106

Agnieszka CZAJKOWSKA
Wysza Szkoa Bezpieczestwa z siedzib w Poznaniu
WYCHOWANIE W DUCHU FUNDAMENTALIZMU RELIGIJNEGO
W zwizku ze znacznym rozproszeniem wiata islamskiego po wiecie, zaczo by gono o fundamentalizmie islamskim. Na znaczeniu zyskay grupy i partie sytuujce si na kracach politycznego spektrum, ktre odnoszc si krytycznie
do pluralizmu wspczesnego spoeczestwa, uznay model liberalnego pastwa
obywatelskiego za lep uliczk nowoczesnoci. Zaczy gosi powrt do fundamentalnych pryncypiw, opierajcych si zwykle na odniesieniu do religii. Tego
rodzaju antymodernistyczne ruchy, grupy i tendencje religijne, kulturowe, spoeczestwa i polityczne uznawane s najczciej za formy przejawiania si funda1
mentalizmu. Pojcie jest zatem wieloznaczne.
Dzi gono jest o fundamentalizmie islamskim, gdy powstaje szereg radykalnych, czsto militarystycznych ugrupowa, ktrych czonkami s muzumanie.
Pierwsze takie stowarzyszenie Braci Muzumaskich zostao zaoone ju w 1928
2
roku przez nauczyciela Hasana al-Bann. Enzo Pace w swej ksice Wspczesny fundamentalizm religijny, podaje, i istnieje wiele definicji fundamentalizmu
synonim fanatyzmu religijnego, () cofanie si do przebrzmiaej ju przeszoci,
() ku mitycznemu spoeczestwu premodernistycznemu, a take, i wszystkie
one spycaj pojcie fundamentalizmu, gdy istnieje wiele fundamentalizmw, za3
tem powinnimy uywa liczby mnogiej.
Olechnicki i Zacki podaj w swym Sowniku socjologicznym, i fundalementalizm to pogldy i wynikajca z nich postawa religijna jednostki lub grupy, cechujca si cisym, dogmatycznym przestrzeganiem praw stanowionych przez wyznawan religi i nawoywaniem do powrotu do litery witych ksig (Biblii, Koranu), czasami poczona z nietolerancj wobec osb majcych inne przekona4
nia. Fundamentalizm wywoa zaskoczenie na wiecie. Dla wielu jednak zaskoczeniem nie by sam fakt pojawienia si tego zjawiska, gdy istniao ono ju wczeniej, ale cel, jaki zacz mu przywieca. Zaatakowa cywilizacj Zachodu, a
5
przede wszystkim, jego kultur duchow. Fundamentalici religijni wierz, i tylko
6
jeden wiatopogld jest waciwy, i e jest to ich wasny.
Islamski fundamentalizm okrelao si mianem powrotu do religii przodkw
salafija od salaf przodkowie. Ale to take powrt do pierwotnych zasad religii, do
jej fundamentalnych wanie zaoe. W islamie nie ma nic bardziej pierwotnego
i podstawowego, ni wita ksiga Koran, oraz tradycja jedynego proroka Mahometa, spisana przez niego oraz jego uczniw i kontynuatorw w Sunnie. Obie te
ksigi cz wszystko, co doczesne i duchowe w yciu czowieka.

1
D. Motak: Przedmowa do Wspczesny fundamentalizm religijny W: E. Pace, P. Stefani. Krakw 2002,
s. 5
2
M. Hattstein: Religie wiata. Kln 2001, s. 117
3
E. Pace, P. Stefani, op. cit., s. 21-22
4
K. Olechnicki, P. Zacki: Sownik socjologiczny. Toru 2000, s. 67
5
B. Tibi: Fundamentalizm religijny. Warszawa 1997, s. 5
6
T. Wcawski: Dwanacie tez o fundamentalizmie. W drodze 2002, nr 2 (342)

