ELEMENTY

HISTORII
MATEMATYKI
Zebraa: Katarzyna Grska Kl. IV C

Matematyka jest alfabetem, przy pomocy ktrego Bg opisa

wszechwiat.
GALILEUSZ

Midzy duchem a materi poredniczy matematyka.

HUGO STEINHAUS
Matematyka jest sztuk nadawania rnym rzeczom tych samych nazw.
H. POINCARE

Pewnego razu znany matematyk polskiego pochodzenia Mark Kac

wygasza referat w Kalifornijskim Instytucie Technologii. Wrd
suchaczy by sawny fizyk, Richard Feynman, ktry lubi podkpiwa z
przesadnej dbaoci o ciso matematykw. - Gdyby matematyka nie
istniaa - rzek w pewnej chwili do Kaca - to wiat cofnby si tylko o
tydzie. - Ale tak - bez namysu odpowiedzia Kac - wanie o ten tydzie,
w ktrym Pan Bg stworzy wiat.
ANEGDOTA MATEMATYCZNA

SPIS TRECI
I.
II.
III.

WSTP
HISTORIA CZEGO?
HISTORIA WYBRANYCH ELEMENTW MATEMATYKI
1. Uwagi oglne
2. Geometria
3. Algebra
4. Liczby
- Historia liczb
- Systemy liczbowe wybranych krajw
- Historia piciu najciekawszych liczb (pi, e, i, 0,1)
oraz najpikniejszego wzoru matematyki
- Liczby pierwsze ( a take o liczbach bliniaczych,
przestpnych, Wielkim Twierdzeniu Fermata)
- Liczby zaprzyjanione
- Liczby doskonae
- Staa Fingeubauma
5. Ciekawe twierdzenia matematyczne, ich konsekwencje i
troch humoru
- Euklides, czyli 2300 lat Elementw
- Rne definicje krzywych i co z tego wyniko (def.
Jordana, co nieco o Peano, krzywe Cantora i dua
rola Polakw)
- Najlepsza z moliwych czyli Przestrze Banacha
(duo informacji biograficznych, anegdoty z ycia
polskich matematykw)
- Twierdzenie Dirichleta zwane take szufladkowym
oraz ciekawe zadania
- Wasno Darboux czyli o cigoci i o tym jak
wpisa krow w kwadrat
- Rne matematyki czyli hipoteza continuum, a
take o nieskoczonoci i metodzie Cantora

IV.
V.
VI.
VII.
VIII.

BIOGRAFIE WYBRANYCH MATEMATYKW

BIOGRAFIE POLSKICH MATEMATYKW
KOBIETY MATEMATYCZKI
RDA
DODATEK A - CHRONOLOGICZNA LISTA
NAJWANIEJSZYCH MATEMATYKW

I. WSTP
Historia matematyki jest dziedzin tak skomplikowan i obszern, e jej caociowe i
pene opracowanie wydaje si trudne, jeli nie niemoliwe dla wybornych znawcw tematu, a
co dopiero dla takiej skromnej uczennicy jak ja. Praca ta w rzadnym raznie nie aspiruje do
caociowego ujcia tematu, wrcz przeciwnie, stara si opisa wybrane, ciekawe elementy
historii matematyki w moliwe jak najbardziej interesujcej formie. Podkreli ma to jeszcze
tytu pracy (jeli ma to by nawizanie do synnych Elementw Euklidesa, to chyba
ironiczne). Oczywicie praca ta nie mogaby si obej bez niezbdnikw takich jak historia
liczb czy biografie synnych matematykw, moe nie zawsze jest to specjalnie ciekawe, ale na
pewno stosowne. ycz miej lektury i mam nadziej, e Czytelnik wybaczy mi wszelkiego
rodzaju potknicia i pomyki...

II. HISTORIA CZEGO?

Jakkolwiek gupio by to nie brzmiao, zanim zaczniemy przedstawia histori, czy
elementy historii matematyki, dobrze byoby wiedzie o czym w ogle mwimy. Matematyka
jest nauk bardzo rozleg, cigle si rozwijajc, na przestrzeni wiekw rnie pojmowany
by jej zakres i przedmiot. A wic ju na wstpie zrbmy rzecz najprostsz odwoajmy si
do definicji.

MATEMATYKA pierwotnie, w staroytnoci, nauka o liczbach (arytmetyka) i

figurach geometrycznych (geometria), ktra rozwina si na gruncie filozofii na
przeomie V i IV w.p.n.e. dziki tzw. matematykom w szkole modych
pitagorejczykw, do ktrych naleeli m.in.: Archystas z Tarentu, Eudoksos z Kniodos,
Eurytas; w ruchu tym uczestniczyli take Anaksagoras, Demokryt, a potem Platon i
Arystoteles; obecnie og teorii dedukcyjnych dotyczcych abstrakcyjnych obiektw;
kada teoria matematyczna posiada pewne aksjomaty oraz dedukcyjnie wyprowadzone
z nich twierdzenia; w tym sensie teoria matematyczna jest zbiorem aktualnie poznanych
konsekwencji pewnych aksjomatw; pocztki matematyki jako technik rachunkowych
rozwiny si w Babilonii (m.in. system szedziesitkowy stosowany w mierze czasu i
ktw do dzi) i Egipcie; znaczcy wkad w rozwj matematyki wnieli Grecy (Tales z
Miletu, Euklides, Archimedes, Haron, Pitagoras); w wiekach rednich matematyka
rozwijaa si gwnie w krgu kultury hinduskiej i arabskiej (liczba, dziesitny system
liczbowy), pod koniec redniowiecza osignicia arabskie zostay rozpropagowane w
krgu kultury europejskiej (Leonardo z Pizy); w XVI i XVII w. Matematyka gwatownie
rozwijana bya w Europie (teoria rozwizywanie rwna algebraicznych, pocztki
rachunku rniczkowego i cakowego, pocztki rachunku prawdopodobiestwa:
G.Cardano, R.Descartes, P.Fermat, I.Newton, G.W.Leibnitz, J.Bernoulli, B.Pascal);
wiek XVIII przynis dalszy rozwj matematyki gwnie w zastosowaniach fizycznych
(teoria rwna rniczkowych: L.Euler, J.Lagrange, P.Laplace); pniejszy rozwj
matematyki to jej znaczne sformalizowanie, wyabstrahowanie i uoglnienie (analiza
matematyczna, algebra abstrakcyjna, geometria, teoria mnogoci, topologia: G.Cantor,
A.L.Cauchy, C.F.Gauss, K.Weierstrass, N.H.Abel, E.Galois, L.Kronecker, G.Peano,

N.I.obaczewski, G.Riemann, H.Minkowski, D.Hilbert, S.Banach); wspczenie

intensywnie rozwija si matematyka stosowana (np. statystyka, cybernetyka, teoria gier)
rdo: Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza, Krakw 95

Naiwna, ale nadajca si do sownika i do pocztkujcego rozumienia rzeczy definicja

gosi, e matematyka jest nauk o liczbie i przestrzeni. Troch j rozszerzajc mona by
doda, e matematyka traktuje take o symbolizmie odnoszcym si do liczby i przestrzeni.
Definicja ta, majca za sob historyczn tradycj, posuy nam za punkt wyjcia.
P.J. Davis, R. Hersh wiat Matematyki

IX.

HISTORIA WYBRANYCH ELEMENTW MATEMATYKI

1. Uwagi oglne

Najstarsze tabliczki matematyczne, jakie do nas dotary, s datowane na rok 2400

przed Chr., nie ma wszake powodu wtpi, e bodce do tworzenia matematyki istniay od
pocztku cywilizacji.
Ciekawy pogld na pocztki matematyki mia Alfred Whitehead amerykaski matematyk i
filozof :
Pierwsze odkrycie matematyczne: istnieje pi jabek i jest to wicej ni trzy jabka jest
doniose dla czowieka, bo:
Abstrahuje od rozwaa nad poszczeglnymi jednostkami
Uwag sw koncentruje na relacji midzy tymi zbiorami
Uwalnia si od szczeglnych przypadkw
Pozostaje w dziedzinie cakowitej i absolutnej abstrakcji
Pozwala zrozumie estetyczne treci dowiadczenia, czyli: ujawnia konkretne jego
treci, wyodrbnia jego jednostkowe skadniki i rozpatrywa je z osobna i
przedstawia oglne warunki speniane przez zwizek tych jednostkowych
skadnikw.
Nie ma chyba kultury, choby najbardziej prymitywnej, w ktrej nie byoby jakiej
matematyki, Gwny strumie matematyki zachodniej, jako pewnego systematycznego cigu
bierze swj pocztek w Egipcie i Mezopotamii, skd przenikn do Grecji i grecko
rzymskiego wiata. Na jakie piset lat po upadku Rzymu ar twrczoci matematycznej
zgas w Europie niemal cakowicie, trwajc jedynie, jak si uwaa, w Persji. Po stuleciach
bezczynnoci rozbysn ponownie w wiecie islamu, a stamtd przez Sycyli i Wochy
rozprzestrzenia si na ca Europ.
Z innych strumieni aktywnoci matematycznej wymiemy: chiski, japoski, hinduski,
inko - aztecki. Przedmiotem bada i hipotez pozostaj zwizki midzy matematyk
wschodni a zachodni.
Zwiza chronologia moe wyglda tak:

Egipt:
Babilon:
Grecja:
wiat grecko rzymski:
Islam:
Zachd:
Czasy wspczesne:

od 3000 do 1600 przed Chr.

od 1700 do 300 przed Chr.
od 600 do 200 przed Chr.
od 150 do 525 po Chr.
od 750 do 1450 po Chr.
od 1100 do 1600 po Chr.
od 1600 do dzisiaj

Dzisiaj now matematyk tworzy niemal kady kraj na wiecie. Nawet nowe, dopiero
wyaniajce si narody d do ustanowienia na swoich uniwersytetach wspczesnych
programw z matematyki, a jako znami swojej dojrzaoci traktuj wasn aktywno
badawcz.
W odrnieniu od wzgldnej izolacji, jaka istniaa midzy wczesn matematyk
wschodni a zachodni, matematyka dzisiejsza jest jedna. Pracuje si nad ni jawnie i
otwarcie, a skryto, praktykowana przez matematyk renesansu i baroku, niemal nie istnieje.
Istnieje natomiast szeroka, midzynarodowa wymiana publikacji, narodowe i
midzynarodowe otwarte spotkania, a take wymiana uczonych i studentw.

2. Geometria
Sowo "geometria" oznacza dosownie po grecku "mierzenie ziemi". Po polsku do dzi
miar powierzchni nazywamy "polem". Nie jest to przypadek: geometria zacza si wanie
od pomiarw pl uprawnych. Jak pisze grecki uczony Proklos, szczegln potrzeb
pomiarw zmieni odczuwali Egipcjanie z powodu corocznych wyleww Nilu. Na zalanych
terenach rozmyway si miedze i trzeba byo wyznacza pola na nowo. Od powierzchni pola
zaleay te podatki (a pastwa staroytne byy nie mniej biurokratyczne ni wspczesne).
Pocztkowo geometria bya nauk empiryczn: przyblione metody rachunkowe odkrywano
na podstawie dowiadcze. W ten sposb odkryto np. twierdzenie Pitagorasa (na dugo
przed Pitagorasem), jednak przyjmowano rwnie wiele twierdze faszywych. W
Mezopotamii na przykad obliczano pole czworokta o kolejnych bokach dugoci a, b, c, d ze
wzoru dobrego tylko dla prostokta: P=[(a+c)/2] * [(b+d)/2].
Dopiero staroytni Grecy rozwinli geometri, jako nauk cis. Zaczli oni udowadnia
znane ju twierdzenia, dziki czemu oddzielili prawdziwe od faszywych, odkryli te wiele
nowych.Wielkie znaczenie miao odkrycie niewymiernoci.
W staroytnej Grecji stworzono znaczn cz geometrii elementarnej. Dzisiejszy program
szkolny jest znacznie skromniejszy ni sprzed 2000 lat. Grecy umieli wykonywa bardzo
trudne konstrukcje geometryczne, znali krzywe stokowe, wielociany foremne (a nawet
wiedzieli, e nie ma innych wielocianw poza tymi, ktre znaj) itd.
Niemal ca wiedz staroytnych matematykw zebra i uporzdkowa metod aksjomatyczn
Euklides w dziele "Elementy". Wedug tej ksigi uczono jeszcze w XIX w.

Wykadowcy dziel si na dwie grupy. Jedni zaczynaj wykad sowami "Ju Platon i
Arystoteles...", drudzy: "Jeszcze Platon i Arystoteles..."
P. Moczanow, aerolog

3. Algebra

Wyraz "algebra" wywodzi si z jzyka arabskiego. Caa matematyka grecka bya

waciwie geometri i to nie tylko dlatego, e zajmowano si przede wszystkim problemami
geometrycznymi, ale i dlatego, e rwnie wiele twierdze dzi algebraicznych formuowano
w sposb geometryczny. Na przykad u Euklidesa zamiast wzorw skrconego mnoenia
mamy rwnoci pl odpowiednich prostoktw (dzi stosujemy je tylko jako ilustracj dla
wyjanienia wzorw). Co z tego podejcia zostao niemal do dzi : jeszcze 100 lat temu
zamiast "pierwiastek kwadratowy" mwio si "ciana kwadratowa" (tzn. bok kwadratu; w
domyle bok kwadratu o danym polu).
Osignicia Grekw nie zostay zapomniane w epoce wczesnego redniowiecza
wanie dziki Arabom. Gdy w pnym redniowieczu kultura europejska odya,
Europejczycy mogli pozna dziea staroytnych, przechowywane przez Arabw (wiele z nich
trzeba byo tumaczy z arabskiego), a take to , co Arabowie przez kilka wiekw sami
stworzyli, midzy innymi algebr.
Pocztkowo Europeczycy tylko uczyli si, potem jednak zaczli sami rozwija now
dziedzin wiedzy. Wielkim osigniciem byo rozwizanie rwna trzeciego stopnia
(kwadratowe rozwizywano ju dawniej).
Cho algebra jest dzieem Arabw, to zadania o stopniu trudnoci odpowiadajcym
dzisiejszemu gimnazjum rozwizywali ju Sumerowie 4000 lat temu.

4. Liczby
Historia Liczb
Data
30 000/20 000
p.n.e.
3300/2850 p.n.e
3100/2900 p.n.e
2700 p.n.e
2600/2500 p.n.e.
II po. III
tysiclecia p.n.e
2400/2300 p.n.e.
2300 p.n.e

Historia zapisu numerycznego

Pierwsze prechistoryczne koci z naciciami
Pojawienie si cyfr sumeryjskich "proto-elamickich" i hieroglifw egipskich
Pojawienie si sumeryjskich cyfr klinowych
Pojawienie si hieratycznych cyfr egipskich
Semici mezopotamscy zapoyczaj cyfry klinowe i adaptuj je stopniowo do
bazy 10

Asyryjsko-babiloska dziesitna numeracja klinowa (system codziennego

I po. II tysiclecia
uytku) wypiera stopniowo sumeryjski system szedziesitkowy i
p.n.e.
rozpowszechnia si na Bliskim Wschodzie
Pojawienie si najstarszej numeracji pozycyjnej znanej wrd uczonych
1900/1800 p.n.e.
babiloskich (system oparty na bazie 60 i znakach klinowych)
XVII w. p.n.e.
II po. II
Hieratyczna numeracja egipska koczy sw ewolucj.
tysiclecia p.n.e.
XIV w.p.n.e.

Koniec XIV
w.p.n.e.
Koniec XII
w.p.n.e.
Pocztek I
tysiclecia p.n.e.
Koniec
IX/pocztek VIII
w.p.n.e.
VIII w.p.n.e.
Koniec VIII
w.p.n.e.
VII w.p.n.e.
Koniec
VII/pocztek VI
w.p.n.e.
Koniec VI w.p.n.e
II poowa I
tysiclecia p.n.e.
V w.p.n.e.
IV w.p.n.e.
Koniec
IV/pocztek III
w.p.n.e.

Pojawienie si najstarszych znanych cyfr chiskich.

ydzi zapoyczaj hieratyczne cyfry egipskie.

Najstarsze znane dowody numeracji aremejskiej

Najstarsze znane dowody numeracji fenickiej.

Rozprzestrzenienie si cyfr aramejskich na Bliskim Wschodzie
(Mezopotamia,Syria,Palestyna, Egipt, Arabia Pnocna)
Pojawienie si greckiej numeracji akrofonicznej w Attyce. Pojawienie si
numeracji akrofonicznej pochodzenia poudniowoarabskiego w napisach
sabejskich.
Rozprzestrzenienie si greckiej numeracji akrofonicznej w krajach wiata
helleskiego.
Pierwsze znane wiadectwa greckiej numeracji alfabetycznej pojawiaj si w
Egipcie.
Rozprzestrzenienie si numeracji aramejskiej w pnocno-zachodnich
Indiach,Pakistanie i Afganistanie.

rodek III w.p.n.e.

