Professional Documents
Culture Documents
LUDZKIE ZOO
( PRZEOY TOMASZ KRZESZOWSKI )
SCAN-DAL
WSTP
Udrczony mieszkaniec wielkiego miasta -gdy presje wspczesnego ycia zbytnio
daj mu si we znaki -okrela czsto swoje przeludnione rodowisko mianem betonowej
dungli. To barwne okrelenie bardzo nieprecyzyjnie opisuje model ycia w gstym skupisku
miejskim, co moe potwierdzi kady, kto zna prawdziw dungl.
yjce w rodowisku naturalnym dzikie zwierzta zazwyczaj nie okaleczaj si
nawzajem, nie onanizuj si, nie atakuj swojego potomstwa, nie cierpi na wrzody odka
ani na otyo, nie praktykuj fetyszyzmu, nie yj w zwizkach homoseksualnych i nie
popeniaj morderstw. Natomiast u ludzi mieszkajcych w miastach wszystkie te zjawiska
maj oczywicie miejsce. Czy wic w ten sposb ujawnia si podstawowa rnica midzy
rodzajem ludzkim a innymi zwierztami? Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tak. Jest to
jednak jedynie pozr. W pewnych okolicznociach, a mianowicie w nienaturalnych
warunkach niewoli, inne zwierzta take zachowuj si w ten sposb. Zwierz przebywajce
w klatce ogrodu zoologicznego demonstruje te same anomalie, jakie znamy doskonale z
zachowa naszych ludzkich pobratymcw. Tak wic najwyraniej miasto nie jest betonow
dungl, lecz raczej ludzkim zoo.
Mieszkaca miasta nie naley porwnywa z dzikim zwierzciem yjcym na
wolnoci, lecz ze zwierzciem w niewoli. Wspczesne zwierz ludzkie nie yje ju
warunkach naturalnych dla swojego rodzaju. Czowiek, schwytany w puapk nie przez owc
z ogrodu zoologicznego, lecz przez wietno wasnego umysu, umieci sam siebie w
ogromnej niespokojnej menaerii, gdzie nieustannie grozi mu zaamanie si pod wpywem
zbyt wielkich napi.
Obok tych presji istniej te jednak rozliczne korzyci. wiat zoo, niczym potny
rodzic, roztacza opiek nad swoimi wychowankami, zapewniajc jedzenie, picie, schronienie,
higien i opiek medyczn. Podstawowe problemy zwizane z przeyciem s ograniczone do
minimum. Pozostaje jeszcze sporo czasu wolnego. Zwierzta w ogrodach zoologicznych
wykorzystuj ten czas w rozmaity sposb, waciwy rnym gatunkom. Jedne odpoczywaj
spokojnie, wylegujc si w socu, podczas gdy inne nie potrafi wytrzyma przeduajcej
si bezczynnoci. Mieszkacy ludzkiego zoo niewtpliwie nale do tej drugiej kategorii.
Ludzki mzg, z istoty swej poszukujcy i wynalazczy, nie znosi dugich okresw
bezczynnoci. Dlatego czowiek odczuwa nieustann konieczno podejmowania coraz
bardziej skomplikowanych zada. Bada, organizuje i tworzy, coraz gbiej pograjc si w
coraz bardziej zniewalajce zoo, jakim jest wiat. Kada nowa komplikacja o kolejny krok
oddala go od naturalnego stanu plemiennego, w jakim jego przodkowie bytowali milion lat.
Historia wspczesnego czowieka to dzieje zmaga ze skutkami tego trudnego
marszu do przodu. Obraz ten jest zagmatwany i trudno si w nim rozezna, po czci dlatego,
e odgrywamy tu podwjn rol -zarazem widzw i uczestnikw. Moe stanie si on
wyraniejszy, gdy przyjrzymy mu si okiem zoologa, i to wanie chc uczyni na kartach tej
ksiki. Celowo wybraem wikszo przykadw bliskich czytelnikom wychowanym w
kulturze Zachodu. Nie znaczy to wcale, e zamierzam odnosi swoje wnioski jedynie do
kultur zachodnich. Wprost przeciwnie -wszystko wskazuje na to, e podstawowe zasady s
wsplne dla wszystkich mieszkacw miast na caym wiecie.
Kadego, komu wyda si, e sens tego, co powiem, zawiera si w sowach:
"Zawracajcie, bo zmierzacie do zguby", zapewniam, e nie taka bya moja intencja. W tym
nieustpliwym deniu do postpu spoecznego chwalebnie ujawniamy nasze potne popdy
twrcze i badawcze. S one najwartociowsz czci naszego dziedzictwa biologicznego.
Nie ma w nich nic sztucznego ani nienaturalnego. Stanowi zarwno rdo naszej wielkiej
siy, jak i naszych wielkich saboci. Pragn wszake wykaza, e za uleganie im musimy
paci coraz wysz cen, a take ukaza wyszukane sposoby, do jakich si uciekamy, aby
sprosta tym wci rosncym kosztom. Stawki id w gr, gra staje si coraz bardziej
ryzykowna, pochania coraz wiksz liczb ofiar i nabiera coraz bardziej obdnego tempa.
Jednake mimo niebezpieczestw, ktre ze sob niesie, jest to najbardziej emocjonujca gra,
jak zna wiat. Gupot byoby sdzi, e kto powinien odgwizda jej koniec. Mona jednak
w ni gra na wiele rnych sposobw; lepsze poznanie prawdziwej natury graczy powinno
pomnoy poytki pynce z gry, nie zwikszajc jej ryzyka i nie naraajc caego gatunku na
zgub.
1.
PLEMI I SUPERPLEMI
jedynie malutki fragment historii gatunku ludzkiego. Jest on nam tak dobrze znany, e w jaki
nie sprecyzowany bliej sposb wyobraamy sobie, i wrastajc w rzeczywisto stopniowo,
pod wzgldem biologicznym jestemy w peni przygotowani do radzenia sobie ze wszystkimi
nowymi zagroeniami spoecznymi. Tymczasem spojrzawszy chodnym okiem, bdziemy
zmuszeni przyzna, e wcale tak nie jest. To jedynie nasza zdumiewajca elastyczno, nasza
niesychana zdolno przystosowania si sprawia, e tak mylimy. Prosty myliwy plemienny
ze wszystkich si stara si swobodnie i z dum nosi swj nowy strj. Ale jest to ubir
skomplikowany i nieporczny, w ktrym co chwila si potyka. Jednake, nim dokadniej
zbadamy, jak dochodzi do tych potkni i utraty rwnowagi przez wspczesnego myliwego,
musimy si przyjrze, w jaki sposb udao mu si zszy w jedn cao t wspania szat
cywilizacji.
Wypada zacz od powrotu w uciski epoki lodowej, a wic od obnienia temperatury
jakie dwadziecia tysicy lat temu. Naszym wczesnym przodkom jako myliwym udao si
ju rozprzestrzeni po wikszej czci obszarw Starego wiata i byli oni wanie w
przededniu wdrwek przez kontynent Azji a do Nowego wiata. Ta imponujca ekspansja
musiaa oznacza, e nawet ich niewyszukany myliwski styl ycia przewysza owieckie
moliwoci ich misoernych rywali. Nie ma w tym nic dziwnego, jeli zway, e mzgi
naszych przodkw z epoki lodowej byy ju rwne naszym, tak pod wzgldem rozmiaru, jak i
stopnia rozwoju. Ich szkielety take niewiele rniy si od naszych. Biorc pod uwag
rozwj fizyczny, mona powiedzie, e na scen ju wwczas wkroczy czowiek
wspczesny. W istocie, gdyby mona byo, uywajc wehikuu czasu, przenie jakiego
noworodka z epoki lodowej do czasw nam wspczesnych i wychowa go tak jak nasze
dziecko, prawdopodobnie nikt nie domyliby si oszustwa.
W Europie klimat nie by przyjazny, ale nasi przodkowie wietnie sobie z nim radzili.
Z pomoc najprostszych rodkw technicznych potrafili zabija potne zwierzta owne. Na
szczcie pozostawili nam wiadectwo swych umiejtnoci myliwskich nie tylko w postaci
przypadkowych resztek wykopywanych z osadw jaskiniowych, lecz take w postaci
zdumiewajcych malowide pokrywajcych ciany jaski. Wyobraone tam kudate mamuty,
wochate nosoroce, bizony i renifery nie pozostawiaj wtpliwoci co do wczesnego
klimatu. Gdy obecnie opuszcza si te ciemne jaskinie, wchodzc w spalony socem
krajobraz, trudno sobie wyobrazi, e kiedy yy tu zwierzta pokryte grubym futrem.
Wwczas wyranie wida rnic midzy temperatur, jaka panowaa wtedy, a temperatur w
naszych czasach.
zagodzeniu dziki coraz silniej dochodzcej do gosu koniecznoci wsppracy. Bya to dla
nich jedyna szansa na odniesienie sukcesu w rywalizacji z wytrawnymi zabjcami wiata
misoercw, jakimi byy na przykad potne drapiene koty wyposaone w ostre pazury.
Ludzie jako myliwi rozwinli umiejtno wsppracy wraz z inteligencj i zamiowaniem
do poszukiwa, a poczenie tych cech okazao si skuteczne i miertelnie grone. Uczyli si
szybko, mieli wietn pami i doskonale kojarzyli ze sob poszczeglne elementy
wczeniejszej nauki w celu rozwizywania zupenie nowych problemw. Ta zdolno,
uyteczna ju wczeniej, podczas uciliwych wypraw myliwskich, staa si jeszcze bardziej
istotna teraz, gdy zaczynali tworzy ogniska domowe i stali u progu nowych i nierwnie
bardziej zoonych form ycia spoecznego.
Obszary wok wschodniego kraca Morza rdziemnego byy naturaln ojczyzn
dwch niezmiernie wanych rolin, mianowicie dzikiej pszenicy i dzikiego jczmienia. W
tym samym regionie mona te byo spotka dzikie kozice, dzikie owce, dzikie bydo i dzikie
winie. Myliwi i zbieracze, ktrzy osiedlili si w tych okolicach, udomowili ju psa, ktrego
uywano jednak gwnie jako towarzysza polowa i stra, nie za jako bezporednie rdo
poywienia. Prawdziwe rolnictwo rozpoczo si od uprawy tych dwch rolin -pszenicy i
jczmienia. Wkrtce potem nastpio udomowienie najpierw kz i owiec, a nastpnie, nieco
pniej, krw i wi. Najprawdopodobniej zwierzta zostay zwabione upraw jadalnych
rolin i przybyy, aby znale pokarm, po czym zostay i podday si zabiegom hodowlanym,
po czym same posuyy za pokarm.
Nie przypadkiem pozostae dwa regiony na ziemi, na ktrych pniej i niezalenie od
siebie rozwiny si cywilizacje staroytne (Azja Poudniowa i Ameryka rodkowa), byy to
miejsca, gdzie myliwi-zbieracze znajdowali dzikie roliny nadajce si do uprawy: ry w
Azji i kukurydz w Ameryce.
Te uprawy pnej epoki kamiennej byy na tyle udane, e od tamtych czasw a do
dnia dzisiejszego udomowione wwczas roliny i zwierzta pozostaj gwnym rdem
poywienia we wszystkich przedsiwziciach rolniczych prowadzonych na wielk skal.
Powany postp we wspczesnym rolnictwie dotyczy w wikszym stopniu mechanizacji ni
biologii. Prawdziwie rewolucyjny wpyw na gatunek ludzki miay jednak z pocztku nie
wykorzystywane rezerwy ywnoci produkowanej we wczesnym rolnictwie.
Patrzc wstecz, nietrudno to wyjani. Przed nastaniem rolnictwa kady, kto chcia
je, musia wzi udzia w zdobywaniu poywienia. Musiao si w to angaowa dosownie
cae plemi. Gdy jednak te same mzgi, ktre dawniej, wybiegajc myl w przyszo,
planoway i opracowyway taktyki owieckie, zajy si organizowaniem uprawy zbiorw,
7
pojedyncze, nieliczne i niewielkie wykwity. Wyrastay w rnych miejscach poudniowozachodniej Azji jako jaskrawe wyjtki na tle oglnie panujcego systemu. Wedug
dzisiejszych standardw byy one bardzo mae, a wzr, wedug ktrego byy tworzone,
rozprzestrzenia si niezwykle wolno. Kade miasto miao cile lokaln organizacj i byo
silnie zespolone z okolicznymi terenami rolniczymi.
Z pocztku handel i wspdziaanie midzy poszczeglnymi orodkami miejskimi
byy bardzo skromne. Mia to by nastpny znaczcy krok w rozwoju, a na jego wykonanie
trzeba byo nieco czasu. Oczywist barier psychologiczn stanowia utrata tosamoci
lokalnej. Nie chodzio tu jednak o to, e "plemi miaoby utraci sw gow", lecz raczej o to,
e gowa ludzka sprzeciwiaa si utracie swego plemienia. Gatunek nasz rozwija si jako
zwierz stadno-plemienne, a podstawow waciwoci plemienia jest to, e funkcjonuje ono
lokalnie na zasadzie wspdziaania jednostek. Porzucenie tego podstawowego wzorca
spoecznego, tak typowego dla ludzkoci w jej starodawnym stanie bytowania, wydawao si
sprzeczne z natur. A jednak natura wytworzya te ziarno, ktre -sprawnie zbierane i
przewoone -wymuszao przypieszenie tempa zmian. Wraz z postpem rolnictwa i w miar
jak elita miejska, wyzwolona od trudw produkcji, koncentrowaa potg swoich mzgw na
coraz nowych problemach, nieuchronne byo wyonienie si sieci miast, hierarchicznie
zorganizowanych pocze midzy ssiadujcymi grodami i miastami.
Najstarsze znane nam miasto, ponad 8 tysicy lat temu, to Jerycho, ale pierwsza w
peni miejska cywilizacja rozwina si w rejonie pooonym jeszcze dalej na wschd, w
Mezopotamii (Sumer). Tam wanie 5 do 6 tysicy lat temu narodzio si pierwsze imperium,
a wraz z wynalezieniem pisma prehistoria utracia przedrostek "pre-". Rozwina si
koordynacja midzy-miejska, przywdcy stali si zarzdcami, wyodrbniy si rne zawody,
nastpi dalszy rozwj przemysu metalowego i transportu, udomowiono zwierzta pocigowe
(w odrnieniu od zwierzt hodowanych dla celw konsumpcyjnych), a take powstaa
monumentalna architektura.
Wedle naszych standardw miasta sumeryjskie byy niewielkie, ich ludno liczya
bowiem od 7 do co najwyej 20 tysicy. Jednake nasz prosty czowiek plemienny mia jut za
sob dug drog. Sta si obywatelem, czowiekiem superplemiennym, a podstawowa rnica
polegaa na tym, e w superplemieniu nie zna on jut osobicie kadego czonka swojej
wsplnoty. Ta wanie zmiana, czyli przejcie od spoeczestwa osobowego do
bezosobowego, miaa si sta dla zwierzcia ludzkiego przyczyn najdotkliwszych udrk w
nadchodzcych tysicleciach. Jako gatunek nie bylimy biologicznie przygotowani do tego,
by stawi czoo caym masom obcych nam ludzi, majcych uchodzi za czonkw naszego
9
plemienia. Tego musielimy si dopiero nauczy, a nie byo to atwe. Jak si przekonamy,
dzi wci jeszcze, mniej lub bardziej widocznie, zmagamy si z tym problemem.
Na skutek sztucznego rozrostu spoecznoci ludzkiej do poziomu superplemienia
zaistniaa konieczno wprowadzenia. bardziej wyszukanych form sprawowania kontroli, by
utrzyma w caoci powikszajce si wsplnoty. Ogromne korzyci, jakie niosa ze sob
superplemienna organizacja ycia, musiay by okupione zwikszon dyscyplin. W
antycznych cywilizacjach basenu Morza rdziemnego -w Egipcie, Grecji, Rzymie i innych
krajach -administracja i system prawny rozrastay si i komplikoway, czemu towarzyszy
rozkwit techniki i sztuki.
By to proces powolny. Wspaniao zabytkw, ktre pozostay po tych cywilizacjach
i ktre w nas dzisiaj budz taki zachwyt, nasuwa myl, e byy to cywilizacje wielkie rwnie
pod wzgldem ilociowym, co nie jest zgodne z rzeczywistoci. Populacja superplemion
rosa stopniowo. Jeszcze w roku 600 p.n.e. najwiksze miasto, jakim by Babilon, liczyo nie
wicej ni 80 tysicy mieszkacw. W staroytnych Atenach yo tylko 20 tysicy obywateli,
a tylko jedna czwarta z nich stanowia prawdziw elit miejsk. Ludno caego tego
pastwa-miasta, wraz z obcymi kupcami, niewolnikami oraz rezydentami na wsiach i w
miastach, ocenia si na nie wicej ni 70 do 100 tysicy osb. Mona by wic powiedzie, e
byo to miasto nieco mniejsze ni dzisiejsze miasta uniwersyteckie, takie jak Oksford czy
Cambridge. Nie ma, rzecz jasna, mowy o porwnaniu go do wielkich metropolii
wspczesnych. Pod koniec lat szedziesitych dwudziestego wieku przeszo sto miast moe
poszczyci si ponad milionem mieszkacw, a najwiksze z nich licz ponad dziesi
milionw. Wspczesne Ateny zamieszkuje nie mniej ni l 850000 ludzi.
Dalszy rozwj wietnoci miast-pastw antycznych nie mg si opiera wycznie na
tym, co same wytworzyy. Musiay one powiksza swe zasoby bd za pomoc handlu, bd
drog podbojw. Rzym stosowa oba te sposoby, z wyran przewag podbojw, ktrych
dokonywa z tak bezwzgldn skutecznoci, zarwno w wymiarze administracyjnym jak
militarnym, e doprowadzi do powstania najwikszego na wiecie miasta, liczcego blisko
p miliona mieszkacw i ustali pewien wzorzec, ktry odbi si szerokim echem w cigu
wielu nastpnych stuleci. Konsekwencje s widoczne do dzi, nie tylko w postaci wielkich
wymaga, jakim w zakresie wysiku umysowego musz sprosta wszelkiego rodzaju
organizatorzy, kierownicy i twrcy, lecz take w postaci coraz bardziej rozleniwionej i
poszukujcej sensacji elity miejskiej, niezwykle ju licznej i dnej rozrywek, ktrych trzeba
jej dostarczy za wszelk cen, w obawie przed jej fataln w skutkach frustracj. W
10
bezosobowoci
waciw
superplemionom.
Gos
sumienia
kooperantw
uciszali,
adna wi osobista, ani plemienna. Typowy zodziej nie kradnie znajomemu. Nie amie
starodawnego kodeksu plemiennego. We wasnym mniemaniu umieszcza swoj ofiar
cakowicie poza swoim plemieniem. Przeciwdziaa temu prawo superplemienne. W zwizku z
tym wanie mwimy czsto o "zodziejskim honorze" i o "kodeksie podziemia". Podkrela to
fakt, e przestpcw traktujemy jako przynalenych do osobnych, wyodrbnionych
pseudoplemion, ktre istniej w obrbie superplemienia. Przy okazji warto zauway, jak
traktujemy przestpc. Ot zamykamy go w przestrzennie ograniczonej, cakowicie
przestpczej spoecznoci. Na krtk met rozwizanie takie dziaa do skutecznie, ale
dalszym jego efektem jest umacnianie tosamoci pseudoplemiennej zamiast jej osabiania.
Co wicej, uatwia ono take poszerzanie pseudoplemiennych kontaktw spoecznych.
Rozwaajc dalej myl, i "prawo zakazuje ludziom jedynie tego, do czego maj oni
wrodzone skonnoci", mona by j przeformuowa i stwierdzi, e "prawo zakazuje ludziom
jedynie tego, do czego popychaj ich sztuczne warunki cywilizacyjne". W ten sposb mona
spojrze na prawo jako na narzdzie utrzymywania rwnowagi, majce na celu
przeciwdziaanie znieksztaceniom cechujcym ycie superplemienne i sprzyjajce, mimo
nienaturalnych warunkw, podtrzymywaniu tych form zachowa spoecznych, ktre s
wrodzone gatunkowi ludzkiemu.
Jest to jednak nadmierne uproszczenie. Zakada ono doskonao przywdcw i
prawodawcw. A przecie tyrani i despoci mog narzuca surowe i nieracjonalne prawa
ograniczajce wolno w wikszym stopniu, ni uzasadniaj to panujce warunki
superplemienne. Natomiast sabe przywdztwo moe narzuci system prawny nie do silny,
aby okiezna panoszce si posplstwo. Kada z tych ewentualnoci niesie ze sob katastrof
kulturow lub upadek.
Jest te inny rodzaj prawa, majcy niewiele wsplnego z argumentacj, ktr tu
przedstawiam, poza tym e take suy ono scalaniu spoeczestwa. Jest to "prawo izolujce",
ktre sprzyja tworzeniu si odrbnoci kulturowej. Spaja ono spoeczestwo przez przydanie
mu niepowtarzalnej tosamoci. Tego rodzaju prawa nie maj zbyt wielkiego znaczenia w
sdach. Nale one raczej do sfery waciwej religii i obyczajom spoecznym. Ich rola polega
na stwarzaniu iluzji, e naley si do plemienia, ktre jest jednolite i zwarte, nie za do
bezksztatnego i niestaego superplemienia. Na krytyk, e prawa takie wydaj si
nieuzasadnione i pozbawione znaczenia, odpowiada si, e reprezentuj one tradycj i naley
ich bezwzgldnie przestrzega. Kwestionowanie ich nie miaoby zreszt sensu, poniewa
same w sobie s one w istocie nieuzasadnione i nierzadko pozbawione znaczenia. Ich warto
polega na tym, e stanowi wspln wasno wszystkich czonkw danej spoecznoci. Wraz
15
z ich zanikiem, niknie te po trosze jedno spoecznoci. Przybieraj one formy rnych
wymylnych obrzdw -lubw, pogrzebw, obchodw, pochodw, procesji i innych
uroczystoci waciwych yciu spoecznemu. Przybieraj take posta zawiej etykiety w
stosunkach spoecznych, obyczajw, protokow dworsko-dyplomatycznych, jak rwnie
stosownych do okolicznoci strojw, mundurw, dekoracji i popisw.
Wszystko to jest i byo przedmiotem szczegowych opisw etnologw i
kulturoznawcw, ktrzy zachwycaj si niezwyk rozmaitoci tych zjawisk. Rozmaito i
kulturowe zrnicowanie stanowi oczywicie najbardziej rzucajc si w oczy cech owych
zachowa. Jednak zdumiewajc si t rnorodnoci, nie mona nie dostrzec pewnych
podstawowych podobiestw. Obyczaje i stroje mog istotnie rni si w rnych kulturach
w szczegach, ale speniaj t sam zasadnicz funkcj i przybieraj t sam zasadnicz
form. Gdybymy sporzdzili list obyczajw spoecznych panujcych w danej kulturze, to
niemal dla wszystkich znalelibymy odpowiedniki niemal we wszystkich kulturach. Rnice
wystpi jedynie w szczegach, lecz poniewa rnice te bd bardzo wyrane, niekiedy
przymi fakt, e mamy do czynienia z tymi samymi podstawowymi wzorcami spoecznymi.
A oto przykad. W niektrych kulturach obrzdy aobne wymagaj czarnych strojw,
w innych za -na zasadzie kontrastu -strj aobny jest koloru biaego. Co wicej, jeeli
pjdziemy dalej w poszukiwaniach, znajdziemy kultury, w ktrych waciwymi kolorami s:
granatowy, szary, ty czy brzowy. Dla czowieka wychowanego w kulturze, w ktrej dany
kolor, powiedzmy czarny, by zawsze zwizany ze mierci i aob, szokujca bdzie myl o
noszeniu w takich okolicznociach rzeczy w kolorze tym czy niebieskim. Taki czowiek,
stwierdziwszy, e gdzie indziej stroje w takich kolorach s stosowne jako aobne, zareaguje
uwag, i tamtejszy obyczaj jest odmienny od rodzimego. W tym wanie tkwi sprytna
puapka izolacji kulturowej. Powierzchowna obserwacja, e kolory zdecydowanie si rni,
nie pozwala dostrzec znacznie waniejszego faktu, e we wszystkich kulturach wystpuje
"popis" aoby, co wymaga przywdziania zupenie innego stroju ni ten, ktry nosi si na co
dzie.
Podobnie reaguje Anglik, gdy po raz pierwszy odwiedza Hiszpani i zdumiewa si
widokiem rnych miejsc publicznych, gdzie tumy ludzi. spaceruj tam i z powrotem, bez
widocznego celu. W pierwszym odruchu postrzega to zjawisko jako jaki dziwny obyczaj
miejscowy, nie uwiadamiajc sobie, e jest to przecie tamtejszy ekwiwalent kulturowy tak
dobrze znanych mu koktajli. Znowu okazuje si, e podstawowy wzorzec spoeczny jest taki
sam, a rnica tkwi w szczegach.
16
18
silna.
Ogromne
superplemi
wymagao
jednego,
wszechmocnego,
zadawa
pytania.
Zwaszcza
religia
chrzecijaska
doznaa
powanych
na mier, a rwnoczenie uchodzi za ich opiekuna. Nic tak nie zacienia wizw wewntrz
grupy swoich jak zagroenie ze strony grupy obcych.
Dawni i obecni przywdcy zawsze mieli na uwadze fakt, i wewntrzne sprzeczki daj
si stumi dziki istnieniu wsplnego wroga. Gdy tylko superplemi zaczyna puszcza w
szwach, mona je byskawicznie pozszywa, stwarzajc pozr, e istniej jacy potni i
wrodzy ONI, co natychmiast jednoczy jego czonkw pod wsplnym mianem MY. Trudno
stwierdzi, jak czsto przywdcy, majc to na wzgldzie, wiadomie doprowadzaj do
konfliktw midzygrupowych; jednake takie dziaania, zamierzone czy nie, niemal zawsze
skutkuj spajaniem. Tylko wyjtkowo nieudolny przywdca moe co tu spartaczy.
Naturalnie musi istnie wrg, ktry nadaje si do odmalowania w dostatecznie nikczemnych
barwach, gdy inaczej przywdca tylko narazi si na kopoty. Straszliwe okropnoci wojny
daj si przeksztaci we wspaniae bitwy jedynie wtedy, gdy zagroenie zewntrzne jest
istotnie powane albo przynajmniej mona je tak przedstawi.
Mimo wszelkich urokw, jakie roztacza przed bezwzgldnym przywdc wojna, ma
ona dla niego jedn oczywist niedogodno. Ktra strona na og ponosi klsk i moe to
by jego strona. Czowiek yjcy w superplemieniu powinien bogosawi t niedogodno.
Takie s wic siy spajajce, ktre wpywaj na wielkie spoecznoci miejskie. Kada
z nich uksztatowaa wasnego, wyspecjalizowanego przywdc, a wic sdziego, polityka,
przywdc grupy, arcykapana czy generaa. W mniej skomplikowanych czasach wszystkie te
role byy poczone w jednej -wszechmocnego imperatora lub krla, ktry potrafi podoa
caoci dziaa przywdczych. W miar upywu czasu i rozrostu grup prawdziwe
przywdztwo przesuwao si jednak z jednej sfery do drugiej i zawsze znajdowao w rkach
najwybitniejszej indywidualnoci.
W bliszych nam czasach wyksztacia si praktyka dopuszczajca szerokie masy do
wspuczestnictwa w wyborze przywdcy. Ten obyczaj polityczny jest sam w sobie cenn
si spajajc, gdy daje on czonkowi superplemienia wiksze poczucie przynalenoci do
swojej grupy i wpywu na ni. Gdy tylko dokona si wyboru nowego przywdcy, okazuje si,
e wpyw ten jest mniejszy, ni sobie wyobraano, mimo to jednak w procesie wyborw
spoeczestwo dowiadcza jednostkowego, lecz cennego przypywu poczucia swojej
tosamoci.
Chcc wesprze ten proces, deleguje si lokalnych wodzw pseudoplemiennych
niszej rangi, aby wsprzdzili krajem. W niektrych pastwach przerodzio si to w niemal
pusty rytua, poniewa tzw. lokalni przedstawiciele s niczym innym ni specjalnie
20
21
bywaj obiektem kpin i pogardy, gdy wielu ludziom udaje si przejrze t gr.
Zwaywszy jednak na rozmiary wspczesnych superplemion, trudno wyobrazi sobie jakie
inne rozwizanie.
Poniewa zarzdzanie wspczesnymi superplemionami bywa czsto niemoliwe ze
wzgldw spoecznych, superplemiona te wykazuj du skonno do fragmentacji.
Mwilimy ju, e w obrbie gwnego czonu krystalizuj si wyspecjalizowane
pseudoplemiona jako grupy towarzyskie, klasowe, zawodowe, akademickie, sportowe i inne.
Odtwarzaj one rne formy tosamoci plemiennej dla poszczeglnych mieszkacw miast.
Tego typu grupy pozostaj jeszcze w obrbie gwnej spoecznoci, ale czsto zdarzaj si
duo bardziej radykalne podziay. Imperia dziel si na niepodlege pastwa, pastwa za
rozpadaj si na sektory samorzdowe. Pomimo coraz lepszej komunikacji, pomimo rosncej
liczby wsplnych celw i kierunkw dziaania, podziay wci si dokonuj. Podczas wojny
ujawniaj si czynniki spajajce i w wyniku ich dziaania powstawa mog doranie
zmontowane sojusze, ale w czasach pokoju na porzdku dziennym s rozamy i podziay. Gdy
grupy odamowe usiuj za wszelk cen osign jak wasn tosamo, oznacza to po
prostu, e siy spajajce w obrbie ich macierzystego superplemienia s zbyt sabe lub zbyt
mao atrakcyjne, by zapobiec rozamowi.
Marzenie o pokojowym, globalnym superplemieniu wci pada w gruzy. Wydaje si,
e jedynie zagroenie stworzone przez "obcych" z innej planety mogoby stanowi
dostateczn si spajajc, i to tylko na pewien czas. Przyszo pokae, czy czowiek w
swojej pomysowoci wprowadzi do swojej egzystencji jaki nowy element, pozwalajcy
rozwiza ten problem. W chwili obecnej nie wydaje si to moliwe.
Ostatnio wiele si mwi o tym, jak dziki wspczesnym rodkom masowego
przekazu, na przykad telewizji, "kurczy si" wiatowa przestrze spoeczna, tworzc
globaln telewiosk. Syszy si pogld, e tendencja ta bdzie sprzyja powstawaniu
prawdziwie midzynarodowego spoeczestwa. Niestety jest to mit, z tej prostej przyczyny,
e w odrnieniu od bezporednich stosunkw interpersonalnych, telewizja jest systemem
jednokierunkowym. Sucham i poznaj kogo na ekranie telewizyjnym, ale ten kto nie moe
mnie ani usysze, ani pozna. Dowiaduj si, co ten kto myli, i trzeba przyzna, e jest to
rzecz poyteczna, gdy poszerza mj zasb informacji o spoeczestwie, ale nie moe
zastpi dwukierunkowych stosunkw, jakie istniej w rzeczywistych kontaktach z ludmi.
Jeli nawet w najbliszych latach nastpi ogromny i trudny obecnie do wyobraenia
postp w technice komunikacji masowej, bdzie on hamowany przez biologiczne i spoeczne
ograniczenia gatunku ludzkiego. W odrnieniu od termitw nie jestemy przystosowani do
22
powielania tego, co stare i niezmienne. Ta druga skierowana jest na nowoci i rewizj starych
wzorcw. Podobnie jak istnieje konflikt midzy wspzawodnictwem i wspprac, istnieje
te konflikt midzy zachowawczoci a wynalazczoci. Jedynie w wielkim miecie
nieustajce nowatorstwo ma rzeczywist szans realizacji. Jedynie wielkie miasto jest na tyle
potne i bezpieczne w swoim zmasowanym konformizmie, by dopuci istnienie
niszczcych si buntowniczej nowoci i kreatywnoci. Ostry miecz obrazoburcy to zaledwie
szpilka wbita w cielsko olbrzyma. Szpilka ta sprawia, e budzi si on ze snu i powstaje do
dziaania, odczuwajc jej ukucie jako przyjemne swdzenie.
Owo podniecenie wynalazczoci wesp z oddziaywaniem opisanych wyej si
zachowawczych sprawia, e tak wielu wspczesnych mieszkacw wielkich miast ochoczo
zamyka si w klatkach na terenie ludzkiego zoo. Radoci i wyzwania superplemiennego stylu
ycia s tak znaczne, e przy niewielkim tylko wsparciu mog przeway nad ogromnymi
niebezpieczestwami i niedogodnociami. A jak owe niedostatki maj si do niedostatkw
waciwych zoo zwierzcemu?
Zwierz przebywajce w zoo zamknite jest w pojedynk albo te w grupie
nienaturalnie znieksztaconej. Obok, w innych klatkach, moe ono zobaczy lub usysze inne
zwierzta, ale nie moe nawiza z nimi skutecznego kontaktu. Super-spoecznoci
wielkomiejskie funkcjonuj, o ironio, w ten sam sposb. Samotno w wielkim miecie to
powszechna bolczka. atwo si zgubi w ogromnym, bezosobowym tumie. atwo tam o
znieksztacenie, rozbicie czy rozerwanie naturalnych wizi rodzinnych i plemiennych. W
wiosce wszyscy ssiedzi s osobistymi przyjacimi lub, w najgorszym razie, osobistymi
wrogami. Nikt nie jest obcy. W wielkim miecie wiele osb nie zna nawet nazwisk swoich
ssiadw.
Ta bezosobowo sprzyja buntownikom i nowatorom, ktrzy w mniejszych
spoecznociach
plemiennych
byliby
poddani
dziaaniu
wiele
silniejszych
si
miast. Bez wikszego przekonania prbuje si jej zaradzi, wyodrbniajc osobne sektory
miejskie, majce symbolizowa otwarte przestrzenie -jakby fragmenty "rodowiska
naturalnego" zwane parkami. Pocztkowo parki byy terenami myliwskimi, penymi
zwierzyny powej i innych zwierzt ownych, gdzie zamoni czonkowie superplemienia
mogli oddawa si odtwarzaniu myliwskich zachowa swoich przodkw. Natomiast we
wspczesnych parkach miejskich jedynym przejawem ycia s roliny.