107

W Europie od wiekw yj muzumanie: Boniacy na Bakanach, Tatarzy

w Polsce, czy te ci, ktrzy przywdrowali na stary kontynent niedawno: Turcy
w Niemczech, Maghrebowie we Francji, Pakistaczycy i Bangladesi w Wielkiej
Brytanii, Marokaczycy w Holandii, zatem problem fundamentalizmu islamskiego
dotyka nas bezporednio.
W telewizyjnych przekazach na temat fundamentalizmu dominuj obrazy
brodatych, fanatycznie wrzeszczcych mczyzn z rzadka pokazywane s kobiety ktrzy z Koranem w rku (a niektrzy z karabinem maszynowym w drugim)
7
domagaj si pastwa Boga. To prawda, muzumanie d do utworzenia jednego wsplnego Kalifatu pastwa Boga, w ktrym yliby wszyscy muzumanie.
Sprawa jednak nie zostaje wyjaniona do koca, i widzowie niejednokrotnie otrzymuj informacj, e fundamentalici to muzumanie, i e wszyscy muzumanie to
fundamentalici. To ju nie jest prawd. Fundamentalizm jest zjawiskiem starym
jak wiat i wystpuje w niemal kadej religii: chrzecijaskiej, ydowskiej, hinduskiej czy konfucjaskiej. Rnica polega na tym, e fundamentalizm islamski roci
sobie prawa do uniwersalizmu. Nie mona jednak orzec, e fundamentalici islamscy przewodz, jeli chodzi o stosowanie terroru i okruciestw w osiganiu swych
celw. Inni nie ustpuj im pola: w grudniu 1992 roku fundamentalici hinduscy
zniszczyli meczet w Ayodhyi, okruciestwa dokonywane przez armi serbsk zoon z etnofundamentalistw, bdcych przedstawicielami wschodniego chrzecijastwa w czasie pierwszej wojny w Boni, czy te wystrzelanie modlcych si
muzumanw w Hebronie, dokonane przez fundamentalistycznych ydw w 1994
8
roku.
Dihad wita wojna kryje w sobie o wiele szersze tumaczenie ni przytoczone ju przeze mnie. To wkad w spraw islamu, i jako taki, jako walka za wiar
i o przewodnictwo, jest obowizkiem kadego muzumanina. Wielu uczonych islamu uwaa, e wita wojna to tylko may element dihadu, ktry podporzdkowany
jest wielkiemu dihadowi czyli misjonarskim wysikom oraz subie spoecznej dla
szerzenia islamu. Wielu radykaw islamskich upatruje w dihadzie uprawomocnienia dla stosowanej przez nich przemocy i wrcz nawouj do niej goszc, i jest
ona obowizkiem kadego muzumanina, jednak w islamie istnieje rwnie wielka
9
tradycja pokoju, z ktr czuje si zwizana wikszo muzumanw.
Istnieje wiele definicji fundamentalizmu. Thomas Meyer w swoim szeroko
znanym dziele zaproponowa, by widzie w nim antymodernistyczn religijno
[] stanowic radykalny sprzeciw wobec modernizacji. W swym artykule wstpnym we Frankfurter Allgemeine Zeitung H.J. Fisher objania fundamentalizm jako
renesans religijnoci. Niemiecki socjolog Martin Riesebrodt w swojej rozprawie
habilitacyjnej (), pisze, e w fundamentalizmie naley widzie radykalnopatriarchalny ruch protestu. Natomiast mody niemiecki orientalista R. Schulze
upatruje w muzumaskim fundamentalizmie, ktry okrela mianem islamizmu,
muzumaskiej koncepcji wspczesnej cywilizacji. W rodkach masowego przeka10
zu () fundamentalizm z reguy jest utosamiany z terroryzmem.
Aby zrozumie istot fundamentalizmu, nie wystarczaj nauki takie jak: orientalistyka, indologia czy sinologia, uprawiane w stylu filologiczno-historiograficznym
7