Rozprzestrzenienie si alfabetycznej numeracji greckiej na Bliskim Wschodzie i

wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego. Pojawienie si uczonych
Babilonu pierwszego znanego w historii zera.
Peniejsze pojawienie si cyfr brahmi w buddyjskich napisach z Nana Ghat
(cyfry te, stanowice pierwowzory dziewiciu cyfr "znaczcych" (tj. rnych od
II w.p.n.e.
zera) indyjskich,arabskich i europejskich nie s uywane zgodnie z zasad
pozycyjn)
Koniec II w.p.n.e. Najstarsze znane dowody uycia liter hebrajskich jako cyfr.
II w.p.n.e. - II
Pojawienie si dziesitkowego systemu pozycyjnego rachmistrzw chiskich
w.n.e
(system zwany suan zi lub system "kresek liczbowych").Nie ma on zera.
I lub II w.
Pierwsze wieki ery Cyfry indyjskie od 1 do 9 nie wydaj si jeszcze uywane wedug zasady
nowoytnej
pozycyjnej
Koniec III Pierwsze znane przykady uycia systemu Majw do wyraania dat i odcinkw
pocztek IV w.
czasu w "dugim rachunku"(system zwany systemem szeregw pocztkowych)
Prawdopodobny okres pojawienia si zera i numeracji pozycyjnej kapanwIV-VI w.
astronomw z plemienia Majw.
28.VIII.458
Data Lokavibhagi, tekstu dainickiego w sanskrycie, dotyczcego kosmologii.

ok. 510

ok. 575

595

598

628/629
VII w.
662
683
683/686
687
718/729
732
760
VIII w.
Koniec VIII w.
813
875/876
IX w.

Dzieo to stanowi najstarsze znane potwierdzenie stosowania znakw

numerycznych jzyka sanskryckiego i posuguje si udoskonalan koncepcj
zera oraz zasad pozycyjn przy bazie 10.
Dwa przykady zastosowania cyfr sanskryckich zostay stwierdzone u astronoma
indyjskiego Aryabhaty. U autora tego wida ponadto pocztki systemu
pozycyjnego i zero.
Cyfry sanskryckie s stosowane bardzo obficie (cznie z zerem) przez
indyjskiego astronoma Varahamihir. Poczynajc od tego okresu, tak ujty
system staje si zreszt prawie wycznym narzdziem astronomw i
matematykw indyjskich.
Data najstarszego znanego indyjskiego dokumentu epigraficznego (chodzi o akt
donacyjny na miedzi) wiadczcego o uywaniu 9 cyfr znaczcych wedug
systemu pozycyjnego.Ten nowy system, ktrego znaki wywodz si ze
staroytnegozapisu brahmi i s pierwowzorami cyfr nowoczesnych, stanowi
pierwszy pisany system dziesitny o strukturze identycznej ze stosowan przez
nas.
Data najstarszego sanskryckiego napisu z Kambody (data 520 aka jest tam
wyraona za pomoc zera i cyfr sanskryckich zgodnie z zasad pozycyjn)
Uycie pisanego systemu pozycyjnego numeracji dziesitnej i znaku zera jest ju
znakomicie ustalone w Indiach. Astronom Bhaskara I uywa nie tylko systemu
pozycyjnego sanskryckich znakw cyfrowych, ale ponadto znaku zera i 9 cyfr
znaczcych
Pojawienie si syryjskiej numeracji alfabetycznej.
wiadectwa dostarczone przez biskupa syryjskiego Sewera Sebokta na temat
indyjskich metod rachunku za pomoc 9 cyfr.
Najstarszy zapis khmerski datowany za pomoc zera i 9 cyfr pochodzenia
indyjskiego zgodnie z zasad pozycyjn
Najstarsze napisy w jzyku staromalajskim datowane za pomoc zera i 9 cyfr
pochodzenia indyjskiego
Najstarszy napis sanskrycki z Champy zawierajcy dat wyraon cyframi
wedug zasady pozycyjnej.
Astronom buddyjski pochodzenia indyjskiego, osiady w Chinach, daje
wiadectwo znajomoci zera i rachunku za pomoc 9 cyfr indyjskich
Najstarszy sanskrycki napis jawajski , zawierajcy dat wyraon cyframi w
systemie pozycyjnym.
Najstarsza tubylcza inskrypcja jawajska (system kawi) zawierajca dat
wyraon za pomoc zera i 9 cyfr pochodzenia indyjskiego.
Pojawienie si alfabetycznej numeracji arabskiej (system zwany Abjad).
Pojawienie si zera pochodzenia indyjskiego w chiskiej dziesitnej numeracji
pozycyjnej ("kreski liczbowe")
Wprowadzenie indyjskiej dziesitnej numeracji pozycyjnej i zera na ziemiach
islamu.
Najstarszy tubylczy napis z Champy datowany za pomoc zera i 9 cyfr
pochodzenia indyjskiego
Najstarsze znane w Indiach napisy w kamieniu zawierajce dane liczbowe
wyraone za pomoc zera i 9 cyfr znaczcyh nagari
Pojawienie si cyfr zwanych ghobar u Arabw na terenie Hiszpanii i Maghrebu
(znaki, ktrych pisownia stanowi pierwowzr redniowiecznych i

976/992

X-XII w.

XIIw.
XIII-XIV w.
XV w.

wspczesnych cyfr europejskich)

Dwa rkopisy muzumaskie pochodzce z Hiszpanii przynosz zapis 9 cyfr w
formie zblionej do typu ghobar: s to najstarsze znane europejskie wiadectwa
stosowania "cyfr arabskich"
Rachmistrze europejscy wykonuj swoje operacje arytmetyczne na abaku
supkowym Gerberta i jego uczniw: uywaj do tego rogowych etonw
oznaczonych jedn z 9 cyfr pochodzenia "indoarabskiego"(apices)
Wprowadzenie znaku "zero" na Zachodzie : rachmistrze europejscy wykonuj
swoje operacje bez supkw zapisujc 9 cyfr i zero na piasku: tak pojawili si
algoryci. Poczwszy od tego okresu pisownia cyfr "arabskich" zaczyna si
ustala.
Upowszechnienie uycia i postpujca normalizacja cyfr "arabskich" w Europie

Systemy liczbowe w wybranych krajw

BABILON
Liczby babiloskie s kombinacjami trzech znakw: jedynki, dziesitki i setki. Za
pomoc takich znakw pisano kad liczb nawet 1000 lub 32. Orpcz tego sposobu posiadali
oni take system pozycyjny i ukad szedziesitkowy. W tym systemie znak jedynki moe
oznacza 1, 60, 60*60 itd. Tak samo w zalenoci od miejsca znaku dziesitki moe oznacza
10, 10*60, 10*60*60, 10*60*60*60 itd. Babiloczycy mieli co w rodzaju symbolu, ktrym
wyraali zero. Aby wyrazi brakujce miejsce pisali dwa pochye znaki jedynki.
Babiloczycy uywali take uamkw zwykych i szedziesitkowych (o mianownikach 60 i
jego potgach), ktre pisali tak jak piszemy uamki dziesitne. Babiloczycy potrafili
wykonywa cztery dziaania arytmetyczne na liczba naturalnych i uamkowych. Umieli
oblicza procenty, dzieli liczb na czci proporcjonalne. Z dziedziny geometrii wiedzieli
tyle, ile trzeba byo dla miernictwa i budownictwa; umieli oblicza pola figur ograniczonych
odcinkami, np. pola trjktw i czworoktw.
GRECJA I RZYM
Cyfry rzymskie s powszechnie znane i s uywane jeszcze obecnie, midzy innymi
na tarczach zegarowych, w inskrypcjach na tablicach pamitkowych, w numeracji kart
ksiek itp. Wikszoi z was wiadomo, np L-oznacza 50, C-100, D-500, M-1000. Symbole
M i Cs pocztkowymi literami sw: centum-100 i ,mille-1000. Symbole L i D s
prawdopodobnie rwnie pocztkowymi literami sw, ale sowa te nie zachoway si. Za
pomoc cyfr Rzymianie pisali liczby, stosujc zasad dodawania lub odejmowania np:
LX=60(50+10), XL=40(50-10), CM=900(10001-100), MC=1100(1000+100)
Opisa cyfr rzymskich
I=1, V=5, X=10, L=50, C=100, D=500, M=1000
Rzymianie podobnie tak jak babiloczycy uywali uamkw o mianowniku60 oraz o
mianownikach 12; 24 i 48 a zatem: 1/24 jest poow, a 1/48 jest 1/4 czci 1/12.
Rzymscy szkolarze uczyli si uamkw w zwizku z liczeniem pienidzy, z uywaniem miar i
wag. Rzymska moneta "as", pocztkowo bita z miedzi waya 1 funt i dzielia si na 12 uncji.
Istniaa specjalna nazwa: deunx-dla wyraenia 11/12 (deunx = de uncia) czyli as bez jednej
uncji. Rzymianie potrafili liczy w pamici , jedank uatwiali sobie za pomoc abaka
(abacus), tj, deski podzielonej na kolumny pionowe, po ktrych przesuwano kamyki albo
specjalne liczmany(tu ma by rysunek).

System grecki
Grecy stosowali dwa sposobyzapisywania liczb: joski i ateski. Sposobem joskim
liczby wyraano literami alfabetu. Jendak aby odrni liczb od sowa, pisali nad nim
kresk. tym sposobem prwdopodobnie posugiwali si mieszkacy Miletu, Aleksandrii oraz
regionw greckich pozostajcych pod wpywem kultury tych mias. Prwdopodobnie cyframi
joskimi posugiwali si Tales, Euklides, Archimedes, Apollinos, Heron i inni uczeni i
filozofowiedziaajcy w Aleksandrii i Maej Azji.
Cyfry hinduske
Aktualnie uywane liczby to tak na prawde cyfry hinduskie. Nraody eouropejskie
poznay je dziki arabom.Sawny matematyk Leonardo Fibonacci z Pizy jako pierwszy poda
je w swoim wielkim dziele Liber Abaci (Ksiga abaku) wydanym w 1202 r. Polska bya
jednym z pierwszych krajw,ktry wprowadzi u siebie cyfry hinduskie, a byo to w XIV
stuleciu. Arytmetyka oparta na uyciu cyfr hinduskich bya u nas wykadana w Akademii
Krakowskiej
EGIPT
Prawie tak samo stare jak babiloskie s cyfry egipskie. Do wyraania swoich myli i
sw stosowali hieroglify.(rysunek). Uproszczone pismo hieroglificzne nazywamy pismem
hieratycznym. W obu rodzajach pism Egipcjanie mieli specjalne znaki dla cyfr.(rysunek).
Egipcjanie najpierw pisali liczby wyszego rzdu, a nastpnie niszego rzdu. Stosowali przy
tym zasad dodawania lub mnoenia.(rysunek). Egipcjanie posugiwali si take uamkami.
Wszystkie egipskie uamki miay w liczniku 1, innych uamkw nawet nie umie wymwi
(wyjtkiem jest uamek 2/3). Uamki pisali tak jak liczby naturalne umieszczajc na nimi
kropk, przy czym dla 1/2 i dla 2/3 mieli oddzielny znak.(rysunek). Aby zapisa pewnien
uamek przedstawiali go w postaci sumy uamkw o licznikach 1. Np. 23/40 przedstawiali
jako sum 1/4+1/5+1/8=23/40. Gwnym rdem wiedzy o liczbach egipskich jest papirus
Ahmesa(okoo 2000-1700 p.n.e.)-pisarza faraona, znaleziony w 1853 roku. Rozumowanie
egipcjan byo do proste. Jeeli 23 chleby podzielimu midzy 40 osb, to kada otrzyma
1/4,1/5 i 1/8 jednego bochenka.

Historia piciu najciekawszych liczb (pi, e, i, 0,1) oraz najpikniejszego

wzoru matematyki
Niezwyke zwizki midzy liczbami mog skania do oglniejszych refleksji; do
zastanawiania si nad znaczeniem pojcia liczby, nad natur i potg matematyki. Wrd
znanych wzorw, opisujcych zalenoci wice ze sob rne liczby, wybija si jeden,
krtki, prosty, cho na pierwszy rzut oka wygldajcy moe troch odstraszajco. Tym
niemniej wielu matematykw uwaa go za jedno z najpikniejszych twierdze matematyki.
Mowa o wzorze

ei +1=0
.
C w nim takiego szczeglnego? Dlaczego wielu matematykw sdzi, e jest on "adniejszy
" od, na przykad, niewtpliwie prawdziwego zwizku "2+2=4"? Jeden z podstawowych
argumentw, jakie si wysuwa, stwierdza, e wzr ei +1=0 w zadziwiajco prosty sposb
czy w sobie pi najsynniejszych staych matematycznych. Stae te pojawiy si
w matematyce zupenie niezalenie, dla potrzeb rnych gazi tej nauki. Take i dzi,
w matematyce wspczesnej, definiuje si je cakiem odmiennymi sposobami - z wyjtkiem
liczb 0 i 1, ktre w oczywisty sposb wydaj si "podobne", rne od pozostaych trzech.

"Liczby naturalne stworzy dobry Bg, a ca reszt wymylili ludzie" - powiedzia

wybitny matematyk niemiecki XIX wieku, Leopold Kronecker. Liczby naturalne (czyli: 1, 2,
3, 4,... itd.) znano od niepamitnych czasw, jako e maj one zwizek z praktyczn
dziaalnoci czowieka, czyli liczeniem przedmiotw. Wielu matematykw zalicza do liczb
naturalnych rwnie 0.
Historia zera
Zero pojawio si w historii zaskakujco pno. Staroytni Grecy, ktrzy ogromnie
przyczynili si do rozwoju matematyki, nie znali pojcia zera, co bardzo powanie
komplikowao ich sposb zapisywania liczb. mudn i nieatw prac stanowio
wykonywanie dziaa. Podobnie byo przy uyciu rzymskiego systemu zapisu liczb. Jeli kto
ma wtpliwoci, niech pomnoy przez siebie dwie liczby: CCCLX i DXXIII - ale bez
tumaczenia na ukad dziesitny. Zero wprowadzono, wraz z liczbami ujemnymi, w Indiach
(VI-VIII wiek n. e., cho podobno Chiczycy znali je wczeniej). Hindusi rozpowszechnili
te system pozycyjny zapisywania liczb, cho przypuszcza si, e pocztkowo korzystali
jedynie z dziewiciu cyfr odpowiadajcych naszym cyfrom od 1 do 9, zera za zaczli uywa
znacznie pniej; nazywali je sunya, co miao znaczy "pusty" lub "prny". Dziesitny
system pozycyjny wraz z zerem przejli od Hindusw Arabowie. Zwrot "pusty"
przetumaczyli mniej wicej na as-sifr, co z kolei przeoono na acin jako zephyrum. Od
tego wyrazu wywodzi si sowo "zero", a take "cyfra".
Bardzo dugo jednak zera nie traktowano jako liczby rwnouprawnionej z innymi. Zero
oznaczao "nic", a "nic" nie moe przecie by liczb. Suyo ono do zapeniania dziur
i pustych miejsc, co czsto prowadzio do nieporozumie, pomyek i naduy. Jeszcze w XV
wieku zero traktowano z du rezerw. Na przykad rwnanie
x2-3x=0
przy uyciu wczesnej symboliki zapisywano w wersji
x2=3x,
gdy 0, jako nic nie oznaczajce, nie powinno wystpowa w rwnaniu. Systematycznie
pomijano te rozwizania zerowe. Opr zwizany ze stosowaniem zera zosta przeamany
w XVI i XVII wieku, gdy rozwiny si techniki rachunkowe istotnie wykorzystujce system
pozycyjny.
Zaliczenie zera do liczb naturalnych jest oczywicie kwesti umowy, ale ma swoje niebanalne
uzasadnienie. Ot jeli liczby naturalne zdefiniuje si na gruncie teorii mnogoci (czyli teorii
zbiorw, w pewnym sensie najbardziej podstawowej), to korzystnie bdzie uzna zero za
liczb naturaln; liczby naturalne okrelone s przy wykorzystaniu cech zbiorw
skoczonych, a 0 jest liczb elementw zbioru pustego.
Historia jedynki
Warto doda, e jedynka odgrywaa wyjtkow rol w arytmetyce staroytnych Grekw. Nie
uwaali oni jedynki za liczb, ale za co w rodzaju "praliczby", czyli obiektu, ktry jedynie
suy do tworzenia prawdziwych liczb. Wedug Grekw pierwsz prawdziw liczb bya
dopiero dwjka.
Wyjtkowo 1 i 0
Czym liczby 0 i 1 wyrniaj si spord pozostaych liczb naturalnych, na czym polega ich
wyjtkowo? Odpowied na to pytanie wie si z dwoma podstawowymi dziaaniami
arytmetycznymi - dodawaniem i mnoeniem. Dziaanie (w jakim zbiorze) to
przyporzdkowanie dwm dowolnym elementom z tego zbioru elementu trzeciego. Na
przykad w zbiorze liczb naturalnych dziaaniami s: dodawanie, mnoenie,