Jeli za chodzi o przestrze yciow, to park miejski jest kiepskim artem. Jako
obszar nieskrpowanych wdrwek ogromnych rzesz ludzi zamieszkujcych miasta park
musiaby zajmowa powierzchni wielu tysicy kilometrw kwadratowych. Mona o nim
powiedzie tylko, e lepsze to ni nic.
Dla miejskich poszukiwaczy otwartych przestrzeni szans stanowi krtkie wypady za
miasto, tote oddaj si im z wielkim zapaem. W kady weekend sznur samochodw zderzak przy zderzaku -wyjeda z miasta i tak samo do niego wraca. Ale co tam,
najwaniejsze, e udao si odby wdrwk, przemierzy obszar rozcigajcy si dalej ni
najblisze ssiedztwo, i w ten sposb kolejny raz przezwyciy uciliwoci nienaturalnie
skurczonej przestrzeni miejskiej. Jeeli nawet zatoczone drogi przeksztaciy wdrwki
wspczesnego superplemienia w swoisty rytua, i tak lepsze to ni cakowita rezygnacja.
Mieszkacy zwierzcego zoo s w gorszej sytuacji. Ich wersja wypraw samochodowych
zderzak przy zderzaku to daleko bardziej bezcelowe przemierzanie klatki tam i z powrotem.
A przecie i one nie rezygnuj. My, ludzie powinnimy si cieszy, e moemy robi co
wicej ni tylko przemierza krokami pokj, w ktrym mieszkamy.
Dokonawszy przegldu wydarze, ktre doprowadziy nas jako spoeczestwo do
obecnego stanu, moemy teraz dokadniej przyjrze si tym naszym zachowaniom, dziki
ktrym udao si nam przystosowa do ycia w ludzkim zoo, a take tym, ktre nas w tym
wzgldzie zawiody.
25
2.
STATUS I SUPERSTATUS
W kadej zorganizowanej grupie ssakw, bez wzgldu na to, jak dalece wsppracuj
one ze sob, zawsze toczy si walka o spoeczn dominacj. W wyniku tej walki kady
dorosy osobnik uzyskuje pewn rang spoeczn, ktra okrela jego pozycj lub status w
hierarchii danej grupy. Sytuacja nie jest stabilna na dugo, gwnie z powodu starzenia si
uczestnikw walki o status. Gdy suwerenowie, czyli najwysi notable, osigaj wiek starczy,
ich starszestwo podlega zakwestionowaniu i zostaj odsunici przez bezporednich
podwadnych. Wci na nowo odywaj spory o dominacj, przy czym kady czonek grupy
wspina si nieco wyej po drabinie spoecznej. Na przeciwnym kocu skali modsi, szybko
dorastajcy czonkowie grupy wywieraj nacisk od dou. Ponadto, niektrych czonkw grupy
moe dotkn naga choroba czy przypadkowa mier, w wyniku czego w hierarchii tworzy
si luka, ktr naley szybko wypeni.
W rezultacie powstaje stan permanentnego napicia spowodowanego walk o status.
W normalnych warunkach napicie jest moliwe do zniesienia dziki temu, e rozmiary grup
nie przekraczaj pewnych granic. Jeeli jednak w sztucznym rodowisku, jakim jest niewola,
grupa staje si zbyt liczna albo te dostpna przestrze staje si zbyt maa. "wycig
szczurw", ktrego celem jest wyszy status, wkrtce wymyka si spod kontroli, a walki o
dominacj tocz si w sposb ywioowy. Wwczas przywdcy stad, watah, gromad i
plemion naraeni s na ogromne stresy. W takich sytuacjach najsabsi czonkowie grupy
bywaj czsto zaszczuwani na mier, poniewa umiarkowane zazwyczaj rytuay
demonstrowania wadzy i przeciwstawiania si jej wyradzaj si w krwaw przemoc.
Ma to take inne nastpstwa. Powicanie nadmiernej iloci czasu na porzdkowanie
nienaturalnie skomplikowanych stosunkw w sferze statusu spoecznego odbija si
niekorzystnie na innych aspektach ycia spoecznego, takich jak opieka rodzicw nad
dziemi.
Jeli
rozstrzyganie
sporw
dominacj
stwarza
problemy
mieszkacom
26
coraz bardziej bezosobowe, problem statusu rycho przybra ksztat koszmaru, ktremu na
imi superstatus.
Zanim zajmiemy si tym delikatnym obszarem ycia miejskiego, sprbujmy rzuci
okiem na podstawowe prawa rzdzce walk o dominacj. Najlepiej uczyni to, spogldajc
na pole bitwy z punktu widzenia osobnika dominujcego.
Chcc rzdzi grup i utrzymywa si przy wadzy, trzeba przestrzega dziesiciu
zotych regu. Stosuj si one do wszystkich przywdcw, poczynajc od pawianw, a na
wspczesnych prezydentach i premierach koczc. w dekalog dominacji przedstawia si
nastpujco:
si sabszych pawianw przyjmuje rne formy. Tak wic poddani, pozorujc zmniejszenie
swojego wzrostu, skaniaj gowy, wykonuj ukony, dygaj, klkaj, zamiataj podog
kapeluszem, padaj na twarz, czy wreszcie bij gow pokony.
Pomysowo cechujca gatunek ludzki pozwala przywdcom osign dwa cele
rwnoczenie. Siedzc na tronie umieszczonym na podwyszeniu, monarcha ma mono
jednoczesnego napawania si rozlunion postaw osoby dominujcej w chwilach biernoci i
wynios postaw osoby dominujcej w chwilach aktywnoci. W ten sposb z podwjn si
wyraa swoj potg.
Nacechowane dostojestwem popisywanie si wadz, wsplne dla ludzi i pawianw,
w rnych formach towarzyszy nam do dzi. Najbardziej pierwotne i oczywiste przejawy
mona zaobserwowa u generaw, sdziw, arcykapanw i istniejcych jeszcze monarchw.
W odrnieniu od dawniejszych czasw obecnie ograniczaj si one na og jedynie do
specjalnych okazji, ale wwczas s rwnie okazae jak dawniej. Nawet najwybitniejsi uczeni
ulegaj wymogom pompy i dekoracyjnoci, ktre obowizuj podczas waniejszych
uroczystoci akademickich.
Gdy imperatorzy byli zmuszeni ustpi miejsca prezydentom i premierom, pokazy
osobistej dominacji stay si mniej ostentacyjne.. Nastpio pewne przesunicie akcentw w
roli przywdcy. Przywdca w nowym stylu jest sug ludu i tylko niejako przy okazji osob
dominujc, nie za dominujcym wadc, ktry przy tym suy ludowi. Jego wzgldnie
bezbarwny strj ma by wyrazem aprobaty dla tej sytuacji, ale jest to jedynie rodzaj wybiegu.
Moe on sobie pozwoli na t drobn nieuczciwo, aby stworzy wraenie, e jest "jednym z
tumu", ale nie omiela si posuwa tej gry zbyt daleko, w obawie e zanim si spostrzee,
istotnie znowu stanie si tylko kim z tumu. Dlatego musi kontynuowa przedstawienie
dominacji, aczkolwiek za pomoc innych, mniej wyzywajcych sposobw. Nie sprawia mu to
trudnoci, ma bowiem do swojej dyspozycji ca zoono wspczesnego rodowiska
wielko-miejskiego. Wspaniao stroju zastpuje mu wyszukany i ekskluzywny wystrj
pomieszcze, w ktrych sprawuje wadz, a take budynkw, w ktrych mieszka i pracuje.
Okazao za moe teraz przejawia si podczas podry, z udziaem kawalkad
samochodw, eskorty i przy uyciu prywatnych samolotw. W dalszym cigu moe si
otacza gronem "profesjonalnych podwadnych", czyli doradcw, sekretarzy, sucych,
osobistych sekretarzy, ochroniarzy, asystentw itp., ktrych zadaniem jest, midzy innymi,
okazywanie mu unionoci, co ma utrwala i umacnia jego wizerunek jako osoby na
piedestale. Jego zachowanie, ruchy i gesty znamionujce dominacj mog pozosta nie
zmienione. Poniewa u rodzaju ludzkiego s one nonikami podstawowych sygnaw wadzy,
28
ten sposb kilka punktw, dziki czemu moe potem atwiej wymusi posuch za pomoc
zwykego skinienia gow. Podobnie postpuj czasem przywdcy wrd ludzi, wydajc
surowe dekrety, przeprowadzajc byskawiczne inspekcje lub wygaszajc pene wigoru
przemwienia. Bdc przywdc, niebezpiecznie jest przez duszy czas milcze, by
niewidzialnym i nie dawa zna o sobie. Jeeli naturalne okolicznoci nie daj okazji do
zademonstrowania wadzy, okazj tak naley stworzy. Nie wystarczy mie wadz, naley
j te publicznie okazywa. Na tym wanie polega warto spontanicznych pogrek.
Jeeli pogrki nie skutkuj, trzeba zastosowa atak fizyczny. Dla przywdcy
pawianw jest to krok ryzykowny z dwch powodw. Po pierwsze, w walce fizycznej nawet
zwycizca moe dozna uszczerbku, a dla zwierzcia dominujcego obraenia s zawsze
groniejsze w skutkach ni dla podporzdkowanego. Wdz staje si przez to mniej grony dla
kolejnego napastnika. Po drugie, poddani zawsze maj nad nim przewag liczebn, i jeli
prowokacja posunie si zbyt daleko, mog oni poczy swe siy, aby wsplnie pozbawi go
wadzy. Z tych dwch powodw dla osobnikw dominujcych pogrka jest lepsz metod
ni rzeczywisty atak.
Przywdca spoecznoci ludzkich do pewnego stopnia przezwycia te trudnoci,
utrzymujc specjaln grup "poskramiaczy". S to wojskowi lub policjanci, tak dalece
profesjonalni i wyspecjalizowani w wykonywaniu zada, e jedynie powszechne powstanie
caej ludnoci mogoby stanowi si zdoln ich pokona. W sytuacjach skrajnych despota
utrzymuje dodatkow, jeszcze bardziej wyspecjalizowan grup poskramiaczy (tak jak tajna
policja), ktrych zadaniem jest poskramianie take zwyczajnych poskramiaczy, gdyby
wyamali si z szyku. Manipulujc i zrcznie sterujc tego rodzaju systemem agresji, mona
tak kierowa, aby tylko przywdca by w peni poinformowany o wydarzeniach i jako jedyny
mg je kontrolowa. Wszyscy inni, o ile nie otrzymaj rozkazw z gry, pozostaj
zdezorientowani. W ten sposb wspczesny despota moe trzyma lejce w rkach i
skutecznie dominowa nad innymi.
30
nauki lub te stara si wzmocni wojskowo. Zasad t -podobnie jak pozostae -powinien
przywdca wciela w ycie nawet wwczas, gdy nie wydaje si to bezwzgldnie konieczne.
Rwnie w czasach, gdy spoeczestwo chtnie poda w ustalonym i dobrze wytyczonym
kierunku, naley w pewnym zakresie zmienia ten kierunek, aby spoeczestwo mogo
odczuwa wpyw przywdcy. Modyfikacja kursu nie powinna by tylko reakcj na jakie
niepowodzenia. Przywdca musi z wasnej inicjatywy, spontanicznie wymusza pewne nowe
dziaania, gdy inaczej zostanie uznany za bezbarwnego sabeusza. Jeeli nie ma on gotowych
ju wzorcw swoich preferencji czy fascynacji, musi je wymyli. Jeeli bdzie postrzegany
jako kto o niezachwianych przekonaniach w pewnych dziedzinach, bdzie powaniej
traktowany we wszystkich dziedzinach. Wielu wspczesnych przywdcw zdaje si tego nie
docenia, przez co ich programy polityczne wykazuj cakowity brak oryginalnoci. Jeeli
wygrywaj oni w walce o przywdztwo, to nie dlatego, e s niebanalni, lecz jedynie dlatego,
e s mniej banalni od swoich rywali.
rol. Dla pawiana wrogiem jest zwykle jaki grony przedstawiciel innego gatunku, natomiast
u ludzi wrg przybiera zbiorowy ksztat jakiej rywalizujcej grupy osobnikw tego samego
gatunku. W takich chwilach status przywdcy jest wystawiony na cik prb, ale w
pewnym sensie na: jeszcze cisz jest wystawiony w czasie pokoju. Jak ju mwilimy,
zagroenie zewntrzne jest tak potn si spajajc dla czonkw zagroonej grupy, e
zadanie przywdcy pod wieloma wzgldami staje si atwiejsze. Im odwaniejszy i bardziej
bezwzgldny jest przywdca, tym lepsze sprawia wraenie jako energiczny obroca swojej
grupy, ktra w ogniu walki nigdy nie omieli si wtpi w suszno jego nawet najbardziej
nieracjonalnych poczyna (co moe si zdarzy w czasie pokoju). Silny przywdca utrzymuje
si na swoich pozycjach, unoszony przez wzniecon wojn absurdaln fal entuzjazmu. Mimo
gboko wpojonego przekonania, e zabijanie ludzi jest najohydniejsz zbrodni, bez
najmniejszego trudu udaje mu si nakoni czonkw swojej grupy do zabijania w aurze
honoru i bohaterstwa. Mao prawdopodobne, eby mg wykona jaki faszywy krok, ale
nawet jeli to si zdarzy, mona zawsze zatai wiadomo o popenionym bdzie jako
szkodliw dla morale narodu. Jeli nawet wyjdzie ona na wiato dzienne, zawsze mona j
przedstawi jako skutek pecha, a nie bdnej oceny sytuacji. Uwzgldniajc wszystkie te
okolicznoci, trudno si dziwi, e w czasie pokoju przywdcy s skorzy doszukiwa si lub
przynajmniej wyolbrzymia zagroenia ze strony obcych potg i chtnie przypisuj im rol
potencjalnych wrogw. Niewielki dodatek czynnika spajajcego przydaje si na przyszo.
Takie s wic szablony, wedle ktrych funkcjonuje wadza. Musz si zastrzec, ii
porwnujc dominujcego pawiana z dominujcym przywdc grupy ludzkiej, nie sugeruj
wcale, ale ewolucyjnie wywodzimy si od pawianw, ani te e nasze zachowania
dominacyjne wywodz si od zachowa pawianw. To prawda, e zgodnie z przebiegiem
procesu ewolucji, kiedy mielimy wsplnego z pawianami przodka. Nie o to jednak tu
chodzi. Porwnanie to wzio si std, e pawiany podobnie jak nasi pradawni antenaci,
wyprowadzili si niegdy z bujnego rodowiska, jakim bya puszcza, do znacznie surowszego
wiata otwartych przestrzeni, gdzie niezbdna jest duo bardziej rygorystyczna dyscyplina
grupowa. Mniejsze i wiksze mapy lene yj w o wiele luniej zorganizowanych zespoach,
bowiem ich przywdcy nie znajduj si pod tak wielk presj. Dominujcy pawian ma o
wiele waniejsz rol do spenienia -dlatego wybraem ten przykad. Porwnanie czowieka z
pawianem pozwala ukaza fundamentaln istot szablonw dominacyjnych u ludzi.
Uderzajce podobiestwa, ktre tu zachodz, pozwalaj nam wieym okiem spojrze na
ludzk gr o wadz i dostrzec jej istot jako autentyczny przykad zwierzcego zachowania
35
si. Musimy jednak teraz pozostawi pawiany ich wasnym, mniej skomplikowanym losom i
dokadniej zaj si zoon sytuacj wrd ludzi.
Pragnc skutecznie wypenia sw dominujc funkcj w nowoczesnej spoecznoci
ludzkiej, przywdca napotyka pewne okrelone trudnoci. Karykaturalnie rozbudowana
wadza, jak dziery, nieustannie stwarza rosnc grob, e tylko osobnik o proporcjonalnie
rozbudowanym ego moe sprosta zadaniu trzymania lejcw sucych do kierowania
superplemieniem. Ogromne cinienia, jakim podlega przywdca, atwo te popychaj go do
aktw przemocy, bdcych naturaln reakcj na napicia zwizane z superstatusem. Co
wicej, posunita do granic absurdu zoono jego zada pochania go tak dalece, e
nieuchronnie traci on kontakt ze zwykymi problemami trapicymi jego zwolennikw. Dobry
przywdca plemienny wie dokadnie, co si aktualnie dzieje w kadym miejscu pod niebem
jego panowania. Przywdca superplemienia, cakowicie wyizolowany na swoim wyniosym
stanowisku zwizanym z superstatusem i bez reszty uwikany w mechanizmy wadzy, rycho
traci wi z reszt spoeczestwa.
Mwi si czasem, e skuteczne przewodzenie w nowoczesnym wiecie wymaga
umiejtnoci podejmowania brzemiennych w skutki decyzji na podstawie minimum
informacji. Taki sposb rzdzenia superplemieniem napawa groz, a jednak stosuje si go
nagminnie. Znajdujca si w obiegu liczba informacji jest zbyt wielka, aby mg j sobie
przyswoi jeden czowiek, a w dodatku, o wiele wiksza liczba informacji pozostaje ukryta i
niedostpna w owym labiryncie, jakim jest superplemi. Racjonalnym rozwizaniem byoby
pozbycie si osoby potnego przywdcy, pozostawienie go w dawnej plemiennej
przeszoci, do ktrej przynaley, i zastpienie go organizacj powizanych z sob
wyspecjalizowanych ekspertw, posugujcych si informacjami pyncymi z komputerw.
Co zblionego do tego typu organizacji ju oczywicie istnieje -kady angielski
urzdnik pastwowy bez wahania potwierdzi, e to wanie administracja pastwowa rzdzi
krajem. Na poparcie tej opinii doda, e podczas sesji parlamentu jego praca ulega powanemu
zahamowaniu, a jedynie podczas przerw w pracy parlamentu dokonuje si istotny postp.
Wszystko to jest bardzo logiczne, ale niestety nie biologiczne, a tymczasem kraj, ktry, jak
twierdzi urzdnik, znajduje si pod jego rzdami, skada si z jednostek biologicznych czonkw superplemienia. To prawda, e superplemi wymaga superkontroli i e jeli
przerasta to moliwoci jednego czowieka, racjonalnym rozwizaniem wydaje si zastpienie
figury rzdzcej organizacj rzdzc. Jednak nie zaspokaja to biologicznych potrzeb jego
zwolennikw. Nawet jeli s oni w stanie rozumowa na sposb superplemienny, ich uczucia
maj wci charakter plemienny i wci bd si domaga prawdziwego przywdcy w osobie
36
38
W jeszcze mniejszej skali kady ma swoje wasne, cise "kko towarzyskie", zoone
z osobistych znajomych. Lista nazwisk w prywatnym spisie telefonw i adresw wskazuje
zakres, jaki obejmuje ten rodzaj pseudoplemienia. Jest to szczeglnie wane, gdy, tak jak w
prawdziwym plemieniu, wszyscy czonkowie takiego pseudoplemienia s osobistymi
znajomymi waciciela spisu. Natomiast, w odrnieniu od prawdziwego plemienia, nie
wszyscy oni znaj si wzajemnie. Poszczeglne grupy towarzyskie stanowi skomplikowan
sie nachodzcych na siebie i w rny sposb powizanych elementw. Niemniej, dla kadej
jednostki takie pseudoplemi stanowi jeszcze jedn sfer, w ktrej moe ona potwierdzi swj
status i zrealizowa si jako przywdca.
System klas spoecznych to jeszcze jeden wany sposb rozczonkowania
superplemienia bez zniszczenia grupy. Klasy spoeczne istniej od najdawniej szych czasw
w niemal nie zmienionej podstawowej formie. Skadaj si one z klasy rzdzcej, czyli
wyszej, klasy redniej, a wic kupcw i rozmaitych specjalistw, oraz klasy niszej, czyli
chopw i robotnikw. Wraz z rozrostem grup tworzyy si podpodziay i rnicujce je
szczegy, .ale zasada pozostaa wci nie zmieniona.
Uznanie odrbnoci poszczeglnych klas umoliwio czonkom klas znajdujcych si
poniej klasy najwyszej walk o uzyskanie realnej dominacji w obrbie danej klasy.
Przynaleno do klasy spoecznej to co wicej ni jedynie kwestia pienidzy. Kto
znajdujcy si na szczycie swojej klasy spoecznej moe mie wysze dochody ni kto
zajmujcy najnisz pozycj w klasie usytuowanej wyej. Korzyci pynce z dominacji na
przynalenym sobie poziomie mog by tak znaczne, e nie ma si ochoty na porzucanie
swojego plemienia klasowego. Takie czciowe pokrywanie si klas dowodzi wanie, w jak
wielkim stopniu mog one przybiera charakter plemienny.
Jednake ostatnio rozczonkowywanie superplemienia na klasy plemienne ulego
znacznemu zahamowaniu. Wraz z rozrostem superplemienia do jeszcze wikszych rozmiarw
i wraz l nieustannym rozwojem techniki wystpia konieczno podniesienia poziomu
edukacji masowej, aby moga ona sprosta tym nowym okolicznociom. Edukacja, w
poczeniu z udoskonaleniami komunikacji masowej, a zwaszcza naporem masowej reklamy,
doprowadzia do zniwelowania barier klasowych. Satysfakcja pynca z zajmowania
"wasnego miejsca" w yciu przestaa wystarcza, gdy okazao si, e istniej fascynujce, a
przy tym coraz bardziej realne, moliwoci uzyskania lepszego miejsca. A jednak dawny
system klasowo plemienny stawia i wci stawia znaczny opr. Zewntrzne oznaki tej
trwajcej wci walki s dobrze widoczne w postaci rosncego tempa cyklicznych zmian w
zakresie mody. Nowe style w ubiorach, umeblowaniu, dekoracji wntrz, muzyce i sztuce
39
nastpuj kolejno po sobie z coraz wiksz czstotliwoci. Twierdzi si, i przyczyn tych
zmian jest presja czynnikw ekonomicznych i dza zysku, ale przecie byoby rwnie atwo,
a nawet jeszcze atwiej, wci sprzedawa nowe wersje starych motyww zamiast wci
wprowadza nowe motywy. Mimo to istnieje stae zapotrzebowanie na nowe motywy,
poniewa te stare nazbyt szybko przenikaj do caego systemu spoecznego. Im szybciej
docieraj one do jego niszych poziomw, tym szybciej na samym szczycie naley je zastpi
czym nowym i ekskluzywnym. Dawna historia nie zna tak niesamowitej karuzeli stylw i
gustw. Rezultatem tego jest, rzecz jasna, oczywicie znaczna utrata tosamoci
pseudoplemiennej, ktrej trwanie byo moliwe dziki dawnemu, sztywnemu systemowi klas.
Ow utrat do pewnego stopnia rekompensuje nowy system rozczonkowania
superplemienia, ktry si wanie pojawi. Powstaje oto podzia na klasy wiekowe. Pojawia
si i wci powiksza przepa midzy tym, co zmuszeni jestemy nazwa pseudoplemieniem
modych dorosych a pseudoplemieniem starych dorosych. To pierwsze posiada wasne
zwyczaje i wasny system dominacji, ktre coraz bardziej rni si od zwyczajw i systemu
dominacji obowizujcych w tym drugim. Zupenie nowe zjawisko, jakim s idole
nastolatkw i przywdcy studenccy, zapocztkowao nowy podzia pseudoplemienny.
Podejmowane przez pseudoplemi starych dorosych chaotyczne prby wchonicia nowej
grupy mona uzna za udane jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. Obsypywanie
zaszczytami modych dorosych przywdcw lub te tolerancyjna akceptacja radykalizmu
charakterystycznego dla modzieowej mody i stylu ycia prowadz jedynie do nasilenia
przejaww buntu. (Na przykad, gdyby kiedykolwiek zalegalizowano palenie haszyszu i
gdyby stao si ono powszechnym zwyczajem, natychmiast zaistniaaby potrzeba
wprowadzenia na jego miejsce czego innego, podobnie jak sam haszysz musia zaj kiedy
miejsce alkoholu). Tak dugo jak rozmiary tych przejaww buntu uniemoliwiaj dorosym
ich przyswojenie lub skopiowanie, modzi doroli nie maj si czym martwi. miao
powiewajc swoimi pseudoplemiennymi sztandarami, mog cieszy si wieo nabyt
niezalenoci superplemienia i atwiejszym w zastosowaniu, odrbnym systemem dominacji.
Wynika z tego pouczajcy wniosek praktyczny, e nie mona stumi pradawnego,
biologicznego pdu gatunku ludzkiego do dowiadczania tosamoci plemiennej. Kade
scalenie rozczonkowanego superplemienia natychmiast pociga za sob pojawienie si
nastpnego rozczonkowania. Rozmaite autorytety w najlepszej wierze rozprawiaj o
"powstaniu spoeczestwa wiatowego". Dostrzegaj one moliwoci techniczne takiego
rozwoju wydarze, opierajc si na cudach nowoczesnej komunikacji, a uparcie lekcewac
trudnoci natury biologicznej.
40
42
Dla naszych rozwaa istotne jest to, e niektre nieszkodliwe gatunki owadw
korzystaj z tego systemu, przybierajc wzory podobne do wzorw waciwych jadowitym
czonkom "klubu ostrzegania". Na przykad niektre niegrone muchy zdobi czarne i te
pasy imitujce kolorystyczne wzory os. Stajc si faszywymi czonkami "klubu ostrzegania",
odnosz one z tego korzyci, mimo e pozbawione s prawdziwego jadu. Zabjcy nie
odwaaj si ich atakowa, chocia mogyby stanowi niezy posiek.
Ta prosta analogia pozwoli nam lepiej zrozumie, co przydarzyo si ludzkiemu
poszukiwaczowi statusu, jeli przyjmiemy zaoenie, e posiadanie jadu odpowiada
posiadaniu dominacji. Osobnicy rzeczywicie dominujcy okazuj swj wysoki status na
wiele rnych, dobrze widocznych sposobw. A wic aby zasygnalizowa dominacj,
powiewaj flagami, majcymi form ubiorw, jakie nosz, domw, w ktrych mieszkaj, a
take sposobw podrowania, bawienia si, jedzenia. Posugujc si spoecznymi odznakami
przynalenoci do "klubu dominacji", natychmiast ujawniaj oni swj wyszy status, tak
podwadnym, jak i sobie nawzajem, i dlatego nie musz ju nieustannie potwierdza swojej
dominacji w sposb bardziej bezporedni. Podobnie jak jadowite owady, nie musz wci
"zapuszcza da" w swoich wrogw, lecz tylko wymachuj flag; ktra informuje, e gdyby
chcieli, mogliby to uczyni.
Wynika std, rzecz jasna, te nieszkodliwi podwadni, jeli uda im si wywiesi te
same flagi, mog przyczy si do "klubu dominacji" i odnosi z tego korzyci. Jeeli
niczym czarno-te muchy potrafi naladowa czarno-te osy, mog przynajmniej
stworzy pozr dominacji.
Imitowanie dominacji stao si w istocie gwnym zajciem superplemiennych
poszukiwaczy statusu i dlatego musimy dokadniej przyjrze si temu zjawisku. Po pierwsze,
naley wyranie odrni symbol statusu od naladownictwa dominacji. Symbol statusu jest
zewntrznym znakiem poziomu dominacji spoecznej, jaki si rzeczywicie osigno.
Naladownictwo dominacji jest zewntrznym znakiem poziomu dominacji, jaki pragnoby
si osign, ale jest on jeszcze nieosigalny .Przenoszc rozumowanie na paszczyzn
materialn, symbol statusu jest czym, na co nas sta, natomiast naladownictwo dominacji
jest czym, na co nas nie sta, ale jednak nabywamy to. Dlatego naladownictwo dominacji
nierzadko wymaga powanych powice, rezygnacji z czego innego, gdy tymczasem
prawdziwe symbole statusu tego nie wymagaj.
Dawniejsze spoeczestwa o sztywniejszych strukturach klasowych nie powicay
oczywicie tyle uwagi naladowaniu dominacji. Jak ju mwiem, ludzie byli wwczas
bardziej zadowoleni ze swojego miejsca w okrelonym porzdku rzeczy. Ale pd ku grze
43
jest potnym motorem dziaa i dlatego zawsze istniay wyjtki, niezalenie od sztywnoci
struktury klasowej. Jednostki dominujce, gdy tylko dostrzegay osabienie swojej pozycji
spowodowane przez czyje naladownictwo, reagoway ostro. Wprowadzano wic cise
przepisy, a nawet ustawy, majce ukrci praktyki naladowcze.
Dobrym przykadem s tu regulacje prawne dotyczce ubiorw. Sprawa ta nabraa
takiej wagi, e ustawa z roku 1363 uchwalona przez parlament westminsterski w Anglii
powicona bya gwnie uporzdkowaniu fasonw ubiorw noszonych przez rne stany. W
renesansowych Niemczech kobieta noszca ubir przynaleny wyszemu stanowi moga by
zmuszona do woenia cikiego drewnianego chomta, ktre zatrzaskiwano na jej szyi. W
Indiach wprowadzono cise reguy wizania turbanw wedle przynalenoci do
poszczeglnych kast. W Anglii za panowania Henryka VIII kobieta, ktrej ma nie byo sta
na utrzymanie konia na uytek krla, nie moga nosi aksamitnych czepkw ani zotych
acuchw. W Ameryce, w dawnej Nowej Anglii, kobiecie nie wolno byo nosi jedwabnych
szarf, o ile jej maonek nie posiada tysica dolarw. Przykadw takich mona by znale
bez liku.
W dzisiejszych czasach, wraz z zaamaniem si struktury klasowej, prawa te zostay
znacznie zagodzone. Obecnie ograniczaj si one do kilku zaledwie szczeglnych kategorii,
takich jak odznaczenia, tytuy i regalia, ktrych nie uzasadnione odpowiednim statusem
uywanie jest wci bezprawne lub przynajmniej spoecznie nie akceptowane. Jednak oglnie
biorc, jednostka dominujca w duo mniejszym ni ongi stopniu jest teraz chroniona przed
praktykami naladowczymi.
Dominujcy rewanuje si w bardzo przemylny sposb. Godzc si z faktem, e
jednostki o niszym statusie uporczywie praktykuj naladownictwo, dominujcy udostpnia
tanie, masowo produkowane imitacje przedmiotw symbolizujcych wysoki status. Przynta
jest bardzo kuszca i zostaje chciwie poknita. A oto przykad dziaania tej puapki.
Maonka o wysokim statusie spoecznym nosi naszyjnik z brylantw. Maonka o niskim
statusie nosi naszyjnik z paciorkw. Oba naszyjniki s piknie wykonane, jednak paciorki,
cho barwne i atrakcyjne, s niedrogie i nie mog uchodzi za nic wicej ponad to, czym s.
Maj one niestety ma warto jako wskanik statusu, gdy tymczasem maonka o niskim
statusie pragnaby czego wicej. Nie istnieje prawo ani dekret, ktry zabraniaby jej
noszenia naszyjnika z brylantw. Ciko pracujc i skadajc grosz do grosza, za cen
przekraczajc waciwie jej moliwoci, by moe, bdzie moga w kocu naby naszyjnik z
maych, ale prawdziwych brylantw. Jeeli zdecyduje si na to i przystroi si w owo
naladownictwo dominacji, stanie si zagroeniem dla maonki o wysokim statusie,
44
poniewa rnica midzy symbolami ich statusu zatrze si. Dlatego te maonek o wysokim
statusie rzuca na rynek naszyjniki z wielkimi sztucznymi brylantami. S one niedrogie i na
tyle atrakcyjne, e maonka o niskim statusie spoecznym rezygnuje z walki o prawdziwe
brylanty i zadowala si sztucznymi. W ten sposb puapka si zatrzaskuje, a groba
naladownictwa prawdziwej dominacji zostaje oddalona.
Nie jest to widoczne na pierwszy rzut oka. Maonka o niskim statusie, paradujc w
swoim sztucznym naszyjniku, wydaje si naladowa dominujc rywalk. Ale jest to tylko
zudzenie. Naszyjnik, w porwnaniu ze zwykym stylem ycia kobiety, jest zbyt kosztowny,
eby mg by prawdziwy. Nikogo nie moe on zmyli i dlatego nie moe speni swojej roli
jako wskanik jej wyszego statusu.
A dziwne, e owa sztuczka tak znakomicie i tak czsto si udaje. Mona si z ni
zetkn we wszystkich dziedzinach ycia, co ma okrelone nastpstwa. W ten sposb doszo
do zniszczenia duej czci autentycznej sztuki i rzemiosa, bdcych jednak wyrazem
niskiego statusu twrcw. Sztuka ludowa rnych narodw zostaa wyparta przez tanie
reprodukcje wielkich mistrzw, muzyka ludowa ustpia miejsca pycie gramofonowej, a
rzemioso wiejskie zostao zastpione przez masow produkcj z plastiku, imitujc bardziej
kosztowne wyroby.
Popiesznie tworzone stowarzyszenia ludowe bolej na tym i usiuj powstrzyma ten
bieg wydarze, ale szkoda ju si dokonaa. Co najwyej mog one teraz spenia rol
muzealnikw kultury ludowej. Gdy wycig o status obj cae spoeczestwo, od jego dow
a po szczyty, nie ma ju powrotu. Jak ju mwiem, bunt spoeczestwa przeciw ponurej
jednostajnoci charakteryzujcej t "now monotoni" bdzie polega jedynie na tworzeniu
nowych wzorcw kulturowych, nie za na wspieraniu wzorcw starych i wymierajcych.
Zreszt prawdziwy poszukiwacz statusu nie uznaje buntu. Nie zadowalaj go te adne tanie
falsyfikaty. Rozpoznaje w nich zmylnie rozstawione atrapy, czyli zudn wersj
rzeczywistego naladownictwa dominacji. Wedug niego w naladowaniu dominacji licz si
tylko autentyczne przedmioty. Nabywajc je, paci nieco wicej, ni mu na to pozwala jego
stan majtkowy, aby wywoa wraenie, e osign nieco wyszy stopie dominacji ni ten,
ktry istotnie jest jego udziaem. Jedynie wtedy moe liczy na powodzenie.
Na wszelki wypadek skupia si on zwykle tylko na tych dziedzinach, w ktrych tanie
falsyfikaty w ogle nie wchodz w gr. Jeli sta go na may samochd, kupuje samochd
redniej wielkoci. Jeli sta go na samochd redniej wielkoci, kupuje wielki samochd, a
gdy sta go na jeden wielki samochd, kupuje jeszcze jeden mniejszy, gdy za wielkie
samochody staj si zbyt popularne, kupuje may, ale kosztowny samochd sportowy
45
zagranicznej marki. Gdy modne staj si wielkie tylne wiata pozycyjne, on kupuje
najnowszy model z jeszcze wikszymi wiatami, "eby ci za nim wiedzieli, e on jest z
przodu", jak to lapidarnie wyraaj twrcy reklam. Nie kupi natomiast na pewno rzdu
kartonowych modeli rolls-royce'a w naturalnej wielkoci, aby ustawi je przed garaem. W
wiecie fanatyka ubiegajcego si o wyszy status nie ma miejsca na sztuczne brylanty.
