Dr Mariusz Dembiski

Zakad Pedagogiki Szkolnej

UAM w Poznaniu

Rytualna ideologizacja czynnoci szkolnych

Szkoa tak jak kada instytucja jest praktyk spoeczn skadajc si z
czynnoci bdcych rdem reprodukcji warunkw umoliwiajcych dalsze jej
istnienie1. Przy czym szkoa jest struktur kondensujc w sobie czynnoci
nastawione na nauczanie, wychowanie, socjalizacj itp. Sposoby realizacji
wyrnionych czynnoci s rne, bowiem s warunkowane kulturowo, zalene od
przemian spoeczno-historycznych, podlege ekonomii, gospodarce i zdominowane
przez siy polityczne. Ich wpyw
sprawia, e w instytucjach, w
zinstytucjonalizowanych czynnociach koncentruje si zatem przeszo,
odzwierciedla teraniejszo i wypracowywana przyszo. Co wicej, w tak pojtych
czynnociach nie tylko zawiera si cywilizacyjna samowiadomoci spoeczestw,
ale przede wszystkim mieszcz si okrelone normy i dyrektywy ksztatujce
zindywidualizowan wiadomo poszczeglnych jednostek - a w szkoach uczniw i
pracownikw szk.
W czym zatem naley szuka przyczyny dookrelajcej i ukierunkowujcej
czynnoci warunkujcych istnienie okrelonych instytucji? Co sprawia, e w szkole
zachowujemy si wanie tak, a nie inaczej.
Zakadam, e t przyczyn jest rytua, ktry poprzez ideologie wpisuje si w
czynnoci, ktrych znaczenia utrwalaj istnienie instytucji. Dla uzasadnienia swojej
tezy, przyjmuj za G. H. Meadem pogld, e dziaanie jest procesem i skada si z
czterech faz. Dziaanie moe mie charakter spoeczny i wwczas naley mwi o
czynnociach spoecznych, ktre zasadniczo obejmuje trzy fazy. Czynnoci
spoeczne prowadz do powstania spoecznych obiektw, ktrych znaczenia staj si
czci ycia spoeczno kulturowego dziki rytuaom. Przyjmuj, e rytua jest
procesualn, wykonawcz i zoon z kilku struktur organizacj. Elementy struktur
organizacji rytuau mog aktywnie modyfikowa i wpywa na czynnoci spoeczne
dziaajcych jednostek. Jednym z istotnych elementw rytuau jest ideologia.
Ideologia kondensuje w sobie znaczenia i zmusza jednostki do dziaa i tworzenia
obiektw, ktre s zgodne z rytuaami podtrzymujcymi istnienie danej instytucji.
Przyjrzyjmy si bliej omawianej tutaj koncepcji na przykadzie szkoy.
Zinstytucjonalizowany charakter szkoy, ktra nastawiona jest na realizacj
czynnoci edukacyjnych, z jednej strony ukazuje swoje historyczne oblicze, ktre
podlega spoeczno-kulturowej obiektywizacji, za z drugiej strony odsania
zindywidualizowan i subiektywn natur. Ujawniajca si tutaj dwoisto
zinstytucjonalizowanej struktury mona wyjani poprzez odwoanie si do kategorii
czynnoci do jej procesualnej i interakcyjnej formy, ktrej podstawowym elementem
jest dziaanie.
Jak zatem naley rozumie dziaanie?
Zdaniem na przykad G. H. Meada dziaanie jest procesem i skada si z czterech
faz (impulsu, percepcji, manipulacji i spenienia) 2. Faza impulsu obejmuje bodziec
1
2