B. Tibi, op. cit., s. 13

Ibidem, s. 14
9
M. Hattstein, op. cit., s. 117
10
B. Tibi, op. cit., s. 14-15
8

108

a okrelane w nauce ironicznie jako dziedziny pasoytnicze. Potrzebne s powane studia socjologiczne nad tym zjawiskiem.
Fundamentalizmu nie mona okreli jako jedno, wsplne zjawisko, gdy istnieje wiele fundamentalizmw, rnych pod wzgldem dziejw ich powstania, oraz
form oddziaywania. Nie istnieje co takiego jak jedna midzynarodwka fundamentalistyczna. Bdne jest take interpretowanie fundamentalizmu jako patriarchalnego neotradycjonalizmu.
Jeli przyjrze si pogldom i deniom fundamentalistw islamskich, to s
one do odlegle zwizane z prawdami wiary. Gwne rdo wiary muzumanw,
wita ksiga Koran grozi muzumaninowi, i zapat dla tego, ktry zabije wierz11
cego naumylnie [bdzie] Gehenna, gdzie bdzie przebywa wiecznie. Tymczasem muzumascy fundamentalici () ami ten koraniczny przepis, powoujc
si na dihad i morduj swych muzumaskich przeciwnikw. W Algierii brygady
zabjcw Muzumaskiego Frontu ocalenia (Dabhat al-Inkaz al-Islamijja)
w samym tylko 1994 roku zamordoway ponad 20 000 muzumanw. () Na obszarach zajtych przez Izrael fundamentlistyczne brygady Kassama zamordoway
wicej muzumanw anieli izraelskie wojska okupacyjne. W Turcji w czerwcu 1993
roku w miecie Sivas spalono ywcem 37 muzumaskich pisarzy. W Egipcie nie
oszczdzono nawet laureata Nagrody Nobla Nadiba Mahfuza. Luty 1995 roku,
Karaczi w Pakistanie fundamentalici wymordowali kilkaset osb modlcych si
w meczecie. Te wydarzenia wykazuj wyranie rnic midzy wiar, religi i ety12
k a fundamentalizmem religijnym.
Jakkolwiek fundamentalici islamscy s ludmi wierzcymi, czemu autor nie
zaprzecza, to jednak dostrzega on fakt, i nie dziaaj oni z pobudek religijnych.
Fundamentalici niezachodni neguj rozdzia duchowoci od doczesnoci, oddzielenie religii od pastwa, a wic i wiata polityki, ktry powsta w wiecie muzumaskim przez kontakt z kultur Europejsk. Ten kurs nie przynis oczekiwanych rezultatw, zatem, dostrzega si zwrot do rde. Zasadniczym celem fundamentalistw islamskich jest utworzenie pastwa muzumaskiego, wielkiego Kalifatu
domu dla wszystkich muzumanw, w ktrym w praktyce realizowane byoby muzumaskie prawo religijne szariat jedyna droga. Zatem mona doj do wniosku, i fundamentalizm w wikszym stopniu odzwierciedla ideologi polityczn ni
renesans religijnoci, a prototypem muzumaskiego fundamentalisty jest homo
politicus, a nie homo religiosus. Poza nielicznymi wyjtkami (Sudan i Iran) fundamentalici wszystkich spoecznoci religijnych nale w swoich krajach do opozycji politycznej. Fundamentalici argumentuj swe dziaania obaw, i wspczesne spoecznoci muzumaskie popady z powrotem w dahilijj, tj. cofny si do
okresu niewiary, sprzed objawienia. W zwizku z czym, musz temu przeciwdziaa, aby znowu sprowadzi ich na waciw drog as - sirat al - mustakin. Odrzucaj podstawowe wartoci kulturowego modernizmu, jak pluralizm, sekularyzm
13
i liberalna tolerancja. Tymczasem Jrgen Habermas uzna, i fundamentalizm,
ktry prowadzi do praktyk nietolerancyjnych, jest nie do pogodzenia z pastwem
prawa. Dokonuj podziau na nas wierzcych obywateli jakiej wikszej, wyimaginowanej spoecznoci, oraz ich niewierzcych obywateli Zachodu, prezentowanych jako wrogw, przed ktrymi musz broni sw kultur, bo inaczej grozi jej
11
12
13