Przykad samochodw, cho jednostkowy, jest bardzo wany ze wzgldu na ich
powszechno. arliwy bojownik o status nie moe jednak na tym poprzesta. Jeeli
malowany przez niego wizerunek wasny ma przekona rywali w walce o wysoki status, musi
on rozszerza swoje dziaanie i zasig uytku, jaki robi z konta bankowego, na wszelkie
moliwe dziedziny. Cay system sprzeday ratalnej, hipotek i kredytw bankowych
funkcjonuje dziki silnie dziaajcemu pdowi ku grze, ktry uzewntrznia si wanie jako
naladownictwo dominacji.
Niestety przesadnie eksponowane atrybuty niezomnego poszukiwacza statusu
uzyskuj tak wielkie znaczenie, e zaczyna si wydawa, i s one wiksze, ni s w
rzeczywistoci. Mimo wszystko nie wiadcz one o dominacji, lecz jedynie o jej
naladownictwie. Prawdziwa dominacja, a wic prawdziwy status spoeczny, jest zwizana z
posiadaniem wadzy i wpywem na podwadnych w superplemieniu, nie za z posiadaniem
jeszcze jednego telewizora kolorowego. Rzecz jasna, jeli kto bez wysiku moe sobie
pozwoli na drugi telewizor kolorowy, jest to naturalne odzwierciedlenie statusu i stanowi
autentyczny jego symbol. Jednake drugi telewizor kolorowy u kogo, kogo ledwie sta na
zakup jednego, to zupenie inna sprawa. U stojcych na wyszym szczeblu hierarchii moe to
wywoa przekonanie, e ten kto jest gotw do nich doczy, ale w aden sposb nie daje
gwarancji, e w kto rzeczywicie to zrobi. Wszyscy rywale znajdujcy si na tym samym
szczeblu bd w tym samym celu skrztnie instalowa po jeszcze jednym telewizorze, ale
podstawowe prawo hierarchii stanowi, e tylko kilku z tego szczebla dosignie nastpnego. Ci
szczliwcy maj powd, by na swoich drugich telewizorach zawiesi laurowe wiece, gdy
udaa im si sztuczka z naladowaniem dominacji. Wszyscy inni, sromotnie pokonani, musz
dalej tkwi na swoim miejscu, otoczeni naladujcymi dominacj kosztownymi rupieciami,
ktre nagle ujawniy swoj prawdziw natur zudnej wspaniaoci. wiadomo, e bdc
cenn pomoc w skutecznym wspinaniu si po drabinie do dominacji, dominacji tej nie
zapewniaj, jest gorzk piguk.
Szkody wyrzdzone przez przesadne naladownictwo dominacji bywaj ogromne.
Prowadzi ono nie tylko do deprymujcego rozczarowania pechowych poszukiwaczy statusu,
46
lecz take stawia czonkowi superplemienia tak wielkie wymagania, e moe mu ju nie
starczy czasu i energii na nic innego.
Poszukujcy statusu mczyzna, ktry zbytnio angauje si w naladownictwo
dominacji, nierzadko bywa zmuszony do zaniedbania ycia rodzinnego. Rodzicielsk rol
mczyzny w domu musi przej kobieta. Powstaje wwczas szkodliwa dla dzieci atmosfera
psychiczna, ktra atwo moe wypaczy ich tosamo pciow w okresie dorastania. Dziecko
dostrzega jedynie to, e jego ojciec straci gwn rol w rodzinie. Dla dziecka nie ma
wikszego znaczenia, e powici si on walce o dominacj na zewntrz, na szerszym terenie
superplemienia. Nie naley si spodziewa, e dziecko dorastajce w tych warunkach bdzie
si rozwija harmonijnie. Nawet w starszym wieku, kiedy dziecko rozumie ju, na czym
polega wycig o status w superplemieniu, i by moe chwali si osigniciami ojca, nie uzna
ich jako dostateczn rekompensat za brak jego rodzicielskiej aktywnoci. Mimo rosncego
statusu na zewntrz ojciec moe atwo sta si obiektem rodzinnych artw.
Wprawia to naszego uczestnika walki o status w superplemieniu w niemae
zakopotanie. Przecie dziaa zgodnie z wszelkimi zasadami, a jednak gdzie popeni bd.
Wymagania nakadane przez superstatus w ludzkim zoo s istotnie okrutne. Albo si
przegrywa i trzeba przey rozczarowanie, albo si wygrywa i wtedy traci si wpyw na
wasn rodzin. Bywa te jeszcze gorzej, kiedy pracuje si tak intensywnie, e traci si wpyw
na rodzin, a mimo to ponosi si klsk.
W ten sposb dochodzimy do nowego zjawiska -gwatownej reakcji, jak wywouj u
niektrych czonkw superplemienia frustracje walki o dominacj. Badacze zachowa
zwierzt nazywaj to przeadresowaniem agresji. Jest to zjawisko co najmniej przykre, a w
skrajnych formach bywa dosownie zabjcze. Mona je zaobserwowa podczas spotka
dwch rywalizujcych ze sob zwierzt. Kade z nich pragnie zaatakowa, ale kade si boi.
Jeeli pobudzona agresja nie moe si wyadowa na budzcym lk przeciwniku, ktry j
wywoa, wwczas zostanie ona skierowana gdzie indziej. Szuka si wtedy koza ofiarnego w
postaci agodniejszego i mniej gronego osobnika, aby wyadowa na nim nagromadzon
wcieko. Nie zrobi on niczego, co mogoby t agresj uzasadni. Jedyn jego win jest, e
jest sabszy i mniej grony ni waciwy przeciwnik.
W wycigu o status zdarza si czsto, e podwadny nie omiela si bezporednio
okaza gniewu swojemu przeoonemu. Stawka jest zbyt wysoka. Musi on swj gniew
przeadresowa, czyli skierowa na inny obiekt. Mog to by jego nieszczsne dzieci, ona lub
pies. W dawnych czasach mogy na tym ucierpie boki jego konia, a obecnie -skrzynia
biegw w jego samochodzie. By moe korzysta on z luksusu posiadania wasnego personelu
47
podwadnych, ktrych moe wy. chosta jzykiem. Jeeli ma opory przed dziaaniami w tych
kierunkach, pozostaje zawsze jedna osoba, czyli on sam. Moe wic na przykad zafundowa
sobie chorob wrzodow.
W kracowych sytuacjach, gdy ju wszystko wydaje si zupenie beznadziejne, moe
on zwikszy do maksimum agresj wobec samego siebie i skoczy ze sob.
(Zaobserwowano, e zwierzta w zoo, gdy nie s w stanie dosign przeciwnika przez kraty,
dokonuj powanych uszkodze wasnego ciaa, ksajc si do koci, jednake samobjstwo
wystpuje chyba tylko u ludzi). Pogldy na gwne przyczyny samobjstw znacznie rni si
midzy sob, ale raczej nikt nie przeczy, e jednym z gwnych czynnikw jest
przeadresowana agresja. Jeden z wybitnych znawcw przedmiotu posuwa si do twierdzenia,
e "nikt nie zabija sam siebie, jeli nie pragnie zabija innych lub co najmniej nie yczy im
mierci". Moe jest to lekka przesada. Czowiek popeniajcy samobjstwo z powodu blu
lub nieuleczalnej choroby nie naley przecie chyba do tej kategorii. Dziwaczna byaby
sugestia, e pragnie on zabi lekarza, ktremu nie udao si go wyleczy. Chce jedynie
wyzwoli si od blu. Jednake wydaje si, e przeadresowanie agresji istotnie jest powodem
wielu samobjstw. Oto niektre fakty potwierdzajce t myl.
Liczba samobjstw w miastach i metropoliach jest wiksza ni w rejonach wiejskich.
Innymi sowy, tam, gdzie trwa najbardziej zaarty wycig o status, liczba samobjstw jest
najwiksza. Samobjstwa wrd mczyzn s czstsze ni wrd kobiet, cho kobiety szybko
nadrabiaj ten dystans. Inaczej mwic, ta pe, ktra bardziej angauje si w wycig o status,
ma te wikszy udzia w liczbie samobjstw. Dlatego dzi kobiety, coraz bardziej si
emancypujc i doczajc do wycigu, naraaj si na podobne ryzyko. Liczba samobjstw
ronie w okresach kryzysu gospodarczego. Oznacza to, e gdy wycig o status napotyka
trudnoci na szczycie hierarchii, zwiksza si ilo przeadresowanej agresji na wszystkich
niszych szczeblach hierarchii, co ma katastrofalne skutki.
Liczba samobjstw spada podczas wojny. Krzywe obrazujce liczb samobjstw w
dwudziestym wieku ukazuj dwa wielkie spadki w okresach dwch wojen wiatowych.
Krcej mwic: po co zabija samego siebie, gdy mona zabi kogo innego? To wanie
opory przed zabijaniem osb dominujcych doprowadzaj potencjalnego samobjc do stanu
frustracji i zmuszaj go do przeadresowania agresji. Ma on wtedy do wyboru: albo zabi
mniej gronego koza ofiarnego, albo siebie. W czasie pokoju wewntrzne opory wobec
zabijania sprawiaj, e zwykle wybiera on siebie, ale podczas wojny, gdy zabija si na rozkaz,
liczba samobjstw spada.
48
49
wynikajcych z miosierdzia, ani obowizkw innego rodzaju, tak jak nie mamy ich wobec
rzeczy martwych".
Wielu chrzecijan wtpio w suszno takiej postawy, ale dopiero pod wpywem
teorii ewolucji Darwina uksztatowa si pogld, e ludzi i zwierzta wiele czy. Ponowne
uznanie oczywistego dla dawnych myliwych pokrewiestwa midzy ludmi i zwierztami
rozpoczo drug er poszanowania dla zwierzt. Skutkiem tego w okresie ostatnich stu lat
nasz stosunek do rozmylnego okruciestwa uleg do szybkiej zmianie, jednake mimo
nasilajcej si dezaprobaty zjawisko to wci jeszcze wystpuje. Publicznie objawia si
rzadko, ale wci zdarzaj si indywidualne akty bestialstwa. Chocia, by moe, obdarzamy
zwierzta poszanowaniem, s one wci naszymi poddanymi i jako takie su za cel
rozadowywania przeadresowanej agresji.
Zaraz za zwierztami znajduj si dzieci, nasi najsabsi poddani. Pomimo wikszych
ni wobec zwierzt oporw one take naraone s na wiele przeadresowanej przemocy.
Zjadliwo towarzyszca przeladowaniu zwierzt, dzieci i innych bezbronnych poddanych
jest miernikiem siy, z jak oddziauje na przeladowcw presja zwizana z dominacj.
Mechanizm ten nie przestaje dziaa nawet podczas wojny, gdy zabijanie uwaa si za
chwalebne. Sieranci i inni podoficerowie czsto niezwykle brutalnie okazuj dominacj
swoim podwadnym, majc na wzgldzie nie tylko utrzymanie dyscypliny, lecz take
wzniecenie nienawici, ktra podczas bitwy ma by przeadresowana i skierowana na wroga.
Z tego, co wyej powiedziaem, wida jasno, jakie niwo zbiera nienaturalnie silne cienie
odgrnej dominacji, bdce nieodczn cech stosunkw superplemiennych. Nienormalno
sytuacji zwierzcia ludzkiego, ktre jeszcze kilka tysicy lat temu byo zwyczajnym
myliwym plemiennym, wytworzya wzorce zachowania uznawane za nienormalne rwnie
wrd zwierzt. Nale do nich: przesadne oddawanie si naladownictwu dominacji,
podniecenie na widok aktw przemocy, rozmylne okruciestwo wobec zwierzt, dzieci i
najniszych podwadnych, morderstwa i wreszcie -po wyczerpaniu innych rodkw -przemoc
wobec siebie oraz samobjstwo. Tak wic czonek superplemienia, ktry zaniedbuje rodzin,
by wspi si o szczebel wyej po drabinie spoecznej, rozkoszuje si przemoc w ksikach i
filmach, kopie psy, bije dzieci, szykanuje podwadnych. torturuje ofiary, zabija wrogw,
nabawia si chorb wskutek stresu i wreszcie strzela sobie w eb, nie przedstawia sob
piknego widoku. Czsto chwali si, e jest czym niezwykym w wiecie zwierzt. Biorc
pod uwag te jego wyczyny, trzeba mu przyzna racj.
To prawda, e inne gatunki zwierzt rwnie angauj si w zacieke boje o status i e
zdobycie dominacji pochania im bardzo wiele czasu. Jednake w zachowaniach dzikich
52
53
3.
SEKS I SUPERSEKS
54
przyjrze si kolejno tym rnym funkcjom zachowania seksualnego. Na wstpie warto sobie
uprzytomni, e cho funkcje te s odrbne i rne i cho czasami koliduj ze sob, nie
wszystkie jednak wykluczaj si wzajemnie. Kade zaloty lub kady akt pciowy moe
spenia kilka funkcji jednoczenie.
A oto owe dziesi kategorii funkcjonalnych:
a.
Seks prokreacyjny
Para maeska stanowi nie tylko jedno seksualn, lecz take jedno rodzicielsk, a
im lepiej spenia ona swe funkcje rodzicielskie, tym bardziej si stabilizuje..
S to silne racje, ale rwnie silne s racje przeciwne. Zwolennicy skutecznej
antykoncepcji maj do dyspozycji argument, e nie jest to ju sprawa zdobywania przewagi
jednej grupy nad drug. Przeludnienie stao si problemem oglnowiatowym i tak naley je
traktowa. Pod tym wzgldem jestemy jedn wielk koloni lemingw i ewentualna
eksplozja dotknie nas wszystkich. A waciwie ju nas dotyka.
Jeli chodzi o rodzin, trzeba przypomnie, e antykoncepcja nie stwarza sytuacji
nienaturalnej, lecz jedynie odtwarza sytuacj naturaln. Przed wprowadzeniem nowoczesnej
opieki medycznej, higienicznej i innych rodkw ochronnych, rodzina produkowaa wielk
liczb potomstwa, ale te spora jego cz gina. Umiarkowanie stosowana antykoncepcja
przesuwa jedynie te straty w czasie, do momentu poprzedzajcego zapodnienie ludzkiego
jaja.
Jeeli nie bdzie si stosowa polityki antykoncepcji w skali wiatowej, nieuchronnie
zacznie dziaa jaki inny czynnik ograniczajcy populacj. Jako gatunek w szybkim tempie
zbliamy si do stanu przerostu i jeeli z wasnej woli nie ograniczymy naszej podnoci,
ucierpi na tym ju yjce populacje. Jeli lepiej zapobiega ni leczy, trzeba oczywicie
wybra antykoncepcj. Trudno sobie wyobrazi, eby kto twierdzi, i zapobieganie yciu
jest gorsze anieli pozbawienie kogo ycia traktowane jako rodek leczniczy. Istota .ludzka
nie jest prostym organizmem, ktrym mona niefrasobliwie szafowa. Jest to produkt
najwyszej jakoci, ktry wymaga lat wzrostu i rozwoju, i produkt ten naley chroni
wszelkimi moliwymi sposobami. A jednak przeciwnicy antykoncepcji upieraj si przy
swoim. Jeeli wygraj w tym sporze, ogromne masy zaproszonych przez nich na wiat istot
ludzkich, pocztych w wyniku niestosowania antykoncepcji, by moe doczekaj cakowitej
zagady ludzkoci.
b.
56
Dlatego
spoeczestwo
obfituje
jednostki
"zamanym
sercu",
c.
rozrnienie
midzy
funkcj
ksztatowania
zwizku
pary
funkcj
podtrzymywania aktywnoci seksualnej pary jest wyranie widoczne wtedy, gdy partnerzy
pozostajcy w dugoletnim zwizku maeskim s na pewien czas rozczeni przez wojn,
sprawy subowe lub z jakich innych wzgldw. Gdy znw znajd si razem, w cigu kilku
pierwszych nocy nastpuje zwykle wznowienie intensywnej aktywnoci seksualnej, gdy
przeywaj oni wwczas co w rodzaju procesu ponownego ksztatowania zwizku pary.
57
Istnieje tu pewna pozorna sprzeczno, ktr naley wyjani. W niektrych kulturach, gdzie
naturalny proces biologiczny zwany "zakochaniem si" zakcony jest przez maestwa z
rozsdku lub przez propagand przeciwn seksowi pozamaeskiemu, modzi mog zosta
maestwem, jeszcze zanim zacznie si u nich tworzy zwizek lub te majc ogromne
zahamowania wobec czynnoci pciowych. W takich sytuacjach moe si okaza, e ich
zachowania pciowe (jeli maj szczcie) przybieraj na sile nieco pniej. Na pierwszy rzut
oka u takich maestw faza podtrzymywania zwizku pary zdaje si bardziej intensywna ni
faza jego tworzenia, co jest pozornie sprzeczne z opisan przeze mnie korelacj. Jest to
jednak tylko pozorna sprzeczno, gdy zachodzi tu przypadek sztucznego opnienia
rzeczywistej fazy tworzenia pary.
Stada takie nie zawsze jednak maj tyle szczcia. Czsto zdarza si, e jedno
rodziny zasadza si raczej na zewntrznej presji spoecznej ni na istotniejszym i dajcym
wiksz rkojmi trwaoci procesie spajajcym rodzin od wewntrz. Jeeli partner w
maestwie pozostaje "niezwizany" biologicznie, istnieje powane niebezpieczestwo, e
nieoczekiwanie stworzy silny zwizek pozamaeski. Autentyczna zdolno do tworzenia
pary bdzie niejako upiona i moe si w kadej chwili uaktywni, czynic spustoszenie w
oficjalnym, formalnym pseudozwizku.
Mode stado,
ktremu
na fundamencie
autentycznego zwizku, naraone jest na jeszcze jedno niebezpieczestwo. Jego rdem nie
jest propaganda antyseksualna, lecz raczej nadmiar propagandy proseksualnej, ktra moe
wytworzy w nich przewiadczenie, e wysokie natenie aktywnoci seksualnej, waciwe
fazie tworzenia pary, powinno si utrzymywa take po uksztatowaniu wizi pary. Jeeli, co
oczywiste, to wysokie natenie nie utrzymuje si, wwczas uwaaj oni, e w ich zwizku
co si psuje, podczas gdy w rzeczywistoci po prostu osignli naturaln faz seksu
podtrzymujcego zwizek pary. Tak wic rdem trudnoci moe by zarwno przecenianie,
jak i niedocenianie prokreacyjnej funkcji seksu.
Omwione dotd trzy kategorie seksu -prokreacyjny, ksztatujcy zwizek pary i
podtrzymujcy zwizek pary -skadaj si na podstawowe funkcje rozrodcze zachowa
seksualnych czowieka. Zanim zajmiemy si funkcjami nierozrodczymi, trzeba jeszcze
sformuowa pewn wan uwag natury oglnej. Osoby o zakconym dziaaniu
mechanizmu ksztatowania zwizkw pary s czasem skonne twierdzi, e u ludzi nie istnieje
nic takiego jak biologiczny popd do czenia si w pary. Okrelajc ten popd raczej jako
"mio romantyczn", postrzegaj go jako cakowicie sztuczny wynalazek wspczesnoci.
Dowodz oni, e zachowania seksualne czowieka, podobnie jak pokrewnych mu map, w
58
zasadzie cechuje promiskuityzm. Jednake fakty przecz temu. Co prawda w wielu kulturach
wzgldy ekonomiczne spowodoway powane zakcenia wzorca charakteryzujcego
tworzenie si zwizkw pary, ale nawet tam, gdzie za pomoc kar i sankcji bezlitonie
represjonowano takie zwizki jako niezgodne z oficjalnie uznawanymi pseudozwizkami,
zawsze jako si one broniy. Ten podstawowy mechanizm biologiczny dziaa tak silnie, e od
najdawniejszych czasw modzi kochankowie podejmowali ryzyko ze wiadomoci, i
dziaaj wbrew prawu i w razie wykrycia ich zwizku mog zapaci yciem.
d.
Seks fizjologiczny
Kady dorosy czowiek, zarwno mczyzna jak kobieta, od czasu do czasu odczuwa
potrzeb zaspokojenia seksualnego. Brak tego zaspokojenia stwarza w organizmie
domagajce si rozadowania napicia fizjologiczne. Takie rozadowanie daje kady akt
poczony z orgazmem. Jeeli nawet akt pciowy nie spenia adnej z pozostaych dziewiciu
funkcji zachowania seksualnego, to przynajmniej zaspokaja on t podstawow potrzeb
fizjologiczn. U mczyzny nieonatego i nie majcego innych moliwoci zaspokojenia
seksualnego funkcj t moe speni wizyta u prostytutki. Rozwizaniem powszechniejszym,
stosowanym przez osoby obu pci, jest masturbacja.
Niedawne badania amerykaskie wykazay, e a 58 procent kobiet i 92 procent
mczyzn w jakim okresie ycia uprawia masturbacj zakoczon orgazmem. W rnych
epokach podejmowano purytaskie prby stumienia tego rodzaju zachowania, uywajc
argumentu, ze me wymagajc partnera, me prowadzi ono do zapodnienia. Dlatego te
powstao wiele dziwacznych przesdw na tym tle. Na licie nieszcz, ktre rzekomo
zagraaj masturbujcym si osobnikom, znalazy si takie przypadoci jak: utrata si
ywotnych, bezpodno, wycieczenie, ozibo, konwulsje, blado cery, histeria, zawroty
gowy, taczka, znieksztacenie ciaa, obd, bezsenno, wyczerpanie, krosty, boleci,
mier, rak, wrzody odka, rak narzdw rodnych, niestrawno, ble gowy, zapalenie
wyrostka robaczkowego, choroby serca, choroby nerek, zaburzenia hormonalne i lepota. Ta
niebywaa kolekcja plag byaby mieszna, gdyby nie to, e w cigu wielu setek lat owe
ponure prognozy byy powodem niewypowiedzianych cierpie i lkw. Na szczcie te
cakowicie faszywe przesdy zaczynaj nareszcie zanika, a wraz z nimi znika wiele
zbdnego niepokoju.
Przy braku aktywnego ujcia seksualnego sytuacj reguluje sam organizm. yjcy w
celibacie mczyni i kobiety mog dowiadcza spontanicznych orgazmw w czasie snu. U
59
osb obu pci wystpuj sny erotyczne, ktrym mog towarzyszy pene orgazmy z
towarzyszcymi im reakcjami miniowymi i wydzielinami z narzdw rodnych u kobiet oraz
"zmazami' nocnymi" u mczyzn.
Jak si zdaje, orgazmy spontaniczne wystpuj nawet u osb najbardziej
wstrzemiliwych i gboko religijnych, ktre opisuj je przy uyciu raczej takich okrele
jak uniesienie religijne, ekstaza czy trans. Na przykad wita Teresa w nastpujcy sposb
opisaa wizj nawiedzajcego j anioa:
W rkach jego ujrzaam dug, zot wczni, a na jej stalowym kocu co jakby
ognisty szpic. Czuam, jak kilka razy przeszy ni me serce a do gbi wntrznoci. Czuam,
jak wyrywa mi je wraz z wczni, pozostawiajc mnie cakowicie przepenion wielk
mioci Boga. Bl by tak dojmujcy, e byam zmuszona kilkakrotnie wyda z siebie gony
jk. A tak niezmierna bya sodycz, jak przejmujcy ten bl sprawi, e pragn, by trwa on
wiecznie.
Niestety stanowczo zbyt mao wiemy o spontanicznych rozadowaniach seksualnych
osb yjcych w bezwzgldnym celibacie, aby mc formuowa jakie kategoryczne wnioski
odnonie do zakresu i czstotliwoci wystpowania takich orgazmw. Wiemy jednak, e u
osb bardzo aktywnych seksualnie, ktre zamknito w wizieniu, wystpuje znaczne
nasilenie snw prowadzcych do orgazmu. Jak wykazay badania z udziaem 208 winiarek,
miao to miejsce a u 60 procent badanych.
Faszywy byby jednak wniosek, e sny prowadzce do orgazmu su jedynie jako
sposb rozadowania napi seksualnych w braku innych, bardziej aktywnych rodkw.
Chodzi tu o co wicej, podobnie zreszt jak w prostytucji i masturbacji, ktre take speniaj
inne funkcje seksualne. Na przykad u niektrych osb czstotliwo snw prowadzcych do
orgazmu wzrasta w okresach wyjtkowo nasilonej aktywnoci seksualnej na zasadzie
wzmoonego pobudzenia, ktrego istot oddaje wyraenie: "Im wicej masz, tym wicej.
chcesz". Nie podwaa to jednak pewnoci, e orgazm spontaniczny moe pojawia si i
pojawia jako reakcja na niezaspokojenie seksualne. Znaczy to jedynie tyle, e mamy do
czynienia ze zjawiskiem bardziej zoonym. Tu zajmujemy si jednak tylko zwyczajnym
"uwolnieniem si od napicia fizjologicznego" jako funkcj zachowania seksualnego, ktr
naley oczywicie uwzgldni wrd dziesiciu podstawowych kategorii funkcjonalnych
zachowania seksualnego ludzi.
Poniewa seks fizjologiczny mona te zaobserwowa u innych gatunkw zwierzt,
warto przyjrze si kilku takim przykadom. Zgodnie z oczekiwaniami atwiej je znale u
zwierzt yjcych w ogrodzie zoologicznym anieli u zwierzt na wolnoci. Zauwaono, e
60
e. Seks poszukiwawczy
61
Przegld funkcji, jakie spenia seks, nie byby peny, gdyby nie uwzgldni kategorii
zwizanej z pogldem, e istnieje "seks dla samego seksu". Jest to zachowanie seksualne,
ktre -niezalenie od wszystkich innych rl -stanowi nagrod samo dla siebie (funkcja bliska
ostatniej z omawianych, jednak od niej odrbna).
Relacja midzy seksem poszukiwawczym a czystym seksem przypomina relacj
midzy badaniem moliwoci, jakie daje nowa gra, a graniem w ni, lub te midzy zabaw
63
dzieci, ktra przebiega w sposb chaotyczny, a zabaw o ustalonej strukturze. Gdy dzieci
wybiegaj na nowy teren zabaw, zaczynaj zwykle od bezadnej bieganiny, badajc nowe
otoczenie. Po pewnym czasie to niemal przypadkowe zachowanie zaczyna ukada si w jaki
okrelony wzorzec. Pojawia si jaka struktura zabawy i powstaje nowa "gra". W zalenoci
od otoczenia mog to by gry polegajce na wspinaniu si, chowaniu si czy te polowaniu, i
gdy jaka gra ju si uksztatuje, dzieci chtnie powtarzaj j potem bez adnych
dodatkowych urozmaice. Jeli taka wanie gra przynosi zadowolenie jej uczestnikom, wci
do niej wracaj, nawet wtedy, gdy przestaa ju by nowoci. Pocztkowe, bezadne
zachowanie si byo pasjonujce, bo byo zabaw poszukiwawcz. Pniejszy, powtarzajcy
si wzr zachowania dostarcza emocji jako okrelona gra przynoszca przyjemno.
Analogia midzy dwiema ostatnimi kategoriami seksu jest do oczywista.
Maonkowie dowiadczaj wielu satysfakcjonujcych aktw pciowych, ktre w zamierzeniu
nie maj na celu prokreacji, znacznie przekraczaj potrzeby wynikajce z podtrzymywania
wizi pary i nie s te eksperymentowaniem z nowymi formami seksu. S one wanie
przykadem omawianej kategorii funkcjonalnej. Jest to seks dla samego seksu, dla
przyjemnoci, albo, jak kto woli, czysty erotyzm. Jest on dla obojga partnerw tym, czym
sztuka kulinarna dla konsumenta posiku czy te estetyka dla artysty. Opiewanie rozkoszy
podniebienia czy wzniosych dozna estetycznych i rwnoczesne spychanie w cie piknych
przey erotycznych jest dowodem niekonsekwencji. A jednak czsto si to zdarza. Prawd
jest, e nadmiar bywa szkodliwy, ale szkodliwy jest te nadmiar w dziedzinie gastronomii i
estetyki. Skrajna wyczynowo seksualna moe by tak wyczerpujca, e nie starcza ju
energii na nic innego i zakcona zostaje rwnowaga yciowa, ale podobnie zbytnie uleganie
akomstwu moe doprowadzi do otyoci i utraty zdrowia, a obsesja estetyczna moe
spowodowa zaniedbanie innych aspektw ycia w spoeczestwie. Wszdzie tu dziaaj te
same zasady.
Oddawanie si dziaaniu dla samego dziaania wymaga po siadania jakiej iloci
wolnego czasu i energii. To z kolei wymaga zaspokojenia podstawowych potrzeb yciowych.
U ludzi wynika to z ycia w spoecznoci miejskiej. U zwierzt z ycia w zoo, gdzie czowiek
zapewnia im poywienie i eliminuje nieprzyjaci. Nic wic dziwnego, e wanie tam
spotyka si najwicej objaww zwierzcej hiperseksualnoci.
64
Jest to seks funkcjonujcy na zasadzie terapii zajciowej lub, jak kto woli, jako rodek
na nud. Jest on cile zwizany z poprzedni kategori, daje si jednak od niej odrni.
Posiadanie wolnego czasu to nie to samo co nuda. Czysty seks moe by jednym z wielu
sposobw konstruktywnego spdzania wolnego czasu, bez najmniejszego przejawu zjawiska
nudy. Jego funkcj jest pozytywnie nacechowane poszukiwanie zadowolenia zmysowego.
Natomiast seks dla zabicia czasu funkcjonuje jako rodek terapeutyczny przeciwko
negatywnie nacechowanemu stanowi spowodowanemu przebywaniem w jaowym i
monotonnym rodowisku. W swej agodnej postaci znudzenie powoduje apati i poczucie
braku celu lub motywacji. Silne znudzenie, ktre powstaje w ponurym i wypenionym pustk
rodowisku, ma zupenie inny efekt. Wywouje niepokj, podniecenie, rozdranienie, a
wreszcie zo.
Przeprowadzono
badania
udziaem
studentw,
ktrych
umieszczono
czyszczenie si, skubanie jedzenia czy grzebanie w materiale do budowy gniazda. Takie
przemieszczenie czynnoci nie rozwizuje, rzecz jasna, pierwotnego konfliktu, ale dostarcza
chwilowego wytchnienia od stanu napicia. Jeeli w pobliu przypadkiem znajdzie si
samica, moe doj do krtkiej kopulacji, tak jak u ludzi -o nieskomplikowanym i
stereotypowym przebiegu.
i. Seks sprzedajny
O prostytucji wspomnielimy ju, ale tylko z punktu widzenia klienta. Dla samej
prostytutki akt pciowy spenia inn funkcj. Jakkolwiek w gr mog wchodzi dodatkowe
czynniki, jest to przede wszystkim po prostu gwnie transakcja handlowa. Pewien rodzaj
seksu sprzedajnego istnieje i peni wan rol w wielu maestwach, a mianowicie tam,
gdzie istnieje wi jednostronna i gdzie jeden z partnerw wiadczy drugiej stronie usugi
seksualne w zamian za rodki materialne i dach nad gow. Strona, ktra paci za te usugi i u
ktrej istnieje autentyczna wi, musi w zamian zadowoli si jej imitacj. Kobieta (czy
mczyzna), wchodzc w zwizek maeski za pienidze, uprawia, rzecz jasna, prostytucj.
Jedyna rnica polega na tym, e on lub ona otrzymuje wynagrodzenie nie bezporednio,
podczas gdy zwyka prostytutka dziaa na zasadzie "bierz i pa". Jednak bez wzgldu na to,
czy ukad dziaa jak kontrakt dugo- czy krtkoterminowy, wystpujce w tym systemie
zachowanie seksualne spenia zasadniczo t sam rol.
agodniejsz posta seksu dla korzyci materialnych praktykuj striptizerki,
fordanserki, krlowe piknoci, panienki z klubw towarzyskich, tancerki, modelki i wiele
aktorek. Za odpowiednim wynagrodzeniem demonstruj one wczeniejsze etapy gry miosnej,
nie doprowadzajc jej jednak do fazy aktu pciowego (przynajmniej nie oficjalnie). Aby
zrekompensowa t niekompletno aktu, czsto wyolbrzymiaj one i wzbogacaj fazy
wstpne. Pozycje i ruchy, a take nasycona seksualizmem prezencja i sylwetka nacechowane
s ogromn przesad, ktra ma zrwnoway braki wynikajce z powanie ograniczonego
zakresu wiadczonych usug.
Seks sprzedajny raczej rzadko wystpuje u innych gatunkw, nawet w zoo, pewn
form "prostytucji" zaobserwowano jednak u niektrych naczelnych. Zanotowano przypadki,
gdy yjce w niewoli samice map prowokoway seksualnie samcw, traktujc to jako sposb
na zdobycie kawakw jedzenia porozrzucanych na ziemi. Czynnoci pciowe odcigay
samcw od wspzawodnictwa o jedzenie.
68
Stosowany w ten sposb seks jako znami statusu jest wanym mechanizmem w yciu
spoecznym map. Jako rytua podlegoci i dominacji pozwala unikn przelewu krwi.
Zamierzajc wszcz bjk, samiec agresywnie zblia si do samicy. Tymczasem ona,
zamiast podnie wrzask lub prbowa ucieczki, co tylko wzmogoby jego agresj,
"prezentuje mu" si jako partnerka seksualna, a wtedy samiec odpowiednio reaguje, i rozstaj
si potwierdziwszy w ten sposb waciw sobie pozycj w ukadzie dominacji.
Jest to tylko pocztek. Seks jako znami statusu ma tak wielk warto, e rozszerzy
si na wszelkie formy wewntrz-grupowych kontaktw nacechowanych agresj. Gdy silny
samiec zagraa sabemu, wwczas ten moe zastosowa obron polegajc na tym, e na znak
ulegoci zachowuje si jak pseudosamica.. Sygnalizuje swoje poddastwo, przybierajc
pozycj seksualn samicy i oferujc zad dominujcemu samcowi, ktry moe wej na owego
sabszego samca, podobnie jak by to zrobi, majc do czynienia z uleg samic.