G. Banaszak, J. Kmita, Spoeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Warszawa 1991.

L. Koczanowicz, G. H. Mead, Wrocaw 1992, s. 15.

ukierunkowujcy zmysy na okrelony obiekt (np. poczucie godu). W fazie percepcji

obiekt jest konstytuowany w umyle. Przy czym, jak pisze E. Haas: Percepcja nie
odzwierciedla biernie obiektw w wiecie 3. Konstytuowany obiekt jest ju jaki i ma
na celu rozwizanie problemu wywoanego przez bodziec. Akt konstytucji wiadczy o
selekcji informacji, co doprowadzio G. H. Meada do wniosku, e percepcja zawiera
interpretacj. W fazie manipulacji obiekt jest testowany z uwagi na posiadane i
nadawane mu wasnoci. Testowanie dokonuje si poprzez praktyczny kontakt z
obiektem. Proces dziaania koczy faza spenienia, w ktrej ostatecznie
ukonstytuowany obiekt staje si aksjologicznie albo dobry, albo zy, albo brzydki itp.
Powstay w wyniku dziaania obiekt skania jednostki do okrelonych czynnoci.
Czynnoci mog by przez jednostk ukierunkowane na siebie lub na inn jednostk
i w tym drugim przypadku mamy do czynienia z czynnociami spoecznymi.
G. H. Mead pisze: Uywam terminu spoeczny nie w odniesieniu do nowego
systemu, ale do procesu ponownego przystosowania4. rdem ponownego
przystosowania si s gesty wymieniane midzy jednostkami w wyniku ktrych
powstaj najpierw obiekty spoeczne, a potem wytwory kultury. Przy czym,
powstajce obiekty spoeczne podlegaj,- jak dowodzi G. H. Mead - trzyetapowemu
procesowi (patrz diagram 1). Wynika z niego, i na przykad w pierwszym etapie
nauczyciel poprzez dziaanie, ktrego obiektem jest gest znaczcy pokazuje co
zamierza zrobi i co wedug jego oczekiwa ma zrobi ucze. W tym gecie zawieraj
si: intencja nauczyciela (jego postawa) i realizacja (spoeczna interpretacja). W
drugim etapie, ucze odpowiada wasnym dziaaniem, ktrego obiekt jest rwnie
gestem znaczcym. W gecie tym wskazuje, co zamierza zrobi i co wedug jego
oczekiwa zrobi nauczyciel. Ostatecznie (trzeci etap), w wyniku konwersacji gestw
zostaje utworzony obiekt spoeczny np. powitanie. W konsekwencji obiekty
spoeczne dookrelaj znaczenia wytworw kultury i tym samym definiuj sens
wiata, ktry istnieje.
Diagram 1. Tworzenie spoecznych obiektw poprzez spoeczne czynnoci.
WIAT KTRY ISTNIEJE
P R O B L E M
Ja tak zadziaam

Dziaanie

Osoba A

- impuls
- percepcja
- manipulacja
- spenienie

Gest

Gest

znaczcy

znaczcy

A ty tak zadziaasz

Dziaanie

Osoba B
- impuls
- percepcja
- manipulacja
- spenienie

OBIEKT
SPOECZNY
rdo: Opracowanie wasne

E. Haas, Obywatelska socjologia szkoy chicagowskiej, Lublin 1994, s. 33.

G. H. Mead, Spoeczna natura teraniejszoci [w] G. H. Mead, (oprac i tum)
L. Koczanowicz, Wrocaw 1992, s. 80.

Powysze ustalenia pozwalaj sformuowa nastpujce wnioski. Dziaanie

prowadzi do ukonstytuowanie obiektu przed ktrym lub wobec ktrego staje
jednostka. Obiekt ten jest zinterpretowany, dookrelony fizycznie i mentalnie oraz
zaksjologizowany. Tym samym obiekt jest znaczcy, a jego znaczenia przejawiaj si
w gecie. Gest na poziomie ycia spoecznego staje si czci czynnoci.
Czynnoci prowadz do powstania obiektw spoecznych, w ktre uwikane s
dziaajce jednostki. Gesty pokazuj nasze intencje i oczekiwania ujawniaj
postawy i spodziewane sposoby rozwizania problemu. Warto rwnie zauway, e
dziaania maj charakter subiektywny, natomiast czynnoci i powstajce obiekty
spoeczne podlegaj obiektywizacji. Przy czym zwizek dziaania z czynnociami
zmusza subiektywnie dziaajce jednostki do obiektywizacji wasnych dziaa.
Obiektywizacja dziaa, jak i czynnoci spoecznych musi podlega
usystematyzowaniu i tym samym musi sta si czci indywidualnej i spoecznej
wiadomoci, bowiem w przeciwnym razie mielibymy do czynienia z chaosem.
Obiektywizacja dokonuje si za porednictwem wypracowanego przez grup
systemu, ktrego znaczenia s wyrazem jak pisze J. Ninik spjnoci
symbolicznego uniwersum5. System i zawierajce si w nim podsystemy warunkuj
sprawn komunikacj w grupie, prowadzc do jej integracji, a w konsekwencji do
poznania i opanowania rodowiska, w ktrym przyszo grupie egzystowa.
Co w takim razie naleaoby uzna za form tak pojtego uniwersum.
Wydaje si i w dodatku w sposb uzasadniony, e t form jest rytua.
P. McLaren pisze: Jestemy ontogenetycznie ukonstytuowani i kosmologicznie
oywieni przez rytua. Wszyscy znajdujemy si pod wadz rytuau; absolutnie nikt z
nas nie stoi poza jego symboliczn jurysdykcj 6. A w innym miejscu dodaje: Rytua
jest niezbdny do kontynuacji wspczesnej, spoecznej i kulturowej egzystencji
istnienia7. Powysze stwierdzenie wynika z faktu, e ludzkie istnienie, a wic
dziaania i czynnoci maj charakter znaczcy. F. Znaniecki w tej kwestii odnotowa:
Znaczenie jest systemowe: naley do systemu dowiadcze i dziaa, a wic do
swojego ustalenia potrzebuje spoecznego rytuau 8.
Skoro rytua jest form spoeczno-kulturowej egzystencji, a take o czym
wiadczy ostatni cytat narzdziem wdraajcym nowe znaczenia do okrelonego
systemu, to naley bliej przyjrze si rytuaowi.
Rytua jest kategori popularn, czsto przywoywan przez badaczy rnych
dyscyplin wiedzy, tote na jego temat napisano ogromn ilo ksiek. Co wicej,
opracowania teoretyczne tego zjawiska s bardzo szerokie, a badacze nie s zgodni,
co do jego ostatecznej definicji. Upraszczajc rytua jest definiowany poprzez
odwoanie si do dziaania, wykonania, idei; ma charakter spoeczny lub
indywidualny; moe by wiadomy, instrumentalny lub irracjonalny; jest utosamiany
z religi, jak i yciem potocznym; jest zwizany z symbolami i indeksami; ma
struktury, etapy i fazy; pobudza emocje; odtwarza, jak i kreuje rzeczywisto.
Z uwagi na omawiany tutaj zagadnienie istotne jest ustalenie, z czego skada si
organizacja rytuau, poniewa to ona decyduje, co jednostki czyni i jakie znaczenia
uzyskuj obiekty spoeczne i wytwory kultury. Zasadniczo rytua skada si ze
struktury ukrytej, jawnej i procesu rytualizacji dcego do tego, aby to, co ukryte
stao si znaczce i przejawio si w strukturze jawnej, w czynnociach 9. Rdzeniem
5