Koran, sura IV, werset 93 przekad J. Bielawski, podaj za: B. Tibi, op. cit., s. 30
B. Tibi, op. cit., s. 30-31
Ibidem, s. 24-40

109

zagada. Inne spoecznoci s zatem demonizowane, tak jak inaczej mylcy

14
czonkowie ich wasnej grupy, okrelani w nastpstwie jako heretycy.
Ludzie zawsze potrzebowali religii i odniesie do niej w yciu codziennym. W
cigu ycia Marcina Lutra powstao nie mniej ni 77 edycji Euchiridionu, Maego
15
katechizmu dla pastorw i kaznodziejw.
Na historyczny kontekst fundamentalizmw XX wieku skadaj si: 1) powrt
do politycznej roli religii oraz 2) przypisywanie duego znaczenia polityce niektrych ruchw fundamentalistycznych, zdobycie wadzy politycznej ley w centrum
ich strategii dziaania. Pozostae fundamentalizmy, nawet nie majc takiego celu,
rwnie przyczyniaj si do powstania radykalnej zmiany w polityce, wynikajcej
ze wspistnienia polityki i sztuki jej radzenia oraz myli religijnej. Oba wymienione
tu elementy wskazuj na powrt mylenia o moliwoci przywrcenia religii jej
dawnej roli gwnego czynnika integracji spoecznej, jak i wzornika norm, ktre
powinny kierowa dziaaniem ludzkich istot we wszystkich dziedzinach ycia spoe16
czestwa.
Fundamentalizm to nie po prostu powrt do Boga i ycie wg sowa Boego
zwartego w witej Ksidze jak Biblia, Tora, Koran czy inne (jak chcieliby to widzie niektrzy); w ten sposb moglibymy atwo pomyli fundamentalizm z tradycjonalizmem religijnym, czy z bardziej klasycznymi formami integryzmu religijnego.
Integryzm to denie kocioa do podporzdkowania sobie w imi rzekomej
nadrzdnoci jego instytucji wszelkich instytucji wieckich, w tym rzdu i parla17
mentu, oraz wszelkich sfer ycia spoecznego. Przykad takiego integryzmu mielimy chociaby w Afganistanie, gdzie rzdy sprawowali Talibowie, nazywani czsto fundamentalistami.
Tradycjonalici zakadaj, i tradycja religijna to depozyt wartoci uniwersalnych nie podlegajcych dyskusji. Za integryci uwaaj, i z tej tradycji mona
zaczerpn spjny i jednolity projekt spoeczestwa na obraz i podobiestwo
18
idealnego wzorca spoeczestwa doskonaego, do ktrego naley dy.
Fundamentalizm zawierajc w sobie zarwno tradycjonalizm jak i integryzm
religijny, wymaga istnienia czego jeszcze: 1) witej Ksigi. Ksigi a) wolnej od
bdw i transcendentnej, b) ahistorycznej i uniwersalnej, uniemoliwiajcej
umieszczenie jej rozumowo w czasie, c) prezentujcej integralny model doskonaego spoeczestwa, przewyszajcego jakkolwiek istniejc form wsplnoty
midzyludzkiej, oraz 2) owego spoeczestwa, dziaajcego w wietle wyszoci
prawa boskiego nad ziemskim, objawionego w teje witej Ksidze, zgodnie z
zasad, i wadza polityczna znajduje swoj legitymizacj we wadzy boskiej; pastwo owo miaoby by odwzorowaniem idealnego modelu spoeczestwa, ukazanego w witej Ksidze, w ktrym kady obywatel powinien wierzy w absolutny
charakter systemu wierze, a pomidzy wiernymi powinno zaistnie gbokie po-