Tak sam interakcj mona zaobserwowa midzy dwiema samicami. Podlega
samica, ktrej zagraa samica stojca wyej, "prezentuje si" jej i zostaje przez ni "pokryta".
Nawet modociane mapy, mimo swej niedojrzaoci seksualnej, stosuj ten sam rytua.
Pokazuje to, do jakiego stopnia seks jako znami statusu oddali si od swojej pierwotnej
funkcji seksualnej. Czynnoci wci jeszcze s czynnociami seksualnymi, ale nie s ju
umotywowane seksualnie. Przejte zostay przez sfer dominacji.
Fakt, e czynnoci seksualne tak czsto i tak regularnie wystpuj w nieseksualnym
kontekcie, wyjania pozornie orgiastyczne zachowania w niektrych koloniach map. Ludzie
zwiedzajcy ogrody zoologiczne czsto nabieraj przekonania, e mapy s wci
nienasyconymi wyczynowcami seksualnymi, reagujcymi na kade poruszenie zadem
gotowoci do parzenia si -zarwno z samcem jak z samic, z osobnikiem dorosym lub
niedojrzaym. W jakim sensie jest to oczywicie prawda i jest to spostrzeenie do trafne.
Faszywa jest natomiast jego interpretacja. Obraz seksu jako znamienia statusu nabiera
waciwych proporcji, gdy zrozumie si, na czym polega jego nieseksualna motywacja.
Pomocny moe tu by przykad zaczerpnity z ycia domowego. Prawie kady spotka
si z przyjaznym, penym ulegoci powitaniem kota domowego, ktry ociera si o ludzk
nog ze sztywno sterczcym ogonem i wysoko uniesion tyln czci ciaa. Robi to
zarwno kocury jak kotki i jeeli i w odpowiedzi pogaszczemy je po grzbiecie, poczujemy, i
jak przyciskaj one owe uniesione tylne czci ciaa do i naszej rki. Wikszo ludzi traktuje
to po prostu jako koci gest powitania i nie zastanawia si nad jego pochodzeniem czy
znaczeniem. W rzeczywistoci jest to jeszcze jeden przejaw seksu jako znamienia statusu.
Zachowanie to wywodzi si z prezentacji seksualnej, ktra przeniosa si z kotek take na
70
kocury, a swoje rda ma w przedkopulacyjnym ukazaniu sromu. Ale podobnie jak u map
zachowanie to uniezalenio si obecnie od swych funkcji czysto seksualnych i stosowane jest
przez obie pcie w celu zasygnalizowania przyjani i ulegoci. Z powodu swoich rozmiarw i
siy czowiek, jako waciciel kota, jest zawsze i niewtpliwie stron dominujc w stosunku
do zwierzcia. Gdy po chwilowej nieobecnoci nastpuje wznowienie kontaktu, kot odczuwa
potrzeb potwierdzenia swojej podlegoci, co staje si powodem ceremonii powitalnej z
zastosowaniem seksu jako znamienia statusu ulegoci.
Koci wzorzec zachowania si jest do prosty, ale wracajc do map, naley zauway
istnienie pewnych cech anatomicznych, dziki ktrym zakres seksu jako znamienia statusu
rozszerza si. Nim zajmiemy si tymi problemami u ludzi, powinnimy si im przyjrze.
Samice niektrych gatunkw map maj na siedzeniu jaskrawe, czerwone plamy obrzmiaej,
nieowosionej skry, tzw. modzele siedzeniowe. Podczas seksualnej czynnoci prezentowania
poladkw ukazuj je ostentacyjnie samcowi. Rzecz jasna, wystawiaj je take na pokaz, gdy
samica chce zasygnalizowa swj niszy ,podlegy status. Ostatnio stwierdzono, e u
niektrych gatunkw na siedzeniach samcw wytwarzaj si podobne modzele, wzbogacajc
ich repertuar rodkw sucych do stosowania seksu jako znamienia statusu podlegoci. U
samic owe czerwone plamy speniaj dwojak funkcj, podczas gdy u samcw su one
tylko posugiwaniu si seksem jako znamieniem statusu.
Przechodzc od uywania seksu jako znamienia statusu podlegoci do uywania go
jako znamienia statusu dominacji, mona zauway analogiczne zjawiska. Gwn
czynnoci seksualn samca jest wzwd czonka. Ona take ulega wzbogaceniu za spraw
rzucajcych si w oczy kolorw. U wielu gatunkw samcw penisy maj kolor
jaskrawoczerwony, a w okolicy moszny czsto otacza je fada skry w ywym kolorze
niebieskim. Dlatego mskie genitalia s bardzo dobrze widoczne. Czsty jest widok samca,
ktry siedzi z rozkraczonymi nogami, by w maksymalnym stopniu ukaza te jaskrawe kolory.
W ten sposb sygnalizuje on swj wysoki status, nie ruszajc si nawet z miejsca. U
niektrych gatunkw samce popisujce si w ten sposb siedz na skraju stada i gdy zblia si
jakie inne stado, czerwony czonek ulega wzwodowi i wielokrotnie podnosi si, bijc
waciciela po brzuchu. W staroytnym Egipcie pawian, uwaany za uosobienie mskiej
seksualnoci, by czczony jako zwierz wite. Nie tylko tworzono jego rzeby i obrazy
ukazujce go w pozycji waciwej dla seksu jako znamienia statusu, lecz take balsamowano
go i grzebano w tej wanie pozycji, przy czym na balsamowanie powicano siedemdziesit
dni, a ceremonie pogrzebowe trway dwa dni. Jest rzecz oczywist, e popisywanie si przez
ten gatunek seksem dla zasygnalizowania wasnego statusu dominujcego wywierao wielkie
71
wraenie nie tylko na innych pawianach, lecz take na staroytnych Egipcjanach. Jak si za
chwil przekonamy, nie byo to dzieem przypadku.
Podobnie jak u niektrych gatunkw samce naladuj sygna ulegoci samic,
wytwarzajc wasne modzele siedzeniowe, tak te samice imituj niekiedy popisy dominacji
samcw. U niektrych samic map poudniowoamerykaskich echtaczki wyduyy si tak,
e stay si niemal pseudo czonkami. Czasami s one z wygldu tak podobno do
prawdziwych czonkw mskich, e rozrnienie pci moe nastrczy trudnoci. Na tym tle
na terenach zamieszkanych przez te gatunki powstao wiele legend. Poniewa wszystkie
zwierzta maj wygld samcw, miejscowa ludno ywi przekonanie, e s one wycznie
homoseksualne. (Ciekawe, e u samicy hieny take rozwin si podobny pseudo czonek, ale
mit, ktry powsta w Afryce, gosi, e gatunek ten jest hermafrodytyczny i kady osobnik
uprawia seks wystpujc zarwno w roli mskiej jak eskiej).
U samic kilku gatunkw map utworzy si nie tylko pseudo czonek, ale i pseudo
moszna. Jak dotd mamy za mao danych, by oceni, jakie zastosowanie znajduj te faszywe
mskie genitalia u yjcych dziko zwierzt. Wiemy jednak, e niektre samce map
poudniowoamerykaskich wykorzystuj wzwd penisa jako bezporedni grob skierowan
do mapy podporzdkowanej. U mapki saimiri w caym repertuarze rodkw sygnalizowania
dominacji erekcja staa si sygnaem najwaniejszym. Obserwujemy tu co wicej ni zwyke
siedzenie z rozkraczonymi nogami. By wyrazi grob, stojcy wyej w hierarchii samiec
tego gatunku zblia si do osobnika podlegego i natrtnie podtyka mu pod pysk swj czonek
w stanie wzwodu. Jednake pseudo czonek u samic nie ulega, jak si wydaje, erekcji. By
moe wystarczy skierowanie go ku podlegej mapie.
Taka jest wic funkcja seksu jako znamienia statusu u naszych najbliszych
krewniakw, czyli u map. Zajem si t spraw do szczegowo, gdy stanowi ona to
ewolucyjne, uyteczne przy badaniu problemu seksu jako znamienia statusu u ludzi. Uatwia
to nieco zrozumienie, dlaczego ludzkie zwierz posuno si tak daleko w tym kierunku. Ju
poznajc niektre szczegy zachowania si map, mona byo, wzorem staroytnych
Egipcjan, zauway pewne podobiestwa do sytuacji u ludzi. Podobnie jak u map, seksualne
wzorce podlegoci kobiet i dominacji mczyzn zaczy oznacza podlego i dominacj
take w kontekstach pozaseksualnych.
Dawny wzorzec prezentowania samcowi siedzenia przetrwa jako gest wyraajcy
podlego. Dzieci bywaj czsto zmuszane do przybrania podobnej pochylonej pozycji, gdy
wymierza im si kar. Poladki s te powszechnie uwaane za najbardziej "komiczn" cz
ciaa, ktra stanowi przedmiot artw i miechw i w ktr wbija si szpilki. Bezradne ofiary
72
znale
czasem
bardziej
dosadnej
formie
na
starodawnych
wizerunkach
Innym krzyem, ktry dawno utraci swoje pierwotne znaczenie, jest synny krzy
maltaski. Staroytne, prehistoryczne ruiny na Malcie obfitoway w fallusy, z ktrych
wikszo zagina, zostaa rozkradziona lub zniszczona. Znajdowa si wrd nich krzy
skadajcy si z czterech ogromnych kamiennych fallusw, ktre wedug jednego z autorw
"ulegy potem metamorfozie za spraw cnotliwych rycerzy witego Jana", by suy im jako
herb.
Zaniky te dawne jawnie falliczne elementy obchodw uroczystoci wielkanocnych.
W wielu kulturach staroytnych by to okres przygotowywania fallicznych ciastek.
Wypiekano je w ksztacie mskich i eskich genitaliw, ale do dzi symbole te przetrway w
niektrych krajach jedynie jako cukierki w ksztacie ryby (odpowiednik ciastka mskiego) i w
ksztacie lalki (odpowiednik ciastka eskiego). Falliczny charakter symbolu ryby przejawia
si pierwotnie rwnie w rytualnym spoywaniu ryby w pitki, ale obyczaj ten dawno utraci
znaczenie seksualne.
Mona by przytoczy jeszcze wiele innych przykadw. Jednym z nich jest ognisko,
ktre, zachowujc jeszcze w pewnych okolicznociach niemal magiczny i rytualny charakter,
stracio ju swoje znaczenie seksualne. Pierwotnie rozpalano je w specjalny sposb,
pocierajc "mskim" patykiem o patyk "eski" w akcie symbolicznej kopulacji i tym
sposobem rozniecano iskr, dziki ktrej wybuchay pomienie ognia o symbolice seksualnej.
Na zewntrznych cianach wielu pomieszcze mieszkalnych wywieszano rzebione fallusy
jako ochron przed "zym okiem" i innymi urojonymi niebezpieczestwami. Bdc wyrazem
groby skierowanej do wiata zewntrznego za porednictwem symbolu seksu jako znamienia
statusu dominacji, strzegy one domostw i ich mieszkacw. Jeszcze dzisiaj w niektrych
krajach rdziemnomorskich mona zobaczy podobne symbole, chocia nie maj ju one tak
wyranie seksualnego charakteru. Obecnie s to zwykle rogi jakiego duego samca, solidnie
przymocowane do wyszych partii zewntrznej ciany domu lub do naronej czci dachu.
Jednake mimo tych zabiegw kastracyjnych i cenzorskich, dziki ktrym drzewo poznania
cielesnego zamienio si w zwyke drzewo wiadomoci, a niedwuznaczny woreczek na
genitalia ustpi miejsca mniej jednoznacznemu krawatowi, istniej jeszcze dziedziny, w
ktrych agresywne symbole seksualne zachoway swoje pierwotne i wyraziste cechy. Do dzi
wystpuje to bardzo wyranie w sferze przeklestw i obelg.
Obelgi sowne czsto maj form falliczn. Niemal wszystkie prawdziwie nienawistne
przeklestwa zawieraj sowa z domeny seksu. Ich dosowne znaczenia odnosz si do
kopulacji lub do rozmaitych szczegw anatomii pci. Uywa si ich gwnie w momentach
76
skrajnej agresji, co take jest charakterystyczne dla seksu jako znamienia statusu i wyranie
wskazuje, jak seks przenosi si do sfery dominacji.
T sam tendencj wykazuj obelgi wizualne, ktre jako sposb wyraania wrogoci
rwnie miay rne formy falliczne. Tak powsta zwyczaj pokazywania jzyka. Wysunity
do przodu jzyk jest symbolem czonka w stanie erekcji. Wrogie gesty, z uyciem tzw. "rki
fallicznej", w rnych formach istniej od co najmniej dwch tysicy lat. Jeden z najstarszych
takich gestw polega na skierowaniu rodkowego palca, sztywno wyprostowanego z
zacinitej doni, ku osobie, ktra jest przedmiotem wzgardy. rodkowy palec jest symbolem
czonka, a zacinity kciuk i palec wskazujcy z jednej strony i pozostae dwa palce z drugiej
symbolizuj jdra. Gest ten by powszechnie stosowany w czasach rzymskich, a palec
rodkowy okrelano jako digitus impudicus lub digitus infamis. W cigu wiekw gest ten
ulega rnym modyfikacjom, ale wci wystpuje on w rnych czciach wiata. Zamiast
rodkowego bywa uywany palec wskazujcy, moe dlatego, e atwiej jest go utrzyma w tej
pozycji. Czasami wyciga si dwa palce: wskazujcy i rodkowy, co ma podkrela rozmiar
symbolicznego czonka. Tak uoon "rk falliczn" szybkimi ruchami unosi si zwykle
kilkakrotnie w kierunku osoby, ktr si chce obrazi, co symbolizuje ruchy kopulacyjne.
Dwa wycignite palce mog by zczone lub te rozdzielone na ksztat litery V.
W ostatnich czasach ta wanie forma ulega interesujcej modyfikacji: palce uoone
w liter V stay si znakiem zwycistwa. Zmiana ta nie da si sprowadzi do prostego
zapoyczenia pierwszej litery wyrazu "victoria" oznaczajcego zwycistwo. Nie bez
znaczenia byy tu rwnie waciwoci falliczne znaku. V zwyciskie rni si jednak od V o
intencji obraliwej pozycj rki. Osoba pokazujca znak V w intencji obraliwej zwraca
wewntrzn stron doni ku wasnej twarzy, podczas gdy pokazujc V zwyciskie, zwraca j
w kierunku tumu podziwiajcych j widzw. Z ich punktu widzenia oznacza to w efekcie, e
osoba dominujca, wykonujc znak V nacechowany triumfalnie, w istocie wykonuje znak
nacechowany obraliwie w ich imieniu -za nich, a nie przeciwko nim. Gdy patrz oni na
swego przywdc, widz wwczas rk w tej samej pozycji, w jakiej widzieliby j, gdyby
sami wykonywali znak nacechowany obraliwie. Za spraw zwyczajnego obrotu rki
falliczny znak obrazy staje si fallicznym znakiem ochrony. Jak ju zauwaylimy, groenie i
ochranianie nale do najwaniejszych aspektw dominacji. Jeeli osobnik dominujcy
wykonuje gest groenia skierowany do osoby z wasnej grupy, obraa j, ale jeli adresuje ten
sam gest do rzeczywistego lub domniemanego wroga, wwczas jego podwadni bd go
chwali za to, e ich broni. Myl, e przywdca moe cakowicie zmieni swj wizerunek za
77
spraw zwykego obrotu doni o 180 stopni, musi napawa zdumieniem, ale na tym wanie
polegaj dzisiejsze subtelnoci sygnaw seksu jako znamienia statusu.
Inna pradawna figura "fallicznej rki", rwnie sigajca co najmniej dwch tysicy
lat wstecz, to tak zwana "figa". Polega ona na zaciniciu doni w pi z kciukiem
wcinitym midzy palec wskazujcy i rodkowy. Koniuszek kciuka, niby od czonka,
lekko wystaje, wskazujc poddanego lub wroga. Wycignicie tak uoonej doni jest znane
niemal na caym wiecie i prawie wszdzie nosi nazw "pokazywanie figi". W jzyku
angielskim powiedzenie "nie dam za niego nawet figi" oznacza, e dana osoba nie zasuguje
nawet na to, by j obrazi.
Wiele przykadw takich "fallicznych rk" znaleziono na staroytnych amuletach i
innych ozdobach. Noszono je jako zabezpieczenie przed "zym spojrzeniem". W dzisiejszych
czasach uznano by pewnie takie emblematy za niewaciwe lub sprone, ale dawniej, gdy je
noszono, nie miay takiego charakteru. Suyy za najzupeniej przyzwoite ochronne symbole
seksu jako znamienia statusu. W szczeglnych sytuacjach symboliczny fallus by postrzegany
jako co godnego uznania, a nawet czci, jako magiczny str gotw do niszczenia, ale nie
swoich, lecz tych, co zagraali z zewntrz. Podczas rzymskich Liberaliw ogromny fallus
umieszczony na wspaniaym rydwanie przejeda przez miasto w uroczystym pochodzie, a
na rodku gwnego placu kobiety, nie wyczajc najbardziej szacownych matron,
uroczycie ozdabiay go girlandami, "aby wyzwoli kraj od zych urokw". W redniowieczu
na zewntrznych cianach wielu kociow widniay fallusy majce chroni przed zymi
siami, ale prawie wszystkie zostay pniej zniszczone jako "niemoralne".
Celom fallicznym suyy nawet roliny. Mandragora, rolina o korzeniach w ksztacie
fallusa, bya szeroko uywana jako amulet ochronny. Aby wzmocni jej symboliczne
dziaanie, osadzano w korzeniu ziarnka prosa lub jczmienia, po czym wkopywano go na
powrt w ziemi na okoo dwadziecia dni, czekajc, a ziarna wypuszcz pdy. Potem
wykopywano go i przycinajc pdy, modelowano korze na ksztat owosienia onowego. W
takiej postaci rolina ta podobno tak skutecznie chronia waciciela przed niekorzystnym
dziaaniem si zewntrznych, e jego dochody z kadym rokiem podwajay si.
Przykadami symbolizmu fallicznego mona by zapeni ca ksik, ale jak
mniemam, te, ktre przytoczyem, wystarcz, aby wykaza wielk powszechno i
zrnicowanie tego zjawiska. Omawiajc jeden z elementw agresywnego mskiego popisu
seksu jako znamienia statusu, erekcj czonka, dotknlimy zaledwie tematu. Poza tym
istniay rne inne wane zjawiska, ktrych nie mona pomin. Jak ju podkrelaem, dla
osobnika mskiego pierwotnym i najprostszym wzorcem kopulacyjnym jest zdecydowany i
78
agresywny w swojej istocie akt penetracji. W pewnych warunkach moe on wic peni
funkcj seksu jako znamienia statusu. Mczyzna moe mie stosunek z kobiet bardziej po
to, by dowartociowa swoje mskie ego ni po to, by osign ktrykolwiek z dziewiciu
omwionych wyej celw uprawiania seksu. Wwczas moe on mwi o dokonaniu
"podboju", jakby chodzio o bitw, a nie o akt pciowy. Uywajc sowa "mwi", mam na
myli jego znaczenie dosowne, poniewa chwalenie si przed innymi mczyznami jest
istotnym elementem zwyciskiego seksu jako znamienia statusu. Gdy mczyzna zachowuje
milczenie, sukcesem karmi si tylko jego wasne ego, ale jego status zyska znacznie wicej,
jeli pochwali si znajomym. Kada kobieta, ktra si o tym dowie, bdzie dobrze wiedziaa,
z jakiego rodzaju seksem miaa do czynienia. Natomiast szczegy aktw pciowych, ktrych
funkcj jest tworzenie wizi pary, s spraw czysto osobist.
Mczynie wykorzystujcemu kobiety dla celw seksu jako znamienia statusu
najbardziej zaley na popisaniu si. Moe si on nawet zadowoli pokazaniem podlegych mu
kobiet swojej grupie, nie zadajc sobie wcale trudu spkowania z nimi. Taki popis jest czsto
zupenie wystarczajcy, jeli tylko wszyscy dokadnie widz, e kobiety te s mu
podporzdkowane.
Ogromne haremy wadcw w niektrych kulturach suyy rwnie gwnie do
demonstracji seksu jako znamienia statusu. Nie wiadczyy bynajmniej o istnieniu
zwielokrotnionych wizi pary. Zdarzao si czsto, e ktra z on stawaa si ulubienic i
wwczas powstawa z jej udziaem jaki rodzaj wizi pary, ale rycho gr bra interes seksu
jako znamienia statusu. Sytuacj wyraao proste rwnanie: potga wadzy = liczba kobiet w
haremie. Czasami kobiet byo tak wiele, e wadcy nie starczao ani czasu, ani si, aby
uprawia seks ze wszystkimi, ale by wykaza sw jurno, stara si spodzi jak najwicej
potomstwa. Wspczesny nastpca pana na haremie musi zwykle zadowoli si dugim
szeregiem kobiet, nad ktrymi kolejno obejmuje panowanie, zamiast zgromadzi je wszystkie
naraz wok siebie. Jego reputacja opiera si na sowach, a nie na efektownych, widocznych
popisach potencji seksualnej.
Naley te wspomnie o specjalnym nastawieniu, jakie maj zwolennicy seksu
heteroseksualnego jako znamienia statusu do mczyzn homoseksualnych. Jest to stosunek
szczeglnej wrogoci i pogardy, spowodowany podwiadomym przekonaniem, e "jeli nie
uczestnicz oni w grze, nie mona ich pokona". Innymi sowy, brak seksualnego
zainteresowania kobietami ze strony homoseksualnych mczyzn daje im nieuczciwe fory w
seksualnej walce o status, gdy bez wzgldu na to, ile kobiet zniewoli heteroseksualny
rekordzista, na homoseksualicie nie zrobi to adnego wraenia. Dlatego naley go pokona,
79
omieszajc.
Rzecz
jasna
wiecie
homoseksualistw,
podobnie
jak
wrd
heteroseksualistw, trwa ostre wspzawodnictwo seksualne w walce o status, ale nie wpywa
to w najmniejszym stopniu na lepsze wzajemne zrozumienie midzy tymi dwiema grupami,
jako e obiekty, o ktre toczy si walka w tych dwch grupach, tak bardzo rni si od
siebie.
Gdy wspczesnemu mczynie uprawiajcemu seks jako znami statusu nie uda si
dokona rzeczywistych podbojw, ma on jeszcze wiele innych moliwoci. Niezbyt pewny
siebie osobnik moe si wypowiedzie opowiadajc sprone dowcipy. Implikuj one, e ten,
kto je opowiada, jest wyczynowcem seksualnym, ale obsesyjne i uporczywe opowiadanie
spronych dowcipw moe wzbudzi u suchajcych pewne podejrzenia. Mog oni dostrzec
w tym mechanizm kompensacyjny.
Mczyni o silnym poczuciu niszoci bywaj klientami prostytutek. Wspominaem
ju o innych funkcjach tego rodzaju aktywnoci seksualnej, ale najwaniejsz jest chyba
podniesienie statusu. Najistotniejsz cech tej formy seksu jako znamienia statusu jest to, e
kobieta ulega tu upodleniu. Mczyzna, jeli tylko dysponuje pewn iloci gotwki, moe
da seksualnej ulegoci. wiadomo, e dziewczyna nie aprobuje jego awansw, ale
mimo to poddaje mu si, moe tylko wzmaga jego poczucie siy i przewagi nad ni. Inn
moliwoci jest pokaz striptizu. Tu take, za niewielk sum pienidzy, kobieta rozbiera si
do naga, poniajc si przy tym i tym samym podnoszc status ogldajcych j mczyzn.
Istnieje okrutny rysunek satyryczny na temat striptizu, podpisany po prostu "tripes-tease",
czyli dranienie flakw. Pokazuje on nag dziewczyn, ktra ju zdja z siebie wszystko, ale
wci syszy okrzyki "jeszcze", wic nacina sobie brzuch i z uwodzicielskim umiechem, w
takt muzyki; zaczyna wyrywa sobie wntrznoci. Ten okrutny komentarz pokazuje, e
mwic o striptizie, wkraczamy w domen skrajnej formy seksu jako znamienia statusu, czyli
w domen sadyzmu.
Rwnie niesmaczne jak oczywiste jest to, e im drastyczniejsza jest mska potrzeba
dowartociowania ego, tym bardziej desperackich rodkw wymaga jej zaspokojenie. Im
bardziej poniajce i gwatowne jest dziaanie, tym skuteczniejsze dowartociowanie.
Wikszo mczyzn nie potrzebuje ucieka si do tak skrajnych sposobw, gdy ycie w
normalnym spoeczestwie zapewnia im wystarczajc pewno siebie.
Jednake w warunkach superplemiennych, w ktrych yje niewielka liczba osb
dominujcych i masa ulegych im poddanych i gdzie istnieje silna presja na podnoszenie
statusu, mona dostrzec wzrost tendencji do mnoenia zachowa sadystycznych. U
wikszoci mczyzn ograniczaj si one do sfery wyobrani, ich sadystyczne fantazje nigdy
80
I ostatnia sprawa wica si z seksem jako znamieniem statusu. Jest rzecz godn
zastanowienia, e u niektrych osobnikw o niezwykle silnej dzy wadzy wystpoway
nieprawidowoci w budowie organw pciowych. Na przykad sekcja zwok Hitlera ujawnia,
e
mia
on
tylko
jedno
jdro.
Podczas
sekcji
zwok
Napoleona
stwierdzono
kulturach seks odgrywa i odgrywa wan rol, choby dlatego, e wci jest obecny w
umysach ludzi jako co, co naley tumi. To chyba prawda, e nikt nie jest tak optany
seksem jak fanatyczny purytanin.
Rozmaite czynniki wpywajce na ksztatowanie si superseksu s ze sob wzajemnie
powizane. Gwny z nich to wyksztacenie si ogromnego mzgu. Doprowadzio ono do
przeduenia dziecistwa, co z kolei oznacza dugotrwao rodziny. Naleao wic tworzy i
utrzymywa zwizki par. Dlatego seks sucy ksztatowaniu si wizi pary i seks
podtrzymujcy wi pary powsta jako uzupenienie seksu pro kreacyjnego. Gdy sposoby
aktywnego zaspokojenia popdu seksualnego okazay si trudno osigalne, pomysowo
czowieka z ogromnym mzgiem stworzya moliwoci zastosowania rnych technik
sucych do rozadowania fizjologicznych napi seksualnych. Charakterystyczny dla
czowieka wzmoony popd do szukania nowoci, a take jego wzmoona ciekawo i
wynalazczo spowodoway znaczny przyrost seksu eksploratorskiego. Wysoka efektywno
ogromnego mzgu pozwolia czowiekowi tak zorganizowa sobie ycie, e ma on coraz
wicej wolnego czasu, a przy tym sta si bardziej wymagajcy, jeli idzie o sposb jego
wypenienia. Dlatego powstay warunki, w ktrych moe rozkwita czysty seks - seks dla
przyjemnoci. Nadmiar wolnego czasu zrodzi seks dla zabicia czasu. Gdy natomiast napicia
i stresy ycia w superplemieniu stay si zbyt silne, czowiek sign po seks jako rodek
uspokajajcy. Pogbiajca si zoono ycia superplemienia przyniosa postpujcy podzia
pracy i specjalizacj, w ktr to orbit zostaa wcignita take sfera seksu w postaci seksu
sprzedajnego. Wreszcie, w zwizku z rosncym znaczeniem problemw dominacji i statusu w
rozlegej strukturze superplemienia, seks coraz szerzej przenosi si do innych nieseksualnych
dziedzin, przybierajc wszechobecn posta seksu jako znamienia statusu.
Najwiksze zamieszanie w dziedzinie seksu powstao w zwizku ze sprzecznoci,
jaka zachodzi midzy kategoriami, ktrych zasadnicz funkcj jest reprodukcja (seks
prokreacyjny, seks ksztatujcy wizi pary i podtrzymujcy wizi pary), a kategoriami
zasadniczo niereprodukcyjnymi. W czasach poprzedzajcych er piguek antykoncepcyjnych,
gdy wszelkie rodki antykoncepcyjne byy zakazane, trudno dostpne lub nieskuteczne, seks
prokreacyjny stanowi gwne zagroenie dla seksu poszukiwawczego i wszystkich
pozostaych jego kategorii. Nawet w tak zwanym "raju ery pigukowej", postrzeganym przez
niektrych jako epoka niepohamowanej rozwizoci, problem jest jeszcze daleki od
rozwizania, bowiem podstawowa funkcja stosunkw seksualnych u ludzi, jak jest tworzenie
wizi pary, pozostaje wci niezmienna. Szeroko rozpowszechniona beztroska rozwizo
jest i pozostanie mitem. Jest to mit zrodzony z mylenia yczeniowego, przynalenego do
83
seksu jako znamienia statusu, ktry na zawsze pozostanie w sferze ycze. Wystpujcy u
czowieka silny popd do czenia si w pary, ktry -ujmowany w kategoriach ewolucyjnych
-ma swe rdo w zwikszeniu obowizkw rodzicielskich, bdzie dalej istnia, bez wzgldu
na przyszy postp w dziedzinie antykoncepcji. Nie znaczy to, e postp ten nie bdzie mia
wpywu na nasz aktywno seksualn. Wprost przeciwnie, zmieni on radykalnie nasze
zachowanie. Udoskonalone, pozbawione skutkw ubocznych rodki antykoncepcyjne, zanik
chorb wenerycznych i wci rosnce zaludnienie spowoduj spektakularny wzrost
nieprokreacyjnej aktywnoci seksualnej. Nie ma co do tego wtpliwoci. Podobnie nie ma
wtpliwoci, e nasili to sprzeczno midzy takimi formami uprawiania seksu a
wymaganiami stawianymi przez wizi pary. Niestety ucierpi na tym dzieci, a nie tylko ich
yjcy w seksualnym bezadzie rodzice.
Byoby nam duo atwiej, gdyby nasze rodzicielstwo -jak pokrewnych nam map stawiao nam mniej wymaga i gdybymy w naturalny sposb byli bardziej swobodni w
sferze seksualizmu. Wwczas moglibymy wzbogaca i wzmaga nasz aktywno seksualn
rwnie atwo, jak wzbogacamy zakres naszych dziaa zwizanych z utrzymaniem ciaa w
czystoci. Jeli bezkarnie spdzamy cae godziny w azience, chodzimy do masaystw i
fryzjerw, odwiedzamy salony piknoci, anie tureckie i orientalne, baseny kpielowe czy
sauny -w ten sam sposb moglibymy, bez adnych konsekwencji, bra udzia w duszych
eskapadach erotycznych w dowolnym czasie i z dowoln osob. Tymczasem w istocie wydaje
si, e nasza podstawowa natura zwierzca zawsze bdzie staa temu na przeszkodzie, a
przynajmniej powstrzyma taki bieg zdarze. dopki nie dokona si w nas jaka podstawowa
zmiana genetyczna.
Jedyna nadzieja, e stojc przed koniecznoci sprostania coraz wikszym
wymaganiom stawianym przez sprzecznoci tkwice w superseksie, nauczymy si zrczniej
prowadzi t gr. Mona przecie, mimo wszystko, oddawa si przyjemnociom jedzenia,
nie naraajc si na otyo czy chorob. Z seksem sztuka ta jest trudniejsza, czego dowodem
jest ogromna w kadym spoeczestwie liczba nienawistnych zazdronikw, zamanych serc,
nieszczliwych rozbitych rodzin i nie chcianego potomstwa.
Nic dziwnego, e superseks sta si tak wielkim problemem dla miejskiej super mapy.
Nic dziwnego, e tak czsto si go naduywa. Moe on dostarczy czowiekowi najwyszej
satysfakcji fizycznej i emocjonalnej. Ale gdy co le si ukada, seks moe by dla czowieka
przyczyn najwikszych cierpie. Poszerzajc jego zakres, wzbogacajc go i manipulujc
nim, czowiek zwikszy moliwoci seksu jako rda satysfakcji, ale te jako rda udrki.
Niestety, nie ma w tym nic dziwnego. W wielu innych sferach zachowania ludzkiego spotyka84
85
4.
Pytanie: Jaka jest rnica midzy czarnymi tubylcami, ktrzy wiartuj biaego
misjonarza, a zgraj biaych linczujcych bezbronnego Murzyna? Odpowied: Niewielka, a
dla ofiar -adna. Bez wzgldu na przyczyny, wyjanienia czy motywy -podstawowy
mechanizm zachowania jest ten sam: czonkowie grupy swoich atakuj czonka z grupy
obcych.
Zagbiajc si w ten temat, wchodzimy w dziedzin, w ktrej trudno nam bdzie
zachowa obiektywizm. Przyczyna jest oczywista: kady z nas jest czonkiem jakiej grupy
swoich trudno bada problem konfliktw midzy grupowych, nie stajc -nawet niewiadomie
-po ktrej stronie. Jednak zarwno ja, dopki nie skocz pisa tego rozdziau, jak i
czytelnik, pki nie skoczy go czyta, musimy wyj poza nasze grupy i spojrze z gry na
ludzkie pole bitewne nieuprzedzonym okiem wznoszcego si nad nim Marsjanina. Nie
bdzie o atwe i musz od razu jasno stwierdzi, e nic z tego, co tu napisz, nie powinno by
odczytane jako faworyzowanie jakiej grupy kosztem innej albo jako prba uznania, e jedna
grupa jest w jaki niewtpliwy sposb lepsza od innej.
Uywajc do prymitywnego argumentu z dziedziny ewolucji, mona by powiedzie,
e jeli dwie grupy ludzi wchodz we wzajemny konflikt i jedna z nich niszczy drug, to
zwycizca odnosi biologiczny sukces nad pokonanym. Ale jest to spojrzenie ograniczone i
argumentu tego nie mona uy, jeli potraktuje si gatunek jako cao. Spojrzenie szersze
pozwala j sobie uzmysowi, e gatunek jako cao odnisby jeszcze wikszy sukces, gdyby
ci sami ludzie potrafili wspzawodniczy ze sob, yjc obok siebie w pokoju.