przyporzdkowanie dwm liczbom ich najmniejszej wsplnej wielokrotnoci. Oczywicie

dziaania nie musz by okrelone na zbiorach liczbowych, na przykad dziaaniem jest
przyporzdkowanie dwm uczniom z jednej szkoy starszego z nich albo dwm zbiorom ich
czci wsplnej. Licznych przykadw dostarcza geometria, dziaaniem jest skadanie
przeksztace. Zauwamy, e odejmowanie nie jest dziaaniem w zbiorze liczb naturalnych!
adnej liczby naturalnej nie otrzymamy bowiem w wyniku operacji 3-5 (albo 7-11).
Odejmowanie jest natomiast dziaaniem w zbiorze liczb cakowitych (..., -3, -2, -1,0,1,2,...).
Przyporzdkowywa dwm elementom trzeci mona oczywicie na cakowicie dowolne
sposoby, przy czym dziaania mog by bardzo rne. Jednake te, nad ktrymi badania maj
znaczenie, winny spenia rozmaite dodatkowe warunki. Warunki te nie s zbyt
wysublimowane, raczej naturalne, ale bez nich po prostu dziaania staj si mao interesujce.
Jednym z takich ogranicze jest danie, by w zbiorze istnia element neutralny - czyli taki, e
dziaanie nim na dowolny inny element niczego nie zmienia, pozostawia ten drugi w tej samej
postaci (i to niezalenie od kolejnoci dziaania). T wasno ma jedynka przy mnoeniu,
zero za przy dodawaniu. Istotnie:
1a=a1=a
0+a=a+0=a
Dzieje si tak dla dowolnej liczby a - zarwno naturalnej, jak i cakowitej, wymiernej czy
rzeczywistej. Liczby 0 oraz 1 s zatem elementami neutralnymi dwch podstawowych
dziaa.
Historia liczby
Liczby i e s daleko mniej "porzdne" od zera i jedynki.
Jedn z pierwszych wielkich niespodzianek dotyczcych liczb byo odkrycie liczb
niewymiernych. Przygoda ta przytrafia si staroytnym Grekom, prbujcym wyliczy
dugo przektnej kwadratu o danym boku. Okazao si wtedy, e stosunek dugoci
przektnej do boku nie jest liczb wymiern, to znaczy nie da si przedstawi w postaci
ilorazu dwch liczb cakowitych. Dla Grekw by to swego rodzaju szok, walia si ich
koncepcja filozoficzna wiata, ktrym miay rzdzi liczby naturalne oraz ich proporcje; nie
przypuszczali, e takie obiekty (czy mona je nazwa liczbami?) mog istnie. My dzi
w liczbie
nie widzimy nic dziwnego...
Liczba ma podobny rodowd, cho przez tysiclecia nikt nie zastanawia si nad jej natur.
Ale ju w staroytnoci zauwaono, e stosunek dugoci obwodu okrgu do dugoci jego
rednicy (tak najczciej definiuje si p) jest wielkoci sta i, co istotne, wielce przydatn do
obliczania pl rozmaitych figur. Tym niemniej dokadnej jego wartoci nie udao si wyliczy
(a rozwaali ten problem ju Babiloczycy dwa tysice lat przed nasz er; przyjmowali oni,
e stosunek ten wynosi w przyblieniu 3). Ciekawe, e w piramidzie Cheopsa stosunek sumy
dwch bokw podstawy do wysokoci wynosi 3,1416, czyli przyblienie z dokadnoci do
czterech miejsc po przecinku! Dzi nie mona stwierdzi, czy by to zadziwiajcy przypadek,
czy wynik geniuszu nie znanych nam z imienia uczonych. Ponad dwa tysice lat pniej,
w III wieku przed Chrystusem, Archimedes, jeden z najwybitniejszych umysw w historii,
oszacowa jako 22/7 (czyli z dokadnoci do dwch miejsc po przecinku), a do wyniku
3,1416 doszed dopiero w II wieku naszej ery Klaudiusz Ptolemeusz.
Uywany dzisiaj symbol nie pochodzi wcale z czasw staroytnych. Wprowadzi go
w 1706 roku William Jones w ksice Synopsis Palmariorum Matheseos ( pochodzi od
pierwszej litery greckiego sowa "peryferia"), a rozpowszechni pniej Leonhard Euler
(1707-1783). Liczba ta nazywana jest te ludolfin, od imienia Ludolpha van Ceulena, ktry
w 1596 roku poda jej przyblienie z dokadnoci do 35 miejsca po przecinku, co w tamtych
czasach byo wyczynem nie lada. Stopniowo wyliczano
z wiksz dokadnoci; w 1974

roku Jean Guillod i Martine Bouyer rozwinli do... milionowego miejsca po przecinku,
oczywicie przy uyciu komputera. i na tym si nie skoczyo, bo ambitnych nie brakuje.
Jesieni 1995 ogoszony zosta rekord wynoszcy 6 442 450 000 cyfr. Odpowiedni liczb
osignito za pomoc programu napisanego przez Japoczyka Daisuke Takahashi,
sprawdzonego niezalenie na dwch komputerach. Czas pracy kadego z komputerw
wynosi okoo 5 dni.
Bardzo szybko okazao si, e liczba ma istotne znaczenie w wielu fundamentalnych
zagadnieniach. Stwierdzono, e za jej pomoc mona dokadnie poda, w zalenoci od
promienia, take i pole koa, objto i pole powierzchni kuli, wielkoci zwizane ze stokami
i innymi bryami obrotowymi... Wzory zapisane za pomoc s zaskakujco proste.
Niezwykle pomysowe metody liczenia objtoci bry przedstawi Archimedes, ktry wyniki
bada nad kul i walcem uwaa za swoje najwiksze osignicie; zayczy sobie nawet, aby
na jego grobie umieszczono kul i opisany na niej walec. Archimedes, przy swej ogromnej
wszechstronnoci, by przede wszystkim matematykiem, dzi jednak wielu uwaa go gwnie
za fizyka.
Oto najwaniejsze oszacowania liczby

Babiloczycy
(ok. 2000 r. p.n.e.)
Egipcjanie
(ok. 2000 r. p.n.e.)
Archimedes
(III w. p.n.e.) matematyk i fizyk
grecki
Klaudiusz
Ptolomeusz
(II w. n.e.) matematyk grecki
Alchwarizmi
(rok 830) uczony arabski
Bhskara (XII w.) synny matematyk
hinduski

Leonardo z Pizy
(ok. 1170-1240)

(oszacowanie obwodw 96-ktw foremnych),

Piotr Metius
(rok 1585) matematyk i
astronom holenderski
Franois Vite
(XVI w.) matematyk francuski
Leonhard Euler matematyk, fizyk i
astronom szwajcarski
Gotfried Wilhelm
Leibniz (rok 1673) matematyki i filozof
niemiecki
Jednym z najsynniejszych problemw staroytnoci byo zagadnienie kwadratury koa;
chodzio o to, by skonstruowa - uywajc jedynie cyrkla i linijki - kwadrat o powierzchni
rwnej polu danego koa. Szybko okazao si, e zadanie sprowadza si do konstrukcji
odcinka o dugoci p; w V wieku p.n.e. Hippokrates z Chios doszed do wniosku, e
powierzchnia koa jest proporcjonalna do kwadratu jego promienia. Problem kwadratury koa
atakowany by wielokrotnie, przez 2 tysice lat jednake bezskutecznie; uzyskano jedynie
wiele ciekawych konstrukcji przyblionych. Autorem jednej z najelegantszych (a przy tym
bardzo dokadnej) by Polak, Adam Adamandy Kochaski, nadworny zegarmistrz Jana III
Sobieskiego. Problem ten rozstrzygnito dopiero w XIX wieku, ale z nad wyraz
zaskakujcym efektem.
Przez wiele wiekw badacze prawdopodobnie nie podejrzewali, e liczba ta moe nie by
wymierna. To, e nic nie wiadomo o wymiernoci lub niewymiernoci , pierwszy zauway
w XVII wieku Christiaan Huygens (1629-1695). Matematycy wieku XVIII byli w zasadzie
przekonani o niewymiernoci , nie potrafili jednak tego wykaza. Pierwsz prb dowodu
przedstawi w 1767 roku Szwajcar Johann Lambert. Natomiast w roku 1882 Niemiec
Ferdinand Lindemann rozstrzygn ostatecznie podstawowy problem dotyczcy liczby ,
a tym samym odpowiedzia na pytanie o kwadratur koa. Lindemann wykaza mianowicie,
e jest liczb przestpn. Co to znaczy?
Ot wrd liczb niewymiernych istniej mniej lub bardziej "przyzwoite". Wane znaczenie
maj liczby nazywane algebraicznymi, czyli takie, ktre s pierwiastkami wielomianw
o wspczynnikach cakowitych. Kada liczba wymierna ma t wasno; istotnie, jeli mona
j przedstawi w postaci p/q , gdzie p i q s cakowite, to odpowiednim wielomianem bdzie
qx - p. Nie tylko liczby wymierne mog by algebraiczne; na przykad
jest pierwiastkiem
rwnania x2-2=0. Okazuje si jednak, e nie wszystkie liczby rzeczywiste s pierwiastkami
wielomianw o wspczynnikach cakowitych; co wicej, tych pozostaych jest bardzo duo.
Nazwano je liczbami przestpnymi i taka wanie jest w szczeglnoci .
Fakt, e nie jest liczb algebraiczn, rozstrzygn w sposb definitywny problem
kwadratury koa; z rezultatu Lindemanna wynikao, e odpowiedniej konstrukcji, nad ktr
tyle osb dugo si mczyo, danymi metodami przeprowadzi po prostu si nie da. Dowd
Lindemanna opiera si midzy innymi na tym, e przestpna jest liczba e (co wykaza 11 lat
wczeniej Francuz Charles Hermite) oraz na... znanym ju wtedy wzorze ei +1=0.

Pokazuje to, e wzr, o ktrym mowa, mia dla matematyki niezwykle znaczce nastpstwa!
w ten sposb doszlimy do liczby e. Zanim jednak bliej si ni zajmiemy, wspomnijmy
jeszcze, e od 1593 roku datuje si inna metoda wyraania - za pomoc dziaa
nieskoczonych, a zapocztkowana przez Franois Viete'a. Szczeglnie adnie wyglda wzr
Leibniza i Gregory'ego z 1674 roku:
p/4 = 1 - 1/3 + 1/5 - 1/7 + ...
Nie ma ze jednak praktycznego poytku; chcc za jego pomoc obliczy z dokadnoci
do dziesitego miejsca po przecinku, naley doda do siebie okoo... 5 miliardw wyrazw.
Historia liczby e
Rodowd ;jest geometryczny, a liczba e pojawia si w matematyce w zupenie innych
okolicznociach. w staroytnoci jej nie znano. Zetknito si z ni dopiero na przeomie XVI
i XVII wieku. w tym czasie szkocki matematyk John Napier (w Polsce uywa si czsto
nazwiska Neper) uoy tablice logarytmw, bardzo pomocne przy skomplikowanych
obliczeniach astronomicznych. Logarytmy pozwalay zamienia mnoenie na dodawanie,
a dzielenie na odejmowanie - i to na znacznie mniejszych liczbach! Dziki logarytmom
astronomowie zaoszczdzili wiele czasu, ktry musieliby powici na niezwykle mudne
rachunki.
Logarytmy wymylone przez Napiera byy podobne do wspczesnych logarytmw
naturalnych (tj. logarytmw o podstawie e). Liczba e nazywana jest take liczb Napiera,
oznaczenie "e" za wprowadzi w 1736 roku Leonhard Euler. Najczciej liczb e definiuje
si jako granic cigu (1+1/n)n, gdy n zmierza do nieskoczonoci. w przyblieniu
e = 2,718281... Mona j otrzyma take jako wynik sumy nieskoczonej:
e = 1 + 1/1! + 1/2! + 1/3! +...
Ten wzr bardzo szybko daje dobre przyblienia. Jak ju powiedzielimy, liczba e take jest
liczb przestpn.
Liczba Napiera ma w matematyce (i to w rnych jej dziaach) ogromne znaczenie i liczne
zastosowania. Szczeglnie istotn rol odgrywa w analizie matematycznej. Dzieje si tak
przede wszystkim dlatego, e funkcja wykadnicza o podstawie rwnej e (przypisujca liczbie
x warto ex) nie zmienia si po zrniczkowaniu, jej pochodna rwna jest jej samej: (ex)' = ex.
Dodajmy, e jest to (z dokadnoci do staej) jedyne odwzorowanie o tej wasnoci; maj j
tylko funkcje postaci: x -> Cex, gdzie C jest pewn sta.
Liczba e pojawia si niejednokrotnie w sytuacjach, w ktrych najmniej bymy si jej
spodziewali. Oto dwa przykady.
Czsto poruszanym, wanym tematem jest lokowanie pienidzy w bankach, a w
szczeglnoci odsetki i procenty. Wyobramy sobie, e pojawi si bank, ktry paci 100%
odsetek. a wic, gdybymy zoyli w tym banku zotwk, to po roku mielibymy dwa zote?
Niekoniecznie, poniewa istnieje co takiego, jak okres kapitalizacji - czas, po jakim
doliczane s odsetki. Gdyby ten okres wynosi rok, to rzeczywicie otrzymalibymy dwa
zote. w niektrych bankach jednak okres ten jest krtszy (trzy miesice, miesic).
Przypumy, e w naszym banku okres kapitalizacji wynosi 1/n cz roku; wtedy po roku
wypac nam (1 + 1/n )n zotych. Okresy te mog by bardzo krtkie, w sytuacji idealnej bank
powinien prowadzi kapitalizacj cig. Wtedy po roku ze zotwki uzyskalibymy e

zotych.
Drugi przykad ma sugestywny model w sferach, powiedzmy, urzdniczych. Wyobramy
sobie, e sekretarka w pewnym urzdzie miaa wysa kilkanacie listw. w popiechu listy
wkadaa do zaadresowanych kopert w sposb zupenie przypadkowy. Jakie jest
prawdopodobiestwo, e kady list trafi do niewaciwej koperty? Okazuje si, e im wiksza
jest liczba kopert, tym bardziej prawdopodobiestwo to zblia si do 1/e. w ogle w rachunku
prawdopodobiestwa e pojawia si niemal na kadym kroku.
Historia liczby i
Natomiast i... Osobom, ktre maj z matematyk sporadyczne kontakty liczba i czsto kojarzy
si z czym tajemniczym, jeeli nie podejrzanym. Liczba i znana jest jako "jednostka
urojona", a take jako "pierwiastek z -1". w rzeczy samej, sformuowanie takie brzmi bardzo
dziwnie; wiadomo przecie, e pierwiastki drugiego stopnia mona wyciga jedynie z liczb
dodatnich.
Pierwszymi liczbami, jakie poznaje dziecko, s liczby naturalne. Moemy je dodawa,
mnoy, moemy te ukada rwnania (w pierwszej klasie w miejsce zmiennej wstawia si
puste okienko: 3+ _ =5). Nie wszystkie rwnania udaje si w zbiorze liczb naturalnych
rozwiza, jak na przykad 5+x=1. Pomoc su liczby ujemne, w peni uznane przez
matematykw dopiero w XVIII wieku, a dzi dla nas nie stanowice niczego szczeglnego.
Podobnie liczby wymierne pomagaj rozwiza rwnania takie jak 5*x = 1.
Jak ju wspominalimy, ogromnym zaskoczeniem dla pitagorejczykw byo odkrycie, i
istnieje liczba, ktrej nie da si wymierzy, czyli e uywajc znanych sobie liczb, nie s
w stanie rozwiza rwnania: x2=2. i na tej samej zasadzie mona w sposb naturalny doj
do liczby i; podobnie jak
okrelamy jako liczb dodatni speniajc rwnanie x2=2, tak
i definiuje si obecnie jako liczb tak, e i2 = -1, pierwiastek rwnania x2=-1. Nie jest to
wymys podyktowany chci wprowadzenia jakiego nowego symbolu, lecz pojcie bardzo
potrzebne z przyczyn praktycznych.
Liczby zespolone pojawiy si w XVI wieku, gdy zaczto bada oglne rozwizania rwna
trzeciego stopnia, to jest rwna postaci ax3+bx2+cx+d=0. Okazao si, e w jednym
z przypadkw, koniecznych do przeprowadzenia penego rozumowania, rwnanie trzeciego
stopnia ma trzy pierwiastki rzeczywiste, do ktrych wyliczenia niezbdne jest wprowadzenie
pewnej nowej wielkoci. Wielko ta, podniesiona do kwadratu, ma da -1, ale peni ona przy
rozwizaniu rol jedynie pomocnicz. w dalszych rachunkach twory te redukuj si i, co
zaskoczyo wczesnych matematykw, otrzymuje si prawidowe rozwizanie. Dlatego
w pocztkowym okresie istnienia liczby zespolone (czyli takie, ktre w swej definicji
zawieray i) traktowano jako symbole, ktre same w sobie nic nie znacz, uatwiaj jednak
rachunki. Przez dwa wieki liczby zespolone miay zarwno gorcych zwolennikw, jak
i przeciwnikw. Nabray one wikszego znaczenia w XVIII wieku, gdy Euler zacz je
stosowa w analizie matematycznej, otrzymujc wiele znaczcych rezultatw. Formalne,
cise konstrukcje przeprowadzono dopiero w XIX wieku; zrobili to niezalenie Carl F. Gauss
(geometrycznie) i William R. Hamilton (algebraicznie), przy czym obie konstrukcje
prowadziy do tego samego.
Liczby zespolone moemy sobie wyobrazi jako punkty paszczyzny - jest to naturalne
uoglnienie liczb rzeczywistych, ktre interpretujemy jako punkty prostej (w tym przypadku
poziomej). Liczb zespolon z moemy zapisa jako par (a, b) luba+bi, gdzie i definiujemy
jako liczb tak, e i2=-1. Gdy b=0, to liczba zespolona jest liczb rzeczywist.