14

J. Habermas: Anerkennungskmpfe im demokratischen Rechtstaat, w: Ch. Taylor (oprac.): Multikulturalismus und die Politik der anerkennung, Frankfurt am Main 1992, s.176, podaj za: B. Tibi, op. cit.,
s. 23-27
15
M. Lutero : Il Piccolo Catechismo. Il Grande Catechismo (1529), F. Ferrario (red.), Turyn 1998, podaj
za : E. Pace, P. Stefani, op. cit., Krakw 2002, s. 176
16
E. Pace, P. Stefani, op. cit., s. 23
17
K. Olechnicki, P. Zacki, op. cit., Toru 2000, s. 86
18
E. Pace, P. Stefani, op. cit., s. 26

110

czucie wizi czcej wszystkich, ktrzy si do tej tosamoci odwouj w ich etyce
19
braterstwa.
Fundamentalizm jest wreszcie figur nowoczesnoci, wspczesnym sposobem nadania ksztatu i treci temu, co byo.
Fundamentalizm jest bowiem wiar w powrt tego co byo, w moliwo ponownego dosownego odczytania pisma witego, w powrt do rde. Jest odpowiedzi na modernizacj i racjonalizacj wspczesnego wiata, odwouje si do
20
wiary i broni jej tradycyjnymi metodami.
Pod koniec XIX wieku w Europie Zachodniej i USA mielimy do czynienia za
zakrelonym na szerok skal fundamentalizmem protestanckim. Podczas konferencji konserwatywnych teologw w Niagara Fallus w 1985 roku zredagowano akt
fundamentalizmu protestanckiego. Stwierdzono w nim kluczowe punkty:
1) Absolutna wolno od bdu tekstu witego.
2) Potwierdzenie boskoci Chrystusa.
3) Narodzenie Chrystusa z Dziewicy.
4) Powszechne odkupienie wysuone przez mier i zmartwychwstanie
Chrystusa.
21
5) Zmartwychwstanie ciaa i pewno ponownego przyjcia Chrystusa.
Konflikt powsta wok sposobw interpretowania Biblii. Teologowie liberalni
uwaali, e naley wykorzystywa nauki nowoytne by oczyci tekst wity z
mitologii i uwarunkowa historycznych, jakie si w nim utrwaliy. Teologowie konserwatywni uznali za, e nauka nowoytna doprowadzi do wypaczenia czystoci
22
prawy zdeponowanej w witej Ksidze.
Fundamentalici obstaj przy szybkim przyjciu Chrystusa na ziemi, co byo
typowe dla pierwotnych grup chrzecijaskich i znalazo swj oddwik w Apokalipsie (20, 1-2). w millenaryzm szczeglnie silnie rozwija si w latach 1909
1925, czyli w czasach, na ktre przypada rewolucja bolszewicka w Rosji i I Wojna
wiatowa. W latach 50-tych teleologiczny, fundamentalistyczny kaznodzieja ewangelicki Billy Sunday, w swych wystpieniach radiowych nawoywa, aby jeden nard, wezwany przez Boga stan w pierwszym szeregu do ostatniej walki z szatanem. Nie trudno si domyle, e krajem tym miayby by Stany Zjednoczone
23
Ameryki nowa Jerozolima na Ziemi.
Niecae 20 lat pniej Biay Dom zagoci w swych podwojach dwch prezydentw: Jimmyego Cartera i Ronalda Reagana ludzi popierajcych ide odnowy moralnej narodu amerykaskiego. Spowodowao to gwatowny rozwj ruchw
fundamentalistycznych. Po wyprowadzce ostatniego z nich z Biaego Domu, ruchy
fundamentalistw zaczy traci na znaczeniu. Wpyny na to take inne czynniki,
jak: 1) zmczenie spoeczestwa amerykaskiego zbytnim radykalizmem odrzucenie moliwoci aborcji nawet w przypadku zagroenia ycia matki; 2) prba
utworzenia zwartego frontu przez ruchy fundamentalistyczne z protestantw, katolikw i ydw nie powioda si, gdy ci ostatni nie czuli si dostatecznie zauwaani
i reprezentowani przez protestantw, a ich punkt widzenia nie by waciwie interpretowany; 3) I wreszcie, proza ycia, z ktr mamy do czynienia i dzi: skandale
19