Nam potrzebne jest wanie to szersze spojrzenie. Jeeli wydaje si nam ono
oczywiste, to jest tu sporo do wyjanienia. Nie naleymy do gatunkw rozmnaajcych si na
skal masow przez taro, jak niektre rodzaje ryb, ktre jednorazowo produkuj tysice
maych, z ktrych wikszo jest skazana na zagad, a jedynie kilka przeywa. U ludzi w
procesie rozmnaania nie liczy si ilo, lecz jako, co oznacza mniejsz liczb potomstwa,
ale za to duszy ni u innych stworze okres pielgnacji, dbaoci i stara o nie. Blisko
dwadziecia lat powicania si rodzicielskich potomkowi, a nastpnie naraenie go na
zasztyletowanie, zastrzelenie, spalenie czy zbombardowanie przez cudze potomstwo, trzeba
uzna, zupenie niezalenie od innych wzgldw, za cakowicie nieracjonalne z punktu
widzenia skutecznoci dziaania. A jednak w okresie nieco duszym ni jedno stulecie (od
roku 1820 do 1945) nie mniej ni 59 milionw istot ludzkich zostao zabitych w takich czy
86
innych konfliktach midzy grupowych. To jest wanie rzecz trudna do wyjanienia, skoro
umys ludzki uwaa za oczywist myl, e lepiej byoby y w pokoju. Opisujemy te
zabjstwa, mwic, e ludzie zachowuj si "jak zwierzta", ale gdyby si nam udao znale
dzikie zwierz, ktre wykazywaoby oznaki takiego dziaania, byoby stosowniej powiedzie,
e zachowuje si ono jak ludzie. W rzeczywistoci jednak takiego stworzenia nie mona
znale. Mamy tu do czynienia z jeszcze jedn wtpliwej wartoci cech, ktra czyni z
czowieka gatunek unikatowy.
Z biologicznego punktu widzenia czowiek ma wrodzone poczucie koniecznoci
obrony samego siebie, swojej rodziny i swojego plemienia. Czowiek zmuszony jest do tego, i
to w sposb bezwzgldny, jako tworzcy pary, terytorialnie ograniczony i yjcy w grupie
ssak naczelny. Jeeli jemu samemu, jego rodzinie lub jego plemieniu zagraa jaka przemoc,
w naturalny sposb zareaguje on kontr przemoc. Jak dugo istnieje szansa odparcia ataku,
biologicznym obowizkiem czowieka jest prba uczynienia tego za pomoc wszystkich
dostpnych mu rodkw. Wiele innych stworze znajduje si w identycznej sytuacji, ale w
warunkach naturalnych ilo rzeczywistej przemocy fizycznej jest ograniczona. Zwykle jest
to niewiele wicej ni groba uycia przemocy, na ktr odpowiedzi jest podobna kontr
groba. Jak si wydaje, gatunki stosujce rzeczywist przemoc wyniszczyy si wzajemnie, co
jest dla nas lekcj, ktrej nie powinnimy zignorowa.
Wydaje si to do proste, ale ostatnie kilka tysicy lat historii czowieka nadmiernie
obciyo nasz baga ewolucyjny. Czowiek jest wci czowiekiem, a rodzina rodzin, ale
plemi nie jest ju plemieniem. Jest ono superplemieniem. Jeli mamy w ogle zrozumie
brutalno naszych konfliktw narodowych, ideowych i rasowych, musimy jeszcze raz
przeanalizowa istot sytuacji superplemiennej. Widzielimy ju niektre rodzce si w niej
napicia, a wic agresje zwizane z walk o status. Obecnie musimy przyjrze si temu, w
jaki sposb stworzya ona i wzmocnia napicia zewntrzne, a wic midzy jedn grup a
drug.
Jest to historia pena bolesnych szczegw. Pierwszy krok stanowio osiedlenie si w
staych miejscach zamieszkania. W ten sposb uzyskalimy co, czego naleao broni. Nasi
najblisi krewni, mapy, yj zwykle w wdrownych stadach. Kade stado zajmuje pewne
wasne terytorium, w obrbie ktrego cigle jednak zmienia miejsce pobytu. Jeeli dwie
grupy spotkaj si ze sob, groc sobie nawzajem, nie dochodzi do jakich powaniejszych
incydentw. Po prostu oddalaj si od siebie i kada grupa zajmuje si swoimi sprawami. Gdy
pradawni ludzie ograniczyli swoje terytoria, naleao uszczelni system obronny. Ale w
dawnych czasach obszary byy tak ogromne, a ludzi tak mao, e wystarczao miejsca dla
87
92
Poniewa caa ludno kuli ziemskiej wynosi nieco ponad 3 miliardy istot ludzkich,
podgatunek biaych uzyska przewag, stanowic ponad 55 procent tej caoci. Tu za nimi,
na drugim miejscu, znajduje si podgatunek mongoloidw, stanowicy 37 procent, a na
trzecim -podgatunek negroidw, stanowicy 7 procent caej ludnoci.
Z koniecznoci s to liczby przyblione, ale daj pewien obraz oglny. Nie mog one
by dokadne, gdy, jak ju wyjaniaem, cech charakterystyczn podgatunku jest to, e
stapia si on ze swymi ssiadami tam, gdzie zasigi podgatunkw stykaj si. Sprawa
komplikuje si jeszcze bardziej z powodu coraz lepiej funkcjonujcych rodkw transportu.
Nastpi ogromny wzrost migracji i przemieszczania si poszczeglnych populacji
podgatunkowych i w ten sposb w wielu rejonach wystpiy bogate mieszaniny i nastpuj
dalsze procesy stapiania si. Dzieje si tak mimo antagonizmw midzy grupami swoich i
grupami obcych i mimo krwawych konfliktw, a jest to moliwe, poniewa poszczeglne
podgatunki mog wci swobodnie i skutecznie kojarzy si midzy sob.
Gdyby rozmaite podgatunki ludzkie przez duszy czas pozostaway w geograficznej
izolacji, mogoby doj do podziau na odrbne gatunki, z ktrych kady, zgodnie ze
zwykym biegiem rzeczy byby przystosowany pod wzgldem fizycznym do swych lokalnych
warunkw klimatycznych i rodowiskowych. Jednake coraz sprawniejsze pod wzgldem
technicznym panowanie ludzi nad rodowiskiem w poczeniu z coraz wiksz ich
mobilnoci sprawiy, e w ewolucyjny kierunek rozwoju straci racj bytu. Z zimnym
klimatem uporano si rnymi sposobami, poczynajc od ubra i kominkw, a koczc na
centralnym ogrzewaniu. Upay pokonano przy uyciu lodwek i klimatyzacji. I tak na
95
Miasto jawi si ogromne: Wchodzc do, idziemy wielk, szerok ulic... siedem lub
osiem razy szersz od ulicy Warmoes w Amsterdamie... wida tam wiele bocznych ulic, ktre
take biegn prosto.
...Porzdne domostwa w tym miecie stoj rwno obok siebie, tak jak domy w
Holandii.
Dwr krlewski jest ogromny, a wewntrz jest tam wiele dziedzicw otoczonych
krugankami...
...Zapuciem si tak daleko w gb dworu, e zostawiem za sob a cztery takie
wielkie dziedzice i gdziekolwiek spojrzaem, widziaem dugi szereg bram prowadzcych do
dalszych miejsc...
Z opisu tego nie wyania si wioska lepianek. Nie mona tez uzna twrcw tych
staroytnych
cywilizacji
zachodnioafrykaskich
za
nieokrzesanych,
wymachujcych
czowieka miay jedno rdo, ale dawno, dawno temu Murzynw dotkn jaki kataklizm
fizyczny i moralny i dlatego najwaciwsza jest dla nich rola niewolnikw. Pewien
amerykaski ksidz piszcy w poowie ubiegego wieku wyrazi to bardzo jasno:
Murzyn jest zastanawiajcym rodzajem stworzenia, obecnie nie podlegajcego
zmianom, podobnie jak liczne rodzaje zwierzt domowych. Murzyn pozostanie tym, czym
jest, chyba e jego ksztat zmieni si na skutek domieszki innych ras, na sam myl o czym
robi si niedobrze. Jego inteligencja stoi znacznie niej od inteligencji biaych, o ile wiemy,
jest on te cakowicie niezdolny do kierowania sob. Zosta powierzony naszej opiece.
Niewolnictwo znajduje swoje uzasadnienie w Pimie witym... Okrela ono obowizki
panw i niewolnikw... moemy skutecznie broni naszych instytucji sowem pochodzcym
od Boga.
Tymi sowami urga on wczesnym reformatorom chrzecijastwa. Jakim prawem
omielali si przeczy Biblii?
Stwierdzenie to, sformuowane po kilku wiekach eksploatacji, dowodzi, e dawna
wiedza o staroytnej cywilizacji Murzynw afrykaskich ulega kompletnemu utajnieniu.
Gdyby jej nie utajniono, kamstwo, e s oni "cakowicie niezdolni do kierowania sob",
wyszoby na jaw, a caa argumentacja i wszelkie uzasadnienia stayby si bezzasadne.
Monogenetykom przeciwstawiali si poligenetycy. Uwaali oni, e kada "rasa"
zostaa stworzona osobno i posiada wasne cechy, wasne zalety i wasne wady. Niektrzy
poligenetycy uwaali, e wiat zamieszkuje a pitnacie rnych gatunkw czowieka. Mieli
te co dobrego do powiedzenia o Murzynach:
Doktryna poligenetyczna przypisuje poledniejszym rasom ludzkim bardziej
zaszczytne miejsce ni doktryna przeciwna. By z natury poledniejszym od innego
czowieka pod wzgldem inteligencji, siy czy te urody to nic upokarzajcego. Mona
natomiast czu wstyd z powodu doznania fizycznego lub moralnego upadku, zejcia na niszy
poziom w hierarchii stworze.
To take napisano w poowie dziewitnastego wieku. Mimo rnicy postaw, podejcie
poligenetyczne take oczywicie akceptuje ide niszoci rasowych. Tak czy owak, Murzyni
byli przegrani.
Stare postawy zachoway si w rnych formach nawet wtedy, gdy amerykascy
niewolnicy oficjalnie uzyskali wolno. Gdyby Murzyni nie byli obarczeni swymi fizycznymi
"odznakami" przynalenoci do grupy obcych, atwo zostaliby zasymilowani w swym nowym
superplemieniu. Jednak wygldem odrniaj si od reszty, co pozwolio zachowa dawne
uprzedzenia. Pierwotne kamstwo o trwaej niszoci kultury murzyskiej, ktra miaa by
98
dowodem niszoci samych Murzynw, wci tkwio w umysach ludzi biaych. Dlatego
zachowywali si stronniczo, stale zaogniajc wzajemne stosunki. Takie zachowanie
cechowao nawet ludzi najbardziej inteligentnych i skdind owieconych. Tak wic ciga
niech do czarnych trwaa, a urzdowo przyznana im wolno jeszcze j wzmoga. Musiao
to mie okrelone nastpstwa. Poniewa niszo Murzynw amerykaskich bya tylko
mitem, wymylonym za spraw faszowania historii, gdy tylko opady z nich kajdany niewoli,
przestali oni zachowywa si jak istoty nisze. Zaczli si wic buntowa, dajc
prawdziwej, a nie tylko urzdowej rwnoci.
Te prby spotkay si z irracjonalnymi gwatownymi sprzeciwami. Rzeczywiste
kajdany zastpiono kajdanami niewidzialnymi. Stali si ofiarami segregacji, dyskryminacji i
wszelkich upokorze. Przewidzieli to dawni reformatorzy. W ubiegym wieku, cakiem serio,
zgoszono propozycj, aby wszystkich Murzynw amerykaskich "sowicie wynagrodzi" za
to, co przeszli, i wysa z powrotem do rodzimej Afryki. Ale na skutek takiej repatriacji nie
wrciliby oni ju przecie do swej dawnej cywilizacji, ktra dawno zostaa zniszczona. Nie
byo moliwoci powrotu w przeszo i naprawienia zaistniaych szkd. Pozostali wic,
usiujc zdoby to, co im si naley. Po wielokrotnych niepowodzeniach zaczli traci
cierpliwo i dlatego w okresie ostatniego pwiecza ich bunty nie tylko nie wygasy, lecz
jeszcze przybray na sile. Liczba czarnych Amerykanw wzrosa do okoo dwudziestu
milionw. Stanowi zatem si, z ktr naley si liczy, a murzyscy ekstremici zostali
zepchnici na polityczne pozycje ju nie zwykej rwnoci, lecz wrcz czarnej dominacji.
Wydaje si, e nad Ameryk zawisa groba drugiej wojny domowej.
Mylcy biali Amerykanie rozpaczliwie walcz ze swoimi uprzedzeniami, ale trudno
jest zapomnie okrutn indoktrynacj z lat dziecistwa. Podstpnie wkrada si teraz nowy
rodzaj uprzedzenia, jakim jest nadkompensacja. Poczucie winy rodzi przesadn yczliwo i
przesadn ch pomagania, co prowadzi do stosunkw rwnie faszywych jak poprzednie.
Murzyni wci nie s traktowani jako odrbne osoby ludzkie. Wci postrzegani s jak
czonkowie grupy obcych. Fasz ten znakomicie uchwyci pewien amerykaski piosenkarz
murzyski, ktry po przesadnie entuzjastycznej owacji biaej widowni w ostrych sowach
zwrci na to uwag mwic, e czuliby si gupio, gdyby si okazao, e jest on biaym
czowiekiem z pomalowan na czarno twarz.
Dopki podgatunki ludzkie nie przestan traktowa innych podgatunkw ludzkich tak,
jakby z cech fizycznych wynika miay jakie cechy umysowe, i dopki na kolor skry nie
przestanie si reagowa jak na celowo noszon odznak wrogiej grupy obcych, nie ustan
bezsensowne, wyniszczajce i krwawe konflikty. Nie staram si dowie, e moliwe jest
99
100
gatunek
ludzki
ma
wsplny
zakres
wzorcw
zachowania.
Midzy
nosimy, wszyscy jestemy nagimi mapami. Lepiej o tym pamita, gdy przystpujemy do
zabawy w te nasze grupowe gry w "swoich" i "obcych" i gdy cinienie ycia w
superplemieniu sprawia, e gry te wymykaj si spod naszej kontroli, a my stwierdzamy, e
jestemy o krok od przelewu krwi ludzi, ktrzy pod innym przybraniem s dokadnie tacy
sami jak my.
To powiedziawszy, mimo wszystko czuj si nieswojo. atwo zgadn dlaczego. Z
jednej strony stwierdziem, e popd do tworzenia grup swoich jest nielogiczny i irracjonalny,
z drugiej za strony -e warunki na tyle dojrzay do walki midzygrupowej, e jedyn nasz
nadziej jest zastosowanie racjonalnej i inteligentnej kontroli. Zachcanie do racjonalnego
kontrolowania czego, co jest gboko nieracjonalne, moe by poczytane za przejaw
nieuzasadnionego optymizmu z mojej strony. By moe postulat, by procesy racjonalnego
mylenia wykorzysta chocia jako pomoc w rozwizaniu problemu, nie jest zbyt
wygrowany, ale na razie nic nie wry, e one same pozwol tego dokona. Wystarczy tylko
spojrze, jak najzupeniej sprawni intelektualnie protestujcy wal po gowach policjantw
transparentami z napisem "Powstrzyma przemoc", albo posucha, jak najznakomitsi
politycy popieraj wojn "dla zapewnienia pokoju" -aby sobie uwiadomi, e racjonalna
powcigliwo w takich sprawach jest czym do zudnym. Trzeba tu czego innego.
Musimy znale jaki sposb, by u rda rozprawi si z tymi czynnikami naszej ludzkiej
kondycji, ktre tak skutecznie pchaj nas do uywania przemocy w stosunkach
midzygrupowych.
Jakkolwiek mwiem ju, co to takiego, warto jeszcze przypomnie, co mam na myli.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
ludzi.
wsptowarzyszom.
102
broni swego obszaru przed innymi samcami tego samego gatunku. Pojedynczy samczyk -w
tej sytuacji samotnik -reprezentuje "grup swoich", a kady z jego posiadajcych swj wasny
rewir rywali reprezentuje "grup obcych". W naturalnych warunkach, w rzece lub w potoku,
kady samczyk ma do miejsca i dlatego wrogie spotkania z rywalami ograniczaj si na
og do pogrek i kontr pogrek. Dusze walki zdarzaj si rzadko. Jeeli nakoni si
dwch samczykw do zbudowania gniazd po dwch przeciwnych stronach dugiego
akwarium, wwczas, podobnie jak w warunkach naturalnych, spotykaj si one, groc sobie
nawzajem, mniej wicej w poowie zbiornika. Nie dochodzi do adnych gwatownych akcji.
Jeli jednak wodorosty do budowania gniazd umieci si w maych ruchomych pojemnikach,
prowadzcy dowiadczenie moe te pojemniki przysuwa coraz bliej do siebie i w ten
sposb sztucznie zagszcza terytoria. W miar zbliania si pojemnikw gospodarze
terytoriw coraz wyraniej demonstruj swoj wrogo. Wreszcie system zrytualizowanych
pogrek i kontr pogrek puszcza i wywizuje si ostra walka. Zapominajc o budowaniu
gniazd, samczyki nieustannie skubi i szarpi sobie wzajemnie petwy, a ich wiatek staje si
nagle scen przemocy i brutalnoci. Gdy tylko jednak znw odsunie si od siebie pojemniki z
gniazdami, powraca pokj, a pole bitwy ucisza si, by znw sta si aren nieszkodliwych,
zrytualizowanych demonstracji pogrek.
Lekcja ta jest do pouczajca. Gdy mae, pierwotne plemiona ludzi rozrosy si do
wymiarw superplemion, miao to w istocie niemal taki sam skutek, jakbymy na sobie
samych przeprowadzali dowiadczenie z ciernikami. Jeeli ludzkie zoo ma si czego
nauczy od zwierzcego zoo, musimy zwrci szczegln uwag na ten drugi etap tego
dowiadczenia.
Patrzc bezlitonie obiektywnym okiem ekologa na pene przemocy zachowanie si
gatunkw yjcych w warunkach przeludnienia, dostrzega si dziaanie samo ograniczajcego
si mechanizmu adaptacyjnego. Mechanizm ten mona opisa jako okruciestwo wobec
jednostki, a dobrodziejstwo dla gatunku. Kady bowiem gatunek ma swj wasny "puap"
populacyjny. Jeeli liczby przekrocz ten puap, nastpuje jakie miercionone dziaanie
interwencyjne, w wyniku ktrego liczby znowu malej. Warto w tym wietle przez chwil
zastanowi si nad przemoc w wiecie u ludzi.
By moe zabrzmi to bezdusznie, ale wydaje si, e od chwili gdy po raz pierwszy,
jako gatunek, dowiadczylimy przeludnienia, gorczkowo poszukujemy sposobw
skorygowania tej sytuacji i zmniejszenia liczby nas samych tak, by bya ona waciwsza z
biologicznego punktu widzenia. Dziaanie to nie ogranicza si do masowych rzezi takich jak
wojny, zamieszki, bunty i rewolucje. Pomysowo nasza nie zna granic. W cigu wiekw
104
postawy, wkrtce stanie si ona zupenie niemoliwa. Pojawi si co, co zredukuje liczb
ludnoci bez wzgldu na nasze dziaania. Moe bdzie to wzrost liczby zaburze
umysowych, ktry doprowadzi do szaleczego i nie kontrolowanego stosowania broni o
wielkiej sile raenia. Moe bd to rosnce zanieczyszczenia chemiczne albo byskawicznie
szerzce si choroby, przybierajce rozmiary epidemii. Stoimy przed wyborem: albo
pozostawi sprawy losowi, albo prbowa wpyn na zmian sytuacji. Jeeli wybierzemy to
pierwsze, istnieje realne niebezpieczestwo, e potny i gwatowny wzrost demograficzny
zniszczy w kocu nasze systemy obronne: jego skutki bd porwnywalne do skutkw
pknicia tamy i bdzie to cakowita zagada naszej cywilizacji. Jeeli za wybierzemy drug
z tych moliwoci, potrafimy moe zapobiec katastrofie. Jak przeto zabieramy si do
wdroenia waciwej metody kontrolowania sytuacji?
Pomys narzucenia jakiego szczeglnego sposobu powstrzymujcego rozmnaanie
si i skierowanego przeciw yciu jest sprzeczny z waciwym nam duchem wsppracy.
Jedyn moliwoci jest zachcanie do dobrowolnej kontroli. Moglibymy oczywicie
promowa i nobilitowa coraz bardziej niebezpieczne sporty i rozrywki. Moglibymy
popularyzowa samobjstwa ("Nie czekaj na chorob -umieraj teraz, bezbolenie!"), albo te
wykreowa nowy, wyrafinowany kult celibatu ("czysto to rado"). Mona by zaangaowa
agencje reklamowe na caym wiecie do szerzenia przekonywajcej propagandy, ktra
wychwalaaby zalety natychmiastowej mierci.
Nawet gdybymy zastosowali takie nadzwyczajne (a z biologicznego punktu widzenia
marnotrawne rodki), naley wtpi, czy pozwoliyby one w znaczcy sposb ograniczy
przyrost ludnoci. Oglnie preferowan dzi metod jest technicznie zaawansowana
antykoncepcja, wraz z dodatkowym drugorzdnym rodkiem, jakim jest legalne usuwanie nie
chcianych ci. Jak zaznaczyem w jednym z poprzednich rozdziaw, istnieje walny
argument na rzecz antykoncepcji: zapobieganie yciu jest lepsze ni leczenie jego patologii.
Jeeli co ma zgin, to lepiej, jeli jest to jajo i sperma anieli mylce i czujce istoty
ludzkie, ktre kochaj i s kochane i ktre ju si stay integraln i wspzalen czstk
spoeczestwa. W odpowiedzi na argument, e stosujc antykoncepcj w karygodny sposb
marnuje si nie zapodnione jaja i sperm, mona zauway, e sama natura jest
zdumiewajco rozrzutna, gdy kobieta produkuje w cigu swojego ycia okoo czterystu jaj, a
dojrzay mczyzna -co dzie dosownie miliony plemnikw zawartych w spermie.
Niemniej s tu te i strony ujemne. Podobnie jak niebezpieczne sporty stwarzaj due
prawdopodobiestwo selektywnego eliminowania ze spoeczestwa najmielszych jednostek,
a samobjstwa eliminuj jednostki najbardziej wraliwe i pene wyobrani, tak te
106
108
5.
yjc w ludzkim zoo musimy wiele si uczy i wiele pamita, ale wrd
biologicznych maszyn do uczenia si umys czowieka jest pod tym wzgldem niezrwnany.
Majc do dyspozycji 14 miliardw cile ze sob powizanych i aktywnych komrek,
jestemy w stanie przyswoi sobie i zmagazynowa ogromn liczb wrae.
Na co dzie maszyneria ta funkcjonuje bez adnych zakce, ale gdy na zewntrz
dzieje si co niezwykego, wcza f si specjalny system do sytuacji nagych. W warunkach
superplemiennych wtedy wanie sprawy przybieraj niewaciwy obrt. S po temu dwie
przyczyny. Z jednej strony ludzkie zoo, w ktrym yjemy, jest dla nas oson przed
niektrymi l dowiadczeniami. Zwykle nie zabijamy zwierzyny, lecz jedynie kupujemy
miso. Nie ogldamy trupw, bowiem przykrywa si je kocem lub chowa w jakiej skrzyni.
Oznacza to, e gdy bariery ochronne zostan sforsowane przemoc, wywiera to na nasz mzg
niezwykle silny wpyw.
109
powtrzy, aby jego wpyw by trway. Brak wzmocnienia w zwykym uczeniu si powoduje
zanik reakcji, co nie zachodzi w uczeniu si metod traumatyczn.
Prby zmodyfikowania uczenia si metod traumatyczn napotykaj wielkie trudnoci
i atwo mog jeszcze pogorszy sytuacj, co nie grozi w uczeniu si metod zwyk. Dobrze
ilustruje to mj wasny przykad tonicia. Im bardziej mi zachwalano rozkosze pywania, tym
bardziej byem mu niechtny. Gdyby ten pierwszy wypadek nie by dla mnie tak
traumatyczny, zamiast reagowa coraz bardziej negatywnie, reagowabym coraz bardziej
pozytywnie.
Chocia tematem tego rozdziau nie s przeycia traumatyczne, stanowi one
poyteczne dla nas wprowadzenie. Pokazuj wyranie, e istota ludzka jest zdolna do
specjalnego rodzaju uczenia si -niewiarygodnie szybkiego, trudnego do zmodyfikowania,
niesychanie trwaego, a przy tym nie wymagajcego wiczenia celem uzyskania doskonaych
wynikw. A korci, aby sobie yczy nabycia umiejtnoci takiego czytania ksiek, co
pozwolioby na zawsze zapamita ca tre po zaledwie jednorazowym pobienym
przejrzeniu. Jednake1 gdyby cae nasze uczenie si miao przebiega w ten sposb,
cakowicie stracilibymy poczucie wartoci. Wszystko miaoby dla nas jednakowe znaczenie i
cierpielibymy na nieumiejtno rozrniania tego, co wane, od tego, co niewane. Szybkie
i trwae uczenie si jest moliwe jedynie w waniejszych chwilach ycia. Przeycia
traumatyczne, czyli urazy, s tylko jedn stron medalu. Teraz pragn go odwrci i zbada
jego drug stron, ktr mona okreli mianem "wpojenie" (imprinting).
Podczas gdy urazy s zwizane z bolesnymi dowiadczeniami negatywnymi, wpojenie
jest procesem pozytywnym. Zwierz dowiadczajce wpojenia rozwija w sobie pozytywne
przywizanie do czego. Podobnie jak w urazach -proces szybko dobiega koca, jest
nieodwracalny i nie wymaga dalszych wzmocnie. U ludzi zachodzi to midzy matk i
dzieckiem.
Ponownie moe si zdarzy, gdy dziecko doronie i zakocha si. Przywizanie si do
matki, do dziecka lub do towarzysza ycia s to trzy spord najbardziej istotnych przejaww
uczenia si, jakie s naszym udziaem w cigu caego ycia i one wanie wyrniaj si tym,
e otrzymuj specjalne wsparcie ze strony mechanizmu wpojenia. W gruncie rzeczy sowo
"mio" okrela powszechne emocje towarzyszce procesowi wpojenia. Zanim jednak
wnikniemy gbiej w istot tej sytuacji u ludzi, przyda nam si krtkie spojrzenie na inne
gatunki.
Wiele modych ptakw natychmiast po wykluciu si z jaja musi wyrobi w sobie
przywizanie do matki i nauczy si j rozpoznawa. Wtedy mog one ju poda za ni i
110
bezpiecznie trzyma si blisko niej. Gdyby wieo wyklute kurcztka lub kaczuszki nie miay
tego, atwo mogyby si zgubi i zgin. S one zbyt aktywne i ruchliwe, by bez pomocy
wpojenia matka moga je utrzyma razem i chroni. Proces ten moe si dokona dosownie
w cigu paru minut. Pierwszy duy ruchomy przedmiot dostrzeony przez kurczaczki lub
kaczuszki automatycznie staje si "matk". Oczywicie w normalnych warunkach jest to
naprawd ich matka, ale w warunkach dowiadczalnych moe to by niemal wszystko. Jeeli
pierwszym duym ruchomym przedmiotem, ktry dojrz kurczta w inkubatorze, jest
pocigany za sznurek pomaraczowy balon, bd one za nim poday. Balon wkrtce staje
si "matk". Proces wpojenia postpuje tak szybko, e jeli po kilku dniach kurczta
otrzymaj moliwo wyboru midzy owym pomaraczowym balonem a prawdziw matk
(ktra poprzednio bya trzymana poza zasigiem ich wzroku), wybior balon. Nie mona
znale bardziej efektownego dowodu istnienia zjawiska wpojenia anieli widok stadka
kurczt dowiadczalnych gorliwie drepczcych w lad za pomaraczowym balonem i
zupenie nie zwracajcych uwagi na prawdziw matk, ktra znajduje si w pobliu.
Gdyby nie tego rodzaju eksperymenty, mona by dowodzi, e mode ptaki
przywizuj si do swych naturalnych matek, poniewa w ich obecnoci znajduj jak
korzy. Trzymanie si blisko matki daje ciepo, poywienie, wod i tak dalej. Ale
pomaraczowe balony nie daj takich korzyci, a mimo to z atwoci, wyrazicie uosabiaj
matk.. Wpojenie nie jest wic kwesti reakcji na korzyci, jak w zwykym uczeniu si, lecz
jest to po prostu kwestia ogldu czego. Mona by to nazwa "uczeniem si przez ogld".
Ponadto, inaczej ni w zwykym uczeniu si, ma ono te okres krytyczny. Mode kurczaki i
kaczuszki s podatne na wpojenie tylko przez krtki okres kilku dni po wykluciu si z jaja. Z
upywem czasu zaczynaj si ba duych ruchomych przedmiotw i jeli w tym okresie
wpojenie nie .nastpi, pniej przychodzi im ju ono z trudnoci.
W miar rozwoju mode ptaki uniezaleniaj si i przestaj chodzi za matk. Ale
wpyw wczesnego wpojenia nie zanika. Dziki niemu nie tylko wiedz, kto jest ich matk, ale
te do jakiego nale gatunku. Ju jako dorosym ptakom pomaga im to dokona wyboru
partnera seksualnego spord wasnego, a nie jakiego obcego gatunku.
To take mona udowodni dowiadczalnie. Jeeli mode samczyki jakiego gatunku
s wychowywane przez przybranych rodzicw innego gatunku, to gdy dojrzej, mog
prbowa parzy si z przedstawicielami przybranego, a nie z partnerami wasnego gatunku.
Nie jest to regua, ale istnieje wiele takich przypadkw. (Nie wiadomo jeszcze, dlaczego
dzieje si tak tylko czasem).
111
moe
prowadzi
do
rnych
dziwacznych
sytuacji.
Gdy synogarlice
wychowywane przez gobie osigaj dojrzao pciow, nie zwracaj uwagi na inne
synogarlice, lecz usiuj parzy si z gobiami. yjcy w zoo paw wychowany samotnie w
pomieszczeniu dla wi olbrzymich, uporczywie dobiera si do zdezorientowanych gadw,
ignorujc wieo przyby pawic.
Okrelam to zjawisko mianem "faszywego wpojenia".
Wystpuje ono powszechnie w sferze stosunkw ludzko-zwierzcych. Gdy niektre
zwierzta, od urodzenia yjce z dala od przedstawicieli swojego gatunku, wychowane s
przez ludzi, mog pniej reagowa, nie tyle ksajc rk, ktra je karmi, co raczej prbujc z
ni kopulowa. Stwierdzono, e tak wanie reaguj gobie. Nie jest to nowe odkrycie. Fakt
ten znany jest od czasw staroytnych, kiedy to rzymskie damy trzymay mae ptaszki, aby w
ten sposb si z nimi zabawia. (Jak si wydaje, Leda miaa wiksze aspiracje). Chowane w
domu ssaki czasami obejmuj ludzkie nogi i usiuj z nimi kopulowa, o czym z przykroci
przekona si niejeden posiadacz psa. Dozorcy w zoo musz si uwanie rozglda podczas
okresw godowych. Musz by przygotowani na odpieranie awansw wszelkich zwierzt, od
kochliwego emu do jelenia w czasie snu, jeli przedstawiciele tych gatunkw byli wczeniej
odizolowani i wychowywani przez ludzi. Ku swemu zaenowaniu sam byem kiedy
obiektem takich awansw ze strony ogromnej samicy panda. Zdarzyo si to w Moskwie,
gdzie zorganizowaem jej spotkanie godowe z jedynym mskim przedstawicielem tego
gatunku yjcym poza Chinami. Samica zignorowaa jego uporczywe zaloty, ale gdy
wsunem rk przez kraty i poklepaem j po grzbiecie, zareagowaa zadarciem ogona i
przyjciem wobec mnie pozycji zachcajcej, gdy tymczasem samiec sta tu obok. Rnica
midzy tymi zwierztami polegaa na tym, e samica zostaa odizolowana od innych pand w
modszym ni samiec wieku. Samiec osign dojrzao jako panda naleca do pand,
opisywana za tu samica jako panda naleca do ludzi.
Niekiedy "uczowieczone" zwierz sprawia wraenie, jakby w swoich awansach
seksualnych wobec ludzi byo zdolne do rozrnienia ich pci, ale moe to by do
zwodnicze. Na przykad pewien indor z faszywym wpojeniem usiowa parzy si z
mczyznami, a naciera na kobiety. Przyczyna tego okazaa si do niezwyka. Kobiety
chodz w spdnicach i nosz torebki. Agresywne indory okazuj swoje zamiary seksualne za
pomoc opuszczonych skrzyde i korali. W oczach indora z faszywym wpojeniem spdnice
staj si opuszczonymi skrzydami, torebki za -koralami. Dlatego indor ten dostrzega w
kobietach rywali i dlatego atakowa je, adresujc swoje awanse do mczyzn.
112
okazw swego gatunku, po osigniciu dojrzaoci moe ono usiowa parzy si zarwno z
ludmi, jak z innymi zwierztarni tego samego gatunku. Faszywe wpojenie jest wtedy
jedynie czciowe i czy si z pewnym stopniem wpojenia prawidowego. Byoby to
niemoliwe u zwierzt, u ktrych proces wpojenia przebiega szybko, takich jak kaczuszki lub
kurczaki, ale ssaki zwykle socjalizuj si wolniej. Jest wtedy wicej czasu na podwjne
wpojenie. Przekonujco udowodniy to bardzo skrupulatne amerykaskie badania na psach. U
psw domowych faza socjalizacji trwa od dwudziestu do szedziesiciu dni. Jeeli
szczeniaki psw domowych cakowicie odizoluje si od ludzi, karmic je w tym okresie
systemem zdalnie sterowanym, wyrastaj one na zwierzta niemal dzikie. Jeeli jednak
wychowuje si je w obecnoci zarwno psw jak ludzi, wykazuj potem przyjazne
usposobienie w stosunku do jednych i do drugich.
Mapki wychowywane w cakowitym odosobnieniu zarwno od innych map jak od
innych gatunkw, nie wyczajc ludzi, w pniejszym yciu niemal nie potrafi nawiza
adnych kontaktw stadnych. Umieszczone razem z aktywnymi seksualnie przedstawicielami
wasnego gatunku, nie wiedz, jak reagowa. Przewanie obawiaj si wszelkiego kontaktu i
podenerwowane, siedz w kcie. Brak jakiegokolwiek wpojenia jest u nich tak wyrany, e
staj si dosownie zwierztami niestadnymi, mimo e nale do niezwykle stadnego gatunku.