Kto mgby powiedzie, e interpretowanie liczb jako punktw paszczyzny jest nad wyraz
sztuczne. Lecz w czym paszczyzna jest gorsza od prostej? Pod wieloma wzgldami jest
nawet lepsza! To tylko my przyzwyczailimy si wyobraa sobie liczby jako punkty prostej
i interpretowa je jako dugoci odcinkw. Oczywicie nie mona kupi kawaka tasiemki
dugoci i, ale to dlatego, e mierzenie dugoci zarezerwowane jest dla liczb rzeczywistych
nieujemnych, tak samo jak nie kupuje si tasiemki o dugoci -1.
Dowolne dwie liczby naturalne moemy doda lub pomnoy. Majc do dyspozycji liczby
cakowite, wolno nam take odejmowa, liczby wymierne za - dzieli. Liczby rzeczywiste
pozwalaj nam dodatkowo rozwizywa pewne rwnania, dziki liczbom zespolonym
moemy rozwizywa jeszcze inne rwnania. Ale, co istotne - w strukturze "szerszej"
prawdziwe pozostaj prawa i wzory znane nam ze struktury "wszej", a rozszerzenie stwarza
wiele innych moliwoci. Liczby zespolone okazay si rozszerzeniem najlepszym
z moliwych; w tym zbiorze mona zdziaa znacznie wicej. Dla przykadu - tu kady
wielomian mona rozoy na czynniki bdce dwumianami (wyraeniami typu "ax + b").
Ponadto dziki liczbom zespolonym mona (czasem w wyjtkowo prosty sposb) rozwiza
bardzo wiele problemw, niejednokrotnie wcale z tymi liczbami nie zwizanych.
Liczba i, na pierwszy rzut oka moe "sztuczna" (i do tego nieszczliwie nazwana, zgodnie
z tradycj historyczn, "jednostk urojon"), jest w matematyce niezwykle przydatna
i odgrywa w niej istotn rol.
Najpikniejszy wzr matematyki
W ten sposb przyjrzelimy si dokadniej piciu najsynniejszym staym matematycznym,
ktre, zainspirowane w skrajnie rne sposoby, zostay ze sob powizane w zadziwiajco
elegancki i prosty sposb za pomoc jednego wzoru. Czy rzeczywicie prosty? Przecie
liczba i wystpuje tu w wykadniku potgi!
Podnoszenie do potgi o wykadniku zespolonym niewtpliwie moe wyglda odstraszajco.
Potgowanie kojarzy si nam przede wszystkim z "mnoeniem przez siebie odpowiedni ilo
razy", a tu nagle pojawia si "i ". Ale przecie ju w szkole potga (o podstawie dodatniej)
zostaje okrelona dla dowolnego wykadnika rzeczywistego i z tym jako udaje si nam
oswoi. Czy na przykad wyraenie =2 =2 nie wyglda na pierwszy rzut oka dziwnie? Na
marginesie: =2 =2 jest liczb przestpn, a dowd tego jest trudny. w sposb naturalny - i
praktycznie elementarnie - uoglnia si funkcj potgow, definiujc potg liczby dodatniej
o wykadniku zespolonym.
Pamitamy, e liczby zespolone mona przedstawi jako punkty paszczyzny. Leonhard Euler
udowodni, e:
ei = cos + isin,
gdzie jest liczb rzeczywist (nb. dowd wzoru Eulera nie jest zbyt skomplikowany).
Liczba ei jest zatem punktem paszczyzny; jego pierwsz wsprzdn jest cos, drug za
sin. Ot, i caa filozofia. Mamy wic
ei = cos

+ isin

= -1 + 0 = -1,

czyli

ei + 1 = 0.

Kilka fundamentalnych wielkoci, ktre pojawiy si w matematyce zupenie niezalenie,

w bardzo rnych okresach, zwizanych zostao ze sob pikn i nadzwyczaj zwiz
formu. Dzi wzr ei +1=0 naley do abecada wyszej mate- matyki; niemal kady
matematyk nie tylko go pamita, ale nawet potrafi udowodni. Przynis on dla rozwoju
matematyki znaczce nastpstwa, a jego prostota - jak blask oszlifowanego diamentu przyciga uwag i budzi zachwyt.

Elementy przestpne

Liczby pierwsze
czyli chaos czy porzdek, a take o sicie Eratostenesa, hipotezie Riemana i Wielkim
Twierdzeniu Fermata.
Wrd liczb naturalnych (czyli - wedug Kroneckera - tych jedynych nie stworzonych przez
ludzi) wyrniaj si liczby pierwsze. Sowo "pierwsze" oznacza tu "proste" lub "prostsze",
ale mona te je rozumie jako "waniejsze, podstawowe"; w jzyku angielskim liczba
pierwsza to prime number, po niemiecku Primzahl, po francusku premier nombre, po
rosyjsku prostoje cziso. Dlaczego wanie one odgrywaj szczegln rol? S podstawowym
budulcem dla liczb naturalnych, ktre z kolei stanowi fundament konstrukcyjny dla innych
typw liczb. Kada liczba naturalna rozkada si jednoznacznie na iloczyn potg liczb
pierwszych. Zgodnie z definicj, liczba pierwsza ma dokadnie dwa dzielniki: jedynk i sam
siebie. Jej ju nie da si rozoy. Liczby naturalne, ktre nie s pierwsze, nosz nazw liczb
zoonych - daj si "zoy" z liczb pierwszych. Nie dotyczy to jedynki ani zera (jeli
uznajemy zero za liczb naturaln) - te nie s ani pierwsze, ani zoone. Pamitamy zreszt,
e odgrywaj one rol wyjtkow... Liczba 1996 jest liczb zoon; jej rozkad na czynniki to
1996 = 2 x 2 x 499.
w matematyce czsto mamy do czynienia z tym, e twierdzenie, w ktrym wystpuj liczby
naturalne, wystarczy wykaza tylko dla liczb pierwszych. Dobrze wic wiedzie o liczbach
pierwszych jak najwicej. w szczeglnoci interesujce wydaj si pytania o przepisy na
otrzymanie liczb pierwszych oraz o ich rozmieszczenie w zbiorze liczb naturalnych.
Jedn z najwczeniej poznanych wasnoci dotyczcych liczb pierwszych byo stwierdzenie,
e jest ich nieskoczenie wiele. Elegancki i prosty dowd tego faktu mona znale

w Elementach Euklidesa (napisanych okoo trzechsetnego roku przed nasz er). Ju wtedy,
a take i pniej, matematycy interesowali si liczbami pierwszymi i starali si znale
sposb na wynajdywanie coraz to nowych. Mona to robi rnorako. z jednej strony
poszukiwano wzorw na liczby pierwsze, z drugiej prbowano opisa algorytm wskazujcy
takie liczby. Podanie wzoru byoby oczywicie pokazaniem algorytmu, ale podanie algorytmu
nie musi prowadzi do wzoru.
Przepis, obecnie nazywany sitem Eratostenesa, stosowano ju w staroytnoci i... tak
naprawd to do dzi praktycznie nie wymylono nic szybszego i bardziej skutecznego.
Metoda jest bardzo prosta: wypisujemy kolejne liczby naturalne, poczwszy od dwjki
(dopty, dopki nam starczy cierpliwoci). Nastpnie skrelamy wszystkie liczby podzielne
przez dwa, oprcz niej samej. Potem wybieramy pierwsz nie skrelon liczb (bdzie to
oczywicie 3) i skrelamy wszystkie wiksze liczby przez ni podzielne. i tak dalej. Sito
Eratostenesa "przesiewa" wszystkie liczby naturalne mniejsze od pewnej ustalonej liczby
i pozostawia tylko liczby pierwsze, ale to przesiewanie jest dosy mudne. Procedura nie jest
jednak a tak duga, jak pozornie mogoby si wydawa. atwo zauway, e w tablicy liczb
od 2 do n wystarczy zbada podzielno przez liczby pierwsze, nie wiksze od
. Istotnie,
jeli - na przykad - liczba 899 ma podzielnik wikszy od 30, to ma te podzielnik mniejszy
od 30, wic przed dojciem do dzielenia przez 30 musiaa zosta wykrelona. By znale
wszystkie liczby pierwsze od 1 do 100, dzielimy jedynie przez 2, 3, 5 i 7. Obecnie znane s
odpowiednie programy komputerowe, wyszukujce liczby pierwsze i posugujce si
schematem sita Eratostenesa oraz jego modyfikacjami.
Z wzorami opisujcymi oglnie cig an w zalenoci od wyrazu o numerze n spotykamy si
w szkole. Najlepiej znany jest chyba wzr na n-ty wyraz cigu arytmetycznego. Cig
arytmetyczny tworzymy wedug zasady:
a, a+r, a+2r, a+3r,...
Znany wzr oglny to
an = a+ (n-1) r.
Czasami prosto okrelony cig moe mie zaskakujcy wzr oglny. Znakomitym
przykadem jest cig Fibonacciego, gdzie kolejny wyraz tworzy si, dodajc do siebie dwa
poprzednie:
1, 1, 2=1+1, 3=1+2, 5=2+3,...

Natomiast wzr oglny wyglda tak:

Na marginesie: Woch Fibonacci (ok. 1180 - ok. 1250) naprawd nazywa si Leonardo
z Pizy, a - jak sprawdzili dociekliwi historycy nauki - Fibonaccim zaczto go nazywa wiele
lat po jego mierci, cig za przez niego wymylony nazwano cigiem Fibonacciego

w poowie XIX wieku.

W czasach staroytnych nie formuowano oglnych wzorw. Gdy zaczto to robi, niemal od
razu zapytano o wzr na liczby pierwsze. i okazao si, e te liczby jako nie chc si podda
ani uczonym, ani hobbystom; nie udawao si znale adnej sensownej zalenoci.
Nie znaleziono nie tylko konstruktywnego wzoru na liczby pierwsze, ale nawet wzoru, ktry
generowaby wycznie liczby pierwsze, niekoniecznie wszystkie. i tak pozostao do dzi!
Dobrze znane jest twierdzenie mwice, e jeli a i b s wzgldnie pierwsze, czyli jedynym
ich wsplnym dzielnikiem jest jedynka, to w cigu {an+b} istnieje nieskoczenie wiele liczb
pierwszych. Jest to twierdzenie Dirichleta; nic jednak nie mona powiedzie o tym, ktry
z wyrazw danego cigu jest liczb pierwsz, a ktry nie. S ponadto wzory, ktre skrywaj
nieskoczenie wiele liczb pierwszych, chocia wiadomo, e opisuj one take liczby zoone.
Bardzo ciekawe i wane rezultaty uzyskano w latach siedemdziesitych naszego wieku;
skonstruowano wielomiany (a wic funkcje wyjtkowo "porzdne"), ktre jako wartoci
przyjmuj wszystkie liczby pierwsze. Znany jest wielomian stopnia 25 i o 26 zmiennych (!),
ktrego wartoci przyjte dla nieujemnych argumentw maj t wasno, e jeli s dodatnie,
to s liczbami pierwszymi. Niestety, przyjmuje on rwnie wartoci ujemne, w tym take
liczby przeciwne do liczb zoonych. Gdy natomiast skoncentrujemy uwag na
rozmieszczeniu liczb pierwszych, do szybko odniesiemy wraenie, e jest ono nadzwyczaj
przypadkowe. Istotnie, mona dostrzec zjawiska zaskakujce.
Jedyn liczb pierwsz parzyst jest 2. Std wynika, e oprcz pary 2 i 3, liczby pierwsze nie
mog by odlege o mniej ni 2. Pary odlege o 2 wystpuj na pocztku tablicy liczb
pierwszych czsto: 5 i 7, 11 i 13, 17 i 19... Takie liczby pierwsze nazwano bliniaczymi. Ot
liczby bliniacze pojawiaj si nawet bardzo daleko! Kolejna dziwna rzecz - nie ma w tym
adnego porzdku! Zdarza si nawet, e istniej cae serie liczb pierwszych:
p, p+2, p+6 i p+8.

Takie s na przykad: 1871, 1873, 1877 i 1879. atwo dostrzec, e oprcz zestawu: 3, 5, 7 nie
ma trjki kolejnych nieparzystych liczb pierwszych, gdy wrd dowolnych trzech
nastpujcych po sobie liczb nieparzystych jedna jest podzielna przez trzy.
Bywaj take sytuacje cakiem odmienne - liczby pierwsze rozmieszczone s rzadko, odstp
midzy ssiadami jest duy. atwo mona wskaza cig kolejnych liczb naturalnych
o zadanej z gry dugoci, wrd ktrych nie ma liczby pierwszej. Cig trjwyrazowy to na
przykad: 8, 9, 10, czterowyrazowy - 24, 25, 26, 27. Dla zadanego z gry n taki cig mona
wskaza nastpujco:
(n+1)!-2, (n+1)!-3, ..., (n+1)!-(n+1).
Liczba n moe by niewyobraalnie wielka, na przykad 101010 lub (10!)100!. Wtedy wyrazy
tego cigu s jeszcze dalej, co wicej, takich cigw jest nieskoczenie wiele. Ale moe si
te zdarzy, e wrd stu kolejnych liczb naturalnych odnajdziemy nawet dziesi liczb
pierwszych. Czy rzdz tym jakie prawa? Ciekawe, e odpowiedzi na te i inne, podobne,
elementarne wrcz pytania nie s znane. Pewne czciowe rozwizania niektrych problemw
s nadspodziewanie zawie i wykorzystuj zaawansowane rezultaty z rnych dziaw
matematyki.

Z nazwiskiem osiemnastowiecznego mionika matematyki Christiana Goldbacha s

zwizane dwie hipotezy. Pierwsza, synniejsza, sformuowana w 1742 roku w licie do
Eulera, mwi, e kada liczba parzysta wiksza od 2 jest sum dwch liczb pierwszych.
Dokadniej, hipoteza Goldbacha dotyczy dowolnych liczb naturalnych i mwi, e kad
liczb naturaln wiksz lub rwn 6 mona przedstawi w postaci sumy trzech liczb
pierwszych. Czciej jednak przytacza si jej rwnowan wersj dla liczb parzystych. Druga
hipoteza, take do dzi nie rozwizana, dotyczy liczb bliniaczych. Nie wiadomo, czy jest ich
skoczenie wiele, czy nie.
Jednym z najmocniejszych rezultatw dotyczcych liczb bliniaczych jest wynik Jing-run
Chena goszcy, e istnieje nieskoczenie wiele par liczb postaci p i p+2, gdzie p jest liczb
pierwsz, a p+2 ma co najwyej dwa dzielniki pierwsze. Dowd tego twierdzenia jest
wyjtkowo dugi i skomplikowany.
Uzyskano natomiast ciekawe rezultaty, dotyczce samotnych liczb pierwszych. Na przykad
okazuje si, e istniej liczby pierwsze odlege od innych tak bardzo, jak tylko chcemy!
Formalnie - dla dowolnego k istnieje liczba pierwsza p o tej wasnoci, e w przedziale (p-k,
p+k) jest ona jedyn liczb pierwsz. w przypadku odlegoci 10 tak liczb moe by na
przykad 211; poprzednia liczba pierwsza to 199, nastpna to 223. Twierdzenie nie podaje
jednak przepisu na znajdowanie takich liczb pierwszych, mwi jedynie o istnieniu.
Najwiksze znane obecnie dla konkretnych liczb odstpy nie przekraczaj tysica. Ale
wiadomo, e istniej liczby pierwsze takie, e w promieniu na przykad stu bilionw nie ma
adnej innej liczby pierwszej, co wicej, takich liczb jest nieskoczenie wiele (!), cho moe
nigdy nie dowiemy si, jak wyglda przynajmniej jedna z nich.
Udowodniono wiele zadziwiajcych twierdze opisujcych wasnoci liczb pierwszych.
w miar upywu czasu coraz bardziej utwierdzano si w przekonaniu, e w ich
rozmieszczeniu nie ma adnej regularnoci. i oto nagle, pod koniec XVIII wieku, zosta
odkryty pewien zaskakujcy zwizek. Ale najpierw kilka uwag oglnych.
Dzia matematyki zajmujcy si badaniem wasnoci liczb naturalnych i cakowitych nazywa
si teori liczb. Liczbami zajmuje si rwnie arytmetyka teoretyczna, cho w niej wikszy
nacisk kadzie si na badanie konstrukcji systemw liczbowych i wasnoci dziaa, ale
cisych rozgranicze przeprowadzi si nie da.
Liczbami interesowano si od narodzin matematyki. w staroytnej Grecji wykazano rozmaite
fakty, zaliczone pniej do teorii liczb. Sama teoria liczb zacza si krystalizowa w XVII
wieku, gwnie za spraw wynikw Pierre'a de Fermata, radcy sdu w Tuluzie, ktry
w chwilach wolnych od powanych zada prawniczych zajmowa si matematyk. Fermat
sformuowa wiele faktw i hipotez dotyczcych liczb, ale prawie niczego nie udowodni.
Swoich rezultatw nie publikowa, lecz opisywa je w listach albo notowa... na marginesach
rnych ksig. Ta jego nonszalancja mobilizowaa potomnych do sprawdzania
sformuowanych przeze faktw i w efekcie przyczyniaa si do rozwoju samej teorii liczb.
Jedn z najbardziej znanych hipotez Fermata jest Wielkie Twierdzenie Fermata, goszce,
e rwnanie:
xn+yn=zn

nie ma rozwiza w dodatnich liczbach naturalnych dla n>2. Problem zyska wielk saw,

gdy Fermat zanotowa, i znalaz prosty dowd tego przypuszczenia, jednak nikomu nie
udao si dowodu odtworzy. Hipotez rozstrzygano z wielkim trudem, rozpatrujc
pojedyncze przypadki dla kolejnych wykadnikw n, nie zbliajc si jednak do oglnego
dowodu. Szybko zauwaono, e Wielkie Twierdzenie Fermata wystarczy udowodni
w sytuacji, gdy n jest liczb pierwsz.
Prostota sformuowania i sawa hipotezy spowodowaa, e prbowao j pokona nie tylko
wielu znakomitych matematykw, ale take i olbrzymie grono amatorw. Ci ostatni
regularnie przysyali "rozwizania" do instytutw matematycznych, nie baczc na to, e
najwiksze sawy, stosujc potne, wyszukane metody, nie potrafiy rozstrzygn problemu
i e wykazano, i problemu nie da si rozwiza przy wycznym uyciu pewnych
klasycznych metod. Co bardziej przebojowi docieraj nawet do prasy (ktra czasami pisze ze
zgorszeniem o braku zainteresowania geniuszami ze strony zarozumiaych profesorw),
telewizji, deponuj "dowody" u notariusza... Twierdzenie Fermata zostao w kocu naprawd
udowodnione, ale czekano na to bardzo dugo, bo a do 1994 roku. Pierwsz wersj dowodu
(wykorzystujcego bardzo zaawansowan "maszyneri matematyczn" i wiele rezultatw
z rnych dziaw matematyki) przedstawi Andrew Wiles w roku 1993. Znaleziono w niej
jednak luk, peny dowd ogosi rok pniej Wiles wraz z Richardem Taylorem. Mimo to
rozmaici zapalecy dalej nadsyaj w rne miejsca krtsze rozwizania (opublikowany
w "Annals of Mathematics" w 1995 roku dowd zawarty jest w dwch artykuach: majcym
okoo 100 stron traktacie Wilesa i dwudziestostronicowej pracy Wilesa i Taylora - a prace
matematyczne pisze si wyjtkowo zwile).
Teoria liczb jest w matematyce dziedzin wyjtkow. Wiele istotnych problemw mona tu
sformuowa w sposb elementarny, zrozumiay nawet dla uczniw szkoy podstawowej.
Jednak rozwizania tych zagadnie czsto albo nie s znane, albo wymagaj zastosowania
niezwykle zaawansowanych metod wspczesnej matematyki. Rzadko kiedy wystarczaj
proste techniki. Klasycznymi przykadami s rnorodne hipotezy i twierdzenia dotyczce
liczb pierwszych. Specjalici ze szczeglnym zdeterminowaniem prbuj odkry ich
tajemnice.
Gdy poszukiwania oglnego wzoru na liczby pierwsze nie przyniosy rezultatu,
zainteresowano si bliej rozkadem liczb pierwszych w zbiorze wszystkich liczb naturalnych.
Od razu nasuwa si pomys, by przy badaniach tego rozkadu zwrci uwag na pewn
wielko - zapyta, ile jest liczb pierwszych, mniejszych lub rwnych od danej liczby x? T
liczb oznacza si najczciej przez (x). atwo dostrzec, e (x) mona bada nie tylko dla
liczb naturalnych, ale dla dowolnej liczby rzeczywistej x.

