskowi lub policjanci, tak dalece
profesjonalni i wyspecjalizowani w wykonywaniu zada, e jedynie powszechne powstanie
caej ludnoci mogoby stanowi si zdoln ich pokona. W sytuacjach skrajnych despota
utrzymuje dodatkow, jeszcze bardziej wyspecjalizowan grup poskramiaczy (tak jak tajna
policja), ktrych zadaniem jest poskramianie take zwyczajnych poskramiaczy, gdyby
wyamali si z szyku. Manipulujc i zrcznie sterujc tego rodzaju systemem agresji, mona
tak kierowa, aby tylko przywdca by w peni poinformowany o wydarzeniach i jako jedyny
mg je kontrolowa. Wszyscy inni, o ile nie otrzymaj rozkazw z gry, pozostaj
zdezorientowani. W ten sposb wspczesny despota moe trzyma lejce w rkach i
skutecznie dominowa nad innymi.

d. Jeeli zagroenie wymaga posuenia si raczej , mzgiem ni miniami, naley


przechytrzy swoich podwadnych

30

Szef pawianw musi by chytry,. bystry i inteligentny, a take silny i agresywny.


Cechy te s jeszcze waniejsze u przywdcy w spoeczestwie ludzkim. W ustrojach, w
ktrych przywdztwo jest dziedziczne, gupiec zostaje szybko odsunity od wadzy i staje si
zwykym figurantem lub pionkiem w grze rzeczywistych przywdcw.
Problemy dzisiejszego wiata s tak zoone, e nowoczesny przywdca musi otacza
si intelektualistami o wysokim stopniu specjalizacji, a i tak nie moe mu brakowa
niezbdnej bystroci umysu. To on wanie musi podejmowa ostateczne decyzje, i to w
sposb pewny, jasny i nie budzcy wtpliwoci. Jest to sprawa tak istotna dla kadego
przywdcy, e podjcie decyzji stanowczej i pewnej jest waniejsze od podjcia. decyzji
"waciwej". Niejednemu monowadcy usza pazem sporadyczna decyzja bdna, ale
podjta w dobrym stylu i z pewnoci siebie, natomiast tylko nielicznym udao si przetrwa
skutki waha i niezdecydowania. Styl, w jakim co si robi, liczy si bardziej ni to, co si
robi. Jest to zota regua wszelkiego przywdztwa, cho nieatwa do zaakceptowania w dobie
racjonalizm\). Jest smutn prawd, e przywdca postpujcy niewaciwie, ale w dobrym
stylu, przynajmniej do jakiego momentu, uzyskuje wiksze poparcie i odnosi wiksze
sukcesy ni ten, ktry postpuje dobrze, ale w kiepskim stylu. Z tego powodu nieraz ucierpia
postp cywilizacyjny; Spoeczestwo, ktremu przewodzi czowiek postpujcy susznie i
przestrzegajcy przy tym dziesiciu zotych zasad dominacji, moe si uwaa za szczliwe.
Zdarza si to jednak rzadko. Istnieje natomiast, jak si zdaje, nieprzypadkowy, zowieszczy
zwizek midzy wybitnym przywdztwem a wypaczeniami politycznymi.
Jest chyba przeklestwem superplemienia, e z racji niezwykej zoonoci sytuacji
prawie nie istnieje moliwo podejmowania jednoznacznych i racjonalnych decyzji w
najwaniejszych kwestiach. Dane, jakie naley wzi pod uwag, s tak zoone i
zrnicowane, a czsto wzajemnie sprzeczne, e wszelka racjonalna, pynca z przesanek
rozumowych decyzja wymaga sporej dozy namysu. Tymczasem wybitny przywdca
superplemienia nie moe sobie pozwoli na luksus duszego namysu i "dokadniejszego
przygldania si faktom", tak typowego dla wybitnych uczonych. Zasadniczo biologiczna
natura jego roli jako zwierzcia dominujcego zmusza go do podejmowania doranych
decyzji pod grob utraty twarzy.
Niebezpieczestwo jest oczywiste, a polega na tym, e sytuacja taka niechybnie
faworyzuje jako wybitnych przywdcw osobnikw niezupenie normalnych, ogarnitych
ogniem jakiego fanatyzmu, gotowych bezceremonialnie potraktowa ogromn liczb nieraz
sprzecznych ze sob danych i faktw, ktre wyrzuca z siebie system superplemienny. Jest to
cena, ktr musi zapaci czonek plemienia za przejcie z warunkw naturalnych do
31

sztucznych, gdy staje si on czonkiem superplemienia. Jedyne rozwizanie to znalezienie


wspaniaej, malowniczej, pewnej siebie i barwnej osobowoci obdarzonej byskotliwym,
racjonalnym, rozwanym i przenikliwym umysem. Sprzeczno? Zapewne. Niemoliwo?
By moe. Iskra nadziei tkwi jednak w tym, e liczebno superplemienia, ktra jest wszak
przyczyn zaistnienia problemu, pozwala wybiera spord milionw potencjalnych
kandydatw.

e. Naley tumi wanie, ktre wybuchaj midzy podwadnymi

Przywdca pawianw, bdc wiadkiem wani, w ktrej zawsze przejawia si


rozlunienie dyscypliny, zapewne podejmie interwencj i wa t stumi, nawet jeli nie
stwarza ona dla niego adnego bezporedniego zagroenia. Jest to jednak sposobno do
ponownego wykazania dominacji, a zarazem pozwala utrzyma porzdek w grupie. Tego typu
interwencja dominujcego zwierzcia zwykle dotyczy wadzcych si modych osobnikw i
pomaga ju w modym wieku wpoi im przekonanie o potdze wadcy, ktry yje wrd nich.
U ludzi odpowiednikiem takiego zachowania jest przestrzeganie i egzekwowanie
prawa obowizujcego w grupie. Wadcy dawniejszych, mniejszych superplemion byli pod
tym wzgldem niezwykle aktywni, ale w ostatnich czasach obowizki z tym zwizane coraz
czciej powierzane s komu innemu, gwnie z powodu rosncej wagi innych obcie,
bardziej bezporednio zwizanych ze statusem przywdcy. Mimo to, poniewa zwaniona
spoeczno nie jest efektywna, naley zachowa pewien stopie kontroli i wpywu.

f. Naley nagradza bezporednich podwadnych, pozwalajc im odnosi korzyci z


zajmowania wysokich stanowisk

Bezporedni podwadni pawiana dominujcego, mimo i s to najgroniejsi rywale,


stanowi dla przywdcy wielk pomoc w chwilach zagroenia z zewntrz. Co wicej, jeeli
s zbyt krtko trzymane przez przywdc, mog si wsplnie zbuntowa i odsun go od
wadzy. Dlatego te ciesz si one przywilejami, ktre nie mog by udziaem sabszych
czonkw grupy. Maj wicej swobody dziaania i wolno im przebywa bliej zwierzcia
dominujcego ni samcom w modszym wieku.
U ludzi kady przywdca, ktry nie przestrzega tej zasady, szybko popada w tarapaty.
Potrzebuje on jeszcze wikszej pomocy ze strony podwadnych i jest naraony na wiksze
niebezpieczestwo "rewolucji paacowej" anieli jego odpowiednik wrd pawianw. O wiele
32

wicej moe si przecie zdarzy za jego plecami, System nagradzania pomocnikw w


rzdzeniu wymaga autentycznego mistrzostwa. Niewaciwa nagroda daje zbyt wiele
moliwoci powanemu rywalowi. Trudno polega na tym, e prawdziwy przywdca nie
moe sobie pozwoli na posiadanie prawdziwych przyjaci. Prawdziwa przyja moe si w
peni realizowa jedynie midzy osobami o podobnym statusie spoecznym. Ograniczona
przyja moe, rzecz jasna, istnie midzy przeoonym a podwadnym, niezalenie od
statusu, ale jest ona zawsze skaona przez rnic stanowisk. Przy najlepszej woli partnerw
taki ukad przyjacielski nieuchronnie ulega skaeniu przez protekcjonalizm i pochlebstwo.
Przywdca, ktry znajduje si na szczycie piramidy spoecznej, jest cakowicie i na zawsze
pozbawiony prawdziwych przyjaci, ci za, ktrzy podaj si za przyjaci, s nimi w
mniejszym stopniu, ni jest on skonny przypuszcza. Jak ju powiedziaem, rozdawanie
zaszczytw wymaga wielkiego mistrzostwa.

g. Naley chroni sabszych czonkw grupy przed nieuzasadnionymi szykanami

Samice ze swoimi modymi lubi skupia si wok dominujcego pawiana. Kady


atak na nie lub na nie chronione potomstwo spotyka si z jego bezlitosnym odporem. Jako
obroca sabszych zapewnia on przetrwanie przyszym dorosym czonkom grupy. U ludzi
przywdcy, rozszerzajc zakres ochrony sabszych, obejmuj ni starcw, chorych i
niepenosprawnych. Dzieje si tak dlatego, e kompetentni wadcy nie tylko musz chroni
dzieci, ktre kiedy zasil szeregi ich poplecznikw, lecz take musz dba o obnianie
poziomu lku u wszystkich aktywnych dorosych, ktrzy czuj si zagroeni czekajc ich
staroci, nag chorob czy te moliwym kalectwem. U wikszoci ludzi impuls do
udzielania w takich przypadkach pomocy jest wrodzony i wynika z koniecznoci wsppracy
tkwicej w biologicznej naturze czowieka. Ale przywdcy uwalniajc swoich podwadnych
od koniecznoci rozwizywania powanych problemw -skaniaj ich do wydajniejszej pracy.

h. Naley stymulowa aktywno spoeczn czonkw grupy

Gdy przywdca pawianw postanawia przemieci si z miejsca na miejsce, caa


grupa rusza wraz z nim. Gdy przywdca odpoczywa, grupa take odpoczywa. Gdy przywdca
poywia si, grupa te si poywia. Ten rodzaj kontroli nie wystpuje ju bezporednio u
przywdcw super-plemion ludzkich. Przywdca moe jednak odgrywa istotn rol we
wspieraniu pewnych abstrakcyjnych sfer dziaania grupy. Moe on wic promowa rozwj
33

nauki lub te stara si wzmocni wojskowo. Zasad t -podobnie jak pozostae -powinien
przywdca wciela w ycie nawet wwczas, gdy nie wydaje si to bezwzgldnie konieczne.
Rwnie w czasach, gdy spoeczestwo chtnie poda w ustalonym i dobrze wytyczonym
kierunku, naley w pewnym zakresie zmienia ten kierunek, aby spoeczestwo mogo
odczuwa wpyw przywdcy. Modyfikacja kursu nie powinna by tylko reakcj na jakie
niepowodzenia. Przywdca musi z wasnej inicjatywy, spontanicznie wymusza pewne nowe
dziaania, gdy inaczej zostanie uznany za bezbarwnego sabeusza. Jeeli nie ma on gotowych
ju wzorcw swoich preferencji czy fascynacji, musi je wymyli. Jeeli bdzie postrzegany
jako kto o niezachwianych przekonaniach w pewnych dziedzinach, bdzie powaniej
traktowany we wszystkich dziedzinach. Wielu wspczesnych przywdcw zdaje si tego nie
docenia, przez co ich programy polityczne wykazuj cakowity brak oryginalnoci. Jeeli
wygrywaj oni w walce o przywdztwo, to nie dlatego, e s niebanalni, lecz jedynie dlatego,
e s mniej banalni od swoich rywali.

i. Od czasu do czasu naley umierza lki swoich najniej usytuowanych


podwadnych

Gdy dominujcy pawian ma ch spokojnie podej do ktrego ze swoich


podwadnych, moe napotka trudnoci, gdy jego bliska obecno jest zawsze odbierana
jako zagroenie. Moe on przezwyciy t postaw, dajc pokaz dobrych intencji. Podchodzi
wic ostronie, nie wykonujc adnych nagych czy gwatownych ruchw, czemu towarzyszy
mimika (cmokanie wargami) typowa dla przyjanie nastawionych podwadnych. W ten
sposb zwierz dominujce umierza lk sabszego i moe si do niego zbliy.
U ludzi przywdcy, ktrzy wobec swoich bezporednich
podwadnych s zwykle twardzi i surowi, w kontaktach z najniej usytuowanymi
podwadnymi czsto przybieraj postaw przyjacielskiej agodnoci. Stwarzaj wic pozory
przesadnej uprzejmoci, machajc rk, bez koca ciskajc donie, a nawet pieszczc mae
dzieci. Umiechy znikaj jednak z twarzy przywdcw, gdy tylko odwracaj si i odchodz
do swego bezlitosnego wiata wadzy.

j. Naley uprzedza zagroenia i ewentualne ataki z zewntrz

Dominujcy pawian znajduje si zawsze na przedniej linii obrony przed atakiem ze


strony wroga zewntrznego. W ten sposb, jako opiekun grupy, odgrywa on najwaniejsz
34

rol. Dla pawiana wrogiem jest zwykle jaki grony przedstawiciel innego gatunku, natomiast
u ludzi wrg przybiera zbiorowy ksztat jakiej rywalizujcej grupy osobnikw tego samego
gatunku. W takich chwilach status przywdcy jest wystawiony na cik prb, ale w
pewnym sensie na: jeszcze cisz jest wystawiony w czasie pokoju. Jak ju mwilimy,
zagroenie zewntrzne jest tak potn si spajajc dla czonkw zagroonej grupy, e
zadanie przywdcy pod wieloma wzgldami staje si atwiejsze. Im odwaniejszy i bardziej
bezwzgldny jest przywdca, tym lepsze sprawia wraenie jako energiczny obroca swojej
grupy, ktra w ogniu walki nigdy nie omieli si wtpi w suszno jego nawet najbardziej
nieracjonalnych poczyna (co moe si zdarzy w czasie pokoju). Silny przywdca utrzymuje
si na swoich pozycjach, unoszony przez wzniecon wojn absurdaln fal entuzjazmu. Mimo
gboko wpojonego przekonania, e zabijanie ludzi jest najohydniejsz zbrodni, bez
najmniejszego trudu udaje mu si nakoni czonkw swojej grupy do zabijania w aurze
honoru i bohaterstwa. Mao prawdopodobne, eby mg wykona jaki faszywy krok, ale
nawet jeli to si zdarzy, mona zawsze zatai wiadomo o popenionym bdzie jako
szkodliw dla morale narodu. Jeli nawet wyjdzie ona na wiato dzienne, zawsze mona j
przedstawi jako skutek pecha, a nie bdnej oceny sytuacji. Uwzgldniajc wszystkie te
okolicznoci, trudno si dziwi, e w czasie pokoju przywdcy s skorzy doszukiwa si lub
przynajmniej wyolbrzymia zagroenia ze strony obcych potg i chtnie przypisuj im rol
potencjalnych wrogw. Niewielki dodatek czynnika spajajcego przydaje si na przyszo.
Takie s wic szablony, wedle ktrych funkcjonuje wadza. Musz si zastrzec, ii
porwnujc dominujcego pawiana z dominujcym przywdc grupy ludzkiej, nie sugeruj
wcale, ale ewolucyjnie wywodzimy si od pawianw, ani te e nasze zachowania
dominacyjne wywodz si od zachowa pawianw. To prawda, e zgodnie z przebiegiem
procesu ewolucji, kiedy mielimy wsplnego z pawianami przodka. Nie o to jednak tu
chodzi. Porwnanie to wzio si std, e pawiany podobnie jak nasi pradawni antenaci,
wyprowadzili si niegdy z bujnego rodowiska, jakim bya puszcza, do znacznie surowszego
wiata otwartych przestrzeni, gdzie niezbdna jest duo bardziej rygorystyczna dyscyplina
grupowa. Mniejsze i wiksze mapy lene yj w o wiele luniej zorganizowanych zespoach,
bowiem ich przywdcy nie znajduj si pod tak wielk presj. Dominujcy pawian ma o
wiele waniejsz rol do spenienia -dlatego wybraem ten przykad. Porwnanie czowieka z
pawianem pozwala ukaza fundamentaln istot szablonw dominacyjnych u ludzi.
Uderzajce podobiestwa, ktre tu zachodz, pozwalaj nam wieym okiem spojrze na
ludzk gr o wadz i dostrzec jej istot jako autentyczny przykad zwierzcego zachowania

35

si. Musimy jednak teraz pozostawi pawiany ich wasnym, mniej skomplikowanym losom i
dokadniej zaj si zoon sytuacj wrd ludzi.
Pragnc skutecznie wypenia sw dominujc funkcj w nowoczesnej spoecznoci
ludzkiej, przywdca napotyka pewne okrelone trudnoci. Karykaturalnie rozbudowana
wadza, jak dziery, nieustannie stwarza rosnc grob, e tylko osobnik o proporcjonalnie
rozbudowanym ego moe sprosta zadaniu trzymania lejcw sucych do kierowania
superplemieniem. Ogromne cinienia, jakim podlega przywdca, atwo te popychaj go do
aktw przemocy, bdcych naturaln reakcj na napicia zwizane z superstatusem. Co
wicej, posunita do granic absurdu zoono jego zada pochania go tak dalece, e
nieuchronnie traci on kontakt ze zwykymi problemami trapicymi jego zwolennikw. Dobry
przywdca plemienny wie dokadnie, co si aktualnie dzieje w kadym miejscu pod niebem
jego panowania. Przywdca superplemienia, cakowicie wyizolowany na swoim wyniosym
stanowisku zwizanym z superstatusem i bez reszty uwikany w mechanizmy wadzy, rycho
traci wi z reszt spoeczestwa.
Mwi si czasem, e skuteczne przewodzenie w nowoczesnym wiecie wymaga
umiejtnoci podejmowania brzemiennych w skutki decyzji na podstawie minimum
informacji. Taki sposb rzdzenia superplemieniem napawa groz, a jednak stosuje si go
nagminnie. Znajdujca si w obiegu liczba informacji jest zbyt wielka, aby mg j sobie
przyswoi jeden czowiek, a w dodatku, o wiele wiksza liczba informacji pozostaje ukryta i
niedostpna w owym labiryncie, jakim jest superplemi. Racjonalnym rozwizaniem byoby
pozbycie si osoby potnego przywdcy, pozostawienie go w dawnej plemiennej
przeszoci, do ktrej przynaley, i zastpienie go organizacj powizanych z sob
wyspecjalizowanych ekspertw, posugujcych si informacjami pyncymi z komputerw.
Co zblionego do tego typu organizacji ju oczywicie istnieje -kady angielski
urzdnik pastwowy bez wahania potwierdzi, e to wanie administracja pastwowa rzdzi
krajem. Na poparcie tej opinii doda, e podczas sesji parlamentu jego praca ulega powanemu
zahamowaniu, a jedynie podczas przerw w pracy parlamentu dokonuje si istotny postp.
Wszystko to jest bardzo logiczne, ale niestety nie biologiczne, a tymczasem kraj, ktry, jak
twierdzi urzdnik, znajduje si pod jego rzdami, skada si z jednostek biologicznych czonkw superplemienia. To prawda, e superplemi wymaga superkontroli i e jeli
przerasta to moliwoci jednego czowieka, racjonalnym rozwizaniem wydaje si zastpienie
figury rzdzcej organizacj rzdzc. Jednak nie zaspokaja to biologicznych potrzeb jego
zwolennikw. Nawet jeli s oni w stanie rozumowa na sposb superplemienny, ich uczucia
maj wci charakter plemienny i wci bd si domaga prawdziwego przywdcy w osobie
36

jednostki o okrelonej tosamoci. Jest to podstawowa norma gatunku ludzkiego i nie ma


sposobu na jej uchylenie. Instytucje i komputery mog by uytecznymi sugami panw, ale
same nie mog sta si panami (bez wzgldu na to, co mona wyczyta w opowieciach
science fiction). Rozproszona organizacja i bezosobowa maszyna nie speniaj dwch
podstawowych warunkw: nie potrafi nikogo do niczego natchn i nie da si ich usun ze
stanowiska. Dlatego te indywidualny dominujcy przywdca jest skazany na kontynuowanie
walki, publicznie zachowujc si jak przywdca plemienny, z ostentacj i pewnoci siebie, a
prywatnie zmagajc si z niemal niewykonalnymi zadaniami kierowania superplemieniem.
Mimo wielkich obcie, jakie nakada wspczesne przywdztwo i mimo
zniechcajcej okolicznoci, e dla ambitnego czonka nowoczesnego superplemienia szansa
stania si postaci dominujc w swojej grupie wynosi mniej ni jeden do miliona, pragnienie
osigania wysokiego statusu nie sabnie. Odwieczny pd do wspinania si po drabinie
spoecznej jest tak silnie ugruntowany, e nie ulega stumieniu na skutek racjonalnej oceny
nowej sytuacji.
Dlatego te wielkie spoecznoci ludzkie, we wszystkich swoich wymiarach i
warstwach obfituj w setki tysicy zawiedzionych kandydatw na przywdcw, nie majcych
adnej nadziei na objcie przywdztwa. Co mona powiedzie o ich nieudanej wspinaczce?
Gdzie podziewa si ich energia? Oczywicie mog odpa i zrezygnowa, ale jest to
rozwizanie wysoce niepodane. Jego wada polega na tym, e z tej gry nikt tak naprawd nie
wypada. Niefortunni jej uczestnicy, pozostajc w pozycji biernej, z pogard obserwuj
rozgrywajcy si wok wycig szczurw. Czonkowie superplemienia zazwyczaj staraj si
unikn takiego obrotu rzeczy i natychmiast zaczynaj ubiega si o przywdztwo w
wyspecjalizowanych podgrupach wchodzcych w skad superplemienia. Jednym przychodzi
to atwiej, innym trudniej. Zawody i rzemiosa zwizane z konkurencj automatycznie
wytwarzaj wasne hierarchie spoeczne. Ale nawet tam szanse na zdobycie prawdziwego
przywdztwa mog by znikome. Prowadzi to do powstawania praktycznie nieograniczonej
liczby coraz nowych podgrup, w ktrych konkurencja nie jest tak silna i daje wicej szans.
Powouje si wic do ycia cay szereg niezwykych ugrupowa, zrzeszajcych, na zasadzie
zamiowania; hodowcw kanarkw, obserwatorw pocigw, badaczy UFO, czy wreszcie
kulturystw. W tych strukturach skierowane na zewntrz aspekty dziaalnoci nie s wane.
Chodzi przede wszystkim o to, e dane zajcie wytwarza now hierarchi spoeczn tam,
gdzie nie istniaa ona przedtem. W obrbie takiej hierarchii powstaje rycho wiele regulacji i
procedur, powouje si rozmaite komisje i -co najwaniejsze -wyaniaj si przywdcy.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa ani mistrz hodowli kanarkw, ani mistrz
37

kulturystyki nie mieliby adnej szansy, by cieszy si upajajcymi owocami przywdztwa,


gdyby nie zaangaowanie si w dziaania swojej wyspecjalizowanej podgrupy.
W ten sposb potencjalny przywdca moe przezwyciy opr, jaki napotyka w
swoim marszu w gr po schodach hierarchii spoecznej gigantycznego superplemienia.
Gwn funkcj znakomitej wikszoci wszelkiego rodzaju sportw, rozrywek, "konikw" i
dziaa dobroczynnych jest nie tyle denie do realizacji jakiego szczeglnego, publicznie
zadeklarowanego celu, ile pragnienie zaspokojenia o wiele waniejszej potrzeby, ktr mona
by uj w sowa: "Sprbuj docign i przecign przywdc". Jest to jedynie opis sytuacji,
a nie jej krytyka. W istocie rzeczy byoby o wiele gorzej, gdyby ta ogromna liczba
nieszkodliwych podgrup czy pseudoplemion nie istniaa. Stanowi one bowiem ujcie energii
dla ogromnej rzeszy zawiedzionych uczestnikw wspinaczki po drabinie spoecznej. Brak
takiego ujcia mgby si sta przyczyn powanych perturbacji.
Jak ju powiedziaem, istota tej dziaalnoci nie ma wikszego znaczenia. Mimo to
jest rzecz ciekaw, i tak wiele sportw i rozrywek, poza zwykym duchem
wspzawodnictwa, ma w sobie pewien element zrytualizowanej agresji. Oto prosty przykad:
"branie na cel". Wywodzi si ono ze wzoru skoordynowanego zachowania si o charakterze
typowo agresywnym. W stosownie przetworzonej formie wci pojawia si w wielu
rozrywkach, takich jak krgle, bilard, rzutki, tenis, tenis stoowy, krokiet, ucznictwo, squash,
siatkwka, krykiet, pika nona, hokej, polo, strzelectwo i owienie ryb harpunem. Czynno
ta pojawia si te niezwykle czsto w zabawach dziecicych i w wesoych miasteczkach. W
nieco bardziej zakamuflowany sposb stanowi ona o atrakcyjnoci fotografii amatorskiej. Oto
bowiem obiektyw aparatu "wcelowuje si" w jakim kierunku, dokonuje si bezkrwawych
"oww", "poluje si" z kamer na jak okazj, "ujmuje si" jak scen, przy czym aparat
fotograficzny peni rol pistoletu, obiektyw teleskopowy -strzelby, a kamera filmowa -broni
maszynowej. Mimo i te symbole mog by pomocne, nie s one jednak istotnymi
elementami stara o zdobycie "dominacji w rozrywce". Niemal tak sam rol moe spenia
filumenistyka, jeli tylko znajdzie si rywali o podobnych zainteresowaniach i posiadajcych
zbiory, ktrymi mona usiowa zawadn.
Tworzenie wyspecjalizowanych podgrup nie jest jedynym rozwizaniem problemw
zwizanych z superstatusem. Istniej take pseudoplemiona tworzone wedug kryteriw
geograficznych. Kada wioska, miasteczko, miasto czy kraj w obrbie superplemienia tworzy
wasn hierarchi regionaln, dostarczajc substytutw nieosigalnej wadzy nad
superplemieniem.

38

W jeszcze mniejszej skali kady ma swoje wasne, cise "kko towarzyskie", zoone
z osobistych znajomych. Lista nazwisk w prywatnym spisie telefonw i adresw wskazuje
zakres, jaki obejmuje ten rodzaj pseudoplemienia. Jest to szczeglnie wane, gdy, tak jak w
prawdziwym plemieniu, wszyscy czonkowie takiego pseudoplemienia s osobistymi
znajomymi waciciela spisu. Natomiast, w odrnieniu od prawdziwego plemienia, nie
wszyscy oni znaj si wzajemnie. Poszczeglne grupy towarzyskie stanowi skomplikowan
sie nachodzcych na siebie i w rny sposb powizanych elementw. Niemniej, dla kadej
jednostki takie pseudoplemi stanowi jeszcze jedn sfer, w ktrej moe ona potwierdzi swj
status i zrealizowa si jako przywdca.
System klas spoecznych to jeszcze jeden wany sposb rozczonkowania
superplemienia bez zniszczenia grupy. Klasy spoeczne istniej od najdawniej szych czasw
w niemal nie zmienionej podstawowej formie. Skadaj si one z klasy rzdzcej, czyli
wyszej, klasy redniej, a wic kupcw i rozmaitych specjalistw, oraz klasy niszej, czyli
chopw i robotnikw. Wraz z rozrostem grup tworzyy si podpodziay i rnicujce je
szczegy, .ale zasada pozostaa wci nie zmieniona.
Uznanie odrbnoci poszczeglnych klas umoliwio czonkom klas znajdujcych si
poniej klasy najwyszej walk o uzyskanie realnej dominacji w obrbie danej klasy.
Przynaleno do klasy spoecznej to co wicej ni jedynie kwestia pienidzy. Kto
znajdujcy si na szczycie swojej klasy spoecznej moe mie wysze dochody ni kto
zajmujcy najnisz pozycj w klasie usytuowanej wyej. Korzyci pynce z dominacji na
przynalenym sobie poziomie mog by tak znaczne, e nie ma si ochoty na porzucanie
swojego plemienia klasowego. Takie czciowe pokrywanie si klas dowodzi wanie, w jak
wielkim stopniu mog one przybiera charakter plemienny.
Jednake ostatnio rozczonkowywanie superplemienia na klasy plemienne ulego
znacznemu zahamowaniu. Wraz z rozrostem superplemienia do jeszcze wikszych rozmiarw
i wraz l nieustannym rozwojem techniki wystpia konieczno podniesienia poziomu
edukacji masowej, aby moga ona sprosta tym nowym okolicznociom. Edukacja, w
poczeniu z udoskonaleniami komunikacji masowej, a zwaszcza naporem masowej reklamy,
doprowadzia do zniwelowania barier klasowych. Satysfakcja pynca z zajmowania
"wasnego miejsca" w yciu przestaa wystarcza, gdy okazao si, e istniej fascynujce, a
przy tym coraz bardziej realne, moliwoci uzyskania lepszego miejsca. A jednak dawny
system klasowo plemienny stawia i wci stawia znaczny opr. Zewntrzne oznaki tej
trwajcej wci walki s dobrze widoczne w postaci rosncego tempa cyklicznych zmian w
zakresie mody. Nowe style w ubiorach, umeblowaniu, dekoracji wntrz, muzyce i sztuce
39

nastpuj kolejno po sobie z coraz wiksz czstotliwoci. Twierdzi si, i przyczyn tych
zmian jest presja czynnikw ekonomicznych i dza zysku, ale przecie byoby rwnie atwo,
a nawet jeszcze atwiej, wci sprzedawa nowe wersje starych motyww zamiast wci
wprowadza nowe motywy. Mimo to istnieje stae zapotrzebowanie na nowe motywy,
poniewa te stare nazbyt szybko przenikaj do caego systemu spoecznego. Im szybciej
docieraj one do jego niszych poziomw, tym szybciej na samym szczycie naley je zastpi
czym nowym i ekskluzywnym. Dawna historia nie zna tak niesamowitej karuzeli stylw i
gustw. Rezultatem tego jest, rzecz jasna, oczywicie znaczna utrata tosamoci
pseudoplemiennej, ktrej trwanie byo moliwe dziki dawnemu, sztywnemu systemowi klas.
Ow utrat do pewnego stopnia rekompensuje nowy system rozczonkowania
superplemienia, ktry si wanie pojawi. Powstaje oto podzia na klasy wiekowe. Pojawia
si i wci powiksza przepa midzy tym, co zmuszeni jestemy nazwa pseudoplemieniem
modych dorosych a pseudoplemieniem starych dorosych. To pierwsze posiada wasne
zwyczaje i wasny system dominacji, ktre coraz bardziej rni si od zwyczajw i systemu
dominacji obowizujcych w tym drugim. Zupenie nowe zjawisko, jakim s idole
nastolatkw i przywdcy studenccy, zapocztkowao nowy podzia pseudoplemienny.
Podejmowane przez pseudoplemi starych dorosych chaotyczne prby wchonicia nowej
grupy mona uzna za udane jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. Obsypywanie
zaszczytami modych dorosych przywdcw lub te tolerancyjna akceptacja radykalizmu
charakterystycznego dla modzieowej mody i stylu ycia prowadz jedynie do nasilenia
przejaww buntu. (Na przykad, gdyby kiedykolwiek zalegalizowano palenie haszyszu i
gdyby stao si ono powszechnym zwyczajem, natychmiast zaistniaaby potrzeba
wprowadzenia na jego miejsce czego innego, podobnie jak sam haszysz musia zaj kiedy
miejsce alkoholu). Tak dugo jak rozmiary tych przejaww buntu uniemoliwiaj dorosym
ich przyswojenie lub skopiowanie, modzi doroli nie maj si czym martwi. miao
powiewajc swoimi pseudoplemiennymi sztandarami, mog cieszy si wieo nabyt
niezalenoci superplemienia i atwiejszym w zastosowaniu, odrbnym systemem dominacji.
Wynika z tego pouczajcy wniosek praktyczny, e nie mona stumi pradawnego,
biologicznego pdu gatunku ludzkiego do dowiadczania tosamoci plemiennej. Kade
scalenie rozczonkowanego superplemienia natychmiast pociga za sob pojawienie si
nastpnego rozczonkowania. Rozmaite autorytety w najlepszej wierze rozprawiaj o
"powstaniu spoeczestwa wiatowego". Dostrzegaj one moliwoci techniczne takiego
rozwoju wydarze, opierajc si na cudach nowoczesnej komunikacji, a uparcie lekcewac
trudnoci natury biologicznej.
40

Czy jestem pesymist? Bynajmniej. Nie wyjdziemy jednak na prost, nie


uwzgldniwszy biologicznych wymaga gatunku. Teoretycznie nie ma powodu, aby
ugrupowania speniajce warunki tosamoci plemiennej nie mogy w produktywny sposb
powiza si wzajemnie w onie prosperujcych super-plemion, ktre z kolei produktywnie
wspdziaayby z potnym megaplemieniem wiatowym. Dzisiejsze niepowodzenia w tym
wzgldzie s spowodowane gwnie prbami tumienia istniejcych rnic midzy
rozmaitymi grupami. Tymczasem naleaoby dy do udoskonalenia istoty tych rnic,
przeksztacajc je w bardziej satysfakcjonujce i pokojowe formy wspzawodnictwa i
wsppracy. Wszelkie prby takiego sprasowania wiata, aby powsta jeden wielki,.
monotonny obszar, s skazane na niepowodzenie. Dotyczy to wszystkich poziomw, od
walczcych o niezaleno narodw do zwalczajcych si gangw. Poczucie tosamoci
spoecznej w aktywny sposb daje o sobie zna w chwili zagroenia. Utrzymanie tego
poczucia wymaga jakiej walki, a to prowadzi w najlepszym razie do spoecznego wrzenia, a
w najgorszym -do przelewu krwi. Przyjrzymy si tej sprawie dokadniej w jednym z
nastpnych rozdziaw, tu za musimy wrci do zagadnienia statusu spoecznego, ktre
rozpatrzymy w odniesieniu do jednostki.
Jaka jest waciwie sytuacja tego nowoczesnego poszukiwacza statusu? Po pierwsze,
ma on swoich osobistych przyjaci i znajomych, ktrzy wsplnie z nim tworz jego pseudoplemi towarzyskie. Po drugie, ma swoj spoeczno lokaln, czyli swoje pseudoplemi
regionalne. Po trzecie, jest specjalist w pewnych zakresach, takich jak zawd, rzemioso czy
zatrudnienie, pasje, rozrywki i sporty. Zapewniaj mu one funkcjonowanie wewntrz
pseudoplemion specjalistycznych. Po czwarte, pozostay mu resztki plemienia klasowego,
jako dodatek do nowego plemienia wiekowego.
W sumie podgrupy te stwarzaj mu znacznie wiksze szanse na uzyskanie jakiej
dominacji i zaspokojenie podstawowej potrzeby osignicia statusu ni ogromna masa, w
ktrej byby on jedynie malekim elementem, ludzk mrwk pezajc po ogromnym
mrowisku superplemienia. Na razie w porzdku. Jest jednak pewien szkopu.
Na pocztek zauwamy, e dominacja osignita w ograniczonej podgrupie rwnie
jest ograniczona. Nawet jeli jest rzeczywista, stanowi tylko rozwizanie czstkowe. Nie
mona nie dostrzega tego, e wok dziej si rzeczy majce duo wiksz wag. Bdc
du ryb yjc w maym stawie, nie mona przesta marzy o wikszym stawie. W
przeszoci problem ten nie by a tak istotny, gdy bezwzgldnie funkcjonujcy system
klasowy utrzymywa kadego na przypisanym mu miejscu. By moe, zapewniao to
porzdek, ale te atwo prowadzio do stagnacji w superplemieniu. Suyo to dobrze
41

jednostkom o niewielkich zdolnociach, lecz ograniczao osoby bardziej utalentowane, ktre


trwoniy energi na realizacj bardzo skromnych celw. Moliwe byy sytuacje, w ktrych
potencjalny geniusz nalecy do klasy niszej mia mniejsze szanse na odniesienie sukcesu
anieli kompletny idiota nalecy do klasy wyszej.
Sztywna struktura klasowa miaa swoje zalety jako czynnik rozczonkowujcy. By to
jednak system nadzwyczaj marnotrawny, nic wic dziwnego, e ostatecznie upad. Jego duch
przetrwa, ale w zasadzie zastpi go dzi o wiele efektywniejszy system merytokratyczny, w
ktrym teoretycznie kady czowiek moe odnale swj poziom optymalny. Gdy tak si
stanie, ma on mono utrwalenia swojej tosamoci spoecznej dziki rozmaitym
ugrupowaniom pseudo- plemiennym.
Chocia system merytokratyczny skutecznie pobudza do dziaania, ma on take i inne
oblicze. Wszelkie podniety wi si z napiciem. Merytokracja charakteryzuje si tym, e co
prawda zapobiega trwonieniu talentw, ale otwiera wyranie widoczny kana, ktry cignie
si od samego dna do samego szczytu ogromnej spoecznoci superplemiennej Jeeli kady
chopiec, ze wzgldu na swoje osobiste zalety, ma mono zostania najwikszym z
przywdcw, to na kadego odnoszcego sukces musi przypada ogromna liczba
przegranych. Nie mog oni przypisywa swojej klski zoliwoci si zewntrznych
dziaajcych w systemie klasowym. Musz uzna wasn win, upatrujc jej rda w swoich
osobistych niedostatkach.
Wydaje si wic, e w kadym wielkim, energicznym i postpowym superplemieniu
musi nieuchronnie istnie wielka liczba gboko zawiedzionych poszukiwaczy statusu. Bierne
zadowolenie panujce w spoeczestwie sztywnym i nieruchawym ustpuje miejsca
gorczkowym pragnieniom i niepokojom ogarniajcym spoeczestwo dynamiczne i
rozwijajce si. Jak reaguj na to aktywnie walczcy poszukiwacze statusu? Ot mogc
dosta si na szczyt robi, co mog, by stworzy wraenie, e ich podlego jest mniejsza ni
jest naprawd. By lepiej to zrozumie, warto zatrzyma si na chwil przy wiecie owadw.
Istnieje wiele gatunkw owadw jadowitych. Wiksze stworzenia ucz si ich unika jako
niejadalnych. W interesie tych owadw ley, by miay jaki znak dziaajcy jak flaga
ostrzegawcza. Na przykad typowa osa ma na sobie dobrze widoczny wzr zoony z
czarnych i tych pasw. Jest on tak charakterystyczny, e kady drapienik bez trudu moe
go zapamita. Po kilku nieprzyjemnych dowiadczeniach drapienik szybko uczy si unika
owadw o podobnym wzorze. Inne nie spokrewnione gatunki owadw jadowitych mog te
mie podobne wzory. Staj si one czonkami czego w rodzaju "klubu ostrzegania".

42

Dla naszych rozwaa istotne jest to, e niektre nieszkodliwe gatunki owadw
korzystaj z tego systemu, przybierajc wzory podobne do wzorw waciwych jadowitym
czonkom "klubu ostrzegania". Na przykad niektre niegrone muchy zdobi czarne i te
pasy imitujce kolorystyczne wzory os. Stajc si faszywymi czonkami "klubu ostrzegania",
odnosz one z tego korzyci, mimo e pozbawione s prawdziwego jadu. Zabjcy nie
odwaaj si ich atakowa, chocia mogyby stanowi niezy posiek.
Ta prosta analogia pozwoli nam lepiej zrozumie, co przydarzyo si ludzkiemu
poszukiwaczowi statusu, jeli przyjmiemy zaoenie, e posiadanie jadu odpowiada
posiadaniu dominacji. Osobnicy rzeczywicie dominujcy okazuj swj wysoki status na
wiele rnych, dobrze widocznych sposobw. A wic aby zasygnalizowa dominacj,
powiewaj flagami, majcymi form ubiorw, jakie nosz, domw, w ktrych mieszkaj, a
take sposobw podrowania, bawienia si, jedzenia. Posugujc si spoecznymi odznakami
przynalenoci do "klubu dominacji", natychmiast ujawniaj oni swj wyszy status, tak
podwadnym, jak i sobie nawzajem, i dlatego nie musz ju nieustannie potwierdza swojej
dominacji w sposb bardziej bezporedni. Podobnie jak jadowite owady, nie musz wci
"zapuszcza da" w swoich wrogw, lecz tylko wymachuj flag; ktra informuje, e gdyby
chcieli, mogliby to uczyni.
Wynika std, rzecz jasna, te nieszkodliwi podwadni, jeli uda im si wywiesi te
same flagi, mog przyczy si do "klubu dominacji" i odnosi z tego korzyci. Jeeli
niczym czarno-te muchy potrafi naladowa czarno-te osy, mog przynajmniej
stworzy pozr dominacji.
Imitowanie dominacji stao si w istocie gwnym zajciem superplemiennych
poszukiwaczy statusu i dlatego musimy dokadniej przyjrze si temu zjawisku. Po pierwsze,
naley wyranie odrni symbol statusu od naladownictwa dominacji. Symbol statusu jest
zewntrznym znakiem poziomu dominacji spoecznej, jaki si rzeczywicie osigno.
Naladownictwo dominacji jest zewntrznym znakiem poziomu dominacji, jaki pragnoby
si osign, ale jest on jeszcze nieosigalny .Przenoszc rozumowanie na paszczyzn
materialn, symbol statusu jest czym, na co nas sta, natomiast naladownictwo dominacji
jest czym, na co nas nie sta, ale jednak nabywamy to. Dlatego naladownictwo dominacji
nierzadko wymaga powanych powice, rezygnacji z czego innego, gdy tymczasem
prawdziwe symbole statusu tego nie wymagaj.
Dawniejsze spoeczestwa o sztywniejszych strukturach klasowych nie powicay
oczywicie tyle uwagi naladowaniu dominacji. Jak ju mwiem, ludzie byli wwczas
bardziej zadowoleni ze swojego miejsca w okrelonym porzdku rzeczy. Ale pd ku grze
43

jest potnym motorem dziaa i dlatego zawsze istniay wyjtki, niezalenie od sztywnoci
struktury klasowej. Jednostki dominujce, gdy tylko dostrzegay osabienie swojej pozycji
spowodowane przez czyje naladownictwo, reagoway ostro. Wprowadzano wic cise
przepisy, a nawet ustawy, majce ukrci praktyki naladowcze.
Dobrym przykadem s tu regulacje prawne dotyczce ubiorw. Sprawa ta nabraa
takiej wagi, e ustawa z roku 1363 uchwalona przez parlament westminsterski w Anglii
powicona bya gwnie uporzdkowaniu fasonw ubiorw noszonych przez rne stany. W
renesansowych Niemczech kobieta noszca ubir przynaleny wyszemu stanowi moga by
zmuszona do woenia cikiego drewnianego chomta, ktre zatrzaskiwano na jej szyi. W
Indiach wprowadzono cise reguy wizania turbanw wedle przynalenoci do
poszczeglnych kast. W Anglii za panowania Henryka VIII kobieta, ktrej ma nie byo sta
na utrzymanie konia na uytek krla, nie moga nosi aksamitnych czepkw ani zotych
acuchw. W Ameryce, w dawnej Nowej Anglii, kobiecie nie wolno byo nosi jedwabnych
szarf, o ile jej maonek nie posiada tysica dolarw. Przykadw takich mona by znale
bez liku.
W dzisiejszych czasach, wraz z zaamaniem si struktury klasowej, prawa te zostay
znacznie zagodzone. Obecnie ograniczaj si one do kilku zaledwie szczeglnych kategorii,
takich jak odznaczenia, tytuy i regalia, ktrych nie uzasadnione odpowiednim statusem
uywanie jest wci bezprawne lub przynajmniej spoecznie nie akceptowane. Jednak oglnie
biorc, jednostka dominujca w duo mniejszym ni ongi stopniu jest teraz chroniona przed
praktykami naladowczymi.
Dominujcy rewanuje si w bardzo przemylny sposb. Godzc si z faktem, e
jednostki o niszym statusie uporczywie praktykuj naladownictwo, dominujcy udostpnia
tanie, masowo produkowane imitacje przedmiotw symbolizujcych wysoki status. Przynta
jest bardzo kuszca i zostaje chciwie poknita. A oto przykad dziaania tej puapki.
Maonka o wysokim statusie spoecznym nosi naszyjnik z brylantw. Maonka o niskim
statusie nosi naszyjnik z paciorkw. Oba naszyjniki s piknie wykonane, jednak paciorki,
cho barwne i atrakcyjne, s niedrogie i nie mog uchodzi za nic wicej ponad to, czym s.
Maj one niestety ma warto jako wskanik statusu, gdy tymczasem maonka o niskim
statusie pragnaby czego wicej. Nie istnieje prawo ani dekret, ktry zabraniaby jej
noszenia naszyjnika z brylantw. Ciko pracujc i skadajc grosz do grosza, za cen
przekraczajc waciwie jej moliwoci, by moe, bdzie moga w kocu naby naszyjnik z
maych, ale prawdziwych brylantw. Jeeli zdecyduje si na to i przystroi si w owo
naladownictwo dominacji, stanie si zagroeniem dla maonki o wysokim statusie,
44

poniewa rnica midzy symbolami ich statusu zatrze si. Dlatego te maonek o wysokim
statusie rzuca na rynek naszyjniki z wielkimi sztucznymi brylantami. S one niedrogie i na
tyle atrakcyjne, e maonka o niskim statusie spoecznym rezygnuje z walki o prawdziwe
brylanty i zadowala si sztucznymi. W ten sposb puapka si zatrzaskuje, a groba
naladownictwa prawdziwej dominacji zostaje oddalona.
Nie jest to widoczne na pierwszy rzut oka. Maonka o niskim statusie, paradujc w
swoim sztucznym naszyjniku, wydaje si naladowa dominujc rywalk. Ale jest to tylko
zudzenie. Naszyjnik, w porwnaniu ze zwykym stylem ycia kobiety, jest zbyt kosztowny,
eby mg by prawdziwy. Nikogo nie moe on zmyli i dlatego nie moe speni swojej roli
jako wskanik jej wyszego statusu.
A dziwne, e owa sztuczka tak znakomicie i tak czsto si udaje. Mona si z ni
zetkn we wszystkich dziedzinach ycia, co ma okrelone nastpstwa. W ten sposb doszo
do zniszczenia duej czci autentycznej sztuki i rzemiosa, bdcych jednak wyrazem
niskiego statusu twrcw. Sztuka ludowa rnych narodw zostaa wyparta przez tanie
reprodukcje wielkich mistrzw, muzyka ludowa ustpia miejsca pycie gramofonowej, a
rzemioso wiejskie zostao zastpione przez masow produkcj z plastiku, imitujc bardziej
kosztowne wyroby.
Popiesznie tworzone stowarzyszenia ludowe bolej na tym i usiuj powstrzyma ten
bieg wydarze, ale szkoda ju si dokonaa. Co najwyej mog one teraz spenia rol
muzealnikw kultury ludowej. Gdy wycig o status obj cae spoeczestwo, od jego dow
a po szczyty, nie ma ju powrotu. Jak ju mwiem, bunt spoeczestwa przeciw ponurej
jednostajnoci charakteryzujcej t "now monotoni" bdzie polega jedynie na tworzeniu
nowych wzorcw kulturowych, nie za na wspieraniu wzorcw starych i wymierajcych.
Zreszt prawdziwy poszukiwacz statusu nie uznaje buntu. Nie zadowalaj go te adne tanie
falsyfikaty. Rozpoznaje w nich zmylnie rozstawione atrapy, czyli zudn wersj
rzeczywistego naladownictwa dominacji. Wedug niego w naladowaniu dominacji licz si
tylko autentyczne przedmioty. Nabywajc je, paci nieco wicej, ni mu na to pozwala jego
stan majtkowy, aby wywoa wraenie, e osign nieco wyszy stopie dominacji ni ten,
ktry istotnie jest jego udziaem. Jedynie wtedy moe liczy na powodzenie.
Na wszelki wypadek skupia si on zwykle tylko na tych dziedzinach, w ktrych tanie
falsyfikaty w ogle nie wchodz w gr. Jeli sta go na may samochd, kupuje samochd
redniej wielkoci. Jeli sta go na samochd redniej wielkoci, kupuje wielki samochd, a
gdy sta go na jeden wielki samochd, kupuje jeszcze jeden mniejszy, gdy za wielkie
samochody staj si zbyt popularne, kupuje may, ale kosztowny samochd sportowy
45

zagranicznej marki. Gdy modne staj si wielkie tylne wiata pozycyjne, on kupuje
najnowszy model z jeszcze wikszymi wiatami, "eby ci za nim wiedzieli, e on jest z
przodu", jak to lapidarnie wyraaj twrcy reklam. Nie kupi natomiast na pewno rzdu
kartonowych modeli rolls-royce'a w naturalnej wielkoci, aby ustawi je przed garaem. W
wiecie fanatyka ubiegajcego si o wyszy status nie ma miejsca na sztuczne brylanty.
Przykad samochodw, cho jednostkowy, jest bardzo wany ze wzgldu na ich
powszechno. arliwy bojownik o status nie moe jednak na tym poprzesta. Jeeli
malowany przez niego wizerunek wasny ma przekona rywali w walce o wysoki status, musi
on rozszerza swoje dziaanie i zasig uytku, jaki robi z konta bankowego, na wszelkie
moliwe dziedziny. Cay system sprzeday ratalnej, hipotek i kredytw bankowych
funkcjonuje dziki silnie dziaajcemu pdowi ku grze, ktry uzewntrznia si wanie jako
naladownictwo dominacji.
Niestety przesadnie eksponowane atrybuty niezomnego poszukiwacza statusu
uzyskuj tak wielkie znaczenie, e zaczyna si wydawa, i s one wiksze, ni s w
rzeczywistoci. Mimo wszystko nie wiadcz one o dominacji, lecz jedynie o jej
naladownictwie. Prawdziwa dominacja, a wic prawdziwy status spoeczny, jest zwizana z
posiadaniem wadzy i wpywem na podwadnych w superplemieniu, nie za z posiadaniem
jeszcze jednego telewizora kolorowego. Rzecz jasna, jeli kto bez wysiku moe sobie
pozwoli na drugi telewizor kolorowy, jest to naturalne odzwierciedlenie statusu i stanowi
autentyczny jego symbol. Jednake drugi telewizor kolorowy u kogo, kogo ledwie sta na
zakup jednego, to zupenie inna sprawa. U stojcych na wyszym szczeblu hierarchii moe to
wywoa przekonanie, e ten kto jest gotw do nich doczy, ale w aden sposb nie daje
gwarancji, e w kto rzeczywicie to zrobi. Wszyscy rywale znajdujcy si na tym samym
szczeblu bd w tym samym celu skrztnie instalowa po jeszcze jednym telewizorze, ale
podstawowe prawo hierarchii stanowi, e tylko kilku z tego szczebla dosignie nastpnego. Ci
szczliwcy maj powd, by na swoich drugich telewizorach zawiesi laurowe wiece, gdy
udaa im si sztuczka z naladowaniem dominacji. Wszyscy inni, sromotnie pokonani, musz
dalej tkwi na swoim miejscu, otoczeni naladujcymi dominacj kosztownymi rupieciami,
ktre nagle ujawniy swoj prawdziw natur zudnej wspaniaoci. wiadomo, e bdc
cenn pomoc w skutecznym wspinaniu si po drabinie do dominacji, dominacji tej nie
zapewniaj, jest gorzk piguk.
Szkody wyrzdzone przez przesadne naladownictwo dominacji bywaj ogromne.
Prowadzi ono nie tylko do deprymujcego rozczarowania pechowych poszukiwaczy statusu,

46

lecz take stawia czonkowi superplemienia tak wielkie wymagania, e moe mu ju nie
starczy czasu i energii na nic innego.
Poszukujcy statusu mczyzna, ktry zbytnio angauje si w naladownictwo
dominacji, nierzadko bywa zmuszony do zaniedbania ycia rodzinnego. Rodzicielsk rol
mczyzny w domu musi przej kobieta. Powstaje wwczas szkodliwa dla dzieci atmosfera
psychiczna, ktra atwo moe wypaczy ich tosamo pciow w okresie dorastania. Dziecko
dostrzega jedynie to, e jego ojciec straci gwn rol w rodzinie. Dla dziecka nie ma
wikszego znaczenia, e powici si on walce o dominacj na zewntrz, na szerszym terenie
superplemienia. Nie naley si spodziewa, e dziecko dorastajce w tych warunkach bdzie
si rozwija harmonijnie. Nawet w starszym wieku, kiedy dziecko rozumie ju, na czym
polega wycig o status w superplemieniu, i by moe chwali si osigniciami ojca, nie uzna
ich jako dostateczn rekompensat za brak jego rodzicielskiej aktywnoci. Mimo rosncego
statusu na zewntrz ojciec moe atwo sta si obiektem rodzinnych artw.
Wprawia to naszego uczestnika walki o status w superplemieniu w niemae
zakopotanie. Przecie dziaa zgodnie z wszelkimi zasadami, a jednak gdzie popeni bd.
Wymagania nakadane przez superstatus w ludzkim zoo s istotnie okrutne. Albo si
przegrywa i trzeba przey rozczarowanie, albo si wygrywa i wtedy traci si wpyw na
wasn rodzin. Bywa te jeszcze gorzej, kiedy pracuje si tak intensywnie, e traci si wpyw
na rodzin, a mimo to ponosi si klsk.
W ten sposb dochodzimy do nowego zjawiska -gwatownej reakcji, jak wywouj u
niektrych czonkw superplemienia frustracje walki o dominacj. Badacze zachowa
zwierzt nazywaj to przeadresowaniem agresji. Jest to zjawisko co najmniej przykre, a w
skrajnych formach bywa dosownie zabjcze. Mona je zaobserwowa podczas spotka
dwch rywalizujcych ze sob zwierzt. Kade z nich pragnie zaatakowa, ale kade si boi.
Jeeli pobudzona agresja nie moe si wyadowa na budzcym lk przeciwniku, ktry j
wywoa, wwczas zostanie ona skierowana gdzie indziej. Szuka si wtedy koza ofiarnego w
postaci agodniejszego i mniej gronego osobnika, aby wyadowa na nim nagromadzon
wcieko. Nie zrobi on niczego, co mogoby t agresj uzasadni. Jedyn jego win jest, e
jest sabszy i mniej grony ni waciwy przeciwnik.
W wycigu o status zdarza si czsto, e podwadny nie omiela si bezporednio
okaza gniewu swojemu przeoonemu. Stawka jest zbyt wysoka. Musi on swj gniew
przeadresowa, czyli skierowa na inny obiekt. Mog to by jego nieszczsne dzieci, ona lub
pies. W dawnych czasach mogy na tym ucierpie boki jego konia, a obecnie -skrzynia
biegw w jego samochodzie. By moe korzysta on z luksusu posiadania wasnego personelu
47

podwadnych, ktrych moe wy. chosta jzykiem. Jeeli ma opory przed dziaaniami w tych
kierunkach, pozostaje zawsze jedna osoba, czyli on sam. Moe wic na przykad zafundowa
sobie chorob wrzodow.
W kracowych sytuacjach, gdy ju wszystko wydaje si zupenie beznadziejne, moe
on zwikszy do maksimum agresj wobec samego siebie i skoczy ze sob.
(Zaobserwowano, e zwierzta w zoo, gdy nie s w stanie dosign przeciwnika przez kraty,
dokonuj powanych uszkodze wasnego ciaa, ksajc si do koci, jednake samobjstwo
wystpuje chyba tylko u ludzi). Pogldy na gwne przyczyny samobjstw znacznie rni si
midzy sob, ale raczej nikt nie przeczy, e jednym z gwnych czynnikw jest
przeadresowana agresja. Jeden z wybitnych znawcw przedmiotu posuwa si do twierdzenia,
e "nikt nie zabija sam siebie, jeli nie pragnie zabija innych lub co najmniej nie yczy im
mierci". Moe jest to lekka przesada. Czowiek popeniajcy samobjstwo z powodu blu
lub nieuleczalnej choroby nie naley przecie chyba do tej kategorii. Dziwaczna byaby
sugestia, e pragnie on zabi lekarza, ktremu nie udao si go wyleczy. Chce jedynie
wyzwoli si od blu. Jednake wydaje si, e przeadresowanie agresji istotnie jest powodem
wielu samobjstw. Oto niektre fakty potwierdzajce t myl.
Liczba samobjstw w miastach i metropoliach jest wiksza ni w rejonach wiejskich.
Innymi sowy, tam, gdzie trwa najbardziej zaarty wycig o status, liczba samobjstw jest
najwiksza. Samobjstwa wrd mczyzn s czstsze ni wrd kobiet, cho kobiety szybko
nadrabiaj ten dystans. Inaczej mwic, ta pe, ktra bardziej angauje si w wycig o status,
ma te wikszy udzia w liczbie samobjstw. Dlatego dzi kobiety, coraz bardziej si
emancypujc i doczajc do wycigu, naraaj si na podobne ryzyko. Liczba samobjstw
ronie w okresach kryzysu gospodarczego. Oznacza to, e gdy wycig o status napotyka
trudnoci na szczycie hierarchii, zwiksza si ilo przeadresowanej agresji na wszystkich
niszych szczeblach hierarchii, co ma katastrofalne skutki.
Liczba samobjstw spada podczas wojny. Krzywe obrazujce liczb samobjstw w
dwudziestym wieku ukazuj dwa wielkie spadki w okresach dwch wojen wiatowych.
Krcej mwic: po co zabija samego siebie, gdy mona zabi kogo innego? To wanie
opory przed zabijaniem osb dominujcych doprowadzaj potencjalnego samobjc do stanu
frustracji i zmuszaj go do przeadresowania agresji. Ma on wtedy do wyboru: albo zabi
mniej gronego koza ofiarnego, albo siebie. W czasie pokoju wewntrzne opory wobec
zabijania sprawiaj, e zwykle wybiera on siebie, ale podczas wojny, gdy zabija si na rozkaz,
liczba samobjstw spada.