J. Ninik, Symbol a adaptacja kulturowa, Warszawa 1985.

P. McLaren, Edukacja jako system kulturowy [w:] Nieobecne dyskursy, (red.) Z. Kwieciski,
Toru 1994, cz. IV, s. 26.
7
Ibidem, s. 9.
8
za E. Haas, Polityka symbolizacji w ujciu P. Bourdieu [w:] Symbole w interakcji, Warszawa 2001, s. 189.
9
M. Dembiski, Rytualne oblicze lekcji, (ksika w druku), Krakw 2004.
6

rytuau jest proces rytualizacji, ale o jego wykonaniach (efektach) decyduj elementy
struktury ukrytej rytuau (patrz diagram 2). . Kapralska w ukrytej warstwie rytuaw
wymienia takie skadniki, jak: symbole i mit10. P. McLaren pisze o metaforach
(alegorii), etosie i korzennych paradygmatach 11; C. Geertz o wiatopogldzie; C. Bell
o ideologii12; a J. Maisonneuve, mwi o wierze, ktr mona traktowa jako
poddziedzin szeroko pojtej wiedzy13.
Diagram 2. Formy przejawiania si elementw struktury ukrytej w strukturze
jawnej rytuaw.
STRONA UKRYTA RYTUAW
Tworzenie umw spoeczno-kulturowych

czynnoci symboliczne

Antymit
Symbol

STRONA JAWNA
Nauczyciel (jako przedmiot i podmiot)
Przestrze
Czas
Rytm
Przedmioty
Gesty
Mowa
Ucze (jako przedmiot i podmiot)

Paradygmat
Metafora
Wiedza
Ideologia
Etos

Mit

Indeks
Syntagma

Metonimia
dzynnoci zindeksowane
Odtwarzanie umw spoeczno-kulturowych
rdo: Opracowanie wasne.

Kady z wymienionych elementw peni okrelon funkcje i jak pokazuje diagram

2, zajmuje okrelone miejsce w strukturze ukrytej rytuau. Poniewa w artykule
interesuje mnie ideologizacja dziaa, tote najpierw skoncentrujmy nasz uwag na
rozumieniu ideologii.
Ideologi mona rozumie na trzy sposoby: 1) System wierze
charakterystycznych dla danej grupy lub klasy spoecznej, 2) System wierze
iluzorycznych faszywych idei lub faszywych wiadomoci ktry mona
skontrastowa z wiedz prawdziw lub naukow, 3) Oglny proces wytwarzania
znacze i idei14. W przypadku powizania ideologii z rytuaem, ideologi naley
utosamia z systemem przekona oraz procesem kondensowania i wytwarzania
znacze, ktre si wpisuj w ludzkie czynnoci, bdce w zgodzie z sensem istnienia
danej instytucji utrzymywanej przez rytuay.
O co tutaj chodzi?
10