Ibidem, s. 27-28
A. Giddens, op. cit., s. 721
21
E. Pace, P. Stefani, s. 32
22
Ibidem, s. 31
23
E. Pace, P. Stefani, op. cit., s. 34-37
20

111

seksualne, finansowe (nielegalne bogacenie si, brak przejrzystoci w sprawie

24
finansowania), a take wewntrzna sabo organizacyjna.
Na pocztku lat 80-tych ok. 20% ludnoci Stanw Zjednoczonych (ok. 39 mln)
deklarowao pogldy konserwatywne, za 5% aktywnie dziaao w ruchach fundamentalistycznych. Byy to jednak ostatnie dni wietnoci fundamentalistw w tym
rejonie wiata. Jednak w tym samym czasie, gdy wpywy ich zaczy sabn w
USA, zauway mona byo gwatowny ich wzrost w krajach Ameryki aciskiej.
Dla przykadu w Brazylii, w latach 60-tych byo ok. 7-8% protestantw. Dzi jest to
ok. 17% w Kocioach Zielonowitkowcw, Uniwersalnego Kocioa Krlestwa
25
Boego i innych neofundamentalistw.
Podobnie jest z fundamentalnymi grupami terrorystycznymi. W 1962 r., ze zidentyfikowanych 11 grup terrorystycznych adna nie bya grup religijn. Dzi
znanych jest okoo 50 i z nich kieruje si motywacj religijn. Odpowiedzialni s
26
oni za mier 30% ofiar.
Etyka moralnoci terrorysty religijnego
Etyka religijna, jak podaje Krzysztof Kosior, to zorganizowany, co do wielkoci i rangi, element czci doktrynalnej kadej religii pozostajcy w cisym zwizku
z treci elementw pozostaych, w szczeglnoci teorii absolutu. Efektem tego
zwizku jest sakralny charakter treci moralnych, m.in. normom moralnym przypisuje si nadprzyrodzony rodowd (np. przykazania boe) oraz szczeglne usytuowanie wzgldem absolutu (przekonanie, e stanowi kryterium zbonoci bd
niezbonoci postpowania), a take wie si ich praktyk z nadprzyrodzona
sankcj (pomiertna kara lub nagroda). Powysze sprawia, e zarwno motywy,
jak i cel postpowania wykraczaj poza sfer moralnoci. Praktyka moralna ma
jedynie wartoci rodka osigania zbawienia w jednoci z absolutem (soteriolo27
gia). Przy okazji pojawia si pytanie zadane ju w Eutyfronie przez Platona: Czy
bogowie lubi to, co zbone, dlatego, e ono jest zbone, czy te ono jest dlatego
zbone, e je bogowie lubi? W podobnym tonie zadaje pytanie Jonatan Berg:
Czy Bg nakazuje dobro, poniewa jest ono dobre, czy te jest ono dobre, ponie28
wa Bg je nakazuje? Jeli przyj, e dobro dlatego jest dobre, e Bg je nakazuje, kontynuuje Berg, to mona by usprawiedliwi kad zbrodni, kade bezsen29
sowne nawet okruciestwo, w imi tego, e Bg tak chcia. Co zreszt terroryci
islamscy czsto czyni.
Moralno (ac. moralitas, od moralis = obyczajowy, od mos = zwyczaj, obyczaj) zjawisko spoeczne, kadorazowo uksztatowane historycznie w okrelonym
spoeczestwie, ktrego zadaniem jest regulacja stosunkw midzy jednostk a
jednostk, oraz midzy poszczeglnymi jednostkami a grupami spoecznymi. Moralno to faktycznie funkcjonujce w spoeczestwie przekonanie, znajdujce
swj odpowiednik w postawach ludzi wobec innych, w ich postpowaniu
i wspyciu. W tej mierze moralno jest spoeczn form kontroli, rodzajem
systemu normatywnego, najbliszego obyczajowi i prawu. Jej podstawowymi ele24