Na przykad
(0)=0, (1)=0, (2)=1, (3)=2, (p)=2, (10)=4,
(10000)=1229, (106)= 78498, a (1010)=455052511...

(100)=25,

(1000)=168,

Czy mona tu dopatrzy si jakiejkolwiek regularnoci? Trudno chyba spodziewa si

konkretnego wzoru. Mimo to Carl Friedrich Gauss i Adrien Marie Legendre podobno jeszcze
przed 1800 rokiem zauwayli niezalenie, e istnieje zwizek pomidzy funkcj (x) a...
logarytmem naturalnym z x.

i oto znw, w zaskakujcy sposb, pojawia si liczba e, ktra szczeglnie upodobaa sobie
liczby pierwsze i teori liczb w ogle.
Jak pamitamy, logarytm naturalny (oznaczany przez ln x) to wanie logarytm przy
podstawie e. Funkcja logarytmiczna przy podstawie e ma interesujc interpretacj
geometryczn. w szkole podstawowej zapoznajemy si z proporcjonalnoci odwrotn.
Opisywana jest ona przez funkcj 1/x , ktrej wykresem jest hiperbola. Rozwamy teraz
"trapez krzywoliniowy", ograniczony przez uk hiperboli, o odcitych i fragmenty prostych
pionowych przechodzcych przez 1 i x dla x>0. Pole tego obszaru jest rwne dokadnie ln x.

Gauss i Legendre zauwayli, e funkcja (x) zachowuje si podobnie jak funkcja postaci
x/lnx . Podobne zachowanie oznacza tu, e dla bardzo duych x funkcje przyjmuj zblione
wartoci. Spostrzeenie zaiste niezwyke! z jednej strony funkcja (x), skaczca nie
wiadomo kiedy i nie wiadomo jak, z drugiej typowa funkcja z zadania maturalnego. Podobno
Gauss ju w 1792 roku domyla si zalenoci pomidzy nimi. Dodatkow oryginaln cech
tej zalenoci jest to, e mona j dostrzec dopiero w duej skali.
Zmiana skali w ukadzie wsprzdnych daje inne spojrzenie, inn perspektyw
umoliwiajc ujawnienie si ukrytych dotd wasnoci. Zjawisko to jest doskonale znane
fizykom i astronomom. Ziemia lokalnie przypomina paszczyzn, w skali ukadu ZiemiaKsiyc jest kul, w skali Ukadu Sonecznego ju tylko punktem materialnym.
z perspektywy Galaktyki punktem materialnym jest cay Ukad Soneczny. Wszechwiat
w skali midzygwiezdnej lub nawet galaktycznej jest raczej pusty. Gdy kosmologowie chc
bada fizyczne wasnoci Wszechwiata jako caoci, to traktuj go jak... ciecz, ktrej
czsteczkami s gromady galaktyk. Funkcja (x) te wymaga odpowiedniej skali. Gdy
przyjmiemy na osi odcitych typow jednostk (kolejne liczby naturalne), to, zgodnie
z przewidywaniami, nie wida adnej regularnoci. Jeli jednak "skrcimy" o biorc za
jednostk na przykad 10 000, funkcja si wygadza i wanie wtedy wida, e jej wykres
zblia si do wykresu funkcji x/lnx - matematycy mwi, e funkcje s asymptotycznie
rwne, to znaczy rwnoci moe nie by, ale rnica jest niewielka.
Oczywicie, znaleziona zaleno wymaga dowodu. Kto zapewni, e po jeszcze bardziej
radykalnej zmianie skali nie okae si, e funkcja (x) nagle nie zmieni swych wasnoci?
Mogoby si przecie okaza, e poczwszy na przykad od (19!)97! liczby pierwsze s
wyjtkowo rzadkie albo szczeglnie czste.

Matematycy, ktrzy dostrzegli wspomnian zaleno, nie umieli jej jednak udowoni.
Problem by naprawd bardzo trudny. Nawet uznany za jednego z najwikszych
matematykw wszystkich czasw Gauss, ktry rozgryza najtwardsze orzechy matematyczne,
w tym wypadku nie osign sukcesu. Teoria liczb bya jego ulubion dziedzin
matematyczn - mawia o niej, i jest krlow matematyki - i nie naley przypuszcza, e
problem "odpuci".
Pewne prby podj w 1850 roku Pafnucy Lwowicz Czebyszew, lecz uzyska tylko rezultaty
czciowe. Dziewi lat pniej ukazaa si krtka, liczca osiem stron, praca Bernharda
Riemanna, powicona tym zagadnieniom.
o Riemannie czsto wspomina si przy okazji jego wykadu habilitacyjnego w roku 1854,
gdzie przedstawi on rewolucyjne koncepcje dotyczce badania wielowymiarowych
zakrzywionych przestrzeni. w kontekcie wykadu habilitacyjnego podkrela si te, e
Riemann by uczniem Gaussa. Naley to jednak rozumie w szerszym sensie, gdy istotnie
rozszerzy i uoglni on wiele idei zaproponowanych przez mistrza, ale zrobi to tak, e
wskaza zupenie nowe kierunki bada. Sam Riemann za swego nauczyciela i przyjaciela
uznawa Petera Gustawa Lejeune Dirichleta.
Nazwisko Riemanna pojawia si w wielu dziedzinach matematyki, chocia jego dorobek
naukowy mieci si w niewielu opublikowanych pracach - dzisiaj zapewne mgby on mie
kopoty z uzyskaniem profesury z powodu maej liczby publikacji. Prace Riemanna byy
jednak rewolucyjne i do dzi s rdem natchnienia dla matematykw i fizykw; z jego nie
zawsze sprecyzowanych pomysw rozwiny si cae teorie. Prywatnie Riemann by bardzo
skromny i niemiay, przez cae, niezbyt dugie ycie (1826-1866) dane mu byo boryka si
z bied i chorobami. Niemiao w sposobie bycia nie przeszkodzia miaoci myli, ktra
daa mu niemiertelno.
We wspomnianej pracy, zatytuowanej o liczbie liczb pierwszych mniejszych od danej
wielkoci, Riemann przedstawi liczne zaskakujce pomysy precyzujce opis funkcji (x).
Zaproponowa lepsze przyblienie tej funkcji, ale tu ju kocz si arty - w przybliajcy
wzr ma posta:

gdzie - jakby tego byo mao

jest nieelementarn funkcj, nazywan logarytmem cakowym. Ta przeraajca dla

niespecjalisty zaleno jest tylko prbk rodkw wykorzystywanych w teorii liczb.
Niestety, praca Riemanna napisana bya bardzo zwile i raczej nie zawieraa penych
dowodw. Riemann nie wykaza rwnie twierdzenia o rozmieszczeniu liczb pierwszych.
Zaproponowa za to dokadny wzr na funkcj (x), w ktrym wykorzystywa podan przed
chwil funkcj R(x) oraz miejsca zerowe funkcji, nazywanej funkcj dzeta Riemanna. w tym
momencie wasnoci (x) splataj si z jedn z najbardziej znanych i, jak wielu uwaa,
najwaniejszych hipotez wspczesnej matematyki - hipotez Riemanna.

David Hilbert, zaliczany do najwybitniejszych umysw przeomu XIX i XX wieku,

orientujcy si w niemal caej wspczesnej mu matematyce, powiedzia kiedy podczas
wykadu, e gdyby w efekcie dotknicia czarodziejskiej rdki zasn i obudzi si dopiero
po 500 latach, to nie pytaby o to, jakie byy przemiany dziejowe, polityczne, spoeczne, ale
spytaby, co wiadomo o miejscach zerowych funkcji dzeta Riemanna, bo to jest
najwaniejsze zagadnienie w ogle.
Funkcja ta dana jest wzorem

Jest to wanie funkcja dzeta Riemanna, ktr w pewien dobrze znany specjalistom sposb
rozszerza si na liczby zespolone. Hipoteza Riemanna dotyczy rozmieszczenia rozwiza
rwnania ()=0.
Rozwizywanie rwna ma liczne zastosowania, oczywiste nawet dla laika. Przypumy, e
szukamy pewnej wielkoci; skdind znamy pewne zwizki, jakie ta wielko powinna
spenia, ale nie raz i nie dwa zwizki te wystpuj w postaci "uwikanej", poszukiwana
liczba nie jest dana adnym konkretnym wzorem. Nasz problem sprowadza si wic do
rozwizania jednego (lub kilku) rwna. Poszukiwanie rozwiza rwna wie si
z szukaniem miejsc zerowych funkcji. Zobaczmy to na przykadzie - mamy rozwiza
nastpujce rwnanie:
7x5 - x = sin(x+3).
Moemy je zapisa inaczej:
7x5 - x - sin(x+3) = 0.
Celem naszym jest wic znalezienie wszystkich takich x, dla ktrych funkcja
f(x) = 7x5 + x - sin(x+3)
przyjmuje warto zero.
Wiadomo, e miejscami zerowymi funkcji dzeta s liczby -2, -4, -6,..., wszystkie pozostae
za le w pewnym pasie (rysunek) (0 < x < 1) (liczby zespolone interpretujemy jako punkty
na paszczynie). Te, ktre znaleziono (a jest ich wiele), leay na jednej, konkretnej prostej x
= 1/2 . Hipoteza Riemanna mwi, e wszystkie pozostae zera le na tej prostej.

Znajc miejsca zerowe funkcji dzeta, mona precyzyjniej odpowiedzie na pytanie, ile jest
liczb pierwszych mniejszych od zadanej. Hipoteza Riemanna do dzi nie zostaa
rozstrzygnita, cho zaciekle atakuje j wielu znakomitych matematykw.
Taki bieg wydarze nie jest rzadkoci w teorii liczb. Zaczyna si niewinnie, od prostego,
zrozumiaego problemu, potem pojawiaj si pojcia trudniejsze, takie jak logarytmy
naturalne, szeregi, funkcje nieelementarne, liczby zespolone, caki i... prawie wszystko, co
wymylono w matematyce. Teoria liczb, cho jest dziedzin samodzieln, ma niezwykle
mocne i wane powizania z innymi dziaami matematyki, i to nawet takimi, ktre pozornie
nie maj nic wsplnego z liczbami. Na przykadzie teorii liczb wida jedno matematyki.
Bardzo odlege od siebie dziedziny mog razem wytworzy metody i techniki pozwalajce
rozwiza najbardziej oporne problemy. Mimo dramatycznej specjalizacji w matematyce (ale
przecie nie tylko w niej) wielkie wyniki uzyskuje si na styku dziedzin.
Wrmy jednak do wasnoci funkcji (x). Pierwszy dowd twierdzenia o asymptotycznej
rwnoci funkcji (x) oraz x/lnx zosta podany dopiero w 1896 roku. Ogosili go (niezalenie
od siebie) Jacques Hadamard i Charles J. de la Valle Poussin. Dowd ten nie zadowala
nawet autorw, by nienaturalny, dugi i poprowadzony "okrn drog". Mona byo
zrozumie poszczeglne kroki, ale nie bardzo chciay si one ukada w przejrzyst cao.
Poszukiwano wic dowodu prostszego, nie korzystajcego z tak zaawansowanych metod.
i dopiero w 1948 roku Atle Selberg i Paul Erds zaproponowali elementarny dowd
twierdzenia o liczbach pierwszych. Niestety, "elementarny" w tym przypadku nie znaczy
"prosty". Co prawda, wszystkie poszczeglne kroki dowodu s elementarne, ale jest ich tak
duo, i to powizanych ze sob w tak zadziwiajco skomplikowany sposb, e nie wida
jasno caoci. By moe taka jest natura twierdzenia, i nie da si go przejrzycie udowodni.
Nasuwa si pytanie: po co to wszystko? Czy te wszystkie twierdzenia i hipotezy mog si do
czego konkretnego przyda? Co z tego, e by moe kiedy bdziemy wiedzieli, ile jest par
liczb bliniaczych i poznamy dokadny rozkad liczb pierwszych? Nie wydaje si, by
rozwizanie takiego czy innego problemu natychmiast przysporzyo nam dochodu
narodowego lub znalazo zastosowanie na przykad w konstrukcjach lotniczych.
Rozstrzygnicia hipotez matematycznych nie maj jednak jednoznacznego przeoenia na
gotwk. w tej nauce w badaniach czsto decydujc rol odgrywa nieprzeparta ch
poznania, ta sama, ktra kazaa czowiekowi zdobywa bieguny, najwysze szczyty grskie

i lecie w kosmos.
o teorii liczb mwio si czasem, e jest najczystsz z czystych dziedzin matematycznych;
o ile inne dziay wyrosy z bardziej lub mniej bezporednich zastosowa, o tyle teori liczb
mona by uwaa za "sztuk dla sztuki". Tym niemniej... Na przykad uporczywe prby
pokonania Wielkiego Twierdzenia Fermata, ktre jako problem matematyczny jest jedynie
ciekawostk (gdy od dawna byo wiadomo, e rozwizanie tego konkretnego rwnania nie
ma znaczenia praktycznego ani nie pomoe w rozwizywaniu podobnych rwna),
przyczyniy si istotnie do ogromnego rozwoju wielu dziedzin matematyki i rozwinicia
technik bardzo przydatnych w rozmaitych sytuacjach. Podobnie ataki na twierdzenie
o rozkadzie liczb pierwszych spowodoway rozwj metod niezwykle uytecznych w teorii
funkcji zmiennych zespolonych, prowadzcych nawet do praktycznych zastosowa.
Poszukiwanie wielkich liczb pierwszych te wydawao si tylko zabaw. Tymczasem due
liczby pierwsze niespodziewanie znalazy zastosowanie w teorii kodowania informacji przy
konstrukcji tak zwanych szyfrw z kluczem publicznym. Ot mona zaszyfrowa
informacj, poda sposb i klucz szyfrowania, a mimo to tekst odczyta tylko osoba, dla ktrej
by on przeznaczony - dziki temu, e wie, ktrych liczb pierwszych uyto, przy czym liczby
te musz by odpowiednio due. z tego te powodu odnajdywane olbrzymie liczby pierwsze
nie s podawane do publicznej wiadomoci (z wyjtkiem najwikszej aktualnie znanej).
Niezwykle cenne okazay si nagle szybkie algorytmy rozkadu danej liczby na czynniki
pierwsze.
Matematyka jest dziedzin wiedzy, w ktrej trudno natychmiast przewidzie praktyczne
zastosowania wynikw. Jest to cecha bardzo niedobra z punktu widzenia urzdnikw
zarzdzajcych nauk. Oni chcieliby wiedzie na pewno, ile wanych hipotez zostanie
rozwizanych w danym roku i jaki bdzie z nich poytek. Nieprzewidywalno i trudnoci
z planowaniem decyduj te o piknie matematyki; czy byaby taka pocigajca, gdyby
wszystko mona byo zaplanowa? Jest co niezwykego w tym, e pewne twierdzenia, czy
nawet cae teorie przez lata istniej nie zauwaone, by nagle zabysn jak diamenty...

On twierdzi, e 2

756839

-1 jest ostatni liczb pierwsz, wicej jego pami nie mieci.

Liczby zaprzyjanione
Gdy zapytano Pitagorasa: "Co to jest przyjaciel?" - odpowiedzia: "Przyjaciel to drugi ja;
przyja, to stosunek liczb 220 i 284". Std podobno pochodzi owa niezwyka nazwa liczb

zaprzyjanionych. W staroytnoci liczbom zaprzyjanionym przypisywano znaczenie

mistyczne.
Dwie liczby A i B nazywaj si zaprzyjanionymi jeeli suma wszystkich dzielnikw liczby
A (mniejszych od niej samej) jest rwna liczbie B i odwrotnie, suma wszystkich dzielnikw
liczby B (mniejszych od niej samej) jest rwna liczbie A.
Takimi liczbami "przyjacikami" s liczby jak wykaza Pitagoras: 220 i 284. Istotnie,
220=1+2+4+71+142, a wic liczba 220 jest sum dzielnikw liczby 284,
a 284=1+2+4+5+10+11+20+22+44+55+110, a wic liczba 284 jest sum dzielnikw liczby
220.
Kada liczba doskonaa jest zaprzyjaniona sama ze sob. Znanych jest okoo miliona par
liczb zaprzyjanionych. Nie wiadomo jednak czy istnieje ich nieskoczenie wiele. Ponisza
tabela podaje 10 przykadw par liczb zaprzyjanionych:

220
1 184
2 620
5 020
6 232
10 744
12 285
17 296
63 020
66 928

284
1 210
2 924
5 564
6 368
10 856
14 595
18 416
76 084
66 992

Ciekawostka: Na pocztku 2001 roku Mariano Garcia znalaz milionow par liczb
zaprzyjanionych. W maju tego samego roku znaleziono ju takich par a 2 122 263!