48

Istnieje cisy zwizek midzy samobjstwem a morderstwem. S to jakby dwie


strony tego samego medalu. W krajach o wysokiej liczbie morderstw liczba samobjstw jest
na og niewielka i odwrotnie. Mona odnie wraenie, e istnieje jaka okrelona ilo
silnej agresji, ktra musi ulec wyzwoleniu, przybierajc tak czy inn form. Jej
ukierunkowanie zaley od tego, w jakim stopniu dane spoeczestwo odczuwa opory wobec
popeniania morderstw. Jeeli opory te s sabe, liczba samobjstw spada, podobnie jak
podczas wojen, gdy opory wobec zabijania s skutecznie i celowo tumione.
Jednak oglnie biorc, wspczesne superplemiona wykazuj niezwykle silne opory
wobec zabijania. Wikszoci z nas, ktrzy nie stawali przed koniecznoci losowego, by
moe, wyboru midzy morderstwem a samobjstwem, z trudnoci przychodzi zrozumie, na
czym polega ten konflikt, jakkolwiek teoretycznie, z biologicznego punktu widzenia, zabicie
samego siebie jest bardziej nienaturalne ni zabicie kogo innego. A jednak cyfry mwi co
innego. W Wielkiej Brytanii w ostatnich latach roczne statystyki samobjstw oscyloway
wok liczby 5000, podczas gdy liczba (wykrytych) morderstw utrzymywaa si na poziomie
poniej 200. Co wicej, przygldajc si tym morderstwom, dostrzegamy co zaskakujcego.
Wikszo z nas czerpie swoj wiedz o morderstwach z reportay prasowych i powieci
kryminalnych. Jednak i gazety, i autorzy utworw sensacyjnych zajmuj si takimi
morderstwami, dziki ktrym mona sprzeda wiele egzemplarzy gazet i ksiek. Tymczasem
najczstszym tem zabjstwa jest nieefektowna, ohydna rozgrywka rodzinna, w ktrej ofiar
jest jaki bliski krewny. W 1967 roku w Wielkiej Brytanii popeniono 172 morderstwa, z
ktrych 81 byo wanie takich. Co wicej, 51 mordercw po dokonaniu zbrodni popenio
samobjstwo. Wiele spord tych przypadkw wyrnia charakterystyczny przebieg zdarze:
mczyzna, gotw skierowa swoj pen frustracji agresj przeciwko sobie, najpierw zabija
swoich najbliszych, a potem popenia samobjstwo. Wydaje si, e nie potrafi on pogodzi
si z myl, e skaza ich na cierpienie, i dlatego najpierw usuwa wanie ich. Badacze
problemu morderstwa zauwayli, e w takich sytuacjach zabjca podlega! niekiedy ciekawej
przemianie. Dowiadcza on tak wielkiej ulgi psychicznej, e jeli natychmiast nie dokoczy
dziea i nie powikszy grona trupw o wasny, prawdopodobnie straci ochot na popenienie
samobjstwa. By gotw pozbawi si, ycia, poniewa zosta skrajnie zdominowany i
sfrustrowany! przez spoeczestwo, ale zabjstwo dokonane na rodzinie zaspokoio jego
dz rewanu na spoeczestwie tak skutecznie, e wydoby si ze stanu depresji i odczu
ulg. Stawia go to w ekstremalnie trudnej sytuacji. Wok le ciaa zabitych i wszystko
wiadczy o tym, e popeni wielokrotne morderstwo, gdy tymczasem by to jedynie element

49

rozpaczliwej prby samobjstwa. Oto jak koszmarne bywaj przypadki przeadresowanej


agresji.
Na szczcie wikszo z nas nie ucieka si do tak drastycznych sposobw. Nasi
bliscy bywaj czasem naraeni co najwyej na konieczno znoszenia naszego kiepskiego
humoru, ktrym witamy ich wracajc do domu. Wielu czonkw superplemienia potrafi si
rozadowa, obserwujc w telewizji lub w kinie, jak inni zabijaj rozmaitych ajdakw. Fakt,
e w spoecznociach, gdzie panuje wysoki stopie podporzdkowania lub represji, lokalne
kina wywietlaj wyjtkowo duo filmw obrazujcych przemoc, ma swoj wymow.
Waciwie mona by wykaza, e fikcyjna przemoc oddziauje na widzw proporcjonalnie do
stopnia frustracji zwizanej z dominacj, jakiej doznaj w rzeczywistoci.
Poniewa wszystkie wielkie superplemiona w wysokim stopniu dotknite s tego typu
frustracj, uczestnictwo w fikcyjnej przemocy jest zjawiskiem powszechnym. Aby to
udowodni, wystarczy porwna midzynarodowe wskaniki j sprzeday ksiek, w ktrych
opisuje si przemoc, z innymi ksikami. Wedug ostatnich bada dotyczcych bestsellerw
wszechczasw w wiatowej literaturze powieciowej nazwisko jednego z autorw
specjalizujcych si w opisywaniu skrajnej przemocy pojawio si w pierwszej dwudziestce
a siedem razy, przy czym oglna liczba sprzedanych ksiek tego autora wynosia ponad 34
miliony egzemplarzy. Obraz telewizji jest niemal identyczny. Dokadna analiza programw
nadawanych w rejonie Nowego Jorku w roku 1954 ujawnia, e tylko w jednym tygodniu
pokazano nie mniej ni 6800 aktw agresji.
Niewtpliwie istnieje silna potrzeba ogldania innych ludzi poddawanych najbardziej
skrajnym formom dominacji. Gorce spory tocz si wok kwestii, czy jest to poyteczny i
nieszkodliwy sposb na rozadowanie tumionej agresji. Tak jak w naladownictwie
dominacji, przyczyna ogldania przemocy jest oczywista, ale jego warto jest wtpliwa. Ani
ogldanie aktu przemocy, ani czytanie o nim nie zmieniaj sytuacji yciowej widza czy
czytelnika. By moe uczestnictwo w wydarzeniach zmylonych sprawia mu przyjemno,
gdy je oglda, ale w kocu wraca on do obojtnego wiata rzeczywistoci i dalej podlega tej
samej dominacji co przedtem. Wyzwolenie od napi jest wic tylko chwilowe, jak
podrapanie si po ukszeniu owada. Co wicej drapanie atwo moe zaostrzy stan zapalny.
Wielokrotne ogldanie fikcyjnych krwawych epizodw prowadzi na og do zwikszonego
zainteresowania zjawiskiem przemocy jako takiej. Jedyn dobr stron takich widowisk jest
to, e ogldajc je, publiczno nie dokonuje jednoczenie aktw przemocy.
Przeadresowanie agresji opisuje si niekiedy jako zjawisko z gatunku "...no i sucy
kopn kota". W opisie tym zawiera si przekonanie, e tylko ludzie najniej stojcy w
50

hierarchii spoecznej wyadowuj swj hamowany gniew na zwierzciu. Na nieszczcie dla


zwierzt nie jest to prawda, co potwierdzaj dane liczbowe towarzystw opieki nad
zwierztami. Od najstarszych cywilizacji a do dnia dzisiejszego okruciestwo wobec
zwierzt stanowi jeden z gwnych sposobw rozadowania agresji i bynajmniej nie ogranicza
si do najniszych szczebli hierarchii spoecznej. Od jatek w amfiteatrach rzymskich, przez
redniowieczne szczucie psw na uwizanego niedwiedzia, a do wspczesnych walk
bykw -zadawanie cierpienia zwierztom i ich zabijanie stanowi niekwestionowan
powszechn atrakcj dla czonkw spoecznoci superplemiennych. To prawda, e od czasw,
gdy nasi praprzodkowie zaczli uprawia owiectwo jako sposb przeycia, czowiek zadawa
cierpienie innym gatunkom zwierzt i umierca je, ale w czasach prehistorycznych inne byy
motywy takiego postpowania. Nie istniao wwczas czyste okruciestwo, ktre okrela si
jako "rozkoszowanie si cudzym cierpieniem".
W czasach superplemiennych zabijamy zwierzta w nastpujcych celach: aby
uzyska poywienie, ubranie i inne produkty; aby zniszczy szkodniki i robactwo; w celach
naukowych; dla samej przyjemnoci zabijania. Dwa pierwsze cele odziedziczylimy po
naszych polujcych przodkach, natomiast dwa nastpne stanowi innowacj czasw
superplemiennych. Nas interesuje zwaszcza cel czwarty. W pozostaych trzech moe
oczywicie by element okruciestwa, nie ono jednak stanowi gwn ich cech.
Dzieje rozmylnego okruciestwa czowieka wobec innych gatunkw maj dziwne
koleje. Dawnego myliwego czyo ze zwierztami jakie pokrewiestwo. ywi on do nich
szacunek. Podobne naturalne relacje panoway w czasach wczesnego rolnictwa. Jednake od
chwili gdy rozpocz si rozwj populacji miejskiej, wielkie grupy istot ludzkich utraciy
bezporedni kontakt ze zwierztami, a wraz z nim szacunek dla nich. W miar rozwoju
cywilizacji czowiek stawa si coraz bardziej arogancki. Nie chcia dostrzega, e jest takim
samym zwierzciem jak kady inny gatunek. Powstaa wielka przepa, wynikajca z
przekonania, e tylko czowiek jest obdarzony dusz, a inne zwierzta jej nie maj. e s one
tylko dzikimi bydltami, ktre yj na ziemi jedynie gwoli przyjemnoci czowieka. Wraz z
rosncym wpywem chrzecijastwa zwierzta znajdoway si w coraz gorszej opresji. Nie
ma potrzeby wchodzi w szczegy: wystarczy zauway, e jeszcze w poowie
dziewitnastego wieku papie Pius IX nie wyrazi zgody na otwarcie urzdu ochrony zwierzt
w Rzymie, uzasadniajc odmow tym, e czowiek ma obowizki wobec swych blinich, ale
nie wobec niszych stworze. Nieco pniej, w tym samym wieku, pewien wykadowca
jezuicki pisa: "Dzikie bydlta, jako pozbawione rozumu, nie s osobami, a zatem nie mog
posiada adnych praw... Wobec niszych stworze nie mamy wic adnych obowizkw
51

wynikajcych z miosierdzia, ani obowizkw innego rodzaju, tak jak nie mamy ich wobec
rzeczy martwych".
Wielu chrzecijan wtpio w suszno takiej postawy, ale dopiero pod wpywem
teorii ewolucji Darwina uksztatowa si pogld, e ludzi i zwierzta wiele czy. Ponowne
uznanie oczywistego dla dawnych myliwych pokrewiestwa midzy ludmi i zwierztami
rozpoczo drug er poszanowania dla zwierzt. Skutkiem tego w okresie ostatnich stu lat
nasz stosunek do rozmylnego okruciestwa uleg do szybkiej zmianie, jednake mimo
nasilajcej si dezaprobaty zjawisko to wci jeszcze wystpuje. Publicznie objawia si
rzadko, ale wci zdarzaj si indywidualne akty bestialstwa. Chocia, by moe, obdarzamy
zwierzta poszanowaniem, s one wci naszymi poddanymi i jako takie su za cel
rozadowywania przeadresowanej agresji.
Zaraz za zwierztami znajduj si dzieci, nasi najsabsi poddani. Pomimo wikszych
ni wobec zwierzt oporw one take naraone s na wiele przeadresowanej przemocy.
Zjadliwo towarzyszca przeladowaniu zwierzt, dzieci i innych bezbronnych poddanych
jest miernikiem siy, z jak oddziauje na przeladowcw presja zwizana z dominacj.
Mechanizm ten nie przestaje dziaa nawet podczas wojny, gdy zabijanie uwaa si za
chwalebne. Sieranci i inni podoficerowie czsto niezwykle brutalnie okazuj dominacj
swoim podwadnym, majc na wzgldzie nie tylko utrzymanie dyscypliny, lecz take
wzniecenie nienawici, ktra podczas bitwy ma by przeadresowana i skierowana na wroga.
Z tego, co wyej powiedziaem, wida jasno, jakie niwo zbiera nienaturalnie silne cienie
odgrnej dominacji, bdce nieodczn cech stosunkw superplemiennych. Nienormalno
sytuacji zwierzcia ludzkiego, ktre jeszcze kilka tysicy lat temu byo zwyczajnym
myliwym plemiennym, wytworzya wzorce zachowania uznawane za nienormalne rwnie
wrd zwierzt. Nale do nich: przesadne oddawanie si naladownictwu dominacji,
podniecenie na widok aktw przemocy, rozmylne okruciestwo wobec zwierzt, dzieci i
najniszych podwadnych, morderstwa i wreszcie -po wyczerpaniu innych rodkw -przemoc
wobec siebie oraz samobjstwo. Tak wic czonek superplemienia, ktry zaniedbuje rodzin,
by wspi si o szczebel wyej po drabinie spoecznej, rozkoszuje si przemoc w ksikach i
filmach, kopie psy, bije dzieci, szykanuje podwadnych. torturuje ofiary, zabija wrogw,
nabawia si chorb wskutek stresu i wreszcie strzela sobie w eb, nie przedstawia sob
piknego widoku. Czsto chwali si, e jest czym niezwykym w wiecie zwierzt. Biorc
pod uwag te jego wyczyny, trzeba mu przyzna racj.
To prawda, e inne gatunki zwierzt rwnie angauj si w zacieke boje o status i e
zdobycie dominacji pochania im bardzo wiele czasu. Jednake w zachowaniach dzikich
52

zwierzt w naturalnym rodowisku nie da si zaobserwowa takich skrajnoci, jakie


wystpuj u wspczesnych ludzi. Jak ju mwiem, jedynie w ciasnocie klatek ogrodw
zoologicznych mona si spotka z czym, co jest bliskie zachowaniom ludzi. Jeeli grupa
zwierzt w niewoli przewysza zwyk dla danego gatunku liczb i zostaje cinita na zbyt
maej przestrzeni, z pewnoci wystpi powane problemy. Dojdzie do przeladowa,
okalecze i zabjstw. Pojawi si te nerwice. Ale nawet najmniej dowiadczonemu
dyrektorowi ogrodu zoologicznego nie przyszoby do gowy stoczy i cieni grup zwierzt
w takim stopniu, w jakim czowiek toczy si i cienia we wspczesnych miastach i
metropoliach. Dyrektor zoo nie miaby adnych wtpliwoci co do tego, e nienormalny
poziom zagszczenia spowodowaby rozchwianie i zaamanie si ycia spoecznego danego
gatunku zwierzt. Byby zdumiony gupot pomysu, eby w ten sposb rozmieci
powierzone jego pieczy mapy, drapieniki czy te gryzonie. A jednak rodzaj ludzki ochoczo
stosuje to do siebie. Czowiek stacza swoj walk w takich wanie warunkach i jako udaje
mu si przetrwa. Wedle wszelkich prawide ludzkie zoo do dzi powinno by wrzaskliwym
domem wariatw, o krok od kompletnego rozpadu i chaosu. Cynik moe powiedziaby, e tak
wanie jest, ale z pewnoci nie miaby racji. Tendencja do ycia w coraz wikszym
zagszczeniu wcale si nie zmniejsza, przeciwnie, przybiera na sile. Rozmaite niepokojce
zachowania, jakie opisaem w tym rozdziale, zdumiewaj nie tyle dlatego, e istniej, ale
raczej ze wzgldu na to, e wystpuj tak rzadko w stosunku do rozmiarw populacji. Do
opisanych tu skrajnych dziaa ucieka si jedynie zdumiewajco may odsetek walczcych
czonkw superplemienia. Na kadego zdesperowanego poszukiwacza statusu, rozbijacza
rodziny, morderc, samobjc, przeladowc czy wrzodowca przypadaj setki mczyzn i
kobiet, ktrzy nie tylko potrafi przetrwa, ale prosperuj w tych nieprawdopodobnych
warunkach, jakie panuj w skupiskach superplemiennych. Jest to najlepszym wiadectwem
ogromnej trwaoci, prnoci i zaradnoci rodzaju ludzkiego.

53

3.

SEKS I SUPERSEKS

Gdy wkadamy do ust co do jedzenia, nie znaczy to koniecznie, e jestemy


zaknieni. Gdy co pijemy, nie oznacza to take, e jestemy spragnieni. W ludzkim zoo
czynno jedzenia i picia zacza spenia wiele innych funkcji. Orzeszki mona gry dla
zabicia czasu, cukierki za mona ssa, aby uspokoi nerwy. Mona te tylko, jak kiper,
poczu aromat i wyplu napj, a mona obcign dziesi duych piw, aby wygra zakad.
W pewnych sytuacjach, aby zachowa swoj pozycj towarzysk, trzeba by gotowym
pokn ab.
W adnej z opisanych sytuacji rzeczywist funkcj jedzenia nie jest odywianie si.
Ta wielofunkcyjno podstawowych wzorcw zachowania nie jest obca wiatu zwierzt, ale
w ludzkim zoo uleganie popdom realizowane jest tak pomysowo, e zjawisko to rozszerza
si i intensyfikuje. Teoretycznie naleaoby uzna je za korzystny czynnik bytowania w
super-plemieniu. Jeli jednak korzysta si z jego mechanizmu nie do umiejtnie, moe ono
mie pewne skutki ujemne. Objadanie si dla uspokojenia nerww jest niezdrowe i prowadzi
do otyoci, naduywanie pewnych pynw rujnuje wtrob lub prowadzi do naogu, brak
umiarkowania w poszukiwaniu nowych smakw moe prowadzi do niestrawnoci.
Komplikacje te pojawiaj si dlatego, e nie potrafimy oddzieli jedzenia i picia w celach
innych ni odywianie od jedzenia i picia w ich pierwotnej funkcji odywczej. Krzywimy si
na staro-rzymski zwyczaj askotania pirkiem garda w celu zwrcenia zbyt obfitego posiku,
to za, e kiper nie przeyka napoju, ktry testuje, jest dla nas jedynym wyjtkiem od oglnej
reguy. Jednake przy zachowaniu odpowiedniej ostronoci moemy pozwoli sobie na
spor doz jedzenia i picia w celach nieodywczych bez adnych zbyt przykrych
konsekwencji.
Podobna sytuacja istnieje w sferze seksu, tyle e jest o wiele bardziej skomplikowana i
dlatego zasuguje na szczeglne omwienie. Tu jeszcze trudniej przychodzi nam oddzieli
nierozrodcze akty seksualne od ich pierwotnej funkcji rozrodczej. Nie uchronio to jednak
ludzkiego zoo od przemienienia seksu w wielofunkcyjny superseks, mimo i skutki bywaj
dla ludzkich zwierzt nader zgubne. Uleganie okolicznociom u czowieka nie zna granic,
trudno si wic dziwi, e ta tak podstawowa i dajca tyle zadowolenia strefa aktywnoci tak
si zrnicowaa. W istocie, mimo pewnych niebezpieczestw, seks jest najbardziej
funkcjonalnie rozbudowanym rodzajem -aktywnoci czowieka i jako taki da si podzieli na
co najmniej dziesi gwnych kategorii. Dla rozjanienia obrazu nie od rzeczy bdzie

54

przyjrze si kolejno tym rnym funkcjom zachowania seksualnego. Na wstpie warto sobie
uprzytomni, e cho funkcje te s odrbne i rne i cho czasami koliduj ze sob, nie
wszystkie jednak wykluczaj si wzajemnie. Kade zaloty lub kady akt pciowy moe
spenia kilka funkcji jednoczenie.
A oto owe dziesi kategorii funkcjonalnych:

a.

Seks prokreacyjny

Jest to bezspornie podstawowa funkcja zachowania seksualnego. Niekiedy bdnie


bya uznawana za jedynie zgodn z natur, a wic jedynie prawidow. Paradoksalnie niektre
ugrupowania religijne wyznajce ten pogld nie stosuj swych nauk w praktyce, gdy mnisi,
mniszki i liczni ksia odmawiaj sobie tych wanie zachowa, ktrym przypisuj tak
wyjtkow naturalno.
Naley te koniecznie doda, e gdy przeludnienie wzrasta ponad miar, znaczenie
seksu prokreacyjnego wydatnie maleje. W kocu staje si on niepodany. Zamiast suy
jako podstawowy mechanizm przetrwania, zamienia si w potencjalny mechanizm destrukcji.
Zdarza si to niekiedy wrd takich gatunkw jak lemingi i nornice, ktre w wyjtkowo
sprzyjajcych warunkach rozmnaaj si do takich rozmiarw, e dochodzi do eksplozji
zagszczenia, populacja popada w chaos i paci ogromn liczb ofiar. To wanie dzieje si
obecnie z rodzajem ludzkim, tote ludzkie zwierz wkrtce moe stan w obliczu
koniecznoci wprowadzenia zezwole na prokreacj.
Nie jest to sprawa, ktr mona zlekceway, dlatego ostatnio trwaj na ten temat
liczne i oywione dyskusje. Warto przyjrze si obu stronom sporu, o co obecnie nie jest
atwo, gdy na og jego uczestnicy spychaj si na coraz bardziej skrajne pozycje.
Podstawowe pytanie brzmi: czy sta nas na manipulowanie procesem prokreacji? Lub
te, jak sformuowaaby je druga strona sporu: czy sta nas na niemanipulowanie nim?
Wytacza si tu zwykle argumenty natury filozoficznej, etycznej lub religijnej. Jak jednak
przedstawia si sprawa, gdy spojrze na ni z biologicznego punktu widzenia?
Grupa ludzi sprzeciwiajcych si skutecznym technikom zapobiegajcym prokreacji
odnosi z tego dwie korzyci. Po pierwsze, bdzie si ona rozmnaa szybciej ni grupy, ktre
stosuj nowoczesne rodki antykoncepcyjne. Zyskujc liczbowo, grupa ta spodziewa si, i
wkrtce cakowicie wyeliminuje przeciwnikw, ktrych liczba stopnieje do zera. Jest to fakt.
ktry musi przemawia do ich przywdcw wojskowych i religijnych. Po drugie, grupa taka
zapewni sobie trwao swoich podstawowych jednostek spoecznych, czyli rodzin.
55

Para maeska stanowi nie tylko jedno seksualn, lecz take jedno rodzicielsk, a
im lepiej spenia ona swe funkcje rodzicielskie, tym bardziej si stabilizuje..
S to silne racje, ale rwnie silne s racje przeciwne. Zwolennicy skutecznej
antykoncepcji maj do dyspozycji argument, e nie jest to ju sprawa zdobywania przewagi
jednej grupy nad drug. Przeludnienie stao si problemem oglnowiatowym i tak naley je
traktowa. Pod tym wzgldem jestemy jedn wielk koloni lemingw i ewentualna
eksplozja dotknie nas wszystkich. A waciwie ju nas dotyka.
Jeli chodzi o rodzin, trzeba przypomnie, e antykoncepcja nie stwarza sytuacji
nienaturalnej, lecz jedynie odtwarza sytuacj naturaln. Przed wprowadzeniem nowoczesnej
opieki medycznej, higienicznej i innych rodkw ochronnych, rodzina produkowaa wielk
liczb potomstwa, ale te spora jego cz gina. Umiarkowanie stosowana antykoncepcja
przesuwa jedynie te straty w czasie, do momentu poprzedzajcego zapodnienie ludzkiego
jaja.
Jeeli nie bdzie si stosowa polityki antykoncepcji w skali wiatowej, nieuchronnie
zacznie dziaa jaki inny czynnik ograniczajcy populacj. Jako gatunek w szybkim tempie
zbliamy si do stanu przerostu i jeeli z wasnej woli nie ograniczymy naszej podnoci,
ucierpi na tym ju yjce populacje. Jeli lepiej zapobiega ni leczy, trzeba oczywicie
wybra antykoncepcj. Trudno sobie wyobrazi, eby kto twierdzi, i zapobieganie yciu
jest gorsze anieli pozbawienie kogo ycia traktowane jako rodek leczniczy. Istota .ludzka
nie jest prostym organizmem, ktrym mona niefrasobliwie szafowa. Jest to produkt
najwyszej jakoci, ktry wymaga lat wzrostu i rozwoju, i produkt ten naley chroni
wszelkimi moliwymi sposobami. A jednak przeciwnicy antykoncepcji upieraj si przy
swoim. Jeeli wygraj w tym sporze, ogromne masy zaproszonych przez nich na wiat istot
ludzkich, pocztych w wyniku niestosowania antykoncepcji, by moe doczekaj cakowitej
zagady ludzkoci.

b.

Seks ksztatujcy zwizek pary

Ze swej natury biologicznej zwierz ludzkie naley do gatunku tworzcego pary.


Stosunki uczuciowe midzy potencjalnymi maonkami oywia i wspomaga wsplne
uprawianie seksu. Ta parotwrcza funkcja zachowa seksualnych ma tak wielkie znaczenie
dla naszego gatunku, e regularna aktywno seksualna osiga najwysze natenie wanie w
fazie dobierania si par.

56

Kolidujc z rozmaitymi niereproduktywnymi formami seksu, funkcja ta stwarza wiele


trudnoci. Nawet jeli partnerzy skutecznie unikaj seksu prokreacyjnego i nie dochodzi do
zapodnienia, wi pary moe si zacz midzy nimi ksztatowa niezalenie od ich woli. Z
tego wanie powodu przypadkowe kontakty seksualne stwarzaj tyle problemw.
Jeli ktry z partnerw, mczyzna lub kobieta, dozna w dziecistwie urazu
mechanizmu odpowiedzialnego za ksztatowanie wizi pary i na skutek tego nie jest zdolny
do "zakochania si" lub te jeeli doszo u niej lub u niego do chwilowego wiadomego
stumienia popdu do tworzenia pary, wwczas taka osoba moe oddawa si przypadkowym
kontaktom seksualnym bez adnych dalszych nastpstw. Ale do aktu seksualnego trzeba
dwch osb, a drugi partner w takim ukadzie moe mie mniej szczcia. Jeeli on lub ona,
na skutek silnego adunku emocjonalnego, ktry towarzyszy yciu pciowemu, ma
aktywniejszy mechanizm tworzenia par, moe zacz si tworzy w obrbie pary wi
jednostronna.

Dlatego

spoeczestwo

obfituje

jednostki

"zamanym

sercu",

"zawiedzione" i "porzucone", ktre potem maj wielkie problemy ze znalezieniem nowego


partnera do utworzenia nowego zwizku.
Tylko wtedy gdy mechanizm tworzenia par u obu partnerw dziaa jednako..
przypadkowy akt seksualny moe dokona si bez nadmiernego ryzyka. Nawet wwczas
jednak istnieje niebezpieczestwo, e jeden z partnerw reaguje seksualnie na tyle silnie, e
zaczyna si u niego lub u niej odtwarza zdolno albo odblokowywa popd do tworzenia
wizi pary.

c.

Seks podtrzymujcy zwizek pary

Gdy ju szczliwie powstanie zwizek pary, aktywno seksualna suy do


nieustannego podtrzymywania i umacniania tego zwizku. Chocia aktywno ta moe si
sta bardziej wyszukana, bardziej ekstensywna, zazwyczaj jednak staje si mniej intensywna
ni na etapie tworzenia pary, gdy nie dziaa ju wtedy funkcja samego tworzenia zwizku
pary.
To

rozrnienie

midzy

funkcj

ksztatowania

zwizku

pary

funkcj

podtrzymywania aktywnoci seksualnej pary jest wyranie widoczne wtedy, gdy partnerzy
pozostajcy w dugoletnim zwizku maeskim s na pewien czas rozczeni przez wojn,
sprawy subowe lub z jakich innych wzgldw. Gdy znw znajd si razem, w cigu kilku
pierwszych nocy nastpuje zwykle wznowienie intensywnej aktywnoci seksualnej, gdy
przeywaj oni wwczas co w rodzaju procesu ponownego ksztatowania zwizku pary.
57

Istnieje tu pewna pozorna sprzeczno, ktr naley wyjani. W niektrych kulturach, gdzie
naturalny proces biologiczny zwany "zakochaniem si" zakcony jest przez maestwa z
rozsdku lub przez propagand przeciwn seksowi pozamaeskiemu, modzi mog zosta
maestwem, jeszcze zanim zacznie si u nich tworzy zwizek lub te majc ogromne
zahamowania wobec czynnoci pciowych. W takich sytuacjach moe si okaza, e ich
zachowania pciowe (jeli maj szczcie) przybieraj na sile nieco pniej. Na pierwszy rzut
oka u takich maestw faza podtrzymywania zwizku pary zdaje si bardziej intensywna ni
faza jego tworzenia, co jest pozornie sprzeczne z opisan przeze mnie korelacj. Jest to
jednak tylko pozorna sprzeczno, gdy zachodzi tu przypadek sztucznego opnienia
rzeczywistej fazy tworzenia pary.
Stada takie nie zawsze jednak maj tyle szczcia. Czsto zdarza si, e jedno
rodziny zasadza si raczej na zewntrznej presji spoecznej ni na istotniejszym i dajcym
wiksz rkojmi trwaoci procesie spajajcym rodzin od wewntrz. Jeeli partner w
maestwie pozostaje "niezwizany" biologicznie, istnieje powane niebezpieczestwo, e
nieoczekiwanie stworzy silny zwizek pozamaeski. Autentyczna zdolno do tworzenia
pary bdzie niejako upiona i moe si w kadej chwili uaktywni, czynic spustoszenie w
oficjalnym, formalnym pseudozwizku.
Mode stado,

ktremu

udaje si zbudowa maestwo

na fundamencie

autentycznego zwizku, naraone jest na jeszcze jedno niebezpieczestwo. Jego rdem nie
jest propaganda antyseksualna, lecz raczej nadmiar propagandy proseksualnej, ktra moe
wytworzy w nich przewiadczenie, e wysokie natenie aktywnoci seksualnej, waciwe
fazie tworzenia pary, powinno si utrzymywa take po uksztatowaniu wizi pary. Jeeli, co
oczywiste, to wysokie natenie nie utrzymuje si, wwczas uwaaj oni, e w ich zwizku
co si psuje, podczas gdy w rzeczywistoci po prostu osignli naturaln faz seksu
podtrzymujcego zwizek pary. Tak wic rdem trudnoci moe by zarwno przecenianie,
jak i niedocenianie prokreacyjnej funkcji seksu.
Omwione dotd trzy kategorie seksu -prokreacyjny, ksztatujcy zwizek pary i
podtrzymujcy zwizek pary -skadaj si na podstawowe funkcje rozrodcze zachowa
seksualnych czowieka. Zanim zajmiemy si funkcjami nierozrodczymi, trzeba jeszcze
sformuowa pewn wan uwag natury oglnej. Osoby o zakconym dziaaniu
mechanizmu ksztatowania zwizkw pary s czasem skonne twierdzi, e u ludzi nie istnieje
nic takiego jak biologiczny popd do czenia si w pary. Okrelajc ten popd raczej jako
"mio romantyczn", postrzegaj go jako cakowicie sztuczny wynalazek wspczesnoci.
Dowodz oni, e zachowania seksualne czowieka, podobnie jak pokrewnych mu map, w
58

zasadzie cechuje promiskuityzm. Jednake fakty przecz temu. Co prawda w wielu kulturach
wzgldy ekonomiczne spowodoway powane zakcenia wzorca charakteryzujcego
tworzenie si zwizkw pary, ale nawet tam, gdzie za pomoc kar i sankcji bezlitonie
represjonowano takie zwizki jako niezgodne z oficjalnie uznawanymi pseudozwizkami,
zawsze jako si one broniy. Ten podstawowy mechanizm biologiczny dziaa tak silnie, e od
najdawniejszych czasw modzi kochankowie podejmowali ryzyko ze wiadomoci, i
dziaaj wbrew prawu i w razie wykrycia ich zwizku mog zapaci yciem.

d.

Seks fizjologiczny

Kady dorosy czowiek, zarwno mczyzna jak kobieta, od czasu do czasu odczuwa
potrzeb zaspokojenia seksualnego. Brak tego zaspokojenia stwarza w organizmie
domagajce si rozadowania napicia fizjologiczne. Takie rozadowanie daje kady akt
poczony z orgazmem. Jeeli nawet akt pciowy nie spenia adnej z pozostaych dziewiciu
funkcji zachowania seksualnego, to przynajmniej zaspokaja on t podstawow potrzeb
fizjologiczn. U mczyzny nieonatego i nie majcego innych moliwoci zaspokojenia
seksualnego funkcj t moe speni wizyta u prostytutki. Rozwizaniem powszechniejszym,
stosowanym przez osoby obu pci, jest masturbacja.
Niedawne badania amerykaskie wykazay, e a 58 procent kobiet i 92 procent
mczyzn w jakim okresie ycia uprawia masturbacj zakoczon orgazmem. W rnych
epokach podejmowano purytaskie prby stumienia tego rodzaju zachowania, uywajc
argumentu, ze me wymagajc partnera, me prowadzi ono do zapodnienia. Dlatego te
powstao wiele dziwacznych przesdw na tym tle. Na licie nieszcz, ktre rzekomo
zagraaj masturbujcym si osobnikom, znalazy si takie przypadoci jak: utrata si
ywotnych, bezpodno, wycieczenie, ozibo, konwulsje, blado cery, histeria, zawroty
gowy, taczka, znieksztacenie ciaa, obd, bezsenno, wyczerpanie, krosty, boleci,
mier, rak, wrzody odka, rak narzdw rodnych, niestrawno, ble gowy, zapalenie
wyrostka robaczkowego, choroby serca, choroby nerek, zaburzenia hormonalne i lepota. Ta
niebywaa kolekcja plag byaby mieszna, gdyby nie to, e w cigu wielu setek lat owe
ponure prognozy byy powodem niewypowiedzianych cierpie i lkw. Na szczcie te
cakowicie faszywe przesdy zaczynaj nareszcie zanika, a wraz z nimi znika wiele
zbdnego niepokoju.
Przy braku aktywnego ujcia seksualnego sytuacj reguluje sam organizm. yjcy w
celibacie mczyni i kobiety mog dowiadcza spontanicznych orgazmw w czasie snu. U
59

osb obu pci wystpuj sny erotyczne, ktrym mog towarzyszy pene orgazmy z
towarzyszcymi im reakcjami miniowymi i wydzielinami z narzdw rodnych u kobiet oraz
"zmazami' nocnymi" u mczyzn.
Jak si zdaje, orgazmy spontaniczne wystpuj nawet u osb najbardziej
wstrzemiliwych i gboko religijnych, ktre opisuj je przy uyciu raczej takich okrele
jak uniesienie religijne, ekstaza czy trans. Na przykad wita Teresa w nastpujcy sposb
opisaa wizj nawiedzajcego j anioa:
W rkach jego ujrzaam dug, zot wczni, a na jej stalowym kocu co jakby
ognisty szpic. Czuam, jak kilka razy przeszy ni me serce a do gbi wntrznoci. Czuam,
jak wyrywa mi je wraz z wczni, pozostawiajc mnie cakowicie przepenion wielk
mioci Boga. Bl by tak dojmujcy, e byam zmuszona kilkakrotnie wyda z siebie gony
jk. A tak niezmierna bya sodycz, jak przejmujcy ten bl sprawi, e pragn, by trwa on
wiecznie.
Niestety stanowczo zbyt mao wiemy o spontanicznych rozadowaniach seksualnych
osb yjcych w bezwzgldnym celibacie, aby mc formuowa jakie kategoryczne wnioski
odnonie do zakresu i czstotliwoci wystpowania takich orgazmw. Wiemy jednak, e u
osb bardzo aktywnych seksualnie, ktre zamknito w wizieniu, wystpuje znaczne
nasilenie snw prowadzcych do orgazmu. Jak wykazay badania z udziaem 208 winiarek,
miao to miejsce a u 60 procent badanych.
Faszywy byby jednak wniosek, e sny prowadzce do orgazmu su jedynie jako
sposb rozadowania napi seksualnych w braku innych, bardziej aktywnych rodkw.
Chodzi tu o co wicej, podobnie zreszt jak w prostytucji i masturbacji, ktre take speniaj
inne funkcje seksualne. Na przykad u niektrych osb czstotliwo snw prowadzcych do
orgazmu wzrasta w okresach wyjtkowo nasilonej aktywnoci seksualnej na zasadzie
wzmoonego pobudzenia, ktrego istot oddaje wyraenie: "Im wicej masz, tym wicej.
chcesz". Nie podwaa to jednak pewnoci, e orgazm spontaniczny moe pojawia si i
pojawia jako reakcja na niezaspokojenie seksualne. Znaczy to jedynie tyle, e mamy do
czynienia ze zjawiskiem bardziej zoonym. Tu zajmujemy si jednak tylko zwyczajnym
"uwolnieniem si od napicia fizjologicznego" jako funkcj zachowania seksualnego, ktr
naley oczywicie uwzgldni wrd dziesiciu podstawowych kategorii funkcjonalnych
zachowania seksualnego ludzi.
Poniewa seks fizjologiczny mona te zaobserwowa u innych gatunkw zwierzt,
warto przyjrze si kilku takim przykadom. Zgodnie z oczekiwaniami atwiej je znale u
zwierzt yjcych w ogrodzie zoologicznym anieli u zwierzt na wolnoci. Zauwaono, e
60

wiele zwierzt yjcych w zoo uprawia masturbacj, gdy znajduj si w odosobnieniu.


Najczciej obserwuje si to u yjcych w niewoli map. Osobniki mskie najczciej drani
penis ap lub stop, niekiedy pyskiem, a czasami take chwytnym kocem ogona. Sonie
drani penis trb, a sonice trzymane w stadach pozbawionych osobnikw mskich
wzajemnie drani swe genitalia, take uywajc trb. Zaobserwowano nawet, jak lew
trzymany w klatce w zoo rzuca si tyem na cian i masturbuje si apami. Widziano te, jak
jeozwierze chodz na trzech apach, trzymajc jedn z przednich ap na genitaliach. U
pewnego delfina wytworzy si zwyczaj podstawiania wzwiedzionego czonka pod silny
strumie wody wpywajcej do basenu. Wydaje si te, e u rnych zwierzt, nie wyczajc
kotw domowych, wystpuj sny o charakterze seksualnym, gdy zaobserwowano, e
podczas snu doznaj one wzwodu czonka i penej ejakulacji.

e. Seks poszukiwawczy

Jedn z najwaniejszych cech czowieka jest wynalazczo. Wedug wszelkiego


prawdopodobiestwa ju nasi mapi praprzodkowie wykazywali do wysoki poziom
dociekliwoci, jest to bowiem cecha charakterystyczna dla caego rzdu naczelnych. Kiedy
jednak nasi wczeni przodkowie zaczli uprawia mylistwo, niewtpliwie postawio ich to
przed koniecznoci rozwinicia i udoskonalenia tej cechy jak te i podstawowego popdu do
szczegowej eksploracji rodowiska. Z pewnoci wynalazczo staa si celem samym w
sobie, skaniajc czowieka do poszukiwania nowych terenw owieckich, do cigych bada,
do zadawania wci nowych pyta i do niezadowalania si uzyskanymi odpowiedziami.
Popd ten sta si tak silny, e wkrtce obj wszystkie inne dziedziny. Z nadejciem
warunkw superplemiennych, nawet tak proste czynnoci jak przemieszczanie si stay si
przedmiotem poszukiwania nowych rozwiza. Nie zadowalajc si chodzeniem i bieganiem,
czowiek zacz skaka, podskakiwa, przeskakiwa, maszerowa, taczy, stawa na rkach,
robi salta, nurkowa i pywa. Czciow nagrod bya czysta satysfakcja pynca z samego
eksperymentowania, z odkrycia czego nowego. (Druga cz to przyjemno wynikajca ze
staego wykorzystywania nowo odkrytych moliwoci, ale to inny temat).
W dziedzinie seksu wynalazcza inklinacja czowieka staa si rdem wielkiego
urozmaicenia zachowa seksualnych. Partnerzy seksualni zaczli eksperymentowa z nowymi
sposobami wzajemnego pobudzania si. W staroytnych rdach mona znale
szczegowy opis ogromnie zrnicowanych i nowatorskich ruchw, sposobw dotykania,

61

dwikw, kontaktw cielesnych, zapachw i pozycji kopulacyjnych, ktre stanowiy


przedmiot erotycznych eksperymentw.
Czowiek nieustannie i nieuchronnie dy do wzbogacania dozna zmysowych w tej
sferze, podobnie zreszt jak w innych, na przykad zwizanych z jedzeniem, mimo i w
rnych kulturach wielokrotnie prbowano stumi te denia. Oficjalnie jako powd
podawano czsto wzgld, o ktrym ju tu mwilimy, a mianowicie, e takie zachowania
seksualne wykraczaj poza ramy wyznaczone przez konieczno prokreacji. Pomijano rol,
jak seksualna eksploracja odgrywa w cementowaniu wizi pary i wynikajcym z .tego
umocnieniu jednoci rodziny. Byy to dziaania wysoce szkodliwe. Jak ju wspomniaem,
intensywno stosunkw seksualnych charakterystyczna dla fazy tworzenia si pary maleje
nieco po ustaniu tej fazy. Gdy rodzina jest w peni udana i nie podlega niekorzystnemu
dziaaniu si zewntrznych, teoretycznie wszystko powinno przebiega prawidowo. Jest to
system samo dostosowujcy si, gdyby bowiem modzi przeduali w nieskoczono
wyczerpujc faz intensywnych stosunkw pciowych towarzyszcych tworzeniu si pary,
obniyoby to ich sprawno dziaania w innych dziedzinach. Jednake stresy i napicia ycia
w warunkach superplemiennych niekorzystnie oddziauj na rodzin. Cinienie zewntrzne
wci istnieje. Zastpienie intensywnoci towarzyszcej tworzeniu si pary eksploracyjn
ekstensywnoci pniejszej aktywnoci pciowej jest idealnym rozwizaniem i dlatego,
mimo cigych prb jej stumienia, eksploracja seksualna cigle istniaa i istnieje take w
naszych czasach.
Ma ona jednak pewien rys ujemny. Podniecenie towarzyszce poszukiwaniu nowych
form stymulacji seksualnej dobrze suy rodzinie, jeli znajduje ono praktyczny wyraz w
obrbie pary maeskiej. Moe tez jednak przybra inn form. Pd do nowoci mona
zaspokoi nie tylko prbujc nowych wzorcw ze znajomym partnerem, ale te prbujc
nowego partnera przy zastosowaniu znajomych wzorcw, a jeszcze skuteczniej -stosujc
nowe wzorce z nowym partnerem.
Dlatego te seks poszukiwawczy staje si mieczem obosiecznym. Poniewa kultury
superplemienne coraz bardziej akcentuj korzyci pynce z zachowa eksploratorskich, na
ktrych opiera si cay nasz system edukacji, wraz z wywodzc si z niego wspania sztuk,
nauk i technik, wzmagaj si nasze popdy eksploratorskie we wszystkich dziedzinach. W
dziedzinie seksu prowadzi to czsto do powanych komplikacji. Sama myl, e zamna
kobieta moe uczszcza na zajcia praktyczne z technik kopulacyjnych albo e onaty
mczyzna moe uprawia wiczenia w seksualnej sali gimnastycznej, gboko obraa
uczucia staych i dugoletnich partnerw seksualnych, gdy jest niezgodna z wycznoci,
62

jaka ma by nieodzownym skadnikiem wizi pary. Dlatego te eksperymenty seksualne bez


udziau maonka musz odbywa si prywatnie i w tajemnicy, w zwizku z czym pojawia si
nowe niebezpieczestwo, jakim jest zdrada maeska. Rodzina, pradawne i fundamentalne
spoeczne jdro rodzaju ludzkiego, jest z tego powodu naraona na szwank, a mimo to,
dziwn kolej rzeczy, udaje si jej przetrwa.
Problemy te nie zaistniayby, gdyby ludzie byli innym rodzajem zwierzt i gdyby, tak
jak wie, skadali w piasku jaja, z ktrych samodzielnie wylgayby si mode. Jednake dla
nas, majcych powane obowizki rodzicielskie, seksualne eksperymenty pozamaeskie
nios z sob dwojakie niebezpieczestwo. Nie tylko wyzwalaj one siln zazdro na tle
seksualnym, ale te sprzyjaj przypadkowemu tworzeniu si nowych zwizkw, z wielk i
dugotrwa szkod dla istniejcego ju potomstwa i zwizkw rodzinnych. Prbowano
czasami tworzy jakie skomplikowane ukady seksualne i rne komuny, ale w peni
udawao to si rzadko i chyba tylko nielicznym, zupenie wyjtkowym ludziom, obdarzonym
niezwyk osobowoci. Bezkonfliktowy charakter takich zwizkw jest moliwy jedynie
przy jak najcilejszej dyscyplinie intelektualnej wszystkich uczestnikw eksperymentu.
Nawet do rozpowszechniona instytucja haremu nie sprawdza si najlepiej, jeli
rozpatrywa j na szerszym tle, jakim jest superplemi. Niektrzy badacze formuowali te
oskarenie, e system haremowy ma istotny wpyw na upadek ycia spoecznego w kulturach,
w ktrych wystpuje.
Rola seksu poszukiwawczego, podobnie jak pozostaych dziewiciu kategorii
zachowa seksualnych, jest tak istotna, e mona j zaobserwowa takie u innych gatunkw
zwierzt. Wymaga on wysokiego stopnia wynalazczoci, nic wic dziwnego, e ogranicza si
w zasadzie do wyszych naczelnych. W szczeglnoci, yjce w niewoli mapy
czekoksztatne demonstruj szeroki zakres eksperymentw seksualnych, w tym wiele pozycji
kopulacyjnych nie spotykanych u takich samych map yjcych na wolnoci.

f. Czysty seks, czyli seks dla przyjemnoci

Przegld funkcji, jakie spenia seks, nie byby peny, gdyby nie uwzgldni kategorii
zwizanej z pogldem, e istnieje "seks dla samego seksu". Jest to zachowanie seksualne,
ktre -niezalenie od wszystkich innych rl -stanowi nagrod samo dla siebie (funkcja bliska
ostatniej z omawianych, jednak od niej odrbna).
Relacja midzy seksem poszukiwawczym a czystym seksem przypomina relacj
midzy badaniem moliwoci, jakie daje nowa gra, a graniem w ni, lub te midzy zabaw
63

dzieci, ktra przebiega w sposb chaotyczny, a zabaw o ustalonej strukturze. Gdy dzieci
wybiegaj na nowy teren zabaw, zaczynaj zwykle od bezadnej bieganiny, badajc nowe
otoczenie. Po pewnym czasie to niemal przypadkowe zachowanie zaczyna ukada si w jaki
okrelony wzorzec. Pojawia si jaka struktura zabawy i powstaje nowa "gra". W zalenoci
od otoczenia mog to by gry polegajce na wspinaniu si, chowaniu si czy te polowaniu, i
gdy jaka gra ju si uksztatuje, dzieci chtnie powtarzaj j potem bez adnych
dodatkowych urozmaice. Jeli taka wanie gra przynosi zadowolenie jej uczestnikom, wci
do niej wracaj, nawet wtedy, gdy przestaa ju by nowoci. Pocztkowe, bezadne
zachowanie si byo pasjonujce, bo byo zabaw poszukiwawcz. Pniejszy, powtarzajcy
si wzr zachowania dostarcza emocji jako okrelona gra przynoszca przyjemno.
Analogia midzy dwiema ostatnimi kategoriami seksu jest do oczywista.
Maonkowie dowiadczaj wielu satysfakcjonujcych aktw pciowych, ktre w zamierzeniu
nie maj na celu prokreacji, znacznie przekraczaj potrzeby wynikajce z podtrzymywania
wizi pary i nie s te eksperymentowaniem z nowymi formami seksu. S one wanie
przykadem omawianej kategorii funkcjonalnej. Jest to seks dla samego seksu, dla
przyjemnoci, albo, jak kto woli, czysty erotyzm. Jest on dla obojga partnerw tym, czym
sztuka kulinarna dla konsumenta posiku czy te estetyka dla artysty. Opiewanie rozkoszy
podniebienia czy wzniosych dozna estetycznych i rwnoczesne spychanie w cie piknych
przey erotycznych jest dowodem niekonsekwencji. A jednak czsto si to zdarza. Prawd
jest, e nadmiar bywa szkodliwy, ale szkodliwy jest te nadmiar w dziedzinie gastronomii i
estetyki. Skrajna wyczynowo seksualna moe by tak wyczerpujca, e nie starcza ju
energii na nic innego i zakcona zostaje rwnowaga yciowa, ale podobnie zbytnie uleganie
akomstwu moe doprowadzi do otyoci i utraty zdrowia, a obsesja estetyczna moe
spowodowa zaniedbanie innych aspektw ycia w spoeczestwie. Wszdzie tu dziaaj te
same zasady.
Oddawanie si dziaaniu dla samego dziaania wymaga po siadania jakiej iloci
wolnego czasu i energii. To z kolei wymaga zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych.
U ludzi wynika to z ycia w spoecznoci miejskiej. U zwierzt z ycia w zoo, gdzie czowiek
zapewnia im poywienie i eliminuje nieprzyjaci. Nic wic dziwnego, e wanie tam
spotyka si najwicej objaww zwierzcej hiperseksualnoci.

g. Seks dla zabicia czasu

64

Jest to seks funkcjonujcy na zasadzie terapii zajciowej lub, jak kto woli, jako rodek
na nud. Jest on cile zwizany z poprzedni kategori, daje si jednak od niej odrni.
Posiadanie wolnego czasu to nie to samo co nuda. Czysty seks moe by jednym z wielu
sposobw konstruktywnego spdzania wolnego czasu, bez najmniejszego przejawu zjawiska
nudy. Jego funkcj jest pozytywnie nacechowane poszukiwanie zadowolenia zmysowego.
Natomiast seks dla zabicia czasu funkcjonuje jako rodek terapeutyczny przeciwko
negatywnie nacechowanemu stanowi spowodowanemu przebywaniem w jaowym i
monotonnym rodowisku. W swej agodnej postaci znudzenie powoduje apati i poczucie
braku celu lub motywacji. Silne znudzenie, ktre powstaje w ponurym i wypenionym pustk
rodowisku, ma zupenie inny efekt. Wywouje niepokj, podniecenie, rozdranienie, a
wreszcie zo.
Przeprowadzono

badania

udziaem

studentw,

ktrych

umieszczono

pojedynczych, pustych kabinach, zakadajc im na oczy matowe gogle, a na rce cikie


rkawice, uniemoliwiajce jakiekolwiek precyzyjne ruchy. Dowiadczenia te day
zaskakujce wyniki. Z upywem godzin uczestnicy eksperymentu stopniowo tracili zdolno
do odprenia si. Robili wszystko, aby znale sobie jakiekolwiek, choby najprostsze
zajcie, ktre mogliby wykonywa w tak ograniczonych warunkach. Zaczynali wic gwizda,
mwi do siebie, wystukiwa jakie rytmy i wykonywa rne inne najbardziej absurdalne
czynnoci, aby tylko przerwa monotoni. Po kilku dniach zaczli odczuwa objawy silnego
stresu i uznali, e nie mog kontynuowa eksperymentu.
Tak wic bezczynne leenie nie wynika z nudy, lecz wrcz odwrotnie. Osiga si stan,
w ktrym zadowala jakakolwiek czynno, jeli tylko zwizane z ni zachowanie przyniesie
jaki skutek. Stan taki jest na tyle grony, e nie pozwala cieszy si doznaniami
zmysowymi, pyncymi z dziaania dla samego dziaania. Chodzi tu raczej o pozbycie si
cierpienia wynikajcego z cakowitej bezczynnoci. Niedostatek aktywnoci uszkadza system
nerwowy i dlatego mzg robi wszystko, aby si przed tym uchroni.
Nudy dowiadczamy zazwyczaj w pustce -nie w znaczeniu pustego otoczenia,
sztucznie stworzonego dla celw opisanego wyej dowiadczenia. W tych warunkach wasne
ciao stanowi najatwiej dostpny obiekt, ktry moe by wykorzystany do przerwania
monotonii. Mamy je zawsze pod rk, nawet wtedy, gdy nie ma nic innego. Mona wic
obgryza paznokcie, duba w nosie, drapa si po gowie lub drani ciao celem wywoania
reakcji seksualnej. Poniewa celem jest w tej sytuacji maksymalne pobudzenie, aktywno
seksualna czsto staje si wwczas brutalna i bolesna, a nierzadko prowadzi do uszkodze lub
okalecze genitaliw. Wynikajcy std bl staje si kuriozalnym elementem terapii, nie za
65

ubocznym jej efektem. Typowym przejawem tego zachowania jest niepohamowana i


dugotrwaa masturbacja, ktra polega moe na wprowadzaniu do otworw genitalnych
ostrych przedmiotw i kaleczeniu si.
Skrajne formy seksu dla zabicia czasu obserwuje si u winiw, ktrzy zostali
wyrwani ze swoich normalnych, stymulujcych ich rodowisk. Nie jest to seks fizjologiczny,
ktry zaspokaja okrelone potrzeby fizjologiczne za pomoc duo mniejszych dawek.
Zjawisko to obserwuje si take u patologicznych introwertykw. Tu moe ono
wystpowa w warunkach, ktre poziomie zapewniaj wystarczajc stymulacj. Po bliszym
zbadaniu okazuje si jednak, e chocia ludzie tacy zdaj si y wrd wielkiej liczby
podniet, od podniet tych odgradza ich nienormalna osobowo, ktra wywouje
psychologiczny gd wrd dostatku. Jeeli z jakich powodw ludzie tacy stali si
jednostkami z gruntu antyspoecznymi i wyizolowanymi psychicznie, stracili umiejtno
nawizywania kontaktw z otaczajcym ich normalnym wiatem -mog cierpie na skutek
braku stymulacji rwnie dotkliwie jak fizycznie odizolowani w celach winiowie. Dla osb
skrajnie wyizolowanych, czy to psychicznie czy fizycznie, bolesne ekscesy seksu dla zabicia
czasu staj si mniejszym zem ni cakowita zabjcza bezczynno.
Podobnie reaguj zwierzta trzymane w sterylnych klatkach ogrodu zoologicznego.
Gdy odizoluje si je od partnerw, mog uprawia seks fizjologiczny. Uwolnione od napi
zwizanych z szukaniem poywienia i unikaniem wrogw, majc wiele wolnego czasu, mog
te zaywa przyjemnoci czystego seksu. Doprowadzone jednak do stanu skrajnej nudy,
mog take ucieka si do najbardziej drastycznych form seksu dla zabicia czasu. Wrd
map niektre samce obsesyjnie uprawiaj masturbacj. Zdarza si, e samce kopytne
trzymane z samicami, nie majc adnych innych zaj, zadrczaj je dosownie na mier,
gonic je i nkajc ponad wszelk miar. Wiadomo, e mapy czekoksztatne mog
zachowywa si tak samo. Gdy pewnemu orangutanowi yjcemu w pustej klatce dano dla
towarzystwa samic, parzy si z ni i obejmowa j tak uporczywie, e utracia ona chwilowo
wadz w przednich koczynach i musiano j usun z klatki. Mapy wychowane z dala od
swych pobratymcw, gdy ju jako dorose -zostan przeniesione do grupy przedstawicieli
wasnego gatunku, nie potrafi przystosowa si do ycia spoecznego. Podobnie jak czowiek
cierpicy na zaburzenia psychiczne, ktry "yje we wasnym wiecie", mog one siedzie
wcinite w kt i dalej samotnie oddawa si seksowi w odlegoci zaledwie metra lub dwch
od ochoczej partnerki. Jest to bardzo czste u yjcych w zoo szympansw, ktre nader czsto
wychowywane s samotnie jako zwierztka domowe, a nastpnie, gdy dorosn, doczane do
innych dorosych osobnikw. Pewna para map, ktre w dziecistwie yy w nienormalnych
66

warunkach, umieszczona w klatce jako "maestwo" i pozbawiona innego towarzystwa,


systematycznie wykazywaa wielk aktywno seksualn, ktra jednak nigdy nie bya
skierowana na partnera. Mimo e zwierzta byy zamknite w tym samym pomieszczeniu,
pozostaway psychicznie rozdzielone od siebie. Siedzc osobno, systematycznie oddaway si
rnym formom masturbacji. Samica posugiwaa si gazkami i odgryzionymi od ciany
kawakami drewna, ktre wprowadzaa sobie do pochwy, podczas gdy samiec onanizowa si
w drugim rogu klatki.

h. Seks jako rodek uspokajajcy

System nerwowy nie znosi cakowitej bezczynnoci, ale te buntuje si przeciwko


napiciom nadmiernej aktywnoci. Seks jako rodek uspokajajcy jest odwrotnoci seksu dla
zabicia czasu. Jest on wic rodkiem przeciw nadczynnoci, nie za rodkiem przeciw nudzie.
W obliczu nadmiaru niezwykych, sprzecznych, nieznanych lub przeraajcych bodcw
czowiek szuka ratunku w wykonywaniu dobrze znanych czynnoci, co pomaga uspokoi
stargane nerwy. Przy ogromnym natoku spraw, jakie niesie ycie, zestresowany moe
znale ukojenie w czynnociach, ktre same z siebie przynosz mu zadowolenie. Stres jako
skutek nadmiernej aktywnoci nie pozwala mu doprowadzi niczego do koca. Miotany we
wszystkie strony -nie potrafi rozwiza adnego problemu z powodu przeszkd i powika,
ktre nieustannie pojawiaj mu si na drodze. Coraz wiksza frustracja doprowadza go do
tego, e jakakolwiek dobrze znana czynno, choby nie miaa adnego zwizku z jego
gwnymi zajciami, moe mu przynie tak upragnion ulg, jeli tylko da si j wykona
bez zakce.
Najprostsze czynnoci, takie jak zapalenie papierosa, ucie gumy czy wypicie drinka,
pozwalaj umierzy niepokj. Tak samo dziaa seks jako rodek uspokajajcy. onierz
przed bitw lub biznesmen borykajcy si z kryzysem firmy mog znale chwilowy spokj
w ramionach czuej kobiety. Osobiste zaangaowanie emocjonalne moe by wwczas
minimalne, a sam akt najzupeniej stereotypowy. W pewnym sensie im wikszy automatyzm,
tym lepiej, gdy umys jest tak pochonity innymi problemami, e aknie jedynie prostoty.
Jest to podobne do formy aktywnoci zwierzcej znanej pod nazw przemieszczenia
czynnoci. Gdy spotykaj si dwa rywalizujce ze sob zwierzta i popadaj we wzajemny
konflikt, kade z nich pragnie zaatakowa przeciwnika, ale si boi. Ich zachowanie ulega
wwczas zablokowaniu, a z powodu udaremnienia zamiarw oraz wynikajcej z tego
frustracji zajmuj si one czym innym, wykonuj proste, niewane czynnoci, jak
67

czyszczenie si, skubanie jedzenia czy grzebanie w materiale do budowy gniazda. Takie
przemieszczenie czynnoci nie rozwizuje, rzecz jasna, pierwotnego konfliktu, ale dostarcza
chwilowego wytchnienia od stanu napicia. Jeeli w pobliu przypadkiem znajdzie si
samica, moe doj do krtkiej kopulacji, tak jak u ludzi -o nieskomplikowanym i
stereotypowym przebiegu.

i. Seks sprzedajny

O prostytucji wspomnielimy ju, ale tylko z punktu widzenia klienta. Dla samej
prostytutki akt pciowy spenia inn funkcj. Jakkolwiek w gr mog wchodzi dodatkowe
czynniki, jest to przede wszystkim po prostu gwnie transakcja handlowa. Pewien rodzaj
seksu sprzedajnego istnieje i peni wan rol w wielu maestwach, a mianowicie tam,
gdzie istnieje wi jednostronna i gdzie jeden z partnerw wiadczy drugiej stronie usugi
seksualne w zamian za rodki materialne i dach nad gow. Strona, ktra paci za te usugi i u
ktrej istnieje autentyczna wi, musi w zamian zadowoli si jej imitacj. Kobieta (czy
mczyzna), wchodzc w zwizek maeski za pienidze, uprawia, rzecz jasna, prostytucj.
Jedyna rnica polega na tym, e on lub ona otrzymuje wynagrodzenie nie bezporednio,
podczas gdy zwyka prostytutka dziaa na zasadzie "bierz i pa". Jednak bez wzgldu na to,
czy ukad dziaa jak kontrakt dugo- czy krtkoterminowy, wystpujce w tym systemie
zachowanie seksualne spenia zasadniczo t sam rol.
agodniejsz posta seksu dla korzyci materialnych praktykuj striptizerki,
fordanserki, krlowe piknoci, panienki z klubw towarzyskich, tancerki, modelki i wiele
aktorek. Za odpowiednim wynagrodzeniem demonstruj one wczeniejsze etapy gry miosnej,
nie doprowadzajc jej jednak do fazy aktu pciowego (przynajmniej nie oficjalnie). Aby
zrekompensowa t niekompletno aktu, czsto wyolbrzymiaj one i wzbogacaj fazy
wstpne. Pozycje i ruchy, a take nasycona seksualizmem prezencja i sylwetka nacechowane
s ogromn przesad, ktra ma zrwnoway braki wynikajce z powanie ograniczonego
zakresu wiadczonych usug.
Seks sprzedajny raczej rzadko wystpuje u innych gatunkw, nawet w zoo, pewn
form "prostytucji" zaobserwowano jednak u niektrych naczelnych. Zanotowano przypadki,
gdy yjce w niewoli samice map prowokoway seksualnie samcw, traktujc to jako sposb
na zdobycie kawakw jedzenia porozrzucanych na ziemi. Czynnoci pciowe odcigay
samcw od wspzawodnictwa o jedzenie.