Ibidem, s. 39-52
Ibidem, s. 55-60
Encyklopedia terroryzmu, op. cit., s. 212
27
S. Jedynak (red.): May Sownik etyczny. Bydgoszcz 1994, s. 81
28
B. Jonatan: Etyka a religia, W: Przewodnik po etyce, P. Singel. Warszawa 1998, s. 573
29
Ibidem, s. 574
25
26

112

mentami s: oceny, normy, sankcje, wzory osobowe oraz ideay. O ile jednak np.
obyczaj zawiaduje jedynie konwencjonaln stron zachowa ludzi a prawo traktuje
czowieka jako obywatela czonka zbiorowoci, to moralno jest adresowana do
30
czowieka elementu spoeczestwa i indywiduum.
Stanisaw Jedynak wymienia nastpujce elementy moralnoci:
1) Nakazy bd zakazy Bd dobry. Normy wystpuj w formie kategorycznej lub hipotetycznej. Nakazy i zakazy mog by formuowane w sposb bezwzgldny, nie dopuszczajcy wyjtkw, oraz mog mie form zalece sposobu rozstrzygania konfliktu norm () W moralnoci tradycyjnej,
opierajcej si na autorytecie normy przybieraj charakter bezwzgldny,
podczas gdy moralno zwizana z refleksj uzalenia obowizywanie
norm zarwno od ich adresata jak i od sytuacji, w jakiej kto si znalaz.
2) Oceny Jan jest dobry. Oceny pozornie mwi o obiekcie, w istocie za
stanowi wyraz stosunku oceniajcego do ocenianego.
3) Wzr postpowania
31
Sankcje (faktyczne i wyobraone).
Przez moralno w neutralnym tego sowa znaczeniu mona by rozumie zesp norm, ocen i wzorw postpowania, ktre reguluj bd pretenduj do regulowania stosunkw midzy jednostkami, midzy jednostk i grup spoeczn, midzy grupami spoecznymi, midzy jednostk i grup z jednaj strony a instytucjami z
drugiej, ktre apeluj do czowieka jako czowieka, bd te oceniaj czowieka
jako czowieka, ktrych respektowanie jest wymuszane przez sankcje opiniami
32
spoecznymi.
Zastanwmy si wic, czy etyka i moralno s tosamymi pojciami, czy te
jednak nie? Najczciej terminem etyka okrela si system normatywy, ktry
wyznacza obowizki moralne i wartoci moralne. W tym wanie sensie mwi si
na przykad, o etyce katolickiej lub etyce protestanckiej, o etyce Kanta lub Milla
(...). Tak normatywnie pojta etyka ma charakter teoretyczny i bezosobowy. Nie
wyraa niczyich prywatnych pogldw, nie powouje si na adnego opiniodawc.
Mwi wprost i to bezporednio, co jest dobre, a co jest ze, co stanowi przedmiot
naszych powinnoci, a co jest przedmiotem zakazu. Etyk rozumian normatywnie
33
trzeba odrni od moralnoci.
Terminem moralno okrela si pogldy moralne, opinie, przekonania,
postawy i postanowienia. Przekonania s zawsze czyimi przekonaniami a moralno jest zawsze wytworem konkretnych jednostek lub grup. Autorami pogldw
moralnych byli twrcy religii, filozofowie, moralici, pisarze uchodzcy za mdrcw,
aforyci, a co najwaniejsze niezliczone, niczym niewyrniajce si jednostki.
Moralno jest bowiem i czym osobistym i czym wystpujcym powszechnie
jednomylnie. Kady czowiek yje wedug wasnych przekona i trzyma si pewnych zasad. Jego moralno jest czym niepowtarzalnym, gdy wie si z jego
przemyleniami i decyzjami, wic moralno, w przeciwiestwie do etyki normatywnej moe by przedmiotem bada socjologicznych, psychologicznych, antropologicznych Mona bada jej rdo, rozwj, przebieg, przemiany jak i zanikanie.
Etyka istnieje niezalenie od czyichkolwiek opinii czy pogldw na temat norm czy
30