Jeli jednak wychowuje si je razem z innymi zwierztami tego samego gatunku, nawet bez
udziau matki, nie podlegaj one temu procesowi i obok wpojenia rodzicielskiego powstaje u
nich te pewien rodzaj wpojenia towarzyskiego. Oba te procesy mog odgrywa rol w
przywizywaniu si zwierzcia do wasnego gatunku.
wiat zwierzcia z faszywym wpojeniem jest czym dziwnym i przeraajcym.
Faszywe wpojenie stwarza psychologiczn hybryd, zachowujc si wedug wzorcw
wasnego gatunku, ale kierujc te zachowania ku przedstawicielom przybranego gatunku.
Zwierz takie jedynie z najwikszym wysikiem, a i to nie zawsze, potrafi przystosowa si
na nowo. U niektrych gatunkw sygnay seksualne pynce od przedstawicieli tego samego
gatunku s na tyle silne, a reakcje na nie na tyle instynktowne, e pozwala im to przetrwa
mimo nienormalnego wychowania. U wielu zwierzt wpojenie jest jednak tak silne, e
przewaa nad wszystkim innym.
Byoby dobrze, gdyby mionicy zwierzt, gorliwie pracujcy nad oswajaniem
modych dzikich zwierzt, pamitali o tym. Pracownicy ogrodw zoologicznych od dawna
borykaj si z wielkimi trudnociami towarzyszcymi rozmnaaniu si wielu swoich
podopiecznych. Niekiedy trudnoci te spowodowane s niewaciwym zakwaterowaniem lub
114
wyywieniem, ale nazbyt czsto przyczyn jest faszywe wpojenie majce miejsce przed
przybyciem zwierzt do zoo.
Jeli chodzi o czowieka, znaczenie wpojenia jest do oczywiste. W cigu pierwszych
miesicy ycia niemowl ludzkie przechodzi delikatn faz socjalizacji, w ktrej wytwarza
si u niego gbokie i trwae przywizanie do wasnego gatunku, a zwaszcza do matki. Jak u
zwierzt przywizanie to nie jest zalene jedynie od korzyci pyncych od matki, takich jak
karmienie i utrzymywanie w czystoci. Dokonuje si te waciwe dla wpojenia uczenie si
przez ogld. Niemowl nie moe trzyma si blisko matki, podajc za ni jak kaczuszka,
ale moe osign ten sam cel posugujc si gam umiechw. Umiech przyciga uwag
matki i zachca j do pozostawania z niemowlciem i do zabawy z nim. Te interludia zabawy
i umiechw pozwalaj utrwali wi midzy dzieckiem i matk. Dokonuje si u nich
wzajemne wpojenie i w ten sposb wytwarza si silne przywizanie wzajemne jako trwaa
wi, ktra ma ogromne znaczenie w dalszym yciu dziecka. Dobrze odywione i utrzymane
w czystoci niemowlta, u ktrych nie dokonao si jednak wczesne wpojenie, mog
odczuwa lki, ktre bd im towarzyszy przez cae ycie. Sieroty i dzieci yjce w
placwkach wychowawczych, gdzie wi i opieka indywidualna s z koniecznoci
ograniczone, nazbyt czsto wyrastaj na penych lku dorosych. Silna wi, utrwalona w
cigu pierwszego roku ycia, pozwala na tworzenie silnych wizi w przyszym dorosym
yciu.
Prawidowe i wczesne wpojenie otwiera dziecku pokane bankowe konto emocji.
Kiedy w przyszym yciu okae si, e wydatki w tym zakresie s znaczne, bdzie ono miao
skd czerpa kapita. Gdy w okresie dorastania dziecka opieka rodzicw ulega zakceniom
(takim jak separacja rodzicw, ich rozwd lub mier), psychiczna prno dziecka bdzie
zaleaa od jakoci wizi, jakie si wytworzyy w cigu pierwszego roku ycia. Te pniejsze
przeycia zbior rzecz jasna swoje niwo, ale bdzie ono nieznaczne w porwnaniu ze
znaczeniem przey, ktrych dziecko dowiadcza w pierwszych miesicach. Picioletni
chopczyk, ewakuowany z Londynu podczas ostatniej wojny i oddzielony od rodzicw, na
pytanie, kim jest, odpowiedzia: "jestem niczyje nic". Wstrzs mia niewtpliwie szkodliwe
skutki, ale w takich sytuacjach trwao szkody w duym stopniu zaley od tego, czy wstrzs
jest potwierdzeniem czy zaprzeczeniem poprzednich dowiadcze. Jeli im przeczy,
spowoduje zamt psychiczny, ktry mona bdzie skorygowa. Jeli jednak wstrzs
dowiadczenia te potwierdza, w pniejszych okresach bdzie on sprzyja utrwaleniu si i
umocnieniu wczeniejszych lkw.
115
Pierwsze dwa przekazy s proste, ale ten trzeci niesie w sobie pewne
niebezpieczestwa. Jeeli wczesna wi z rodzicem pci przeciwnej jest wyjtkowo trwaa,
niektre jego/jej indywidualne cechy charakterystyczne mog ulec przeniesieniu, tak e
wpywaj na pniejsze wizi seksualne potomstwa. Zatem zamiast komunikatu: "To jest
gatunek, w obrbie ktrego w przyszoci znajd maonk/maonka", dziecko odczytuje:
"To jest typ osoby, ktra bdzie w przyszoci moim wspmaonkiem" .
Tego rodzaju wpyw ograniczajcy moe si sta powanym problemem. Zakcenie
seksualnego procesu tworzenia pary wynikajce z uporczywego trzymania si wizerunku
rodzica moe prowadzi do do osobliwego i pod kadym innym wzgldem zupenie
nieodpowiedniego wyboru wspmaonka. I na odwrt, skdind wietnie dobrany
wspmaonek moe nie by w stanie zapewni w peni zadowalajcego zwizku, gdy
brakuje mu lub jej pewnych nieistotnych, ale w tej sytuacji podstawowych cech
charakterystycznych, jakie miao jedno z rodzicw partnera. ("Mj ojciec nigdy by tak nie
postpi". "Ale ja nie jestem twoim ojcem").
Owo kopotliwe zjawisko pomieszania dwch rodzajw wizi jest, jak si zdaje,
spowodowane nienaturalnie wysokim stopniem wyizolowania si rodziny, z ktrym tak
czsto mona si spotka w zatoczonym wiecie ludzkiego zoo. "Samotno w tumie" ma
117
otacza go tajemnic. Nie ma on adnego znaczenia nie tylko dla tej znacznej wikszoci
ludzi, ktrzy fetyszystami nie s, ale te i dla innych fetyszystw, majcych swoje wasne
fetysze. Futrzane rkawiczki nic nie znacz zarwno dla fetyszysty skrzanych butw, jak dla
niefetyszysty. Dlatego te fetyszysta, za spraw swojej wysoce wyspecjalizowanej formy
wpojenia seksualnego, popada w izolacj.
Mona by tu zgosi wtpliwo, dlaczego w wiecie fetyszystw niektre rodzaje
przedmiotw pojawiaj si wyjtkowo czsto. Szczegln popularnoci ciesz si na
przykad przedmioty z gumy. Zrozumiemy to, gdy przyjrzymy si kilku konkretnym
przypadkom rozwoju fetyszyzmu.
Pewien dwunastoletni chopiec dozna pierwszego wytrysku, bawic si futrem z lisa.
W dorosym yciu zaspokojenie seksualne mg uzyska jedynie w obecnoci futer. Nie by
on w stanie w zwyky sposb wspy z kobietami. Moda dziewczyna doznaa pierwszego
orgazmu, ciskajc podczas masturbacji kawaek czarnego aksamitu. Gdy dorosa, aksamit
sta si dla niej seksualnie wany. Cay jej dom przybrany by aksamitem, a ona wysza za
m tylko po to, by zdoby rodki na zakup jeszcze wikszej iloci aksamitu. Czternastoletni
chopiec mia pierwszy stosunek z dziewczyn ubran w jedwabn sukienk. Pniej nie
potrafi si zbliy do adnej nagiej kobiety. Podniecay go tylko kobiety w jedwabnych
sukienkach. Inny mody chopak dozna pierwszego wytrysku, wygldajc przez okno i
patrzc na jak osob poruszajc si o kulach. Po lubie by on w stanie wspy z on,
tylko gdy miaa w ku kule. Dziewicioletni chopiec bawi si mikk rkawiczk,
pocierajc ni czonek, i wtedy dozna pierwszego wytrysku. Jako dorosy zosta fetyszyst
rkawiczek i mia ich w swej kolekcji kilkaset. Caa jego aktywno seksualna koncentrowaa
si na tych rkawiczkach.
Istnieje wiele takich przykadw. Pokazuj one dowodnie, e fetysz w dorosym yciu
wie si z pierwszym dowiadczeniem seksualnym. Inne przedmioty, ktre czsto bywaj
fetyszami to: trzewiki, buty do jazdy konnej, sztywne konierzyki, gorsety, poczochy,
bielizna osobista, przedmioty ze skry, przedmioty z gumy, fartuchy, chusteczki, wosy, stopy
i rne mundurki, jak na przykad strj pielgniarek. Czasami staj si one najistotniejszym
elementem niezbdnym do udanego (i poza tym zupenie normalnego) stosunku. Czasami
jednak cakowicie zastpuj partnera seksualnego. Wan cech wikszoci tych
przedmiotw jest, jak si zdaje, faktura, a to dlatego, e istotn rol odgrywa tu wszelkiego
rodzaju przyciskanie i pocieranie, ktre wywoao pierwsze podniecenie seksualne w yciu
danej osoby. Materiay wywoujce charakterystyczne doznania dotykowe maj wielk szans
119
sta si fetyszem seksualnym. Wyjaniaoby to, dlaczego fetyszami staje si tak wiele
przedmiotw z gumy, skry i jedwabiu.
Trzewiki, buty i stopy s take bardzo popularne jako fetysze i take tu, jak si
wydaje, moe chodzi o moliwo przyciskania ich do ciaa. Opisano pewien klasyczny
przypadek czternastoletniego chopca, ktry bawi si z dwudziestolatk w butach na
wysokich obcasach. On lea na ziemi, a ona dla zabawy wchodzia na niego i deptaa go.
Gdy jej but spocz na jego czonku, dozna on pierwszego wytrysku. Gdy dors, bya to
jedyna forma jego aktywnoci seksualnej. W caym swym yciu udao mu si nakoni ponad
sto kobiet, eby po nim deptay, uywajc do tego butw na wysokich obcasach. Ideaem byy
dla niego partnerki o pewnej okrelonej wadze, w butach okrelonego koloru. Maksymaln
reakcj wy woy;. waa u niego moliwie dokadna repetycja owego pierwszego kontaktu.
Ten ostatni przykad wyranie pokazuje, w jaki sposb moe si rozwin masochizm.
Innym przykadem jest chopiec, ktry przey pierwsze spontaniczne doznanie seksualne
podczas zapasw z duo wiksz od siebie dziewczyn. W dalszym swym yciu mia on
obsesj na punkcie cikich, agresywnych kobiet, ktre byy gotowe sprawia mu bl podczas
stosunkw. Nietrudno wyobrazi sobie, e podobne przypadki mog prowadzi do pewnych
form sadyzmu.
Przywizanie do fetysza seksualnego pod kilkoma wzgldami rni si od zwykego
procesu uwarunkowania. Podobnie jak wpojenie (lub przeycia traumatyczne, o ktrych
wspomniaem na pocztku tego rozdziau) jest to proces przebiegajcy w bardzo szybkim
tempie, wywouje on trway efekt, jest niezwykle trudny do odwrcenia i pojawia si w
okresie duej wraliwoci. Podobnie jak faszywe wpojenie wywouje on u danej osoby
obsesj na punkcie jakiego przedmiotu, ktry w nienormalny sposb czy si z seksem, co
sprawia, e zachowanie seksualne tej osoby nie kieruje si na normalny z biologicznego
punktu widzenia obiekt, jakim jest osoba pci przeciwnej. Szkoda nie polega tu na tym, e
jaki przedmiot, na przykad gumowa rkawiczka, nabiera znaczenia seksualnego. Problem
polega na tym, e trac wszelkie znaczenie: jakiekolwiek inne obiekty seksualne. W
opisanych sytuacjach faszywe wpojenie jest tak silne, e "pochania" cae zainteresowanie
seksualne. Podobnie jak dowiadczalna kaczuszka poda wycznie za pomaraczowym
balonem, cakowicie ignorujc prawdziw matk, fetyszysta rkawiczki chce wspy
wycznie z rkawiczk, cakowicie ignorujc potencjalne partnerki. Wanie ta wyczno
procesu wpojenia jest rdem trudnoci, kiedy mechanizm ten ulega wykolejeniu. Na
wszystkich nas pobudzajco dziaaj rne tkaniny i kontakt dotykowy, jako elementy
uzupeniajce podczas stosunkw seksualnych. Nie ma nic niezwykego w reagowaniu na
120
mikko jedwabiu czy aksamitu. Ale wykluczajca wszystko obsesja na punkcie takich
przedmiotw, przybierajca w gruncie rzeczy charakter wizi pary jak u fetyszysty, ktry "na
widok dziewczcych butw czerwieni si, jakby to byy dziewczyny"), oznacza, e
mechanizm wpojenia ma jaki istotny defekt.
Dlaczego niewielka, ale jednak znaczca liczba ludzkich istot pada ofiar tego rodzaju
faszywego wpojenia? Wydaje si, e nic takiego nie wystpuje u innych zwierzt, ktre yj
dziko na wolnoci. Zdarza si to tylko tym zwierztom, ktre po schwytaniu wychowywane
s przez czowieka w sztucznych warunkach lub gdy trzyma si je wsplnie z innymi
gatunkami albo te gdy przeprowadza si na nich specjalne dowiadczenia. By moe tu
wanie jest odpowied. Jak ju podkrelaem, ludzkie zoo stwarza naszemu gatunkowi
plemiennemu wysoce sztuczne warunki bytowania. W wielu naszych superplemionach w
krytycznym okresie dojrzewania pciowego zachowanie seksualne ulega powanym
ograniczeniom. Nie ma jednak sposobu na cakowite powstrzymanie tego zachowania,
chocia jest ono ukryte i zawoalowane na skutek najrniejszych nienaturalnych zakazw.
Wkrtce daje ostro o sobie zna i wtedy, jeeli w pobliu znajduj si jakie
charakterystyczne przedmioty, mog one wywiera wraenie o sile wikszej ni zazwyczaj.
Gdyby rozwijajcy si czowiek w wieku dojrzewania wczeniej uzyskiwa stopniowo pewne
dowiadczenie w sprawach seksu, gdyby jego pierwsze doznania seksualne byy bogatsze i
mniej ograniczone przez sztuczne zakazy obowizujce w superplemieniu, mona by
zapewne pniej unikn faszywego wpojenia. Byoby ciekawe ustali, ilu spord skrajnych
fetyszystw byo jedynakami, czy te ilu z nich we wczesnym okresie dojrzewania byo zbyt
bojaliwych i nie miaych, aby nawizywa kontakty osobiste, czy wreszcie ilu yo w
rodzinach, w ktrych panowa surowy rygor. Potrzebne tu s dalsze badania, ale
przypuszczam, e odsetek ten byby znaczny.
Wan form faszywego wpojenia, o ktrej dotd nie wspomniaem, jest
homoseksualizm. Odoyem omawianie tego problemu na koniec, gdy jest to zjawisko
bardziej zoone ni inne, a faszywe wpojenie stanowi tylko jego cz. Zachowanie
homoseksualne moe powstawa na jeden z czterech sposobw. Po pierwsze, podobnie jak
fetyszyzm, moe powsta w wyniku faszywego wpojenia. Jeli najwczeniejsze
dowiadczenie seksualne w yciu danej osoby wie si z silnym przeyciem, a polega na
intymnym kontakcie z osob tej samej pci, w szybkim tempie moe si pojawi obsesja na
punkcie tej wanie pci. Jeeli dwch chopcw w wieku dojrzewania mocuje si ze sob lub
uprawia jak form zabawy o zabarwieniu seksualnym i w tym czasie nastpi wytrysk
nasienia, moe to doprowadzi do faszywego wpojenia. Jest rzecz dziwn, e chopcy
121
czsto miewaj wsplne wczesne dowiadczenia seksualne takiego czy innego rodzaju, a
jednak wikszo z nich wyrasta na heteroseksualistw. I znw zbyt mao wiemy na temat
tego, co wywouje obsesj tylko u czci, i to mniejszej. By moe, podobnie jak u
fetyszystw, ma to co wsplnego z dowiadczeniami towarzyskimi danego chopca. Im
bardziej s one ograniczone, im bardziej dany chopiec jest odcity od kontaktw z innymi
osobami, tym czyciejsze bdzie ptno, na ktrym maluje si obraz jego seksualizmu.
Wikszo chopcw ma w sobie jakby tabliczk, na ktrej szkicuje si rne dowiadczenia,
wyciera si je, a potem zapisuje nowe. U chopca nazbyt zamknitego w sobie ptno
pozostaje dziewiczo czyste. Co, co wreszcie zostanie na nim utrwalone, wywiera na niego
niezwyky wpyw i prawdopodobnie obraz ten pozostanie w nim na cae ycie. Chopcy o
ekstrawertycznym i zawadiackim usposobieniu mog wykazywa aktywno homoseksualn,
ale zapisujc j na konto swoich dowiadcze przechodz nad ni do porzdku w
poszukiwaniu coraz to nowych kontaktw towarzyskich, wzbogacajcych zasb tych
dowiadcze.
Tak dochodzimy do innych przyczyn trwaego homoseksualizmu. Uywam wyrazu
"trwaego", bowiem krtkie i przemijajce kontakty homoseksualne zdarzaj si w pewnym
okresie ycia wikszoci osobnikw obu pci i stanowi element oglnych poszukiwa w
dziedzinie seksu. Dla wikszoci ludzi, tak jak dla modych amatorw przygd, nie maj one
wielkiego znaczenia i ograniczaj si do okresu dziecistwa. Ale u innych osb wzorce
zachowa homoseksualnych utrzymuj si przez cae ycie i czsto cakowicie lub prawie
cakowicie wykluczaj aktywno heteroseksualn. Faszywe wpojenie, o ktrym bya mowa,
nie wyjania wszystkiego. Drug przyczyn, do prost, moe by nieprzyjemne zachowanie
si przedstawicieli pci przeciwnej wobec danej osoby. Chopiec, ktrego dziewczyny
przeraaj swoim zachowaniem, atwo moe uzna innych przedstawicieli swojej pci za
atrakcyjniejszych partnerw seksualnych, mimo i nie mog oni by odpowiedni jako
wspmaonkowie. Dziewczyna, ktr chopcy przeraaj, moe reagowa tak samo i
kierowa swoj uwag na inne dziewczyny jako partnerki seksualne. Przeraenie nie jest tu
oczywicie jedynym mechanizmem. Zdrada i rne inne formy udrk towarzyskich czy
fizycznych mog dziaa rwnie skutecznie. (Nawet jeli pe przeciwna nie okazuje swojej
wrogoci w sposb bezporedni, presje kulturowe nakadajce znaczne ograniczenia na
aktywno heteroseksualn mog mie ten sam skutek).
Trzecim wanym czynnikiem wpywajcym na ksztatowanie si trwaego
homoseksualizmu jest dokonywana w dziecistwie ocena roli spenianej przez rodzicw. Jeli
dziecko ma sabego, zdominowanego przez matk ojca, jest ono szczeglnie skonne do
122
Zwierzta jako pseudo dzieci maj jedn wad: zbyt szybko rosn. Nawet te, ktre
rozwijaj si powoli, osigaj stan dorosoci w okresie wielokrotnie krtszym ni dzieci
ludzkie. Wwczas staj si one czsto niesforne i trac swj powab. Ale zwierz ludzkie jest
bardzo pomysowe i potrafi zaradzi temu niepodanemu obrotowi rzeczy. Za pomoc
hodowli selektywnej w cigu wieku czowiek zdoa nada swoim zwierzcym pieszczochom
wicej cech dziecicych. W ten sposb dorose koty i psy stay si do modzieczo
wygldajcymi odpowiednikami swoich dzikich pobratymcw. Zachowuj wicej chci do
zabawy i s mniej niezalene, dziki czemu mog dalej odgrywa rol zastpcz jako dzieci.
U niektrych ras psw (pieski salonowe lub pieski miniaturowe) proces ten zosta
doprowadzony do granic moliwoci. Nie tylko zachowuj si jak niezupenie niedojrzae, ale
te s takie w dotyku, w brzmieniu gosu, a take w wygldzie. Caa ich anatomia ulega
zmianie, by lepiej odpowiada wizerunkowi niemowlcia ludzkiego, nawet gdy ju dorosn.
W ten sposb mog one skutecznie funkcjonowa jako pseudo niemowlta nie tylko w
okresie kilku miesicy szczenictwa, ale take w okresie dziesiciu lub nawet wicej lat, co z
grubsza odpowiada okresowi dziecictwa u ludzi. Co wicej, maj one przewag nad
prawdziwymi dziemi, poniewa w caym tym okresie pozostaj podobne do niemowlt.
Dobrym przykadem jest tu pekiczyk. Dzikim przodkiem tej rasy (tak jak i
wszystkich psw domowych) jest wilk, stworzenie osigajce wag ponad 75 kilogramw, co
mniej wicej odpowiada wadze przecitnego dorosego Europejczyka. Noworodek ludzki
way od 2,5 do 5 kilogramw, przy czym rednia waga wynosi okoo 3,5 kilograma. Tak
wic, aby zamieni wilka w pseudo niemowl, naley zredukowa jego rozmiary do okoo
jednej pitnastej jego pierwotnej wagi naturalnej. Pekiczyk stanowi wspaniae osignicie w
tym zakresie, wac obecnie od 3,5 do 6 kilogramw, przy redniej wadze okoo 5
kilogramw. I o to wanie chodzio. Waga psa odpowiada wadze dziecka, nawet jako
dorosy, pies ma najwaniejsz z cech pseudo dziecka, to znaczy jest may. Ale potrzebne s
dalsze ulepszenia. Typowy pies ma za dugie nogi w stosunku do dugoci ciaa. Ta proporcja
bardziej przypomina proporcje ciaa dorosego czowieka ni majcego krtkie koczyny
niemowlaka. A wic precz z nogami! Dziki starannej hodowli selektywnej udaje si
wyprodukowa odmiany ras o coraz krtszych nogach, a w kocu psy te s w stanie
porusza si jedynie kaczym krokiem. Nie tylko poprawia to proporcje, ale dodatkowo
sprawia, i zwierzta te s jeszcze bardziej niezgrabne i bezradne. S to kolejne waciwoci
niemowlcia. Ale wci czego brakuje. Pies jest do ciepy w dotyku, ale nie do mikki.
Naturalna sier dzikiego psa jest zbyt krtka, sztywna i szorstka. No to poprawiajmy sier!
125
127
6.
WALKA O BODCE
Dochodzc do wieku emerytalnego, czowiek czsto marzy o tym, jak to bdzie sobie
spokojnie siedzia i wygrzewa si w socu. Spodziewa si, e dziki odpoczynkowi i "nie
przemczaniu si" wyduy sobie i umili staro. Jeli uda mu si urzeczywistni marzenie o
wygrzewaniu si na socu, pewne jest tylko jedno: nie przeduy sobie ycia, lecz je skrci.
Przyczyna jest prosta -wycofanie si z walki o bodce. yjc w ludzkim zoo, wszyscy
jestemy w ni wcignici, a rezygnujc z niej lub prowadzc j niewaciwie, popadamy w
powane kopoty.
Celem walki jest uzyskanie optymalnej iloci stymulacji ze strony otoczenia. Nie
oznacza to iloci maksymalnej. Moliwa jest zarwno stymulacja nadmierna jak i
niewystarczajca. Optimum, czyli zoty rodek, ley gdzie midzy tymi dwiema
skrajnociami. Przypomina to regulacj gonoci muzyki w odbiorniku radiowym: zbyt cicha
nie wywiera adnego wraenia, a zbyt gona irytuje. Gdzie porodku jest poziom idealny,
ktrego osignicie w odniesieniu do caego naszego bytowania stanowi cel walki o bodce.
Dla czonka superplemienia nie jest to atwe. Wyglda to tak, jakby by on otoczony
setkami rnych zachowa, ktre niczym radioodbiorniki wszystkie naraz ju to szemrz, ju
to rycz na cay regulator. W sytuacjach skrajnych wszystkie one cicho szemrz albo
monotonnie powtarzaj wci te same dwiki, co wywouje w nim dotkliw nud. Natomiast
gdy wszystkie gono rycz, popada on w powany stres.
Dla naszego dawnego przodka plemiennego nie stanowio to tak wielkiego problemu.
Konieczno przetrwania sprawiaa, e by on wci czym zajty. Musia powica cay
swj czas i energi na utrzymanie si przy yciu, znalezienie poywienia i wody, obron
swego terytorium, unikanie wroga, podzenie i wychowywanie potomstwa oraz na budow i
utrzymanie schronienia. Nawet w wyjtkowo trudnych chwilach wyzwania byy stosunkowo
nieskomplikowane. Nigdy nie by on poddawany tak wyszukanym i skomplikowanym
frustracjom i konfliktom, jakie stay si typowe dla egzystencji w superplemieniu. Nie
zdarzao mu si te pa ofiar nudy z powodu braku odpowiedniej stymulacji, jaka
paradoksalnie moe take by skutkiem ycia w superplemieniu. Rozwinite formy walki o
bodce s wic specjalnoci zwierzcia miejskiego. Nie wystpuj one ani u dzikich
zwierzt, ani u "dzikich" ludzi, yjcych w rodowiskach naturalnych. Wystpuj one jednak
zarwno u ludzi yjcych w miastach, jak i u szczeglnego rodzaju zwierzt miejskich, jakimi
s mieszkacy zoo.
128
Podobnie jak zoo ludzkie zoo zwierzce zapewnia swoim mieszkacom regularne
zaopatrzenie w poywienie i wod, ochron przed ywioami natury i wolno od zagroe ze
strony naturalnych drapienikw. Dba rwnie o ich higien i zdrowie. W pewnych
sytuacjach moe te jednak stwarza u nich powane napicia. W tych wysoce sztucznych
warunkach zwierzta w zoo take s zmuszone do przestawienia si z walki o przetrwanie na
walk o bodce. Jeeli otaczajcy je wiat dostarcza im zbyt mao impulsw, zwierzta musz
znale sposoby, by je zwikszy. Niekiedy za, gdy impulsy s zbyt silne (jak na przykad
panika u zwierzt wieo schwytanych), zwierzta te zmuszone s podejmowa prby ich
stumienia.
Problem ten u pewnych gatunkw bywa powaniejszy ni u innych. Pod tym
wzgldem zwierzta dziel si na dwa rodzaje: specjalistw i oportunistw. Do specjalistw
zaliczaj
si
zwierzta
ewolucyjnie
wyksztaconym
pojedynczym,
nadrzdnym
mechanizmem przetrwania, ktry dominuje w ich yciu i od ktrego zaley caa ich
egzystencja. S to mrwkojady, koale, pandy wielkie, we i ory. Jak dugo mrwkojady
maj dostp do mrwek, koale do drzew eukaliptusowych, pandy do pdw bambusa, a we
i ory do swoich ofiar, nie maj one powodw do niepokoju. Stopie specjalizacji diety
osign u nich tak wysoki poziom, e dopki ich wymagania s zaspokajane, mog pozwoli
sobie na leniwy i pozbawiony innych bodcw tryb ycia. Na przykad ory wietnie chowaj
si przez czterdzieci i wicej lat w maych i pustych klatkach, nie usiujc nawet dzioba
wasnych szponw, pod warunkiem e mog codziennie zatopi je w ciele wieo zabitego
krlika.
Oportunici nie s w tak szczliwej sytuacji. S to gatunki takie jak psy i wilki, szopy
i ostronosy, a take mapy, u ktrych nie rozwiny si adne jednostkowe wyspecjalizowane
mechanizmy. S to "majstrzy do wszystkiego", nigdy nie pomijajcy najmniejszej okazji, jak
moe im zaoferowa otoczenie. yjc na wolnoci, dokonuj nieustannych eksploracji i
poszukiwa. Badaj wszystko, co si da, bo wszystko moe stanowi element potrzebny do
przetrwania. Nie mog pozwoli sobie na zbyt dugie odpoczywanie, a ewolucja zadbaa to,
eby im to uniemoliwi. Wyksztaciy si u nich systemy nerwowe, ktre nie toleruj
bezczynnoci i zmuszaj je do cigego ruchu. Najwikszym oportunist spord wszystkich
gatunkw jest czowiek. Jak inne gatunki tego rodzaju jest on wielkim poszukiwaczem. Jak u
innych takich gatunkw wystpuje u niego biologicznie wbudowana potrzeba czerpania
silnych impulsw z otoczenia.
Oczywicie w zoo (lub w miecie) wanie gatunki oportunistyczne najdotkliwiej
odczuwaj nienaturalno sytuacji. Nawet jeli maj doskonale zrwnowaon diet oraz jak
129
1. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
tworzc niepotrzebne problemy, ktre nastpnie mona rozwiza
poarciem szarpie je w wodzie. Niekiedy niszczy je w ten sposb, zamieniajc kawaki chleba
w bezksztatn mas. Ale nie ma to znaczenia, takie postpowanie pozwala bowiem
zaspokoi niewyyty popd do poszukiwania poywienia. Std wywodzi si stary mit o tym,
e szopy "pior" jedzenie.
Istnieje olbrzymi gryzo o wygldzie morskiej winki na szczudach zwany agouti.
yjc na wolnoci, obiera on ze skrki niektre warzywa przed ich zjedzeniem. Trzyma je w
przednich apach, a zbami obiera je, tak jak my obieramy pomaracz. Zjada jarzyn dopiero
wtedy, gdy jest ju cakowicie pozbawiona skrki. W niewoli ten popd do obierania nie
moe pozosta nie zaspokojony. Gdy agouti otrzyma cakowicie czystego ziemniaka lub
jabko, skrupulatnie obiera je, a potem poera take skrk. W ten sposb usiuje te "obra"
nawet kawaek chleba.
W ludzkim zoo obraz jest uderzajco podobny. Gdy rodzimy si we wspczesnym
superplemieniu, okazuje si, e w tym wiecie ludzka pomysowo rozwizaa ju wikszo
podstawowych problemw zwizanych z przetrwaniem. Podobnie jak zwierzta w zoo
przekonujemy si, e nasze otoczenie daje nam poczucie bezpieczestwa. Wikszo z nas
ma jak ilo pracy do wykonania, ale dziki osigniciom techniki pozostaje te wiele czasu
na walk o bodce. Nie pochania nas ju bez reszty szukanie poywienia i schronienia,
wychowywanie potomstwa, obrona terytorium i unikanie wrogw. Jeeli jednak kto twierdzi,
e nieustannie pracuje, powinien zada sobie zasadnicze pytanie, czy pracujc mniej, mgby
mimo to przetrwa? Wielu z nas musiaoby sobie odpowiedzie "tak". Praca jest dla
dzisiejszego czonka superplemienia odpowiednikiem dawnego polowania na poywienie.
Podobnie jak mieszkacy zwierzcego zoo wspczesny czowiek komplikuje sobie prac
znacznie ponad istotne potrzeby i w ten sposb sam sobie stwarza problemy.
Jedynie te segmenty superplemienia, ktre yj w wielkim niedostatku, pracuj
wycznie dla przetrwania. Jednak nawet one bywaj zmuszone do angaowania si w kadej
wolnej chwili w walk o bodce z tej szczeglnej przyczyny, e myliwy w pierwotnym
plemieniu, chocia pracowa po to, aby przetrwa, musia wykonywa zrnicowane i
absorbujce go zadania. Pracujcy dla przetrwania, nieszczsny podwadny w superplemieniu
ma si pod tym wzgldem duo gorzej. Podzia pracy i uprzemysowienie skazay go na
wykonywanie niesychanie nudnej i monotonnej roboty, na powtarzanie wci tych samych
rutynowych czynnoci, dzie po dniu, rok po roku, co urga ogromnemu mzgowi
uwizionemu w jego czaszce. Gdy ma on kilka chwil dla siebie, tak jak kady inny czowiek
yjcy we wspczesnym wiecie, odczuwa potrzeb zaangaowania si w walk o bodce,
131
poniewa stymulacja to nie tylko kwestia wielkoci, ale i rozmaitoci, nie tylko iloci, ale i
jakoci.
Jak ju powiedziaem, u innych osb spor cz aktywnoci pochania praca dla
pracy i jeli tylko jest ona wystarczajco ciekawa, uczestnik walki, na przykad biznesmen,
moe stwierdzi, e podczas zaj zawodowych zaliczy ju tyle punktw, e w czasie
wolnym moe pozwoli sobie na odpoczynek i cieszy si bahymi zajciami. Moe wic
zdrzemn si przed kominkiem z kojcym nerwy drinkiem lub pj na kolacj do jakiej
cichej restauracji. Jeli podczas kolacji zataczy, warto przyjrze si, jak to robi. Chodzi o to,
e przecie czowiek pracujcy dla przeycia take moe wieczorem gdzie pj, eby
potaczy. Na pierwszy rzut oka jest w tym jaka sprzeczno, ale przyjrzawszy si
dokadniej, przekonamy si, e midzy ich sposobami taczenia istnieje ogromna rnica.
Wielcy biznesmeni nie oddaj si wyczerpujcym wyczynowym tacom towarzyskim ani
swobodnym, ywioowym tacom ludowym. Ich ociae powczenie nogami po parkiecie
klubu nocnego (ktrego mae rozmiary s dostosowane do ich niewielkiego zapotrzebowania
na
bodce)
niewiele
ma
wsplnego
wyczynowoci
czy
ywioowoci.
zamie si zot regu walki o bodce. Tak wic gospodyni domowa, w czasie gdy jej pranie
wiruje w automatycznej pralce, musi zaj si czym innym. Moliwoci jest bez liku i gra
moe by niezwykle atrakcyjna. Moe te ona przybra niepodany obrt. Dosy czsto
doznajcy zbyt mao stymulacji gracz nagle uwiadamia sobie, e czynnoci kompensujce,
ktre wykonuje z takim oddaniem, nie maj waciwie adnego znaczenia. Jaki cel ma
przestawianie mebli, zbieranie znaczkw pocztowych, czy zgoszenie psa na kolejn
wystaw? Czego ma to dowie? Co mona przez to osign? Jest to jedno z
niebezpieczestw tkwicych w walce o bodce. Namiastki autentycznego dziaania dla
przetrwania, jak by na nie spojrze, pozostaj namiastkami. atwo tu o rozczarowanie, z
ktrym trzeba si jako upora.