68

j. Seks jako znami statusu

Mwic o1ej ostatniej ju kategorii funkcjonalnej zachowania seksualnego,


wkraczamy W dziwny wiat, peen nieoczekiwanych wydarze i wtkw. Seks jako znami
statusu przenika nasze ycie na wiele ukrytych i sabo rozpoznanych jeszcze sposobw. Ze
wzgldu na zoono zjawiska nie uwzgldniem go w rozdziale, powiconym problemom
statusu, by mc dokadniej omwi je teraz. Aby uatwi sobie zadanie, sprbujemy, zanim
przyjrzymy si tej funkcji seksu u czowieka, zbada rne formy, jakie przybiera ona u
innych gatunkw.
Seks jako znami statusu nie jest zwizany z reprodukcj, lecz z dominacj, i aby
zrozumie, w jaki sposb tworzy si ten zwizek, musimy uwzgldni rnice midzy rolami
mskimi i eskimi w zakresie seksu. Mimo e pena realizacja seksualizmu wymaga
aktywnego uczestnictwa obu pci, naley zgodnie ze stanem rzeczywistym stwierdzi, e u
ssakw rola eska jest zasadniczo "submisywna", czyli jest postaw podlegoci, natomiast
rola mska jest zasadniczo agresywna, czyli napastnicza. (Nie przypadkiem gdy mczyzna
dotyka kobiet w niedwuznacznym celu, w argonie prawniczym dziaanie takie nosi miano
"napastowania" seksualnego). Nie wynika to tylko z faktu, e mczyzna jest fizycznie
silniejszy od kobiety, lecz jest integralnym czynnikiem samej istoty kopulacji. U ssakw to
wanie samiec musi wej na samic. To wanie on musi dokona penetracji i wedrze si w
jej ciao. Nazbyt podlega partnerka i nazbyt agresywny partner jedynie wyolbrzymiaj swoje
przyrodzone role, ale agresywna partnerka i podlegy partner cakowicie te role odwracaj.
U map seksualne czynnoci samicy polegaj na tym, ze "prezentuje si" ona
samcowi, zwracajc si ku niemu uniesionymi do gry poladkami i pochylajc jednoczenie
przedni cz ciaa. Seksualne czynnoci samca polegaj na wejciu na samic od tyu,
wprowadzeniu czonka do jej pochwy i wykonywaniu ruchw biodrami. Poniewa podczas
stosunku samica si poddaje, samiec za si narzuca, czynnoci te zostay "zapoyczone" i
wykorzystywane w innych sytuacjach, ktre nie maj charakteru seksualnego, ale ktre
wymagaj bardziej oglnych oznak ulegoci i agresji. Jeli "prezentowanie si", stosowane
przez samic w sytuacjach seksualnych, oznacza ulego, moe ono by stosowane w tym
samym znaczeniu w sytuacjach konfliktowych. Samica mapy prezentuje na przykad swoje
poladki samcowi po prostu na znak nieagresji. Jest to gest pokoju i funkcjonuje jako
wskanik jej statusu podlegoci. W odpowiedzi samiec moe na ni wej i wykona kilka
popiesznych ruchw biodrami jedynie w celu zademonstrowania swojego dominujcego
statusu.
69

Stosowany w ten sposb seks jako znami statusu jest wanym mechanizmem w yciu
spoecznym map. Jako rytua podlegoci i dominacji pozwala unikn przelewu krwi.
Zamierzajc wszcz bjk, samiec agresywnie zblia si do samicy. Tymczasem ona,
zamiast podnie wrzask lub prbowa ucieczki, co tylko wzmogoby jego agresj,
"prezentuje mu" si jako partnerka seksualna, a wtedy samiec odpowiednio reaguje, i rozstaj
si potwierdziwszy w ten sposb waciw sobie pozycj w ukadzie dominacji.
Jest to tylko pocztek. Seks jako znami statusu ma tak wielk warto, e rozszerzy
si na wszelkie formy wewntrz-grupowych kontaktw nacechowanych agresj. Gdy silny
samiec zagraa sabemu, wwczas ten moe zastosowa obron polegajc na tym, e na znak
ulegoci zachowuje si jak pseudosamica.. Sygnalizuje swoje poddastwo, przybierajc
pozycj seksualn samicy i oferujc zad dominujcemu samcowi, ktry moe wej na owego
sabszego samca, podobnie jak by to zrobi, majc do czynienia z uleg samic.
Tak sam interakcj mona zaobserwowa midzy dwiema samicami. Podlega
samica, ktrej zagraa samica stojca wyej, "prezentuje si" jej i zostaje przez ni "pokryta".
Nawet modociane mapy, mimo swej niedojrzaoci seksualnej, stosuj ten sam rytua.
Pokazuje to, do jakiego stopnia seks jako znami statusu oddali si od swojej pierwotnej
funkcji seksualnej. Czynnoci wci jeszcze s czynnociami seksualnymi, ale nie s ju
umotywowane seksualnie. Przejte zostay przez sfer dominacji.
Fakt, e czynnoci seksualne tak czsto i tak regularnie wystpuj w nieseksualnym
kontekcie, wyjania pozornie orgiastyczne zachowania w niektrych koloniach map. Ludzie
zwiedzajcy ogrody zoologiczne czsto nabieraj przekonania, e mapy s wci
nienasyconymi wyczynowcami seksualnymi, reagujcymi na kade poruszenie zadem
gotowoci do parzenia si -zarwno z samcem jak z samic, z osobnikiem dorosym lub
niedojrzaym. W jakim sensie jest to oczywicie prawda i jest to spostrzeenie do trafne.
Faszywa jest natomiast jego interpretacja. Obraz seksu jako znamienia statusu nabiera
waciwych proporcji, gdy zrozumie si, na czym polega jego nieseksualna motywacja.
Pomocny moe tu by przykad zaczerpnity z ycia domowego. Prawie kady spotka
si z przyjaznym, penym ulegoci powitaniem kota domowego, ktry ociera si o ludzk
nog ze sztywno sterczcym ogonem i wysoko uniesion tyln czci ciaa. Robi to
zarwno kocury jak kotki i jeeli i w odpowiedzi pogaszczemy je po grzbiecie, poczujemy, i
jak przyciskaj one owe uniesione tylne czci ciaa do i naszej rki. Wikszo ludzi traktuje
to po prostu jako koci gest powitania i nie zastanawia si nad jego pochodzeniem czy
znaczeniem. W rzeczywistoci jest to jeszcze jeden przejaw seksu jako znamienia statusu.
Zachowanie to wywodzi si z prezentacji seksualnej, ktra przeniosa si z kotek take na
70

kocury, a swoje rda ma w przedkopulacyjnym ukazaniu sromu. Ale podobnie jak u map
zachowanie to uniezalenio si obecnie od swych funkcji czysto seksualnych i stosowane jest
przez obie pcie w celu zasygnalizowania przyjani i ulegoci. Z powodu swoich rozmiarw i
siy czowiek, jako waciciel kota, jest zawsze i niewtpliwie stron dominujc w stosunku
do zwierzcia. Gdy po chwilowej nieobecnoci nastpuje wznowienie kontaktu, kot odczuwa
potrzeb potwierdzenia swojej podlegoci, co staje si powodem ceremonii powitalnej z
zastosowaniem seksu jako znamienia statusu ulegoci.
Koci wzorzec zachowania si jest do prosty, ale wracajc do map, naley zauway
istnienie pewnych cech anatomicznych, dziki ktrym zakres seksu jako znamienia statusu
rozszerza si. Nim zajmiemy si tymi problemami u ludzi, powinnimy si im przyjrze.
Samice niektrych gatunkw map maj na siedzeniu jaskrawe, czerwone plamy obrzmiaej,
nieowosionej skry, tzw. modzele siedzeniowe. Podczas seksualnej czynnoci prezentowania
poladkw ukazuj je ostentacyjnie samcowi. Rzecz jasna, wystawiaj je take na pokaz, gdy
samica chce zasygnalizowa swj niszy ,podlegy status. Ostatnio stwierdzono, e u
niektrych gatunkw na siedzeniach samcw wytwarzaj si podobne modzele, wzbogacajc
ich repertuar rodkw sucych do stosowania seksu jako znamienia statusu podlegoci. U
samic owe czerwone plamy speniaj dwojak funkcj, podczas gdy u samcw su one
tylko posugiwaniu si seksem jako znamieniem statusu.
Przechodzc od uywania seksu jako znamienia statusu podlegoci do uywania go
jako znamienia statusu dominacji, mona zauway analogiczne zjawiska. Gwn
czynnoci seksualn samca jest wzwd czonka. Ona take ulega wzbogaceniu za spraw
rzucajcych si w oczy kolorw. U wielu gatunkw samcw penisy maj kolor
jaskrawoczerwony, a w okolicy moszny czsto otacza je fada skry w ywym kolorze
niebieskim. Dlatego mskie genitalia s bardzo dobrze widoczne. Czsty jest widok samca,
ktry siedzi z rozkraczonymi nogami, by w maksymalnym stopniu ukaza te jaskrawe kolory.
W ten sposb sygnalizuje on swj wysoki status, nie ruszajc si nawet z miejsca. U
niektrych gatunkw samce popisujce si w ten sposb siedz na skraju stada i gdy zblia si
jakie inne stado, czerwony czonek ulega wzwodowi i wielokrotnie podnosi si, bijc
waciciela po brzuchu. W staroytnym Egipcie pawian, uwaany za uosobienie mskiej
seksualnoci, by czczony jako zwierz wite. Nie tylko tworzono jego rzeby i obrazy
ukazujce go w pozycji waciwej dla seksu jako znamienia statusu, lecz take balsamowano
go i grzebano w tej wanie pozycji, przy czym na balsamowanie powicano siedemdziesit
dni, a ceremonie pogrzebowe trway dwa dni. Jest rzecz oczywist, e popisywanie si przez
ten gatunek seksem dla zasygnalizowania wasnego statusu dominujcego wywierao wielkie
71

wraenie nie tylko na innych pawianach, lecz take na staroytnych Egipcjanach. Jak si za
chwil przekonamy, nie byo to dzieem przypadku.
Podobnie jak u niektrych gatunkw samce naladuj sygna ulegoci samic,
wytwarzajc wasne modzele siedzeniowe, tak te samice imituj niekiedy popisy dominacji
samcw. U niektrych samic map poudniowoamerykaskich echtaczki wyduyy si tak,
e stay si niemal pseudo czonkami. Czasami s one z wygldu tak podobno do
prawdziwych czonkw mskich, e rozrnienie pci moe nastrczy trudnoci. Na tym tle
na terenach zamieszkanych przez te gatunki powstao wiele legend. Poniewa wszystkie
zwierzta maj wygld samcw, miejscowa ludno ywi przekonanie, e s one wycznie
homoseksualne. (Ciekawe, e u samicy hieny take rozwin si podobny pseudo czonek, ale
mit, ktry powsta w Afryce, gosi, e gatunek ten jest hermafrodytyczny i kady osobnik
uprawia seks wystpujc zarwno w roli mskiej jak eskiej).
U samic kilku gatunkw map utworzy si nie tylko pseudo czonek, ale i pseudo
moszna. Jak dotd mamy za mao danych, by oceni, jakie zastosowanie znajduj te faszywe
mskie genitalia u yjcych dziko zwierzt. Wiemy jednak, e niektre samce map
poudniowoamerykaskich wykorzystuj wzwd penisa jako bezporedni grob skierowan
do mapy podporzdkowanej. U mapki saimiri w caym repertuarze rodkw sygnalizowania
dominacji erekcja staa si sygnaem najwaniejszym. Obserwujemy tu co wicej ni zwyke
siedzenie z rozkraczonymi nogami. By wyrazi grob, stojcy wyej w hierarchii samiec
tego gatunku zblia si do osobnika podlegego i natrtnie podtyka mu pod pysk swj czonek
w stanie wzwodu. Jednake pseudo czonek u samic nie ulega, jak si wydaje, erekcji. By
moe wystarczy skierowanie go ku podlegej mapie.
Taka jest wic funkcja seksu jako znamienia statusu u naszych najbliszych
krewniakw, czyli u map. Zajem si t spraw do szczegowo, gdy stanowi ona to
ewolucyjne, uyteczne przy badaniu problemu seksu jako znamienia statusu u ludzi. Uatwia
to nieco zrozumienie, dlaczego ludzkie zwierz posuno si tak daleko w tym kierunku. Ju
poznajc niektre szczegy zachowania si map, mona byo, wzorem staroytnych
Egipcjan, zauway pewne podobiestwa do sytuacji u ludzi. Podobnie jak u map, seksualne
wzorce podlegoci kobiet i dominacji mczyzn zaczy oznacza podlego i dominacj
take w kontekstach pozaseksualnych.
Dawny wzorzec prezentowania samcowi siedzenia przetrwa jako gest wyraajcy
podlego. Dzieci bywaj czsto zmuszane do przybrania podobnej pochylonej pozycji, gdy
wymierza im si kar. Poladki s te powszechnie uwaane za najbardziej "komiczn" cz
ciaa, ktra stanowi przedmiot artw i miechw i w ktr wbija si szpilki. Bezradne ofiary
72

pornografii sadomasochistycznej, nie mwic ju o bohaterach popularnych komedii


rysunkowych i karykatur, czsto ukazywane s z poladkami uniesionymi ku grze.
Naprawd jednak czowiek popuci wodze fantazji gwnie w dziedzinie wzorcw
zachowania si dominujcego mczyzny. Od najdawniejszych czasw sztuka i literatura,
jako produkty cywilizacji, obfituj w najrozmaitsze symbole falliczne. Ostatnio bywaj one
do zakamuflowane i odlege od swego oryginau, czyli mskiego czonka w stanie wzwodu,
ale w wikszoci zachowanych kultur prymitywnych wci jeszcze mona napotka bardziej
bezporednie i niedwuznaczne demonstracje fallusa. Na przykad wrd szczepw w Nowej
Gwinei mczyni prowadz wojny, majc dugie rury przytwierdzone do czonkw.
Stanowi one przeduenie czonka, czsto o ponad 30 centymetrw, i utrzymuje si je w
pozycji niemal pionowej za pomoc linek przywizanych do ciaa wojownika. Take w
innych kulturach stosuje si rozmaite sposoby ozdabiania i powikszania czonka.
Jeli wzwd czonka ma suy jako grony symbol mskiej dominacji, jest rzecz
jasn, e im pokaniejszy jest wzwd, tym wiksza groba. Sygnay wizualne przekazujce
nasilenie groby s czworakiego rodzaju: podczas wzwodu czonek zmienia kt, twardnieje,
zwiksza szeroko i zwiksza dugo. Jeeli wszystkie te cztery waciwoci uda si
sztucznie wyolbrzymi, to wwczas maksymalnie zwikszy si te efekt. Istnieje pewna
granica tego, czego mona dokona na rzeczywistym ciele (do ktrej doszy ju chyba
szczepy w Nowej Gwinei), ale gdy chodzi o ludzkie podobizny, nie istniej adne granice. Na
rysunkach, obrazach i rzebach przedstawiajcych ciao ludzkie czonek moe by ukazany w
dowolnym powikszeniu. Przecitna dugo czonka w stanie wzwodu wynosi okoo 16
centymetrw, co odpowiada niespena jednej dziesitej wzrostu dorosego mczyzny. Na
rzebach fallicznych dugo czonka czsto przekracza wzrost przedstawionej figury. Dalsze
wyolbrzymianie fallusa prowadzi do cakowitego pominicia reszty ciaa i wtedy rysunek lub
rzeba ukazuj po prostu ogromny, pionowy, odcieleniony penis. Tego rodzaju staroytne
rzeby, nierzadko wznoszce si na wiele metrw w gr, znajdowano w rnych czciach
wiata. Gigantyczne rzeby fallusa o wysokoci okoo 60 metrw strzegy wityni Wenus w
Hierapolis, ale nawet one ustpoway rozmiarem innemu staroytnemu fallusowi, ktry, jak
mwiono, wznosi si na wysoko okoo 120 metrw, siedmiuset krotnie przekraczajc
dugo przedstawianego organu. Podobno by on cay pokryty szczerym zotem.
Od dosownych reprezentacji tego typu ju tylko krok do wiata symbolizmu
fallicznego, w ktrym niemal kady dugi, sztywny i prosty przedmiot moe odgrywa role
fallusa. Dziki psychoanalitycznym studiom nad marzeniami sennymi dowiadujemy si, jak
bardzo zrnicowane mog by te symbole. Nie wystpuj one jednak tylko w snach.
73

Wykorzystuj je czsto twrcy reklam, artyci i pisarze. Pojawiaj si w filmach, sztukach i


niemal w kadej innej formie rozrywki. Nawet jeli nie odbieramy ich wiadomie, mog one
wywiera okrelony wpyw przez podstawowy sygna, jaki przekazuj. Wrd tych symboli
znajduje si wszystko -od wiec, bananw, krawatw, kijw do szczotek, wgorzy, lasek,
wy, marchewek, strza, wy gumowych i fajerwerkw, a po obeliski, drzewa, wieloryby,
supy latami, drapacze chmur, maszty, armaty, kominy fabryczne, rakiety kosmiczne, latarnie
morskie i wiee. Wszystkie te obiekty maj znaczenie symboliczne z powodu swego
oglnego ksztatu, ale niekiedy w gr wchodzi jaka cecha szczeglna. Ryby stay si
symbolem fallicznym zarwno ze wzgldu na swj ksztat i budow, ale .rwnie dlatego, e
pywaj, przebijajc si przez wod. Sonie stay si takim symbolem ze wzgldu na
wyprajce si trby, nosoroce ze wzgldu na rg, ptaki, poniewa unosz si w gr, nie
baczc na przyciganie ziemskie, czarodziejskie rdki, gdy daj specjaln moc
czarnoksinikom, miecze, wcznie i lance, poniewa przenikaj w gb ciaa ludzkiego,
butelki szampana, poniewa po ich otwarciu nastpuje wytrysk, klucze, poniewa wkada si
je do dziurki, i cygara, poniewa wygldaj jak nabrzmiae papierosy. Lista jest prawie
nieskoczona i ogromny jest te zasig porwna symbolicznych, ktre moemy sobie
wyobrazi.
Wszystkie te symbole mog by uywane i czsto s uywane jako wyraajce
msko. Twardy, dominujcy mczyzna (albo kto pragncy za takiego uchodzi), ktry
ssie grube cygaro, a potem ciska je kumplowi w twarz, stosuje w zasadzie tak sam
demonstracj seksu jako znamienia dominacji jak samiec mapki saimiri, ktry rozkraczywszy
nogi podtyka swojemu podwadnemu pod pysk czonek w sta nie wzwodu. Z powodu
kulturowych tabu zostalimy zmuszeni do kamuflowania agresywnych popisw seksu za
pomoc rodkw zastpczych, ale poniewa wyobrania ludzka funkcjonuje tak, a nie inaczej,
nie zmniejszyo to skali zjawiska, spowodowao tylko, e przybrao ono bardziej
zrnicowane i wy~ szukane formy. Jak wyjaniaem w poprzednim rozdziale, w
charakterystycznej dla superplemienia sytuacji istniej wszelkie podstawy, by symbole
statusu staway si przedmiotem wspaniaej zabawy. To samo mona powiedzie o seksie
jako znamieniu statusu.
Nietrudno zauway rnego rodzaju udoskonalenia rozmaitych symboli fallicznych,
ktre dokonuj si niemal na naszych oczach. Dobr ilustracj s tu modele samochodw
sportowych. Zawsze emanuje z nich brawurowa, agresywna msko, w duej mierze za
spraw ich waciwoci fallicznych. Przypominaj one czonek pawiana; bo maj sterczce
przody, s dugie, byszczce, czsto jaskrawoczerwone, i z wielk energi pr przed siebie.
74

Mczyzna siedzcy w otwartym samochodzie sportowym wyglda jak mocno stylizowana


rzeba falliczna. Ciao ulego zanikowi, widoczna jest tylko malutka gowa i rce obejmujce
dugi, lnicy czonek. (Mona by dowodzi, e ksztat samochodw sportowych jest cile
zdeterminowany technicznymi wymogami aerodynamiki, tyle e tok na wspczesnych
drogach i coraz surowsze ograniczenia szybkoci czyni to twierdzenie absurdalnym). Nawet
zwyczajne samochody maj cechy falliczne i w pewnym stopniu tumaczy to, dlaczego
mczyni za kierownic staj si tak agresywni i za wszelk cen usiuj si wzajemnie
wyprzedzi, nie baczc na spore ryzyko i na to, e i tak wszyscy si spotkaj pod kolejnymi
wiatami, a w najlepszym razie uda im si zaoszczdzi kilka sekund.
Kolejny przykad dotyczy wiata muzyki popularnej, w ktrym gitara przesza ostatnio
zmian pci. Gitara w starym stylu, o zaokrglonym i wcitym ksztacie, bya zasadniczo
symbolem kobiecoci. Przyciskano j do piersi, delikatnie pieszczc jej struny. Ale czasy si
zmieniy i jej kobieco odesza w niebyt. Gdy grupy mskich "idoli seksu" wziy si za
granie na gitarach elektrycznych, konstruktorzy tych instrumentw trudz si, by przyda im
coraz wicej cech mskich i fallicznych. Zmniejszenie puda rezonansowego gitary (obecnie
ma ono symboliczny ksztat jder) i pozbawienie go wci, a przydanie jaskrawych kolorw,
pozwolio na wyduenie gryfu (symbolizujcego obecnie czonek). Gitarzyci wnosz do
tego swj wkad, opuszczajc gitary coraz niej, tak i obecnie trzyma si je w okolicy
genitaliw. Zmieni si te kt, pod ktrym trzyma si gitary podczas gry, gdy gryf
przyjmuje coraz wyraniej pozycj wzwodu. Dziki wszystkim tym modyfikacjom
wspczesne grupy muzyki pop wykonuj na estradzie ruchy masturbacyjne przy uyciu
potnych elektrycznych fallusw, dominujc nad oddanymi "niewolnikami" zapeniajcymi
widowni. (Wokalista musi zadowoli si pieszczeniem fallicznego mikrofonu).
Na drugim biegunie tych fallicznych "udoskonale" s liczne przejawy zaniku lub
uboenia symboli fallicznych. Wraz z wymieraniem wczesnych cywilizacji (ktre, jak ju
mwiem, znacznie chtniej posugiway si symbolami fallicznymi) niedwuznaczna
obrazowo rekwizytw fallicznych ulegaa zatarciu i znieksztaceniu. Chyba najbardziej
uderzajcym tego przykadem jest chrzecijaski krzy. W dawnych czasach by to oczywisty
symbol falliczny, w ktrym cz pionowa przedstawiaa czonek, a poprzeczna jdra. Mona
go

znale

czasem

bardziej

dosadnej

formie

na

starodawnych

wizerunkach

przedchrzecijaskich -u szczytu jego czci pionowej widnieje gowa czowieka, a stylizacja


narzdw pciowych w ksztacie krzya zastpuje ciao. Wedug jednego z autorw symbol
ten by dawniej oznak "siy witalnej", co zapewne uatwio przejcie go w jego nowej roli
przez chrzecijastwo.
75

Innym krzyem, ktry dawno utraci swoje pierwotne znaczenie, jest synny krzy
maltaski. Staroytne, prehistoryczne ruiny na Malcie obfitoway w fallusy, z ktrych
wikszo zagina, zostaa rozkradziona lub zniszczona. Znajdowa si wrd nich krzy
skadajcy si z czterech ogromnych kamiennych fallusw, ktre wedug jednego z autorw
"ulegy potem metamorfozie za spraw cnotliwych rycerzy witego Jana", by suy im jako
herb.
Zaniky te dawne jawnie falliczne elementy obchodw uroczystoci wielkanocnych.
W wielu kulturach staroytnych by to okres przygotowywania fallicznych ciastek.
Wypiekano je w ksztacie mskich i eskich genitaliw, ale do dzi symbole te przetrway w
niektrych krajach jedynie jako cukierki w ksztacie ryby (odpowiednik ciastka mskiego) i w
ksztacie lalki (odpowiednik ciastka eskiego). Falliczny charakter symbolu ryby przejawia
si pierwotnie rwnie w rytualnym spoywaniu ryby w pitki, ale obyczaj ten dawno utraci
znaczenie seksualne.
Mona by przytoczy jeszcze wiele innych przykadw. Jednym z nich jest ognisko,
ktre, zachowujc jeszcze w pewnych okolicznociach niemal magiczny i rytualny charakter,
stracio ju swoje znaczenie seksualne. Pierwotnie rozpalano je w specjalny sposb,
pocierajc "mskim" patykiem o patyk "eski" w akcie symbolicznej kopulacji i tym
sposobem rozniecano iskr, dziki ktrej wybuchay pomienie ognia o symbolice seksualnej.
Na zewntrznych cianach wielu pomieszcze mieszkalnych wywieszano rzebione fallusy
jako ochron przed "zym okiem" i innymi urojonymi niebezpieczestwami. Bdc wyrazem
groby skierowanej do wiata zewntrznego za porednictwem symbolu seksu jako znamienia
statusu dominacji, strzegy one domostw i ich mieszkacw. Jeszcze dzisiaj w niektrych
krajach rdziemnomorskich mona zobaczy podobne symbole, chocia nie maj ju one tak
wyranie seksualnego charakteru. Obecnie s to zwykle rogi jakiego duego samca, solidnie
przymocowane do wyszych partii zewntrznej ciany domu lub do naronej czci dachu.
Jednake mimo tych zabiegw kastracyjnych i cenzorskich, dziki ktrym drzewo poznania
cielesnego zamienio si w zwyke drzewo wiadomoci, a niedwuznaczny woreczek na
genitalia ustpi miejsca mniej jednoznacznemu krawatowi, istniej jeszcze dziedziny, w
ktrych agresywne symbole seksualne zachoway swoje pierwotne i wyraziste cechy. Do dzi
wystpuje to bardzo wyranie w sferze przeklestw i obelg.
Obelgi sowne czsto maj form falliczn. Niemal wszystkie prawdziwie nienawistne
przeklestwa zawieraj sowa z domeny seksu. Ich dosowne znaczenia odnosz si do
kopulacji lub do rozmaitych szczegw anatomii pci. Uywa si ich gwnie w momentach

76

skrajnej agresji, co take jest charakterystyczne dla seksu jako znamienia statusu i wyranie
wskazuje, jak seks przenosi si do sfery dominacji.
T sam tendencj wykazuj obelgi wizualne, ktre jako sposb wyraania wrogoci
rwnie miay rne formy falliczne. Tak powsta zwyczaj pokazywania jzyka. Wysunity
do przodu jzyk jest symbolem czonka w stanie erekcji. Wrogie gesty, z uyciem tzw. "rki
fallicznej", w rnych formach istniej od co najmniej dwch tysicy lat. Jeden z najstarszych
takich gestw polega na skierowaniu rodkowego palca, sztywno wyprostowanego z
zacinitej doni, ku osobie, ktra jest przedmiotem wzgardy. rodkowy palec jest symbolem
czonka, a zacinity kciuk i palec wskazujcy z jednej strony i pozostae dwa palce z drugiej
symbolizuj jdra. Gest ten by powszechnie stosowany w czasach rzymskich, a palec
rodkowy okrelano jako digitus impudicus lub digitus infamis. W cigu wiekw gest ten
ulega rnym modyfikacjom, ale wci wystpuje on w rnych czciach wiata. Zamiast
rodkowego bywa uywany palec wskazujcy, moe dlatego, e atwiej jest go utrzyma w tej
pozycji. Czasami wyciga si dwa palce: wskazujcy i rodkowy, co ma podkrela rozmiar
symbolicznego czonka. Tak uoon "rk falliczn" szybkimi ruchami unosi si zwykle
kilkakrotnie w kierunku osoby, ktr si chce obrazi, co symbolizuje ruchy kopulacyjne.
Dwa wycignite palce mog by zczone lub te rozdzielone na ksztat litery V.
W ostatnich czasach ta wanie forma ulega interesujcej modyfikacji: palce uoone
w liter V stay si znakiem zwycistwa. Zmiana ta nie da si sprowadzi do prostego
zapoyczenia pierwszej litery wyrazu "victoria" oznaczajcego zwycistwo. Nie bez
znaczenia byy tu rwnie waciwoci falliczne znaku. V zwyciskie rni si jednak od V o
intencji obraliwej pozycj rki. Osoba pokazujca znak V w intencji obraliwej zwraca
wewntrzn stron doni ku wasnej twarzy, podczas gdy pokazujc V zwyciskie, zwraca j
w kierunku tumu podziwiajcych j widzw. Z ich punktu widzenia oznacza to w efekcie, e
osoba dominujca, wykonujc znak V nacechowany triumfalnie, w istocie wykonuje znak
nacechowany obraliwie w ich imieniu -za nich, a nie przeciwko nim. Gdy patrz oni na
swego przywdc, widz wwczas rk w tej samej pozycji, w jakiej widzieliby j, gdyby
sami wykonywali znak nacechowany obraliwie. Za spraw zwyczajnego obrotu rki
falliczny znak obrazy staje si fallicznym znakiem ochrony. Jak ju zauwaylimy, groenie i
ochranianie nale do najwaniejszych aspektw dominacji. Jeeli osobnik dominujcy
wykonuje gest groenia skierowany do osoby z wasnej grupy, obraa j, ale jeli adresuje ten
sam gest do rzeczywistego lub domniemanego wroga, wwczas jego podwadni bd go
chwali za to, e ich broni. Myl, e przywdca moe cakowicie zmieni swj wizerunek za

77

spraw zwykego obrotu doni o 180 stopni, musi napawa zdumieniem, ale na tym wanie
polegaj dzisiejsze subtelnoci sygnaw seksu jako znamienia statusu.
Inna pradawna figura "fallicznej rki", rwnie sigajca co najmniej dwch tysicy
lat wstecz, to tak zwana "figa". Polega ona na zaciniciu doni w pi z kciukiem
wcinitym midzy palec wskazujcy i rodkowy. Koniuszek kciuka, niby od czonka,
lekko wystaje, wskazujc poddanego lub wroga. Wycignicie tak uoonej doni jest znane
niemal na caym wiecie i prawie wszdzie nosi nazw "pokazywanie figi". W jzyku
angielskim powiedzenie "nie dam za niego nawet figi" oznacza, e dana osoba nie zasuguje
nawet na to, by j obrazi.
Wiele przykadw takich "fallicznych rk" znaleziono na staroytnych amuletach i
innych ozdobach. Noszono je jako zabezpieczenie przed "zym spojrzeniem". W dzisiejszych
czasach uznano by pewnie takie emblematy za niewaciwe lub sprone, ale dawniej, gdy je
noszono, nie miay takiego charakteru. Suyy za najzupeniej przyzwoite ochronne symbole
seksu jako znamienia statusu. W szczeglnych sytuacjach symboliczny fallus by postrzegany
jako co godnego uznania, a nawet czci, jako magiczny str gotw do niszczenia, ale nie
swoich, lecz tych, co zagraali z zewntrz. Podczas rzymskich Liberaliw ogromny fallus
umieszczony na wspaniaym rydwanie przejeda przez miasto w uroczystym pochodzie, a
na rodku gwnego placu kobiety, nie wyczajc najbardziej szacownych matron,
uroczycie ozdabiay go girlandami, "aby wyzwoli kraj od zych urokw". W redniowieczu
na zewntrznych cianach wielu kociow widniay fallusy majce chroni przed zymi
siami, ale prawie wszystkie zostay pniej zniszczone jako "niemoralne".
Celom fallicznym suyy nawet roliny. Mandragora, rolina o korzeniach w ksztacie
fallusa, bya szeroko uywana jako amulet ochronny. Aby wzmocni jej symboliczne
dziaanie, osadzano w korzeniu ziarnka prosa lub jczmienia, po czym wkopywano go na
powrt w ziemi na okoo dwadziecia dni, czekajc, a ziarna wypuszcz pdy. Potem
wykopywano go i przycinajc pdy, modelowano korze na ksztat owosienia onowego. W
takiej postaci rolina ta podobno tak skutecznie chronia waciciela przed niekorzystnym
dziaaniem si zewntrznych, e jego dochody z kadym rokiem podwajay si.
Przykadami symbolizmu fallicznego mona by zapeni ca ksik, ale jak
mniemam, te, ktre przytoczyem, wystarcz, aby wykaza wielk powszechno i
zrnicowanie tego zjawiska. Omawiajc jeden z elementw agresywnego mskiego popisu
seksu jako znamienia statusu, erekcj czonka, dotknlimy zaledwie tematu. Poza tym
istniay rne inne wane zjawiska, ktrych nie mona pomin. Jak ju podkrelaem, dla
osobnika mskiego pierwotnym i najprostszym wzorcem kopulacyjnym jest zdecydowany i
78

agresywny w swojej istocie akt penetracji. W pewnych warunkach moe on wic peni
funkcj seksu jako znamienia statusu. Mczyzna moe mie stosunek z kobiet bardziej po
to, by dowartociowa swoje mskie ego ni po to, by osign ktrykolwiek z dziewiciu
omwionych wyej celw uprawiania seksu. Wwczas moe on mwi o dokonaniu
"podboju", jakby chodzio o bitw, a nie o akt pciowy. Uywajc sowa "mwi", mam na
myli jego znaczenie dosowne, poniewa chwalenie si przed innymi mczyznami jest
istotnym elementem zwyciskiego seksu jako znamienia statusu. Gdy mczyzna zachowuje
milczenie, sukcesem karmi si tylko jego wasne ego, ale jego status zyska znacznie wicej,
jeli pochwali si znajomym. Kada kobieta, ktra si o tym dowie, bdzie dobrze wiedziaa,
z jakiego rodzaju seksem miaa do czynienia. Natomiast szczegy aktw pciowych, ktrych
funkcj jest tworzenie wizi pary, s spraw czysto osobist.
Mczynie wykorzystujcemu kobiety dla celw seksu jako znamienia statusu
najbardziej zaley na popisaniu si. Moe si on nawet zadowoli pokazaniem podlegych mu
kobiet swojej grupie, nie zadajc sobie wcale trudu spkowania z nimi. Taki popis jest czsto
zupenie wystarczajcy, jeli tylko wszyscy dokadnie widz, e kobiety te s mu
podporzdkowane.
Ogromne haremy wadcw w niektrych kulturach suyy rwnie gwnie do
demonstracji seksu jako znamienia statusu. Nie wiadczyy bynajmniej o istnieniu
zwielokrotnionych wizi pary. Zdarzao si czsto, e ktra z on stawaa si ulubienic i
wwczas powstawa z jej udziaem jaki rodzaj wizi pary, ale rycho gr bra interes seksu
jako znamienia statusu. Sytuacj wyraao proste rwnanie: potga wadzy = liczba kobiet w
haremie. Czasami kobiet byo tak wiele, e wadcy nie starczao ani czasu, ani si, aby
uprawia seks ze wszystkimi, ale by wykaza sw jurno, stara si spodzi jak najwicej
potomstwa. Wspczesny nastpca pana na haremie musi zwykle zadowoli si dugim
szeregiem kobiet, nad ktrymi kolejno obejmuje panowanie, zamiast zgromadzi je wszystkie
naraz wok siebie. Jego reputacja opiera si na sowach, a nie na efektownych, widocznych
popisach potencji seksualnej.
Naley te wspomnie o specjalnym nastawieniu, jakie maj zwolennicy seksu
heteroseksualnego jako znamienia statusu do mczyzn homoseksualnych. Jest to stosunek
szczeglnej wrogoci i pogardy, spowodowany podwiadomym przekonaniem, e "jeli nie
uczestnicz oni w grze, nie mona ich pokona". Innymi sowy, brak seksualnego
zainteresowania kobietami ze strony homoseksualnych mczyzn daje im nieuczciwe fory w
seksualnej walce o status, gdy bez wzgldu na to, ile kobiet zniewoli heteroseksualny
rekordzista, na homoseksualicie nie zrobi to adnego wraenia. Dlatego naley go pokona,
79

omieszajc.

Rzecz

jasna

wiecie

homoseksualistw,

podobnie

jak

wrd

heteroseksualistw, trwa ostre wspzawodnictwo seksualne w walce o status, ale nie wpywa
to w najmniejszym stopniu na lepsze wzajemne zrozumienie midzy tymi dwiema grupami,
jako e obiekty, o ktre toczy si walka w tych dwch grupach, tak bardzo rni si od
siebie.
Gdy wspczesnemu mczynie uprawiajcemu seks jako znami statusu nie uda si
dokona rzeczywistych podbojw, ma on jeszcze wiele innych moliwoci. Niezbyt pewny
siebie osobnik moe si wypowiedzie opowiadajc sprone dowcipy. Implikuj one, e ten,
kto je opowiada, jest wyczynowcem seksualnym, ale obsesyjne i uporczywe opowiadanie
spronych dowcipw moe wzbudzi u suchajcych pewne podejrzenia. Mog oni dostrzec
w tym mechanizm kompensacyjny.
Mczyni o silnym poczuciu niszoci bywaj klientami prostytutek. Wspominaem
ju o innych funkcjach tego rodzaju aktywnoci seksualnej, ale najwaniejsz jest chyba
podniesienie statusu. Najistotniejsz cech tej formy seksu jako znamienia statusu jest to, e
kobieta ulega tu upodleniu. Mczyzna, jeli tylko dysponuje pewn iloci gotwki, moe
da seksualnej ulegoci. wiadomo, e dziewczyna nie aprobuje jego awansw, ale
mimo to poddaje mu si, moe tylko wzmaga jego poczucie siy i przewagi nad ni. Inn
moliwoci jest pokaz striptizu. Tu take, za niewielk sum pienidzy, kobieta rozbiera si
do naga, poniajc si przy tym i tym samym podnoszc status ogldajcych j mczyzn.
Istnieje okrutny rysunek satyryczny na temat striptizu, podpisany po prostu "tripes-tease",
czyli dranienie flakw. Pokazuje on nag dziewczyn, ktra ju zdja z siebie wszystko, ale
wci syszy okrzyki "jeszcze", wic nacina sobie brzuch i z uwodzicielskim umiechem, w
takt muzyki; zaczyna wyrywa sobie wntrznoci. Ten okrutny komentarz pokazuje, e
mwic o striptizie, wkraczamy w domen skrajnej formy seksu jako znamienia statusu, czyli
w domen sadyzmu.
Rwnie niesmaczne jak oczywiste jest to, e im drastyczniejsza jest mska potrzeba
dowartociowania ego, tym bardziej desperackich rodkw wymaga jej zaspokojenie. Im
bardziej poniajce i gwatowne jest dziaanie, tym skuteczniejsze dowartociowanie.
Wikszo mczyzn nie potrzebuje ucieka si do tak skrajnych sposobw, gdy ycie w
normalnym spoeczestwie zapewnia im wystarczajc pewno siebie.
Jednake w warunkach superplemiennych, w ktrych yje niewielka liczba osb
dominujcych i masa ulegych im poddanych i gdzie istnieje silna presja na podnoszenie
statusu, mona dostrzec wzrost tendencji do mnoenia zachowa sadystycznych. U
wikszoci mczyzn ograniczaj si one do sfery wyobrani, ich sadystyczne fantazje nigdy
80

si nie urzeczywistniaj. Niektrzy posuwaj si dalej, z upodobaniem studiujc sceny bicia,


chost i tortur widniejce w sadystycznych ksikach, filmach i na obrazkach. Niektrzy
uczszczaj na pseudo sadystyczne pokazy, a tylko bardzo, bardzo nieliczni zostaj czynnymi
sadystami. Prawd jest, e wielu mczyzn stosuje w grze erotycznej umiarkowany stopie
brutalnoci i e niektrzy odbywaj ze swoimi partnerkami jakie niby-sadystyczne seanse,
ale sadysta z krwi i koci jest na szczcie istot rzadko spotykan.
Jedn z najczstszych form sadyzmu jest gwat. By moe wynika to z faktu, e gwat
to wycznie mska czynno, ktra lepiej wyraa msk agresywno ni jakikolwiek inny
akt sadyzmu. (Mczyni mog zadawa bl kobietom, a kobiety mog zadawa bl
mczyznom. Mczyni mog gwaci kobiety, ale kobiety nie mog gwaci mczyzn).
Poza cakowitym zdominowaniem i ponieniem kobiety, jedn z najbardziej dziwacznych
przyjemnoci, jakich dowiadcza gwaccy sadysta, jest wywoany przez niego wyraz blu na
twarzy i konwulsyjne ruchy ciaa, ktre na swj sposb przypominaj ruchy ciaa i grymasy
twarzy kobiety przeywajcej intensywny orgazm. Co wicej, jeli gwaciciel zabija nastpnie
swoj ofiar, staje si ona natychmiast bezsilna i bierna, co stanowi makabryczn parodi
osabienia i odprenia, ktre przychodz po orgazmie.
Pewn odmian gwatu, ktrej dopuszczaj si mczyni o agodniejszym
usposobieniu, jest co, co mona by nazwa "gwatem na wzroku". Zwykle okrela si to jako
ekshibicjonizm, ktry polega na tym, e mczyzna nagle obnaa swoje genitalia i pokazuje
je obcej kobiecie lub kobietom, nie dc do adnego kontaktu fizycznego. Ma to na celu
wywoanie wstydu i zaenowania u patrzcych niechtnych mu kobiet, i cel ten osiga on
przez posuenie si najbardziej elementarn form seksu jako znamienia statusu, czyli
wyraajc pogrk. Przypomina to pogrki wyraane za pomoc czonka przez mapki
saimiri.
Chyba najbardziej skrajn postaci sadyzmu jest zncanie si, gwat i morderstwo
popenione przez dorosego mczyzn na dziecku. U takich sadystw wystpowa musi, nie
spotykany u innych ludzi, niezwykle silny kompleks niszoci na tle statusu. Pragnc
dowartociowa swoje ego, musz oni wybiera najsabszych i najbardziej bezbronnych, aby
narzuci im najostrzejsz form dominacji, na jak ich sta. Na szczcie do tych skrajnoci
dochodzi stosunkowo rzadko. Cho ze wzgldu na rozgos, jaki im towarzyszy, wydawa si
moe, e s to przypadki czste, w rzeczywistoci stanowi one zaledwie niewielki uamek
zbrodni przy uyciu przemocy. Jednake superplemi, w ktrym znajdzie si choby kilku
osobnikw zdolnych do takich ekscesw na tle denia do dominacji, jest zapewne
spoeczestwem o niezwykle wysokim nateniu presji na podnoszenie statusu.
81

I ostatnia sprawa wica si z seksem jako znamieniem statusu. Jest rzecz godn
zastanowienia, e u niektrych osobnikw o niezwykle silnej dzy wadzy wystpoway
nieprawidowoci w budowie organw pciowych. Na przykad sekcja zwok Hitlera ujawnia,
e

mia

on

tylko

jedno

jdro.

Podczas

sekcji

zwok

Napoleona

stwierdzono

nieproporcjonalnie mae genitalia. U obu ycie pciowe przybierao niecodzienne formy i


mona tylko zgadywa, czy i do jakiego stopnia dzieje Europy wygldayby inaczej, gdyby
byli oni normalni pod wzgldem seksualnym. Moliwe, e jako osobnicy o upoledzonej
anatomii seksualnej byli zmuszeni cofn si do bardziej bezporednich form wyraania
agresji. Choby jednak osignli najwyszy poziom dominacji, nigdy nie mogli zaspokoi
swojego popdu superstatusu, adne bowiem zdobycze nie mogy ich wyposay w
prawidowe genitalia typowego dominujcego mczyzny. I tu dochodzimy do punktu
wyjcia naszych rozwaa o seksie jako znamieniu dominacji: Najpierw seksualizm
dominujcego mczyzny zaczyna suy jako wyraz agresji waciwej dominacji. Potem
staje si w tej roli tak wany, e wszelkie jego niedostatki domagaj si kompensacji we
wzrocie poziomu agresji jako takiej.
Moe jednak da si powiedzie co pozytywnego o seksie jako znamieniu statusu (w
jego najagodniejszych przejawach). W swoich zrytualizowanych i symbolicznych formach
daje on wzgldnie niewinne ujcie dla skdind potencjalnie szkodliwych agresji. Gdy
dominujcy samiec mapy wchodzi na podleg mu samic, utwierdza si w swojej
dominujcej roli, nie uciekajc si do zatapiania zbw w ciele sabszego od siebie
zwierzcia. Wzajemne opowiadanie sobie dowcipw erotycznych w barze wyrzdza mniej
szkody ni bijatyka czy burda. Pi uoona w nieprzyzwoit figur nie podbija nikomu oka.
W gruncie rzeczy seks jako znami statusu rozwin si jako bezkrwawy substytut krwawej
przemocy waciwej bezporedniej agresji i dominacji. Tyle tylko, e w naszych
przeronitych superplemionach, gdzie drabina statusu siga a do nieba, a presje zwizane z
utrzymaniem lub poprawieniem pozycji w hierarchii spoecznej stay si ju nieznone, seks
jako znami statusu wymkn si spod kontroli i przybra rwnie krwawe formy jak sama
agresja. Jest to jeszcze jedna cena, ktr przyszo zapaci czowiekowi superplemienia za
wielkie osignicia bdce udziaem superplemiennego wiata i za ekscytacje, jakie przynosi
ycie w tym wiecie.
Przegld dziesiciu podstawowych funkcji zachowania seksualnego uzmysowi nam,
w jaki sposb seks wspczesnego ludzkiego zwierzcia yjcego w miecie zamieni si w
super-seks. Chocia funkcje te s wsplne dla czowieka i innych stworze, czowiek
rozwin je w duo wyszym stopniu ni inne gatunki. Nawet w najbardziej purytaskich
82

kulturach seks odgrywa i odgrywa wan rol, choby dlatego, e wci jest obecny w
umysach ludzi jako co, co naley tumi. To chyba prawda, e nikt nie jest tak optany
seksem jak fanatyczny purytanin.
Rozmaite czynniki wpywajce na ksztatowanie si superseksu s ze sob wzajemnie
powizane. Gwny z nich to wyksztacenie si ogromnego mzgu. Doprowadzio ono do
przeduenia dziecistwa, co z kolei oznacza dugotrwao rodziny. Naleao wic tworzy i
utrzymywa zwizki par. Dlatego seks sucy ksztatowaniu si wizi pary i seks
podtrzymujcy wi pary powsta jako uzupenienie seksu pro kreacyjnego. Gdy sposoby
aktywnego zaspokojenia popdu seksualnego okazay si trudno osigalne, pomysowo
czowieka z ogromnym mzgiem stworzya moliwoci zastosowania rnych technik
sucych do rozadowania fizjologicznych napi seksualnych. Charakterystyczny dla
czowieka wzmoony popd do szukania nowoci, a take jego wzmoona ciekawo i
wynalazczo spowodoway znaczny przyrost seksu eksploratorskiego. Wysoka efektywno
ogromnego mzgu pozwolia czowiekowi tak zorganizowa sobie ycie, e ma on coraz
wicej wolnego czasu, a przy tym sta si bardziej wymagajcy, jeli idzie o sposb jego
wypenienia. Dlatego powstay warunki, w ktrych moe rozkwita czysty seks - seks dla
przyjemnoci. Nadmiar wolnego czasu zrodzi seks dla zabicia czasu. Gdy natomiast napicia
i stresy ycia w superplemieniu stay si zbyt silne, czowiek sign po seks jako rodek
uspokajajcy. Pogbiajca si zoono ycia superplemienia przyniosa postpujcy podzia
pracy i specjalizacj, w ktr to orbit zostaa wcignita take sfera seksu w postaci seksu
sprzedajnego. Wreszcie, w zwizku z rosncym znaczeniem problemw dominacji i statusu w
rozlegej strukturze superplemienia, seks coraz szerzej przenosi si do innych nieseksualnych
dziedzin, przybierajc wszechobecn posta seksu jako znamienia statusu.
Najwiksze zamieszanie w dziedzinie seksu powstao w zwizku ze sprzecznoci,
jaka zachodzi midzy kategoriami, ktrych zasadnicz funkcj jest reprodukcja (seks
prokreacyjny, seks ksztatujcy wizi pary i podtrzymujcy wizi pary), a kategoriami
zasadniczo niereprodukcyjnymi. W czasach poprzedzajcych er piguek antykoncepcyjnych,
gdy wszelkie rodki antykoncepcyjne byy zakazane, trudno dostpne lub nieskuteczne, seks
prokreacyjny stanowi gwne zagroenie dla seksu poszukiwawczego i wszystkich
pozostaych jego kategorii. Nawet w tak zwanym "raju ery pigukowej", postrzeganym przez
niektrych jako epoka niepohamowanej rozwizoci, problem jest jeszcze daleki od
rozwizania, bowiem podstawowa funkcja stosunkw seksualnych u ludzi, jak jest tworzenie
wizi pary, pozostaje wci niezmienna. Szeroko rozpowszechniona beztroska rozwizo
jest i pozostanie mitem. Jest to mit zrodzony z mylenia yczeniowego, przynalenego do
83

seksu jako znamienia statusu, ktry na zawsze pozostanie w sferze ycze. Wystpujcy u
czowieka silny popd do czenia si w pary, ktry -ujmowany w kategoriach ewolucyjnych
-ma swe rdo w zwikszeniu obowizkw rodzicielskich, bdzie dalej istnia, bez wzgldu
na przyszy postp w dziedzinie antykoncepcji. Nie znaczy to, e postp ten nie bdzie mia
wpywu na nasz aktywno seksualn. Wprost przeciwnie, zmieni on radykalnie nasze
zachowanie. Udoskonalone, pozbawione skutkw ubocznych rodki antykoncepcyjne, zanik
chorb wenerycznych i wci rosnce zaludnienie spowoduj spektakularny wzrost
nieprokreacyjnej aktywnoci seksualnej. Nie ma co do tego wtpliwoci. Podobnie nie ma
wtpliwoci, e nasili to sprzeczno midzy takimi formami uprawiania seksu a
wymaganiami stawianymi przez wizi pary. Niestety ucierpi na tym dzieci, a nie tylko ich
yjcy w seksualnym bezadzie rodzice.
Byoby nam duo atwiej, gdyby nasze rodzicielstwo -jak pokrewnych nam map stawiao nam mniej wymaga i gdybymy w naturalny sposb byli bardziej swobodni w
sferze seksualizmu. Wwczas moglibymy wzbogaca i wzmaga nasz aktywno seksualn
rwnie atwo, jak wzbogacamy zakres naszych dziaa zwizanych z utrzymaniem ciaa w
czystoci. Jeli bezkarnie spdzamy cae godziny w azience, chodzimy do masaystw i
fryzjerw, odwiedzamy salony piknoci, anie tureckie i orientalne, baseny kpielowe czy
sauny -w ten sam sposb moglibymy, bez adnych konsekwencji, bra udzia w duszych
eskapadach erotycznych w dowolnym czasie i z dowoln osob. Tymczasem w istocie wydaje
si, e nasza podstawowa natura zwierzca zawsze bdzie staa temu na przeszkodzie, a
przynajmniej powstrzyma taki bieg zdarze. dopki nie dokona si w nas jaka podstawowa
zmiana genetyczna.
Jedyna nadzieja, e stojc przed koniecznoci sprostania coraz wikszym
wymaganiom stawianym przez sprzecznoci tkwice w superseksie, nauczymy si zrczniej
prowadzi t gr. Mona przecie, mimo wszystko, oddawa si przyjemnociom jedzenia,
nie naraajc si na otyo czy chorob. Z seksem sztuka ta jest trudniejsza, czego dowodem
jest ogromna w kadym spoeczestwie liczba nienawistnych zazdronikw, zamanych serc,
nieszczliwych rozbitych rodzin i nie chcianego potomstwa.
Nic dziwnego, e superseks sta si tak wielkim problemem dla miejskiej super mapy.
Nic dziwnego, e tak czsto si go naduywa. Moe on dostarczy czowiekowi najwyszej
satysfakcji fizycznej i emocjonalnej. Ale gdy co le si ukada, seks moe by dla czowieka
przyczyn najwikszych cierpie. Poszerzajc jego zakres, wzbogacajc go i manipulujc
nim, czowiek zwikszy moliwoci seksu jako rda satysfakcji, ale te jako rda udrki.
Niestety, nie ma w tym nic dziwnego. W wielu innych sferach zachowania ludzkiego spotyka84

my si z tym samym zjawiskiem. Na przykad opieka medyczna, przynoszca tak oczywiste


korzyci, nie jest pozbawiona skutkw negatywnych. Rozwj tej opieki atwo moe wpyn
na wzrost przeludnienia, co z kolei prowadzi do zwikszenia liczby chorb majcych swoje
rda w stresie. Innym skutkiem moe by zwikszona wraliwo na bl. Czonek
plemienia z Nowej Gwinei lepiej znosi wyrwanie wczni z uda ni czonek superplemienia
usunicie drzazgi z palca. Ale nie jest to sygna do odwrotu. Jeeli nasza zwikszona
wraliwo moe dziaa w dwch kierunkach, musimy skierowa j we waciwym. Obecnie
trzymamy sprawy w swoich rkach, lub raczej w mzgach, i na tym polega ogromna zmiana.
Napita lina, po ktrej stpa nasz gatunek i usiujc przetrwa. wykonuje rne niebezpieczne
sztuczki, podnosi si coraz wyej i wyej. Coraz wiksze s niebezpieczestwa, ale te
silniejszy dreszczyk emocji. Jedyny kruczek tkwi w tym, e przemianie plemion w
superplemiona towarzyszyo usunicie naturalnej, i biologicznej siatki ubezpieczajcej. Teraz
ju tylko od nas j zaley, czy nie spadniemy z liny i nie zabijemy si. Przejlimy we
wadanie ewolucj i nikogo prcz siebie samych nie moemy ju wini. Wci nosimy w
sobie si naszych waciwoci zwierzcych, ale te i zwierzce saboci. .Im lepiej je
zrozumiemy, im lepiej pojmiemy, jak ogromne wyzwania rzuca nam sztuczny wiat
ludzkiego zoo -tym wiksz mamy szans na sukces.