Liczby doskonae
Liczba doskonaa to taka liczba, ktra jest rwna sumie wszystkich swoich dzielnikw
mniejszych od niej samej. Liczby doskonae zostay wynalezione przez pitagorejczykw. To
oni podali pierwsze cztery kolejne liczby doskonae: 6, 28, 496, 8128 (np. 6=1+2+3,
28=1+2+4+7+14). Nie wiadomo, czy istnieje nieskoczenie wiele liczb doskonaych. Nie
wiadomo rwnie, czy istnieje cho jedna liczba doskonaa nieparzysta. Zagadnieniem liczb
doskonaych zajmowa si Euklides (IV w. p.n.e.). Poda on regu odnajdowania parzystych
liczb doskonaych:
N=2k-1(2k-1),
gdzie (2k-1) musi by liczb pierwsz dla k>1 (naturalnego). Ponisza tabela ilustruje
znajdowanie liczb doskonaych wedug powyszej reguy:

2k-1

2k-1

Liczby doskonae

2
2
3
4
5
16
7
64
13
4 096
17
65 536
19
262 144
31 1 073 741 824
...
...

3
7
31
127
8 191
131 071
524 277
2 147 483 647
...

6
28
496
8128
33 550 336
8 589 869 056
137 438 691 328
2 305 843 008 139 952 128
...

Liczbami doskonaymi s rwnie liczby: 223 208(223 209-1), 244 496(244 497-1). Druga z nich ma
w zapisie dziesitnym ponad 50 tys. cyfr.
Ciekawostka:

Liczba doskonaa: 26972592(26972593-1) ma 4 197 919 cyfr! Odkryto j 1 czerwca

1999 roku.
Najwiksza znaleziona dotd liczb doskonaa to: 213466916(213466917-1).

Staa Fingeubauma
Zacznijmy od anegdoty. Kilka lat temu pewien wybitny fizyk wygasza popularnonaukow
prelekcj o strukturze Wszechwiata. Podczas wykadu przytoczy sowa Alberta Einsteina:
"Bg jest pomysowy, ale nie zoliwy" (Raffiniert ist der Herrgott, aber boshaft ist er nicht).
Chcc lepiej zinterpretowa to powiedzenie, uy midzy innymi pewnego porwnania
matematycznego.
Ot wyobramy sobie, e zaproponowano nam oryginaln gr: kto wymyla liczb
rzeczywist, a my j mamy odgadn, przy czym wolno nam prbowa wielokrotnie. Zadanie
wydaje si beznadziejne, zwaszcza jeeli w kto chce, by zagadka bya ciekawa, skutkiem
czego liczb do odgadnicia nie jest nic "oklepanego", jak 0, 1 czy nawet
, lecz co
oryginalnego - liczba przestpna, czyli taka (jak pamitamy), ktrej nie da si uzyska jako
pierwiastka adnego wielomianu o wspczynnikach cakowitych. Liczb takich jest bardzo
duo, w pewnym sensie wicej ni tych pozostaych - algebraicznych. Ale takie znane, synne
liczby przestpne s tylko dwie, a mianowicie e i
. Autor zagadki nie chce by zoliwy,
dlatego daje nam szans na rozwizanie. Zatem szukan liczb bdzie albo , albo e.
i prbujemy: czy to jest ? Jeli tak, to zgadlimy, a jeli nie, to pytamy o e. i to wszystko.
Na podobnej zasadzie zbudowany jest Wszechwiat - bardzo oryginalnie, niestandardowo;
mona powiedzie, e Stwrca wykaza si niesychan pomysowoci. Ale nie by zoliwy:
Wszechwiat zosta zbudowany tak, by czowiek mg t budow rozszyfrowa.
Oczywicie, znanych liczb przestpnych jest wicej: 2e, 3e, 2 , 3 ... S one jednak
skonstruowane na bazie dwch synnych wymienionych liczb. Wiadomo oczywicie i o
innych, na przykad
, ale ten fakt nie jest powszechnie znany (nawet nie wszyscy
matematycy o tym wiedz). Czasem zreszt ciko wyrokowa "na oko"; o liczbach + e,
e , ee, e do dzi nie wiadomo, czy s przestpne, co wicej, nie wiadomo nawet, czy s
jest przestpna.
wymierne! a z kolei liczba

Podczas wykadu, o ktrym mowa, profesor opowiedzia o tym porwnaniu i stwierdzi, e tu

pomysowo polega na wymyleniu liczby przestpnej, brak zoliwoci za na tym, e takie
synne liczby s tylko dwie: e i
. Wwczas odezwa si na sali inny fizyk, mwic:
- A jest jeszcze przecie staa Feigenbauma!
Na to wykadowca:
- A, to ju jest zoliwo.
Dla osb, ktre nigdy nie syszay o staej Feigenbauma, taka historia zabrzmi intrygujco.
Czym jest liczba, ktrej znaczenie porwnuje si z rol, jak odgrywaj e oraz ? Na
pocztku lat siedemdziesitych XX wieku o staej Feigenbauma nikt nie sysza!
Matematyka, podobnie jak inne dziedziny, wci si rozwija (cho niektrym si wydaje, e
to ju niemoliwe). Czy moemy mie pewno, e znamy ju najwaniejsze stae
matematyczne? Co prawda liczba towarzyszy naszej cywilizacji od kilku tysicy lat, ale jej
natur zaczlimy poznawa stosunkowo niedawno, mniej wicej wtedy, gdy pojawia si
w matematyce liczba e, a od tego czasu mino lat niespena czterysta. Czy mamy prawo
przypuszcza, e ju nic nowego, zaskakujcego nas nie spotka? To, e przez kilkaset lat
utrwali si pewien pogld na matematyk, nie znaczy, i zawsze tak bdzie. Spojrzenie
staroytnych Grekw na matematyk obowizywao przez prawie dwa tysice lat, gdy
w wieku XVII pojawi si rachunek rniczkowy, ktry cakowicie zmieni pojmowanie tej
nauki. Dzi nie potrafimy sobie wyobrazi matematyki bez metod rniczkowych. z kolei
wspczesny matematyk (i nie tylko matematyk) nie moe si obej bez zbiorw i jzyka ich
teorii (czyli teorii mnogoci), cho dziedzina ta powstaa mniej wicej sto lat temu.
W zacytowanym przykadzie o nietypowych liczbach istotn rol gra czas, w ktrym
dokonano porwnania. Moe si okaza, e za kolejne sto lat pojmowanie matematyki bdzie
inne ni dzi. Rozmaite fundamentalne prawa i stae s odkrywane dopiero wtedy, gdy nauka
osiga pewien stopie rozwoju. Kto wie, ilu wanych rzeczy nie jestemy w stanie dzi nawet
przewidzie? Pan Bg nie jest zoliwy, ale pomysowoci nie mona mu odmwi... Dopiero
odpowiednia wiedza matematyczna pozwolia na dotarcie do staej Feigenbauma.
Jej odkrycie byo swego rodzaju sensacj w wiecie matematycznym. Sprawa ma cisy
zwizek z iteracjami. To wanie zjawisko bada w 1975 roku Mitchell Feigenbaum.
Feigenbaum jest fizykiem i na pocztku lat siedemdziesitych rozpocz prac w synnym
orodku w Los Alamos (w tym samym, w ktrym pracowa Ulam). Wielu z jego znajomych
twierdzi, e Feigenbaum by postaci do ekscentryczn. Podobno eksperymentowa
z "wyduon dob". Nie chcia naturalnie zmieci 30. godzin w 24., ale eksperymentowa
nad 26--godzinnym cyklem dobowym. Nikt nie mia pojcia (podobno nawet on sam), czym
dokadnie si zajmuje.
W 1975 roku wzi udzia w pewnej konferencji, gdzie mia okazj usysze Stephena Smale'a
mwicego o ukadach dynamicznych i odwzorowaniu logistycznym. Podobnymi
zagadnieniami Feigenbaum interesowa si ju wczeniej, ale zrezygnowa z bada nad t
tematyk. Powrci do niej jednak, gdy dowiedzia si, e na pocztku lat siedemdziesitych
kilka osb niezalenie zauwayo, i zachowanie si tak elementarnej funkcji jak kwadratowa
danej wzorem f(x) = kx(1-x) pod wpywem iteracji nie jest wcale proste. W szczeglnoci,
tajemnicze byo dziwne zachowanie si funkcji po zakoczeniu stadium "podwajania
okresw".
Analizujc kolejne punkty, w ktrych okresy si podwajay, Feigenbaum zacz si

zastanawia nad sposobem zmian dugoci odcinkw czcych miejsca kolejnych zaburze.
Analizowa on po prostu iloraz

Jest to iloraz dwch liczb: w liczniku mamy odlego pewnego punktu bifurkacji od punktu
poprzedniego, w mianowniku odlego tego punktu od punktu nastpnego.
Feigenbaum zrobi rzecz bardzo prost: oblicza kolejne ilorazy. Kilka wiekw temu byoby
to zajcie niezwykle czasochonne (podobnie jak "rczne" szukanie kolejnych przyblie
liczby ), ale w latach siedemdziesitych ju uywano kalkulatorw. z drugiej strony - nie
byo wtedy moliwoci szybkiego zbadania opisanego zjawiska za pomoc odpowiednio
oprogramowanego komputera. Komputery ju istniay, ale ich uycie byo raczej kopotliwe
i wizao si z czasochonnymi przygotowaniami, a take niebagatelnymi kosztami, wic
wykorzystywano je gwnie do wanych i skomplikowanych oblicze.
Przy badaniu kolejnych ilorazw okazao si, e coraz bardziej zbliaj si one do pewnej
liczby. Dokadnie, jej rozwinicie dziesitne zaczynao si od 4,6692. Nie byo w tym nic
zaskakujcego - przecie wiele rozmaitych cigw ma granice. Na przykad cig liczb (1+
1/n)n ma granic, rwn w przyblieniu 2,7182..., czyli po prostu e. Wasnoci badanego
cigu sugeroway, e i on moe by zbieny. Feigenbaum nie obliczy granicy (nie bardzo
zreszt wiadomo byo, jak to zrobi), lecz znalaz jej w miar dokadne przyblienia. i nie ma
w tym jeszcze adnej sensacji. Ale...
Feigenbaum powtrzy swoje dowiadczenie dla innej funkcji. Wiadomo byo, e
w przypadku wietnie znanej funkcji
f(x) = k sinx, badanej na przedziale [0, ], rwnie przy wzrocie k nastpuj
w odpowiednich miejscach (cho, oczywicie, innych ni dla funkcji kwadratowej)
zaburzenia zwizane z pojawianiem si nowych punktw okresowych. Feigenbaum zacz
wic bada analogiczne ilorazy - i tu wanie si zaczo! Okazao si, e w przypadku funkcji
sinus iloraz rnic midzy kolejnymi punktami bifurkacji zmierza do tej samej liczby, co
w przypadku funkcji kwadratowej. Feigenbaum nie udowodni tego faktu; tak jak poprzednio
bada przy uyciu kalkulatora kolejne przyblienia. Doszed do kilkunastu cyfr po przecinku
i obie liczby zgadzay si na kadym badanym miejscu. Wydawao si to szokujce, tym
bardziej e nie widziano adnego powodu, dla ktrego te liczby, otrzymane w efekcie badania
rnych (i to w sposb istotny, w szczeglnoci sinus nie jest wielomianem) funkcji miayby
by takie same.
Co w tej sytuacji naleao zrobi? Nietrudno o odpowied; sprbowano znale podobiestwa
midzy dwiema przebadanymi funkcjami i analizowa nowe, o tych samych wasnociach.
Wsplne cechy atwo byo dostrzec: okrelone na przedziale domknitym o pocztku 0,
w punkcie 0 przyjmuj warto 0, nastpnie rosn, w pewnym punkcie przedziau osigaj
maksimum, po czym malej, by na kocu znowu osign warto 0. Po zbadaniu kolejnych
takich funkcji okazao si, e w przypadku kadej z nich granica najprawdopodobniej
wyniesie wanie 4,669201609...
Nie da si ukry, e wyglda to dziwnie. Gdy jednak zastanowimy si nad tym gbiej,
nieuchronnie dojdziemy do wniosku, e nie wiemy, dlaczego granica jest dla rnych funkcji

taka sama, przede wszystkim dlatego, e nie rozumiemy zachodzcego tu zjawiska. Liczb
definiujemy jako iloraz obwodu okrgu i jego rednicy. Nie zaskakuje nas wcale, e obwd
jest proporcjonalny do promienia. Ale czemu nas to nie dziwi? Bo to mamy we krwi, z tym
"rolimy". Gdyby nasza intuicja matematyczna bya lepsza, a wiedza peniejsza, moe fakt
wsplnej granicy cigu, otrzymanego w wyniku tego samego procesu dla rnych funkcji,
wcale by nas nie zaskoczy.
Czy staa Feigenbauma ma jakkolwiek interpretacj podobn do tej, jak ma lub e?
Sposb jej uzyskania by do zawiy i raczej przypadkowy. Pewnej prby mona dokona,
przygldajc si wykresowi bifurkacji dla odwzorowania logistycznego. Ian Stewart - jeden
z najlepszych popularyzatorw matematyki i znakomity specjalista w sprawach, o ktrych
wanie mowa - nazwa ten wykres drzewem figowym (tak si tumaczy nazwisko
Feigenbaum). Liczba Feigenbauma (oznaczana czasem liter ) jest czynnikiem skalujcym
drzewa figowego, czyli - mwic bardziej zrozumiale - opisuje stosunki dugoci gazi
(dokadnie stosunki ich rzutw poziomych). Mona powiedzie (nieprecyzyjnie
i nieformalnie), e sposb otrzymywania rozdwojenia zmienia si z kadym podwojeniem
o czynnik .
Feigenbaum nie przeprowadzi formalnego matematycznego dowodu. Jednake publikujc
swoje rezultaty, poda przyczyny, ktre - jego zdaniem - prowadziy do tak pozornie
zaskakujcych wynikw. Okazao si, e rzecz polega na tym, i owa granica zaley wanie
od odpowiedniego zachowania si funkcji. Gdy jest ona typu "rosnco-malejcego",
a dodatkowo odpowiednio "gadka", to po dokadnym przeanalizowaniu jej struktury mona
si spodziewa, e szukana granica nie zaley od tego, jak funkcj wemiemy. Praca
Feigenbauma ukazaa si drukiem w 1978 roku, w czasopimie... fizycznym. Peny, formalny
matematyczny dowd podali w 1980 roku Pierre Collet, Jean-Pierre Eckmann i Oscard
Lanford III. Ich prac wydrukowano w 1980 roku w pimie publikujcym prace dotyczce
fizyki matematycznej. Owa granica nazywana jest dzi sta Feigenbauma.
Kto mgby powiedzie: "No dobrze, jest taka granica, ale w sumie co z tego? Granica jak
granica, moe to i oryginalne, ale czy jest to czym wicej ni ciekawostk? w przypadku
wiadomo, o co chodzi, ale tu?" Pierwszy kontrargument na takie stwierdzenie jest bardzo
prosty - wystarczy poda przykad liczby e. Kto mgby na pierwszy rzut oka stwierdzi, e
granica pozornie prostego cigu (1 + 1/n )n jest liczb przestpn (no bo niby dlaczego nie jest
to po prostu 1) i ma tak liczne zastosowania? Ale to nie wszystko. Fakt zbienoci cigu
ilorazw odlegoci midzy punktami bifurkacji do tej samej granicy - niezalenie od doboru
funkcji - z wielu wzgldw jest bardzo znaczcy.
Jak ju wiemy, w miar zwikszania k punkty bifurkacji pojawiaj si w coraz mniejszych
odstpach i d do liczby w przyblieniu rwnej 3,58. Naturalne jest pytanie: co si dzieje
dla k, gdzie owe porzdne "podwajania" si kocz? i to jest niesychanie wane: pojawia si
tam chaos, ruch staje si chaotyczny. Dobrze znane s w wiecie matematycznym rysunki
pokazujce zmiany w zalenoci od k. Nie bdziemy precyzowa, o co dokadnie chodzi, ale
z przedstawionego niej rysunku (odpowiednich efektw iteracji funkcji kwadratowej) wida
wyranie, e cokolwiek by to nie byo, po regularnych zmianach zaczyna si dzia co
dziwnego. a zjawiska chaotyczne, jak ju wspominalimy, intryguj uczonych. Dlatego te,
midzy innymi, ta tematyka okazaa si wana, za badania nad ni szybko stay si tak
popularne.