Istnieje kilka rozwiza. Jedno z nich jest do drastyczne. Jest to odmiana walki o
bodce, ktr mona by nazwa kuszeniem przetrwania. Rozczarowany nastolatek, zamiast
rzuca pik na boisku, moe rzuci ni w szyb. Rozczarowana gospodyni domowa, zamiast
pogaska psa, moe pogaska mleczarza. Rozczarowany biznesmen, zamiast rozebra na
czci silnik samochodu, moe rozebra swoj sekretark. Nastpstwa takiego postpowania
s dramatyczne. Dany osobnik natychmiast zostaje wcignity w rzeczywist walk o
przetrwanie toczc si na gruncie ycia spoecznego. Na ten czas przestaje go interesowa
przestawienie mebli czy zbieranie znaczkw. Dopiero gdy cichnie chaos, dawne czynnoci
zastpcze nagle staj si znw bardziej atrakcyjne.
Mniej drastyczn odmian tego rozwizania jest kuszenie przetrwania per procura.
Jednym z takich sposobw jest mieszanie si w cudze ycie uczuciowe i stwarzanie wok
kogo innego chaosu, w ktry mona by wplta samego siebie. Jest to metoda zoliwej
plotki. Cieszy si ona wielk popularnoci, gdy plotka jest duo bezpieczniejsza ni
dziaanie bezporednie. W najgorszym razie stracimy kilku przyjaci. Natomiast sprawne
posugiwanie si t metod moe nam przysporzy przyjaznych uczu. Jeeli nasze intrygi
doprowadz do kryzysu w yciu przyjaci, mog oni potrzebowa naszej przyjani bardziej
ni kiedykolwiek. A wic, jeeli tylko nie zostaniemy zdemaskowani, ten sposb przynosi
podwjn korzy: zastpcze podniecenie zwizane ze ledzeniem czyjego dramatu w walce
o przetrwanie i wynikajcy z tego wzrost przyjaznych uczu.
Druga forma kuszenia przetrwania per procura jest mniej szkodliwa. Polega ona na
identyfikowaniu si z dramatem walki o przetrwanie fikcyjnych bohaterw ksiek, filmw,
sztuk i seriali telewizyjnych. Ten sposb jest jeszcze bardziej popularny -tworzy on ogromny
przemys, ktrego jedynym celem jest sprostanie zwizanemu z nim zapotrzebowaniu.
Sposb ten jest nie tylko bezpieczny i nieszkodliwy, ale te wyjtkowo tani. Zwyka gra w
133
kuszenie przetrwania moe kosztowa tysice, podczas gdy ta odmiana, za nie wicej ni
kilka zotych, pozwala uczestnikowi walki o bodce, nie ruszajc si z fotela, oddawa si
uwodzeniu, gwaceniu, cudzooeniu, godowaniu, mordowaniu i rozbojom.
2. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
przesadnie reagujc na normalny bodziec
przypadek skrajny, ale nie odosobniony. Ssaki potrafi drapa i liza wyliniae miejsca na
swoim ciele a do powstania ran, co tworzy bdne koo -rany drani zwierz, ktre podranione -rozdrapuje rany nieraz a do koci.
Przykre formy walki o bodce s te dobrze znane jej ludzkim uczestnikom. U
niektrych dzieci dugo utrzymuje si nawyk ssania palca jako skutek niewaciwych wizi z
matk. W miar dorolenia angaujemy si w jedzenie jako zajcie zastpcze, jedynie dla
zabicia czasu bezmylnie gryzc czekoladki czy herbatniki, i przez to tyjemy jak niedwiedzie
w zoo. Nadmiern samo pielgnacj moemy, podobnie jak kakadu, wyrzdzi sobie
krzywd. U czowieka przybierze to zapewne form obgryzania paznokci czy zdrapywania
strupw. Wypenianie czasu popijaniem sodkich i rozcieczonych trunkw moe nas
doprowadzi do otyoci, natomiast picie trunkw mocnych i nie rozcieczonych -do naogu i
uszkodzenia wtroby. Palenie tytoniu take moe suy zabijaniu czasu i take wie si z
okrelonymi niebezpieczestwami.
Niewaciwie prowadzona walka o bodce kryje w sobie, rzecz jasna, pewne puapki.
Chodzi o to, e owe czynnoci, w ktre ludzie nadmiernie si angauj celem zabicia czasu,
s tak jaowe, e uniemoliwiaj jakikolwiek rozwj. Mona je tylko w kko powtarza,
rozcigajc w czasie. Aby uzyska jaki znaczcy efekt, trzeba si w nie angaowa przez
dusze okresy, co prowadzi do negatywnych skutkw. Nie s one grone jako pomniejsze
sposoby na zabicie czasu, ale gdy stosuje si je w nadmiarze, mog wyrzdzi znaczne
szkody.
3. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
wynajdujc nowe zajcia
Jest to zasada kreatywnoci. Gdy znane wzorce s ju zbyt nudne, inteligentne zwierz
w zoo musi wynale nowe. Na przykad yjce w niewoli szympansy potrafi wprowadza
innowacje, wyprbowujc nowe moliwoci poruszania si, jak przetaczanie si, powczenie
tylnymi apami i wykonywanie rozmaitych wicze gimnastycznych. Gdy znajd kawaek
sznura, przerzucaj go przez prt w sklepieniu klatki i wieszaj si na nim, chwytajc zbami
lub apami oba jego koce i obracajc si dokoa w powietrzu jak akrobaci w cyrku.
Wiele zwierzt walczy z nud, wykorzystujc ludzi zwiedzajcych zoo. Gdyby
zignoroway one ludzi przechodzcych przed klatk, zapewne zostayby przez nich rwnie
zignorowane, ale jeeli w jakikolwiek sposb wzbudz zainteresowanie sob, w zamian
ludzie bd zachcali je do dziaania. Przemylne zwierz w zoo potrafi zmusi ludzi do
135
robienia zupenie niezwykych rzeczy. Bdc szympansem lub orangutanem, mona na nich
naplu, na skutek czego zaczynaj oni piszcze i gorczkowo miota si we wszystkie strony.
Pomaga to jako przetrwa kolejny dzie. Bdc soniem, mona na nich strzepn lin z
koniuszka trby. Bdc morsem, mona, uywajc petwy, ochlapa ich wod. Bdc srok
lub papug, mona ich zachci do pomuskania, stroszc pirka na czubie, i wtedy dziobn
ich w palec.
Pewien lew w niezwyky sposb wydoskonali sztuk manipulowania widzami.
Zwykle oddawa on mocz metod stosowan te przez kocury, to znaczy w ten sposb, e
poziomym strumieniem tryska do tyu w kierunku jakiego pionowego obiektu, zostawiajc
na nim swoj wizytwk zapachow. Gdy raz uy jako obiektu jednego ze stalowych prtw
przedniej czci klatki, zauway, e opryskani zostali przy tym przygldajcy mu si
widzowie, co wywoao interesujc reakcj. Krzyczc, odskoczyli do tyu. Po pewnym czasie
nie tylko nauczy si robi to jeszcze celniej, ale te doda now sztuczk. Po pierwszym
spryskaniu, gdy pierwszy rzd publicznoci wycofywa si, jego miejsce zajmowa drugi rzd,
eby uzyska lepszy widok. Wtedy lew, ktry nie zuy caego zapasu na pierwszy wytrysk,
wypuszcza nowy strumie i w ten sposb udawao mu si wzbudzi reakcj rwnie tego
nowo uformowanego pierwszego rzdu.
ebranie o jedzenie, ktre jest czym innym ni cige skubanie, to rodek mniej
drastyczny, ale te przynosi duo zadowolenia i jest praktykowane przez wiele
najrozmaitszych gatunkw zwierzt. Trzeba tylko wynale jak szczegln czynno lub
pozycj, ktra przemawia do przechodniw i przekonuje ich, e jest si naprawd godnym.
Mapom wystarcza wycignicie otwartej apy, ale niedwiedzie wykazuj wicej inwencji.
Kady ma wasn specjalno: jeden staje na tylnych apach i macha przedni; inny siada na
zadzie i zgity w pak przednimi apami obejmuje tylne; jeszcze inny siada w pozycji
wyprostowanej i zawiesza sobie przedni ap na dolnej szczce otwartego pyska; jeszcze
inny staje i potakujco kiwa gow albo potrzsa ni, dajc znak, eby podej bliej. Bdc
inteligentnym niedwiedziem, bez wikszego trudu mona wytresowa publiczno w zoo,
eby odpowiednio reagowaa na takie przedstawienia. Trudno polega na tym, e aby
utrzyma zainteresowanie, naley ich nazbyt czsto nagradza, zjadajc rzeczy, ktre rzucaj.
Nieprzestrzeganie tego powoduje, e publiczno idzie gdzie indziej i w ten sposb traci si
wymylon przez siebie emocjonujc stymulacj pync z interakcji towarzyskiej. Skutki
tego ju znamy: trzeba si znowu przestawi na mniej korzystn "zasad przesadnego
zaangaowania", co moe doprowadzi do otyoci i choroby.
136
4. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
normalnie reagujc na nienormalnie sabe bodce
Jest to zasada przelewu. Gdy wewntrzna potrzeba wykonania jakiej czynnoci staje
si zbyt silna, moe si ona "przela", nawet przy braku zewntrznych czynnikw, ktre j
zwykle uaktywniaj.
137
Zwierzta chytrze rozwizay ten problem: samczyk mapki spa mocno wczepiony w grzbiet
samicy leniwca.
Dziaanie czwartej zasady walki o bodce polega nie tyle na szukaniu jakiegokolwiek
portu podczas sztormu co na szukaniu jakiegokolwiek portu podczas ciszy morskiej, i cho w
ludzkim zoo wieje wiele wiatrw, zwierz ludzkie czsto znajduje si w takiej wanie
sytuacji. Z rnych powodw wzorce emocjonalne czonka superplemienia wci ulegaj
zablokowaniu. Pord materialnego dostatku istnieje wiele niedoborw w zakresie ludzkich
zachowa. Dlatego czowiek, podobnie jak zwierz w zoo, zmuszony jest reagowa na
najsabsze nawet stymulacje nienormalne.
W
porwnaniu
innymi
zwierztami
czowiek
ma
wiksze
moliwoci
139
5. Jeli stymulacja jest zbyt saba, mona zwikszy dynamizm wasnego zachowania,
sztucznie powikszajc wybrane bodce
po drugiej stronie, a potem wracaa na poprzednie miejsce w ten sam sposb, po czym
powtarzaa to wiele razy. Wreszcie zobaczyem szczyt osobliwoci: jedna z malutkich zib
wpychaa si pod brzuch swojego gobia i usiowaa wcisn mu si midzy nogi. Zaspany
gob wyprostowa si na nogach i spoglda z gry na posta szamoczc si pod jego krg
piersi. Gdy ziba ju si usadowia, gob przycupn nad ni. I tak siedzieli razem, a rowy
dziobek ziby wystawa spod piersi gobia.
Musiaem znale jakie wytumaczenie tego niezwykego zwizku. W gobiach nie
mona byo dostrzec niczego dziwnego poza ich niezwyk tolerancj. Natomiast ziby
wymagay dalszych bada. Zauwayem, e przed udaniem si na nocleg ziby uywaj
specjalnego sygnau, ktry informuje inne ptaki tego gatunku o gotowoci do snu. Podczas
dziennej aktywnoci ptaki trzymaj si z daleka od siebie, ale gdy nadchodzi czas, aby si
zgromadzi na noc, jedna z zib, zapewne ta najbardziej pica, stroszya pirka i przysiadaa
na grzdzie. Dla innych zib w tej grupie by to sygna, aby si przyczy, bez obawy, e
zostan odepchnite. Nadfruwaa wtedy druga ziba i przysiadaa obok tej pierwszej, rwnie
stroszc przy tym pirka. To samo robiy nastpne, trzecia, czwarta i inne, a utworzy si
rzd szykujcych si do snu ptakw. Spnialskie czsto wskakiway na grzbiety ju
siedzcych w rzdzie i wciskay si na cieplejsze i wygodniejsze miejsca w rodku. Miaem
ju wszystkie potrzebne mi wskazwki.
Stroszenie pirek w czasie sadowienia si na grzdzie powodowao, e ziby
wydaway si wiksze i bardziej kuliste ni podczas swej zwykej aktywnoci w cigu dnia.
By to podstawowy sygna, ktry mwi: "Przyjd tu do mnie na grzd". Siedzcy na
grzdzie gob jest jeszcze wikszy i jeszcze bardziej kulisty i dlatego chcc nie chcc wysya
zibom duo silniejsz wersj tego samego sygnau. Co wicej, w odrnieniu od innych
gatunkw zamieszkaych w tej samej ptaszarni gobie miay identyczne jak ziby szare
ubarwienie. Poniewa byy tak due, krge i szare, nadaway zibom supersygna, ktremu te
mae ptaszki po prostu nie mogy si oprze. Majc wrodzony program reakcji na tak
wanie kombinacj rozmiaru, ksztatu i koloru, ziby automatycznie reagoway na gobie
jako na superbodce wywoujce siadanie na grzdzie, przedkadajc je nad przedstawicieli
wasnego gatunku. By jednak pewien szkopu, mianowicie -gobie nie usadawiay si do snu
w rzdach. Przytulajcej si do gobia zibie wydawao si, e siedzi na skraju "rzdu", i
dlatego wskakiwaa mu na grzbiet, a nie potrafic znale rodka w rzdzie, zeskakiwaa po
drugiej stronie. Gob by tak duy, e musia wyglda jak cay rzd zib, wic may ptaszek
bezskutecznie ponawia te prby. Nie ustajc w wysikach, ziba sprbowaa w kocu
141
wepchn si pod gobia od dou i w ten sposb znalaza wreszcie zaciszne miejsce "w
rodku rzdu", to znaczy midzy nogami wikszego ptaka.
Jak ju mwiem, jest to jeden z niewielu znanych przykadw superbodca nie
funkcjonujcego wrd ludzi i nie stworzonego dla celw dowiadczalnych. Inne, bardziej
znane przykady zawsze polegay na uyciu eksperymentalnych atrap. Na przykad ostrygo
jady s ptakami wijcymi gniazda na ziemi. Gdy jakie jajo wy turla im si z gniazda,
wtaczaj je z powrotem specjalnymi ruchami dzioba. Jeeli obok gniazda umieci si atrapy
jaj, ptaki take wtaczaj je do gniazda. Gdy atrapy jaj rni si rozmiarem, ptaki wybieraj
najwiksz. Bd nawet usioway umieci w gniedzie jaja wielokrotnie wiksze od
wasnych. Ptaki te take nie mog pohamowa reakcji na superbodziec.
Pisklta mewy srebrzystej, domagajc si od rodzicw pokarmu, dziobi czerwon
plamk znajdujc si u koniuszka dzioba dorosych osobnikw. Reagujc na to, rodzice
zwracaj zjedzone przez siebie ryby, karmic nimi pisklta. Czerwona plamka stanowi
niezbdny sygna. Stwierdzono, e pisklta dziobi nawet paskie kartonowe modele gw
swoich rodzicw. Za pomoc serii testw ustalono, e inne szczegy gowy dorosych
osobnikw nie maj adnego znaczenia. Pisklta dziobi nawet sam czerwon plamk. Co
wicej, stwierdzono, e gdy pisklta otrzymyway patyk z trzema czerwonymi plamkami,
dziobay go z jeszcze wikszym zapaem ni kompletny i realistycznie wykonany model
wasnych rodzicw. Patyk z trzema czerwonymi plamkami sta si superbodcem.
S jeszcze inne przykady, ale wystarcz te, ktre tu podaem. Nie ulega wtpliwoci,
e natur mona poprawia, co niektrych napawa niesmakiem. Ale powd jest prosty: kade
zwierz stanowi skomplikowany system kompromisw. Wzajemnie sprzeczne wymagania,
jakie stawia przed nim przetrwanie, oddziaywaj w przeciwnych kierunkach. Na przykad
zbyt jaskrawe ubarwienie zwierzcia umoliwia drapienikom jego wykrycie. Natomiast zbyt
niepozorne ubarwienie utrudnia zwabienie partnera i tak dalej. Ten system kompromisw
rozlunia si tylko wtedy, gdy sztucznie ogranicza si presje pynce z koniecznoci
przetrwania. Na przykad zwierzta oswojone, ktrymi opiekuje si czowiek, nie musz ju
obawia si drapienikw. Bez adnego dla nich ryzyka mona zastpi ich monotonne barwy
niezmcon biel, krzykliw pstrokacizn czy innymi jaskrawymi wzorami. Gdyby jednak
wypuci je na wolno, do ich naturalnego rodowiska, rycho stayby si upem swych
naturalnych wrogw.
Podobnie jak oswojone zwierzta -czowiek yjcy w superplemieniu take moe
sobie pozwoli na ignorowanie wymaga, jakie narzuca naturalnym bodcom konieczno
przetrwania. Moe on tymi bodcami manipulowa, wyolbrzymia je i znieksztaca wedle
142
nie mog, rzecz jasna, sta si superbodcami (chocia pomagaj w tym nieco wysokie
obcasy), ale sztucznie wyduone nogi jako atrybut kobiecoci mog pojawia si w
rysunkach i obrazach o treci erotycznej. Pomiary dziewczt z plakatw i okadek wykazuj,
e to sposb portretowania sprawia, i maj one nienaturalnie dugie nogi, czsto ptora raza
dusze od ng autentycznych modelek. Aktualna moda na bardzo krtkie spdniczki dziaa
podniecajco nie tylko ze wzgldu na to, e odkrywa pewne partie ciaa. W krtkiej
spdniczce nogi wydaj si dusze ni w noszonych dawniej duszych spdnicach.
Jaskrawe przykady superstymulacji mona znale w dziedzinie damskich
kosmetykw. Czysta, nieskazitelna skra jest zawsze i wszdzie seksualnie atrakcyjna. Jej
gadko mona zwikszy stosujc pudry i kremy. W czasach kiedy wane byo, aby
pokaza, e kobieta nie musi harowa na socu, kosmetyki pomagay jej uzyska super biel
odkrytych partii skry. Gdy zmieniy si warunki i wane stao si pokazywanie, e sta j na
prniacze wylegiwanie si na socu, cenion cech staa si skra opalona. I znw z
pomoc przyszy kosmetyki, zapewniajce skrze super brz. Byway te okresy, gdy do
dobrego tonu naleao prezentowanie dobrego stanu zdrowia, wwczas r dawa super
rumiece. Inn cech skry kobiety jest mniejsza ni u mczyzny ilo owosienia. I tu
mona osign super efekt stosujc rne rodzaje depilacji, ktra pozwala usun woski za
pomoc golenia czy szorowania ng albo do bolesnego wyrywania ich ze skry twarzy.
Mczyni maj zazwyczaj brwi bardziej krzaczaste ni kobiety, dlatego i tu super kobieco
mona uzyska wyrywajc woski. Gdy doda si do tego super makija oczu, pomadk do ust,
lakier do paznokci, perfumy, a nawet sporadyczne rowienie sutkw, atwo si bdzie
przekona, jak mozolnie czowiek realizuje zasad super normalnoci jako element walki o
bodce.
W poprzednim rozdziale zauwaylimy ju, do jakich to radykalnych rodkw
uciekano si, aby mski czonek mg sta si super symbolem fallicznym. W zwykym
ubiorze nie osignito tu zbyt wiele, z wyjtkiem krtkiego okresu chway w czasach
woreczkw na genitalia. Dzi pozostao z tego niewiele wicej ni super wizka wosw
onowych w postaci ozdobionej futrem torby, ktr Szkoci nosz w okolicy krocza.
Przedziwna dziedzina afrodyzjakw zajmuje si wycznie super stymulacj
seksualn. W wielu kulturach odwiecznym zwyczajem starzejcy si mczyni stosowali
sztuczne rodki, usiujc pobudzi swoje sabnce reakcje seksualne. Na licie afrodyzjakw
znajduje si ponad dziewiset specyfikw, w tym tak cudowne jak woda anielska, garb
wielbda, ajno krokodyla, sperma jelenia, gsie ozorki, bulion z zajca, lwie sado, szyjki
limaka i genitalia abdzia. Niewtpliwie wiele z tych preparatw odnosio podany skutek,
144
nie z racji ich waciwoci chemicznych, lecz z powodu ich wygrowanej ceny. Na
Wschodzie sproszkowany rg nosoroca osign tak wielk warto jako superbodziec
seksualny, e niemal wyginy tam niektre gatunki nosorocw. Nie wszystkie afrodyzjaki
byy przeznaczone do ykania. Niektre z nich naleao wciera, pali., wciga nosem lub
nosi na sobie. Od wonnych kpieli po aromatyczn tabak wszystko liczyo si w
gorczkowym poszukiwaniu coraz silniejszej i coraz ostrzejszej stymulacji.
Wspczesna farmacja nie jest tak bardzo ukierunkowana na seks, ale i ona oferuje
najrozmaitsze superbodce. Istniej piguki nasenne, ktre umoliwiaj super sen, piguki
pobudzajce, ktre wywouj super oywienie, rodki przeczyszczajce, ktre powoduj
super wydalanie, preparaty kpielowe, ktre zapewniaj super czysto, i pasta do zbw,
ktra daje super umiech. Dziki ludzkiej pomysowoci nie ma waciwie adnej naturalnej
dziedziny, ktrej nie mona by jako sztucznie wzbogaci..
Dziedzina reklamy handlowej to wrzcy kocio superbodcw, z ktrych kady ma
zdoby przewag nad innymi. Gdy konkurujce ze sob firmy rzucaj na rynek niemal
identyczne produkty, walka o superbodce staje si wielkim biznesem. Kady produkt naley
przedstawi w bardziej stymulujcy sposb ni produkt konkurencyjny. Wymaga to
nieustannego skupiania uwagi na szczegach dotyczcych ksztatu, faktury, wzoru i koloru.
Zasadnicz cech superbodca jest to, e nie wszystkie elementy naturalnego bodca, z
ktrego si wywodzi, musz ulec wyolbrzymieniu. Ostrygo jad reagowa na atrap jaja, ktra
bya super jajem jedynie pod wzgldem rozmiaru. Pod wzgldem ksztatu, koloru i faktury
bya ona podobna do normalnego jaja. Eksperyment z piskltami mewy poszed. o krok dalej.
Wyolbrzymiono w nim niezbdne tam czerwone plamki, a dodatkowo wyeliminowano
wszystkie inne, nieistotne cechy rodzicw. Zastosowano wic dwojaki zabieg: powikszenie
bodca istotnego i wyeliminowanie bodcw nieistotnych. W eksperymencie tym byo to
potrzebne jedynie do wykazania, i reakcj wywoyway same czerwone plamki. Krok ten
sprzyja te jednak zwrceniu wikszej uwagi na czerwone plamki dziki usuniciu
elementw nieistotnych. W wiecie ludzi ten dwojaki zabieg znalaz zastosowanie w wielu
super bodcach i przynis znakomite wyniki. Mona go uzna za dodatkow, pomocnicz
zasad walki o bodce.
Gosi ona, e gdy wybrane bodce ulegaj sztucznemu powikszeniu do wymiarw
superbodcw, efekt mona jeszcze wzmocni redukujc inne (nie wybrane lub nieistotne)
bodce. Powstajce w ten sposb subbodce sprawiaj, e dziaanie superbodcw wydaje si
relatywnie silniejsze. Jest to zasada ekstremizmu stymulacyjnego.
145
Gdy chcemy si rozerwa za pomoc ksiek, sztuk, filmw lub piosenek, poddajemy
si takiej wanie procedurze. Jest to istota procesu zwanego dramatyzacj. Codzienne
czynnoci wykonywane tak jak w rzeczywistym yciu nie byyby dostatecznie ekscytujce.
Naley je wyolbrzymi. Stosujc zasad ekstremizmu stymulacyjnego, usuwamy nieistotne
szczegy, a inne, wane uwypuklamy i wyolbrzymiamy. Ten negatywny proces wci
funkcjonuje nawet w najbardziej realistycznych szkoach aktorskich, jak rwnie w literaturze
faktu i filmach dokumentalnych. Elementy nie majce zwizku z tematem odrzuca si, przez
co porednio wyolbrzymia si inne. Bezporednie formy wyolbrzymienia odgrywaj wiksz
rol w bardziej stylizowanych spektaklach, takich jak opera i melodramat. Warto przy tym
zauway, e gosy, kostiumy, gesty, akcja i fabua mog by bardzo odlege od
rzeczywistoci, a mimo to bardzo silnie oddziaywa na ludzki umys. Jeli wydaje si to
komu dziwne, niech sobie przypomni ptaki dowiadczalne. Pisklta mewy byy gotowe
reagowa na substytut rodzicw w postaci czego tak odlegego od dorosej mewy jak patyk z
trzema czerwonymi plamkami. Nasze reakcje na wysoce wystylizowane rytuay operowe
wcale nie s bardziej dziwaczne.
wietn. ilustracj tej zasady s dziecice zabawki, lalki i kukieki. Na przykad w
twarzy szmacianej lalki pojawiaj si pewne uwypuklone cechy istotne, a inne cechy s
pominite. Oczy staj si wielkimi czarnymi plamami, natomiast brwi nie ma wcale. Usta
ukazane s w szerokim umiechu, podczas gdy nos jest zredukowany do dwch kropek.
Wejcie do sklepu z zabawkami oznacza wejcie w wiat skontrastowanych ze sob
superbodcw i subbodcw. Jedynie zabawki dla starszych dzieci staj si mniej
kontrastowe i bardziej realistyczne.
To samo mona powiedzie o rysunkach wykonanych przez dzieci. Na tworzonych
przez nie wizerunkach postaci ludzkich powikszone s te elementy, ktre dzieci uznaj za
wane, natomiast elementy uznane przez nie za niewane ulegaj redukcji lub s pominite.
Najbardziej nieproporcjonalnie powikszone bywaj zwykle gowa, oczy i usta. S to czci
ciaa majce najwiksze znaczenie dla maego dziecka, jako obszary zwizane z ekspresj
wzrokow i z komunikowaniem si. Zewntrzne czci ucha ludzkiego nie maj siy
ekspresywnej, s stosunkowo mao wane, tote bywaj czsto cakowicie pomijane.
Podobny ekstremizm wizualny panuje te w sztuce ludw pierwotnych. Gowy, oczy i
usta s zwykle nienormalnie due w stosunku do wymiarw ciaa, a inne rysy, podobnie jak
na rysunkach dziecicych, ulegaj redukcji. W zalenoci od sytuacji rni si jednak wybr
bodcw, ktre maj ulec powikszeniu. Posta ukazana w biegu ma zwykle przesadnie due
nogi. Jeli za jest ukazana w pozycji stojcej i nic nie robi rkami ani nogami, wwczas
146
koczyny mog mie ksztat kikutw albo te cakowicie zanikn. Prehistoryczna figurka
przedstawiajca podno moe mie wyolbrzymione organy majce zwizek z rozrodem
przy jednoczesnym pominiciu innych szczegw. Taka posta moe imponowa ogromnym
brzemiennym brzuchem, wielkimi wypukymi poladkami, szerokimi biodrami i obfitym
biustem, a wcale nie mie ng, rk, szyi czy gowy.
Takie graficzne manipulowanie przedmiotem okrela si czsto jako tworzenie
brzydkich deformacji, co sugeruje, e pikno postaci ludzkiej ulega tu jakoby zoliwemu
zniszczeniu i zniewaeniu. Gdyby jednak, o ironio, ci krytycy zechcieli si przyjrze, w jaki
sposb przyozdabiaj wasne ciaa, przekonaliby si, e ich wygld niezupenie odpowiada
temu, "co zamierzya natura". Podobnie jak dzieci i prymitywni artyci maj oni swj udzia
w "deformowaniu" rzeczywistoci i tworzeniu super- i subelementw.
Urok ekstremizmu stymulacyjnego w dziedzinie sztuki polega na rozmaitoci nowych
form harmonii i rwnowagi, ktre powstaj w wyniku takich modyfikacji, jak te i na tym, e
s one rne w rnych dzieach i rnych miejscach. We wspczesnym wiecie takie
wyolbrzymienia wizualne wystpuj gwnie w animowanych kreskwkach, a szczegln
form przybieraj w sztuce karykatury. Mistrz karykatury wybiera najbardziej rzucajce si w
oczy cechy twarzy swojej ofiary, po czym zrcznie uwydatnia te ju i tak wydatne,
doprowadzajc je do wymiarw super cech. Jednoczenie redukuje cechy mniej widoczne. Na
przykad duy nos moe by dwa czy nawet trzy razy wikszy, a mimo to twarz pozostaje
rozpoznawalna. W gruncie rzeczy staje si jeszcze lepiej rozpoznawalna. Poszczeglne
twarze rozpoznajemy bowiem, porwnujc je psychicznie do idealnej "typowej" twarzy
ludzkiej. Jeli dana twarz ma w sobie pewne elementy mniej lub bardziej wyraziste, wiksze
albo mniejsze, dusze albo krtsze, ciemniejsze albo janiejsze ni w naszej "typowej"
twarzy, wwczas atwiej j zapamitujemy. Rysujc udan karykatur, artysta musi
intuicyjnie wyczu, ktre cechy twarzy zostay przez nas w ten sposb wybrane, i przedstawi
cechy bardziej wyraziste jako super cechy, a mniej wyraziste jako subcechy. Jest to w
zasadzie ten sam proces, z ktrym mamy do czynienia w rysunkach dziecicych i w sztuce
ludw pierwotnych, z tym e karykaturzyst interesuj przede wszystkim rnice
indywidualne.
Zasada ekstremizmu stymulacyjnego funkcjonowaa w sztukach wizualnych w cigu
dugiej ich historii. Niemal wszystkie wczesne formy sztuki s pene modyfikacji "super" i
"sub". Jednake z upywem wiekw sztuk europejsk powoli opanowywa realizm. Malarz i
rzebiarz zostali obarczeni zadaniem jak najdokadniejszego rejestrowania wiata
zewntrznego. Dopiero w ostatnim wieku, gdy to wielkie zadanie przeja nauka (dziki
147
Ale zmuszeni te jestemy przyzna za Wilde'em: "Nic tak nie popaca jak zbytek".
C wic czynimy w tej sytuacji? Ot zaczynamy stosowa jeszcze jedn zasad
pomocnicz walki o bodce.
Gosi ona, e poniewa superbodce s tak potne, a nasze reakcje na nie mog si
wyczerpa, od czasu do czasu musimy zmienia elementy, ktre staj si obiektem
wyolbrzymienia. Innymi sowy, wprowadzamy urozmaicenia. Gdy nastpuje taki zwrot, ma
on zwykle dramatyczny przebieg, gdy oznacza zmian caego kierunku. Nie wstrzymuje to
jednak walki o bodce w danej dziedzinie, lecz jedynie przesuwa akcenty "super" z jednych
obszarw w inne. Najlepiej wida to w sferze strojw i przyozdabiania ciaa.
W modzie damskiej, gdzie gwnie chodzi o popis pciowoci, dao to w efekcie co,
co eksperci mody nazywaj prawem zmiennoci stref erogennych. Formalnie biorc, strefa
erogenna to taki obszar ciaa ludzkiego, ktry jest szczeglnie bogato wyposaony w
zakoczenia nerwowe reagujce na dotyk i ktrego bezporednia stymulacja powoduje
podniecenie seksualne. Gwnymi takimi obszarami s okolice genitaliw, piersi, usta, patki
uszu, poladki i uda. Czasami szyja, pachy i ppek. Oczywicie moda damska nie suy
stymulacji przez dotyk, lecz raczej wizualnemu demonstrowaniu (lub ukrywaniu) tych
149
150
Gdy tylko garnitur spacerowy utraci swj miay charakter, naleao go zastpi
czym, co w bardziej oczywisty sposb wizao si ze sportem. Chocia mylistwo moe
wypado z ask, wysoki status zachowao wci jedziectwo, tak wic wszystko zaczo si od
nowa. Tym razem upem pada kurtka do jazdy konnej! ktra wkrtce staa si znana jako
"marynarka sportowa". Jak na ironi uzyskaa ona t nazw dopiero wtedy, gdy ju przestaa
by uywana jako strj sportowy. Staa si ona owym nowym elementem nieformalnego
ubioru codziennego i wci jeszcze peni t rol, Jednak powoli zaczyna ju przenika do
bardziej formalnego wiata biznesmenw na kierowniczych stanowiskach. Wdara si nawet
do tego sanktuarium elegancji, jakim jest oficjalny obiad, gdy co mielsi strojnisie odwaaj
si j nosi jako wzorzysty smoking.
Wraz z rozprzestrzenieniem si marynarki sportowej, rozprzestrzeni si te sweterek
z wysok stjk wok szyi noszony do gry w golfa. Golf jest take sportem wysokiego
statusu, tote szczliwcowi noszcemu typowy sweterek do golfa przydawa on tego
wysokiego statusu. Ale i ten charakterystyczny ubir utraci ju swj powab miaoci.
Ostatnio podczas uroczystego obiadu po raz pierwszy pojawi si kto ubrany w jedwabn
wersj sweterka z golfem jako dodatku do smokinga. Modzie mska natychmiast rzucia si
do sklepw, domagajc si tego najnowszego atrybutu szturmu sportu na oficjaln sztywn
mod. Moe golf nie robi ju wraenia jako ubir na co dzie, ale jako strj wieczorowy
mg jeszcze szokowa i dlatego atwo zdoby szerokie uznanie.