85

4.

GRUPY SWOICH I GRUPY OBCYCH

Pytanie: Jaka jest rnica midzy czarnymi tubylcami, ktrzy wiartuj biaego
misjonarza, a zgraj biaych linczujcych bezbronnego Murzyna? Odpowied: Niewielka, a
dla ofiar -adna. Bez wzgldu na przyczyny, wyjanienia czy motywy -podstawowy
mechanizm zachowania jest ten sam: czonkowie grupy swoich atakuj czonka z grupy
obcych.
Zagbiajc si w ten temat, wchodzimy w dziedzin, w ktrej trudno nam bdzie
zachowa obiektywizm. Przyczyna jest oczywista: kady z nas jest czonkiem jakiej grupy
swoich trudno bada problem konfliktw midzy grupowych, nie stajc -nawet niewiadomie
-po ktrej stronie. Jednak zarwno ja, dopki nie skocz pisa tego rozdziau, jak i
czytelnik, pki nie skoczy go czyta, musimy wyj poza nasze grupy i spojrze z gry na
ludzkie pole bitewne nieuprzedzonym okiem wznoszcego si nad nim Marsjanina. Nie
bdzie o atwe i musz od razu jasno stwierdzi, e nic z tego, co tu napisz, nie powinno by
odczytane jako faworyzowanie jakiej grupy kosztem innej albo jako prba uznania, e jedna
grupa jest w jaki niewtpliwy sposb lepsza od innej.
Uywajc do prymitywnego argumentu z dziedziny ewolucji, mona by powiedzie,
e jeli dwie grupy ludzi wchodz we wzajemny konflikt i jedna z nich niszczy drug, to
zwycizca odnosi biologiczny sukces nad pokonanym. Ale jest to spojrzenie ograniczone i
argumentu tego nie mona uy, jeli potraktuje si gatunek jako cao. Spojrzenie szersze
pozwala j sobie uzmysowi, e gatunek jako cao odnisby jeszcze wikszy sukces, gdyby
ci sami ludzie potrafili wspzawodniczy ze sob, yjc obok siebie w pokoju.
Nam potrzebne jest wanie to szersze spojrzenie. Jeeli wydaje si nam ono
oczywiste, to jest tu sporo do wyjanienia. Nie naleymy do gatunkw rozmnaajcych si na
skal masow przez taro, jak niektre rodzaje ryb, ktre jednorazowo produkuj tysice
maych, z ktrych wikszo jest skazana na zagad, a jedynie kilka przeywa. U ludzi w
procesie rozmnaania nie liczy si ilo, lecz jako, co oznacza mniejsz liczb potomstwa,
ale za to duszy ni u innych stworze okres pielgnacji, dbaoci i stara o nie. Blisko
dwadziecia lat powicania si rodzicielskich potomkowi, a nastpnie naraenie go na
zasztyletowanie, zastrzelenie, spalenie czy zbombardowanie przez cudze potomstwo, trzeba
uzna, zupenie niezalenie od innych wzgldw, za cakowicie nieracjonalne z punktu
widzenia skutecznoci dziaania. A jednak w okresie nieco duszym ni jedno stulecie (od
roku 1820 do 1945) nie mniej ni 59 milionw istot ludzkich zostao zabitych w takich czy

86

innych konfliktach midzy grupowych. To jest wanie rzecz trudna do wyjanienia, skoro
umys ludzki uwaa za oczywist myl, e lepiej byoby y w pokoju. Opisujemy te
zabjstwa, mwic, e ludzie zachowuj si "jak zwierzta", ale gdyby si nam udao znale
dzikie zwierz, ktre wykazywaoby oznaki takiego dziaania, byoby stosowniej powiedzie,
e zachowuje si ono jak ludzie. W rzeczywistoci jednak takiego stworzenia nie mona
znale. Mamy tu do czynienia z jeszcze jedn wtpliwej wartoci cech, ktra czyni z
czowieka gatunek unikatowy.
Z biologicznego punktu widzenia czowiek ma wrodzone poczucie koniecznoci
obrony samego siebie, swojej rodziny i swojego plemienia. Czowiek zmuszony jest do tego, i
to w sposb bezwzgldny, jako tworzcy pary, terytorialnie ograniczony i yjcy w grupie
ssak naczelny. Jeeli jemu samemu, jego rodzinie lub jego plemieniu zagraa jaka przemoc,
w naturalny sposb zareaguje on kontr przemoc. Jak dugo istnieje szansa odparcia ataku,
biologicznym obowizkiem czowieka jest prba uczynienia tego za pomoc wszystkich
dostpnych mu rodkw. Wiele innych stworze znajduje si w identycznej sytuacji, ale w
warunkach naturalnych ilo rzeczywistej przemocy fizycznej jest ograniczona. Zwykle jest
to niewiele wicej ni groba uycia przemocy, na ktr odpowiedzi jest podobna kontr
groba. Jak si wydaje, gatunki stosujce rzeczywist przemoc wyniszczyy si wzajemnie, co
jest dla nas lekcj, ktrej nie powinnimy zignorowa.
Wydaje si to do proste, ale ostatnie kilka tysicy lat historii czowieka nadmiernie
obciyo nasz baga ewolucyjny. Czowiek jest wci czowiekiem, a rodzina rodzin, ale
plemi nie jest ju plemieniem. Jest ono superplemieniem. Jeli mamy w ogle zrozumie
brutalno naszych konfliktw narodowych, ideowych i rasowych, musimy jeszcze raz
przeanalizowa istot sytuacji superplemiennej. Widzielimy ju niektre rodzce si w niej
napicia, a wic agresje zwizane z walk o status. Obecnie musimy przyjrze si temu, w
jaki sposb stworzya ona i wzmocnia napicia zewntrzne, a wic midzy jedn grup a
drug.
Jest to historia pena bolesnych szczegw. Pierwszy krok stanowio osiedlenie si w
staych miejscach zamieszkania. W ten sposb uzyskalimy co, czego naleao broni. Nasi
najblisi krewni, mapy, yj zwykle w wdrownych stadach. Kade stado zajmuje pewne
wasne terytorium, w obrbie ktrego cigle jednak zmienia miejsce pobytu. Jeeli dwie
grupy spotkaj si ze sob, groc sobie nawzajem, nie dochodzi do jakich powaniejszych
incydentw. Po prostu oddalaj si od siebie i kada grupa zajmuje si swoimi sprawami. Gdy
pradawni ludzie ograniczyli swoje terytoria, naleao uszczelni system obronny. Ale w
dawnych czasach obszary byy tak ogromne, a ludzi tak mao, e wystarczao miejsca dla
87

wszystkich. Nawet pniejsze, liczniejsze ju plemiona wci posugiway si prost i


prymitywn broni. Przywdcy w wikszej mierze osobicie uczestniczyli w konfliktach.
(Gdyby dzisiejsi przywdcy sami musieli suy na pierwszej linii frontu, o ile ostroniejsze
i bardziej "humanitarne" byyby ich wczeniejsze decyzje. Chyba nie bdzie to nadmierny
cynizm, jeli stwierdz, e to wanie dlatego s oni tak chtni do wzniecania "drobnych"
wojen, a tak bardzo lkaj si wielkich wojen nuklearnych. Zasig broni jdrowej
spowodowa, e znw znaleli si oni na pierwszej linii frontu. Moe wic zamiast likwidacji
broni jdrowej powinnimy da zniszczenia betonowych schronw, ktre sobie ju
zbudowali dla wasnej ochrony).
Nastpny wielki krok w kierunku jeszcze brutalniejszych konfliktw uczyniono, gdy z
rolnika czowiek sta si mieszkacem miasta. Dziki podziaowi pracy i specjalizacji, ktre
wwczas powstay, jedna kategoria ludzi moga zosta przeznaczona wycznie do zabijania,
co dao pocztek wojsku. Rozwj superplemion miejskich przypieszy tempo wydarze.
Rozrost struktury spoecznej sta si tak gwatowny, e postp w jednej dziedzinie atwo
wyprzedza rozwj w innej dziedzinie. Bardziej zrwnowaony ukad si w obrbie plemienia
ustpi wyranej niestabilnoci, charakterystycznej dla nierwnoci spoecznych w
superplemieniu. Wraz z rozkwitem i ekspansj rnych cywilizacji grupy musiay si
konfrontowa nie z rwnorzdnymi rywalami, z ktrymi musieliby postpowa rozwanie,
posugujc si zrytualizowanymi formami grb stosowanych w ubijaniu targu, ale ze
sabszymi i bardziej zacofanymi grupami, ktre mona byo z atwoci zaatakowa.
Przerzucajc atlas historyczny, bez trudu mona odczyta smutne dzieje marnotrawstwa i
rozrzutnoci -budowania i niszczenia, ponownego budowania i ponownego niszczenia. Miao
to oczywicie pewne niezamierzone dobre strony, takie jak mieszanie si ludnoci, ktre
sprzyjao gromadzeniu wiedzy i rozprzestrzenianiu si nowych idei. Co prawda lemiesze
przekuto na miecze, ale dziki intensywnej pracy nad nowymi rodzajami broni udoskonalano
wszelkie inne urzdzenia. Koszty byy jednak ogromne.
Rozwj superplemion sprawi, e rzdzenie rozprzestrzeniajc si, a przy tym coraz
liczniejsz ludnoci stawao si coraz trudniejsze. Rosy napicia zwizane z
przeludnieniem, a frustracje wycigu o superstatus nasilay si. Gromadzio si przy tym
coraz wicej powstrzymywanej agresji, ktra szukaa ujcia. Potnego uj9ia dostarczay
konflikty midzygrupowe.
Tak wic dla wspczesnego przywdcy wojna ma wiele dobrych stron, ktrych nie
miaa dla przywdcy z epoki kamiennej. Przede wszystkim nie musi on ryzykowa unurzania
si we krwi. Dalej, ludzie, ktrych wysya na wojn, nie s jego osobistymi znajomymi. Na
88

wojn id specjalici, a pozostaa ludno moe prowadzi normalne ycie codzienne.


Prowodyrzy, spragnieni walki z powodu napi pyncych z warunkw ycia w
superplemieniu, mog sobie prowadzi swoj wojn nie ukierunkowujc jej przeciwko
superplemieniu. Posiadanie za wroga zewntrznego czyni z przywdcy bohatera, jednoczy
nard i pozwala zapomnie o niepokojach wewntrznych przysparzajcych tyle kopotw
kademu przywdcy.
Byoby naiwnoci sdzi, e przywdcy s na tyle superludmi, i nie ulegaj takim
czynnikom. A jednak gwnym czynnikiem jest tu cigle dza utrzymania statusu wodza i
podniesienia go na jeszcze wyszy poziom. Niewtpliwie najwikszym problemem jest
nienadanie niektrych superplemion za rozwojem, o czym wyej wspomniaem. Jeli jedno
superplemi, dziki lepszym zasobom naturalnym lub wikszej przemylnoci wyprzedzi inne
o dugo skoku, musi doj do konfliktu. Grupa wyej rozwinita tak czy inaczej bdzie si
staraa zapanowa nad grup mniej zaawansowan, ta za tak czy inaczej bdzie si przed tym
broni. Grupa lepiej rozwinita jest ekspansywna z samej swej natury i po prostu nie potrafi
pozostawi spraw swojemu biegowi i zaj si tylko wasnymi problemami. Prbuje ona
wywrze wpyw na inne grupy, obejmujc nad nimi dominacj bd "pomagajc" im, Jeeli
nie uda jej si na tyle zdominowa rywali, aby utracili swoj tosamo i zostali cakowicie
wchonici przez wyej rozwinite superplemi (co jest czsto niemoliwe ze wzgldu na
warunki geograficzne), powstanie sytuacja niestabilna. Jeeli wyej rozwinite superplemi
pomaga innym grupom i wzmacnia je, ale robi to wedug ich wasnych wzorw, to w kocu
nadejdzie dzie, kiedy stan si one na tyle silne, aby si zbuntowa i zrzuci z siebie
dominacj superplemienia, stosujc wasn bro i wasne metody.
Przywdcy innych potnych i wysoko rozwinitych superplemion pilnie obserwuj
scen, pragnc si upewni, czy ekspansja nie okae si zbyt udana. Mogoby to bowiem
zachwia ich pozycj midzyplemienn.
Wszystko to odbywa si pod niedostrzegalnym, ale zawsze obecnym paszczykiem
ideologii. Czytajc oficjalne dokumenty, nikt nie wpadby na to, e chodzi tu zawsze o
kwesti ambicji i statusu przywdcw. Z pozoru zawsze jest to kwestia ideaw, zasad
moralnych, rnych filozofii spoecznych czy wierze religijnych. Ale dla onierza,
przygldajcego si swojej ucitej nodze albo trzymajcego w rkach wasne wntrznoci,
oznacza to zawsze to samo: zmarnowane ycie. A poszo to tak atwo nie tylko dlatego, e
jest on zwierzciem potencjalnie agresywnym, ale te w wysokim stopniu gotowym do
wsppracy. Caa ta mowa o obronie zasad superplemienia dotara do niego tylko dlatego, e
chodzio o udzielenie pomocy przyjacioom. W napiciu wojennym, w obliczu
89

bezporedniego widomego zagroenia ze strony grupy obcych, znacznie umocnia si wi


midzy nim a jego towarzyszami broni. Zabija wic raczej po to, aby ich nie zawie, a nie z
jakiej innej przyczyny. Pradawna lojalno plemienna bya w nim tak silna, e w
decydujcym momencie nie mia innego wyjcia.
Przy naciskach panujcych w obrbie superplemienia, przy przeludnieniu caego
wiata i przy nierwnomiernym postpie rnych superplemion nie ma wielkiej nadziei na to,
aby nasze dzieci dorosy, nie wiedzc, czym jest wojna. Skra ssaka naczelnego staa si ju
dla ludzkiego zwierzcia zbyt ciasna. Jego naturalne wyposaenie nie wystarcza ju do
zmagania si z nienaturalnym rodowiskiem, ktre sam stworzy. Tylko niezwyky wysiek
umysowy pozwoli mu teraz uratowa sytuacj. Pewne oznaki mona ju czasem tu i wdzie
zauway, ale ich pojawianiu si w jednym miejscu towarzyszy zanik w innym. Co wicej,
jestemy na tyle elastyczni jako gatunek, e zawsze udaje nam si jako zneutralizowa
wstrzsy i wyrwna straty, tak by nie wycign wnioskw z brutalnych lekcji. Najwiksze i
najbardziej krwawe wojny, jakie znamy, na dusz met spowodoway jedynie niewielkie i
nieregularne zaamania na krzywej obrazujcej nieustanny wzrost zaludnienia wiata. Po
kadej wojnie nastpuje szybki przyrost liczby urodze i ludzko szybko nadrabia straty. Ten
olbrzym regeneruje si niczym pokrojona glista i wawo posuwa si do przodu.
Co sprawia, e dany czowiek, uznany za jednego z "nich", musi zgin, zabity jak
szkodliwy robak, innego za trzeba broni jak ukochanego brata? Co sprawia, e jednego
uznaje si za czonka grupy obcych, a drugiego za czonka grupy swoich? Jak rozpoznajemy
"ich"? Najatwiej jest oczywicie, jeli nale oni do zupenie innego superplemienia, o
innych obyczajach, odmiennym wygldzie, posugujcego si obcym jzykiem. Wszystko jest
u nich tak odmienne od tego, co jest u "nas", e bardzo atwo dokona wielkiego
uproszczenia, uznajc ich wszystkich za zowrogich ajdakw. Siy spajajce, ktre pozwoliy
utrzyma grup w caoci jako osobne i dobrze zorganizowane spoeczestwo, su te do
oddzielenia "ich" od "nas" i wzbudzaj lk, e "ich" nie znamy, niczym Szekspirowski smok,
"ktry dokoa szerzy postrach, wszake / Bardziej w podaniach ni w rzeczy istnieje".
Takie grupy stanowi najbardziej oczywisty obiekt wrogoci. Ale przypumy, emy
ich zaatakowali i pokonali. Co wtedy? Albo przypumy, e nie omielamy si zaatakowa.
Przypumy, e, z jakich powodw, utrzymujemy pokj w stosunkach z innymi
superplemionami. Co wwczas dzieje si w grupie swoich? Przy duej dozie szczcia
moemy utrzymywa pokj i dalej skutecznie i konstruktywnie wsppracowa w obrbie
wasnej grupy. Wewntrzne siy spajajce, nawet w braku wsparcia w postaci zagroe ze
strony grupy obcych, mog by wystarczajce, by zapewni nam jedno. Ale waciwe
90

superplemieniu napicia i stresy bd na nas oddziaywa i jeli walka o wewntrzn


dominacj przybierze zbyt ostry charakter, a poddani na najniszym szczeblu dowiadcz
zbyt wielkiego ucisku lub ndzy, wkrtce zaczn pojawia si rysy. Gdy istniej due
nierwnoci midzy poszczeglnymi podgrupami, co jest nieuchronne w kadym
superplemieniu, zdrowe dotd wspzawodnictwo nagle przybiera form przemocy.
Powstrzymywana agresja podgrup, ktra nie czy si z powstrzymywan agresj innych
podgrup przeciwko wsplnemu obcemu wrogowi, wyadowuje si w formie zamieszek,
przeladowa i buntw.
Historia dostarcza wiele takich przykadw. Gdy Imperium Rzymskie podbio wiat
(w granicach, jakie wwczas znano), jego pokj wewntrzny leg w gruzach z powodu caej
serii wojen domowych i innych zaburze. Nie inaczej dziao si w Hiszpanii, gdy utracia ona
zdolno dokonywania podbojw i przestaa wysya ekspedycje kolonialne. Istnieje niestety
stosunek odwrotnie proporcjonalnej zalenoci midzy wojnami zewntrznymi a niesnaskami
wewntrznymi. Implikacja jest tu do wyrana i polega na tym, e w obu przypadkach
znajduje ujcie ten sam rodzaj niewyytej energii, ktra przejawia si w agresji. Jedynie
znakomicie funkcjonujca struktura superplemienna moe zapobiec jednoczenie obu tym
zjawiskom.
atwo rozpozna "ich", gdy nale do zupenie innej kultury, ale jak to uczyni, jeli
"oni" nale do naszej wasnej kultury? Ani jzyk, ani obyczaje, ani wygld wewntrznych
"ich" nie s nam obce czy nie znane, i dlatego zwyke etykietowanie i klasyfikowanie staje si
trudne. Ale jest moliwe. Dana podgrupa moe nie wydawa si obca czy nie znana innej
podgrupie, ale czsto zupenie wystarczy, e wyglda inaczej.
Rne klasy spoeczne, rne grupy zawodowe, rne grupy wiekowe maj wasne,
charakterystyczne sposoby mwienia, ubierania si i zachowania. Kada podgrupa tworzy
wasne obyczaje jzykowe czy wasny slang. Styl ubierania si rwnie podlega wyranemu
zrnicowaniu i gdy midzy podgrupami dochodzi do dziaa wojennych albo gdy sytuacja
do tego zmierza (co stanowi wan wskazwk), sposb ubierania staje si jeszcze bardziej
ostentacyjny i agresywny, stanowic znak rozpoznawczy. W pewnym sensie strj zaczyna
przypomina mundur: Oczywicie w razie rzeczywistej wojny domowej strj istotnie staje si
mundurem, ale nawet w konfliktach na mniejsz skal charakterystyczne jest pojawianie si
atrybutw paramilitarnych, takich jak opaski, odznaki, a nawet herby i emblematy. Uywaj
ich chtnie zwaszcza tajne organizacje o agresywnym nastawieniu.
Te i inne podobne atrybuty skutecznie su utrwalaniu tosamoci wewntrz
podgrupy, uatwiajc jednoczenie innym grupom tego samego superplemienia rozpoznanie i
91

sklasyfikowanie okrelonych osb jako "ich". Ale s to jedynie rodki dorane. Po


zakoczeniu konfliktu odznaki mona pozdejmowa. Osoby, ktre je nosiy, mog szybko
wtopi si z powrotem w tum. Nawet najsilniejsze urazy szybko mog ulec wyciszeniu i
zapomnieniu. Zupenie inaczej wyglda jednak sytuacja, gdy podgrupa ma wyranie
odmienne cechy fizyczne, jeeli jej czonkowie maj, dajmy na to, czarn lub t skr,
kdzierzawe wosy czy skone oczy, ktrych to odznak nie mona zdj z siebie, choby ich
waciciele byli nastawieni najbardziej pokojowo. Jeli w danym superplemieniu znajduj si
oni w mniejszoci, automatycznie patrzy si na nich z gry, jako na "onych". Bez znaczenia
wydaje si fakt, e s to bierni "oni". adne zabiegi majce na celu wyprostowanie wosw
czy korekt rysw twarzy nie s w stanie przekaza podstawowego komunikatu: "Nie
izolujemy si w sposb rozmylny i agresywny". Pozostaje jeszcze zbyt wiele innych,
rzucajcych si w oczy cech charakterystycznych.
Racjonalnie patrzc, pozostaa cz superplemienia doskonale wie, e te fizyczne
"odznaki" nie s zamierzone, ale sposb reagowania na nie jest racjonalny. Reakcja ta jest
gboko zakorzeniona w grupie swoich i gdy powstrzymywana agresja gwatownie szuka
jakiego celu, znajdujcy si w pobliu nosiciele tych fizycznych odznak musz naturalnie
odegra rol kozw ofiarnych.
Wkrtce powstaje bdne koo. Jeeli nie popeniajcych adnego wykroczenia
osobnikw o wyrniajcych ich cechach fizycznych traktuje si jako wrog podgrup, to
wkrtce zaczynaj si oni zachowywa tak, jakby wanie tak grup stanowili. Socjologowie
nazywaj to "samo speniajcym si proroctwem". Posugujc si fikcyjnym przykadem,
zilustruj, jak dziaa taka przepowiednia. Oto jej etapy:

1. Zobacz, jak ten zielonowosy mczyzna bije dziecko.


2. Ten zielonowosy mczyzna jest okropny.
3. Wszyscy zielonowosi mczyni s okropni.
4. Zielonowosy mczyzna atakuje kadego.
5. Jest tu jeszcze jeden zielonowosy mczyzna -przy mu, zanim on przyoy
tobie. (Zielonowosy mczyzna, ktry nie zrobi nic, eby sprowokowa agresj, bronic si,
oddaje ciosy).
6. Prosz -oto dowd: zielonowosi mczyni naprawd s okropni.
7. Bi wszystkich zielonowosych mczyzn.

92

Ta eskalacja przemocy jest zabawna, jeli manifestuje si j w tak uproszczony


sposb. Owszem, to jest zabawne, ale pokazuje, jak ludzie naprawd myl. Nawet pgwek
dojrzy faszywo rozumowania wystpujc w wymienionych siedmiu -jak grzechy gwne etapach eskalacji uprzedze grupowych, a jednak proces ten tak przebiega.
Jeli przez odpowiednio dugi okres, bez adnej przyczyny atakuje si zielonowosych
mczyzn, staj si oni rzeczywicie okropni. Pierwotne faszywe proroctwo samo spenia si
i w ten sposb staje si prawdziwe.
Jest to prosta historyjka o tym, jak grupa obcych staje si znienawidzonym wrogiem.
Opowiadanie to ma dwa moray: nie powinno si mie zielonych wosw, ale jeli ju si je
ma, trzeba da si osobicie pozna ludziom nie majcym zielonych wosw, eby przekonali
si, e naprawd nie jest si okropnym. Sedno sprawy tkwi w tym, e gdyby mczyzna,
ktry bi dziecko, nie mia adnych szczeglnych cech wyrniajcych go od innych
mczyzn, byby oceniany jako jednostka, bez adnych szkodliwych uoglnie. Gdy jednak
,ju si stao", dalsze szerzenie si wrogoci grupowej mona powstrzyma jedynie, opierajc
si na indywidualnym traktowaniu ludzi o zielonych wosach w osobistych kontaktach i
znajomociach. Inaczej -wrogo midzy grupami utrwali si, a osobnicy o zielonych
wosach, nawet ci najbardziej pokojowo usposobieni, bd odczuwali potrzeb zespalania si,
a nawet wsplnego zamieszkania, aby mc si razem broni. Std ju tylko krok do
rzeczywistej przemocy. Kontakty midzy czonkami obu grup stan si coraz rzadsze i
wkrtce zaczn si oni zachowywa tak, jakby naleeli do dwch rnych plemion.
Zielonowosi zaczn gosi, e s dumni ze swoich zielonych wosw, podczas gdy w
rzeczywistoci, zanim stay si one ich wyrnikiem, nie przypisywali im nigdy
najmniejszego znaczenia.
Cech, dziki ktrej zielone wosy jako sygna dziaaj tak silnie, jest ich widoczno.
Nie maj one nic wsplnego z prawdziw osobowoci i stanowi tylko przypadkow
etykietk. Nigdy nie powstaa przecie adna grupa "swoich", ktra skadaaby si z ludzi
majcych grup krwi O, mimo e podobnie jak kolor skry czy rodzaj wosw jest to czynnik
wyrniajcy i zdeterminowany genetycznie. Wyjanienie jest proste: patrzc na kogo, nie
jestemy w stanie stwierdzi, e ma on grup krwi O. Dlatego niech do jakiego znanego
nam osobnika majcego grup krwi O i bijcego dziecko trudno przenie na innych ludzi o
grupie krwi O.
Wydaje si to zupenie oczywiste, a mimo to ley u podstaw owej nieracjonalnej
nienawici midzy grupami swoich i obcych, ktra zwykle okrelana jest jako "nietolerancja
rasowa" niektrym ludziom trudno. zrozumie, e w rzeczywistoci zjawisko to me ma
93

zupenie nic wsplnego z Istotnymi rnicami rasowymi w sferze osobowoci, inteligencji


czy emocji J (na istnienie ktrych nie ma, jak dotd, adnych dowodw), lecz jest to jedynie
kwestia nieistotnych i nie majcych dzi adnego znaczenia, powierzchownych "odznak"
zwizanych z ras. Wychowane w superplemieniu czarnych biae czy te dziecko;
otrzymujc rwne szanse, bdzie sobie radzio tak samo dobrze jak dzieci czarnoskre i tak
samo jak one bdzie si zachowywao. Prawdziwa jest te sytuacja odwrotna. Jeeli wydaje
si, e tak nie jest, to tylko dlatego, e prawdopodobnie nie maj one rwnych szans. Aby to
zrozumie, musimy wiedzie co nieco o tym, jak powstay rasy.
Trzeba zacz od tego, e sam wyraz "rasa" nie jest najszczliwszy. Zbyt czsto jest
on naduywany. Mwi si o "rasie" ludzkiej, biaej "rasie", a nawet o "rasie" brytyjskiej,
majc na myli, odpowiednio, gatunek ludzki, podgatunek biaych i superplemi brytyjskie.
W zoologii nazwa gatunek odnosi si do populacji zwierzt, ktre mog si swobodnie
rozmnaa midzy sob, ale nie mog tego robi lub nie robi tego z innymi populacjami. W
miar obejmowania swoim i zasigiem coraz szerszych obszarw geograficznych gatunek 1.
wykazuje tendencj do rozpadania si na pewn liczb rozpoznawalnych podgatunkw. Gdy
sztucznie zmiesza si te podgatunki, wci swobodnie rozmnaaj si one midzy sob i
mog znw zla si w jeden typ, cho normalnie si to nie zdarza. Rnice klimatyczne i inne
wpywaj na kolor, ksztat i rozmiary rozmaitych podgatunkw yjcych w rnych rejonach
naturalnych. Na przykad, grupa yjca w rejonie chodnym moe skada si z osobnikw
ciszych i bardziej krpych. U innej grupy, zamieszkujcej rejony lene, mog pojawi si
ctkowane futra, ktre dobrze j maskuj w pstrobarwnym wietle. Rnice fizyczne
uatwiaj podgatunkowi wtopienie si w rodowisko, dziki czemu kady podgatunek
najlepiej czuje si na jakim wasnym terenie. W miejscach, gdzie poszczeglne zasigi
podgatunkw przylegaj do siebie, nie powstaj adne sztywne granice midzy
podgatunkami, ktre stopniowo stapiaj si ze sob. Jeeli jednak z upywem czasu
podgatunki zaczynaj si coraz bardziej rni od siebie, moe ostatecznie doj do tego, e
w pobliu granic swych zasigw przestaj si one krzyowa midzy sob i wwczas tworzy
si wyrana linia podziau. Ewentualne pniejsze rozszerzenie zasigw, prowadzce do
czciowego ich zachodzenia na siebie, nie doprowadzi ju do mieszania si tych
podgatunkw, poniewa wyodrbniy si One tymczasem w prawdziwe gatunki.
Rozprzestrzeniajc si po caej kuli ziemskiej, gatunek ludzki, jak inne zwierzta, zacz
wyksztaca wyrane podgatunki. Trzy spord nich, grupa biaa (europeidzi), czarna
(negroidzi) i ta (mongoloidzi), osigny przewag liczebn nad innymi. Z dwch innych
pozostay tylko resztki, jako cienie dawnych grup. S to australoidzi, czyli aborygeni
94

australijscy, oraz kapoidzi, czyli Buszmeni poudniowoafrykascy. Te dwa ostatnie


podgatunki wystpoway dawniej na duo wikszych obszarach (Buszmeni zajmowali
niegdy wiksz cz Afryki), ale poza ich bardzo ograniczonymi obecnymi terytoriami
zostay cakowicie wytpione. Wedug niedawno przeprowadzonych bada nad wzgldn
liczebnoci tych podgatunkw ich obecna populacja w skali wiatowej przedstawia si
nastpujco:
europeidzi: 1757 mi1ionw
mongoloidzi:1171 milionw
negroidzi: 216 milionw
australoidzi: 13 milionw
kapoidzi: 126 tysicy

Poniewa caa ludno kuli ziemskiej wynosi nieco ponad 3 miliardy istot ludzkich,
podgatunek biaych uzyska przewag, stanowic ponad 55 procent tej caoci. Tu za nimi,
na drugim miejscu, znajduje si podgatunek mongoloidw, stanowicy 37 procent, a na
trzecim -podgatunek negroidw, stanowicy 7 procent caej ludnoci.
Z koniecznoci s to liczby przyblione, ale daj pewien obraz oglny. Nie mog one
by dokadne, gdy, jak ju wyjaniaem, cech charakterystyczn podgatunku jest to, e
stapia si on ze swymi ssiadami tam, gdzie zasigi podgatunkw stykaj si. Sprawa
komplikuje si jeszcze bardziej z powodu coraz lepiej funkcjonujcych rodkw transportu.
Nastpi ogromny wzrost migracji i przemieszczania si poszczeglnych populacji
podgatunkowych i w ten sposb w wielu rejonach wystpiy bogate mieszaniny i nastpuj
dalsze procesy stapiania si. Dzieje si tak mimo antagonizmw midzy grupami swoich i
grupami obcych i mimo krwawych konfliktw, a jest to moliwe, poniewa poszczeglne
podgatunki mog wci swobodnie i skutecznie kojarzy si midzy sob.
Gdyby rozmaite podgatunki ludzkie przez duszy czas pozostaway w geograficznej
izolacji, mogoby doj do podziau na odrbne gatunki, z ktrych kady, zgodnie ze
zwykym biegiem rzeczy byby przystosowany pod wzgldem fizycznym do swych lokalnych
warunkw klimatycznych i rodowiskowych. Jednake coraz sprawniejsze pod wzgldem
technicznym panowanie ludzi nad rodowiskiem w poczeniu z coraz wiksz ich
mobilnoci sprawiy, e w ewolucyjny kierunek rozwoju straci racj bytu. Z zimnym
klimatem uporano si rnymi sposobami, poczynajc od ubra i kominkw, a koczc na
centralnym ogrzewaniu. Upay pokonano przy uyciu lodwek i klimatyzacji. I tak na

95

przykad fakt, e Murzyn ma wicej od europeida chodzcych go gruczow potowych,


szybko przestaje mie jakiekolwiek znaczenie przystosowawcze.
Z czasem nieuchronnie dojdzie do tego, e rnice midzy podgatunkami, czyli
charakterystyczne "cechy rasowe", ulegn wymieszaniu i cakowicie zanikn. Nasi nastpcy
w odlegej jeszcze przyszoci bd ze zdumieniem oglda stare fotografie swych dziwnie
wygldajcych przodkw. Niestety bdzie to rzeczywicie trwao bardzo dugo, a to z
powodu irracjonalnego naduywania tych cech wyrniajcych jako odznak wzajemnej
wrogoci. Jedynym sposobem na przypieszenie tego wartociowego i w kocu
nieuchronnego procesu ponownego mieszania si podgatunkw byoby ustanowienie i
przestrzeganie zakazu kojarzenia si par w obrbie wasnego podgatunku, w skali wiatowej.
Poniewa jest to czysta fantazja, rozwizanie tego problemu musi polega na racjonalnym
podejciu do tego, co wci jest obarczone wielkim adunkiem emocjonalnoci. e jest to
problem atwy do rozwizania, przekonamy si, dokonujc krtkiego przegldu skrajnych
przejaww irracjonalizmu, z ktrymi mona si spotka przy tak wielu okazjach. Wystarczy
posuy si tylko jednym przykadem, a mianowicie nastpstwami sprowadzenia
niewolnikw murzyskich do Ameryki.
Midzy wiekiem szesnastym a dziewitnastym niemal 15 milionw Murzynw zostao
schwytanych i przewiezionych do Ameryki jako niewolnicy. Niewolnictwo nie byo niczym
nowym, ale skala tej operacji i fakt, e zostaa ona przeprowadzona przez superplemiona
wyznajce wiar chrzecijask, naday jej zupenie wyjtkowy charakter. Wymagao to
szczeglnego nastawienia umysowego, ktre mogo powsta jedynie jako reakcja na rnice
fizyczne midzy biorcymi w tym udzia podgatunkami. Byo to moliwe pod warunkiem
postrzegania Murzynw afrykaskich jako, dosownie, jakiego nowego gatunku zwierzt
domowych.
Jednak pocztki wcale takie nie byy. Pierwsi podrnicy dokonujcy penetracji
czarnej Afryki byli zdumieni wspaniaoci i doskonaoci organizacji murzyskiego
imperium. Istniay tam wielkie miasta, nauka i szkolnictwo, dobrze rozwinita administracja i
panowa znaczny dobrobyt. Dzisiaj niejednemu trudno w to uwierzy, pozostao bowiem ju
niewiele dowodw i wci utrzymuje si propagandowy wizerunek nagich, leniwych i
krwioerczych dzikusw. atwo natomiast zapomina si o piknie sztuki Beninu. Wygodniej
byo ukry i skaza na zapomnienie dawne opisy cywilizacji murzyskiej.
Rzumy tylko przelotne spojrzenie na staroytne miasto murzyskie w Afryce
Zachodniej zwiedzane ponad trzysta pidziesit lat temu przez dawnego podrnika
holenderskiego. Pisa on:
96

Miasto jawi si ogromne: Wchodzc do, idziemy wielk, szerok ulic... siedem lub
osiem razy szersz od ulicy Warmoes w Amsterdamie... wida tam wiele bocznych ulic, ktre
take biegn prosto.
...Porzdne domostwa w tym miecie stoj rwno obok siebie, tak jak domy w
Holandii.
Dwr krlewski jest ogromny, a wewntrz jest tam wiele dziedzicw otoczonych
krugankami...
...Zapuciem si tak daleko w gb dworu, e zostawiem za sob a cztery takie
wielkie dziedzice i gdziekolwiek spojrzaem, widziaem dugi szereg bram prowadzcych do
dalszych miejsc...

Z opisu tego nie wyania si wioska lepianek. Nie mona tez uzna twrcw tych
staroytnych

cywilizacji

zachodnioafrykaskich

za

nieokrzesanych,

wymachujcych

wczniami dzikusw. Ju w poowie czternastego wieku pewien byway w wiecie


podrnik pozostawi wzmiank o tym, jak atwo si tam podruje, bez trudu otrzymujc
wyywienie i wygodny nocleg. Napisa on e: "Ich kraj jest zupenie bezpieczny. Ani
podrny, ani tubylec nie musz obawia si niczego ze strony rozbjnikw czy te innych
napastnikw".
Kontakty, ktre nastpiy po tych dawnych podrach, rycho przybray posta
eksploatacji ekonomicznej. Na skutek napaci, rabunkw, ucisku i wywzek "dzikusw" ich
cywilizacja lega w gruzach. To, co pozostao z ich obrconego w proch wiata, istotnie
odpowiadao wyobraeniom o rasie barbarzyskiej i nie zorganizowanej. Opisy stay si teraz
liczniejsze i nie pozostawiay wtpliwoci co do tego, e kultura negroidw bya
poledniejszej natury. Wygodnie byo pomija milczeniem to, e owa polednio kulturowa
bya wanie skutkiem brutalnoci i zachannoci biaych. Chrzecijaskie sumienie nie miao
natomiast wikszych trudnoci z zaakceptowaniem pogldu, e czarna skra (i inne rnice
fizyczne) s zewntrznymi znakami niszoci umysowej. Wtedy bezpiecznie ju mona byo
dowodzi, e niszo murzyskiej kultury bya wycznie skutkiem ich umysowej niszoci.
A jeli tak, to eksploatacja nie moe ponia, gdy stworzenia tej "rasy" ju ze swojej natury
stoj niej. Sumienie chrzecijaskie mogo spa spokojnie dziki "dowodowi", e Murzyni
s niewiele lepsi od zwierzt.
Teoria ewolucji Darwina jeszcze wwczas nie istniaa. Wyznawcy religii
chrzecijaskiej zajmowali wobec istnienia negroidalnej odmiany ludzi jedn z dwch
postaw: monogenetyczn albo poligenetyczn. Monogenetycy uwaali, e wszystkie typy
97

czowieka miay jedno rdo, ale dawno, dawno temu Murzynw dotkn jaki kataklizm
fizyczny i moralny i dlatego najwaciwsza jest dla nich rola niewolnikw. Pewien
amerykaski ksidz piszcy w poowie ubiegego wieku wyrazi to bardzo jasno:
Murzyn jest zastanawiajcym rodzajem stworzenia, obecnie nie podlegajcego
zmianom, podobnie jak liczne rodzaje zwierzt domowych. Murzyn pozostanie tym, czym
jest, chyba e jego ksztat zmieni si na skutek domieszki innych ras, na sam myl o czym
robi si niedobrze. Jego inteligencja stoi znacznie niej od inteligencji biaych, o ile wiemy,
jest on te cakowicie niezdolny do kierowania sob. Zosta powierzony naszej opiece.
Niewolnictwo znajduje swoje uzasadnienie w Pimie witym... Okrela ono obowizki
panw i niewolnikw... moemy skutecznie broni naszych instytucji sowem pochodzcym
od Boga.
Tymi sowami urga on wczesnym reformatorom chrzecijastwa. Jakim prawem
omielali si przeczy Biblii?
Stwierdzenie to, sformuowane po kilku wiekach eksploatacji, dowodzi, e dawna
wiedza o staroytnej cywilizacji Murzynw afrykaskich ulega kompletnemu utajnieniu.
Gdyby jej nie utajniono, kamstwo, e s oni "cakowicie niezdolni do kierowania sob",
wyszoby na jaw, a caa argumentacja i wszelkie uzasadnienia stayby si bezzasadne.
Monogenetykom przeciwstawiali si poligenetycy. Uwaali oni, e kada "rasa"
zostaa stworzona osobno i posiada wasne cechy, wasne zalety i wasne wady. Niektrzy
poligenetycy uwaali, e wiat zamieszkuje a pitnacie rnych gatunkw czowieka. Mieli
te co dobrego do powiedzenia o Murzynach:
Doktryna poligenetyczna przypisuje poledniejszym rasom ludzkim bardziej
zaszczytne miejsce ni doktryna przeciwna. By z natury poledniejszym od innego
czowieka pod wzgldem inteligencji, siy czy te urody to nic upokarzajcego. Mona
natomiast czu wstyd z powodu doznania fizycznego lub moralnego upadku, zejcia na niszy
poziom w hierarchii stworze.
To take napisano w poowie dziewitnastego wieku. Mimo rnicy postaw, podejcie
poligenetyczne take oczywicie akceptuje ide niszoci rasowych. Tak czy owak, Murzyni
byli przegrani.
Stare postawy zachoway si w rnych formach nawet wtedy, gdy amerykascy
niewolnicy oficjalnie uzyskali wolno. Gdyby Murzyni nie byli obarczeni swymi fizycznymi
"odznakami" przynalenoci do grupy obcych, atwo zostaliby zasymilowani w swym nowym
superplemieniu. Jednak wygldem odrniaj si od reszty, co pozwolio zachowa dawne
uprzedzenia. Pierwotne kamstwo o trwaej niszoci kultury murzyskiej, ktra miaa by
98

dowodem niszoci samych Murzynw, wci tkwio w umysach ludzi biaych. Dlatego
zachowywali si stronniczo, stale zaogniajc wzajemne stosunki. Takie zachowanie
cechowao nawet ludzi najbardziej inteligentnych i skdind owieconych. Tak wic ciga
niech do czarnych trwaa, a urzdowo przyznana im wolno jeszcze j wzmoga. Musiao
to mie okrelone nastpstwa. Poniewa niszo Murzynw amerykaskich bya tylko
mitem, wymylonym za spraw faszowania historii, gdy tylko opady z nich kajdany niewoli,
przestali oni zachowywa si jak istoty nisze. Zaczli si wic buntowa, dajc
prawdziwej, a nie tylko urzdowej rwnoci.
Te prby spotkay si z irracjonalnymi gwatownymi sprzeciwami. Rzeczywiste
kajdany zastpiono kajdanami niewidzialnymi. Stali si ofiarami segregacji, dyskryminacji i
wszelkich upokorze. Przewidzieli to dawni reformatorzy. W ubiegym wieku, cakiem serio,
zgoszono propozycj, aby wszystkich Murzynw amerykaskich "sowicie wynagrodzi" za
to, co przeszli, i wysa z powrotem do rodzimej Afryki. Ale na skutek takiej repatriacji nie
wrciliby oni ju przecie do swej dawnej cywilizacji, ktra dawno zostaa zniszczona. Nie
byo moliwoci powrotu w przeszo i naprawienia zaistniaych szkd. Pozostali wic,
usiujc zdoby to, co im si naley. Po wielokrotnych niepowodzeniach zaczli traci
cierpliwo i dlatego w okresie ostatniego pwiecza ich bunty nie tylko nie wygasy, lecz
jeszcze przybray na sile. Liczba czarnych Amerykanw wzrosa do okoo dwudziestu
milionw. Stanowi zatem si, z ktr naley si liczy, a murzyscy ekstremici zostali
zepchnici na polityczne pozycje ju nie zwykej rwnoci, lecz wrcz czarnej dominacji.
Wydaje si, e nad Ameryk zawisa groba drugiej wojny domowej.
Mylcy biali Amerykanie rozpaczliwie walcz ze swoimi uprzedzeniami, ale trudno
jest zapomnie okrutn indoktrynacj z lat dziecistwa. Podstpnie wkrada si teraz nowy
rodzaj uprzedzenia, jakim jest nadkompensacja. Poczucie winy rodzi przesadn yczliwo i
przesadn ch pomagania, co prowadzi do stosunkw rwnie faszywych jak poprzednie.
Murzyni wci nie s traktowani jako odrbne osoby ludzkie. Wci postrzegani s jak
czonkowie grupy obcych. Fasz ten znakomicie uchwyci pewien amerykaski piosenkarz
murzyski, ktry po przesadnie entuzjastycznej owacji biaej widowni w ostrych sowach
zwrci na to uwag mwic, e czuliby si gupio, gdyby si okazao, e jest on biaym
czowiekiem z pomalowan na czarno twarz.
Dopki podgatunki ludzkie nie przestan traktowa innych podgatunkw ludzkich tak,
jakby z cech fizycznych wynika miay jakie cechy umysowe, i dopki na kolor skry nie
przestanie si reagowa jak na celowo noszon odznak wrogiej grupy obcych, nie ustan
bezsensowne, wyniszczajce i krwawe konflikty. Nie staram si dowie, e moliwe jest
99

panowanie wiatowego braterstwa wszystkich ludzi. Jest to marzenie naiwne i utopijne.


Czowiek jest stworzeniem plemiennym i dlatego wielkie superplemiona zawsze bd ze sob
wspzawodniczyy. W dobrze zorganizowanych spoeczestwach przybierze to ksztat
zdrowej i oywczej konkurencji, ostrego wspzawodnictwa w handlu czy w sporcie, co
uchroni rne spoecznoci od zastoju i monotonii. Przyrodzona ludziom agresywno nie
przekroczy miary i bdzie istniaa jako dopuszczalna forma samo potwierdzania si. Do
wybuchu przemocy bdzie mogo doj jedynie wtedy, gdy cinienie stanie si zbyt silne.
Zarwno na poziomie ambicjonalnym, jak na poziomie przemocy, zwyke (nie oparte
na rnicach rasowych) grupy swoich i grupy obcych bd si ze sob konfrontowa na
swoich wasnych warunkach. Uczestniczcy w tym ludzie nie pojawi si tam przypadkowo.
Zupenie inna jest natomiast sytuacja czowieka, ktry jedynie z powodu koloru skry,
przypadkowo, cho z koniecznoci, zosta uwikany w przynaleno do jakiej grupy. Nie
moe on sam decydowa o tym, czy chce czy nie chce nalee do danego podgatunku. A
jednak traktuje si go tak, jakby zosta czonkiem jakiego klubu lub te wstpi do wojska.
Jak ju powiedziaem, mona tylko mie nadziej, e w przyszoci mieszanie si odrbnych
niegdy pod wzgldem geograficznym podgatunkw, dokonujce si coraz czciej na caym
wiecie, doprowadzi do coraz wikszego stapiania si ich cech charakterystycznych, a w
kocu uderzajce i widzialne rnice cakowicie zanikn. Tymczasem odwieczna potrzeba
kierowania agresji nagromadzonej w grupach swoich na grupy obcych bdzie zaciemnia
sytuacj i sprawia, e w dalszym cigu podgatunki obcych bd odgrywa narzucone im
role. Nasze irracjonalne emocje nie pozwalaj na dokonywanie waciwych rozrnie.
Niezbdny jest do tego racjonalny i logiczny rozum.
Posuyem si przykadem pooenia Murzynw amerykaskich, gdy problem ten
ma obecnie wyjtkowe znaczenie. Nie jest on niestety niczym niezwykym. Ten wzorzec
powtarza si na caej kuli ziemskiej od czasu, gdy czowiek sta si rzeczywicie mobilny.
Nawet przy braku jakichkolwiek rnic podgatunkowych, ktre mogyby podtrzymywa i
podsyca konflikt, szerz si niezwyke wprost przejawy irracjonalizmu. Wci istnieje
faszywe przekonanie, e czonek innej grupy musi posiada jakie szczeglne dziedziczne
cechy charakteru typowe dla tej grupy. Jeli nosi on inny mundur, mwi innym jzykiem, czy
wyznaje inn religi., w zupenie nielogiczny sposb mniema si, e ma on rwnie inn,
biologicznie uwarunkowan osobowo. Niemcom przypisuje si obsesyjn pracowito i
metodyczno, Wochom nadmiern emocjonalno, Amerykanom ekspansywno i
ekstrawertyzm, Brytyjczykom sztywno i rezerw, Chiczykom pokrtno i tajemniczo,

100

Hiszpanom wynioso i pych, Szwedom uprzejmo i agodno, Francuzom gderliwo i


ktliwo, i tak dalej.
Uoglnienia te s prostackimi uproszczeniami, nawet jeli traktowa je jako
powierzchown ocen nabytych cech narodowych, ale niestety id one jeszcze dalej, gdy
wielu ludzi uznaje je za wrodzone wyrniki charakteryzujce odnone grupy obcych. W
gruncie rzeczy jest to rezultat przekonania, e jakim cudem "rasy" zaczy si od siebie
rni i e doszo przy tym do jakich zmian genetycznych. Jest to jednak tylko absurdalne
mylenie yczeniowe zwizane ze skonnoci do tworzenia grup swoich. Ponad dwa tysice
lat temu bardzo dobrze wyrazi to Konfucjusz, mwic: "Ludzie maj podobn natur; to ich
zwyczaje oddalaj ich od siebie". Ale zwyczaje, jako cz tradycji kulturowej, mona atwo
zmieni, gdy tymczasem popd do tworzenia grup swoich bazuje na czym bardziej trwaym i
fundamentalnym, co skutecznie oddzielaoby "ich" od "nas". Jako gatunek pomysowy, gdy
nie potrafimy odkry takich rnic, nie wahamy si je wynale. Z niesychan pewnoci
siebie beztrosko pomijamy fakt, e prawie wszystkie narody, ktre wymieniem, powstay ze
skomplikowanych kombinacji wczeniejszych przegrupowa, wielokrotnych krzywek i
zrostw. Ale na logik nie ma tu miejsca.
Cay

gatunek

ludzki

ma

wsplny

zakres

wzorcw

zachowania.

Midzy

poszczeglnymi ludmi istniej wprost kolosalne podstawowe podobiestwa. Paradoksalnie,


jednym z tych podobiestw jest tendencja do tworzenia odrbnych grup "swoich" i poczucie,
e jest si w jaki bardzo zasadniczy sposb innym od czonkw pozostaych grup. Poczucie
to jest tak silne, e pogldy, jakie wyraziem w tym rozdziale, wcale nie spotykaj si z
powszechn aprobat. Jednak dowody dostarczone przez biologi s nie do odparcia i im
prdzej trafi ludziom do przekonania, tym bardziej moe staniemy si tolerancyjni w
naszych stosunkach midzygrupowych.
Jedn z naszych cech biologicznych, na ktr ju zwracaem uwag, jest
wynalazczo. Nie ulega wtpliwoci, e wci bdziemy prbowali wyraa siebie w jaki
nowy sposb i e te nowe sposoby bd si rni w rnych grupach i w rnych epokach.
Ale dotyczy to cech powierzchownych, ktre atwo si pojawiaj i rwnie atwo znikaj.
Mog one powstawa i znika w okresie ycia jednego pokolenia, podczas gdy wyonienie si
jednego gatunku, takiego jak nasz, i wytworzenie jego podstawowych cech biologicznych
trwa setki tysicy lat. Cywilizacja liczy sobie zaledwie dziesi tysicy lat. Zasadniczo wci
jestemy tym samym rodzajem zwierzcia, jakim byli nasi myliwscy przodkowie. Wszyscy
bez wyjtku, bez wzgldu na narodowo, wyrolimy z tego samego pnia. Wszyscy mamy te
same podstawowe cechy genetyczne. Pod fantastyczn rozmaitoci kostiumw, ktre
101

nosimy, wszyscy jestemy nagimi mapami. Lepiej o tym pamita, gdy przystpujemy do
zabawy w te nasze grupowe gry w "swoich" i "obcych" i gdy cinienie ycia w
superplemieniu sprawia, e gry te wymykaj si spod naszej kontroli, a my stwierdzamy, e
jestemy o krok od przelewu krwi ludzi, ktrzy pod innym przybraniem s dokadnie tacy
sami jak my.
To powiedziawszy, mimo wszystko czuj si nieswojo. atwo zgadn dlaczego. Z
jednej strony stwierdziem, e popd do tworzenia grup swoich jest nielogiczny i irracjonalny,
z drugiej za strony -e warunki na tyle dojrzay do walki midzygrupowej, e jedyn nasz
nadziej jest zastosowanie racjonalnej i inteligentnej kontroli. Zachcanie do racjonalnego
kontrolowania czego, co jest gboko nieracjonalne, moe by poczytane za przejaw
nieuzasadnionego optymizmu z mojej strony. By moe postulat, by procesy racjonalnego
mylenia wykorzysta chocia jako pomoc w rozwizaniu problemu, nie jest zbyt
wygrowany, ale na razie nic nie wry, e one same pozwol tego dokona. Wystarczy tylko
spojrze, jak najzupeniej sprawni intelektualnie protestujcy wal po gowach policjantw
transparentami z napisem "Powstrzyma przemoc", albo posucha, jak najznakomitsi
politycy popieraj wojn "dla zapewnienia pokoju" -aby sobie uwiadomi, e racjonalna
powcigliwo w takich sprawach jest czym do zudnym. Trzeba tu czego innego.
Musimy znale jaki sposb, by u rda rozprawi si z tymi czynnikami naszej ludzkiej
kondycji, ktre tak skutecznie pchaj nas do uywania przemocy w stosunkach
midzygrupowych.
Jakkolwiek mwiem ju, co to takiego, warto jeszcze przypomnie, co mam na myli.
1.

Powstanie odrbnych terenw zamieszkanych przez poszczeglne plemiona

2.

Rozrost plemion do wymiarw przeludnionych superplemion.

3.

Wynalezienie broni, ktra zabija na odlego.

4.

Odsunicie przywdcw od bitewnych linii frontu.

5.

Utworzenie klasy specjalistw od zabijania.

6.

Powikszajce si rnice w rozwoju techniki w poszczeglnych grupach.

7.

Wzrost poziomu frustracji spowodowanej walk o status w obrbie grup.

8.

Wymagania stawiane przywdcom w rywalizacji o status midzygrupowy.

9.

Utrata tosamoci spoecznej w obrbie superplemion.

10.

Wykorzystanie popdu do wsppracy w celu udzielenia pomocy atakowanym

ludzi.

wsptowarzyszom.