Jak wida, wiele rzeczy jest niezwykle zagadkowych. z jednej strony iteracje prostych funkcji
prowadz do chaosu. z drugiej natomiast - tam, gdzie pojawia si chaos, mamy zaskakujco
porzdn zbieno do tej samej staej.
Jak na razie staa Feigenbauma raczej nie dorwnuje znaczeniem i rol w matematyce
liczbom e i . Kto jednak moe przewidzie, do czego dojd matematycy w cigu
najbliszych lub troch dalszych lat?
Zaczlimy od anegdoty, anegdot te rozdzia zakoczmy. Ongi wybitny matematyk,
znakomity specjalista w teorii chaosu, podczas wykadu mwi o staej Feigenbauma. z sali
pado pytanie, czy ta staa jest liczb przestpn, czy nie. Wykadowca odpowiedzia:
- Nie wiem. Tego chyba nikt jeszcze nie wie. Pytaem kiedy o to Feigenbauma, ale on te nie
wiedzia. a powinien wiedzie - w kocu to jego staa!
i istotnie. Do dzi nie wiadomo, czy staa Feigenbauma jest liczb przestpn, ponadto nie
wida adnej metody, za ktrej pomoc ewentualnie mona prbowa rozstrzygn ten
problem. Podobnie byo z oraz z e. Ze wzgldu na posiadane informacje zwizane
z "wielkoci" zbiorw nieskoczonych, a take na dotychczasowe dowiadczenia, mona si
spodziewa, e s due szanse na to, i liczba Feigenbauma jest przestpna. Zetknlimy si
jednak tu z niejedn niespodziank. Dlaczego matematyka nie miaaby nam sprawi
kolejnego figla i liczba Feigenbauma 4,669201609... nie miaaby si okaza wymierna?

i znw do finau zakwalifikowano wedug skali Feigenbauma.

5.Ciekawe twierdzenia matematyczne, ich konsekwencje i troch humoru

Euklides, czyli 2300 lat Elementw
W pierwszych zdaniach chc powiedzie, e o Euklidesie nie wiadomo prawie nic. Pniejsze
pokolenia (700 i wicej lat pniej) wyposayy t posta w yciorys - jake taki tytan nauki
miaby si obywa bez yciorysu? Wszystkie jednak umieszczone tam informacje to jedynie
domniemania, ktre - gdy zostay po raz n-ty przepisane od poprzednikw - uwaa si czsto
za informacje rdowe. Wystpujcy w nich, jako data mierci Euklidesa, rok -300 to do
dobrze wyznaczona data powstania tego, co umieszcza Euklidesa w panteonie nauki, czyli
Elementw. Dat t, jako rok mierci Euklidesa, pierwszy poda Proklos okoo roku 450,
piszc, e gdyby Euklides nie zmar zaraz po napisaniu Elementw, to zrobiby co ze swoim
pitym postulatem.
To, co o Euklidesie wiadomo, to fakt, i by dyrektorem (chyba pierwszym) Biblioteki
Aleksandryjskiej i caego Muzeum. Aleksandria to miasto zaoone przez Ptolemeusza I, od
ktrego pochodzi grecka (i ostatnia) dynastia faraonw egipskich (koczca si na Kleopatrze
i jej bracie, te Ptolemeuszu). Miasto to zostao zaoone ku czci zwyciskiego wodza,
Aleksandra Wielkiego, okoo -320 roku. W miecie tym wzniesiono Muzeum, czyli paac
kultury i nauki. W nim za ufundowano ogromn bibliotek. W niej Euklides napisa
Elementy. To jest wszystko.
Elementy to niewtpliwie najwaniejsza ksika naukowa wszechczasw. Dowodzi tego fakt,
e liczb wyda drukiem (do 1900 roku ponad 1000) ustpuje, ze wszystkich ksiek, jedynie
Biblii. Znana jest te we wszystkich jzykach wiata ( jedynie jzyk polski ustpuje tutaj np.
suahili, gdy mamy w nim tylko 8 - na 13 - ksig Elementw). Taka jej popularno bierze si
std, i jest to ksika wzorcowa dla caej dedukcyjnej nauki, czyli nauki takiej, jaka bya
obdarzana t nazw od -800 do 1900 roku. Nawet zupenie nie dotykajce matematyki ksiki
przez cay ten czas pisano na wzr Elementw, e wymieni tylko dzieo Ethica, modo
geometrico exposita Barucha Spinozy (XVII w.).
Elementy, wbrew potocznym sdom zawieraj wykad nie tylko geometrii, ale i arytmetyki
(np. twierdzenie o istnieniu nieskoczenie wielu liczb pierwszych). Byy zreszt uywane
rwnie jako podrcznik - np. w Anglii uczono z nich do koca XIX wieku (uczy si z nich
w szkole m.in. Bertrand Russell).
I tak pado sowo "szkoa", ktra jest miejscem pracy i gwnym obiektem zainteresowania
Czytelnikw Matematyki. W ramach tego rocznicowego tekstu pragn przypomnie to i owo,
czego nasza szkoa z Elementw nie wzia, cho przeszkd ani ze strony merytorycznej, ani
dydaktycznej, ani wreszcie prawa autorskiego, nie wida.
Stosunkowo wczenie w szkole podstawowej ucze zapoznaje si ze wzorem na pole trjkta.
Wan jego konsekwencj jest spostrzeenie, e
trjkty o takich samych podstawach (wysokociach) maj pola
proporcjonalne do swoich wysokoci ( podstaw).
To spostrzeenie Euklides wykorzystuje do bardzo prostego dowodu twierdzenia Talesa
(uchodzcego w caej szkole za zbyt trudne) i twierdzenia Pitagorasa - mona wic te

twierdzenia mie przyzwoicie dowiedzione ju w szkole podstawowej i nawet w

nienadzwyczajnie utalentowanych klasach.
Oto umieszczony w Elementach dowd twierdzenia (przy oznaczeniach z rysunku):

czyli twierdzenia Talesa:

Rwnoci oznaczone (1) bior si std, e trjkty APQ i PBQ maj wspln (nienarysowan)
wysoko (rzut Q na AB); tak jak i trjkty CQP i QBP. Rwno (2), czyli SAPQ = SCQP
wynika std, e patrzc na te trjkty tak, by ich (wspln) podstaw by odcinek PQ,
zauwaamy, i maj rwne wysokoci, bo odlego prostych rwnolegych jest wszdzie
taka sama. I to wszystko.
Twierdzenie Pitagorasa jest w Elementach dowodzone
dwukrotnie, za pierwszym razem bez korzystania z
podobiestw (co te przesuwa w d mono uycia tego
dowodu w klasie). Oto ten dowd (oznaczenia z rysunku):
SACUW = (1) 2 . SWAB = (2) 2 . SCAP = (1) SADQP.
Rwnoci oznaczone (1) bior si std, e jeli na prostokt i
trjkt spojrze tak, e WA jest ich wspln podstaw
(odpowiednio AP), to maj one tak sam wysoko. Rwno
(2) to druga cecha przystawania trjktw: istotnie,
WA = CA, AB = AP i WAB = CAP.
I to ju wszystko, bo tym samym sposobem przekonujemy si, e
SBCTS = SBDQR .
Najbardziej spektakularnym przykadem szkolnego niewykorzystania Elementw w
arytmetyce jest algorytm Euklidesa (nie przez niego zreszt wymylony). Algorytm Euklidesa
to nastpujce postpowanie, ktre stosuje si do dowolnych dwch liczb, nazwijmy je a i b.
Dzielimy z reszt a przez b i otrzymujemy wynik w1 i reszt r1. Nastpnie dzielimy b przez r1,
otrzymujc wynik w2 i reszt r2. Z kolei r1 dzielimy przez r2, otrzymujc wynik w3 i reszt r3.
I tak dalej, co oznacza, e tak dugo, dopki nie otrzymamy reszty 0, powtarzamy t operacj,
otrzymujc z dzielenia rn-1 przez rn wynik wn+1 i reszt rn+1. Gdy nie natrafiamy na reszt 0,
traktujemy ca operacj jako cignc si w nieskoczono. Tak wic algorytm Euklidesa z
pary liczb a i b produkuje skoczon lub nieskoczon liczb par wi i ri. Obok przykady.
Pierwsza refleksja, jaka si nasuwa, to ta, e takie postpowanie musi zawsze si skoczy.
Istotnie dla liczb naturalnych zawsze tak jest. Pozostamy wic na razie przy nich. Korzy
z algorytmu Euklidesa jest taka, e ostatnia niezerowa reszta ri jest, co atwo sprawdzi,
najwikszym wsplnym dzielnikiem liczb a i b. W ten sposb dowiadujemy si, e uamek
1517
/1073 mona skrci przez 37 i tym sposobem okazuje si on rwny 41/29, czego w szkole

przez rozkad na czynniki nie udaoby si w aden sposb uzyska.

Podobnie, jak informacji, e uamek 771/146 jest nieskracalny. Takie szkolne zastosowanie
algorytmu Euklidesa - do szukania najwikszych wsplnych dzielnikw mianowicie - wydaje
si oczywistoci. Niech jednak Szanowni Czytelnicy sprbuj j znale wrd licznych ju
teraz podrcznikw szkolnych.
Przeprowadzajc przedstawione rachunki "od koca" mona si przekona, e NWD(a, b)
daje si uzyska jako cakowitoliczbowa kombinacja a i b. Zupenie rednio zorientowany
ucze zdoa w przytoczonych przykadach obliczy, e
37 = ( - 12) . 1517 + 17 . 1073, oraz 1 = 57 . 771 + ( - 301) . 146.
Tym sposobem mamy nagle i tanio informacj, ktrej zdobycie przewidziano (z racji
rzekomych trudnoci) tylko dla studentw kierunkw matematycznych.
No, a co z zastosowaniem algorytmu Euklidesa do czego innego, ni tylko liczby naturalne?
O tym take jest w Elementach, cho to zupenie inna historia.
Aby stosowa algorytm Euklidesa np. do wszystkich liczb, trzeba zauway, e dzielenie z
reszt, to inaczej wyczanie caoci i odwracanie tego, co zostao, aby znw byo co
wycza. Mona wic ten algorytm stosowa wszdzie tam, gdzie wyczanie caoci da si
okreli. Np. w Elementach stosuje si algorytm Euklidesa do odcinkw. Wtedy moe si
zdarzy, e algorytm Euklidesa trwa nieskoczenie. Nie ma wic wtedy mowy o najwikszym
wsplnym dzielniku. Jeli to jednak ma mie jaki sens, to musi si on znale wrd liczb wi.
Zobaczmy jaka jest ich rola w przypadku, gdy algorytm dziaa tylko skoczenie dugo, np. w
przypadku pierwszego przerachowanego przykadu. Otrzymane rachunki mona zapisa tak:

Prosz zauway, e wystpuj tu tylko liczby wi. Uamek tak zapisany nazywa si
acuchowym. Ten akurat zapisuje si oszczdzajc papier jako (1;2,2,2,2). Kady widzi, e
mona w taki uamek atwo zamieni kad liczb wymiern. Dla chccych wiczy z
uczniami rachunki na uamkach zabawa w zamienianie zwykego uamka na acuchowy
moe by niezym pomysem, bo stwarza pozr czego nowego i na pewno jest graficznie
bardzo efektowna, a wic odsuwa towarzyszc czsto utrwalaniu umiejtnoci nud.
Prawdziwe zajmowanie si uamkami acuchowymi zaczyna si dopiero wtedy, gdy
bdziemy w nie zamienia liczby niewymierne. Zobaczmy to na przykadzie liczby .

Otrzymany uamek acuchowy jest zatem nieskoczony: (1;2,2,2,...), co zapisuje si krcej

jako
. Prosz sprawdzi (da do sprawdzenia), e uamek acuchowy zoony z samych
jedynek to zota proporcja.
Teraz jest wiele ciekawego do zrobienia, cho faktycznie w klasie szkoy podstawowej zrobi
si tego nie da. Euklides uywa tych uamkw jako sposobu mwienia o stosunku odcinkw
niewspmiernych - oznacza to dokadnie tyle samo, co takich, dla ktrych stosunku uamek
ten jest nieskoczony. Nie czas tu i nie miejsce, aby pisa o wasnociach uamkw
acuchowych. Gdyby kto z Czytelnikw chcia jednak o uamkach takich uczniom
(wybranym) wspomnie, to przede wszystkim warto zwrci uwag na fakt, e rozwinicie w
uamek acuchowy zasadniczo si rni od rozwinicia w jakimkolwiek systemie
pozycyjnym. W systemie pozycyjnym uywana jest tylko skoczona liczba liczb-cyfr, rwna
podstawie systemu (bo jest i 0). Tutaj moe si pojawi kada, dowolnie dua liczba. Na
przykad nie wiadomo, czy w rozwiniciu (oczywicie nieskoczonym) na uamek
acuchowy jest najwiksza liczba, czy te trafiaj si dowolnie wielkie.
O uamkach acuchowych pozwoliem sobie wspomnie, by nie powstao mniemanie, i
zawarto Elementw to rzeczy proste, rodem z dzisiejszej szkoy podstawowej.
Elementy zawieraj kilkaset twierdze. Pierwsze z nich to konstrukcja trjkta
rwnobocznego o danym jednym boku. Ostatnie za orzeka, e istnieje dokadnie 5
wielocianw foremnych. Wszyscy jednak zgodnie s przekonani, e tej klasy uczony, co
Euklides, nie mg stworzy tylko jednego dziea. Dlatego te stworzono list co najmniej
siedmiu ksig, ktrych autorstwo przypisywane jest Euklidesowi. Czym kierowali si
ukadajcy t list? Jak sdz, powodem wcignicia na ni jakiej, nie majcej znanego
autora, ksigi by jej poziom - czego tak wspaniaego nie mg stworzy nikt inny, mylano.
Euklides jest czowiekiem, ktry osign chyba najbardziej podany rodzaj niemiertelnoci
- nie utrwali si jego wizerunek, jego przywary czy uomnoci, jego zwizki rodzinne i nie
tylko - wiecznym stao si jego dzieo. W naszym plotkarskim wiecie nawet greccy herosi
nie zyskali tak godnego szacunku uwiecznienia. Dlatego te i jego jubileusz wypada czci w
rocznic powstania jego dziea.
rdo : Marek Kordos Matematyka 3/2000

Rne definicje krzywych i co z tego wyniko (def. Jordana, co nieco o

Peano, krzywe Cantora i dua rola Polakw)
Jak ju wiemy, o pojciu cigoci mona mwi w bardziej oglnym kontekcie ni tylko
w przypadku funkcji prowadzcych ze zbioru liczb rzeczywistych (czy z przedziau) w zbir
liczb rzeczywistych. W tym rozdziale powicimy troch wicej miejsca funkcjom, ktre
odwzorowuj liczby na punkty paszczyzny.
Funkcj cig z przedziau w paszczyzn mona interpretowa jako sposb lub przepis
rysowania linii. Przyjmijmy, e dziedzin funkcji jest przedzia [0,1]. Kad liczb z tego
przedziau moemy utosami z odpowiedni chwil - na przykad z pooeniem wskazwki
na idealnie dokadnym zegarku. Nasz przedzia ma pocztek w punkcie 0 - punkt
odpowiadajcy zeru zaznaczamy kropk, przykadajc do kartki owek. i gdy czas pynie,

my rysujemy lini na papierze - kadej chwili odpowiada punkt, w ktrym w danym

momencie znajduje si koniec owka. Gdy dojdziemy do czasu 1, koczymy rysowanie.
Cigo naszej funkcji polega na tym, e nie odrywamy owka od papieru. w pismach dla
dzieci pojawiaj si czasem zadania treci: "nie odrywajc owka narysuj..." i do tego s
doczone rysunki jakich krzywych. Mwic uczonym jzykiem, zadania polegaj na
wymyleniu odpowiedniej funkcji, przeprowadzajcej przedzia w paszczyzn. Warto
zauway, e zazwyczaj w takich amigwkach zdarza si kilkakrotne przechodzenie przez
ten sam punkt - nie damy, by wartoci funkcji nie mogy si powtarza. Przy "cigym"
rysowaniu moe si te zdarzy, e przez dusz chwil stoimy w miejscu albo wracamy "po
ladach".

Rozwamy bardzo prosty przykad. Wyobramy sobie, e na paszczynie (z narysowanym

ukadem wsprzdnych) rysujemy odcinek. Odcinek ley na osi OX; pocztek ma w punkcie
1, koniec za w punkcie 2. atwo sobie wyobrazi, jak go rysujemy. Wicej: bez trudu
potrafimy to opisa wzorem! Pamitamy, e punkty paszczyzny z wprowadzonym ukadem
wsprzdnych moemy utosamia z parami liczb. Zatem pocztek naszego odcinka to (1,0),
a koniec to (2,0) - druga wsprzdna kadego punktu tego odcinka to 0, gdy ley on na osi
OX. Nie nastrcza trudnoci podanie wzoru: wartoci w punkcie t z przedziau [0,1] jest para
(t+1,0).

A teraz narysujmy inn lini, te dobrze znan - fragment okrgu na paszczynie. Zacznijmy
w punkcie o wsprzdnych (1,0) i rysujmy okrg o rodku w punkcie (0,0) i promieniu 1,
kierujc si do gry. Narysujmy jednak tylko kawaek okrgu. Funkcja dana jest wzorem
f(t) = (cost, sint); atwo sprawdzi - za pomoc wietnie znanego wzoru, zwanego "jedynk
trygonometryczn" - e wartoci tej funkcji istotnie nale do badanego okrgu. Gdyby
dziedzin funkcji opisanej tym wzorem by przedzia [0,2 ], to narysowalibymy cay
okrg, gdy funkcj definiujemy tylko dla t z przedziau [0,1], to nie wyprowadzimy naszej
linii poza pierwsz wiartk ukadu wsprzdnych.