Ibidem, s. 312.
P. McLaren, Schooling as ritual performance, London 1986, s. 258 261.
12
C. Bell, Ritual theory, ritual practice, New York 1992.
13
J. Maisonneuve, Rytuay dawne i wspczesne, (tum.) M. Mroczek, Gdask 1995, s. 12.
14
J. Fiske, Wprowadzenie do bada nad komunikowaniem, Wrocaw 1999, s. 206.
11

Rytua jest systemem, ktry utrzymuje i tworzy rzeczywisto wpywajc na

dziaania i czynnoci jednostek. Rzeczywisto skada si ze spoeczno-kulturowych
obiektw i wytworw posiadajcych znaczenia bdce w zgodzie z systemem, czyli
rytuaem. Rzeczywisto skada si z wielu praktyk, a wic wielu podsystemw. Na
szczegln uwag zasuguj te podsystemy, ktre podtrzymuj uniwersum.
Podsystemy te to instytucje, ktrych rytuay wymuszaj okrelone zachowania
poprzez utrzymywanie w nich okrelonych sensw znacze przypisywanych
spoecznym obiektom. Elementem rytuau odpowiadajcym za treci znacze jest
ideologia.
Jak zatem pytam ponownie - naley rozumie ideologi?
Ideologia to mechanizm rytuau, ktry kondensuje rnorodne sensy znacze,
aby nastpnie wymusza na jednostkach takie dziaania i czynnoci, ktre bd w
zgodzie z treciami rytuau. Ideologia jako cz ludzkiej egzystencji jest
mechanizmem, ktry z jednej strony koncentruje znaczenia przynalene danej
instytucji rytuaom, natomiast z drugiej strony, dziaa w taki sposb, aby uczniowie
w swoich dziaaniach, niewiadomie utrwalali istniejce sposoby ycia szkolnego.
Przy czym ideologi naley utosamia z hegemoni, czyli takim oferowaniem
jednostkom znacze, idei i przekona bdcych wyrazem naszej zgody, a nie
wyrazem przymusu. Mona powiedzie, e ideologia to zbir idei, przekona
wyznawanych przez grup, dziki ktrej dokonuje si spoeczna integracja tak jak
to widz funkcjonalici; to rwnie zinstytucjonalizowana doktryna popierana przez
wadze tak jak j pojmuj marksici; to rwnie praktyka dziaajcych jednostek,
ktre same stosuj i odpowiednio reaguj na znaczenia dookrelajce ich
rzeczywisto tak jak to ujmuj interpretatywici, a nade wszystko to mechanizm,
ktry aktywnie poszukuje naszej akceptacji dla respektowania okrelonych znacze
tak jak to traktuj zwolennicy hegemonii.
A jak to dokonuje si w szkole? Jak rytua ideologizuje czynnoci na przykad
uczniw?
Rzeczywisto szkolna skada si z rytuaw zinstytucjonalizowanych i rytuaw
wytwarzanych przez nauczycieli i uczniw. Te pierwsze maj charakter uniwersalny
s stosowane we wszystkich szkoach, a te drugie s wypracowywane przez grupy
na ich wasne potrzeby. Interesuj nas tutaj te pierwsze. Ich celem jest zachowanie
istnienia szkoy, wykorzystywanej przede wszystkim do nauczania i wychowywania.
Szkole zatem przypisywane s okrelone czynnoci, ktre maj prowadzi do
wytwarzania oczekiwanych obiektw spoecznych, a w konsekwencji do ujawnienia
odpowiedniego wytworu kultury. Przy czym, aby ideologia moga dziaa w sposb
e tak powiem zhegemonizowany, dziaajce jednostki musz sta si czci
instytucji. Dokonujecie to na przykad w czasie lekcji za spraw rytuau sprawdzania
obecnoci, w ramach ktrego jednostka mwic: Jestem wciela si w rol
ucznia. Wcielenie si jest wiec pierwszym krokiem do ideologizacji, czyli akceptacji
czynnoci szkolnej.
Omwiona przeze mnie propozycja rozumienia czynnoci szkolnych poprzez
ideologi i rytua pozwala spojrze na to, co si czyni w szkole z zupenie innej
perspektywy. Umoliwia ona pogbienie nasz wiedz o szkole, poprzez
uwzgldnienie teoretycznych bada nad rytuaem i nowe/inne spojrzenie na
ideologi. By moe to wanie szkolne rytuay i ideologia stanowi klucz do
podniesienia efektywnosci uczenia si i wychowywania.