102

Jedynym czynnikiem, ktry celowo pominem, jest rozwj rnicych si midzy


sob ideologii. Jako zoologowi, opisujcemu czowieka jako zwierz, trudno mi, w
omawianym kontekcie, powanie traktowa takie rnice. Przy ocenie sytuacji
midzygrupowej, w kategoriach rzeczywistego zachowania, nie za w kategoriach sownego
teoretyzowania, rnice ideologiczne trac wano w porwnaniu z czynnikami o
charakterze bardziej podstawowym. Rnice te s po prostu gorczkowo poszukiwanymi,
grnolotnymi wymwkami, usprawiedliwiajcymi zabijanie tysicy istnie ludzkich.
Przygldajc si tej licie, trudno ustali, od czego naleaoby zacz poprawianie
sytuacji. Czynniki te jako cao zdaj si stanowi niewzruszon gwarancj, e ludzie
zawsze bd toczyli midzy sob wojny.
Pamitajc, e obecny stan opisaem jako ludzkie zoo, mona przypuszcza, i
spojrzenie do wntrza klatek w zwierzcym zoo zaowocuje jakim pomysem. Jak ju
mwiem, dzikie zwierzta yjce w naturalnym rodowisku nie zabijaj zwykle masowo
zwierzt tego samego gatunku. Ale co z tymi, ktre yj w klatkach? Czy w mapiarniach
zdarzaj si masakry, czy w lwiarniach dokonuje si linczw, czy wreszcie w ptaszarniach
odbywaj si walne bitwy? Z pewnymi do oczywistymi zastrzeeniami, na pytania te trzeba
odpowiedzie twierdzco. Walki o status midzy staymi czonkami zbyt licznych grup
zwierzt w zoo s krwioercze, a jak dobrze wie kady pracownik zoo, sytuacja staje si
jeszcze gorsza, gdy do takiej grupy prbuje si wprowadzi nowe osobniki. Istnieje wielkie
niebezpieczestwo, e intruzi stan si przedmiotem zbiorowej wrogoci i bd bezlitonie
przeladowani. Traktuje si ich jak najedcw, stanowicych nieprzyjacielsk grup obcych.
Niewiele mog one zrobi, aby powstrzyma wcieke napaci na siebie. Jeeli zamiast
paradowa dumnie w rodku klatki, przycupn dyskretnie w kcie, i tak zostan stamtd
wyposzone i zaatakowane.
Nie dzieje si tak zawsze i wszdzie. Zwykle zdarza si to wtedy, gdy mamy do
czynienia z gatunkiem najbardziej naraonym na nienaturalne stoczenie, wynikajce z braku
dostatecznej przestrzeni. Jeeli dotychczasowi stali mieszkacy klatki maj wicej miejsca,
ni potrzebuj, z pocztku mog oni atakowa nowo przybyych i wypdza ich ze swoich
ulubionych miejsc, ale nie bd ich dalej przeladowa w zbyt brutalny sposb. Obcym
pozwala si zwykle w kocu zamieszka w jakiej innej czci pomieszczenia. Jeli jednak
przestrze jest zbyt maa, tego rodzaju stabilizacja stosunkw nigdy nie nastpi i nieuchronnie
dojdzie do rozlewu krwi.
Mona to zademonstrowa w dowiadczeniu. Cierniki (Gas-terosteus) to rybki
trzymajce si swych terenw w okresach tara. Samczyk buduje gniazdo w wodorostach i
103

broni swego obszaru przed innymi samcami tego samego gatunku. Pojedynczy samczyk -w
tej sytuacji samotnik -reprezentuje "grup swoich", a kady z jego posiadajcych swj wasny
rewir rywali reprezentuje "grup obcych". W naturalnych warunkach, w rzece lub w potoku,
kady samczyk ma do miejsca i dlatego wrogie spotkania z rywalami ograniczaj si na
og do pogrek i kontr pogrek. Dusze walki zdarzaj si rzadko. Jeeli nakoni si
dwch samczykw do zbudowania gniazd po dwch przeciwnych stronach dugiego
akwarium, wwczas, podobnie jak w warunkach naturalnych, spotykaj si one, groc sobie
nawzajem, mniej wicej w poowie zbiornika. Nie dochodzi do adnych gwatownych akcji.
Jeli jednak wodorosty do budowania gniazd umieci si w maych ruchomych pojemnikach,
prowadzcy dowiadczenie moe te pojemniki przysuwa coraz bliej do siebie i w ten
sposb sztucznie zagszcza terytoria. W miar zbliania si pojemnikw gospodarze
terytoriw coraz wyraniej demonstruj swoj wrogo. Wreszcie system zrytualizowanych
pogrek i kontr pogrek puszcza i wywizuje si ostra walka. Zapominajc o budowaniu
gniazd, samczyki nieustannie skubi i szarpi sobie wzajemnie petwy, a ich wiatek staje si
nagle scen przemocy i brutalnoci. Gdy tylko jednak znw odsunie si od siebie pojemniki z
gniazdami, powraca pokj, a pole bitwy ucisza si, by znw sta si aren nieszkodliwych,
zrytualizowanych demonstracji pogrek.
Lekcja ta jest do pouczajca. Gdy mae, pierwotne plemiona ludzi rozrosy si do
wymiarw superplemion, miao to w istocie niemal taki sam skutek, jakbymy na sobie
samych przeprowadzali dowiadczenie z ciernikami. Jeeli ludzkie zoo ma si czego
nauczy od zwierzcego zoo, musimy zwrci szczegln uwag na ten drugi etap tego
dowiadczenia.
Patrzc bezlitonie obiektywnym okiem ekologa na pene przemocy zachowanie si
gatunkw yjcych w warunkach przeludnienia, dostrzega si dziaanie samo ograniczajcego
si mechanizmu adaptacyjnego. Mechanizm ten mona opisa jako okruciestwo wobec
jednostki, a dobrodziejstwo dla gatunku. Kady bowiem gatunek ma swj wasny "puap"
populacyjny. Jeeli liczby przekrocz ten puap, nastpuje jakie miercionone dziaanie
interwencyjne, w wyniku ktrego liczby znowu malej. Warto w tym wietle przez chwil
zastanowi si nad przemoc w wiecie u ludzi.
By moe zabrzmi to bezdusznie, ale wydaje si, e od chwili gdy po raz pierwszy,
jako gatunek, dowiadczylimy przeludnienia, gorczkowo poszukujemy sposobw
skorygowania tej sytuacji i zmniejszenia liczby nas samych tak, by bya ona waciwsza z
biologicznego punktu widzenia. Dziaanie to nie ogranicza si do masowych rzezi takich jak
wojny, zamieszki, bunty i rewolucje. Pomysowo nasza nie zna granic. W cigu wiekw
104

wprowadzilimy ca gam czynnikw samo ograniczajcych. Spoeczestwa pierwotne, gdy


tylko po raz pierwszy dowiadczyy przeludnienia, zaczy stosowa takie praktyki jak
dzieciobjstwo, ofiary z ludzi, okaleczenia, polowanie na gowy, kanibalizm i wszelkiego
rodzaju wymylne tabu seksualne. Nie byy to oczywicie wiadomie wdraane sposoby
kontroli liczby ludnoci, a jednak tej kontroli suyy. Ich stosowanie nie doprowadzio
wszake do cakowitego zahamowania staego wzrostu liczby ludnoci.
Wraz z postpem w dziedzinie techniki podnosi si poziom ochrony ycia jednostki
ludzkiej i te pierwotne praktyki stopniowo zarzucano. Jednoczenie przypuszczono
zmasowany atak na choroby, susze i gd. Gdy tylko liczba ludnoci w poszczeglnych
rejonach znw zacza gwatownie wzrasta, pojawiy si nowe czynniki samo ograniczajce.
Po zaniku dawnych tabu seksualnych pojawiy si nowe filozofie seksu, ktrych skutkiem
byo zmniejszenie podnoci w poszczeglnych grupach. Szerzyy si nerwice i psychozy,
negatywnie wpywajc na rozrodczo. Zwikszya si liczba niektrych praktyk seksualnych,
takich jak antykoncepcja, masturbacja, stosunki oralne i analne, homoseksualizm, fetyszyzm i
sodomia, ktre dostarczaj zaspokojenia seksualnego bez ryzyka zapodnienia. Niewolnictwo,
wizienia, kastracja i dobrowolny celibat take odgryway tu swoj rol.
Na domiar wszystkiego jednostki traciy ycie za spraw szeroko stosowanej aborcji,
morderstw, wyrokw mierci, zabjstw, samobjstw, pojedynkw oraz dobrowolnego
uprawiania niebezpiecznych lub grocych mierci sportw i innych rozrywek.
Wszystkie te praktyki su wyeliminowaniu wielkiej liczby istnie ludzkich spord
naszych przeludnionych spoecznoci albo przez zapobieganie zapodnieniom albo przez
niszczenie ycia. Zebrane razem, praktyki te tworz list przeraliw. A jednak ostatecznie
okazao si, e nawet w poczeniu z licznymi wojnami i rewolucjami s one cakowicie
nieskuteczne. Gatunek ludzki nie tylko przetrwa to wszystko, ale dalej rozmnaa si
nadmiernie w coraz szybszym tempie.
Cae lata uparcie wzbraniano si przed uznaniem tych tendencji za przejaw jakiego
biologicznego defektu w mechanizmach ustalania liczebnoci populacji. Wci nie chcemy
uzna, e jest to sygna ostrzegawczy przed wielk katastrof ewolucyjn. Robi si wszystko,
co moliwe, aby zdelegalizowa owe praktyki i aby chroni prawo kadego czowieka do
ycia i do rozmnaania si. A nastpnie, gdy populacje ludzkie osigaj rozmiary coraz
bardziej niemoliwe do opanowania, wykorzystujemy nasz pomysowo i rozwijamy postp
techniczny, ktry pomaga jako znosi te nienaturalne warunki spoeczne.
Z upywem kadego dnia, w ktrym pojawiaj si na wiecie kolejne setki tysicy
mieszkacw naszego globu, walka staje si coraz trudniejsza. Jeeli nie zmieni si obecne
105

postawy, wkrtce stanie si ona zupenie niemoliwa. Pojawi si co, co zredukuje liczb
ludnoci bez wzgldu na nasze dziaania. Moe bdzie to wzrost liczby zaburze
umysowych, ktry doprowadzi do szaleczego i nie kontrolowanego stosowania broni o
wielkiej sile raenia. Moe bd to rosnce zanieczyszczenia chemiczne albo byskawicznie
szerzce si choroby, przybierajce rozmiary epidemii. Stoimy przed wyborem: albo
pozostawi sprawy losowi, albo prbowa wpyn na zmian sytuacji. Jeeli wybierzemy to
pierwsze, istnieje realne niebezpieczestwo, e potny i gwatowny wzrost demograficzny
zniszczy w kocu nasze systemy obronne: jego skutki bd porwnywalne do skutkw
pknicia tamy i bdzie to cakowita zagada naszej cywilizacji. Jeeli za wybierzemy drug
z tych moliwoci, potrafimy moe zapobiec katastrofie. Jak przeto zabieramy si do
wdroenia waciwej metody kontrolowania sytuacji?
Pomys narzucenia jakiego szczeglnego sposobu powstrzymujcego rozmnaanie
si i skierowanego przeciw yciu jest sprzeczny z waciwym nam duchem wsppracy.
Jedyn moliwoci jest zachcanie do dobrowolnej kontroli. Moglibymy oczywicie
promowa i nobilitowa coraz bardziej niebezpieczne sporty i rozrywki. Moglibymy
popularyzowa samobjstwa ("Nie czekaj na chorob -umieraj teraz, bezbolenie!"), albo te
wykreowa nowy, wyrafinowany kult celibatu ("czysto to rado"). Mona by zaangaowa
agencje reklamowe na caym wiecie do szerzenia przekonywajcej propagandy, ktra
wychwalaaby zalety natychmiastowej mierci.
Nawet gdybymy zastosowali takie nadzwyczajne (a z biologicznego punktu widzenia
marnotrawne rodki), naley wtpi, czy pozwoliyby one w znaczcy sposb ograniczy
przyrost ludnoci. Oglnie preferowan dzi metod jest technicznie zaawansowana
antykoncepcja, wraz z dodatkowym drugorzdnym rodkiem, jakim jest legalne usuwanie nie
chcianych ci. Jak zaznaczyem w jednym z poprzednich rozdziaw, istnieje walny
argument na rzecz antykoncepcji: zapobieganie yciu jest lepsze ni leczenie jego patologii.
Jeeli co ma zgin, to lepiej, jeli jest to jajo i sperma anieli mylce i czujce istoty
ludzkie, ktre kochaj i s kochane i ktre ju si stay integraln i wspzalen czstk
spoeczestwa. W odpowiedzi na argument, e stosujc antykoncepcj w karygodny sposb
marnuje si nie zapodnione jaja i sperm, mona zauway, e sama natura jest
zdumiewajco rozrzutna, gdy kobieta produkuje w cigu swojego ycia okoo czterystu jaj, a
dojrzay mczyzna -co dzie dosownie miliony plemnikw zawartych w spermie.
Niemniej s tu te i strony ujemne. Podobnie jak niebezpieczne sporty stwarzaj due
prawdopodobiestwo selektywnego eliminowania ze spoeczestwa najmielszych jednostek,
a samobjstwa eliminuj jednostki najbardziej wraliwe i pene wyobrani, tak te
106

antykoncepcja moe najbardziej dotkn najinteligentniejszych. Aby dziaa skutecznie, w


obecnym stadium rozwoju rodki antykoncepcyjne wymagaj pewnego poziomu inteligencji,
rozwagi i samokontroli. Osoby o niszym poziomie inteligencji maj wic wiksze szanse na
dokonanie pocz. A jeli ich poziom inteligencji jest w jakiej mierze zaleny od czynnikw
genetycznych, czynniki te zostan przekazane ich potomstwu. Powoli, lecz nieuchronnie te
cechy genetyczne bd si szerzy i rozpowszechnia w skali spoeczestwa jako caoci.
Aby wic wspczesna antykoncepcja moga funkcjonowa skutecznie i rwnomiernie,
naley dokona szybkiego postpu w kierunku wynalezienia jak najmniej skomplikowanych
technik, wymagajcych minimum stara i uwagi. Wraz z tym trzeba przypuci atak na
postawy spoeczne wobec praktykowania antykoncepcji. Jedynie zmniejszenie zapodnie o
150 tysicy dziennie w stosunku do stanu obecnego zapewnioby utrzymanie ludnoci kuli
ziemskiej na obecnym, i tak ju nadmiernie wysokim poziomie.
Co wicej, jakkolwiek samo to zmniejszenie ju jest wystarczajco trudnym celem,
naleaoby jeszcze doprowadzi do tego, aby kontrola urodze bya rwnomierna na caym
wiecie, a nie skupiaa si jedynie w kilku najbardziej owieconych regionach. Jeeli postp w
dziedzinie antykoncepcji bdzie nierwnomierny pod wzgldem geograficznym, doprowadzi
on nieuchronnie do destabilizacji i tak ju bardzo napitych stosunkw midzy
poszczeglnymi regionami.
Rozwaajc te problemy, trudno by optymist, ale przypumy na chwil, e udao
si je w jaki cudowny sposb rozwiza i e ludzka populacja utrzymuje si mniej wicej na
obecnym poziomie. Oznacza to, e jeli uwzgldnimy ca ldow powierzchni kuli
ziemskiej i wyobrazimy sobie, e jest ona rwnomiernie zaludniona, to i tak okae si, e
gsto zaludnienia jest 600 razy wiksza ni w czasach czowieka pierwotnego. Nawet
gdyby nam si udao zatrzyma przyrost ludnoci i w jaki sposb rozgci ludzi na caym
obszarze kuli ziemskiej, nie wolno si udzi, e osigniemy stan, ktry chocia w
przyblieniu bdzie przypomina warunki, w jakich rozwijali si nasi pradawni przodkowie.
Gdybymy chcieli zapobiec wybuchom przemocy i wszelkim konfliktom, bdziemy wci
musieli podejmowa olbrzymie wysiki na rzecz samodyscypliny. Byaby to jednak
przynajmniej jaka szansa. Jeeli jednak beztrosko dopucimy do dalszego wzrostu
zaludnienia, ju wkrtce szans t zaprzepacimy.
Na domiar zego, musimy te pamita, e owo szesetkrotne przekroczenie
pierwotnego poziomu naturalnego jest tylko jednym z dziesiciu czynnikw usposabiajcych
nas do wojen. Jest to perspektywa przeraajca, gdy z dnia na dzie coraz bardziej realne
staje si niebezpieczestwo cakowitego zniszczenia obecnej cywilizacji.
107

Intrygujce jest rozwaanie, co by si stao, gdybymy ju naprawd przestali istnie.


Czynimy tak wielkie postpy w rozwijaniu coraz skuteczniejszych technik wojny biologicznej
i chemicznej, e bro jdrowa moe ju wkrtce sta si osobliwym zabytkiem. Gdy do tego
dojdzie, urzdzenia nuklearne zajm miejsce waciwe broni konwencjonalnej i bd uywane
do wzajemnej nierozwanej wymiany ciosw midzy gwnymi superplemionami. (W miar
powikszania si liczby pastw nuklearnych "gorca linia" stanie si niesychanie
skomplikowan "gorc sieci"). Powstaa w ten sposb chmura radioaktywna okrywajca
ziemi bdzie roznosi mier wrd wszystkich form ycia, na ktre spadnie deszcz lub
nieg. Jedynie Buszmeni afrykascy i inne odlege grupy yjce na jaowych terenach
pustynnych bd miay szans przetrwania. Jak na ironi, Buszmeni, wci yjc w
prymitywnych warunkach waciwych wczesnym ludom myliwskim, s dzi najbardziej
upoledzon grup ludzk. Wydaje si, e oznacza to zaczynanie wszystkiego od nowa lub te
jest znakomitym przykadem sprawdzenia si proroctwa, e cisi posid ziemi.

108

5.

WPOJENIE I FASZYWE WPOJENIE

yjc w ludzkim zoo musimy wiele si uczy i wiele pamita, ale wrd
biologicznych maszyn do uczenia si umys czowieka jest pod tym wzgldem niezrwnany.
Majc do dyspozycji 14 miliardw cile ze sob powizanych i aktywnych komrek,
jestemy w stanie przyswoi sobie i zmagazynowa ogromn liczb wrae.
Na co dzie maszyneria ta funkcjonuje bez adnych zakce, ale gdy na zewntrz
dzieje si co niezwykego, wcza f si specjalny system do sytuacji nagych. W warunkach
superplemiennych wtedy wanie sprawy przybieraj niewaciwy obrt. S po temu dwie
przyczyny. Z jednej strony ludzkie zoo, w ktrym yjemy, jest dla nas oson przed
niektrymi l dowiadczeniami. Zwykle nie zabijamy zwierzyny, lecz jedynie kupujemy
miso. Nie ogldamy trupw, bowiem przykrywa si je kocem lub chowa w jakiej skrzyni.
Oznacza to, e gdy bariery ochronne zostan sforsowane przemoc, wywiera to na nasz mzg
niezwykle silny wpyw.

Z drugiej strony -przejawy przemocy wystpujcej w

superplemionach i forsujcej te bariery przybieraj czsto tak ogromne rozmiary, e nasze


mzgi nie s przygotowane do zmagania si z nimi. Wanie ten typ uczenia si w sytuacjach
nagych wart jest tego, aby przyjrze mu si dokadniej.
Kady, kto kiedykolwiek bra udzia w powanym wypadku drogowym, atwo
zrozumie, o co mi chodzi. Najmniejszy i najbardziej przykry szczeg w uamku sekundy
zapada nam gboko w pami i pozostaje tam do koca ycia. Wszyscy marny osobiste
dowiadczenia tego typu. Na przykad, gdy miaem siedem lat, omal nie utopiem si i do dzi
pamitam wszystko tak wyrazicie, jakby to zdarzyo si dopiero wczoraj. Skutek tego
dowiadczenia z lat dziecistwa by taki, e dopiero po trzydziestu latach byem zdolny
zmusi si do opanowania irracjonalnego lku przed pywaniem. Jak wszystkie dzieci w
okresie dojrzewania miaem pniej wiele rnych innych nieprzyjemnych dowiadcze, ale
znakomita ich wikszo nie pozostawia we mnie adnych trwaych ladw.
Wydaje si wic, e idc przez ycie, marny do czynienia z dwoma rodzajami
dowiadcze. Pierwszy to taki, w ktrym krtki kontakt z jak sytuacj wywiera niezatarty i
niezapomniany wpyw, w drugim za powstaje jedynie ulotne wraenie, ktre atwo ulega
zapomnieniu. Posugujc si tymi terminami do swobodnie, moemy okreli ten pierwszy
rodzaj jako uczenie si metod traumatyczn, a ten drugi jako uczenie si metod zwyk. W
uczeniu si metod traumatyczn skutek jest zupenie nieproporcjonalny do poprzedzajcego
dowiadczenia. W uczeniu si metod zwyk dowiadczenie musi si wielokrotnie

109

powtrzy, aby jego wpyw by trway. Brak wzmocnienia w zwykym uczeniu si powoduje
zanik reakcji, co nie zachodzi w uczeniu si metod traumatyczn.
Prby zmodyfikowania uczenia si metod traumatyczn napotykaj wielkie trudnoci
i atwo mog jeszcze pogorszy sytuacj, co nie grozi w uczeniu si metod zwyk. Dobrze
ilustruje to mj wasny przykad tonicia. Im bardziej mi zachwalano rozkosze pywania, tym
bardziej byem mu niechtny. Gdyby ten pierwszy wypadek nie by dla mnie tak
traumatyczny, zamiast reagowa coraz bardziej negatywnie, reagowabym coraz bardziej
pozytywnie.
Chocia tematem tego rozdziau nie s przeycia traumatyczne, stanowi one
poyteczne dla nas wprowadzenie. Pokazuj wyranie, e istota ludzka jest zdolna do
specjalnego rodzaju uczenia si -niewiarygodnie szybkiego, trudnego do zmodyfikowania,
niesychanie trwaego, a przy tym nie wymagajcego wiczenia celem uzyskania doskonaych
wynikw. A korci, aby sobie yczy nabycia umiejtnoci takiego czytania ksiek, co
pozwolioby na zawsze zapamita ca tre po zaledwie jednorazowym pobienym
przejrzeniu. Jednake1 gdyby cae nasze uczenie si miao przebiega w ten sposb,
cakowicie stracilibymy poczucie wartoci. Wszystko miaoby dla nas jednakowe znaczenie i
cierpielibymy na nieumiejtno rozrniania tego, co wane, od tego, co niewane. Szybkie
i trwae uczenie si jest moliwe jedynie w waniejszych chwilach ycia. Przeycia
traumatyczne, czyli urazy, s tylko jedn stron medalu. Teraz pragn go odwrci i zbada
jego drug stron, ktr mona okreli mianem "wpojenie" (imprinting).
Podczas gdy urazy s zwizane z bolesnymi dowiadczeniami negatywnymi, wpojenie
jest procesem pozytywnym. Zwierz dowiadczajce wpojenia rozwija w sobie pozytywne
przywizanie do czego. Podobnie jak w urazach -proces szybko dobiega koca, jest
nieodwracalny i nie wymaga dalszych wzmocnie. U ludzi zachodzi to midzy matk i
dzieckiem.
Ponownie moe si zdarzy, gdy dziecko doronie i zakocha si. Przywizanie si do
matki, do dziecka lub do towarzysza ycia s to trzy spord najbardziej istotnych przejaww
uczenia si, jakie s naszym udziaem w cigu caego ycia i one wanie wyrniaj si tym,
e otrzymuj specjalne wsparcie ze strony mechanizmu wpojenia. W gruncie rzeczy sowo
"mio" okrela powszechne emocje towarzyszce procesowi wpojenia. Zanim jednak
wnikniemy gbiej w istot tej sytuacji u ludzi, przyda nam si krtkie spojrzenie na inne
gatunki.
Wiele modych ptakw natychmiast po wykluciu si z jaja musi wyrobi w sobie
przywizanie do matki i nauczy si j rozpoznawa. Wtedy mog one ju poda za ni i
110

bezpiecznie trzyma si blisko niej. Gdyby wieo wyklute kurcztka lub kaczuszki nie miay
tego, atwo mogyby si zgubi i zgin. S one zbyt aktywne i ruchliwe, by bez pomocy
wpojenia matka moga je utrzyma razem i chroni. Proces ten moe si dokona dosownie
w cigu paru minut. Pierwszy duy ruchomy przedmiot dostrzeony przez kurczaczki lub
kaczuszki automatycznie staje si "matk". Oczywicie w normalnych warunkach jest to
naprawd ich matka, ale w warunkach dowiadczalnych moe to by niemal wszystko. Jeeli
pierwszym duym ruchomym przedmiotem, ktry dojrz kurczta w inkubatorze, jest
pocigany za sznurek pomaraczowy balon, bd one za nim poday. Balon wkrtce staje
si "matk". Proces wpojenia postpuje tak szybko, e jeli po kilku dniach kurczta
otrzymaj moliwo wyboru midzy owym pomaraczowym balonem a prawdziw matk
(ktra poprzednio bya trzymana poza zasigiem ich wzroku), wybior balon. Nie mona
znale bardziej efektownego dowodu istnienia zjawiska wpojenia anieli widok stadka
kurczt dowiadczalnych gorliwie drepczcych w lad za pomaraczowym balonem i
zupenie nie zwracajcych uwagi na prawdziw matk, ktra znajduje si w pobliu.
Gdyby nie tego rodzaju eksperymenty, mona by dowodzi, e mode ptaki
przywizuj si do swych naturalnych matek, poniewa w ich obecnoci znajduj jak
korzy. Trzymanie si blisko matki daje ciepo, poywienie, wod i tak dalej. Ale
pomaraczowe balony nie daj takich korzyci, a mimo to z atwoci, wyrazicie uosabiaj
matk.. Wpojenie nie jest wic kwesti reakcji na korzyci, jak w zwykym uczeniu si, lecz
jest to po prostu kwestia ogldu czego. Mona by to nazwa "uczeniem si przez ogld".
Ponadto, inaczej ni w zwykym uczeniu si, ma ono te okres krytyczny. Mode kurczaki i
kaczuszki s podatne na wpojenie tylko przez krtki okres kilku dni po wykluciu si z jaja. Z
upywem czasu zaczynaj si ba duych ruchomych przedmiotw i jeli w tym okresie
wpojenie nie .nastpi, pniej przychodzi im ju ono z trudnoci.
W miar rozwoju mode ptaki uniezaleniaj si i przestaj chodzi za matk. Ale
wpyw wczesnego wpojenia nie zanika. Dziki niemu nie tylko wiedz, kto jest ich matk, ale
te do jakiego nale gatunku. Ju jako dorosym ptakom pomaga im to dokona wyboru
partnera seksualnego spord wasnego, a nie jakiego obcego gatunku.
To take mona udowodni dowiadczalnie. Jeeli mode samczyki jakiego gatunku
s wychowywane przez przybranych rodzicw innego gatunku, to gdy dojrzej, mog
prbowa parzy si z przedstawicielami przybranego, a nie z partnerami wasnego gatunku.
Nie jest to regua, ale istnieje wiele takich przypadkw. (Nie wiadomo jeszcze, dlaczego
dzieje si tak tylko czasem).

111

Wrd zwierzt yjcych w niewoli ta podatno na zwizek z niewaciwym


gatunkiem

moe

prowadzi

do

rnych

dziwacznych

sytuacji.

Gdy synogarlice

wychowywane przez gobie osigaj dojrzao pciow, nie zwracaj uwagi na inne
synogarlice, lecz usiuj parzy si z gobiami. yjcy w zoo paw wychowany samotnie w
pomieszczeniu dla wi olbrzymich, uporczywie dobiera si do zdezorientowanych gadw,
ignorujc wieo przyby pawic.
Okrelam to zjawisko mianem "faszywego wpojenia".
Wystpuje ono powszechnie w sferze stosunkw ludzko-zwierzcych. Gdy niektre
zwierzta, od urodzenia yjce z dala od przedstawicieli swojego gatunku, wychowane s
przez ludzi, mog pniej reagowa, nie tyle ksajc rk, ktra je karmi, co raczej prbujc z
ni kopulowa. Stwierdzono, e tak wanie reaguj gobie. Nie jest to nowe odkrycie. Fakt
ten znany jest od czasw staroytnych, kiedy to rzymskie damy trzymay mae ptaszki, aby w
ten sposb si z nimi zabawia. (Jak si wydaje, Leda miaa wiksze aspiracje). Chowane w
domu ssaki czasami obejmuj ludzkie nogi i usiuj z nimi kopulowa, o czym z przykroci
przekona si niejeden posiadacz psa. Dozorcy w zoo musz si uwanie rozglda podczas
okresw godowych. Musz by przygotowani na odpieranie awansw wszelkich zwierzt, od
kochliwego emu do jelenia w czasie snu, jeli przedstawiciele tych gatunkw byli wczeniej
odizolowani i wychowywani przez ludzi. Ku swemu zaenowaniu sam byem kiedy
obiektem takich awansw ze strony ogromnej samicy panda. Zdarzyo si to w Moskwie,
gdzie zorganizowaem jej spotkanie godowe z jedynym mskim przedstawicielem tego
gatunku yjcym poza Chinami. Samica zignorowaa jego uporczywe zaloty, ale gdy
wsunem rk przez kraty i poklepaem j po grzbiecie, zareagowaa zadarciem ogona i
przyjciem wobec mnie pozycji zachcajcej, gdy tymczasem samiec sta tu obok. Rnica
midzy tymi zwierztami polegaa na tym, e samica zostaa odizolowana od innych pand w
modszym ni samiec wieku. Samiec osign dojrzao jako panda naleca do pand,
opisywana za tu samica jako panda naleca do ludzi.
Niekiedy "uczowieczone" zwierz sprawia wraenie, jakby w swoich awansach
seksualnych wobec ludzi byo zdolne do rozrnienia ich pci, ale moe to by do
zwodnicze. Na przykad pewien indor z faszywym wpojeniem usiowa parzy si z
mczyznami, a naciera na kobiety. Przyczyna tego okazaa si do niezwyka. Kobiety
chodz w spdnicach i nosz torebki. Agresywne indory okazuj swoje zamiary seksualne za
pomoc opuszczonych skrzyde i korali. W oczach indora z faszywym wpojeniem spdnice
staj si opuszczonymi skrzydami, torebki za -koralami. Dlatego indor ten dostrzega w
kobietach rywali i dlatego atakowa je, adresujc swoje awanse do mczyzn.
112

W ogrodach zoologicznych peno jest zwierzt, ktre z powodu niewczesnej


yczliwoci opiekunw byy pracowicie karmione i pieszczone ludzk rk, a potem zostay
umieszczone z powrotem w towarzystwie przedstawicieli wasnego gatunku. Dla takich
obaskawionych samotnikw inni przedstawiciele tego samego gatunku staj si obcy i zdaj
si nalee do jakiego "innego", dziwnego i straszliwego gatunku. W pewnym zoo yje
dorosy szympans, ktry przez ponad dziesi lat mieszka w jednej klatce z samic. Badania
wykazay, e samiec jest seksualnie sprawny, samica za, zanim umieszczono j z nim w
klatce, miaa potomstwo. Ale poniewa samiec by wychowywany przez czowieka w
odosobnieniu, teraz zupenie j ignoruje. Nigdy nie siedzi obok niej, nie czyci jej ani nie
usiuje jej pokry. Dla niego naley ona do innego gatunku. Wieloletnie przebywanie z ni
niczego w nim nie zmienio.
Zwierzta takie mog sta si niezwykle agresywne w stosunku do przedstawicieli
wasnego gatunku, nie dlatego, e traktuj ich jako rywali, lecz dlatego, e widz w nich
obcych i wrogw. Przestaj tu funkcjonowa stosowane w normalnych sytuacjach rytuay,
pozwalajce na bezkrwawe rozwizywanie konfliktw. Do klatki pielgnowanej ludzk rk i
oswojonej samicy mangusty wpuszczono schwytanego na wolnoci samca, aby doprowadzi
do ich rozmnoenia si, tymczasem ona zaatakowaa go, gdy pojawi si w jej klatce. Po
pewnym czasie wydawao si, e doszli do jakiego w miar stabilnego stanu wzajemnej
niezgody, ale samiec cierpia chyba z powodu silnego stresu, wkrtce bowiem zapad na
chorob wrzodow i zdech. Natomiast samica zaraz potem odzyskaa swoje dawne, pogodne
usposobienie.
Wychowana przez czowieka tygrysica po raz pierwszy w yciu zostaa umieszczona
w klatce ssiadujcej z klatk schwytanego na wolnoci samca. Moga na niego patrze i czu
jego zapach, ale nie mogo doj do bezporedniego spotkania. Zreszt i tak nic by z tego nie
wyszo, bowiem bya ona tak "uczowieczona", e gdy tylko poczua jego obecno, ucieka
do najdalszego kta klatki i za nic nie chciaa si stamtd ruszy. Jak na tygrysic bya to
reakcja nienormalna, ale naturalna u przedstawiciela jej przybranego gatunku, czyli u
czowieka, w ten sposb reagujcego na spotkanie z tygrysem. Reakcja tygrysicy posza
jeszcze dalej, gdy zwierz przestao je i przez kilka dni odmawiao przyjmowania
poywienia. W kocu samiec zosta zabrany, ale musiao min jeszcze kilka tygodni, zanim
zwierz odzyskao aktywno i swoje zwyke, przyjazne usposobienie, przejawiajce si
ocieraniem si o prty klatki, co oznaczao, e domaga si gaskania i pieszczot opiekunw.
W pewnych warunkach hodowlanych u zwierzcia rozwija si podwjna osobowo
w sferze seksualizmu. Jeli zwierz jest wychowywane przez czowieka w obecnoci innych
113

okazw swego gatunku, po osigniciu dojrzaoci moe ono usiowa parzy si zarwno z
ludmi, jak z innymi zwierztarni tego samego gatunku. Faszywe wpojenie jest wtedy
jedynie czciowe i czy si z pewnym stopniem wpojenia prawidowego. Byoby to
niemoliwe u zwierzt, u ktrych proces wpojenia przebiega szybko, takich jak kaczuszki lub
kurczaki, ale ssaki zwykle socjalizuj si wolniej. Jest wtedy wicej czasu na podwjne
wpojenie. Przekonujco udowodniy to bardzo skrupulatne amerykaskie badania na psach. U
psw domowych faza socjalizacji trwa od dwudziestu do szedziesiciu dni. Jeeli
szczeniaki psw domowych cakowicie odizoluje si od ludzi, karmic je w tym okresie
systemem zdalnie sterowanym, wyrastaj one na zwierzta niemal dzikie. Jeeli jednak
wychowuje si je w obecnoci zarwno psw jak ludzi, wykazuj potem przyjazne
usposobienie w stosunku do jednych i do drugich.
Mapki wychowywane w cakowitym odosobnieniu zarwno od innych map jak od
innych gatunkw, nie wyczajc ludzi, w pniejszym yciu niemal nie potrafi nawiza
adnych kontaktw stadnych. Umieszczone razem z aktywnymi seksualnie przedstawicielami
wasnego gatunku, nie wiedz, jak reagowa. Przewanie obawiaj si wszelkiego kontaktu i
podenerwowane, siedz w kcie. Brak jakiegokolwiek wpojenia jest u nich tak wyrany, e
staj si dosownie zwierztami niestadnymi, mimo e nale do niezwykle stadnego gatunku.
Jeli jednak wychowuje si je razem z innymi zwierztami tego samego gatunku, nawet bez
udziau matki, nie podlegaj one temu procesowi i obok wpojenia rodzicielskiego powstaje u
nich te pewien rodzaj wpojenia towarzyskiego. Oba te procesy mog odgrywa rol w
przywizywaniu si zwierzcia do wasnego gatunku.
wiat zwierzcia z faszywym wpojeniem jest czym dziwnym i przeraajcym.
Faszywe wpojenie stwarza psychologiczn hybryd, zachowujc si wedug wzorcw
wasnego gatunku, ale kierujc te zachowania ku przedstawicielom przybranego gatunku.
Zwierz takie jedynie z najwikszym wysikiem, a i to nie zawsze, potrafi przystosowa si
na nowo. U niektrych gatunkw sygnay seksualne pynce od przedstawicieli tego samego
gatunku s na tyle silne, a reakcje na nie na tyle instynktowne, e pozwala im to przetrwa
mimo nienormalnego wychowania. U wielu zwierzt wpojenie jest jednak tak silne, e
przewaa nad wszystkim innym.
Byoby dobrze, gdyby mionicy zwierzt, gorliwie pracujcy nad oswajaniem
modych dzikich zwierzt, pamitali o tym. Pracownicy ogrodw zoologicznych od dawna
borykaj si z wielkimi trudnociami towarzyszcymi rozmnaaniu si wielu swoich
podopiecznych. Niekiedy trudnoci te spowodowane s niewaciwym zakwaterowaniem lub

114

wyywieniem, ale nazbyt czsto przyczyn jest faszywe wpojenie majce miejsce przed
przybyciem zwierzt do zoo.
Jeli chodzi o czowieka, znaczenie wpojenia jest do oczywiste. W cigu pierwszych
miesicy ycia niemowl ludzkie przechodzi delikatn faz socjalizacji, w ktrej wytwarza
si u niego gbokie i trwae przywizanie do wasnego gatunku, a zwaszcza do matki. Jak u
zwierzt przywizanie to nie jest zalene jedynie od korzyci pyncych od matki, takich jak
karmienie i utrzymywanie w czystoci. Dokonuje si te waciwe dla wpojenia uczenie si
przez ogld. Niemowl nie moe trzyma si blisko matki, podajc za ni jak kaczuszka,
ale moe osign ten sam cel posugujc si gam umiechw. Umiech przyciga uwag
matki i zachca j do pozostawania z niemowlciem i do zabawy z nim. Te interludia zabawy
i umiechw pozwalaj utrwali wi midzy dzieckiem i matk. Dokonuje si u nich
wzajemne wpojenie i w ten sposb wytwarza si silne przywizanie wzajemne jako trwaa
wi, ktra ma ogromne znaczenie w dalszym yciu dziecka. Dobrze odywione i utrzymane
w czystoci niemowlta, u ktrych nie dokonao si jednak wczesne wpojenie, mog
odczuwa lki, ktre bd im towarzyszy przez cae ycie. Sieroty i dzieci yjce w
placwkach wychowawczych, gdzie wi i opieka indywidualna s z koniecznoci
ograniczone, nazbyt czsto wyrastaj na penych lku dorosych. Silna wi, utrwalona w
cigu pierwszego roku ycia, pozwala na tworzenie silnych wizi w przyszym dorosym
yciu.
Prawidowe i wczesne wpojenie otwiera dziecku pokane bankowe konto emocji.
Kiedy w przyszym yciu okae si, e wydatki w tym zakresie s znaczne, bdzie ono miao
skd czerpa kapita. Gdy w okresie dorastania dziecka opieka rodzicw ulega zakceniom
(takim jak separacja rodzicw, ich rozwd lub mier), psychiczna prno dziecka bdzie
zaleaa od jakoci wizi, jakie si wytworzyy w cigu pierwszego roku ycia. Te pniejsze
przeycia zbior rzecz jasna swoje niwo, ale bdzie ono nieznaczne w porwnaniu ze
znaczeniem przey, ktrych dziecko dowiadcza w pierwszych miesicach. Picioletni
chopczyk, ewakuowany z Londynu podczas ostatniej wojny i oddzielony od rodzicw, na
pytanie, kim jest, odpowiedzia: "jestem niczyje nic". Wstrzs mia niewtpliwie szkodliwe
skutki, ale w takich sytuacjach trwao szkody w duym stopniu zaley od tego, czy wstrzs
jest potwierdzeniem czy zaprzeczeniem poprzednich dowiadcze. Jeli im przeczy,
spowoduje zamt psychiczny, ktry mona bdzie skorygowa. Jeli jednak wstrzs
dowiadczenia te potwierdza, w pniejszych okresach bdzie on sprzyja utrwaleniu si i
umocnieniu wczeniejszych lkw.

115

Przechodzc teraz do nastpnej fazy wielkich przywiza, dochodzimy do zjawiska


seksualnego, jakim jest tworzenie si par. "Mio od pierwszego wejrzenia" nie zdarza si
moe nam wszystkim, ale z pewnoci nie jest te jedynie mitem. "Zakochiwanie si" ma w
sobie wszystkie cechy procesu wpojenia. Jest ono najbardziej prawdopodobne w okresie
szczeglnej wraliwoci (wczesna doroso). Proces ma przebieg stosunkowo krtki, ale jego
skutki s dugotrwae, pomimo oczywistego nieraz braku jakichkolwiek korzyci.
Mona to zakwestionowa, mwic, e dla wielu z nas najwczeniejsze wizi pary
okazuj si niestae i efemeryczne. W odpowiedzi trzeba zauway, e we wczesnym okresie
dojrzewania i wkrtce potem uksztatowanie si penej zdolnoci do tworzenia powanych
wizi pary wymaga troch czasu. To powolne dojrzewanie stanowi okres przejciowy,
podczas ktrego moemy, e si tak wyra, sprawdza wod, nim do niej wskoczymy.
Gdyby nie to, wszyscy trwalibymy przy swoich pierwszych miociach. We wspczesnym
spoeczestwie naturalny okres przejciowy ulega sztucznemu przedueniu przez przesadne
podtrzymywanie wizi rodzicielskich. Rodzice maj skonno do zatrzymywania przy sobie
potomstwa w okresie, gdy jest ono ju biologicznie zdolne do ycia na wasny rachunek.
Przyczyna tego jest prosta: trudne wymagania, jakie stawia ycie w ludzkim zoo,
uniemoliwiaj czternasto- i pitnastolatkom samodzielne przetrwanie. Ta niezdolno jest
przyczyn pewnego rodzaju dziecicoci, ktra skania rodzicw do kontynuowania swojej
roli nawet wtedy, !i gdy potomstwo osigno ju dojrzao seksualn. To z kolei przedua u
potomstwa funkcjonowanie wielu dziecicych wzorcw zachowa, ktre w nienaturalny
sposb nakadaj si na nowe wzorce, waciwe osobom dorosym. Skutkiem tego s
powane napicia i nierzadko wi rodzice-potomstwo wchodzi w kolizj z powstajc
wanie u modych Skonnoci do tworzenia nowych wizi-wizi pary. .
To nie rodzice ponosz win za to, e ich dzieci nie potrafi '! jeszcze radzi sobie
same w zewntrznym wiecie superplemienia. Nie jest te win dzieci, e nie potrafi unikn
i przekazywania swoim rodzicom sygnaw dziecicej bezradnoci. Bd tkwi w sztucznym
rodowisku miejskim, ktre wymaga duszego okresu terminowania, ni trwa okres wzrostu
modego zwierzcia ludzkiego.
Mimo tych zakce w rozwoju nowo powstaych relacji w zakresie tworzenia si par
wpojenie seksualne wkrtce i tak daje o sobie zna. Mio modych moe i jest na og
efemeryczna, ale bywa te niezwykle silna, do tego stopnia, e "sympatie z dziecistwa"
okazuj si niekiedy obsesyjnie trwae, mimo e nie maj one racji bytu z
socjoekonomicznego punktu widzenia. Jeli nawet, pod cinieniem z zewntrz, wizi takie
ulegn zniszczeniu, pozostawiaj one swj lad. Czsto wydaje si, e pniejsze
116

poszukiwanie partnera seksualnego, ju w cakowicie niezalenej fazie dorosoci,


podporzdkowane jest podwiadomemu deniu do odnalezienia niektrych podstawowych
cech charakterystycznych dla pierwszego wpojenia seksualnego. Niepowodzenie w tym
wzgldzie stanowi, by moe, ukryty czynnik sprzyjajcy niszczeniu fundamentw skdind
udanego maestwa.
To zjawisko zakcenia wizi nie ogranicza si do sytuacji z udziaem "sympatii z
dziecistwa". Moe ono zaistnie na kadym etapie, a w szczeglnoci moe dawa si
odczu w powtrnych zwizkach maeskich, w ktrych czsto dokonuje si milczcych, a
czasem i jawnych porwna z poprzednimi partnerami. Moe ono te odgrywa jeszcze
jedn, bardzo szkodliw rol, kiedy to wi rodzice-dzieci ulega pomieszaniu z wizi
seksualn. Aby to zrozumie, trzeba jeszcze raz przyjrze si temu, jak wi rodzicepotomstwo oddziauje na niemowl. Komunikuje ona niemowlciu:

1. To jest moja matka/mj ojciec.


2. To jest gatunek, do ktrego nale.
3. To jest gatunek, w obrbie ktrego w przyszoci znajd wspmaonka.

Pierwsze dwa przekazy s proste, ale ten trzeci niesie w sobie pewne
niebezpieczestwa. Jeeli wczesna wi z rodzicem pci przeciwnej jest wyjtkowo trwaa,
niektre jego/jej indywidualne cechy charakterystyczne mog ulec przeniesieniu, tak e
wpywaj na pniejsze wizi seksualne potomstwa. Zatem zamiast komunikatu: "To jest
gatunek, w obrbie ktrego w przyszoci znajd maonk/maonka", dziecko odczytuje:
"To jest typ osoby, ktra bdzie w przyszoci moim wspmaonkiem" .
Tego rodzaju wpyw ograniczajcy moe si sta powanym problemem. Zakcenie
seksualnego procesu tworzenia pary wynikajce z uporczywego trzymania si wizerunku
rodzica moe prowadzi do do osobliwego i pod kadym innym wzgldem zupenie
nieodpowiedniego wyboru wspmaonka. I na odwrt, skdind wietnie dobrany
wspmaonek moe nie by w stanie zapewni w peni zadowalajcego zwizku, gdy
brakuje mu lub jej pewnych nieistotnych, ale w tej sytuacji podstawowych cech
charakterystycznych, jakie miao jedno z rodzicw partnera. ("Mj ojciec nigdy by tak nie
postpi". "Ale ja nie jestem twoim ojcem").
Owo kopotliwe zjawisko pomieszania dwch rodzajw wizi jest, jak si zdaje,
spowodowane nienaturalnie wysokim stopniem wyizolowania si rodziny, z ktrym tak
czsto mona si spotka w zatoczonym wiecie ludzkiego zoo. "Samotno w tumie" ma
117

tendencj do wypierania tak charakterystycznej dla maych spoecznoci atmosfery


plemiennej wsplnoty i towarzyskoci. W odruchu obronnym rodziny zamykaj si w sobie,
oddzielajc si od siebie w schludnych domkach szeregowych lub w mieszkalnych
segmentach. Niestety nie ma adnych oznak zwiastujcych popraw tej sytuacji, a raczej
wprost przeciwnie.
Skoczywszy z problemem mieszania si rnych rodzajw wizi, musimy teraz zaj
si inn, jeszcze dziwniejsz aberacj wpojenia wystpujc u ludzi, bdc jedynie nam
waciw wersj faszywego wpojenia. Wkraczamy tu w niezwyk domen zjawiska, ktre
nosi nazw fetyszyzmu seksualnego.
Dla niektrych, raczej nielicznych osb pierwsze dowiadczenie seksualne moe
prowadzi do kalectwa psychicznego. Zamiast uzyska wpojenie wizerunku jakiego
konkretnego partnera, osoba taka rozwija w sobie obsesj seksualn zwizan z jakim
przedmiotem znajdujcym si w tym czasie w pobliu. Nie bardzo wiadomo, dlaczego tak
wielu z nas udaje si unikn owych nienormalnych z punktu widzenia reprodukcji obsesji.
By moe zaley to od wyrazistoci i siy niektrych czynnikw zwizanych z naszymi
pierwszymi wikszymi przeyciami seksualnymi. Bez wzgldu na swoje rda jest to
zjawisko intrygujce.
Na podstawie niektrych dostpnych historii chorb mona wnosi, e przywizanie
do fetysza seksualnego najczciej wytwarza si wtedy, gdy inicjacja seksualna nastpuje
spontanicznie lub w samotnoci. S to czsto ludzie modzi, u ktrych pierwszy wytrysk
nasienia nastpi bez udziau osoby pci przeciwnej i bez zwykych czynnoci wstpnych
poprzedzajcych tworzenie si wizi pary. Jaki charakterystyczny przedmiot znajdujcy si
w pobliu w czasie wytrysku w jednej chwili nabiera bardzo istotnego i trwaego znaczenia
seksualnego. To tak, jakby caa sia wpojenia potrzebna do wyksztacenia wizi pary
przypadkowo skierowaa si na jaki martwy przedmiot, byskawicznie przypisujc mu
gwn rol na reszt ycia danej osoby.
Ta niecodzienna forma faszywego wpojenia nie jest a tak rzadka, jak mogoby si
wydawa. U wikszoci z nas rozwija si podstawowa wi pary z osob pci przeciwnej, a
nie z futrzanymi rkawiczkami czy skrzanymi butami. Sprawia nam te przyjemno
obwieszczanie innym o naszych wiziach pary, gdy jestemy przekonani, e zrozumiej to i
podziel nasze uczucia. Tymczasem fetyszysta z silnym wpojeniem dotyczcym jakiego
przedmiotu bdzie raczej milcza na temat swego niezwykego przywizania seksualnego.
Nieoywiony przedmiot seksualnego wpojenia, majcy dla niego tak ogromne znaczenie, nie
jest niczym wanym dla innych i dlatego w obawie przed omieszeniem fetyszysta bdzie
118

otacza go tajemnic. Nie ma on adnego znaczenia nie tylko dla tej znacznej wikszoci
ludzi, ktrzy fetyszystami nie s, ale te i dla innych fetyszystw, majcych swoje wasne
fetysze. Futrzane rkawiczki nic nie znacz zarwno dla fetyszysty skrzanych butw, jak dla
niefetyszysty. Dlatego te fetyszysta, za spraw swojej wysoce wyspecjalizowanej formy
wpojenia seksualnego, popada w izolacj.
Mona by tu zgosi wtpliwo, dlaczego w wiecie fetyszystw niektre rodzaje
przedmiotw pojawiaj si wyjtkowo czsto. Szczegln popularnoci ciesz si na
przykad przedmioty z gumy. Zrozumiemy to, gdy przyjrzymy si kilku konkretnym
przypadkom rozwoju fetyszyzmu.
Pewien dwunastoletni chopiec dozna pierwszego wytrysku, bawic si futrem z lisa.
W dorosym yciu zaspokojenie seksualne mg uzyska jedynie w obecnoci futer. Nie by
on w stanie w zwyky sposb wspy z kobietami. Moda dziewczyna doznaa pierwszego
orgazmu, ciskajc podczas masturbacji kawaek czarnego aksamitu. Gdy dorosa, aksamit
sta si dla niej seksualnie wany. Cay jej dom przybrany by aksamitem, a ona wysza za
m tylko po to, by zdoby rodki na zakup jeszcze wikszej iloci aksamitu. Czternastoletni
chopiec mia pierwszy stosunek z dziewczyn ubran w jedwabn sukienk. Pniej nie
potrafi si zbliy do adnej nagiej kobiety. Podniecay go tylko kobiety w jedwabnych
sukienkach. Inny mody chopak dozna pierwszego wytrysku, wygldajc przez okno i
patrzc na jak osob poruszajc si o kulach. Po lubie by on w stanie wspy z on,
tylko gdy miaa w ku kule. Dziewicioletni chopiec bawi si mikk rkawiczk,
pocierajc ni czonek, i wtedy dozna pierwszego wytrysku. Jako dorosy zosta fetyszyst
rkawiczek i mia ich w swej kolekcji kilkaset. Caa jego aktywno seksualna koncentrowaa
si na tych rkawiczkach.
Istnieje wiele takich przykadw. Pokazuj one dowodnie, e fetysz w dorosym yciu
wie si z pierwszym dowiadczeniem seksualnym. Inne przedmioty, ktre czsto bywaj
fetyszami to: trzewiki, buty do jazdy konnej, sztywne konierzyki, gorsety, poczochy,
bielizna osobista, przedmioty ze skry, przedmioty z gumy, fartuchy, chusteczki, wosy, stopy
i rne mundurki, jak na przykad strj pielgniarek. Czasami staj si one najistotniejszym
elementem niezbdnym do udanego (i poza tym zupenie normalnego) stosunku. Czasami
jednak cakowicie zastpuj partnera seksualnego. Wan cech wikszoci tych
przedmiotw jest, jak si zdaje, faktura, a to dlatego, e istotn rol odgrywa tu wszelkiego
rodzaju przyciskanie i pocieranie, ktre wywoao pierwsze podniecenie seksualne w yciu
danej osoby. Materiay wywoujce charakterystyczne doznania dotykowe maj wielk szans