W cigu ostatnich pidziesiciu lat mona byo zaobserwowa inne podobne
tendencje w modzie. Mczyni, ktrych stopy nigdy nie dotkny adnego pokadu, nosz
marynarki eglarskie z mosinymi guzikami. Mczyni i kobiety, ktrzy nigdy w yciu nie
widzieli adnego onieonego szczytu, paraduj w strojach narciarskich. Kady sport, jeli
tylko jest ekskluzywny i kosztowny, padnie ofiar tego zawaszczania sygnaw, jakimi s
stroje sportowe. W biecym stuleciu amatorskie uprawianie sportu w duej mierze ustpio
miejsca zwyczajowi spdzania czasu na plaach w ciepych krajach. Zaczo si to od
szalestwa na punkcie Riwiery Francuskiej. Turyci zaczli tam naladowa miejscowych
rybakw, noszc takie jak oni swetry i koszule. Po powrocie do domu, ubrani w
zmodyfikowane wersje tych swetrw i koszul, mogli pokaza, e spdzali wakacje w sposb,
ktry znamionuje wysoki status. Rynek zosta natychmiast zarzucony stosami nowych
ubiorw na co dzie. W Ameryce wrd bogatych mczyzn o wysokim statusie zapanowaa
moda na posiadanie wiejskiego rancza, gdzie ubierali si oni w zmodyfikowane stroje
kowbojskie. W lad za tym po ulicach miast zaczli paradowa nie posiadajcy adnych rancz
mczyni w jeszcze bardziej zmodyfikowanych strojach kowbojskich. Kto mgby
152
twierdzi, e moda zostaa zapoyczona wprost z westernw, ale tak nie jest. Wwczas
byoby to tylko przebieranie, strj maskaradowy. A przecie strj ten nosz w czasie wolnym
od pracy autentyczni wspczeni mczyni o wysokim statusie, tak wic wszystko gra i
wkrtce mona oczekiwa kolejnej odzywki w tej licytacji mody.
Wszystko to nie wyjania jeszcze dziwacznego ubioru "odjazdowego" mskiego
nastolatka, ktry nosi fulary, dugie wosy, naszyjniki, kolorowe szale, bransoletki, buty z
zatrzaskami, rozszerzane spodnie i sznurowane koszule.
Jaki sport moe by przedmiotem takiego naladownictwa? Nastolatka w kusej
spdniczce nie jest adn zagadk. Oprcz tego, e przesuna sfer erogenn w okolice ud, w
akcie emancypacji wyrwaa kartk z mskiego urnala mody i podkrada kostium sportowy,
aby go nosi na co dzie. Ju w latach trzydziestych spdniczki do gry w tenisa, a w latach
czterdziestych spdnice do jazdy na ywach byy spdniczkami mini w penym sensie tego
sowa. Trzeba byo tylko, aby jaki miay projektant mody przystosowa je do codziennego
noszenia. Ale co, na mio bosk, wyprawia ekstrawagancki modzieniec? Jak si wydaje,
chodzi o to, e w zwizku z powsta ostatnio "subkultur modziey" zaistniaa potrzeba
wytworzenia dla niej zupenie nowego kostiumu, ktry jak najmniej przypominaby
znienawidzon "subkultur dorosych". W "subkulturze modzieowej" status w mniejszym
stopniu znamionuj pienidze, a w wikszym seksapil i msko. Znaczy to, e modzi
mczyni zaczli si ubiera na sposb bardziej damski nie z powodu swojej rzekomej
zniewieciaoci (jak szyderczo zazwyczaj utrzymuj starsi), lecz dlatego, e pragn popisa
si swoj atrakcyjnoci seksualn. W niedawnej jeszcze przeszoci bya to gwnie domena
kobiet, ale obecnie obejmuje ju obie pcie. W gruncie rzeczy jest to powrt do
wczeniejszych, przed osiemnastowiecznych zwyczajw panujcych w modzie mskiej, i nie
powinnimy si dziwi, jeli lada chwila znw pojawi si woreczki na genitalia. Jestemy te
wiadkami powrotu wyszukanego makijau mskiego. Trudno powiedzie, jak dugo ta faza
potrwa, poniewa, w kocu starsi, ju teraz zirytowani popisami modzieczego seksualizmu,
zaczn stopniowo naladowa modszych od siebie. Jeli idzie o demonstracj stylu pawia,
modzi mczyni nalecy do "subkultury modzieowej" uderzaj w najczulsze miejsce.
Mczyzna jest najbardziej sprawny seksualnie w wieku szesnastu, siedemnastu lat.
Odrzucajc strj znamionujcy status wolnego czasu i przywdziewajc strj znamionujcy
status seksu, modzi wybrali idealn bro. Jednak, jak ju wspominaem, modzi ludzie i
modzi modnisie starzej si. Ciekawe, co si zdarzy za dwadziecia lat, gdy wyysiali bitelsi
bd jakimi dyrektorami i gdy powstanie jaka nowa kultura modzieowa.
153
Niemal wszystko, co dzi si nosi, jest wic rezultatem tej zasady dziaajcej w
obrbie walki o bodce, wedle ktrej zmiany wprowadza si celem wywoania szoku
zwizanego z nagym pojawieniem si czego nowego. To, co dzi uderza swoj miaoci,
jutro staje si pospolite i przestarzae i szybko zapominamy, skd si wywodzi. Ilu mczyzn
wciskajcych si w strj wieczorowy i wkadajcych na gow cylinder zdaje sobie spraw, e
oto przywdziewaj myliwski strj ziemianina z drugiej poowy osiemnastego wieku? Ilu
biznesmenw wie, e ich ciemne garnitury uszyte s wedug wzoru stroju sportowego z
wczesnych lat dziewitnastego wieku? Ilu modych mczyzn w marynarkach sportowych
czuje si, jakby za chwil mieli dosi konia? Ilu modym ludziom w koszulach z rozpitym
konierzykiem i w lunych swetrach wydaje si, e s rybakami znad Morza rdziemnego?
A ile modych dziewczyn w minispdniczkach ma poczucie, e s tenisistkami lub
ywiarkami figurowymi?
Szok szybko mija. Nowy styl jest powszechnie przyswajany, a na jego miejsce
potrzebny jest nowy, ktry dostarczy nowej stymulacji. Jedno jest' zawsze pewne: co, co dzi
w wiecie mody stanowi najbardziej mia innowacj, jutro stanie si szacowne i nabierze
cech sformalizowanej skamieliny, ktr zastpi natok nowych przejaww buntu. Super
stymulacja, ktrej dostarczaj ekstremalne wzorce mody, nie traci swojej wielkiej siy
oddziaywania jedynie dziki tej cigej zmiennoci. By moe potrzeba jest matk
wynalazkw, ale jeli chodzi o super stymulacj w dziedzinie mody, to prawdziwe jest te
stwierdzenie, e nowo jest matk potrzeby.
Do tej pory omawialimy pi zasad walki o bodce -wszystkie polegajce na
zwikszaniu dynamizmu zachowania danej osoby. Od czasu do czasu potrzebne jest jednak
zachowanie o przeciwnym charakterze. Wtedy moe by zastosowana zasada szsta i
ostatnia:
6. Jeeli stymulacja jest zbyt silna, mona ograniczy dynamizm swojego zachowania
za pomoc stumienia reakcji na odbierane wraenia
Jest to zasada odcinania si. U niektrych zwierzt brak wolnoci powoduje lk i stres,
zwaszcza tu po schwytaniu, po przeniesieniu do innej klatki albo te umieszczeniu w
niestosownym lub wrogim towarzystwie. W takim stanie podranienia zwierzta te poddane
s nienormalnej, nadmiernej stymulacji.. Jeli nie mog uciec lub gdzie si ukry, musz
jako wyczy docierajce do nich bodce. Mog to uczyni kulc si gdzie w kcie i
zamykajc oczy. W ten sposb zamykaj przynajmniej dostp bodcom wizualnym. Innym,
bardziej skrajnym sposobem odcinania si od bodcw zewntrznych jest nadmierny i zbyt
154
dugi sen (ten sposb stosuj rwnie chore zwierzta i chorzy ludzie). Nie mona jednak
wiecznie spa czy kuli si w kcie.
W okresach aktywnoci zwierzta takie mog w pewnym stopniu rozadowa napicie
uywajc "stereotypw". S to tiki, powtarzajce si wedle pewnego schematu skurcze,
pochylanie si, podskakiwanie, koysanie si lub obracanie. Wszystkie te czynnoci przynosz
ulg, poniewa s one znajome dziki temu, e wci si je powtarza. Zwierzciu poddanemu
nadmiernej stymulacji otoczenie wydaje si tak dziwne i przeraajce, e jakakolwiek, nawet
najbardziej bezsensowna, czynno dziaa uspokajajco, jeeli tylko wykonywana jest wedle
znajomego wzorca. Przypomina to spotkanie starego znajomego w tumie obcych podczas
przyjcia. Stereotypy te mona nieustannie obserwowa w zoo. Ogromne sonie koysz si
rytmicznie w przd i w ty, mody szympans przechyla si raz w jedn, raz w drug stron,
wiewirka skacze, krc po maym okrgu jak motocyklista po cianie mierci, a tygrys. trze
pyskiem o kraty a do krwi.
Zachowania takie, wywoane przez nadmiern stymulacj, pojawiaj si czasem
rwnie u zwierzt bardzo znudzonych, co nie jest dzieem przypadku, poniewa stres,
ktrego rdem jest gboki brak stymulacji, jest takim samym stresem jak ten, ktrego
rdem jest nadmierna stymulacja. Obie skrajnoci nale do przykrych dowiadcze, co
wanie wywouje reakcj stereotypow, gdy zwierz rozpaczliwie usiuje z powrotem uciec
do zotego rodka umiarkowanej stymulacji, ktry jest celem walki o bodce.
Mieszkaniec ludzkiego zoo, poddany nadmiernej stymulacji o wysokim nateniu,
take stosuje zasad odcinania si. Gdy zostanie on oguszony wieloma sprzecznymi ze sob
bodcami, sytuacja staje si dla niego niemoliwa do zniesienia. Jeeli uda mu si gdzie
uciec i schowa, wtedy wszystko jest w porzdku, ale liczne zobowizania zwizane z yciem
w superplemieniu uniemoliwiaj zwykle takie rozwizanie. Mona zamkn oczy i zatka
uszy, ale jednak trzeba tu czego wicej ni przepaska na oczy i zatyczki do uszu.
W ostatecznoci uciekamy si do rodkw sztucznych. Zaywamy wic proszki
uspokajajce, piguki nasenne (czasem tyle, e odcinamy si raz na zawsze), nadmierne dawki
alkoholu i najrozmaitsze leki. Jest to odmiana walki o bodce, ktr mona nazwa
chemicznymi marzeniami sennymi. By zrozumie to okrelenie, warto dokadniej przyjrze
si naturalnym marzeniom sennym.
Wielk zalet normalnych nocnych marze sennych jest to, e pozwalaj one
uporzdkowa i odoy do archiwum chaos poprzedniego dnia. Mona wyobrazi sobie
przecione prac biuro ze stosami dokumentw i z ogromn liczb nowych papierw i pism,
ktre napywaj tam przez cay dzie. Pitrz si one na biurkach w wysokich stertach.
155
magicznych i religijnych, maj pewne cechy wsplne. Zwykle wymagaj one trwajcych
przez duszy czas rytmicznych powtrze pewnych czynnoci werbalnych lub fizycznych,
ktre odrywaj nas od normalnych bodcw zewntrznych. W ten sposb pozwalaj odci
napyw licznych i zwykle sprzecznych ze sob informacji, na przyjcie ktrych naraony jest
czowiek podlegajcy nadmiernej stymulacji. S one wic podobne do rnych postaci
chemicznych marze sennych, ale jak dotd nie wiadomo dokadnie, czy podobnie jak
normalne marzenia senne wywieraj te ewentualnie jaki wpyw pozytywny.
Ludzkie zwierz, ktremu nie uda si unikn duej trwajcego stanu nadmiernej
stymulacji, jest naraone na chorob psychiczn lub fizyczn. W szczliwszych sytuacjach
choroby od stresowe i rozstrj nerwowy mog same dostarczy sposobw leczenia. Pacjent,
na skutek swojej niesprawnoci, zmuszony jest odci zbyt intensywny napyw bodcw.
ko jest dla chorego czowieka tym, czym kryjwka dla chorego zwierzcia.
U osb, ktre wiedz, e s naraone na dziaanie nadmiernej stymulacji, wytwarza si
czsto system wczesnego ostrzegania. Moe to przybra takie formy jak odnowienie si
dawnej kontuzji, bl zba, wysypka, powikszenie migdakw lub kolejny bl gowy. Wiele
osb ma jak tak drobn dolegliwo, ktra bardziej przypomina starego przyjaciela ni
wroga, gdy ostrzega ich, e "przesadzaj" i e jeli chc unikn powaniejszych
konsekwencji, powinni zwolni tempo. Jeli, co si czsto zdarza, dadz si oni przekona,
aby "wyleczy" t drobn dolegliwo, nie musz si obawia, e zostali w ten sposb
pozbawieni
korzyci
pyncych
takiego
systemu
wczesnego
ostrzegania.
158
7.
DOROSE DZIECKO
159
Owa reakcja "nowej zabawki" jest pierwsz cech kreatywnoci, ale jest to tylko
pierwsza faza tego procesu. Charakterystyczny dla naszego gatunku silny pd do eksploracji
skania
nas
do
badania
nowej
zabawki
do
wyprbowania
jej
moliwie
stron. Poniewa uruchomilimy duo wicej czynnikw, anieli jestemy w stanie opanowa
z pomoc danego nam przez natur wyposaenia, wspaniae owoce postpu spoecznego i
jego zawioci byy rwnie czsto uywane waciwie, jak i naduywane. Nieumiejtno
racjonalnego obchodzenia si z superstatusem i super wadz, ktre zostay nam narzucone
wraz z nadejciem warunkw superplemiennych, doprowadzia do nowych, jeszcze
gwatowniejszych i jeszcze bardziej wymuszajcych dziaanie nieszcz, Gdy tylko
superplemi w spokoju weszo w faz wielkiego dobrobytu, a bezpieczna eksploracja zacza
w peni funkcjonowa, przynoszc skutek w postaci rozkwitu kreatywnoci, co si zaczo
psu. Najedcy, tyrani i agresorzy zniszczyli delikatn maszyneri nowej, zoonej struktury
spoecznej, co doprowadzio do powrotu eksploracji przymusowej na wielk skal. Kady
nowy wynalazek konstruktywny zaraz znajdowa swoje przeciwiestwo w postaci wynalazku
destruktywnego, i od dziesiciu tysicy lat trwa to nieprzerwanie a do dzi. Okropnociom
broni jdrowej zawdziczamy wspaniao energii jdrowej, a wspaniae sukcesy bada
biologicznych mog nas jeszcze doprowadzi do okropnoci wojny biologicznej.
Midzy tymi skrajnociami miliony ludzi wci wiedzie prosty ywot dawnych
rolnikw, uprawiajcych ziemi prawie tak samo jak nasi przodkowie. W kilku regionach
przetrwali te pierwotni myliwi. Zatrzymali si oni na etapie "wleczenia si" i dlatego nie
wystpuje u nich na og pd do eksploracji. Podobnie jak pozostae przy yciu mapy
czekoksztatne, a wic szympansy, goryle i orangutany, maj oni potencja wynalazczy i
eksploratorski, ale nie istnieje adna wyrana potrzeba, by ten potencja wykorzysta.
Dowiadczenia z szympansami w niewoli wykazay, e niezwykle szybko mona je zachci
do uruchomienia tego potencjau: potrafi one obsugiwa maszyny, malowa obrazy i
rozwizywa rnego rodzaju zagadki, ktre si im zada. Natomiast yjc na wolnoci, nie
potrafi nawet nauczy si budowania najprostszych zabezpiecze przed deszczem. U nich,
jak te u niektrych mniej zorganizowanych spoecznoci ludzkich, egzystencja polegajca na
"wleczeniu si", kiedy nie jest ani zbyt trudno, ani zbyt atwo, stumia popd eksploracyjny.
U reszty z nas wystpuj kolejne skrajnoci, skutkiem czego wci dokonujemy eksploracji,
albo w akcie przymusu, albo w akcie poczucia bezpieczestwa.
Od czasu do czasu kto z nas tsknym okiem rzuca wstecz na "proste ycie"
pierwotnych spoecznoci i zaczyna aowa, e kiedy opucilimy raj, jakim bya dziewicza
puszcza. Nie. kiedy cakiem serio kto usiuje przeku takie myli w czyny. Chocia patrzymy
na to z sympati, musimy by wiadomi trudnoci, jakimi najeone s takie pomysy. Gwn
ich saboci jest sztuczno, waciwa takim pseudo prymitywnym spoecznociom
odszczepiecw, jakie pojawiy si ostatnio w Ameryce Pnocnej i w innych miejscach.
162
Pomijajc wszystko inne, skadaj si one z ludzi, ktrzy zakosztowali ju zarwno urokw,
jak i okropnoci egzystencji w superplemieniu. W cigu swojego ycia zostali jakby skaeni
wysokim poziomem aktywnoci umysowej. W pewnym sensie utracili swoj niewinno
spoeczn, a utrata niewinnoci jest nieodwracalna.
Z pocztku takiemu neoprymitywicie wszystko moe si wietnie ukada, ale jest to
tylko zudzenie. W rzeczywistoci dla ekspensjonariusza ludzkiego zoo powrt do prostego
ycia jest ogromnym wyzwaniem. Jego nowa rola moe by teoretycznie prosta, ale praktyka
niesie mas nowych, intrygujcych problemw. Zorganizowanie pseudo prymitywnej
spoecznoci przez dawnych mieszkacw miasta staje si w gruncie rzeczy powanym
zadaniem eksploracyjnym. To wanie, a nie oficjalnie goszony powrt do zwykej prostoty,
sprawia, e zamys taki przynosi tyle satysfakcji, co moe potwierdzi kady skaut. Ale co si
dzieje, gdy jaka grupa podejmie takie wyzwanie i skutecznie si z nim upora? Odpowied
jest zawsze ta sama, niezalenie od tego, czy pytanie byo skierowane do grupy mieszkajcej
na zapadej wsi lub w jaskini, czy te do pseudo prymitywnej grupy, ktra na wasne yczenie
odizolowaa si w jakiej enklawie na terenie miasta. Pojawia si tam rozczarowanie
towarzyszce
monotonii,
ktra
atakuje
umysy nieodwracalnie
przystosowane
do
nie ono z nas. Bdc zmuszonym do prowadzenia walki o bodce, naley koniecznie wybra
najkorzystniejsz metod. Jak ju wspominaem, najlepszym sposobem jest tu udzielenie
pierwszestwa zasadzie wynalazczoci i eksploracyjnoci i w odrnieniu od owych
odszczepiecw, ktrzy zbyt wczenie wpdzaj si w eksploracyjny lepy zauek, wiadome
wczenie si z ni w gwny nurt naszego bytowania w superplemieniu.
Jeeli uzna fakt, e kady czonek superplemienia ma wolno wyboru sposobu
prowadzenia walki o bodce, pozostaje tylko pytanie, dlaczego tak rzadko wybiera on
rozwizania wymagajce wynalazczoci. Teoretycznie powinien spord wszystkich
wybiera takie wanie rozwizania, majc do dyspozycji ogromny, nie wykorzystany
potencja eksploracyjny wasnego mzgu, a za sob dowiadczenie istoty wynalazczoci,
zdobyte podczas zabaw w dziecistwie. W kadym rozkwitajcym miecie w obrbie
superplemienia wszyscy obywatele powinni by potencjalnymi "wynalazcami". Dlaczego
wic tak niewielu z nich oddaje si twrczej dziaalnoci, podczas gdy inni zadowalaj si
wynalazkami z drugiej rki, ogldajc je w telewizji, lub te wystarcza im udzia w prostych
grach i sportach, w ktrych wynalazczo jest cile ograniczona? Wszyscy oni zdaj si mie
niezbdne przygotowanie do tego, aby sta si dorosymi dziemi. Superplemi, jak
gigantyczny rodzic, udziela im ochrony i opieki, dlaczego wic nie u wszystkich rozwija si
zdrowa, dziecica ciekawo?
Czciowo mona to wytumaczy faktem, e dzieci s podlege dorosym. Zwierzta
dominujce nieuchronnie d do kontrolowania zachowania si zwierzt im podlegych.
Doroli, choby nie wiem jak kochali swoje dzieci, musz widzie w nich rosnce zagroenie
dla swojej dominacji. Wiedz, e na skutek czekajcej ich staroci bd musieli w kocu
ustpi miejsca dzieciom, ale robi wszystko, aby odwlec ten straszny moment. W
spoeczestwie istnieje wic silna tendencja do tumienia wynalazczoci u osb modszych od
siebie. Tendencj tak zwalcza si, doceniajc u modych ich umiejtno patrzenia "wieym
okiem" i kreatywno, ale jest to walka bardzo mozolna. Zanim nowe pokolenie osignie
dojrzay wiek, w ktrym mogoby si wykaza fantastyczn wynalazczoci dorosych dzieci,
jest ono ju obcione wielkim poczuciem konformizmu. Walczc z nim z caych si, on z
kolei staje w obliczu zagroenia ze strony nowego modego pokolenia, nastpujcego
poprzedniemu na pity, i znw powtarza si proces tumienia. Tylko ci nieliczni, ktrzy
dowiadczaj niezwykego -z tego punktu widzenia -dziecistwa, bd mogli w wieku
dojrzaym osign wysoki poziom kreatywnoci. Na czym polega niezwyko tego
dziecistwa? Ot rozwijajce si dziecko albo musi podlega tak silnym stumieniom, e
radykalnie buntuje si przeciw tradycji starszych (wielu spord najbardziej kreatywnych
164
geniuszy w dziecistwie byo tak zwanymi modocianymi przestpcami), albo te musi ono
by na tyle wolne od stumie, e prawie nie czuje na sobie cikiej rki konformizmu. Jeli
dziecko podlega srogiej karze za przejawy swojej wynalazczoci (ktra przecie w swojej
istocie jest rodzajem buntu), moe ono przez ca reszt dorosego ycia stara si nadrobi
stracony czas. Gdy za dziecko jest hojnie nagradzane za swoj wynalazczo, by moe
nigdy jej nie utraci, bez wzgldu na to, jak silnym presjom bdzie podlegao ju jako osoba
dorosa. Oba te typy mog silnie oddziaywa na spoeczestwo dorosych, ale drugi z nich
zapewne w mniejszym stopniu bdzie podlega obsesyjnym ograniczeniom podczas aktw
twrczych.
Ogromna wikszo dzieci otrzyma, rzecz jasna, za swoj wynalazczo bardziej
zrwnowaon mieszanin kary i nagrody, przez co wejd one w dorose ycie z osobowoci
zarwno umiarkowanie kreatywn, jak umiarkowanie konformistyczn. Stan si dorosymi.
Bd raczej czyta gazety ni dostarcza tematw dla gazet. Ich stosunek do dorosych dzieci
bdzie do ambiwalentny. Z jednej strony bd je chwali za to, e s tak potrzebnym
rdem nowoci, ale z drugiej bd im zazdroci. Geniusz kreatywnoci, ku swej
dezorientacji, bdzie wic przez to samo spoeczestwo raz chwalony, a innym razem
potpiany, przez co nigdy nie bdzie pewien, czy znajduje akceptacj w swojej spoecznoci.
Wspczesna edukacja uczynia wielkie postpy w promowaniu wynalazczoci, ale
jeszcze nieprdko pozbdzie si pdu do tumienia kreatywnoci. Starsi naukowcy
nieuchronnie
dostrzegaj
zagroenie
ze
strony modych,
zdolnych
studentw,
przezwycienie tego wymaga ogromnej dozy samokontroli. System jest tak pomylany, by
zadanie to uatwia, ale nie sprzyja mu tkwica w wykadowcach mska natura osobnikw
dominujcych. W tych warunkach i tak godne uznania jest to, e przynajmniej w pewnym
stopniu si kontroluj. Istnieje tu rnica midzy poziomem szkolnym a poziomem
uniwersyteckim. W wikszoci szk dominacja nauczyciela nad uczniami wyraa si bardzo
dobitnie i bezporednio, zarwno w paszczynie spoecznej jak intelektualnej. Nauczyciel
korzysta ze swego wikszego dowiadczenia, aby podporzdkowa sobie wiksz
wynalazczo swoich uczniw. Jego umys jest ju zapewne mniej elastyczny ni ich umysy,
ale maskuje on t sabo, przekazujc im wiele "niepodwaalnych" faktw. Nie istnieje
dyskusja, lecz jedynie instrukta. (Sytuacja ulega obecnie poprawie, s te oczywicie
wyjtki, ale ta oglna zasada wci jeszcze obowizuje).
Na poziomie uniwersyteckim nastpuje zmiana sytuacji. Trzeba przekaza jeszcze
wicej faktw, ale nie s one ju tak "niepodwaalne". Student moe je kwestionowa i
ocenia, a w kocu ma tworzy wasne pomysy. Ale na obu etapach, tak na poziomie
165
W wielu kulturach musz one jeszcze dzi nosi specjalne umundurowanie, ktre odrnia je
od innych i umacnia ich now lojalno. Moe si te zachca je do brania udziau w
pewnych rytuaach, takich jak szkoy piewu czy chry akademickie. Trudne prby
plemiennych ceremonii inicjacyjnych nie zostawiaj ju blizn na ciele. (Niemieckie szramy
odnoszone podczas pojedynkw nigdy nie uzyskay szerszej popularnoci). Ale fizyczne
prby o mniej drastycznym charakterze, takie jak chosta w poladki, przetrway przynajmniej
na poziomie szkolnym niemal wszdzie prawie do czasw najnowszych. Podobnie jak
okaleczanie genitaliw podczas ceremonii plemiennych, ten rodzaj kary zawsze mia posmak
seksualny i jest cile zwizany ze zjawiskiem seksu jako znamienia statusu.
Przy braku prb zastosowania przemocy ze strony nauczycieli rol "starszyzny
plemiennej" czsto przejmuj starsi uczniowie i sami aplikuj "nowym" tortury. Takie
praktyki s rne w rnych miejscach. Na przykad w jednej ze szk nowych "wypycha si
traw", wkadajc im kpki trawy W rne czci garderoby. W innej "kamienuje" si ich, co
oznacza, e dostaj w tyek, lec w zgitej pozycji na jakim wielkim kamieniu. W jeszcze
innej kae si im biega po dugim korytarzu w szpalerze starszych uczniw wymierzajcych
im kopniaki. Gdzie znw "wali" si nimi, czyli trzymajc ich za rce i nogi uderza si nimi o
ziemi tyle razy, ile maj lat. Inny zabieg polega na tym, e w dniu, kiedy ucze po raz
pierwszy wkada mundurek szkolny, kady starszy ucze szczypie go tyle razy, z ilu czci
skada si mundurek. Rzadko, ale jednak si zdarzaj prby o wiele bardziej skomplikowane i
niemal niczym nie rnice si od plemiennej ceremonii inicjacyjnej. Jeszcze dzi syszy si
niekiedy o wypadkach miertelnych, bdcych skutkiem takich praktyk.
Chopiec, nad ktrym zncaj si starsi uczniowie, w przeciwiestwie do swego kolegi
w pierwotnym plemieniu moe wprawdzie poskary si rodzicom, ale prawie nigdy si to
nie zdarza, poniewa okryoby go to hab. Wielu rodzicw nie wie nawet o cikich
dowiadczeniach, jakim poddawane s ich dzieci. W jaki magiczny sposb dziaa tu
pradawna praktyka oddalania dziecka od rodziny.
Chocia te nieoficjalne rytuay inicjacyjne utrzymuj si jeszcze tu i wdzie, oficjalna
kara chosty wymierzana przez nauczycieli powoli zanika z powodu naciskw opinii
publicznej i zmiany pogldw niektrych nauczycieli. Jednak jeli nawet oficjalnie zarzuca
si praktyk poddawania dzieci cikim prbom fizycznym, wci, jako ich odpowiednik,
pozostaj trudne prby psychiczne. Niemal w caym nowoczesnym systemie edukacyjnym
istnieje jedna, silnie dziaajca i wywierajca gbokie wraenie forma inicjacji
superplemiennej, ktrej na imi "egzaminy". Prowadzi si je w napitej atmosferze
uroczystego rytuau, odcinajc przy tym uczniw od pomocy z zewntrz. Jak w rywale
167
plemiennym -nikt nie moe udzieli im pomocy. Musz cierpie sami. W kadym innym
momencie ycia, rozwizujc jaki problem, mog oni korzysta z ksiek i informatorw
albo te omawia z kim niektre trudne sprawy. Nie mog jednak tego robi podczas
prowadzonych w odosobnieniu rytuaw, jakimi s wzbudzajce lk egzaminy.
By jeszcze utrudni prb, cile ogranicza si czas trwania egzaminu i wtacza si go
midzy inne egzaminy w krtkim okresie sesji, trwajcej kilka dni lub tygodni. Efektem
oglnym tych zabiegw jest spora ilo psychicznej udrki, co znw przypomina nastrj
bardziej prymitywnych ceremonii inicjacyjnych u pierwotnych plemion.
W wyniku zdania uniwersyteckich egzaminw kocowych studenci, ktrzy "przeszli
prb", uzyskuj odpowiednie kwalifikacje i staj si specjalnymi czonkami sektora
dorosych w superplemieniu. Przywdziewaj uroczyste szaty i uczestnicz w dalszym rytuale
zwanym wrczeniem dyplomw, ktry odbywa si w obecnoci akademickiej starszyzny
przystrojonej w jeszcze bardziej efektowne i dekoracyjne szaty.
Faza studiowania na poziomie uniwersyteckim trwa zwykle trzy lata, co jak na
ceremonie inicjacyjne jest okresem do dugim, a dla niektrych nawet zbyt dugim.
Odcicie od pomocy rodzicw i od dodajcego otuchy rodowiska domu rodzinnego, w
poczeniu z budzcymi lk wymaganiami egzaminacyjnymi, czsto okazuj si zbyt
stresujce dla modego nowicjusza. W uniwersytetach brytyjskich okoo 20 procent studentw
w ktrym momencie trzyletnich studiw korzysta z porad psychiatry. Dla niektrych
sytuacja staje si nie do zniesienia, tote czste s samobjstwa, o czym wiadczy fakt, e w
uniwersytetach wskanik samobjstw jest od trzech do szeciu razy wyszy od redniej
krajowej dla tej grupy wiekowej. W uniwersytetach w Oksfordzie i w Cambridge wskanik
ten jest a od siedmiu do dziesiciu razy wyszy.
Rzecz jasna, trudne prby, ktre tu opisuj, niewiele maj wsplnego z zachcaniem
do rozwijania dziecicej swobody. wynalazczoci i kreatywnoci. Podobnie jak w
ceremoniach inicjacyjnych u plemion pierwotnych chodzi tu raczej o wyrabianie tosamoci
superplemiennej. Dlatego ceremonie te odgrywaj wan rol spajajc, ale nie jest to
bynajmniej rozwj kreatywnoci umysu.
Stosowanie tych cikich prb rytualnych jako skadnika nowoczesnej edukacji
uzasadnia si midzy innymi tym, e stanowi one jedyny pewny sposb, by studenci
przyswoili sobie ogromn mas dostpnych obecnie faktw. To prawda, e osoba dorosa, by
moga poczu si jako tako pewnie w roli wynalazcy, powinna dzi mie szczegow wiedz
i umiejtnoci fachowe. Ceremonie egzaminacyjne zapobiegaj te ciganiu. Co wicej,
mona by uwaa, e studentw naley celowo naraa na stresy, by podda prbie ich
168
rachunek". "Bdcie zaradni, bdcie aktywni, bdcie pomysowi". Jednym tchem przeczyli
te sobie, dodajc: "Ale rbcie to na naszych warunkach, naszymi sposobami, a nade
wszystko, przestrzegajcie naszych rytuaw".
Nawet dla podstarzaego autorytetu powinno by oczywiste, e im bardziej sucha si
pierwszej z tych rad, tym bardziej ignorowa si musi t drug. Niestety zwierz ludzkie
nadzwyczaj czsto potrafi by lepe na to, co oczywiste, jeeli jest to co szczeglnie
niemiego, i wanie takie samo olepianie si jest przyczyn tylu obecnych trudnoci.
Wzywajc do wikszej zaradnoci i pomysowoci, wadze nie przewidziay, jak silna bdzie
reakcja na te wezwania, i wkrtce wymkna si im ona spod kontroli. Jak si wydaje, nie
zdawano sobie sprawy z tego, e zachca si do czego, co i tak jest ju silnie wspierane przez
czynniki biologiczne. Bdnie zaoono, e zaradno i poczucie odpowiedzialnej
kreatywnoci s to waciwoci obce modemu umysowi, podczas gdy naprawd, przez cay
czas byy one tam ukryte i przy pierwszej okazji wybuchy.
Jak ju wspomniaem, staromodne systemy edukacyjne robiy wszystko, aby
waciwoci te stumi, wymagajc wikszego posuszestwa wobec regu ustalonych przez
starszych. W rygorystyczny sposb narzucili oni uczenie si sztywnych dogmatw wzorem
papugi. Pomysowo musiaa sama walczy o siebie, dochodzc do gosu tylko u
pojedynczych i wyjtkowych osb. Gdy jednak udao jej si doj do gosu, jej warto dla
spoeczestwa nie podlegaa dyskusji, co doprowadzio w kocu do obecnego stanu, w
ktrym establishment widzi potrzeb czynnego jej popierania. Podchodzc do sprawy
racjonalnie, uznano, i wynalazczo i kreatywno s niezmiernie pomocne w osiganiu
coraz wikszego postpu spoecznego. Jednoczenie nie zanik gboko zakorzeniony u wadz
superplemiennych popd do utrzymywania porzdku spoecznego za pomoc elaznego
ucisku i dlatego wadcy ci sprzeciwiali si temu samemu trendowi, ktry oficjalnie popierali.
Jeszcze bardziej okopywali si na swoich pozycjach, ksztatujc spoeczestwo w taki sposb,
aby mie gwarancj, i oprze si ono nowym falom wynalazczoci, ktr przecie sami
sprowokowali. Musiao wic doj do zderzenia.
Z pocztku na wzrost nastrojw sprzyjajcych eksperymentowaniu establishment
zareagowa tolerancyjnym zdziwieniem. Ostronie obserwujc coraz mielsze ataki modej
generacji na uznane tradycje w sztuce, literaturze; muzyce, rozrywce i obyczajowoci,
zachowywano odpowiedni dystans. Jednak tolerancja lega w gruzach, gdy trend w
rozprzestrzeni si i obj takie newralgiczne dziedziny jak polityka i sprawy
midzynarodowe.
170
173
czyli
czonkowie
superplemienia
yjcy
dwudziestym
wieku,
zainteresowaniem bdziemy oglda to, co si wydarzy. Ale dla naszych dzieci nie bdzie to
kwestia zainteresowania. Zanim zostan one panami sytuacji, gatunek ludzki niewtpliwie
stanie przed problemami o takim wymiarze, e dla nich bdzie to kwestia ycia lub mierci.
174