S. Jedynak, op. cit., s. 166-167

H. Jankowski (red.): Etyka. Warszawa 1975, s. 13
32
Ibidem, s. 17
33
R. B. Brandt: Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki. Warszawa 1996, s. 71
31

113

wartoci moralnych. Rni si od moralnoci, poniewa z zaoenia ma obowizywa powszechnie, niezmiennie i niezalenie od tego, czy si jej przestrzega, czy
nie. Etyka w przeciwiestwie do moralnoci, ktra bywa bdna, ma by z definicji
34
nieomylna.
Terroryci muzumascy zaprogramowani przez Ibn Ladena, odcinaj si od
Ameryki i wiata Zachodu. Odrzuceni przez ludzi w imi Boga odrzucaj wiat.
Kant uwaa, e etyka nie tylko moe, ale musi by uprawomocniona bez
odwoywania si do woli boskiej lub boskich nakazw. W przeciwnym wypadku nie
byoby prawa moralnego w sensie waciwym, czyli etyka nie byaby autonomiczna,
a tym samym nie byaby etyk. Sdzi, e prawo moralne, jeli istnieje (istnieje za
jego zdaniem), musi by ufundowane nie tyko niezalenie od poytku, przyjemnoci, szczcia, pragnie naturalnych, prawa pozytywnego ale te niezalenie od
woli boskiej, Jest to uszczegowienie oglnej teorii dziaa moralnych w kantowskim ujciu: jeli dziaamy stosownie do prawa moralnego nie dlatego, e jest ono
prawem moralnym, ale dlatego, e Bg chce, bymy tak wanie czynili, dlatego,
e naraamy si na kary pomiertne, nie zachowujemy si moralnie we waciwym
znaczeniu. () Kant usiowa udowodni (), e gdy usprawiedliwiamy nasze
35
poczynania nakazami boskimi, poczynania te nie s motywowane moralnie.
Podsumowujc, mog stwierdzi, i fundamentalizm w wikszym stopniu odzwierciedla ideologi polityczn ni renesans religijnoci, a prototypem muzu36
maskiego fundamentalisty jest homo politicus, a nie homo religiosus, zatem
jednostka ta nie wytrzymuje prby okrelenia jej etyczn, cho w pewnym kontekcie, jako zesp norm wyznawanych przez spoeczno, w ktrej ta jednostka
yje, mona j okreli jako moraln.

34

Ibidem, s. XIII-XIV
L. Koakowski: Maa etyka W: Czy diabe moe by zbawiony i 27 innych kaza, Londyn 1984, s. 130141, podaj za: Z. Kalita (red.): Etyka w teorii i praktyce. Antologia tekstw. Wrocaw 2001, s. 205
36
J. Habermas: Anerkennungskmpfe im demokratischen Rechtstaat, W: Ch. Taylor (oprac.): Multikulturalismus und die Politik der anerkennung. Frankfurt am Main 1992, s. 176, podaj za: B. Tibi, op. cit.,
Warszawa 1997, s. 23
35