119

sta si fetyszem seksualnym. Wyjaniaoby to, dlaczego fetyszami staje si tak wiele
przedmiotw z gumy, skry i jedwabiu.
Trzewiki, buty i stopy s take bardzo popularne jako fetysze i take tu, jak si
wydaje, moe chodzi o moliwo przyciskania ich do ciaa. Opisano pewien klasyczny
przypadek czternastoletniego chopca, ktry bawi si z dwudziestolatk w butach na
wysokich obcasach. On lea na ziemi, a ona dla zabawy wchodzia na niego i deptaa go.
Gdy jej but spocz na jego czonku, dozna on pierwszego wytrysku. Gdy dors, bya to
jedyna forma jego aktywnoci seksualnej. W caym swym yciu udao mu si nakoni ponad
sto kobiet, eby po nim deptay, uywajc do tego butw na wysokich obcasach. Ideaem byy
dla niego partnerki o pewnej okrelonej wadze, w butach okrelonego koloru. Maksymaln
reakcj wy woy;. waa u niego moliwie dokadna repetycja owego pierwszego kontaktu.
Ten ostatni przykad wyranie pokazuje, w jaki sposb moe si rozwin masochizm.
Innym przykadem jest chopiec, ktry przey pierwsze spontaniczne doznanie seksualne
podczas zapasw z duo wiksz od siebie dziewczyn. W dalszym swym yciu mia on
obsesj na punkcie cikich, agresywnych kobiet, ktre byy gotowe sprawia mu bl podczas
stosunkw. Nietrudno wyobrazi sobie, e podobne przypadki mog prowadzi do pewnych
form sadyzmu.
Przywizanie do fetysza seksualnego pod kilkoma wzgldami rni si od zwykego
procesu uwarunkowania. Podobnie jak wpojenie (lub przeycia traumatyczne, o ktrych
wspomniaem na pocztku tego rozdziau) jest to proces przebiegajcy w bardzo szybkim
tempie, wywouje on trway efekt, jest niezwykle trudny do odwrcenia i pojawia si w
okresie duej wraliwoci. Podobnie jak faszywe wpojenie wywouje on u danej osoby
obsesj na punkcie jakiego przedmiotu, ktry w nienormalny sposb czy si z seksem, co
sprawia, e zachowanie seksualne tej osoby nie kieruje si na normalny z biologicznego
punktu widzenia obiekt, jakim jest osoba pci przeciwnej. Szkoda nie polega tu na tym, e
jaki przedmiot, na przykad gumowa rkawiczka, nabiera znaczenia seksualnego. Problem
polega na tym, e trac wszelkie znaczenie: jakiekolwiek inne obiekty seksualne. W
opisanych sytuacjach faszywe wpojenie jest tak silne, e "pochania" cae zainteresowanie
seksualne. Podobnie jak dowiadczalna kaczuszka poda wycznie za pomaraczowym
balonem, cakowicie ignorujc prawdziw matk, fetyszysta rkawiczki chce wspy
wycznie z rkawiczk, cakowicie ignorujc potencjalne partnerki. Wanie ta wyczno
procesu wpojenia jest rdem trudnoci, kiedy mechanizm ten ulega wykolejeniu. Na
wszystkich nas pobudzajco dziaaj rne tkaniny i kontakt dotykowy, jako elementy
uzupeniajce podczas stosunkw seksualnych. Nie ma nic niezwykego w reagowaniu na
120

mikko jedwabiu czy aksamitu. Ale wykluczajca wszystko obsesja na punkcie takich
przedmiotw, przybierajca w gruncie rzeczy charakter wizi pary jak u fetyszysty, ktry "na
widok dziewczcych butw czerwieni si, jakby to byy dziewczyny"), oznacza, e
mechanizm wpojenia ma jaki istotny defekt.
Dlaczego niewielka, ale jednak znaczca liczba ludzkich istot pada ofiar tego rodzaju
faszywego wpojenia? Wydaje si, e nic takiego nie wystpuje u innych zwierzt, ktre yj
dziko na wolnoci. Zdarza si to tylko tym zwierztom, ktre po schwytaniu wychowywane
s przez czowieka w sztucznych warunkach lub gdy trzyma si je wsplnie z innymi
gatunkami albo te gdy przeprowadza si na nich specjalne dowiadczenia. By moe tu
wanie jest odpowied. Jak ju podkrelaem, ludzkie zoo stwarza naszemu gatunkowi
plemiennemu wysoce sztuczne warunki bytowania. W wielu naszych superplemionach w
krytycznym okresie dojrzewania pciowego zachowanie seksualne ulega powanym
ograniczeniom. Nie ma jednak sposobu na cakowite powstrzymanie tego zachowania,
chocia jest ono ukryte i zawoalowane na skutek najrniejszych nienaturalnych zakazw.
Wkrtce daje ostro o sobie zna i wtedy, jeeli w pobliu znajduj si jakie
charakterystyczne przedmioty, mog one wywiera wraenie o sile wikszej ni zazwyczaj.
Gdyby rozwijajcy si czowiek w wieku dojrzewania wczeniej uzyskiwa stopniowo pewne
dowiadczenie w sprawach seksu, gdyby jego pierwsze doznania seksualne byy bogatsze i
mniej ograniczone przez sztuczne zakazy obowizujce w superplemieniu, mona by
zapewne pniej unikn faszywego wpojenia. Byoby ciekawe ustali, ilu spord skrajnych
fetyszystw byo jedynakami, czy te ilu z nich we wczesnym okresie dojrzewania byo zbyt
bojaliwych i nie miaych, aby nawizywa kontakty osobiste, czy wreszcie ilu yo w
rodzinach, w ktrych panowa surowy rygor. Potrzebne tu s dalsze badania, ale
przypuszczam, e odsetek ten byby znaczny.
Wan form faszywego wpojenia, o ktrej dotd nie wspomniaem, jest
homoseksualizm. Odoyem omawianie tego problemu na koniec, gdy jest to zjawisko
bardziej zoone ni inne, a faszywe wpojenie stanowi tylko jego cz. Zachowanie
homoseksualne moe powstawa na jeden z czterech sposobw. Po pierwsze, podobnie jak
fetyszyzm, moe powsta w wyniku faszywego wpojenia. Jeli najwczeniejsze
dowiadczenie seksualne w yciu danej osoby wie si z silnym przeyciem, a polega na
intymnym kontakcie z osob tej samej pci, w szybkim tempie moe si pojawi obsesja na
punkcie tej wanie pci. Jeeli dwch chopcw w wieku dojrzewania mocuje si ze sob lub
uprawia jak form zabawy o zabarwieniu seksualnym i w tym czasie nastpi wytrysk
nasienia, moe to doprowadzi do faszywego wpojenia. Jest rzecz dziwn, e chopcy
121

czsto miewaj wsplne wczesne dowiadczenia seksualne takiego czy innego rodzaju, a
jednak wikszo z nich wyrasta na heteroseksualistw. I znw zbyt mao wiemy na temat
tego, co wywouje obsesj tylko u czci, i to mniejszej. By moe, podobnie jak u
fetyszystw, ma to co wsplnego z dowiadczeniami towarzyskimi danego chopca. Im
bardziej s one ograniczone, im bardziej dany chopiec jest odcity od kontaktw z innymi
osobami, tym czyciejsze bdzie ptno, na ktrym maluje si obraz jego seksualizmu.
Wikszo chopcw ma w sobie jakby tabliczk, na ktrej szkicuje si rne dowiadczenia,
wyciera si je, a potem zapisuje nowe. U chopca nazbyt zamknitego w sobie ptno
pozostaje dziewiczo czyste. Co, co wreszcie zostanie na nim utrwalone, wywiera na niego
niezwyky wpyw i prawdopodobnie obraz ten pozostanie w nim na cae ycie. Chopcy o
ekstrawertycznym i zawadiackim usposobieniu mog wykazywa aktywno homoseksualn,
ale zapisujc j na konto swoich dowiadcze przechodz nad ni do porzdku w
poszukiwaniu coraz to nowych kontaktw towarzyskich, wzbogacajcych zasb tych
dowiadcze.
Tak dochodzimy do innych przyczyn trwaego homoseksualizmu. Uywam wyrazu
"trwaego", bowiem krtkie i przemijajce kontakty homoseksualne zdarzaj si w pewnym
okresie ycia wikszoci osobnikw obu pci i stanowi element oglnych poszukiwa w
dziedzinie seksu. Dla wikszoci ludzi, tak jak dla modych amatorw przygd, nie maj one
wielkiego znaczenia i ograniczaj si do okresu dziecistwa. Ale u innych osb wzorce
zachowa homoseksualnych utrzymuj si przez cae ycie i czsto cakowicie lub prawie
cakowicie wykluczaj aktywno heteroseksualn. Faszywe wpojenie, o ktrym bya mowa,
nie wyjania wszystkiego. Drug przyczyn, do prost, moe by nieprzyjemne zachowanie
si przedstawicieli pci przeciwnej wobec danej osoby. Chopiec, ktrego dziewczyny
przeraaj swoim zachowaniem, atwo moe uzna innych przedstawicieli swojej pci za
atrakcyjniejszych partnerw seksualnych, mimo i nie mog oni by odpowiedni jako
wspmaonkowie. Dziewczyna, ktr chopcy przeraaj, moe reagowa tak samo i
kierowa swoj uwag na inne dziewczyny jako partnerki seksualne. Przeraenie nie jest tu
oczywicie jedynym mechanizmem. Zdrada i rne inne formy udrk towarzyskich czy
fizycznych mog dziaa rwnie skutecznie. (Nawet jeli pe przeciwna nie okazuje swojej
wrogoci w sposb bezporedni, presje kulturowe nakadajce znaczne ograniczenia na
aktywno heteroseksualn mog mie ten sam skutek).
Trzecim wanym czynnikiem wpywajcym na ksztatowanie si trwaego
homoseksualizmu jest dokonywana w dziecistwie ocena roli spenianej przez rodzicw. Jeli
dziecko ma sabego, zdominowanego przez matk ojca, jest ono szczeglnie skonne do
122

pomieszania i odwrcenia rl waciwych dla obu pci. Prowadzi to do wyboru partnera


niewaciwej pci podczas tworzenia si wizi pary w pniejszym okresie ycia.
Czwarta przyczyna jest jeszcze bardziej oczywista. Jeeli przez duszy czas w danym
rodowisku nie ma w ogle przedstawicieli pci przeciwnej, przedstawiciele tej samej pci
zaczynaj stanowi jedyne dostpne obiekty kontaktw seksualnych. Mczyzna oddzielony
w ten sposb od kobiet i kobieta oddzielona od mczyzn mog stale uprawia
homoseksualizm, mimo e nie dziaa aden z pozostaych trzech czynnikw. Na przykad
mczyzna wizie, ktry nie pad ofiar faszywego wpojenia, jest entuzjast pci przeciwnej
i mia ojca dominujcego w rodzinie na sposb w peni mski, moe mimo to sta si trwaym
homoseksualist, jeeli przebywa wycznie w mskim towarzystwie, w ktrym ciao
najbardziej podobne do ciaa kobiety jest ciaem innego mczyzny. Jeeli w wizieniach,
internatach, na statkach czy w koszarach przez wiele lat utrzymuje si sytuacja
jednopciowoci, taki zmuszony przez okolicznoci homoseksualista moe w kocu uzaleni
si od tych wymuszonych wzorcw seksualnych i trwa przy nich nawet po powrocie do
rodowiska heteroseksualnego.
Spord czterech omwionych tu czynnikw wpywajcych na rozwj trwaego
zachowania homoseksualnego tylko pierwszy ma zwizek z treci niniejszego rozdziau, ale
naleao omwi je wszystkie, aby wyjani czciow rol, jak w tym zjawisku seksualnym
odgrywa faszywe wpojenie.
Zachowanie homoseksualne u zwierzt wystpuje zwykle w sytuacji jedynych
dostpnych obiektw i zanika w obecnoci aktywnych seksualnie przedstawicieli pci
przeciwnej. Istniej jednak zwierzta trwale usposobione seksualnie na skutek specjalnych
eksperymentw, jakie na nich przeprowadzono. Trwale homoseksualne staj si na przykad
mode dzikie kaczorki hodowane w jednopciowych grupach liczcych od piciu do dziesiciu
sztuk i nie majce w okresie pierwszych siedemdziesiciu piciu dni adnych kontaktw z
kaczkami tego samego gatunku. Gdy wypuci si je do stawu z kaczkami obojga pci,
ignoruj one samiczki i tworz midzy sob homo- seksualne zwizki par. Taka sytuacja trwa
przez wiele lat, a nawet by moe przez cae ycie tych homoseksualnych kaczorw, samiczki
za nie s w stanie nic zrobi, aby j zmieni. Dobrze znany jest te fakt, e gobie trzymane
w parach homoseksualnych kopuluj ze sob i mog tworzy w peni udane zwizki par. Dwa
samce, ktre ulegy takiemu wzajemnemu wpojeniu seksualnemu, wsplnie odbyy cay cykl
godowy, wsppracujc w budowie gniazda, wysiadywaniu jaj i wychowywaniu modych.
Zapodnione jaja naleao oczywicie pozyska z gniazda autentycznej pary, ale szybko
zostay one zaakceptowane i oba homoseksualne samczyki traktoway je tak, jakby byy
123

zniesione przez partnera. Gdyby po utworzeniu si takiego homoseksualnego zwizku


pojawia si tam prawdziwa samiczka, by wzi udzia w dalszych etapach tego pseudo
reprodukcyjnego cyklu, mona przypuszcza, e samczyki nie zwrciyby na ni najmniejszej
uwagi. Na tym etapie homoseksualizm byby ju utrwalony, przynajmniej na okres tego
konkretnego cyklu lgowego.
U zwierzt ludzkich faszywe wpojenie nie ogranicza si do zwizkw o charakterze
seksualnym. Moe ono te zachodzi w relacjach midzy rodzicami a ich potomstwem. Nie
istnieje rzetelny materia dokumentacyjny odnoszcy si do ludzkich niemowlt, u ktrych
dochodzi do wpojenia zwizku z rodzicami innego gatunku. Synne przypadki tak zwanych
dzieci-wilkw (czyli dzieci porzuconych lub zgubionych, wykarmionych i wychowanych
przez wilczyce) nigdy nie zostay solidnie udowodnione i musz na razie pozosta w sferze
fantazji. Gdyby jednak taka rzecz moga si zdarzy, nie ulega wtpliwoci, e u dzieciwilkw doszoby do penego faszywego wpojenia zwizku z przybranymi rodzicami.
Natomiast proces odwrotny jest niemal na porzdku dziennym. Gdy mode zwierz
wychowywane jest przez czowieka jako przybranego rodzica, staje si ono czym wicej ni
tylko zwierzcym pieszczoszkiem o faszywym wpojeniu. Czowiek jako przybrany rodzic
czsto rwnie ulega silnemu faszywemu wpojeniu i reaguje na mode zwierz jak na ludzkie
dziecko. Darzy je takim samym uczuciem i w podobny sposb zamartwia si, gdy przytrafi
mu si co zego.
Dla kaczuszki pseudo rodzic w postaci pomaraczowego balona ma pewne
charakterystyczne cechy podstawowe, sprzyjajce faszywemu wpojeniu (jest to duy,
ruchomy przedmiot). Podobnie pseudo dziecko bardziej nadaje si do tej roli, jeli ma pewne
cechy charakteryzujce dziecko ludzkie. Dzieci ludzkie s bezbronne, delikatne, ciepe,
krge, maj spaszczone buzie, wielkie oczy i czsto pacz. Im wicej z tych cech wystpuje
u modego zwierzcia, tym atwiej mu przychodzi wywoa uczucie wizi o typie rodzicepotomstwo midzy sob a swoim przybranym rodzicem. Wiele modych ssakw ma prawie
wszystkie te cechy, co wydatnie uatwia dokonanie si u ludzi faszywego wpojenia w cigu
dosownie kilku minut. Mikki, ciepy jelonek o wielkich oczach, beczcy tsknie do matki,
albo bezradne, krglutkie szczeni, skomlce w poszukiwaniu swojej zagubionej matki-suki,
stanowi wyrazisty wizerunek dziecka, ktremu rzadko ktra kobieta zdoa si oprze.
Poniewa niektre dziecice cechy wystpuj u takich zwierzt w jeszcze wikszym stopniu
ni u autentycznego dziecka ludzkiego, wyolbrzymione bodce, ktrych rdem jest pseudo
dziecko, mog dziaa jeszcze silniej ni bodce naturalne i wtedy faszywe wpojenie
przybiera na intensywnoci.
124

Zwierzta jako pseudo dzieci maj jedn wad: zbyt szybko rosn. Nawet te, ktre
rozwijaj si powoli, osigaj stan dorosoci w okresie wielokrotnie krtszym ni dzieci
ludzkie. Wwczas staj si one czsto niesforne i trac swj powab. Ale zwierz ludzkie jest
bardzo pomysowe i potrafi zaradzi temu niepodanemu obrotowi rzeczy. Za pomoc
hodowli selektywnej w cigu wieku czowiek zdoa nada swoim zwierzcym pieszczochom
wicej cech dziecicych. W ten sposb dorose koty i psy stay si do modzieczo
wygldajcymi odpowiednikami swoich dzikich pobratymcw. Zachowuj wicej chci do
zabawy i s mniej niezalene, dziki czemu mog dalej odgrywa rol zastpcz jako dzieci.
U niektrych ras psw (pieski salonowe lub pieski miniaturowe) proces ten zosta
doprowadzony do granic moliwoci. Nie tylko zachowuj si jak niezupenie niedojrzae, ale
te s takie w dotyku, w brzmieniu gosu, a take w wygldzie. Caa ich anatomia ulega
zmianie, by lepiej odpowiada wizerunkowi niemowlcia ludzkiego, nawet gdy ju dorosn.
W ten sposb mog one skutecznie funkcjonowa jako pseudo niemowlta nie tylko w
okresie kilku miesicy szczenictwa, ale take w okresie dziesiciu lub nawet wicej lat, co z
grubsza odpowiada okresowi dziecictwa u ludzi. Co wicej, maj one przewag nad
prawdziwymi dziemi, poniewa w caym tym okresie pozostaj podobne do niemowlt.
Dobrym przykadem jest tu pekiczyk. Dzikim przodkiem tej rasy (tak jak i
wszystkich psw domowych) jest wilk, stworzenie osigajce wag ponad 75 kilogramw, co
mniej wicej odpowiada wadze przecitnego dorosego Europejczyka. Noworodek ludzki
way od 2,5 do 5 kilogramw, przy czym rednia waga wynosi okoo 3,5 kilograma. Tak
wic, aby zamieni wilka w pseudo niemowl, naley zredukowa jego rozmiary do okoo
jednej pitnastej jego pierwotnej wagi naturalnej. Pekiczyk stanowi wspaniae osignicie w
tym zakresie, wac obecnie od 3,5 do 6 kilogramw, przy redniej wadze okoo 5
kilogramw. I o to wanie chodzio. Waga psa odpowiada wadze dziecka, nawet jako
dorosy, pies ma najwaniejsz z cech pseudo dziecka, to znaczy jest may. Ale potrzebne s
dalsze ulepszenia. Typowy pies ma za dugie nogi w stosunku do dugoci ciaa. Ta proporcja
bardziej przypomina proporcje ciaa dorosego czowieka ni majcego krtkie koczyny
niemowlaka. A wic precz z nogami! Dziki starannej hodowli selektywnej udaje si
wyprodukowa odmiany ras o coraz krtszych nogach, a w kocu psy te s w stanie
porusza si jedynie kaczym krokiem. Nie tylko poprawia to proporcje, ale dodatkowo
sprawia, i zwierzta te s jeszcze bardziej niezgrabne i bezradne. S to kolejne waciwoci
niemowlcia. Ale wci czego brakuje. Pies jest do ciepy w dotyku, ale nie do mikki.
Naturalna sier dzikiego psa jest zbyt krtka, sztywna i szorstka. No to poprawiajmy sier!

125

Znw z pomoc przychodzi hodowla selektywna, pozwalajca wyhodowa psa o dugie i.


mikkiej, jedwabistej sierci, ktra w dotyku imituje nadzwyczajn mikko niemowlcia.
Naturalny ksztat dzikiego psa wymaga dalszych modyfikacji. Musi mie krglejsze
ksztaty; wiksze oczy i krtszy ogon. Wystarczy spojrze na pekiczyka, by si przekona,
e zmian tych dokonano z wielkim powodzeniem. Niegdy mia on sterczce i zbyt spiczaste
uszy. Spowodowano, e stay si wiksze, bardziej wiotkie i pokryy si dugimi
powczystymi wosami. Dziki tym zabiegom wykazuj spore podobiestwo do fryzury na
gowie rosncego dziecka. Dziki wilk ma zbyt gboki gos, ale zmniejszenie rozmiarw ciaa
pocigno za sob zmian gosu na wyszy i bardziej dziecicy. No i wreszcie twarz. Pysk
dzikiego wilka jest stanowczo zbyt spiczasty i tu te trzeba przeprowadzi may genetyczny
zabieg operacyjny. Niewane, e zdeformuje on szczki i utrudni jedzenie. Tak wic
pekiczykowi spaszczono pysk, eby wyglda jak buzia dziecka. Tu te uzyskano efekt
dodatkowy, bo dziki temu pies jest bardziej bezbronny i bardziej zaleny, od swojego pseudo
rodzica, ktry musi w odpowiedni sposb przygotowa jedzenie, co stanowi jedn z
podstawowych czynnoci rodzicw. I oto siedzi sobie nasz pekiczyk, nasze pseudo dziecko,
mikki, krgy, bezradny, o duych oczach i spaszczonej mordce, gotw dokona silnego
faszywego wpojenia wizi ze sob w kadym odpowiednio wraliwym dorosym, ktry si
akurat pojawi. Wszystko to dziaa na tyle sprawnie, e pieski takie nie tylko s otaczane
macierzysk opiek, ale mieszkaj z ludmi, podruj z ludmi, maj wasnych lekarzy
(weterynarii) i czsto, jak ludzi, chowa si ich w grobach, a nawet -jak prawdziwemu
potomstwu -testamentem zapisuje si im pienidze.
Jak powiedziaem przy okazji poprzednio omawianych spraw nie jest to krytyka, lecz
opis. Trudno nawet zrozumie, dlaczego tak wielu ludzi krytykuje takie postpowanie, skoro
tak oczywicie zaspokaja ono podstawowe potrzeby, ktre nie mog zosta zaspokojone w
normalny sposb. Jeszcze trudniej poj, dlaczego niektrzy ludzie akceptuj ten rodzaj
wpojenia, a odrzucaj inne. Wiele osb czuje odraz do faszywego wpojenia seksualnego, z
obrzydzeniem mylc o podniecaniu si jakim fetyszem albo o kopulacji z innym
mczyzn, ale bez trudu akceptuje faszywe wpojenie uczu rodzicielskich przejawiajce si
w tym, e dorosy czowiek pieci salonowego pieska albo karmi z butelki mapie niemowl.
Dlaczego jednak ludzie ci czyni takie rozrnienia? Z biologicznego punktu widzenia nie ma
waciwie rnicy midzy tymi sytuacjami. Jedna i druga jest zwizana z faszywym
wpojeniem, jedna i druga stanowi wypaczenie normalnych stosunkw midzyludzkich. Mimo
e w sensie biologicznym naley je zaklasyfikowa jako anomalie, adna z nich nie wyrzdza
szkody osobom postronnym, stojcym poza takimi ukadami. Moe nam si zdawa, e
126

fetyszysta lub bezdzietna mioniczka zwierzt znaleliby wicej zadowolenia w korzyciach


pyncych z penego ycia rodzinnego, ale jest to ich strata, a nie nasza, i dlatego nie ma
powodu, bymy mieli okazywa im wrogo.
Musimy pogodzi si z tym, e yjc w ludzkim zoo, nieuchronnie bdziemy musieli
znosi rne anormalne relacje. W niezwyky sposb bdziemy wystawieni na dziaanie
rnych niezwykych bodcw. Nasz system nerwowy nie jest dostatecznie przygotowany na
tego rodzaju sytuacje i nasze reakcje mog by czsto nieprawidowe. Tak jak zwierzta
dowiadczalne lub yjce w zoo moemy popa w obsesyjne zalenoci w niezwykych, a
niekiedy nawet szkodliwych dla nas zwizkach, lub te moemy pa ofiar powanego
pomieszania w tym zakresie. Moe si to w kadej chwili zdarzy kademu z nas. Jest to po
prostu jeszcze jedno ryzyko, ktre ponosimy jako mieszkacy ludzkiego zoo. Wszyscy
jestemy potencjalnymi ofiarami i najbardziej stosown reakcj na innych, ktrym si co
takiego przydarzyo, jest wspczucie, a nie bezduszna nietolerancja.

127

6.

WALKA O BODCE

Dochodzc do wieku emerytalnego, czowiek czsto marzy o tym, jak to bdzie sobie
spokojnie siedzia i wygrzewa si w socu. Spodziewa si, e dziki odpoczynkowi i "nie
przemczaniu si" wyduy sobie i umili staro. Jeli uda mu si urzeczywistni marzenie o
wygrzewaniu si na socu, pewne jest tylko jedno: nie przeduy sobie ycia, lecz je skrci.
Przyczyna jest prosta -wycofanie si z walki o bodce. yjc w ludzkim zoo, wszyscy
jestemy w ni wcignici, a rezygnujc z niej lub prowadzc j niewaciwie, popadamy w
powane kopoty.
Celem walki jest uzyskanie optymalnej iloci stymulacji ze strony otoczenia. Nie
oznacza to iloci maksymalnej. Moliwa jest zarwno stymulacja nadmierna jak i
niewystarczajca. Optimum, czyli zoty rodek, ley gdzie midzy tymi dwiema
skrajnociami. Przypomina to regulacj gonoci muzyki w odbiorniku radiowym: zbyt cicha
nie wywiera adnego wraenia, a zbyt gona irytuje. Gdzie porodku jest poziom idealny,
ktrego osignicie w odniesieniu do caego naszego bytowania stanowi cel walki o bodce.
Dla czonka superplemienia nie jest to atwe. Wyglda to tak, jakby by on otoczony
setkami rnych zachowa, ktre niczym radioodbiorniki wszystkie naraz ju to szemrz, ju
to rycz na cay regulator. W sytuacjach skrajnych wszystkie one cicho szemrz albo
monotonnie powtarzaj wci te same dwiki, co wywouje w nim dotkliw nud. Natomiast
gdy wszystkie gono rycz, popada on w powany stres.
Dla naszego dawnego przodka plemiennego nie stanowio to tak wielkiego problemu.
Konieczno przetrwania sprawiaa, e by on wci czym zajty. Musia powica cay
swj czas i energi na utrzymanie si przy yciu, znalezienie poywienia i wody, obron
swego terytorium, unikanie wroga, podzenie i wychowywanie potomstwa oraz na budow i
utrzymanie schronienia. Nawet w wyjtkowo trudnych chwilach wyzwania byy stosunkowo
nieskomplikowane. Nigdy nie by on poddawany tak wyszukanym i skomplikowanym
frustracjom i konfliktom, jakie stay si typowe dla egzystencji w superplemieniu. Nie
zdarzao mu si te pa ofiar nudy z powodu braku odpowiedniej stymulacji, jaka
paradoksalnie moe take by skutkiem ycia w superplemieniu. Rozwinite formy walki o
bodce s wic specjalnoci zwierzcia miejskiego. Nie wystpuj one ani u dzikich
zwierzt, ani u "dzikich" ludzi, yjcych w rodowiskach naturalnych. Wystpuj one jednak
zarwno u ludzi yjcych w miastach, jak i u szczeglnego rodzaju zwierzt miejskich, jakimi
s mieszkacy zoo.

128

Podobnie jak zoo ludzkie zoo zwierzce zapewnia swoim mieszkacom regularne
zaopatrzenie w poywienie i wod, ochron przed ywioami natury i wolno od zagroe ze
strony naturalnych drapienikw. Dba rwnie o ich higien i zdrowie. W pewnych
sytuacjach moe te jednak stwarza u nich powane napicia. W tych wysoce sztucznych
warunkach zwierzta w zoo take s zmuszone do przestawienia si z walki o przetrwanie na
walk o bodce. Jeeli otaczajcy je wiat dostarcza im zbyt mao impulsw, zwierzta musz
znale sposoby, by je zwikszy. Niekiedy za, gdy impulsy s zbyt silne (jak na przykad
panika u zwierzt wieo schwytanych), zwierzta te zmuszone s podejmowa prby ich
stumienia.
Problem ten u pewnych gatunkw bywa powaniejszy ni u innych. Pod tym
wzgldem zwierzta dziel si na dwa rodzaje: specjalistw i oportunistw. Do specjalistw
zaliczaj

si

zwierzta

ewolucyjnie

wyksztaconym

pojedynczym,

nadrzdnym

mechanizmem przetrwania, ktry dominuje w ich yciu i od ktrego zaley caa ich
egzystencja. S to mrwkojady, koale, pandy wielkie, we i ory. Jak dugo mrwkojady
maj dostp do mrwek, koale do drzew eukaliptusowych, pandy do pdw bambusa, a we
i ory do swoich ofiar, nie maj one powodw do niepokoju. Stopie specjalizacji diety
osign u nich tak wysoki poziom, e dopki ich wymagania s zaspokajane, mog pozwoli
sobie na leniwy i pozbawiony innych bodcw tryb ycia. Na przykad ory wietnie chowaj
si przez czterdzieci i wicej lat w maych i pustych klatkach, nie usiujc nawet dzioba
wasnych szponw, pod warunkiem e mog codziennie zatopi je w ciele wieo zabitego
krlika.
Oportunici nie s w tak szczliwej sytuacji. S to gatunki takie jak psy i wilki, szopy
i ostronosy, a take mapy, u ktrych nie rozwiny si adne jednostkowe wyspecjalizowane
mechanizmy. S to "majstrzy do wszystkiego", nigdy nie pomijajcy najmniejszej okazji, jak
moe im zaoferowa otoczenie. yjc na wolnoci, dokonuj nieustannych eksploracji i
poszukiwa. Badaj wszystko, co si da, bo wszystko moe stanowi element potrzebny do
przetrwania. Nie mog pozwoli sobie na zbyt dugie odpoczywanie, a ewolucja zadbaa to,
eby im to uniemoliwi. Wyksztaciy si u nich systemy nerwowe, ktre nie toleruj
bezczynnoci i zmuszaj je do cigego ruchu. Najwikszym oportunist spord wszystkich
gatunkw jest czowiek. Jak inne gatunki tego rodzaju jest on wielkim poszukiwaczem. Jak u
innych takich gatunkw wystpuje u niego biologicznie wbudowana potrzeba czerpania
silnych impulsw z otoczenia.
Oczywicie w zoo (lub w miecie) wanie gatunki oportunistyczne najdotkliwiej
odczuwaj nienaturalno sytuacji. Nawet jeli maj doskonale zrwnowaon diet oraz jak
129

najlepsze schronienie i zabezpieczenie, zaczynaj odczuwa nud, niepokj i w kocu


popadaj w nerwic. Im lepiej zdoamy zrozumie naturalne zachowanie takich zwierzt, tym
bardziej oczywiste wyda nam si na przykad to, e mapy w zoo s niemal karykatur swoich
odpowiednikw na wolnoci.
Ale oportunistyczne zwierzta nie poddaj si atwo. W nie sprzyjajcej sytuacji
reaguj zdumiewajco przemylnie. Tak samo reaguj mieszkacy ludzkiego zoo. Gdy
porwnamy reakcje zwierzt w zoo z reakcjami w ludzkim zoo, uwiadomimy sobie
uderzajce podobiestwa, jakie zachodz w tych dwch wysoce sztucznych rodowiskach.
Walka o bodce rozgrywa si wedle szeciu podstawowych zasad, ktrym warto
przyjrze si kolejno, rozpatrujc kad z nich najpierw w odniesieniu do zoo zwierzcego, a
nastpnie w odniesieniu do zoo ludzkiego. A oto te zasady:

1. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
tworzc niepotrzebne problemy, ktre nastpnie mona rozwiza

Wszyscy syszelimy o mechanizmach oszczdzajcych prac, ale ta sama zasada


dotyczy mechanizmw trwonicych prac. Walczcy o bodce naumylnie stwarza sobie co
do zrobienia, komplikujc zadania, ktre mona wykona w prostszy sposb lub ktre w
ogle nie musz by wykonane.
Dziki kot przebywajcy w klatce ogrodu zoologicznego czsto rzuca do gry
zdechego ptaka albo szczura, a potem atakuje, skaczc na niego, by schwyta go w swoje
szpony. Podrzucajc zdobycz, kot sprawia, e porusza si ona, jakby odzyskawszy "ycie", a
to z kolei pozwala mu j "zabi". W podobny sposb yjca w niewoli mangusta moe
"zatrz na mier" kawaek misa.
Podobne obserwacje mona poczyni na zwierztach domowych. Chowany w domu,
otoczony opiek i dobrze odywiony pies upuszcza pik lub patyk u stp swojego pana i
cierpliwie czeka, eby mu je rzuci. Unoszcy si w powietrzu nad ziemi przedmiot staje si
"zdobycz", ktr mona upolowa, schwyta i "zabi", a nastpnie przynie z powrotem,
aby jeszcze raz wykona to samo. Pies domowy moe wcale nie aknie poywienia, ale aknie
stymulacji.
Uwiziony w klatce szop jest na swj sposb rwnie pomysowy. Jeeli nie ma
poywienia, ktre mona by znale w pobliskim strumyku, zwierz bdzie i tak go szukao,
nawet wtedy, gdy w ogle nie ma adnego strumyka. Zanosi ono wtedy jedzenie do
pojemnika z wod, wrzuca je tam, gubi, a nastpnie szuka. Gdy ju je znajdzie, przed
130

poarciem szarpie je w wodzie. Niekiedy niszczy je w ten sposb, zamieniajc kawaki chleba
w bezksztatn mas. Ale nie ma to znaczenia, takie postpowanie pozwala bowiem
zaspokoi niewyyty popd do poszukiwania poywienia. Std wywodzi si stary mit o tym,
e szopy "pior" jedzenie.
Istnieje olbrzymi gryzo o wygldzie morskiej winki na szczudach zwany agouti.
yjc na wolnoci, obiera on ze skrki niektre warzywa przed ich zjedzeniem. Trzyma je w
przednich apach, a zbami obiera je, tak jak my obieramy pomaracz. Zjada jarzyn dopiero
wtedy, gdy jest ju cakowicie pozbawiona skrki. W niewoli ten popd do obierania nie
moe pozosta nie zaspokojony. Gdy agouti otrzyma cakowicie czystego ziemniaka lub
jabko, skrupulatnie obiera je, a potem poera take skrk. W ten sposb usiuje te "obra"
nawet kawaek chleba.
W ludzkim zoo obraz jest uderzajco podobny. Gdy rodzimy si we wspczesnym
superplemieniu, okazuje si, e w tym wiecie ludzka pomysowo rozwizaa ju wikszo
podstawowych problemw zwizanych z przetrwaniem. Podobnie jak zwierzta w zoo
przekonujemy si, e nasze otoczenie daje nam poczucie bezpieczestwa. Wikszo z nas
ma jak ilo pracy do wykonania, ale dziki osigniciom techniki pozostaje te wiele czasu
na walk o bodce. Nie pochania nas ju bez reszty szukanie poywienia i schronienia,
wychowywanie potomstwa, obrona terytorium i unikanie wrogw. Jeeli jednak kto twierdzi,
e nieustannie pracuje, powinien zada sobie zasadnicze pytanie, czy pracujc mniej, mgby
mimo to przetrwa? Wielu z nas musiaoby sobie odpowiedzie "tak". Praca jest dla
dzisiejszego czonka superplemienia odpowiednikiem dawnego polowania na poywienie.
Podobnie jak mieszkacy zwierzcego zoo wspczesny czowiek komplikuje sobie prac
znacznie ponad istotne potrzeby i w ten sposb sam sobie stwarza problemy.
Jedynie te segmenty superplemienia, ktre yj w wielkim niedostatku, pracuj
wycznie dla przetrwania. Jednak nawet one bywaj zmuszone do angaowania si w kadej
wolnej chwili w walk o bodce z tej szczeglnej przyczyny, e myliwy w pierwotnym
plemieniu, chocia pracowa po to, aby przetrwa, musia wykonywa zrnicowane i
absorbujce go zadania. Pracujcy dla przetrwania, nieszczsny podwadny w superplemieniu
ma si pod tym wzgldem duo gorzej. Podzia pracy i uprzemysowienie skazay go na
wykonywanie niesychanie nudnej i monotonnej roboty, na powtarzanie wci tych samych
rutynowych czynnoci, dzie po dniu, rok po roku, co urga ogromnemu mzgowi
uwizionemu w jego czaszce. Gdy ma on kilka chwil dla siebie, tak jak kady inny czowiek
yjcy we wspczesnym wiecie, odczuwa potrzeb zaangaowania si w walk o bodce,

131

poniewa stymulacja to nie tylko kwestia wielkoci, ale i rozmaitoci, nie tylko iloci, ale i
jakoci.
Jak ju powiedziaem, u innych osb spor cz aktywnoci pochania praca dla
pracy i jeli tylko jest ona wystarczajco ciekawa, uczestnik walki, na przykad biznesmen,
moe stwierdzi, e podczas zaj zawodowych zaliczy ju tyle punktw, e w czasie
wolnym moe pozwoli sobie na odpoczynek i cieszy si bahymi zajciami. Moe wic
zdrzemn si przed kominkiem z kojcym nerwy drinkiem lub pj na kolacj do jakiej
cichej restauracji. Jeli podczas kolacji zataczy, warto przyjrze si, jak to robi. Chodzi o to,
e przecie czowiek pracujcy dla przeycia take moe wieczorem gdzie pj, eby
potaczy. Na pierwszy rzut oka jest w tym jaka sprzeczno, ale przyjrzawszy si
dokadniej, przekonamy si, e midzy ich sposobami taczenia istnieje ogromna rnica.
Wielcy biznesmeni nie oddaj si wyczerpujcym wyczynowym tacom towarzyskim ani
swobodnym, ywioowym tacom ludowym. Ich ociae powczenie nogami po parkiecie
klubu nocnego (ktrego mae rozmiary s dostosowane do ich niewielkiego zapotrzebowania
na

bodce)

niewiele

ma

wsplnego

wyczynowoci

czy

ywioowoci.

Niewykwalifikowany pracownik ma due szanse zosta wykwalifikowanym tancerzem,


natomiast wykwalifikowany biznesmen raczej na zawsze pozostanie niewykwalifikowanym
tancerzem. Obaj oni uzyskuj rwnowag, ktra, rzecz jasna, stanowi cel walki o bodce.
Chcc ukaza istot rzeczy, dokonaem nadmiernego uproszczenia, tak e rnica
midzy tymi taczcymi nazbyt przypomina rnice klasowe, co oczywicie nie wchodzi tu w
gr. Istnieje mnstwo znudzonych biznesmenw, ktrzy musz znosi powtarzajce si
czynnoci biurowe niemal tak samo monotonne jak pakowanie pudeek przy fabrycznej
tamie. Oni take bd poszukiwali jakich bardziej stymulujcych form rekreacji w czasie
wolnym od pracy. Jest te wiele zwykych zaj fizycznych ciekawych i zrnicowanych.
Majcy wicej szczcia robotnik bywa wieczorami podobny do wybitnego biznesmena,
gdy, jak on, moe wypoczywa przy j spokojnym drinku i rozmowie.
Poddana zbyt sabej stymulacji gospodyni domowa to jeszcze inne ciekawe zjawisko.
Otoczona nowoczesnymi urzdzeniami mechanicznymi oszczdzajcymi prac, aby si
czym zaj, jest zmuszona do wymylania mechanizmw trwonicych prac. Nie jest to tak
jaowe, jak si na pozr wydaje. Ma ona przynajmniej mono wyboru zaj. W tym wanie
tkwi caa zaleta ycia w superplemieniu. W pierwotnym yciu plemiennym nie istnia aden
wybr. Konieczno przeycia tworzya wasne wymagania. Trzeba byo robi to lub owo i
jeszcze co albo zgin. Teraz mona robi to lub tamto lub jeszcze co innego, co si komu
podoba, tak dugo, jak si ma wiadomo, e naley robi cokolwiek, bo w przeciwnym razie
132

zamie si zot regu walki o bodce. Tak wic gospodyni domowa, w czasie gdy jej pranie
wiruje w automatycznej pralce, musi zaj si czym innym. Moliwoci jest bez liku i gra
moe by niezwykle atrakcyjna. Moe te ona przybra niepodany obrt. Dosy czsto
doznajcy zbyt mao stymulacji gracz nagle uwiadamia sobie, e czynnoci kompensujce,
ktre wykonuje z takim oddaniem, nie maj waciwie adnego znaczenia. Jaki cel ma
przestawianie mebli, zbieranie znaczkw pocztowych, czy zgoszenie psa na kolejn
wystaw? Czego ma to dowie? Co mona przez to osign? Jest to jedno z
niebezpieczestw tkwicych w walce o bodce. Namiastki autentycznego dziaania dla
przetrwania, jak by na nie spojrze, pozostaj namiastkami. atwo tu o rozczarowanie, z
ktrym trzeba si jako upora.
Istnieje kilka rozwiza. Jedno z nich jest do drastyczne. Jest to odmiana walki o
bodce, ktr mona by nazwa kuszeniem przetrwania. Rozczarowany nastolatek, zamiast
rzuca pik na boisku, moe rzuci ni w szyb. Rozczarowana gospodyni domowa, zamiast
pogaska psa, moe pogaska mleczarza. Rozczarowany biznesmen, zamiast rozebra na
czci silnik samochodu, moe rozebra swoj sekretark. Nastpstwa takiego postpowania
s dramatyczne. Dany osobnik natychmiast zostaje wcignity w rzeczywist walk o
przetrwanie toczc si na gruncie ycia spoecznego. Na ten czas przestaje go interesowa
przestawienie mebli czy zbieranie znaczkw. Dopiero gdy cichnie chaos, dawne czynnoci
zastpcze nagle staj si znw bardziej atrakcyjne.
Mniej drastyczn odmian tego rozwizania jest kuszenie przetrwania per procura.
Jednym z takich sposobw jest mieszanie si w cudze ycie uczuciowe i stwarzanie wok
kogo innego chaosu, w ktry mona by wplta samego siebie. Jest to metoda zoliwej
plotki. Cieszy si ona wielk popularnoci, gdy plotka jest duo bezpieczniejsza ni
dziaanie bezporednie. W najgorszym razie stracimy kilku przyjaci. Natomiast sprawne
posugiwanie si t metod moe nam przysporzy przyjaznych uczu. Jeeli nasze intrygi
doprowadz do kryzysu w yciu przyjaci, mog oni potrzebowa naszej przyjani bardziej
ni kiedykolwiek. A wic, jeeli tylko nie zostaniemy zdemaskowani, ten sposb przynosi
podwjn korzy: zastpcze podniecenie zwizane ze ledzeniem czyjego dramatu w walce
o przetrwanie i wynikajcy z tego wzrost przyjaznych uczu.
Druga forma kuszenia przetrwania per procura jest mniej szkodliwa. Polega ona na
identyfikowaniu si z dramatem walki o przetrwanie fikcyjnych bohaterw ksiek, filmw,
sztuk i seriali telewizyjnych. Ten sposb jest jeszcze bardziej popularny -tworzy on ogromny
przemys, ktrego jedynym celem jest sprostanie zwizanemu z nim zapotrzebowaniu.
Sposb ten jest nie tylko bezpieczny i nieszkodliwy, ale te wyjtkowo tani. Zwyka gra w
133

kuszenie przetrwania moe kosztowa tysice, podczas gdy ta odmiana, za nie wicej ni
kilka zotych, pozwala uczestnikowi walki o bodce, nie ruszajc si z fotela, oddawa si
uwodzeniu, gwaceniu, cudzooeniu, godowaniu, mordowaniu i rozbojom.

2. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
przesadnie reagujc na normalny bodziec

Jest to zasada przesadnego angaowania si w walk o bodce. Zamiast wymyla


problem, dla ktrego trzeba nastpnie znale rozwizanie, mona po prostu silniej reagowa
na ju istniejcy bodziec. Chocia w swej pierwotnej funkcji nie pobudza on ju tak jak
dawniej, umoliwia jednak robienie czegokolwiek.
W ogrodach zoologicznych, w ktrych zwiedzajcym pozwala si karmi zwierzta,
niektre z nich, nie majc nic innego do roboty, Z nudw jedz tak duo, e nabawiaj si
nadwagi. Po zaspokojeniu godu swoj zwyk pen porcj jeszcze co skubi, bo jest to
lepsze ni bezczynno. Dlatego wci tyj albo choruj, albo jedno i drugie. Kozy zeraj
cae gry kartonowych opakowa po lodach, papieru i niemal wszystkiego, co si im podaje.
Strusie konsumuj nawet ostre przedmioty metalowe. Klasycznym przykadem jest tu sonica,
ktr obserwowano cay czas w cigu jednego typowego dnia w zoo, kiedy to (poza zwyk,
racjonalnie opracowan diet) poara ona nastpujce rzeczy podane jej przez
zwiedzajcych: 1706 orzeszkw ziemnych, 1330 cukierkw, 1089 kawakw chleba, 811
herbatnikw, 198 czstek pomaraczy, 17 jabek, 16 kawakw papieru, 7 porcji lodw, 1
hamburgera, l sznurowado i l skrzan bia damsk rkawiczk. Zdarzao si, e
niedwiedzie w zoo paday, uduszone uciskiem jedzenia znajdujcego si w ich odkach. S
to wanie ofiary walki o bodce.
Jednym z najdziwniejszych przykadw tego zjawiska jest wielki goryl, ktry
systematycznie jad, zrzuca i znowu jad to samo, demonstrujc wasn wersj uczty
rzymskiej. Proces ten wzbogaci niedwied indyjski, ktry, jak zaobserwowano, zrzuca i
ponownie poera to samo jedzenie ponad sto razy, za kadym razem wydajc bulgotanie i
cmokanie charakterystyczne dla tego gatunku.
Przy ograniczonych moliwociach nadmiernego spoywania i w braku innych zaj
zwierz zawsze moe w nieskoczono przedua czynno czyszczenia si, mimo i jego
pira czy sier s ju doskonale czyste i wypielgnowane. Czasem rodzi to pewne problemy.
Pamitam pewn kakadu toczub, ktrej pozostao tylko jedno skrzydo i dugi ty czub,
caa za reszta jej ciaa bya tak dokadnie oskubana jak kurczak gotowy do pieczenia. By to
134

przypadek skrajny, ale nie odosobniony. Ssaki potrafi drapa i liza wyliniae miejsca na
swoim ciele a do powstania ran, co tworzy bdne koo -rany drani zwierz, ktre podranione -rozdrapuje rany nieraz a do koci.
Przykre formy walki o bodce s te dobrze znane jej ludzkim uczestnikom. U
niektrych dzieci dugo utrzymuje si nawyk ssania palca jako skutek niewaciwych wizi z
matk. W miar dorolenia angaujemy si w jedzenie jako zajcie zastpcze, jedynie dla
zabicia czasu bezmylnie gryzc czekoladki czy herbatniki, i przez to tyjemy jak niedwiedzie
w zoo. Nadmiern samo pielgnacj moemy, podobnie jak kakadu, wyrzdzi sobie
krzywd. U czowieka przybierze to zapewne form obgryzania paznokci czy zdrapywania
strupw. Wypenianie czasu popijaniem sodkich i rozcieczonych trunkw moe nas
doprowadzi do otyoci, natomiast picie trunkw mocnych i nie rozcieczonych -do naogu i
uszkodzenia wtroby. Palenie tytoniu take moe suy zabijaniu czasu i take wie si z
okrelonymi niebezpieczestwami.
Niewaciwie prowadzona walka o bodce kryje w sobie, rzecz jasna, pewne puapki.
Chodzi o to, e owe czynnoci, w ktre ludzie nadmiernie si angauj celem zabicia czasu,
s tak jaowe, e uniemoliwiaj jakikolwiek rozwj. Mona je tylko w kko powtarza,
rozcigajc w czasie. Aby uzyska jaki znaczcy efekt, trzeba si w nie angaowa przez
dusze okresy, co prowadzi do negatywnych skutkw. Nie s one grone jako pomniejsze
sposoby na zabicie czasu, ale gdy stosuje si je w nadmiarze, mog wyrzdzi znaczne
szkody.

3. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
wynajdujc nowe zajcia

Jest to zasada kreatywnoci. Gdy znane wzorce s ju zbyt nudne, inteligentne zwierz
w zoo musi wynale nowe. Na przykad yjce w niewoli szympansy potrafi wprowadza
innowacje, wyprbowujc nowe moliwoci poruszania si, jak przetaczanie si, powczenie
tylnymi apami i wykonywanie rozmaitych wicze gimnastycznych. Gdy znajd kawaek
sznura, przerzucaj go przez prt w sklepieniu klatki i wieszaj si na nim, chwytajc zbami
lub apami oba jego koce i obracajc si dokoa w powietrzu jak akrobaci w cyrku.
Wiele zwierzt walczy z nud, wykorzystujc ludzi zwiedzajcych zoo. Gdyby
zignoroway one ludzi przechodzcych przed klatk, zapewne zostayby przez nich rwnie
zignorowane, ale jeeli w jakikolwiek sposb wzbudz zainteresowanie sob, w zamian
ludzie bd zachcali je do dziaania. Przemylne zwierz w zoo potrafi zmusi ludzi do
135

robienia zupenie niezwykych rzeczy. Bdc szympansem lub orangutanem, mona na nich
naplu, na skutek czego zaczynaj oni piszcze i gorczkowo miota si we wszystkie strony.
Pomaga to jako przetrwa kolejny dzie. Bdc soniem, mona na nich strzepn lin z
koniuszka trby. Bdc morsem, mona, uywajc petwy, ochlapa ich wod. Bdc srok
lub papug, mona ich zachci do pomuskania, stroszc pirka na czubie, i wtedy dziobn
ich w palec.
Pewien lew w niezwyky sposb wydoskonali sztuk manipulowania widzami.
Zwykle oddawa on mocz metod stosowan te przez kocury, to znaczy w ten sposb, e
poziomym strumieniem tryska do tyu w kierunku jakiego pionowego obiektu, zostawiajc
na nim swoj wizytwk zapachow. Gdy raz uy jako obiektu jednego ze stalowych prtw
przedniej czci klatki, zauway, e opryskani zostali przy tym przygldajcy mu si
widzowie, co wywoao interesujc reakcj. Krzyczc, odskoczyli do tyu. Po pewnym czasie
nie tylko nauczy si robi to jeszcze celniej, ale te doda now sztuczk. Po pierwszym
spryskaniu, gdy pierwszy rzd publicznoci wycofywa si, jego miejsce zajmowa drugi rzd,
eby uzyska lepszy widok. Wtedy lew, ktry nie zuy caego zapasu na pierwszy wytrysk,
wypuszcza nowy strumie i w ten sposb udawao mu si wzbudzi reakcj rwnie tego
nowo uformowanego pierwszego rzdu.
ebranie o jedzenie, ktre jest czym innym ni cige skubanie, to rodek mniej
drastyczny, ale te przynosi duo zadowolenia i jest praktykowane przez wiele
najrozmaitszych gatunkw zwierzt. Trzeba tylko wynale jak szczegln czynno lub
pozycj, ktra przemawia do przechodniw i przekonuje ich, e jest si naprawd godnym.
Mapom wystarcza wycignicie otwartej apy, ale niedwiedzie wykazuj wicej inwencji.
Kady ma wasn specjalno: jeden staje na tylnych apach i macha przedni; inny siada na
zadzie i zgity w pak przednimi apami obejmuje tylne; jeszcze inny siada w pozycji
wyprostowanej i zawiesza sobie przedni ap na dolnej szczce otwartego pyska; jeszcze
inny staje i potakujco kiwa gow albo potrzsa ni, dajc znak, eby podej bliej. Bdc
inteligentnym niedwiedziem, bez wikszego trudu mona wytresowa publiczno w zoo,
eby odpowiednio reagowaa na takie przedstawienia. Trudno polega na tym, e aby
utrzyma zainteresowanie, naley ich nazbyt czsto nagradza, zjadajc rzeczy, ktre rzucaj.
Nieprzestrzeganie tego powoduje, e publiczno idzie gdzie indziej i w ten sposb traci si
wymylon przez siebie emocjonujc stymulacj pync z interakcji towarzyskiej. Skutki
tego ju znamy: trzeba si znowu przestawi na mniej korzystn "zasad przesadnego
zaangaowania", co moe doprowadzi do otyoci i choroby.

136

Najistotniejsz rzecz w tej zoologicznej gimnastyce i sposobach ebrania jest to, e


wzorce ruchowe, jakie im towarzysz, nie wystpuj w warunkach naturalnych. S to
wynalazki specjalne, dostosowane do warunkw w niewoli.
W ludzkim zoo zasada kreatywnoci prowadzi do niesychanych skrajnoci. Mwiem
ju o tym, e gdy czynnoci zastpcze w walce o bodce, czsto z powodu ograniczonoci ich
zakresu, zaczynaj wydawa si bezsensowne, wwczas moe wystpi rozczarowanie.
Starajc si unikn tych ogranicze, czowiek poszukuje coraz bardziej skomplikowanych
rodkw ekspresji, ktre staj si na tyle absorbujce, e wprowadzaj go na najwysze
paszczyzny wszelakich dowiadcze, gdzie istniej nieskoczone moliwoci uzyskania
zadowolenia. Przenosimy si tutaj ze sfery zaj zupenie banalnych do pasjonujcych
dziedzin sztuk piknych, filozofii i czystych nauk. Maj one t wielk zalet, e nie tylko
skutecznie zapobiegaj niedostatecznej stymulacji, ale jednoczenie do maksimum
wykorzystuj najbardziej imponujc fizyczn waciwo czowieka, jak jest jego ogromny
mzg.
Z powodu wielkiego znaczenia, jakiego czynnoci te nabray w naszych
cywilizacjach, jestemy skonni zapomina, e w pewnym sensie nie s one niczym innym
anieli mechanizmami walki o bodce. Jak zabawa w chowanego czy gra w szachy pomagaj one spdza czas midzy koysk a grobem tym, ktrzy maj do szczcia, aby
nie pogry si cakowicie w walce o zwyke przetrwanie. Mwi tu o szczciu, bowiem,
jak ju wspomniaem, wielk zalet warunkw panujcych w superplemieniu jest to, e daje
ono ludziom stosunkowo duo swobody w wyborze form ich dziaania i skoro mzg ludzki
jest zdolny wymyla tak pikne zajcia, musimy uzna si za szczliwcw, mogc by
uczestnikami walki o bodce zamiast walki o przetrwanie. Czowiek-wynalazca gra tu o
wszystko, czego sam jest wart. Poznajc osignicia nauki, suchajc symfonii, czytajc
poezj czy ogldajc dziea pdzla, podziwiamy czowieka nie tylko dlatego, e na takie
wyyny wznis walk o bodce, ale i za niewiary godn wraliwo, z jak t walk
prowadzi.

4. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
normalnie reagujc na nienormalnie sabe bodce

Jest to zasada przelewu. Gdy wewntrzna potrzeba wykonania jakiej czynnoci staje
si zbyt silna, moe si ona "przela", nawet przy braku zewntrznych czynnikw, ktre j
zwykle uaktywniaj.
137

Zjawiska, ktre na wolnoci nie zasugiwayby na adn reakcj, w smutnym


otoczeniu zoo traktuje si z penym zainteresowaniem. U map moe to przybra form
koprofagii: jeli nie ma czego jadalnego do ucia, trzeba si zadowoli odchodami. Jeli nie
ma adnego terytorium do patrolowania, trzeba si zadowoli machinalnym chodzeniem po
klatce. Zwierz wielokrotnie przemierza klatk tam i z powrotem, wydeptujc ciek
rytmicznym, jaowym krokiem. To te jest lepsze od bezczynnoci.
W braku stosownego partnera lub partnerki zwierz moe podejmowa prby
kopulacji dosownie ze wszystkim, co znajduje si w pobliu. Na przykad samotny samiec
hieny zdoa sparzy si ze swoj okrg misk na jedzenie, przewracajc j na drug stron i
tak koyszc j pod sob, e rytmicznie uciskaa mu czonek. yjcy samotnie samiec szopa
jako partnera do parzenia si uywa swojego posania. Widziano, jak uzbiera solidn wizk
somy, wcisn j pod siebie, a nastpnie wykonywa na niej ruchy kopulacyjne. Czasami, gdy
zwierz jest trzymane razem z przedstawicielem innego gatunku, w obcy towarzysz moe
by wykorzystany jako substytut do parzenia si. Samiec jeozwierza mieszkajcy razem z
kolczatk wielokrotnie usiowa j pokry. Te dwa gatunki nie s ze sob blisko
spokrewnione, a budowa ich stosw pacierzowych wykazuje znaczne rnice, skutkiem czego
stosunek ten wymaga wiele trudu ze strony bardzo sfrustrowanego samca. W innej klatce
samiec mapki saimiri zamieszkiwa razem z samic przypominajcego kangura wielkiego
gryzonia o nazwie springhaas, ktra bya prawie dziesi razy wiksza od niego. Niezraone
tym zwierztko wskakiwao na grzbiet picej samicy gryzonia, usiujc z ni kopulowa. Te
rozpaczliwe prby opisano w miejscowej prasie, wykazujc przy tym cakowity brak
zrozumienia istoty rzeczy. Opisano to mianowicie jako urocz zabaw polegajca na tym, e
"zwierztko jedzio na grzbiecie wielkiego zwierza niczym may puszysty dokej".
Te przykady seksualizmu przypominaj fetyszyzm, ale nie mona ich z nim myli.
Od "aktywnoci przelewowej" zwierz wraca do normalnego zachowania, gdy tylko w
otoczeniu pojawi si normalny bodziec. Opisane wyej samce natychmiast przenosiy swoje
zainteresowanie na samice wasnego gatunku, gdy tylko stay si one osigalne. Inaczej ni u
fetyszystw, opisywanych w poprzednim rozdziale, nie dochodzio tu do staego "zaczepienia
si" na samicach penicych funkcj substytutw.
Do niezwykej aktywnoci przelewowej doszo midzy samic leniwca a
mieszkajcym razem z ni samczykiem mapki douroucouli (Aotus). Na wolnoci zwierz to
moci sobie przytuln dziupl, w ktrej pi w cigu dnia. Samica leniwca po urodzeniu
potomstwa na wolnoci nosi je przez pewien czas na grzbiecie. W zoo samczykowi mapki
brakowao ciepego, przytulnego legowiska, a samicy leniwca brakowao potomstwa.
138

Zwierzta chytrze rozwizay ten problem: samczyk mapki spa mocno wczepiony w grzbiet
samicy leniwca.
Dziaanie czwartej zasady walki o bodce polega nie tyle na szukaniu jakiegokolwiek
portu podczas sztormu co na szukaniu jakiegokolwiek portu podczas ciszy morskiej, i cho w
ludzkim zoo wieje wiele wiatrw, zwierz ludzkie czsto znajduje si w takiej wanie
sytuacji. Z rnych powodw wzorce emocjonalne czonka superplemienia wci ulegaj
zablokowaniu. Pord materialnego dostatku istnieje wiele niedoborw w zakresie ludzkich
zachowa. Dlatego czowiek, podobnie jak zwierz w zoo, zmuszony jest reagowa na
najsabsze nawet stymulacje nienormalne.
W

porwnaniu

innymi

zwierztami

czowiek

ma

wiksze

moliwoci

rozwizywania problemu braku partnera seksualnego za pomoc masturbacji i u ludzi wanie


to rozwizanie jest najpowszechniejsze. Mimo to, od czasu do czasu wystpuje te zoofilia,
czyli kopulacja midzy czowiekiem a przedstawicielem innego gatunku zwierzt. Nie zdarza
si ona czsto, ale nie jest te tak rzadka, jak si powszechnie uwaa. Badania
przeprowadzone niedawno w Stanach Zjednoczonych wykazay, e okoo 17 procent
chopcw wychowywanych na farmach przynajmniej raz w yciu doznao orgazmu w
"kontakcie ze zwierzciem". Znacznie wicej angaowao si w bardziej umiarkowane formy
obcowania seksualnego ze zwierztami: w niektrych rejonach liczba sigaa a 65 procent
wszystkich chopcw mieszkajcych na farmach. Ulubionymi zwierztami s zazwyczaj
cielta, osy i owce, a niekiedy take wiksze ptaki, takie jak gsi, kaczki czy kury. U kobiet
przejawy zoofilii wystpuj duo rzadziej. Spord blisko szeciu tysicy badanych
Amerykanek tylko dwadziecia pi doznao orgazmu na skutek stymulacji ze strony
zwierzcia innego gatunku, zwykle psa.
Wikszo ludzi postrzega takie zachowania jako co dziwacznego i odstrczajcego.
Sam fakt, e istniej, wiadczy o tym, jak niezwykych sposobw imaj si uczestnicy walki o
bodce, aby tylko unikn bezczynnoci. Nie sposb nie dostrzec tu podobiestwa ze wiatem
zoo.
W tej kategorii mieszcz si te inne formy zachowa seksualnych, takie jak niektre
przypadki homoseksualizmu w rodzaju "lepsze to ni nic". W braku normalnej stymulacji
zaczyna wystarcza obiekt dajcy jakkolwiek stymulacj. Ludzie cierpicy gd zamiast nie
u nic bd uli drewno lub co innego nie majcego wartoci odywczej. Osobnicy
agresywni, nie majc moliwoci zaatakowania wroga, bd rozbija przedmioty martwe lub
kaleczy wasne ciao.

139

5. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
sztucznie powikszajc wybrane bodce

Ta zasada dotyczy tworzenia "superbodcw". Opiera si ona na prostym zaoeniu,


e jeli naturalne i normalne bodce wywouj normalne reakcje, to superbodce powinny
wywoywa superreakcje: Koncepcja ta jest bardzo szeroko realizowana w ludzkim zoo, ale
rzadko pojawia si w zoo zwierzcym. Badacze zachowa zwierzcych opracowali pewn
liczb superbodcw przeznaczonych do dowiadcze ze zwierztami, ale spontaniczne
pojawianie si tego zjawiska ogranicza si do zaledwie kilku przykadw, z ktrych jeden
opisz szczegowo.
Zaczerpnem go z moich wasnych bada. Przez pewien czas utrzymywaem
mieszan kolekcj ptakw w wielkiej ptaszarni na dachu placwki badawczej. Pewnego razu
ich spokj zaczy zakca nocne wizyty drapienej sowy, ktra usiowaa je atakowa przez
odrutowanie ptaszarni. Chcc si przekona, o co tu chodzi, przeprowadziem wiele
obserwacji o zmierzchu. Sowa nigdy nie pojawia si w mojej obecnoci, a nawet znikna na
dobre, jednak -chocia w tej sprawie nie udao mi si niczego ustali -zauwayem wiele
dziwnych zachowa wewntrz ptaszarni.
Wrd ptakw byo par gobi i maych zib zwanych wrblami jawajskimi. Ziby te
zwykle spdzaj noc razem, siedzc na gazi przytulone do siebie. Ku memu zdziwieniu
ziby w ptaszarni ignoroway si wzajemnie i jako towarzyszy do spania wybieray gobie.
Do kadego puszystego gobia przytulaa si malutka ziba. Mae ptaszki, zadowolone,
szybko utulay si do snu, a gobie, z pocztku nieco zaskoczone obecnoci tych dziwnych
towarzyszy, byy zbyt senne, aby co z tym robi, i take w kocu ukaday si do spania.
Zupenie nie wiedziaem, jak wyjani to szczeglne zachowanie si. Gatunki te nie
choway si razem, a wic nie mg to by przejaw faszywego wpojenia. Co wicej, ziby
nawet nie urodziy si w niewoli. Wedle wszelkich regu powinny one spa razem z innymi
przedstawicielami swojego gatunku. Byo te jeszcze jedno pytanie: dlaczego spord
wszystkich gatunkw ptakw yjcych w ptaszarni ziby wybray wanie gobie?
Wrciwszy w cigu nastpnych dni do moich wieczornych czuwa, zaobserwowaem
jeszcze ciekawsze zachowanie zib.
Przed pjciem spa malutkie ptaszki czsto muskay dziobem swoje gobie, ktra to
czynno w normalnych okolicznociach zawsze jest ukierunkowana tylko na przedstawicieli
wasnego gatunku. Co jeszcze dziwniejsze, ziby zaczy bawi si w przeskakiwanie przez
swoich ogromnych towarzyszy. Ziba wskakiwaa na grzbiet swojego gobia i zeskakiwaa
140

po drugiej stronie, a potem wracaa na poprzednie miejsce w ten sam sposb, po czym
powtarzaa to wiele razy. Wreszcie zobaczyem szczyt osobliwoci: jedna z malutkich zib
wpychaa si pod brzuch swojego gobia i usiowaa wcisn mu si midzy nogi. Zaspany
gob wyprostowa si na nogach i spoglda z gry na posta szamoczc si pod jego krg
piersi. Gdy ziba ju si usadowia, gob przycupn nad ni. I tak siedzieli razem, a rowy
dziobek ziby wystawa spod piersi gobia.
Musiaem znale jakie wytumaczenie tego niezwykego zwizku. W gobiach nie
mona byo dostrzec niczego dziwnego poza ich niezwyk tolerancj. Natomiast ziby
wymagay dalszych bada. Zauwayem, e przed udaniem si na nocleg ziby uywaj
specjalnego sygnau, ktry informuje inne ptaki tego gatunku o gotowoci do snu. Podczas
dziennej aktywnoci ptaki trzymaj si z daleka od siebie, ale gdy nadchodzi czas, aby si
zgromadzi na noc, jedna z zib, zapewne ta najbardziej pica, stroszya pirka i przysiadaa
na grzdzie. Dla innych zib w tej grupie by to sygna, aby si przyczy, bez obawy, e
zostan odepchnite. Nadfruwaa wtedy druga ziba i przysiadaa obok tej pierwszej, rwnie
stroszc przy tym pirka. To samo robiy nastpne, trzecia, czwarta i inne, a utworzy si
rzd szykujcych si do snu ptakw. Spnialskie czsto wskakiway na grzbiety ju
siedzcych w rzdzie i wciskay si na cieplejsze i wygodniejsze miejsca w rodku. Miaem
ju wszystkie potrzebne mi wskazwki.
Stroszenie pirek w czasie sadowienia si na grzdzie powodowao, e ziby
wydaway si wiksze i bardziej kuliste ni podczas swej zwykej aktywnoci w cigu dnia.
By to podstawowy sygna, ktry mwi: "Przyjd tu do mnie na grzd". Siedzcy na
grzdzie gob jest jeszcze wikszy i jeszcze bardziej kulisty i dlatego chcc nie chcc wysya
zibom duo silniejsz wersj tego samego sygnau. Co wicej, w odrnieniu od innych
gatunkw zamieszkaych w tej samej ptaszarni gobie miay identyczne jak ziby szare
ubarwienie. Poniewa byy tak due, krge i szare, nadaway zibom supersygna, ktremu te
mae ptaszki po prostu nie mogy si oprze. Majc wrodzony program reakcji na tak
wanie kombinacj rozmiaru, ksztatu i koloru, ziby automatycznie reagoway na gobie
jako na superbodce wywoujce siadanie na grzdzie, przedkadajc je nad przedstawicieli
wasnego gatunku. By jednak pewien szkopu, mianowicie -gobie nie usadawiay si do snu
w rzdach. Przytulajcej si do gobia zibie wydawao si, e siedzi na skraju "rzdu", i
dlatego wskakiwaa mu na grzbiet, a nie potrafic znale rodka w rzdzie, zeskakiwaa po
drugiej stronie. Gob by tak duy, e musia wyglda jak cay rzd zib, wic may ptaszek
bezskutecznie ponawia te prby. Nie ustajc w wysikach, ziba sprbowaa w kocu

141

wepchn si pod gobia od dou i w ten sposb znalaza wreszcie zaciszne miejsce "w
rodku rzdu", to znaczy midzy nogami wikszego ptaka.
Jak ju mwiem, jest to jeden z niewielu znanych przykadw superbodca nie
funkcjonujcego wrd ludzi i nie stworzonego dla celw dowiadczalnych. Inne, bardziej
znane przykady zawsze polegay na uyciu eksperymentalnych atrap. Na przykad ostrygo
jady s ptakami wijcymi gniazda na ziemi. Gdy jakie jajo wy turla im si z gniazda,
wtaczaj je z powrotem specjalnymi ruchami dzioba. Jeeli obok gniazda umieci si atrapy
jaj, ptaki take wtaczaj je do gniazda. Gdy atrapy jaj rni si rozmiarem, ptaki wybieraj
najwiksz. Bd nawet usioway umieci w gniedzie jaja wielokrotnie wiksze od
wasnych. Ptaki te take nie mog pohamowa reakcji na superbodziec.
Pisklta mewy srebrzystej, domagajc si od rodzicw pokarmu, dziobi czerwon
plamk znajdujc si u koniuszka dzioba dorosych osobnikw. Reagujc na to, rodzice
zwracaj zjedzone przez siebie ryby, karmic nimi pisklta. Czerwona plamka stanowi
niezbdny sygna. Stwierdzono, e pisklta dziobi nawet paskie kartonowe modele gw
swoich rodzicw. Za pomoc serii testw ustalono, e inne szczegy gowy dorosych
osobnikw nie maj adnego znaczenia. Pisklta dziobi nawet sam czerwon plamk. Co
wicej, stwierdzono, e gdy pisklta otrzymyway patyk z trzema czerwonymi plamkami,
dziobay go z jeszcze wikszym zapaem ni kompletny i realistycznie wykonany model
wasnych rodzicw. Patyk z trzema czerwonymi plamkami sta si superbodcem.
S jeszcze inne przykady, ale wystarcz te, ktre tu podaem. Nie ulega wtpliwoci,
e natur mona poprawia, co niektrych napawa niesmakiem. Ale powd jest prosty: kade
zwierz stanowi skomplikowany system kompromisw. Wzajemnie sprzeczne wymagania,
jakie stawia przed nim przetrwanie, oddziaywaj w przeciwnych kierunkach. Na przykad
zbyt jaskrawe ubarwienie zwierzcia umoliwia drapienikom jego wykrycie. Natomiast zbyt
niepozorne ubarwienie utrudnia zwabienie partnera i tak dalej. Ten system kompromisw
rozlunia si tylko wtedy, gdy sztucznie ogranicza si presje pynce z koniecznoci
przetrwania. Na przykad zwierzta oswojone, ktrymi opiekuje si czowiek, nie musz ju
obawia si drapienikw. Bez adnego dla nich ryzyka mona zastpi ich monotonne barwy
niezmcon biel, krzykliw pstrokacizn czy innymi jaskrawymi wzorami. Gdyby jednak
wypuci je na wolno, do ich naturalnego rodowiska, rycho stayby si upem swych
naturalnych wrogw.
Podobnie jak oswojone zwierzta -czowiek yjcy w superplemieniu take moe
sobie pozwoli na ignorowanie wymaga, jakie narzuca naturalnym bodcom konieczno
przetrwania. Moe on tymi bodcami manipulowa, wyolbrzymia je i znieksztaca wedle
142

wasnych zachcianek. Wzmacniajc je w sposb sztuczny, tworzy superbodce, co daje mu


moliwo kolosalnego wzmocnienia reakcji. W swym superplemiennym wiecie czowiek
przypomina ostrygo jada otoczonego ogromnymi Jajami.
Gdziekolwiek spojrze, wszdzie mona dostrzec przejawy jakiej superstymulacji.
Podoba nam si kolor kwiatw, wic hodujemy wiksz i bardziej jaskraw ich odmian.
Lubimy rytm, z jakim porusza si nasze ciao, wic wymylamy gimnastyk. Lubimy je,
wic przyprawiamy sobie potrawy, eby byy jeszcze pikantniejsze i smaczniejsze. Lubimy
pewne zapachy, wic produkujemy silnie pachnce perfumy. Lubimy wygodnie spa, wic
konstruujemy superka ze specjalnymi sprynami i materacami.
Na pocztek przyjrzyjmy si naszemu wygldowi -ubraniu i kosmetykom. Wiele
ubiorw mskich ma dodatkowo wypychane ramiona. W okresie dojrzewania istnieje
wyrana, zalena od pci rnica w szybkoci wzrostu ramion: chopcy maj barki szersze ni
dziewczta. Jest to naturalny, biologiczny sygna dojrzaej mskoci. Wypychane barki
oznaczaj supermsko, nic wic dziwnego, e w szczeglnie wyolbrzymionej formie
znajduje to zastosowanie w tej najbardziej mskiej domenie, jak jest wojsko, gdzie sztywne
epolety su dodatkowemu wzmocnieniu efektu. Cech dorosoci, zwaszcza u mczyzn,
jest te wyszy wzrost i dlatego wiele ubiorw, ktre maj zwizek z postaw agresywn,
wieczy si jakim wysokim nakryciem gowy, co ma stworzy wraenie superwzrostu.
Niewtpliwie chtnie te chodzilibymy na szczudach, gdyby nie to, e s one tak
niewygodne.
Mczyni

pragncy mie supermodzieczy wygld

mog nosi tupeciki

przykrywajce im ysin, sztuczne zby wypeniajce podstarza jam ustn i gorsety


ciskajce obwise brzuchy. Znane s te przypadki modych kierownikw i dyrektorw,
ktrzy usiuj sobie nada superpowany wygld i w tym celu farbuj na siwo swoje
modziecze fryzury.
U dojrzewajcej dziewczyny nastpuje wzrost piersi i poszerzanie si bioder, co
stanowi oznak kobiecej dojrzaoci. Wyolbrzymiajc te cechy, kobieta moe spotgowa
sygnay pci. Moe wic zastosowa wiele rnych metod, aby podwyszy, wypcha,
wyprofilowa lub napompowa sobie piersi. ciskajc si w pasie, moe zwikszy rnic
midzy tali a biodrami. Moe te wypcha sukni w okolicy poladkw i bioder, co
praktykowano na najwiksz skal w czasach turniur i krynolin.
Inn zmian, ktra towarzyszy dojrzewaniu kobiety, jest nieproporcjonalny wzrost
ng w stosunku do reszty ciaa. Dugie nogi mog wic sta si symbolem seksualnoci, a
wyjtkowo dugie nogi staj si seksualnie atrakcyjne. Same nogi, jako naturalne czci ciaa,
143

nie mog, rzecz jasna, sta si superbodcami (chocia pomagaj w tym nieco wysokie
obcasy), ale sztucznie wyduone nogi jako atrybut kobiecoci mog pojawia si w
rysunkach i obrazach o treci erotycznej. Pomiary dziewczt z plakatw i okadek wykazuj,
e to sposb portretowania sprawia, i maj one nienaturalnie dugie nogi, czsto ptora raza
dusze od ng autentycznych modelek. Aktualna moda na bardzo krtkie spdniczki dziaa
podniecajco nie tylko ze wzgldu na to, e odkrywa pewne partie ciaa. W krtkiej
spdniczce nogi wydaj si dusze ni w noszonych dawniej duszych spdnicach.
Jaskrawe przykady superstymulacji mona znale w dziedzinie damskich
kosmetykw. Czysta, nieskazitelna skra jest zawsze i wszdzie seksualnie atrakcyjna. Jej
gadko mona zwikszy stosujc pudry i kremy. W czasach kiedy wane byo, aby
pokaza, e kobieta nie musi harowa na socu, kosmetyki pomagay jej uzyska super biel
odkrytych partii skry. Gdy zmieniy si warunki i wane stao si pokazywanie, e sta j na
prniacze wylegiwanie si na socu, cenion cech staa si skra opalona. I znw z
pomoc przyszy kosmetyki, zapewniajce skrze super brz. Byway te okresy, gdy do
dobrego tonu naleao prezentowanie dobrego stanu zdrowia, wwczas r dawa super
rumiece. Inn cech skry kobiety jest mniejsza ni u mczyzny ilo owosienia. I tu
mona osign super efekt stosujc rne rodzaje depilacji, ktra pozwala usun woski za
pomoc golenia czy szorowania ng albo do bolesnego wyrywania ich ze skry twarzy.
Mczyni maj zazwyczaj brwi bardziej krzaczaste ni kobiety, dlatego i tu super kobieco
mona uzyska wyrywajc woski. Gdy doda si do tego super makija oczu, pomadk do ust,
lakier do paznokci, perfumy, a nawet sporadyczne rowienie sutkw, atwo si bdzie
przekona, jak mozolnie czowiek realizuje zasad super normalnoci jako element walki o
bodce.
W poprzednim rozdziale zauwaylimy ju, do jakich to radykalnych rodkw
uciekano si, aby mski czonek mg sta si super symbolem fallicznym. W zwykym
ubiorze nie osignito tu zbyt wiele, z wyjtkiem krtkiego okresu chway w czasach
woreczkw na genitalia. Dzi pozostao z tego niewiele wicej ni super wizka wosw
onowych w postaci ozdobionej futrem torby, ktr Szkoci nosz w okolicy krocza.
Przedziwna dziedzina afrodyzjakw zajmuje si wycznie super stymulacj
seksualn. W wielu kulturach odwiecznym zwyczajem starzejcy si mczyni stosowali
sztuczne rodki, usiujc pobudzi swoje sabnce reakcje seksualne. Na licie afrodyzjakw
znajduje si ponad dziewiset specyfikw, w tym tak cudowne jak woda anielska, garb
wielbda, ajno krokodyla, sperma jelenia, gsie ozorki, bulion z zajca, lwie sado, szyjki
limaka i genitalia abdzia. Niewtpliwie wiele z tych preparatw odnosio podany skutek,
144

nie z racji ich waciwoci chemicznych, lecz z powodu ich wygrowanej ceny. Na
Wschodzie sproszkowany rg nosoroca osign tak wielk warto jako superbodziec
seksualny, e niemal wyginy tam niektre gatunki nosorocw. Nie wszystkie afrodyzjaki
byy przeznaczone do ykania. Niektre z nich naleao wciera, pali., wciga nosem lub
nosi na sobie. Od wonnych kpieli po aromatyczn tabak wszystko liczyo si w
gorczkowym poszukiwaniu coraz silniejszej i coraz ostrzejszej stymulacji.
Wspczesna farmacja nie jest tak bardzo ukierunkowana na seks, ale i ona oferuje
najrozmaitsze superbodce. Istniej piguki nasenne, ktre umoliwiaj super sen, piguki
pobudzajce, ktre wywouj super oywienie, rodki przeczyszczajce, ktre powoduj
super wydalanie, preparaty kpielowe, ktre zapewniaj super czysto, i pasta do zbw,
ktra daje super umiech. Dziki ludzkiej pomysowoci nie ma waciwie adnej naturalnej
dziedziny, ktrej nie mona by jako sztucznie wzbogaci..
Dziedzina reklamy handlowej to wrzcy kocio superbodcw, z ktrych kady ma
zdoby przewag nad innymi. Gdy konkurujce ze sob firmy rzucaj na rynek niemal
identyczne produkty, walka o superbodce staje si wielkim biznesem. Kady produkt naley
przedstawi w bardziej stymulujcy sposb ni produkt konkurencyjny. Wymaga to
nieustannego skupiania uwagi na szczegach dotyczcych ksztatu, faktury, wzoru i koloru.
Zasadnicz cech superbodca jest to, e nie wszystkie elementy naturalnego bodca, z
ktrego si wywodzi, musz ulec wyolbrzymieniu. Ostrygo jad reagowa na atrap jaja, ktra
bya super jajem jedynie pod wzgldem rozmiaru. Pod wzgldem ksztatu, koloru i faktury
bya ona podobna do normalnego jaja. Eksperyment z piskltami mewy poszed. o krok dalej.
Wyolbrzymiono w nim niezbdne tam czerwone plamki, a dodatkowo wyeliminowano
wszystkie inne, nieistotne cechy rodzicw. Zastosowano wic dwojaki zabieg: powikszenie
bodca istotnego i wyeliminowanie bodcw nieistotnych. W eksperymencie tym byo to
potrzebne jedynie do wykazania, i reakcj wywoyway same czerwone plamki. Krok ten
sprzyja te jednak zwrceniu wikszej uwagi na czerwone plamki dziki usuniciu
elementw nieistotnych. W wiecie ludzi ten dwojaki zabieg znalaz zastosowanie w wielu
super bodcach i przynis znakomite wyniki. Mona go uzna za dodatkow, pomocnicz
zasad walki o bodce.
Gosi ona, e gdy wybrane bodce ulegaj sztucznemu powikszeniu do wymiarw
superbodcw, efekt mona jeszcze wzmocni redukujc inne (nie wybrane lub nieistotne)
bodce. Powstajce w ten sposb subbodce sprawiaj, e dziaanie superbodcw wydaje si
relatywnie silniejsze. Jest to zasada ekstremizmu stymulacyjnego.

145

Gdy chcemy si rozerwa za pomoc ksiek, sztuk, filmw lub piosenek, poddajemy
si takiej wanie procedurze. Jest to istota procesu zwanego dramatyzacj. Codzienne
czynnoci wykonywane tak jak w rzeczywistym yciu nie byyby dostatecznie ekscytujce.
Naley je wyolbrzymi. Stosujc zasad ekstremizmu stymulacyjnego, usuwamy nieistotne
szczegy, a inne, wane uwypuklamy i wyolbrzymiamy. Ten negatywny proces wci
funkcjonuje nawet w najbardziej realistycznych szkoach aktorskich, jak rwnie w literaturze
faktu i filmach dokumentalnych. Elementy nie majce zwizku z tematem odrzuca si, przez
co porednio wyolbrzymia si inne. Bezporednie formy wyolbrzymienia odgrywaj wiksz
rol w bardziej stylizowanych spektaklach, takich jak opera i melodramat. Warto przy tym
zauway, e gosy, kostiumy, gesty, akcja i fabua mog by bardzo odlege od
rzeczywistoci, a mimo to bardzo silnie oddziaywa na ludzki umys. Jeli wydaje si to
komu dziwne, niech sobie przypomni ptaki dowiadczalne. Pisklta mewy byy gotowe
reagowa na substytut rodzicw w postaci czego tak odlegego od dorosej mewy jak patyk z
trzema czerwonymi plamkami. Nasze reakcje na wysoce wystylizowane rytuay operowe
wcale nie s bardziej dziwaczne.
wietn. ilustracj tej zasady s dziecice zabawki, lalki i kukieki. Na przykad w
twarzy szmacianej lalki pojawiaj si pewne uwypuklone cechy istotne, a inne cechy s
pominite. Oczy staj si wielkimi czarnymi plamami, natomiast brwi nie ma wcale. Usta
ukazane s w szerokim umiechu, podczas gdy nos jest zredukowany do dwch kropek.
Wejcie do sklepu z zabawkami oznacza wejcie w wiat skontrastowanych ze sob
superbodcw i subbodcw. Jedynie zabawki dla starszych dzieci staj si mniej
kontrastowe i bardziej realistyczne.
To samo mona powiedzie o rysunkach wykonanych przez dzieci. Na tworzonych
przez nie wizerunkach postaci ludzkich powikszone s te elementy, ktre dzieci uznaj za
wane, natomiast elementy uznane przez nie za niewane ulegaj redukcji lub s pominite.
Najbardziej nieproporcjonalnie powikszone bywaj zwykle gowa, oczy i usta. S to czci
ciaa majce najwiksze znaczenie dla maego dziecka, jako obszary zwizane z ekspresj
wzrokow i z komunikowaniem si. Zewntrzne czci ucha ludzkiego nie maj siy
ekspresywnej, s stosunkowo mao wane, tote bywaj czsto cakowicie pomijane.
Podobny ekstremizm wizualny panuje te w sztuce ludw pierwotnych. Gowy, oczy i
usta s zwykle nienormalnie due w stosunku do wymiarw ciaa, a inne rysy, podobnie jak
na rysunkach dziecicych, ulegaj redukcji. W zalenoci od sytuacji rni si jednak wybr
bodcw, ktre maj ulec powikszeniu. Posta ukazana w biegu ma zwykle przesadnie due
nogi. Jeli za jest ukazana w pozycji stojcej i nic nie robi rkami ani nogami, wwczas
146

koczyny mog mie ksztat kikutw albo te cakowicie zanikn. Prehistoryczna figurka
przedstawiajca podno moe mie wyolbrzymione organy majce zwizek z rozrodem
przy jednoczesnym pominiciu innych szczegw. Taka posta moe imponowa ogromnym
brzemiennym brzuchem, wielkimi wypukymi poladkami, szerokimi biodrami i obfitym
biustem, a wcale nie mie ng, rk, szyi czy gowy.
Takie graficzne manipulowanie przedmiotem okrela si czsto jako tworzenie
brzydkich deformacji, co sugeruje, e pikno postaci ludzkiej ulega tu jakoby zoliwemu
zniszczeniu i zniewaeniu. Gdyby jednak, o ironio, ci krytycy zechcieli si przyjrze, w jaki
sposb przyozdabiaj wasne ciaa, przekonaliby si, e ich wygld niezupenie odpowiada
temu, "co zamierzya natura". Podobnie jak dzieci i prymitywni artyci maj oni swj udzia
w "deformowaniu" rzeczywistoci i tworzeniu super- i subelementw.
Urok ekstremizmu stymulacyjnego w dziedzinie sztuki polega na rozmaitoci nowych
form harmonii i rwnowagi, ktre powstaj w wyniku takich modyfikacji, jak te i na tym, e
s one rne w rnych dzieach i rnych miejscach. We wspczesnym wiecie takie
wyolbrzymienia wizualne wystpuj gwnie w animowanych kreskwkach, a szczegln
form przybieraj w sztuce karykatury. Mistrz karykatury wybiera najbardziej rzucajce si w
oczy cechy twarzy swojej ofiary, po czym zrcznie uwydatnia te ju i tak wydatne,
doprowadzajc je do wymiarw super cech. Jednoczenie redukuje cechy mniej widoczne. Na
przykad duy nos moe by dwa czy nawet trzy razy wikszy, a mimo to twarz pozostaje
rozpoznawalna. W gruncie rzeczy staje si jeszcze lepiej rozpoznawalna. Poszczeglne
twarze rozpoznajemy bowiem, porwnujc je psychicznie do idealnej "typowej" twarzy
ludzkiej. Jeli dana twarz ma w sobie pewne elementy mniej lub bardziej wyraziste, wiksze
albo mniejsze, dusze albo krtsze, ciemniejsze albo janiejsze ni w naszej "typowej"
twarzy, wwczas atwiej j zapamitujemy. Rysujc udan karykatur, artysta musi
intuicyjnie wyczu, ktre cechy twarzy zostay przez nas w ten sposb wybrane, i przedstawi
cechy bardziej wyraziste jako super cechy, a mniej wyraziste jako subcechy. Jest to w
zasadzie ten sam proces, z ktrym mamy do czynienia w rysunkach dziecicych i w sztuce
ludw pierwotnych, z tym e karykaturzyst interesuj przede wszystkim rnice
indywidualne.
Zasada ekstremizmu stymulacyjnego funkcjonowaa w sztukach wizualnych w cigu
dugiej ich historii. Niemal wszystkie wczesne formy sztuki s pene modyfikacji "super" i
"sub". Jednake z upywem wiekw sztuk europejsk powoli opanowywa realizm. Malarz i
rzebiarz zostali obarczeni zadaniem jak najdokadniejszego rejestrowania wiata
zewntrznego. Dopiero w ostatnim wieku, gdy to wielkie zadanie przeja nauka (dziki
147

rozwojowi fotografii), artyci odzyskali wiksz swobod w traktowaniu tematu. Z pocztku


reagowali niepiesznie i chocia ich kajdany zaczy krusze ju w dziewitnastym wieku,
dopiero w dwudziestym ostatecznie je zrzucili. W cigu ostatnich szedziesiciu lat
przychodziy kolejne fale buntu, podczas ktrych ekstremizm stymulacyjny uzyskiwa coraz
silniejsz pozycj. Znw znalaza zastosowanie regua: powikszaj wybrane elementy i
eliminuj pozostae.
Z pocztku tego rodzaju manipulacja portretami ludzkiej twarzy, dokonywana przez
wspczesnych artystw, wywoaa oburzenie. Obrazy takie wyszydzano jako dekadenckie
szalestwa, jakby odzwierciedlay one jak now chorob trapic ludzko w dwudziestym
wieku, a nie byy powrotem do tego, co w sztuce waniejsze -walki o bodce. Bez oporw
zaakceptowano melodramatyczn przesad w zachowaniu czowieka na scenie teatralnej, w
balecie i w operze, a take skrajne wyolbrzymienia ludzkich emocji wyraane w piosenkach i
w poezji, ale musiao upyn sporo czasu, nim oswojono si z podobnymi skrajnociami
stymulacyjnymi w sztukach wizualnych. Gdy zaczy pojawia si obrazy cakowicie
abstrakcyjne, zaatakowano je jako pozbawione wszelkiego sensu, chocia atak ten wyszed od
osb, ktre znajdoway wielkie upodobanie w cakowitej abstrakcyjnoci wykona form
muzycznych. Ale muzyki nigdy nie udao si skrpowa estetycznym kaftanem
bezpieczestwa, jakim byaby konieczno odtwarzania jedynie dwikw naturalnych.
Zdefiniowaem superbodziec jako sztuczne wyolbrzymienie bodca naturalnego, ale pojcia
tego mona rwnie uy w szczeglnym sensie w odniesieniu do bodca wynalezionego.
Posu si tu dwoma oczywistymi przykadami. Rowe usta piknej dziewczyny s
niewtpliwie zupenie naturalnym bodcem biologicznym. Gdy wyolbrzymia ona ten bodziec,
malujc usta na jeszcze bardziej jaskrawy odcie ru, w oczywisty sposb zmienia bodziec
naturalny w superbodziec. Sprawa jest zupenie prosta i dotd zajmowaem si takimi wanie
przykadami. Jak jednak potraktowa byszczcy, nowy samochd? Moe on by rwnie
bardzo stymulujcy, ale jako wynalazek czowieka jest to bodziec cakowicie sztuczny. Nie
istnieje aden naturalny model biologiczny, wedle ktrego mona by oceni, czy co ulego tu
wyolbrzymieniu. A jednak patrzc na rozmaite otaczajce nas samochody, bez trudu moemy
wrd nich wyrni te, ktre maj cechy super samochodw .S one wiksze i wywieraj
silniejsze wraenie ni wikszo innych samochodw. Producenci samochodw tak samo
dbaj o tworzenie superbodcw jak producenci szminki do ust. Sytuacja jest tu bardziej
pynna, gdy nie istnieje adna naturalna, biologiczna podstawowa linia, stanowica punkt
wyjcia; w zasadzie jednak mamy tu do czynienia z tym samym procesem. Gdy ju nowy
bodziec zostanie wynaleziony, wytwarza on wasn podstawow lini. W kadym dowolnym
148

momencie historii motoryzacji mona by sporzdzi szkic typowego, zwykego, czyli


"normalnego" w danym czasie samochodu. Mona by te sporzdzi szkic znakomitego
samochodu luksusowego, ktry byby super pojazdem czasw. Jedyna rnica midzy tym
przykadem szminki do ust polega na tym, e "linia normalnoci" w dziedzinie samochodw
zmienia si wraz Z rozwojem techniki, w dziedzinie szminki za pozostaje niezmienna,
bowiem naturalne rowe usta s wci takie same.
Zasada superbodcw znajduje cigle szerokie zastosowanie i w takiej czy innej
formie przenika do wszelkich naszych poczyna. Bdc uniezalenieni od wymogw
stawianych przez zwyk konieczno przetrwania, wyciskamy ostatni kropl stymulacji ze
wszystkiego, co mamy w zasigu rk i oczu. W rezultacie czasami nie jestemy ju w stanie
tego strawi. Szkopu w tym, e wzmacniajc bodce, wzmacniamy te nasze reakcje,
naraajc si na ryzyko wyczerpania. Odczuwamy znudzenie. Zaczynamy rozumie myl
Szekspira:

Zocenie zota, malowanie lilii


I polewanie fioka pachnidami...
Jest to zbyteczny, godny miechu nadmiar.

Ale zmuszeni te jestemy przyzna za Wilde'em: "Nic tak nie popaca jak zbytek".
C wic czynimy w tej sytuacji? Ot zaczynamy stosowa jeszcze jedn zasad
pomocnicz walki o bodce.
Gosi ona, e poniewa superbodce s tak potne, a nasze reakcje na nie mog si
wyczerpa, od czasu do czasu musimy zmienia elementy, ktre staj si obiektem
wyolbrzymienia. Innymi sowy, wprowadzamy urozmaicenia. Gdy nastpuje taki zwrot, ma
on zwykle dramatyczny przebieg, gdy oznacza zmian caego kierunku. Nie wstrzymuje to
jednak walki o bodce w danej dziedzinie, lecz jedynie przesuwa akcenty "super" z jednych
obszarw w inne. Najlepiej wida to w sferze strojw i przyozdabiania ciaa.
W modzie damskiej, gdzie gwnie chodzi o popis pciowoci, dao to w efekcie co,
co eksperci mody nazywaj prawem zmiennoci stref erogennych. Formalnie biorc, strefa
erogenna to taki obszar ciaa ludzkiego, ktry jest szczeglnie bogato wyposaony w
zakoczenia nerwowe reagujce na dotyk i ktrego bezporednia stymulacja powoduje
podniecenie seksualne. Gwnymi takimi obszarami s okolice genitaliw, piersi, usta, patki
uszu, poladki i uda. Czasami szyja, pachy i ppek. Oczywicie moda damska nie suy
stymulacji przez dotyk, lecz raczej wizualnemu demonstrowaniu (lub ukrywaniu) tych
149

wraliwych obszarw. W sytuacjach skrajnych wszystkie te obszary mog zosta ukazane


jednoczenie albo te, jak w damskich strojach arabskich, wszystkie jednoczenie mog
zosta ukryte. W przewaajcej czci spoeczestw superplemiennych pewne obszary si
ukazuje, inne jednoczenie ukrywajc. Ewentualnie pewne obszary si uwydatnia, inne
rwnoczenie niwelujc.
Prawo zmiennoci stref erogennych traktuje o tym, w jaki sposb, w miar upywu
czasu, zgodnie ze zmieniajc si mod, skupianie uwagi na jednym obszarze ustpuje
miejsca skupianiu uwagi na innym. Jeeli nowoczesna kobieta zbyt dugo uwydatnia jedn
okolic swojego ciaa, okolica ta traci atrakcyjno i aby od nowa pobudzi zainteresowanie,
konieczny jest szczeglny efekt wstrzsowy.
Ostatnimi czasy dwie gwne strefy erogenne, jakimi s piersi i miednica, pozostaj
zwykle zakryte, ale na rne sposoby ulegaj uwydatnieniu. Jednym z nich jest wypychanie
lub cienianie stroju, co wyolbrzymia ksztaty ciaa w odpowiednich miejscach. Innym maksymalne powikszanie miejsc odkrytych w pobliu stref erogennych. Gdy odkryte
obszary sigaj okolic piersi, jak na przykad w ubiorach o bardzo gbokim dekolcie,
wwczas powiksza si zakryty obszar w okolicach miednicy, to znaczy suknie ulegaj
wydueniu. Gdy za strefa zainteresowania przesuwa si i spdnice ulegaj skrceniu,
zmniejsza si dekolt. Gdy popularnoci cieszyy si stroje odsaniajce brzuch i okolice
miednicy, pozostae strefy byway starannie zakryte, do tego stopnia, e czsto noszono
wwczas jaki rodzaj spodni, by zakry nogi.
Gwnym problemem dla projektantw mody jest to, e stosowane przez nich
superbodce s zwizane z podstawowymi waciwociami biologicznymi. Istnieje tylko kilka
stref majcych tu zasadnicze znaczenie, co powanie ogranicza projektantw i zmusza ich do
niekorzystnego powtarzania tych samych cyklw. Trudno t udaje im si przezwyciy
jedynie dziki niezwykej pomysowoci. Rne rzeczy mona te wyczynia z gow. Uszy
uwydatnia si kolczykami, szyj -naszyjnikiem, a twarz -makijaem. Tu take stosuje si
prawo zmiennoci stref erogennych, co przejawia si w tym, e gdy makija oczu staje si
szczeglnie widoczny i obfity, usta robi si bardziej blade i mniej wyraziste.
Cykle mody mskiej przebiegaj wedug nieco innego wzoru. W ostatnich czasach
mczyzna kadzie wikszy nacisk na demonstracj swojego statusu ni swojej seksualnoci.
Wysoki status oznacza dostp do rozrywek w czasie wolnym od pracy, przez co najbardziej
charakterystycznym kostiumem zwizanym z wolnym czasem jest strj sportowy. Badacze
historii mody odkryli znamienny fakt, e praktycznie wszystko, co obecnie nosz na sobie

150

mczyni mona zakwalifikowa jako "strj eksportowy". Mona dowie, e nawet


najbardziej uroczyste uniformy maj takie wanie pochodzenie.
System ten funkcjonuje w nastpujcy sposb. W kadym momencie historii
najnowszej istnia jaki wysoce funkcjonalny strj na uytek uprawianego aktualnie sportu
wysokiego statusu spoecznego. Noszenie takiego stroju oznacza, e ma si do czasu i
pienidzy, aby uprawia ten rodzaj sportu. Taki zewntrzny wyraz statusu moe sta si
wyrazem superstatusu, a to wtedy, kiedy kto nosi taki strj na co dzie, nawet jeli nie
uprawia danej dziedziny sportu. W ten sposb demonstracja ulega wyolbrzymieniu przez
rozpowszechnienie. Strj sportowy stanowi wtedy sygna "mam duo wolnego czasu" i moe
si nim posugiwa take mczyzna, ktrego nawet nie sta na uprawianie danej dziedziny
sportu. Po pewnym czasie, gdy taki strj przyjmie si jako ubir codzienny, traci on swoj
si oddziaywania. Aby znale jaki niezwyky strj, trzeba wtedy zawaszczy jak now
dziedzin sportu.
W osiemnastym wieku angielscy dentelmeni mieszkajcy na wsi demonstrowali swj
status zajmujc si polowaniem. Przyjty na takie okazje strj by praktyczny i skada si z
marynarki wycitej z przodu, co sprawiao wraenie, e z tyu ma poy. Myliwi odrzucili
wielkie mikkie kapelusze, a na ich miejsce zaczli nosi sztywne cylindry, bdce
prototypami kaskw ochronnych. Gdy strj ten si przyj jako ubir znamionujcy wysoki
status, zacz si te rozpowszechnia. Z pocztku tylko modzie (wczeni modnisie)
uywaa zmodyfikowanego stroju myliwskiego jako ubioru noszonego na co dzie. Uwaano
to za szczyt miaoci, jeli wrcz nie za skandalizujcy wybryk.. Ale z czasem (gdy modzi
modnisie stawali si coraz starsi), w pierwszej. poowie dziewitnastego wieku strj zoony z
cylindra i fraka sta si powszechnym ubiorem codziennym.
Gdy w ten sposb frak i cylinder przyjy si jako ubir tradycyjny, co bardziej
odwani, chcc si popisywa posiadaniem nadmiaru wolnego czasu, musieli zastpi go
czym nowym. Mona byo w tym celu zawaszczy inne znamionujce wysoki status sporty
jak strzelectwo, wdkarstwo i golf. Kapelusze "derby", czyli filcowe kapelusze o niskim
denku, zamieniy si w meloniki, a strzeleckie ubrania z tweedu - w garnitury spacerowe.
Mikkie kapelusze sportowe przyjy posta kapeluszy filcowych. W biecym wieku
garnitur spacerowy przyj si z upywem lat jako formalny strj codzienny, nabierajc przy
tym spokojniejszych i ciemniejszych barw. "Strj przedpoudniowy", skadajcy si z
cylindra i fraka, sta si jeszcze bardziej formalny i zosta zarezerwowany na specjalne okazje,
takie jak lub. Przetrwa te jako strj wieczorowy wraz z konkurujcym z nim smokingiem,
ktry wyksztaci si z garnituru spacerowego.
151

Gdy tylko garnitur spacerowy utraci swj miay charakter, naleao go zastpi
czym, co w bardziej oczywisty sposb wizao si ze sportem. Chocia mylistwo moe
wypado z ask, wysoki status zachowao wci jedziectwo, tak wic wszystko zaczo si od
nowa. Tym razem upem pada kurtka do jazdy konnej! ktra wkrtce staa si znana jako
"marynarka sportowa". Jak na ironi uzyskaa ona t nazw dopiero wtedy, gdy ju przestaa
by uywana jako strj sportowy. Staa si ona owym nowym elementem nieformalnego
ubioru codziennego i wci jeszcze peni t rol, Jednak powoli zaczyna ju przenika do
bardziej formalnego wiata biznesmenw na kierowniczych stanowiskach. Wdara si nawet
do tego sanktuarium elegancji, jakim jest oficjalny obiad, gdy co mielsi strojnisie odwaaj
si j nosi jako wzorzysty smoking.
Wraz z rozprzestrzenieniem si marynarki sportowej, rozprzestrzeni si te sweterek
z wysok stjk wok szyi noszony do gry w golfa. Golf jest take sportem wysokiego
statusu, tote szczliwcowi noszcemu typowy sweterek do golfa przydawa on tego
wysokiego statusu. Ale i ten charakterystyczny ubir utraci ju swj powab miaoci.
Ostatnio podczas uroczystego obiadu po raz pierwszy pojawi si kto ubrany w jedwabn
wersj sweterka z golfem jako dodatku do smokinga. Modzie mska natychmiast rzucia si
do sklepw, domagajc si tego najnowszego atrybutu szturmu sportu na oficjaln sztywn
mod. Moe golf nie robi ju wraenia jako ubir na co dzie, ale jako strj wieczorowy
mg jeszcze szokowa i dlatego atwo zdoby szerokie uznanie.
W cigu ostatnich pidziesiciu lat mona byo zaobserwowa inne podobne
tendencje w modzie. Mczyni, ktrych stopy nigdy nie dotkny adnego pokadu, nosz
marynarki eglarskie z mosinymi guzikami. Mczyni i kobiety, ktrzy nigdy w yciu nie
widzieli adnego onieonego szczytu, paraduj w strojach narciarskich. Kady sport, jeli
tylko jest ekskluzywny i kosztowny, padnie ofiar tego zawaszczania sygnaw, jakimi s
stroje sportowe. W biecym stuleciu amatorskie uprawianie sportu w duej mierze ustpio
miejsca zwyczajowi spdzania czasu na plaach w ciepych krajach. Zaczo si to od
szalestwa na punkcie Riwiery Francuskiej. Turyci zaczli tam naladowa miejscowych
rybakw, noszc takie jak oni swetry i koszule. Po powrocie do domu, ubrani w
zmodyfikowane wersje tych swetrw i koszul, mogli pokaza, e spdzali wakacje w sposb,
ktry znamionuje wysoki status. Rynek zosta natychmiast zarzucony stosami nowych
ubiorw na co dzie. W Ameryce wrd bogatych mczyzn o wysokim statusie zapanowaa
moda na posiadanie wiejskiego rancza, gdzie ubierali si oni w zmodyfikowane stroje
kowbojskie. W lad za tym po ulicach miast zaczli paradowa nie posiadajcy adnych rancz
mczyni w jeszcze bardziej zmodyfikowanych strojach kowbojskich. Kto mgby
152

twierdzi, e moda zostaa zapoyczona wprost z westernw, ale tak nie jest. Wwczas
byoby to tylko przebieranie, strj maskaradowy. A przecie strj ten nosz w czasie wolnym
od pracy autentyczni wspczeni mczyni o wysokim statusie, tak wic wszystko gra i
wkrtce mona oczekiwa kolejnej odzywki w tej licytacji mody.
Wszystko to nie wyjania jeszcze dziwacznego ubioru "odjazdowego" mskiego
nastolatka, ktry nosi fulary, dugie wosy, naszyjniki, kolorowe szale, bransoletki, buty z
zatrzaskami, rozszerzane spodnie i sznurowane koszule.
Jaki sport moe by przedmiotem takiego naladownictwa? Nastolatka w kusej
spdniczce nie jest adn zagadk. Oprcz tego, e przesuna sfer erogenn w okolice ud, w
akcie emancypacji wyrwaa kartk z mskiego urnala mody i podkrada kostium sportowy,
aby go nosi na co dzie. Ju w latach trzydziestych spdniczki do gry w tenisa, a w latach
czterdziestych spdnice do jazdy na ywach byy spdniczkami mini w penym sensie tego
sowa. Trzeba byo tylko, aby jaki miay projektant mody przystosowa je do codziennego
noszenia. Ale co, na mio bosk, wyprawia ekstrawagancki modzieniec? Jak si wydaje,
chodzi o to, e w zwizku z powsta ostatnio "subkultur modziey" zaistniaa potrzeba
wytworzenia dla niej zupenie nowego kostiumu, ktry jak najmniej przypominaby
znienawidzon "subkultur dorosych". W "subkulturze modzieowej" status w mniejszym
stopniu znamionuj pienidze, a w wikszym seksapil i msko. Znaczy to, e modzi
mczyni zaczli si ubiera na sposb bardziej damski nie z powodu swojej rzekomej
zniewieciaoci (jak szyderczo zazwyczaj utrzymuj starsi), lecz dlatego, e pragn popisa
si swoj atrakcyjnoci seksualn. W niedawnej jeszcze przeszoci bya to gwnie domena
kobiet, ale obecnie obejmuje ju obie pcie. W gruncie rzeczy jest to powrt do
wczeniejszych, przed osiemnastowiecznych zwyczajw panujcych w modzie mskiej, i nie
powinnimy si dziwi, jeli lada chwila znw pojawi si woreczki na genitalia. Jestemy te
wiadkami powrotu wyszukanego makijau mskiego. Trudno powiedzie, jak dugo ta faza
potrwa, poniewa, w kocu starsi, ju teraz zirytowani popisami modzieczego seksualizmu,
zaczn stopniowo naladowa modszych od siebie. Jeli idzie o demonstracj stylu pawia,
modzi mczyni nalecy do "subkultury modzieowej" uderzaj w najczulsze miejsce.
Mczyzna jest najbardziej sprawny seksualnie w wieku szesnastu, siedemnastu lat.
Odrzucajc strj znamionujcy status wolnego czasu i przywdziewajc strj znamionujcy
status seksu, modzi wybrali idealn bro. Jednak, jak ju wspominaem, modzi ludzie i
modzi modnisie starzej si. Ciekawe, co si zdarzy za dwadziecia lat, gdy wyysiali bitelsi
bd jakimi dyrektorami i gdy powstanie jaka nowa kultura modzieowa.

153

Niemal wszystko, co dzi si nosi, jest wic rezultatem tej zasady dziaajcej w
obrbie walki o bodce, wedle ktrej zmiany wprowadza si celem wywoania szoku
zwizanego z nagym pojawieniem si czego nowego. To, co dzi uderza swoj miaoci,
jutro staje si pospolite i przestarzae i szybko zapominamy, skd si wywodzi. Ilu mczyzn
wciskajcych si w strj wieczorowy i wkadajcych na gow cylinder zdaje sobie spraw, e
oto przywdziewaj myliwski strj ziemianina z drugiej poowy osiemnastego wieku? Ilu
biznesmenw wie, e ich ciemne garnitury uszyte s wedug wzoru stroju sportowego z
wczesnych lat dziewitnastego wieku? Ilu modych mczyzn w marynarkach sportowych
czuje si, jakby za chwil mieli dosi konia? Ilu modym ludziom w koszulach z rozpitym
konierzykiem i w lunych swetrach wydaje si, e s rybakami znad Morza rdziemnego?
A ile modych dziewczyn w minispdniczkach ma poczucie, e s tenisistkami lub
ywiarkami figurowymi?
Szok szybko mija. Nowy styl jest powszechnie przyswajany, a na jego miejsce
potrzebny jest nowy, ktry dostarczy nowej stymulacji. Jedno jest' zawsze pewne: co, co dzi
w wiecie mody stanowi najbardziej mia innowacj, jutro stanie si szacowne i nabierze
cech sformalizowanej skamieliny, ktr zastpi natok nowych przejaww buntu. Super
stymulacja, ktrej dostarczaj ekstremalne wzorce mody, nie traci swojej wielkiej siy
oddziaywania jedynie dziki tej cigej zmiennoci. By moe potrzeba jest matk
wynalazkw, ale jeli chodzi o super stymulacj w dziedzinie mody, to prawdziwe jest te
stwierdzenie, e nowo jest matk potrzeby.
Do tej pory omawialimy pi zasad walki o bodce -wszystkie polegajce na
zwikszaniu dynamizmu zachowania danej osoby. Od czasu do czasu potrzebne jest jednak
zachowanie o przeciwnym charakterze. Wtedy moe by zastosowana zasada szsta i
ostatnia:
6. Jeeli stymulacja jest zbyt silna, mona ograniczy dynamizm swojego zachowania
za pomoc stumienia reakcji na odbierane wraenia

Jest to zasada odcinania si. U niektrych zwierzt brak wolnoci powoduje lk i stres,
zwaszcza tu po schwytaniu, po przeniesieniu do innej klatki albo te umieszczeniu w
niestosownym lub wrogim towarzystwie. W takim stanie podranienia zwierzta te poddane
s nienormalnej, nadmiernej stymulacji.. Jeli nie mog uciec lub gdzie si ukry, musz
jako wyczy docierajce do nich bodce. Mog to uczyni kulc si gdzie w kcie i
zamykajc oczy. W ten sposb zamykaj przynajmniej dostp bodcom wizualnym. Innym,
bardziej skrajnym sposobem odcinania si od bodcw zewntrznych jest nadmierny i zbyt
154

dugi sen (ten sposb stosuj rwnie chore zwierzta i chorzy ludzie). Nie mona jednak
wiecznie spa czy kuli si w kcie.
W okresach aktywnoci zwierzta takie mog w pewnym stopniu rozadowa napicie
uywajc "stereotypw". S to tiki, powtarzajce si wedle pewnego schematu skurcze,
pochylanie si, podskakiwanie, koysanie si lub obracanie. Wszystkie te czynnoci przynosz
ulg, poniewa s one znajome dziki temu, e wci si je powtarza. Zwierzciu poddanemu
nadmiernej stymulacji otoczenie wydaje si tak dziwne i przeraajce, e jakakolwiek, nawet
najbardziej bezsensowna, czynno dziaa uspokajajco, jeeli tylko wykonywana jest wedle
znajomego wzorca. Przypomina to spotkanie starego znajomego w tumie obcych podczas
przyjcia. Stereotypy te mona nieustannie obserwowa w zoo. Ogromne sonie koysz si
rytmicznie w przd i w ty, mody szympans przechyla si raz w jedn, raz w drug stron,
wiewirka skacze, krc po maym okrgu jak motocyklista po cianie mierci, a tygrys. trze
pyskiem o kraty a do krwi.
Zachowania takie, wywoane przez nadmiern stymulacj, pojawiaj si czasem
rwnie u zwierzt bardzo znudzonych, co nie jest dzieem przypadku, poniewa stres,
ktrego rdem jest gboki brak stymulacji, jest takim samym stresem jak ten, ktrego
rdem jest nadmierna stymulacja. Obie skrajnoci nale do przykrych dowiadcze, co
wanie wywouje reakcj stereotypow, gdy zwierz rozpaczliwie usiuje z powrotem uciec
do zotego rodka umiarkowanej stymulacji, ktry jest celem walki o bodce.
Mieszkaniec ludzkiego zoo, poddany nadmiernej stymulacji o wysokim nateniu,
take stosuje zasad odcinania si. Gdy zostanie on oguszony wieloma sprzecznymi ze sob
bodcami, sytuacja staje si dla niego niemoliwa do zniesienia. Jeeli uda mu si gdzie
uciec i schowa, wtedy wszystko jest w porzdku, ale liczne zobowizania zwizane z yciem
w superplemieniu uniemoliwiaj zwykle takie rozwizanie. Mona zamkn oczy i zatka
uszy, ale jednak trzeba tu czego wicej ni przepaska na oczy i zatyczki do uszu.
W ostatecznoci uciekamy si do rodkw sztucznych. Zaywamy wic proszki
uspokajajce, piguki nasenne (czasem tyle, e odcinamy si raz na zawsze), nadmierne dawki
alkoholu i najrozmaitsze leki. Jest to odmiana walki o bodce, ktr mona nazwa
chemicznymi marzeniami sennymi. By zrozumie to okrelenie, warto dokadniej przyjrze
si naturalnym marzeniom sennym.
Wielk zalet normalnych nocnych marze sennych jest to, e pozwalaj one
uporzdkowa i odoy do archiwum chaos poprzedniego dnia. Mona wyobrazi sobie
przecione prac biuro ze stosami dokumentw i z ogromn liczb nowych papierw i pism,
ktre napywaj tam przez cay dzie. Pitrz si one na biurkach w wysokich stertach.
155

Pracownicy biurowi nie s w stanie upora si z przychodzcymi informacjami i wszelkimi


materiaami. Maj zbyt mao czasu, by przed zakoczeniem dnia pracy poumieszcza je we
waciwych segregatorach. Wracaj do domu, pozostawiajc biuro w stanie chaosu.
Nastpnego dnia rozpocznie si nowy napyw papierw i wkrtce sytuacja wymknie si spod
kontroli.
Nadmierna stymulacja w cigu dnia sprawia, e nasz mzg przyjmuje mas nowych
informacji, z ktrych wiele jest wzajemnie sprzecznych i trudnych do sklasyfikowania, tote
w chwili udania si na nocny spoczynek umys przypomina biuro w stanie chaosu pod koniec
dnia pracy. Ale my mamy wicej szczcia ni przepracowani urzdnicy. W nocy kto
przybywa do biura znajdujcego si w naszej czaszce i robi porzdki, starannie odkadajc
dokumenty do waciwych segregatorw, sprzta biuro, aby przygotowa je na kolejny szturm
w dniu nastpnym. Proces ten, ktry zachodzi w umyle ludzkiego zwierzcia, okrelamy
mianem marze sennych. By moe spanie pozwala nam odpocz fizycznie w nieco tylko
wikszym stopniu ni zwyke bezsenne leenie w cigu nocy. Ale jeli nie zaniemy, nie
bdziemy mogli dowiadczy waciwych marze sennych. Najwaniejsz funkcj snu s
wic marzenia senne, nie za moliwo odpoczynku dla naszych znuonych czonkw.
pimy, aby ni, tote nimy przez wiksz cz nocy. W tym czasie dokonuje si
porzdkowanie i segregowanie nowych informacji, dziki czemu budzimy si z odwieonym
umysem i gotowi do rozpoczcia nastpnego dnia.
Gdy ycie w cigu dnia staje si zbyt gorczkowe, gdy jestemy zbyt intensywnie
poddani nadmiernej stymulacji, wwczas zwyky mechanizm marze sennych wystawiony
jest na zbyt cik prb. Prowadzi to do sigania po narkotyki i naraa nas na
niebezpieczestwa chemicznych marze sennych. W otpieniach i transach wywoanych
przez rodki chemiczne ma si niejasn nadziej, e narkotyki stworz imitacj marze
sennych. Lecz chocia mog one by skuteczne jako pomoc w odciciu nas od chaotycznych
informacji napywajcych ze wiata zewntrznego, nie s zazwyczaj w stanie wypeni
poytecznej funkcji pomocniczej w porzdkowaniu i segregowaniu tych informacji. Gdy
rodki te przestaj dziaa, znika chwilowa ulga pynca z zaniechania, natomiast problem
wymagajcy dziaa pozytywnych pozostaje. Taki mechanizm jest wic ze swej natury
nieskuteczny, a dodatkowo stwarza jeszcze ryzyko uzalenienia od rodkw chemicznych.
Innym sposobem jest uprawianie czego, co mona nazwa marzeniami medytacyjnymi, w
ktrych pewien rodzaj stanu waciwego marzeniom osiga si za pomoc wicze
ksztaccych procesy mylowe, takich jak joga i temu podobnych. Przypominajce trans stany
odcicia si, uzyskane za pomoc jogi, voodoo, hipnotyzmu, a take pewnych praktyk
156

magicznych i religijnych, maj pewne cechy wsplne. Zwykle wymagaj one trwajcych
przez duszy czas rytmicznych powtrze pewnych czynnoci werbalnych lub fizycznych,
ktre odrywaj nas od normalnych bodcw zewntrznych. W ten sposb pozwalaj odci
napyw licznych i zwykle sprzecznych ze sob informacji, na przyjcie ktrych naraony jest
czowiek podlegajcy nadmiernej stymulacji. S one wic podobne do rnych postaci
chemicznych marze sennych, ale jak dotd nie wiadomo dokadnie, czy podobnie jak
normalne marzenia senne wywieraj te ewentualnie jaki wpyw pozytywny.
Ludzkie zwierz, ktremu nie uda si unikn duej trwajcego stanu nadmiernej
stymulacji, jest naraone na chorob psychiczn lub fizyczn. W szczliwszych sytuacjach
choroby od stresowe i rozstrj nerwowy mog same dostarczy sposobw leczenia. Pacjent,
na skutek swojej niesprawnoci, zmuszony jest odci zbyt intensywny napyw bodcw.
ko jest dla chorego czowieka tym, czym kryjwka dla chorego zwierzcia.
U osb, ktre wiedz, e s naraone na dziaanie nadmiernej stymulacji, wytwarza si
czsto system wczesnego ostrzegania. Moe to przybra takie formy jak odnowienie si
dawnej kontuzji, bl zba, wysypka, powikszenie migdakw lub kolejny bl gowy. Wiele
osb ma jak tak drobn dolegliwo, ktra bardziej przypomina starego przyjaciela ni
wroga, gdy ostrzega ich, e "przesadzaj" i e jeli chc unikn powaniejszych
konsekwencji, powinni zwolni tempo. Jeli, co si czsto zdarza, dadz si oni przekona,
aby "wyleczy" t drobn dolegliwo, nie musz si obawia, e zostali w ten sposb
pozbawieni

korzyci

pyncych

takiego

systemu

wczesnego

ostrzegania.

Najprawdopodobniej w to miejsce pojawi si u nich jaki inny objaw.


Nietrudno zrozumie, jak wspczesny czonek superplemienia moe pa ofiar
takiego przecienia. Jako gatunek bylimy pocztkowo zmuszeni do wielkiej aktywnoci i
badawczoci ze wzgldu na szczeglne wymagania narzucone przez konieczno przetrwania.
Byo to wymuszone przez trudn rol myliwych, jak speniali nasi dawni przodkowie.
Obecnie, gdy w znacznej mierze potrafimy ju kontrolowa rodowisko, wci tkwimy w
starym systemie wielkiej aktywnoci i dociekliwoci. Chocia osignlimy ju etap, w
ktrym bez obaw moglibymy sobie pozwoli na duszy i czstszy odpoczynek i leenie
brzuchem do gry -po prostu nie potrafimy tego robi. Jestemy natomiast zmuszeni do
uczestnictwa w walce o bodce. Poniewa jest to dla nas nowo, nie potrafimy jeszcze tego
robi zbyt sprawnie i dlatego nieustannie albo posuwamy si zbyt daleko, albo te nie do
daleko. Wtedy, gdy tylko poczujemy, e zostalimy poddani nadmiernej stymulacji lub
stalimy si nadmiernie aktywni, bd te e poddani jestemy niewystarczajcej stymulacji
lub jestemy niewystarczajco aktywni, uciekamy od jednej albo drugiej z tych przykrych
157

skrajnoci i angaujemy si w dziaania majce nam umoliwi powrt do zotego rodka,


jakim jest optymalna stymulacja i optymalna aktywno. Co bardziej sprawni cay czas
trzymaj si tego rodka, natomiast reszta wychyla si wci to w jedn, to w drug stron.
W jakiej mierze sprzyja nam powolno procesu dostosowywania si. Kto, kto
mieszka na wsi i prowadzi stateczne i spokojne ycie, rozwija w sobie tolerancj na niski
poziom aktywnoci. Gdyby w ten spokj i cisz wrzuci nagle zapdzonego mieszkaca
miasta, wkrtce poczuby si on miertelnie znudzony. Natomiast gdyby mieszkaca wsi
wrzuci w wir chaotycznego ycia w miecie, wkrtce zaczby on dotkliwie cierpie z
powodu stresu. Mieszkaniec miasta z przyjemnoci spdza weekend na wsi, traktujc to jako
destymulator, natomiast dla mieszkaca wsi dzie spdzony w miecie moe by
stymulatorem. Jest to zgodne z zasadami rwnowagi obowizujcymi w walce o bodce, ale
jakiekolwiek przeduanie takich praktyk prowadzi do utraty rwnowagi.
Ciekawe, e odczuwamy znacznie mniej sympatii do czowieka, ktry nie umie
przystosowa si do niskiego poziomu aktywnoci, ni do czowieka nie potraficego
przystosowa si do wysokiego poziomu aktywnoci. Czowiek znudzony i apatyczny
bardziej nas irytuje ni czowiek, ktremu dokucza przecienie prac. aden z nich nie jest
skuteczny w walce o bodce. Obaj mog popa w irytacj i zy humor, ale atwiej
wybaczymy przepracowanemu, a to dlatego, i nieco wysze ustawianie poprzeczki jest
jednym z czynnikw ksztatujcych postp cywilizacyjny. To wanie jednostki o silnej
skonnoci do poszukiwa staj si wielkimi wynalazcami i zmieniaj oblicze wiata, w
ktrym yjemy. Oczywicie ci, ktrzy uczestnicz w walce o bodce w bardziej
zrwnowaony i skuteczny sposb, take s poszukiwaczami, ale tworz oni raczej wariacje
na stare tematy, a nie nowe tematy. S oni przy tym szczliwsi i lepiej przystosowani.
Jak zapewne pamitamy, na pocztku mwiem, e stawki w tej grze s wysokie.
Moemy tu wygra lub przegra nasze szczcie, a w sytuacjach skrajnych nasze zdrowie
psychiczne. Naleaoby wic oczekiwa, e zbyt intensywnie poszukujcy innowatorzy s
raczej nieszczliwi, a nawet wykazuj skonnoci do chorb umysowych. Biorc pod uwag
cel walki o bodce, mona by przewidywa, e mimo swych wielkich osigni ludzie tacy
czsto musz prowadzi ycie pene niepokoju i niezadowolenia. Historia zdaje si to
potwierdza. Niekiedy spacamy nasz dug wobec nich, okazujc szczegln tolerancj dla ich
czsto kaprynych i nieobliczalnych zachowa. Intuicyjnie czujemy, e jest to nieuchronny
skutek braku rwnowagi w ich walce o bodce. Jednake, jak przekonamy si w nastpnym
rozdziale, nie zawsze sta nas na tak doz zrozumienia.

158

7.

DOROSE DZIECKO

Dziecice zabawy pod wieloma wzgldami przypominaj walk o bodce dorosych.


Problemami przetrwania dziecka zajmuj si rodzice, dlatego dziecko dysponuje duym
zapasem nie wykorzystanej energii. Zabawa pomaga mu j spali. Jest jednak pewna rnica.
Jak ju wiemy, u dorosych istniej rne sposoby prowadzenia walki o bodce, a jednym z
nich jest wynajdywanie nowych wzorcw zachowania. W zabawie element ten pojawia si z
jeszcze wiksz si. Dla rozwijajcego si dziecka dosownie wszystko, co robi, jest jak
wynalazek. Naiwno, z jak patrzy ono na otaczajce go rodowisko, zmusza je niemal do
angaowania si w nieustanny proces innowacji. Wszystko jest dla niego nowe. Kadorazowy
udzia w jakiej zabawie stanowi odkrywcz wypraw: odkrywanie samego siebie, swoich
zdolnoci i moliwoci, a take otaczajcego je wiata. Rozwijanie wynalazczoci nie jest
moe gwnym celem zabawy, ale jest jej dominujc cech i najcenniejsz pochodn.
Dziecinne poszukiwania i wynalazki s zwykle bahe i zudne. Same w sobie znacz
niewiele. Ale jeli towarzyszce im zdolno do dziwienia si, ciekawo wiata, pd do
poszukiwa, znajdywania i sprawdzania nie zanikn z wiekiem i stan si czynnikami
dominujcymi rwnie w dojrzaej walce o bodce, przymiewajc sob inne, mniej
korzystne moliwoci, bdzie to oznacza, e zostaa wygrana wana bitwa, czyli bitwa o
kreatywno.
Zastanawiano si czsto nad tajemnic kreatywnoci. Uwaam, e jest to w zasadzie
jedynie przeduenie istotnych cech dziecka na okres dorosoci. Dziecko zadaje nowe
pytania, dorosy odpowiada na stare, a dorose dziecko szuka odpowiedzi na nowe pytania.
Dziecko charakteryzuje si pomysowoci, dorosy produktywnoci, a dorose dziecko
pomysow produktywnoci. Dziecko bada otoczenie, dorosy je organizuje, a dorose
dziecko organizuje swoje badania i porzdkujc, wzbogaca je. Na tym polega tworzenie.
Warto dokadniej przyjrze si temu zjawisku. Gdy mody szympans albo dziecko
pozostanie w pokoju samo z jak jedn znan mu zabawk, po chwili zabawy straci
zainteresowanie tym przedmiotem. Gdy zamiast jednej da mu si powiedzmy pi zabawek,
pobawi si chwil jedn zabawk, potem inn, i tak kolejno. Gdy w kocu wrci do pierwszej
zabawki, nabierze ona tymczasem dla niego cech "wieoci" i znw wzbudzi w nim
chwilow ch zabawy. Jeeli jednak otrzyma ono nieznan i now zabawk, to ona wanie
skupi na sobie ca jego uwag i wywoa siln reakcj.

159

Owa reakcja "nowej zabawki" jest pierwsz cech kreatywnoci, ale jest to tylko
pierwsza faza tego procesu. Charakterystyczny dla naszego gatunku silny pd do eksploracji
skania

nas

do

badania

nowej

zabawki

do

wyprbowania

jej

moliwie

najwszechstronniejszy sposb. Po zakoczeniu takich bada nieznana zabawka staje si nam


znana. W tym momencie wcza si nasza pomysowo, ktra pozwala nam znale
zastosowanie dla nowej zabawki albo dla tego, czego si dziki niej nauczylimy i co moe
by pomocne w wynajdywaniu i rozwizywaniu nowych problemw. Jeli na skutek
poczenia dowiadcze uzyskanych dziki rnym zabawkom potrafimy wicej, ni
potrafilimy przystpujc do zabawy, oznacza to, e wykazalimy kreatywno.
Gdy modego szympansa pozostawi si samego w pokoju, w ktrym znajduje si na
przykad zwyczajne krzeso, zacznie on od zbadania go -opukiwania, uderzania, gryzienia,
obwchiwania i wdrapywania si na nie. Po chwili te do przypadkowe zajcia ustpuj
miejsca czynnociom bardziej zorganizowanym wedle pewnego wzorca. Mapa moe na
przykad zacz przeskakiwa przez krzeso, traktujc je jak sprzt gimnastyczny. W ten
sposb dokonuje "wynalazku" skrzyni gimnastycznej i "tworzy" nowy rodzaj gimnastyki.
Wczeniej umiaa ju skaka przez rne rzeczy, ale niezupenie w ten sam sposb. czc ze
sob poprzednie dowiadczenia z badaniem tej nowej zabawki, tworzy ona now czynno,
jak jest rytmiczne przeskakiwanie. Gdy pniej otrzyma bardziej skomplikowany przyrzd,
znw bdzie bazowa na tych wczeniejszych dowiadczeniach, wczajc nowe elementy.
Ten proces rozwojowy wydaje si bardzo atwy i prosty, ale nie zawsze odbywa si
zgodnie z tym, co pierwotnie zapowiada. Jako dzieci wszyscy przechodzimy przez owe
procesy eksploracji, wynalazczoci i kreatywnoci, ale ostatecznie poziom kreatywnoci, jaki
osigaj doroli, bardzo znacznie rni si u poszczeglnych ludzi. W najgorszym razie, gdy
napr wymaga rodowiska jest zbyt silny, trzymamy si dobrze nam znanych i
ograniczonych czynnoci. Nie ryzykujemy adnych nowych eksperymentw. Nie moemy
wwczas marnowa ani czasu, ani energii. Gdy rodowisko wydaje si nam zbyt grone,
wolimy raczej by pewni swego ni martwi si, czy postpujemy waciwie: uciekamy si
wic do bezpiecznych, wyprbowanych,

godnych zaufania i znajomych dziaa

zrutynizowanych. Zanim zdobdziemy si na podjcie ryzyka eksploracji, co musi si


zmieni w rodowisku. Eksploracji towarzyszy niepewno, ktra z kolei napawa nas lkiem.
Tylko dwa sprzeczne ze sob czynniki pozwol nam przezwyciy te lki. Pierwszy to jakie
nieszczliwe wydarzenie, a drugi wzmoone poczucie bezpieczestwa. Na przykad samica
szczura obarczona licznym miotem, ktry musi wykarmi, poddana jest duej presji. Pracuje
bez wytchnienia nad zapewnieniem im pokarmu, czystoci i ochrony. Nie ma wic czasu na
160

jakiekolwiek eksploracje. Dopiero gdy zdarzy si jakie nieszczcie, na przykad gniazdo


zostanie zalane lub zniszczone, owadnita panik, bdzie zmuszona do dokonania
eksploracji. Z drugiej jednak strony, jeli mode rozwijaj si pomylnie, a jej udao si
zgromadzi duy zapas poywienia, wwczas presja si zmniejsza i szczurzyca, znajdujc si
w bezpieczniejszej sytuacji, moe powici wicej czasu i energii na eksploracj swego
rodowiska.
Istniej wic dwa podstawowe rodzaje eksploracji: eksploracja przymusowa i
eksploracja bezpieczna. Podobnie jest te u zwierzt ludzkich. Gdy wrze wojna i panuje
chaos, spoeczestwo moe by zmuszone do wykazania si wiksz wynalazczoci, aby
oddali groce mu nieszczcia. Z drugiej strony spoeczestwo dobrze prosperujce i
zasobne moe by bardziej eksploracyjne, wychodzc z wygodnych pozycji zwikszonego
bezpieczestwa. Natomiast w spoeczestwie, ktre ledwo si wlecze, popd do eksploracji
jest niewielki lub wrcz nie istnieje.
Spogldajc wstecz na dzieje naszego gatunku, atwo zauway, jak te dwa rodzaje
eksploracji sprzyjay ludzkiemu postpowi na wyboistej drodze jego rozwoju. Porzucajc
wygody swojej lenej egzystencji, ktr wypeniao zbieranie owocw, i wychodzc na tereny
otwarte, nasi dawni przodkowie narazili si na powane trudnoci. Ekstremalne wymagania
nowego rodowiska zmusiy ich do eksploracji, bez ktrej byliby skazani na zagad. Dopiero
gdy z czasem stali si skutecznie dziaajcymi i wsppracujcymi ze sob myliwymi, presja,
jakiej doznawali, zmniejszya si. Wwczas znowu znaleli si na etapie "wleczenia si". Stan
ten trwa przez bardzo dugi okres wielu tysicy lat, gdy postp w technice by
niewiarygodnie powolny, a proste wynalazki w dziedzinie narzdzi czy broni pojawiay si w
odstpach kilkuset lat.
Ostatecznie sytuacja poprawia si dopiero wtedy, gdy z wolna rozwino si
pierwotne rolnictwo, a rodowisko znalazo si w wikszym stopniu pod kontrol naszych
przodkw. Tam, gdzie odbywao si to szczeglnie sprawnie, rozwina si urbanizacja, a
dziki niej mona byo przekroczy prg, za ktrym panowao nowe i znacznie zwikszone
bezpieczestwo. Wraz z nim pojawi si natychmiast drugi rodzaj eksploracji, to znaczy
eksploracja bezpieczna. To z kolei doprowadzio do coraz bardziej zdumiewajcych
przejaww Postpu, do dalszego zwikszenia bezpieczestwa i do nasilenia eksploracji.
Niestety, nie jest to koniec tej historii. Gdyby tak byo, opowie o powstaniu cywilizacji
ludzkiej byaby duo weselsza. Tymczasem jednak wydarzenia przybieray zbyt szybkie
tempo, i jak ju pokazalimy na kartach tej ksiki, wahado poruszajce si midzy
pomylnoci a nieszczciem poczo gwatownie wychyla-si to w jedn, to w drug
161

stron. Poniewa uruchomilimy duo wicej czynnikw, anieli jestemy w stanie opanowa
z pomoc danego nam przez natur wyposaenia, wspaniae owoce postpu spoecznego i
jego zawioci byy rwnie czsto uywane waciwie, jak i naduywane. Nieumiejtno
racjonalnego obchodzenia si z superstatusem i super wadz, ktre zostay nam narzucone
wraz z nadejciem warunkw superplemiennych, doprowadzia do nowych, jeszcze
gwatowniejszych i jeszcze bardziej wymuszajcych dziaanie nieszcz, Gdy tylko
superplemi w spokoju weszo w faz wielkiego dobrobytu, a bezpieczna eksploracja zacza
w peni funkcjonowa, przynoszc skutek w postaci rozkwitu kreatywnoci, co si zaczo
psu. Najedcy, tyrani i agresorzy zniszczyli delikatn maszyneri nowej, zoonej struktury
spoecznej, co doprowadzio do powrotu eksploracji przymusowej na wielk skal. Kady
nowy wynalazek konstruktywny zaraz znajdowa swoje przeciwiestwo w postaci wynalazku
destruktywnego, i od dziesiciu tysicy lat trwa to nieprzerwanie a do dzi. Okropnociom
broni jdrowej zawdziczamy wspaniao energii jdrowej, a wspaniae sukcesy bada
biologicznych mog nas jeszcze doprowadzi do okropnoci wojny biologicznej.
Midzy tymi skrajnociami miliony ludzi wci wiedzie prosty ywot dawnych
rolnikw, uprawiajcych ziemi prawie tak samo jak nasi przodkowie. W kilku regionach
przetrwali te pierwotni myliwi. Zatrzymali si oni na etapie "wleczenia si" i dlatego nie
wystpuje u nich na og pd do eksploracji. Podobnie jak pozostae przy yciu mapy
czekoksztatne, a wic szympansy, goryle i orangutany, maj oni potencja wynalazczy i
eksploratorski, ale nie istnieje adna wyrana potrzeba, by ten potencja wykorzysta.
Dowiadczenia z szympansami w niewoli wykazay, e niezwykle szybko mona je zachci
do uruchomienia tego potencjau: potrafi one obsugiwa maszyny, malowa obrazy i
rozwizywa rnego rodzaju zagadki, ktre si im zada. Natomiast yjc na wolnoci, nie
potrafi nawet nauczy si budowania najprostszych zabezpiecze przed deszczem. U nich,
jak te u niektrych mniej zorganizowanych spoecznoci ludzkich, egzystencja polegajca na
"wleczeniu si", kiedy nie jest ani zbyt trudno, ani zbyt atwo, stumia popd eksploracyjny.
U reszty z nas wystpuj kolejne skrajnoci, skutkiem czego wci dokonujemy eksploracji,
albo w akcie przymusu, albo w akcie poczucia bezpieczestwa.
Od czasu do czasu kto z nas tsknym okiem rzuca wstecz na "proste ycie"
pierwotnych spoecznoci i zaczyna aowa, e kiedy opucilimy raj, jakim bya dziewicza
puszcza. Nie. kiedy cakiem serio kto usiuje przeku takie myli w czyny. Chocia patrzymy
na to z sympati, musimy by wiadomi trudnoci, jakimi najeone s takie pomysy. Gwn
ich saboci jest sztuczno, waciwa takim pseudo prymitywnym spoecznociom
odszczepiecw, jakie pojawiy si ostatnio w Ameryce Pnocnej i w innych miejscach.
162

Pomijajc wszystko inne, skadaj si one z ludzi, ktrzy zakosztowali ju zarwno urokw,
jak i okropnoci egzystencji w superplemieniu. W cigu swojego ycia zostali jakby skaeni
wysokim poziomem aktywnoci umysowej. W pewnym sensie utracili swoj niewinno
spoeczn, a utrata niewinnoci jest nieodwracalna.
Z pocztku takiemu neoprymitywicie wszystko moe si wietnie ukada, ale jest to
tylko zudzenie. W rzeczywistoci dla ekspensjonariusza ludzkiego zoo powrt do prostego
ycia jest ogromnym wyzwaniem. Jego nowa rola moe by teoretycznie prosta, ale praktyka
niesie mas nowych, intrygujcych problemw. Zorganizowanie pseudo prymitywnej
spoecznoci przez dawnych mieszkacw miasta staje si w gruncie rzeczy powanym
zadaniem eksploracyjnym. To wanie, a nie oficjalnie goszony powrt do zwykej prostoty,
sprawia, e zamys taki przynosi tyle satysfakcji, co moe potwierdzi kady skaut. Ale co si
dzieje, gdy jaka grupa podejmie takie wyzwanie i skutecznie si z nim upora? Odpowied
jest zawsze ta sama, niezalenie od tego, czy pytanie byo skierowane do grupy mieszkajcej
na zapadej wsi lub w jaskini, czy te do pseudo prymitywnej grupy, ktra na wasne yczenie
odizolowaa si w jakiej enklawie na terenie miasta. Pojawia si tam rozczarowanie
towarzyszce

monotonii,

ktra

atakuje

umysy nieodwracalnie

przystosowane

do

funkcjonowania na wyszym poziomie superplemienia. Wwczas grupa albo rozpada si,


albo mobilizuje si do jakiego dziaania. Gdy to nowe dziaanie przynosi oczekiwany skutek,
spoeczno wkrtce organizuje si i rozprzestrzenia. W ten sposb nastpuje byskawiczny
powrt do superplemiennego wycigu szczurw.
W dwudziestym wieku trudno zachowa nawet stan prawdziwie prymitywnej
spoecznoci, jakie tworz Eskimosi czy aborygeni, nie mwic ju o spoecznoci pseudo
prymitywnej. Nawet tradycyjnie oporni Cyganie europejscy stopniowo poddaj si
nieuchronnemu rozprzestrzenianiu si warunkw panujcych w ludzkim zoo.
Tragedi tych, ktrzy pragn rozwiza swoje problemy za pomoc powrotu do ycia
w prostocie, jest to, e nawet jeli w jaki sposb uda si "wyczy" wysoce aktywny umys,
jednostki pozostaj wci bardzo naraone na to, co dzieje si w ich maych i skorych do
buntu spoecznociach. Ludzkie zoo nie potrafi pozostawi ich w spokoju. Tak jak wiele
prawdziwie prymitywnych ludw wspczesnych bd oni wykorzystywani jako atrakcja
turystyczna, albo te, jeli stan si powodem irytacji, mog zosta zaatakowani i rozpdzeni.
Nie ma ucieczki przed potworem, jakim jest superplemi, dlatego te powinnimy wydoby z
niego to, co si da.
Jeli ju jestemy skazani na bytowanie w skomplikowanym spoeczestwie -a jak si
zdaje, jestemy -sztuka polega na tym, aby sprawi, e to my bdziemy korzystali z niego, a
163

nie ono z nas. Bdc zmuszonym do prowadzenia walki o bodce, naley koniecznie wybra
najkorzystniejsz metod. Jak ju wspominaem, najlepszym sposobem jest tu udzielenie
pierwszestwa zasadzie wynalazczoci i eksploracyjnoci i w odrnieniu od owych
odszczepiecw, ktrzy zbyt wczenie wpdzaj si w eksploracyjny lepy zauek, wiadome
wczenie si z ni w gwny nurt naszego bytowania w superplemieniu.
Jeeli uzna fakt, e kady czonek superplemienia ma wolno wyboru sposobu
prowadzenia walki o bodce, pozostaje tylko pytanie, dlaczego tak rzadko wybiera on
rozwizania wymagajce wynalazczoci. Teoretycznie powinien spord wszystkich
wybiera takie wanie rozwizania, majc do dyspozycji ogromny, nie wykorzystany
potencja eksploracyjny wasnego mzgu, a za sob dowiadczenie istoty wynalazczoci,
zdobyte podczas zabaw w dziecistwie. W kadym rozkwitajcym miecie w obrbie
superplemienia wszyscy obywatele powinni by potencjalnymi "wynalazcami". Dlaczego
wic tak niewielu z nich oddaje si twrczej dziaalnoci, podczas gdy inni zadowalaj si
wynalazkami z drugiej rki, ogldajc je w telewizji, lub te wystarcza im udzia w prostych
grach i sportach, w ktrych wynalazczo jest cile ograniczona? Wszyscy oni zdaj si mie
niezbdne przygotowanie do tego, aby sta si dorosymi dziemi. Superplemi, jak
gigantyczny rodzic, udziela im ochrony i opieki, dlaczego wic nie u wszystkich rozwija si
zdrowa, dziecica ciekawo?
Czciowo mona to wytumaczy faktem, e dzieci s podlege dorosym. Zwierzta
dominujce nieuchronnie d do kontrolowania zachowania si zwierzt im podlegych.
Doroli, choby nie wiem jak kochali swoje dzieci, musz widzie w nich rosnce zagroenie
dla swojej dominacji. Wiedz, e na skutek czekajcej ich staroci bd musieli w kocu
ustpi miejsca dzieciom, ale robi wszystko, aby odwlec ten straszny moment. W
spoeczestwie istnieje wic silna tendencja do tumienia wynalazczoci u osb modszych od
siebie. Tendencj tak zwalcza si, doceniajc u modych ich umiejtno patrzenia "wieym
okiem" i kreatywno, ale jest to walka bardzo mozolna. Zanim nowe pokolenie osignie
dojrzay wiek, w ktrym mogoby si wykaza fantastyczn wynalazczoci dorosych dzieci,
jest ono ju obcione wielkim poczuciem konformizmu. Walczc z nim z caych si, on z
kolei staje w obliczu zagroenia ze strony nowego modego pokolenia, nastpujcego
poprzedniemu na pity, i znw powtarza si proces tumienia. Tylko ci nieliczni, ktrzy
dowiadczaj niezwykego -z tego punktu widzenia -dziecistwa, bd mogli w wieku
dojrzaym osign wysoki poziom kreatywnoci. Na czym polega niezwyko tego
dziecistwa? Ot rozwijajce si dziecko albo musi podlega tak silnym stumieniom, e
radykalnie buntuje si przeciw tradycji starszych (wielu spord najbardziej kreatywnych
164

geniuszy w dziecistwie byo tak zwanymi modocianymi przestpcami), albo te musi ono
by na tyle wolne od stumie, e prawie nie czuje na sobie cikiej rki konformizmu. Jeli
dziecko podlega srogiej karze za przejawy swojej wynalazczoci (ktra przecie w swojej
istocie jest rodzajem buntu), moe ono przez ca reszt dorosego ycia stara si nadrobi
stracony czas. Gdy za dziecko jest hojnie nagradzane za swoj wynalazczo, by moe
nigdy jej nie utraci, bez wzgldu na to, jak silnym presjom bdzie podlegao ju jako osoba
dorosa. Oba te typy mog silnie oddziaywa na spoeczestwo dorosych, ale drugi z nich
zapewne w mniejszym stopniu bdzie podlega obsesyjnym ograniczeniom podczas aktw
twrczych.
Ogromna wikszo dzieci otrzyma, rzecz jasna, za swoj wynalazczo bardziej
zrwnowaon mieszanin kary i nagrody, przez co wejd one w dorose ycie z osobowoci
zarwno umiarkowanie kreatywn, jak umiarkowanie konformistyczn. Stan si dorosymi.
Bd raczej czyta gazety ni dostarcza tematw dla gazet. Ich stosunek do dorosych dzieci
bdzie do ambiwalentny. Z jednej strony bd je chwali za to, e s tak potrzebnym
rdem nowoci, ale z drugiej bd im zazdroci. Geniusz kreatywnoci, ku swej
dezorientacji, bdzie wic przez to samo spoeczestwo raz chwalony, a innym razem
potpiany, przez co nigdy nie bdzie pewien, czy znajduje akceptacj w swojej spoecznoci.
Wspczesna edukacja uczynia wielkie postpy w promowaniu wynalazczoci, ale
jeszcze nieprdko pozbdzie si pdu do tumienia kreatywnoci. Starsi naukowcy
nieuchronnie

dostrzegaj

zagroenie

ze

strony modych,

zdolnych

studentw,

przezwycienie tego wymaga ogromnej dozy samokontroli. System jest tak pomylany, by
zadanie to uatwia, ale nie sprzyja mu tkwica w wykadowcach mska natura osobnikw
dominujcych. W tych warunkach i tak godne uznania jest to, e przynajmniej w pewnym
stopniu si kontroluj. Istnieje tu rnica midzy poziomem szkolnym a poziomem
uniwersyteckim. W wikszoci szk dominacja nauczyciela nad uczniami wyraa si bardzo
dobitnie i bezporednio, zarwno w paszczynie spoecznej jak intelektualnej. Nauczyciel
korzysta ze swego wikszego dowiadczenia, aby podporzdkowa sobie wiksz
wynalazczo swoich uczniw. Jego umys jest ju zapewne mniej elastyczny ni ich umysy,
ale maskuje on t sabo, przekazujc im wiele "niepodwaalnych" faktw. Nie istnieje
dyskusja, lecz jedynie instrukta. (Sytuacja ulega obecnie poprawie, s te oczywicie
wyjtki, ale ta oglna zasada wci jeszcze obowizuje).
Na poziomie uniwersyteckim nastpuje zmiana sytuacji. Trzeba przekaza jeszcze
wicej faktw, ale nie s one ju tak "niepodwaalne". Student moe je kwestionowa i
ocenia, a w kocu ma tworzy wasne pomysy. Ale na obu etapach, tak na poziomie
165

szkolnym jak uniwersyteckim, pod powierzchni dzieje si co zupenie innego, co ma


niewiele wsplnego z zachcaniem do ksztacenia intelektu, a za to wiele wsplnego z
wyrabianiem tosamoci superplemiennej. Aby to zrozumie, musimy przyjrze si, co si
dziao w mniej zoonych spoeczestwach plemiennych.
W wielu kulturach dzieci wchodzce w okres dojrzewania poddawane s uroczystym
rytuaom inicjacyjnym. Zabiera si je rodzicom i trzyma w oddzielnych grupach. Nastpnie
musz one przej rne cikie prby, czsto zwizane z torturami lub okaleczeniami.
Dokonuje si rnych zabiegw na ich genitaliach albo wykonuje si im na ciele nacicia,
poddaje si przypalaniu, chostaniu lub ksaniu przez mrwki. Jednoczenie wtajemnicza si
je w plemienne sekrety. Dopiero potem zostaj uznane za dorosych czonkw spoeczestwa.
Zanim zobaczymy, jaki ma to zwizek z rytuaami nowoczesnej edukacji, naley zapyta o
warto tych pozornie szkodliwych dziaa. Po pierwsze, izoluj one dojrzewajce dziecko od
rodzicw. Przedtem, w razie jakich kopotw, mogo ono zawsze przybiec do nich, by
uzyska pociech. Teraz, po raz pierwszy, dziecko musi samo znosi bl i strach i nie moe
liczy na pomoc rodzicw. (Zabiegi inicjacyjne wykonywane s zwykle przez czonkw
starszyzny plemiennej w cisym odosobnieniu, bez udziau pozostaych czonkw
plemienia). Pomaga to dziecku pozby si poczucia zalenoci od rodzicw i zastpi
lojalno wobec domu rodzinnego lojalnoci wobec spoecznoci plemiennej jako caoci.
Fakt, e w tym samym czasie dziecko dopuszcza si do plemiennych tajemnic, znanych tylko
dorosym, wzmacnia jeszcze ten proces, gdy w ten sposb nowa tosamo plemienna
uzyskuje konkretne wsparcie. Po drugie, sia przey towarzyszcych takiemu instruktaowi
pomaga umysowi lepiej wchon wszystkie szczegy plemiennego nauczania. Podobnie jak
my nie zapominamy szczegw rnych traumatycznych przey, na przykad wypadku
samochodowego, kto poddawany inicjacji plemiennej do koca ycia nie zapomni sekretw
przekazanych mu w tak przeraajcej go scenerii. Inicjacja jest wic w pewnym sensie
zamierzonym nauczaniem traumatycznym. Po trzecie, taki nie w peni jeszcze dorosy,
przekonuje si z ca jasnoci, e uzyskujc obecnie rang wrd starszych, ma on jednak
zdecydowanie peni rol podwadnego. Zawsze ywa bdzie w jego pamici wadza, ktr
zademonstrowano na nim z tak si.
Nowoczesne szkoy i uniwersytety nie naraaj moe swoich studentw na poksanie
przez mrwki, ale pod wieloma wzgldami dzisiejszy system edukacyjny w uderzajcy
sposb przypomina dawniejsze plemienne procedury inicjacyjne. Zaczyna si od tego, e
dzieci zabiera si rodzicom i przekazuje w rce starszyzny superplemiennej, czyli nauczycieli
i wykadowcw, ktrzy prowadz instrukta wtajemniczajcy je w "sekrety" superplemienia.
166

W wielu kulturach musz one jeszcze dzi nosi specjalne umundurowanie, ktre odrnia je
od innych i umacnia ich now lojalno. Moe si te zachca je do brania udziau w
pewnych rytuaach, takich jak szkoy piewu czy chry akademickie. Trudne prby
plemiennych ceremonii inicjacyjnych nie zostawiaj ju blizn na ciele. (Niemieckie szramy
odnoszone podczas pojedynkw nigdy nie uzyskay szerszej popularnoci). Ale fizyczne
prby o mniej drastycznym charakterze, takie jak chosta w poladki, przetrway przynajmniej
na poziomie szkolnym niemal wszdzie prawie do czasw najnowszych. Podobnie jak
okaleczanie genitaliw podczas ceremonii plemiennych, ten rodzaj kary zawsze mia posmak
seksualny i jest cile zwizany ze zjawiskiem seksu jako znamienia statusu.
Przy braku prb zastosowania przemocy ze strony nauczycieli rol "starszyzny
plemiennej" czsto przejmuj starsi uczniowie i sami aplikuj "nowym" tortury. Takie
praktyki s rne w rnych miejscach. Na przykad w jednej ze szk nowych "wypycha si
traw", wkadajc im kpki trawy W rne czci garderoby. W innej "kamienuje" si ich, co
oznacza, e dostaj w tyek, lec w zgitej pozycji na jakim wielkim kamieniu. W jeszcze
innej kae si im biega po dugim korytarzu w szpalerze starszych uczniw wymierzajcych
im kopniaki. Gdzie znw "wali" si nimi, czyli trzymajc ich za rce i nogi uderza si nimi o
ziemi tyle razy, ile maj lat. Inny zabieg polega na tym, e w dniu, kiedy ucze po raz
pierwszy wkada mundurek szkolny, kady starszy ucze szczypie go tyle razy, z ilu czci
skada si mundurek. Rzadko, ale jednak si zdarzaj prby o wiele bardziej skomplikowane i
niemal niczym nie rnice si od plemiennej ceremonii inicjacyjnej. Jeszcze dzi syszy si
niekiedy o wypadkach miertelnych, bdcych skutkiem takich praktyk.
Chopiec, nad ktrym zncaj si starsi uczniowie, w przeciwiestwie do swego kolegi
w pierwotnym plemieniu moe wprawdzie poskary si rodzicom, ale prawie nigdy si to
nie zdarza, poniewa okryoby go to hab. Wielu rodzicw nie wie nawet o cikich
dowiadczeniach, jakim poddawane s ich dzieci. W jaki magiczny sposb dziaa tu
pradawna praktyka oddalania dziecka od rodziny.
Chocia te nieoficjalne rytuay inicjacyjne utrzymuj si jeszcze tu i wdzie, oficjalna
kara chosty wymierzana przez nauczycieli powoli zanika z powodu naciskw opinii
publicznej i zmiany pogldw niektrych nauczycieli. Jednak jeli nawet oficjalnie zarzuca
si praktyk poddawania dzieci cikim prbom fizycznym, wci, jako ich odpowiednik,
pozostaj trudne prby psychiczne. Niemal w caym nowoczesnym systemie edukacyjnym
istnieje jedna, silnie dziaajca i wywierajca gbokie wraenie forma inicjacji
superplemiennej, ktrej na imi "egzaminy". Prowadzi si je w napitej atmosferze
uroczystego rytuau, odcinajc przy tym uczniw od pomocy z zewntrz. Jak w rywale
167

plemiennym -nikt nie moe udzieli im pomocy. Musz cierpie sami. W kadym innym
momencie ycia, rozwizujc jaki problem, mog oni korzysta z ksiek i informatorw
albo te omawia z kim niektre trudne sprawy. Nie mog jednak tego robi podczas
prowadzonych w odosobnieniu rytuaw, jakimi s wzbudzajce lk egzaminy.
By jeszcze utrudni prb, cile ogranicza si czas trwania egzaminu i wtacza si go
midzy inne egzaminy w krtkim okresie sesji, trwajcej kilka dni lub tygodni. Efektem
oglnym tych zabiegw jest spora ilo psychicznej udrki, co znw przypomina nastrj
bardziej prymitywnych ceremonii inicjacyjnych u pierwotnych plemion.
W wyniku zdania uniwersyteckich egzaminw kocowych studenci, ktrzy "przeszli
prb", uzyskuj odpowiednie kwalifikacje i staj si specjalnymi czonkami sektora
dorosych w superplemieniu. Przywdziewaj uroczyste szaty i uczestnicz w dalszym rytuale
zwanym wrczeniem dyplomw, ktry odbywa si w obecnoci akademickiej starszyzny
przystrojonej w jeszcze bardziej efektowne i dekoracyjne szaty.
Faza studiowania na poziomie uniwersyteckim trwa zwykle trzy lata, co jak na
ceremonie inicjacyjne jest okresem do dugim, a dla niektrych nawet zbyt dugim.
Odcicie od pomocy rodzicw i od dodajcego otuchy rodowiska domu rodzinnego, w
poczeniu z budzcymi lk wymaganiami egzaminacyjnymi, czsto okazuj si zbyt
stresujce dla modego nowicjusza. W uniwersytetach brytyjskich okoo 20 procent studentw
w ktrym momencie trzyletnich studiw korzysta z porad psychiatry. Dla niektrych
sytuacja staje si nie do zniesienia, tote czste s samobjstwa, o czym wiadczy fakt, e w
uniwersytetach wskanik samobjstw jest od trzech do szeciu razy wyszy od redniej
krajowej dla tej grupy wiekowej. W uniwersytetach w Oksfordzie i w Cambridge wskanik
ten jest a od siedmiu do dziesiciu razy wyszy.
Rzecz jasna, trudne prby, ktre tu opisuj, niewiele maj wsplnego z zachcaniem
do rozwijania dziecicej swobody. wynalazczoci i kreatywnoci. Podobnie jak w
ceremoniach inicjacyjnych u plemion pierwotnych chodzi tu raczej o wyrabianie tosamoci
superplemiennej. Dlatego ceremonie te odgrywaj wan rol spajajc, ale nie jest to
bynajmniej rozwj kreatywnoci umysu.
Stosowanie tych cikich prb rytualnych jako skadnika nowoczesnej edukacji
uzasadnia si midzy innymi tym, e stanowi one jedyny pewny sposb, by studenci
przyswoili sobie ogromn mas dostpnych obecnie faktw. To prawda, e osoba dorosa, by
moga poczu si jako tako pewnie w roli wynalazcy, powinna dzi mie szczegow wiedz
i umiejtnoci fachowe. Ceremonie egzaminacyjne zapobiegaj te ciganiu. Co wicej,
mona by uwaa, e studentw naley celowo naraa na stresy, by podda prbie ich
168

wytrzymao. Wyzwania dorosego ycia s wszak stresujce i jeli student zaamuje si w


trakcie trudnych prb, jakie nakada na niego studiowanie, nie bdzie prawdopodobnie zdolny
wytrzyma presji, jakim zostanie poddany po ukoczeniu studiw. Argumenty te wydaj si
suszne, a jednak pozostaje odczucie, e pod cikim butem rytualnych procedur
edukacyjnych moliwoci kreatywne ulegaj zniszczeniu. Nie sposb zaprzeczy, e obecny
system ma znaczn przewag nad wczeniejszymi metodami nauczania, i e ci, ktrym uda
si przetrwa, mog potem wiele uzyska na polu wynalazczoci. W naszych wspczesnych
superplemionach znajduje si wicej dorosych dzieci ni kiedykolwiek przedtem. Jednak
mimo to, w wielu dziedzinach wci utrzymuje si atmosfera emocjonalnego oporu wobec
pomysw radykalnie nowych i odkrywczych. Osoby dominujce popieraj nowe wariacje
starych rozwiza jako wynalazczo w mniejszej skali, ale wykazuj opr wobec
wynalazczoci na wielk skal, ktrej owocem s nowe rozwizania.
Oto przykad: zdumiewa sposb, w jaki wci usiujemy usprawni co tak
prymitywnego jak silnik wspczesnych pojazdw mechanicznych. Wielce prawdopodobne,
e nim nastanie wiek dwudziesty pierwszy, bdzie on tak przestarzay, jak dzisiaj jest wz
konny. Mamy w tym wzgldzie jedynie prawdopodobiestwo, a nie pewno tylko dlatego, e
najtsze umysy pracujce w tej brany usiuj w tej chwili rozwiza jedynie mao znaczce
problemy drobnych usprawnie istniejcego ju mechanizmu, zamiast szuka czego zupenie
nowego.
Ta skonno do krtkowzrocznoci w poszukiwaniach ludzi dorosych jest miar
braku pewnoci siebie, ktra cechuje spoeczestwo yjce w okresie pokoju. By moe w
pniejszych fazach ery atomowej ludzko osignie takie szczyty bezpieczestwa
superplemiennego albo wpadnie w tak siln panik superplemienn, e zacznie uzyskiwa
coraz wiksz zdolno do eksploracji, wynalazczoci i kreatywnoci.
Nie bdzie to jednak walka atwa, co znajduje potwierdzenie w wydarzeniach, ktrych
miejscem stay si wiosn 1968 roku uniwersytety caego wiata. Usprawnione systemy
edukacyjne uzyskay ju tak skuteczno, e wielu studentw nie chce bez dyskusji
akceptowa autorytetu osb starszych od siebie. Jest to zaskakujce dla nie przygotowanego
spoeczestwa. Dlatego z oburzeniem przyjmuje ono haaliwe protesty studenckie.
Zgorszone s take wadze owiatowe. C za niewdziczno! W czym wic tkwi bd?
Gdyby nas byo sta na brutaln szczero wobec samych siebie, o odpowied nie
byoby trudno. Zawiera si ona w oficjalnych doktrynach tyche wadz owiatowych. Stajc
w obliczu tego caego zamtu, musz one pogodzi si z niewygodnym dla nich faktem, e
sami sobie ten zamt sprokurowali. Dosownie prosili si o to mwic: "Mylcie na wasny
169

rachunek". "Bdcie zaradni, bdcie aktywni, bdcie pomysowi". Jednym tchem przeczyli
te sobie, dodajc: "Ale rbcie to na naszych warunkach, naszymi sposobami, a nade
wszystko, przestrzegajcie naszych rytuaw".
Nawet dla podstarzaego autorytetu powinno by oczywiste, e im bardziej sucha si
pierwszej z tych rad, tym bardziej ignorowa si musi t drug. Niestety zwierz ludzkie
nadzwyczaj czsto potrafi by lepe na to, co oczywiste, jeeli jest to co szczeglnie
niemiego, i wanie takie samo olepianie si jest przyczyn tylu obecnych trudnoci.
Wzywajc do wikszej zaradnoci i pomysowoci, wadze nie przewidziay, jak silna bdzie
reakcja na te wezwania, i wkrtce wymkna si im ona spod kontroli. Jak si wydaje, nie
zdawano sobie sprawy z tego, e zachca si do czego, co i tak jest ju silnie wspierane przez
czynniki biologiczne. Bdnie zaoono, e zaradno i poczucie odpowiedzialnej
kreatywnoci s to waciwoci obce modemu umysowi, podczas gdy naprawd, przez cay
czas byy one tam ukryte i przy pierwszej okazji wybuchy.
Jak ju wspomniaem, staromodne systemy edukacyjne robiy wszystko, aby
waciwoci te stumi, wymagajc wikszego posuszestwa wobec regu ustalonych przez
starszych. W rygorystyczny sposb narzucili oni uczenie si sztywnych dogmatw wzorem
papugi. Pomysowo musiaa sama walczy o siebie, dochodzc do gosu tylko u
pojedynczych i wyjtkowych osb. Gdy jednak udao jej si doj do gosu, jej warto dla
spoeczestwa nie podlegaa dyskusji, co doprowadzio w kocu do obecnego stanu, w
ktrym establishment widzi potrzeb czynnego jej popierania. Podchodzc do sprawy
racjonalnie, uznano, i wynalazczo i kreatywno s niezmiernie pomocne w osiganiu
coraz wikszego postpu spoecznego. Jednoczenie nie zanik gboko zakorzeniony u wadz
superplemiennych popd do utrzymywania porzdku spoecznego za pomoc elaznego
ucisku i dlatego wadcy ci sprzeciwiali si temu samemu trendowi, ktry oficjalnie popierali.
Jeszcze bardziej okopywali si na swoich pozycjach, ksztatujc spoeczestwo w taki sposb,
aby mie gwarancj, i oprze si ono nowym falom wynalazczoci, ktr przecie sami
sprowokowali. Musiao wic doj do zderzenia.
Z pocztku na wzrost nastrojw sprzyjajcych eksperymentowaniu establishment
zareagowa tolerancyjnym zdziwieniem. Ostronie obserwujc coraz mielsze ataki modej
generacji na uznane tradycje w sztuce, literaturze; muzyce, rozrywce i obyczajowoci,
zachowywano odpowiedni dystans. Jednak tolerancja lega w gruzach, gdy trend w
rozprzestrzeni si i obj takie newralgiczne dziedziny jak polityka i sprawy
midzynarodowe.

170

Gdy zrazu samotni i ekscentryczni myliciele utworzyli liczny skarcy si tum,


establishment szybko przestawi si na najbardziej prymitywn form reakcji, czyli na atak.
Zamiast z tolerancyjnym wyrozumieniem poklepa modych intelektualistw po gwkach,
przyoono im po bach policyjnymi pakami. Prne mzgi, tak troskliwie hodowane przez
spoeczestwo, ucierpiay nie na skutek przepracowania, lecz na skutek wstrznienia.
Dla wadz mora jest oczywisty: nie udziela swobd twrczych, jeli si nie oczekuje,
e ludzie z nich skorzystaj. Mode zwierz ludzkie nie jest tpym i gnunym stworzeniem,
ktre trzeba zmusza do kreatywnoci. Jest ono z zasady istot kreatywn, ktra moe
sprawia wraenie gnunej pod wpywem czynnikw tumicych, jakie odgrnie
oddziayway na ni w przeszoci. Establishment odpowiada na to, twierdzc, e
protestujcym studentom nie chodzi o adne pozytywne innowacje, lecz o negatywne
rozrby. Mona temu przeciwstawi argument, e oba te zjawiska s ze sob cile
spokrewnione i e to pierwsze, zablokowane, wyradza si w to drugie.
Sekret polega na tym, e spoeczestwu naley zapewni zdolno do wchonicia
takiej dawki wynalazczoci i nowatorstwa, jak ono samo wyzwala. Poniewa superplemiona
nieustannie si rozrastaj, a ludzkie zoo staje si coraz bardziej cinite i zatoczone,
potrzebne jest staranne i pene wyobrani planowanie. Nade wszystko ze strony politykw,
rzdzcych i urbanistw potrzebne jest duo lepsze ni dotd zrozumienie biologicznych
potrzeb gatunku ludzkiego.
Im dokadniej przyglda si sytuacji, tym bardziej staje si ona alarmujca.
Reformatorzy i organizatorzy w najlepszej wierze pracuj nad stworzeniem pomylniejszych,
wedug swego mniemania, warunkw yciowych, ani przez chwil nie wtpic w suszno
tego, co robi. Kt w kocu moe kwestionowa warto zwikszania iloci jedzenia, a take
liczby domw, mieszka, samochodw, szpitali i szk? Jeli nawet te wspaniae dobra s do
pewnego stopnia identyczne dla wszystkich, nic na to nie mona poradzi. Ludzko rozrasta
si w takim tempie, e nie ma ani czasu, ani miejsca, eby robi to lepiej. Tymczasem szkopu
w tym, e z jednej strony wszystkie te nowe szkoy pkaj od uczniw, penych nowych,
gotowych do wcielania pomysw i bardzo pragncych dokonywa zmian, a z drugiej strony
inne, nowe osignicia coraz bardziej uniemoliwiaj jakiekolwiek miae innowacje.
Rozprzestrzeniajca si wszdzie znormalizowana monotonia, charakteryzujca te nowe
uatwienia, nieuchronnie sprzyja powszechnemu wybieraniu bardziej banalnych rozwiza w
walce o bodce. Jeli nie bdziemy dostatecznie uwani, ludzkie zoo coraz bardziej bdzie
przypomina dziewitnastowieczn menaeri, ktrej malutkie klatki zapeniaj nerwowo,
obsesyjnie krcy po nich winiowie.
171

Taki wanie pesymistyczny pogld wyraaj niektrzy pisarze science fiction.


Przedstawiaj oni przyszo, w ktrej ludzie poddani s dawicej jednolitoci, tak jakby
nowe osignicia prawie cakowicie sparalioway wszelk dalsz wynalazczo. Wszyscy
ubrani s w bezbarwne mundury, a wszystko wok jest cakowicie zautomatyzowane. Jeeli
pojawiaj si jakie nowe wynalazki, su one jedynie temu, aby jeszcze bardziej zacieni
obrcz na ludzkim mzgu.
Kto mgby powiedzie, e taki obraz wiadczy tylko o ubstwie wyobrani jego
autorw, ale chodzi tu o co wicej. Do pewnego stopnia wyolbrzymiaj oni tylko w trend,
ktry ju jest dostrzegalny w panujcych dzi warunkach. Reaguj oni na nieubagany wzrost
tego, co bywa nazywane "wizieniem projektanta". Problem polega na tym, e poniewa
nowe osignicia w dziedzinie medycyny, higieny, budownictwa mieszkaniowego i produkcji
ywnoci pozwalaj stoczy coraz wiksz liczb ludzi w okrelonej przestrzeni, elementy
kreatywne w spoeczestwie w coraz wikszym stopniu ukierunkowuj si na problemy
iloci, a nie jakoci. Pierwszestwo daje si wic tym wynalazkom, ktre umoliwiaj dalszy
wzrost seryjnej miernoty. Efektywna jednolito bierze gr nad stymulujc rnorodnoci.
Jak zauway jeden ze zbuntowanych projektantw, prosta cieka czca dwa budynki jest
moe rozwizaniem najbardziej efektywnym (i najtaszym), ale z punktu widzenia potrzeb
czowieka nie musi to by cieka najlepsza. Zwierz ludzkie wymaga przestrzeni yciowej o
niepowtarzalnych waciwociach, z elementami zaskakujcymi, dziwnymi, rzucajcymi si
w oczy i architektonicznie niezwykymi. Bez tego wszystkiego owa przestrze ma niewielkie
znaczenie stymulujce. Doskonale symetryczne konstrukcje geometryczne mog by
uyteczne, aby utrzyma na sobie dach albo uatwi prefabrykacj seryjnych blokw
mieszkalnych, ale stosowanie ich jako elementw krajobrazowych jest sprzeczne z natur
czowieka. Jak bowiem wyjani, dlaczego wdrowanie krt wiejsk drk sprawia tyle
przyjemnoci? Dlaczego dzieci wol bawi si na wysypisku mieci lub w opuszczonych
domostwach ni na przeznaczonych dla nich, czyciutkich, sterylnych i geometrycznie
wytyczonych placach gier i zabaw?
Aktualny prd w architekturze, ktry polega na surowej prostocie projektw, moe
atwo wymkn si spod kontroli i posuy jako usprawiedliwienie dla braku wyobrani.
Minimum wyrazu estetycznego wywiera silne wraenie jedynie w kontracie z innymi,
bogatszymi formami wyrazu. Gdy owo minimum zaczyna dominowa, moe to przynie
fatalne skutki. Nowoczesna architektura od pewnego czasu idzie w tym wanie kierunku, co
znajduje silne poparcie u projektantw planujcych ksztat ludzkiego zoo. W odpowiedzi na
potrzeby mieszkaniowe wci rosncej masy ludzi w superplemionach w wielu miastach
172

mno si ogromne wysokociowce, a w nich identyczne, ujednolicone mieszkania.


Usprawiedliwi si to likwidacj slumsw, ale nazbyt czsto oznacza to jedynie tworzenie
super slumsw najbliszej przyszoci. W pewnym sensie s one gorsze ni nic, gdy
stwarzajc faszywe wraenie postpu, daj samozadowolenie i niwecz szanse rzeczywistego
rozwoju.
Z prowadzonych w bardziej owiecony sposb ogrodw zoologicznych usuwa si
obecnie stare mapiarnie. Dyrektorzy spostrzegli, co dzieje si z ich podopiecznymi, i
uwiadomili sobie, e wyoenie cian glazur czy usprawnienie kanalizacji nie rozwizuje
problemu. Dyrektorzy ludzkich zoo, majc do czynienia z byskawicznie rosnc liczb ludzi,
nie wykazuj takiej dalekowzrocznoci. Wyniki ich eksperymentw z zagszczaniem w
warunkach jednolitoci poddawane s wanie ocenie w sdach dla nieletnich i w poradniach
psychiatrycznych. W niektrych osiedlach mieszkaniowych zaleca si, aby przyszli lokatorzy
wysokociowcw, zanim si tam wprowadz, poddawali si badaniom psychiatrycznym, aby
si dowiedzie, czy zdaniem psychiatry znios oni trudy nowego, wspaniaego stylu ycia.
Ju samo to powinno by dla projektantw wystarczajcym ostrzeeniem, dobitnie ujawniajc
im ogrom idiotyzmu, jaki popeniaj, ale na razie nic nie wskazuje na to, e zwracaj oni na
takie ostrzeenia jakkolwiek uwag. Gdy stawia im si przed oczy niedostatki ich dokona,
twierdz, e nie maj innej moliwoci, ludzi bowiem wci przybywa i musz oni gdzie
mieszka. Trzeba jednak znale jakie moliwoci. Naley podda ponownej ocenie cae
zespoy miejskie. Udrczeni obywatele ludzkiego zoo musz w jaki sposb odzyska
poczucie tosamoci waciwe "spoecznociom wiejskim". Autentyczna wioska ogldana z
lotu ptaka ma wygld ywego organizmu, a nie jakiej figury geometrycznej, co wikszo
urbanistw z caym rozmysem ignoruje. Nie potrafi oni doceni podstawowych potrzeb
czowieka zwizanych z jego zachowaniem si na okrelonym terytorium. Domy i ulice nie s
przede wszystkim po to, aby na nie patrze jak na jakie dekoracje, .lecz aby si w nich
porusza. Gdy przemierzamy nasze szlaki terytorialne, rodowisko architektoniczne winno na
nas oddziaywa w kadej sekundzie i minucie, a jego wygld powinien ulega drobnym
zmianom wraz ze zmieniajcym si punktem widzenia. Gdy skrcamy za rg czy otwieramy
drzwi, ostatni rzecz, z ktr pragniemy si zetkn, jest drtwa kopia tej samej konfiguracji
przestrzennej, ktr wanie zostawilimy za sob. Jednak nazbyt czsto wanie to nam si
zdarza, gdy architekt pochylajcy si nad sw rysownic dziaa raczej jak pilot szukajcy
celu, ktry ma zbombardowa, ni jak kto, kto utosamia si z malutkim obiektem
poruszajcym si w obrbie danego otoczenia.

173

Problemy wynikajce z seryjnej monotonii i jednolitoci przenikaj oczywicie prawie


wszystkie dziedziny wspczesnego ycia. Wraz z cigle rosnc zoonoci rodowiska w
ludzkim zoo, z dnia na dzie zwikszaj si te zagroenia pynce ze wzmoonego
znormalizowania spoeczestwa. Podczas gdy organizatorzy walcz o to, by wtoczy
zachowanie ludzkie w coraz to sztywniejsze ramy, inne prdy dziaaj w przeciwnym
kierunku. Jak si ju przekonalimy, zarwno staa poprawa w dziedzinie ksztacenia
modziey, jak rosnca zamono dorosych prowadz do coraz wikszego zapotrzebowania
na stymulacj, przygod, podniecenie i eksperymentowanie. Jeli wspczesny wiat dopuci
do ujawnienia si tych trendw, jutrzejsi czonkowie superplemienia bd usilnie walczy o
jego zmian. Bd dysponowali umiejtnociami, czasem i energi potrzebn do eksploracji i
dlatego tak czy inn drog uda im si tego dokona. Jeli poczuj, e zamknito ich w
"wizieniu projektanta", zorganizuj bunt winiw. Jeli otoczenie nie pozwoli im na
kreatywne innowacje, zniszcz to otoczenie, aby mc zacz od nowa. Jest to jeden z
najwikszych problemw, przed ktrymi stoj nasze spoeczestwa. Jego rozwizanie jest
ogromnym zadaniem na przyszo.
Niestety czsto zapominamy o naszej zwierzcej naturze, ktra ma okrelone sabe i
mocne strony. Mylimy o sobie jak o czystych kartach, na ktrych wszystko da si napisa.
Niestety tak nie jest. Przychodzimy na ten wiat z zestawem podstawowych instrukcji i wiele
ryzykujemy, gdy je ignorujemy lub ich nie suchamy.
Politycy, rzdzcy i inni przywdcy superplemienia s dobrymi matematykami
spoecznymi, ale to nie wystarcza. W nadchodzcym, coraz bardziej zatoczonym wiecie
jutra powinni te by dobrymi biologami, poniewa gdzie tam, w owym kontrolowanym
przez nich gszczu drutw, przewodw, plastikw, betonu, cegie, metalu i szka, tkwi
zwierz, ludzkie zwierz, pierwotny myliwy plemienny udajcy cywilizowanego obywatela
superplemienia i rozpaczliwie walczcy, by dopasowa swoje cechy dziedziczne do swojej
nowej, niezwykej sytuacji. Jeli da mu si szans, moe jeszcze potrafi zamieni swoje
ludzkie zoo we wspaniay ludzki ogrd zabaw. Jeli tej szansy nie otrzyma, ludzkie zoo moe
si mnoy, a zamieni si w gigantyczny dom wariatw, podobny do potwornie
zagszczonych dziewitnastowiecznych menaerii.
My,

czyli

czonkowie

superplemienia

yjcy

dwudziestym

wieku,

zainteresowaniem bdziemy oglda to, co si wydarzy. Ale dla naszych dzieci nie bdzie to
kwestia zainteresowania. Zanim zostan one panami sytuacji, gatunek ludzki niewtpliwie
stanie przed problemami o takim wymiarze, e dla nich bdzie to kwestia ycia lub mierci.

174

You might also like