Te linie, ktre do tej pory narysowalimy, byy stosunkowo "krtkie". Nie naley jednak
sdzi, e rwnie krtkie musz by zawsze, nawet gdy okrelamy je tylko dla liczb
z przedziau [0,1] - wystarczy rysowa "szybciej". i to si udaje uj we wzr; jeeli na
przykad chcemy utworzy cay okrg, majc do dyspozycji jedynie t z przedziau [0,1], to
odpowiedni funkcj bdzie f(t) = (cos2 t, sin2 t) - atwo zauway, e dla t rwnego 1
wrcimy do punktu wyjcia. Linie mog si zachowywa w rny sposb, by okrelone
rozmaitymi wzorami, punkty osigane przez funkcj mog si powtarza. Za pomoc takiego
rysowania mona otrzyma adne obrazki, rne krzywe maj interesujce zastosowania.
Wiele z nich odkryli matematycy w ubiegych wiekach.

W matematyce intuicja musi by sformalizowana; zdefiniowano i krzyw. Okrelenie,

zaproponowane w drugiej poowie XIX wieku przez Francuza Camille Jordana, jest
najzupeniej naturalne. Krzyw nazwa on obraz cigy odcinka - czyli wanie to, co moemy
narysowa owkiem bez odrywania go od papieru. Oczywicie, mwic o krzywych,
najczciej wyobraamy je sobie na paszczynie, ale mona te rozwaa funkcje
prowadzce w przestrze trjwymiarow, w sfer, w rozmaite powierzchnie itp.
Odcinki, ktre przyjmujemy jako dziedzin naszych krzywych, maj pocztek i koniec zatem w pewnym punkcie startujemy i w pewnym punkcie koczymy rysowanie. Wane jest
jeszcze jedno: zwrmy uwag na to, e rozwaane przez nas linie s "nieskoczenie cienkie"
- maj "zerow grubo". w praktyce jest oczywicie inaczej - nawet idealnie zaostrzony
owek, rysujcy cieniutk kresk, nie da nam idealnej linii. Wystarczy popatrzy na rysunek

przez szko powikszajce, by stwierdzi, e narysowana linia ma jak grubo. Idealnej linii
nie zobaczymy nigdy, ale to nie przeszkadza w rozwaaniach teoretycznych - wystarczy
pamita o zerowej gruboci.
Posugujc si definicj linii krzywej jako ladu poruszajcego si punktu, moemy sobie
wyobrazi przerne ksztaty, ktre s liniami. Wydawaoby si jednak, e - mimo moliwej
rnorodnoci uzyskiwanych wynikw - pewne ograniczenia s oczywiste. Na przykad,
absurdalnie brzmi hipoteza, e kwadrat te mona otrzyma jako lad poruszajcego si
punktu, czyli e kwadrat jest lini. Rzecz jasna, nie chodzi tu o brzeg, lecz o figur pask. No
wanie. Kwadrat jest figur pask i ma dodatnie pole, a linia nie ma gruboci, wic co
takiego wydaje si niemoliwe. w praktyce mona sobie wyobrazi, e mac owkiem,
zamaemy powierzchni kwadratu, ale to wynika z niedoskonaoci narzdzia. Trudno, eby
co, co nie ma gruboci, mogo mie pole dodatnie. Tymczasem...
Okazao si, e definicja zgodna z naturaln intuicj moe prowadzi do rezultatw zupenie
z t sam intuicj niezgodnych. Ot w roku 1890 Woch Giuseppe Peano udowodni, e
jako cigy obraz odcinka mona otrzyma kwadrat (peny). Mwic obrazowo, jest moliwe
takie narysowanie linii, e rysujc j idealnie naostrzonym owkiem (nieskoczenie cienk
kresk) w skoczonym czasie, nie odrywajc owka od papieru, przeprowadzimy t lini
przez kady punkt kwadratu. Niewiarygodne, ale prawdziwe.
Mona si domyla, e krzywa o tak oryginalnej wasnoci nie moga by dana prostym
wzorem. I rzeczywicie, nie jest ona okrelona tak jak najbardziej znane, typowe funkcje, lecz
mozolnie i starannie konstruowana. Idea konstrukcji Peano nie bya zbyt trudna, ale
wymagaa dokadnego sprawdzenia wielu szczegw i wykorzystania pewnych twierdze.
Gwna myl polegaa na tym, e krzywa jest konstruowana jako graniczny efekt pewnego
cigu krzywych, odpowiednio j przybliajcych. Dzielimy kwadrat na dziewi mniejszych
kwadratw i prowadzimy krzyw po ich przektnych. Nastpnie kady kwadrat dzielimy na
dziewi mniejszych i w kadym z nich nasz lini (poprzednio biegnc po przektnej)
odpowiednio modyfikujemy. i tak dalej.

Taka metoda wymaga jednak ogromnej starannoci i dokadnego sprawdzenia. Trzeba dobrze
zdawa sobie spraw z tego, jakie wnioski wolno wyciga przy przejciu granicznym,
a jakich nie. Zbyt pochopne wnioskowanie moe prowadzi do wielu faszywych wnioskw na tym, na przykad, opiera si jeden ze znanych "dowodw" tego, e 1 = 2. Trzeba wic
konstrukcj przeprowadza umiejtnie i starannie. Dalej, gdy ju mamy oczekiwany efekt
kocowy, naley upewni si, e krzywa jest taka, jak chcemy - czyli jest obrazem cigym
przedziau - oraz e istotnie przechodzi przez kady punkt kwadratu. To wszystko nie jest
banalne ani krtkie, ale "do zrobienia". Najtrudniej chyba byo uwierzy, e taka konstrukcja
jest moliwa.

Matematyczna dziaalno Peano (1858-1932) bya zwizana z Turynem. Na tamtejszym

uniwersytecie studiowa i pniej pracowa przez cae ycie. Profesorem zosta w roku 1890,
czyli w tym samym, w ktrym dokona odkrycia synnej krzywej. Wspomina si o nim
w wielu dziedzinach matematyki - w analizie matematycznej, w rwnaniach rniczkowych
(jedno z najbardziej podstawowych twierdze o istnieniu rozwiza rwna nosi jego imi),
w arytmetyce teoretycznej (mwimy o aksjomatyce Peano liczb naturalnych).
Wynik Peano by co najmniej zaskakujcy. Jednake dwanacie lat wczeniej matematycy
przeyli wikszy wstrzs. w roku 1878 Georg Cantor udowodni, e istnieje funkcja
przeprowadzajca przedzia w kwadrat w ten sposb, e kady punkt kwadratu jest obrazem
pewnego punktu przedziau, i to dokadnie jednego. Inaczej - punkty kwadratu i odcinka
moemy poczy w pary. Zachwiao to utartymi pogldami i wrcz zaszokowao wielu
uczonych. z wynikami Cantora zwizanymi z nieskoczonoci jeszcze si tu spotkamy.
Funkcja podana przez Cantora nie bya ciga. Rok pniej Niemiec Eugen Netto udowodni,
e funkcja tego wanie typu, czyli przyporzdkowujca wzajemnie jednoznacznie punktom
odcinka punkty kwadratu, ciga by nie moe. Twierdzenie to jednak nie dotyczyo funkcji,
w ktrych wartoci mog si powtarza; wskazywao jedynie, e czenie w pary punktw
odcinka i kwadratu nie moe si odbywa w zbyt porzdny sposb. Wyjanienia wymagao
jeszcze pytanie o cige - ale z moliwoci powtrze - przeksztacenie odcinka w kwadrat.
Sdzono raczej, e i to okae si niemoliwe. Peano obali jednak te przypuszczenia.
Wynik Peano da podstaw do dalszych bada w tym kierunku. Wkrtce podano kolejne
konstrukcje krzywych wypeniajcych kwadrat. Skonstruowali je midzy innymi: David
Hilbert (1891), Eliakim Hastings Moore (1900), Henri Lebesgue (1904), Wacaw Sierpiski
(1912) i George Plya (1913). Wszystkie te nazwiska s dzi znakomicie znane w wiecie
matematycznym.
Warto tu wspomnie o bardzo interesujcym przykadzie twrczoci artystycznomatematycznej. w roku 1994 Amerykanin Fritz Lott, informatyk, sympatyk Polski i mionik
matematyki, zaprojektowa plakat Wacaw Sierpiski and his
space-filling curve. Sierpiski (1882-1969) by jednym z najwybitniejszych polskich
matematykw. Jego gwne rezultaty dotyczyy teorii liczb oraz dwch dziedzin, o ktrych
bdziemy tu jeszcze mwi: teorii mnogoci i topologii. Napisa okoo 700 (!) artykuw
matematycznych i ksiek. Wyksztaci wielu uczonych, pniej wiatowej sawy
matematykw.
Patrzc z bliska na plakat, widzimy jedno z przyblie krzywej wypeniajcej kwadrat,
skonstruowanej przez Sierpiskiego, w niektrych miejscach pogrubionej. Pogrubienia s
dobrane w ten sposb, e patrzc z daleka widzimy twarz Sierpiskiego. Kilkaset plakatw
Lott wydrukowa sam, kolejne wykonano w Polsce na zlecenie Polskiego Towarzystwa
Matematycznego, ktremu Lott ofiarowa prawa autorskie. Plakaty te sprzedaje si do dzi;
rysunek wykonany przez Lotta przedstawiony jest poniej, z tym e na plakacie autor uy
dalszego przyblienia krzywej i dziki temu uzyska znacznie adniejszy efekt. w przypadku
tej reprodukcji umieszczonej na nastpnej stronie, naley po pionowym ustawieniu ksiki
odej od niej na odlego okoo dwch i p metra. Wtedy poszczeglne linie tworzce
rysunek ju nie s widoczne.

Badania zainspirowane przez Peano nie sprowadzay si jedynie do konstruowania nowych

przykadw krzywych wypeniajcych kwadrat. Bez trudu mona byo przeprowadzi
analogiczn konstrukcj krzywej wypeniajcej szecian. Badano take wasnoci takich
krzywych; zaznaczylimy ju, e musiay istnie punkty, przez ktre krzywa przechodzia
wicej ni raz - nazywano je wielokrotnymi. w roku 1913 Stefan Mazurkiewicz i Austriak
Hans Hahn udowodnili (niezalenie), e jakakolwiek krzywa wypeniajca domknity "obszar
paski" (np. kwadrat) musi mie punkty trzykrotne, czyli takie, przez ktre linia przechodzi
dokadnie trzy razy. Natomiast przykad, ktry poda Plya, mia t wasno, e aden punkt
nie mia krotnoci wikszej ni 3. Warto zaznaczy, e sw prac Plya opublikowa
w Biuletynie Akademii Umiejtnoci w Krakowie. Przykad krzywej o tej wasnoci poda te
Hahn. z kolei w krzywej skonstruowanej przez Hilberta aden punkt nie ma krotnoci wyszej
ni 4. W krzywej Hilberta wystpuj zreszt punkty o wszystkich krotnociach mniejszych
ni 5. Na marginesie - Hilbert w swojej pracy napisa, e wystpuj tam tylko punkty
o krotnoci 1, 2 i 4 (co, jak teraz wiadomo na podstawie wynikw Mazurkiewicza i Hahna,
nie mogo by prawd), a Hahn, piszc w roku 1913 o krzywej Hilberta, zaznaczy (bdnie),
e krzywa nie ma punktw o krotnociach wyszych ni 3.
Krzywa ciga moga wic wypeni kwadrat, ale musiaa mie wwczas punkty wielokrotne.
Mona byo jeszcze zapyta o krzywe cige posiadajce wycznie punkty jednokrotne, czyli
nie powtarzajce swoich wartoci. Takie linie, powstae w efekcie wyginania odcinkw (przy
zakazie sklejania), istotnie s znacznie bardziej "przyzwoite" ni te z powtarzajcymi si
punktami. Ale i tu czekaj nas niespodzianki: w 1903 roku William Osgood poda przykad
odpowiednio powyginanego odcinka o dodatnim polu.
Okazao si, e istnienie takich niestandardowych krzywych jest znakomit inspiracj dla
dalszych bada. Przede wszystkim zaczto si zastanawia, czy definicja krzywej jako
cigego obrazu odcinka jest dobra, skoro prowadzi do tak zadziwiajcych przykadw.
Poszukiwano zatem innych, konkurencyjnych (cho moe mniej zgodnych z intuicj)
okrele, takich, ktre eliminowayby krzywe majce pole dodatnie. Jedno z nich przedstawi
Georg Cantor. Nie byo ono ju tak intuicyjne jak definicja Jordana, ale radzio sobie
z "gruboci" krzywej. Cantor da midzy innymi, eby w dowolnie maym otoczeniu

kadego punktu krzywej byy rwnie punkty do krzywej nie nalece. Koo, kwadrat i inne
figury o dodatnim polu tego warunku nie speniaj. Moe wic definicja Cantora jest lepsza?
Trudno to jednak jednoznacznie stwierdzi. Krzywe Cantora maj bowiem pewne wady.
w szczeglnoci, istniej takie krzywe Cantora, ktre nie s ladem poruszajcego si punktu,
czyli nie s krzywymi Jordana. Kada z tych definicji dopuszcza przypadki nie objte przez
drug.
Krzyw w sensie Cantora jest na przykad wykres funkcji sin 1/x wraz z fragmentem osi
rzdnych (od -1 do 1). Nie spenia on natomiast definicji podanej przez Jordana: nie da si
przej z sinusoidy na pionowy odcinek bez odrywania owka.

Du rol w badaniach nad tymi problemami odegrali Polacy.

Pod koniec XIX wieku Polacy, ktrzy wczeniej nie mieli praktycznie adnych osigni
wiatowej klasy w matematyce, zaczli uzyskiwa liczce si wyniki, ale nadal matematyka
nie bya nasz narodow specjalnoci. Do wniosku, e ten stan naley zmieni, doszed na
krtko przed i wojn wiatow mody wwczas Wacaw Sierpiski. Pisa on: "Chocia
mielimy matematykw polskich znanych ze swych prac za granic, nie byo matematyki
polskiej". Na zjedzie naukowym w 1911 roku, na ktrym spotkao si kilku spord
najbardziej znanych wwczas polskich matematykw, obecni rozmawiali "o wszystkim, tylko
nie o matematyce" - zajmowali si skrajnie rn
tematyk. Do podobnych wnioskw doszed niezalenie Zygmunt Janiszewski i przedstawi je
w synnym memoriale o potrzebach matematyki w Polsce (1917).
Kilku modych matematykw z Warszawy miao wsplne zainteresowania, zwizane
z dziaem matematyki, ktry wanie zacz si prnie rozwija - topologi. Przedmiotem
bada topologii s wasnoci, ktre nie zmieniaj si po przeksztaceniu badanej przestrzeni
przez funkcj cig. Dziki tej koncentracji bada w pokrewnych kierunkach, a take
wielkim zdolnociom i talentom Sierpiskiego i innych, wkrtce po wojnie Polska staa si
potg matematyczn. Od koca wojny do 1925 roku tylko piciu matematykw - Sierpiski,
Janiszewski, Mazurkiewicz, Bronisaw Knaster i Kazimierz Kuratowski - opublikowao
ponad 100 prac naukowych dotyczcych topologii. Obok warszawskiej szkoy matematycznej
powstaa (rwnolegle) szkoa lwowska - ale o niej w nastpnym rozdziale.
Nic dziwnego, e Polacy zajli si take i t dziak topologii, ktra dotyczya dziwnych

krzywych. w roku 1913 Mazurkiewicz udowodni, e jako obrazy przedziau

przeksztaconego przez funkcj cig mona przedstawi zaskakujco duo zbiorw - i to
w znacznie bardziej oglnych przestrzeniach ni paszczyzna. Dokadnie, Mazurkiewicz
pokaza, e krzywymi (wedug definicji Jordana) s wszystkie zwarte, spjne i lokalnie spjne
zbiory. Mwic pogldowo, w przypadku paszczyzny - zbiory zwarte to zbiory jednoczenie
domknite i ograniczone.
Domknito zbioru oznacza, e wszystkie punkty jego brzegu nale do niego (inaczej: zbir
a jest domknity, jeeli kady punkt, do ktrego potrafimy "zbliy si", wdrujc po
punktach zbioru A, te naley do zbioru A). Zbiorami domknitymi s na przykad (na
paszczynie): koo z brzegiem, okrg, odcinek z kocami, prosta. Nie s nimi natomiast koo
z wyrzuconym rodkiem czy odcinek bez kocw (mona "doj" do koca odcinka punktami
z odcinka). Zbiory spjne, jak pamitamy, to te, ktre "skadaj si z jednego kawaka".
Lokalna spjno polega natomiast na wykluczeniu sytuacji, e zbir badany w maym
otoczeniu swojego punktu "rozpada si na kawaki", i nie naprawimy tego przez zmniejszanie
otoczenia (patrz rysunek na nastpnej stronie). Ten sam wynik, co Mazurkiewicz, uzyska te w roku 1913 - Hahn. Inny, rwnie bardzo ciekawy opis cigych obrazw przedziaw
poda w 1920 roku Sierpiski, ktry specjalizowa si w studiowaniu obiektw speniajcych
definicj zarwno Jordana, jak i Cantora. Polacy uzyskali szczeglnie duo wynikw
pozwalajcych lepiej zrozumie wasnoci oglnego pojcia krzywej.

Pewnego razu do Warszawy przyjecha matematyk amerykaski. Mia on na uniwersytecie

wykad i czsto wspomina o "twierdzeniach, ktre udowodni Mezurkik". w pewnym
momencie Mazurkiewicz, ktry siedzia na sali, rzek zdumiony: "On mwi o moich
rezultatach!" Przez duszy czas nie domyla si (podobnie jak wielu innych), kogo prelegent
mia na myli.
Warto wspomnie jeszcze o jednym polskim wyniku dotyczcym krzywych wypeniajcych
kwadrat i zwizanych z nim wydarzeniach - twierdzeniu wykazanym w roku 1936 przez
matematyka ze Lwowa: Hugona Steinhausa.
Steinhaus (1887-1972) by postaci wyjtkow. Na wielki podziw zasuguje jego niezwyka
wszechstronno; uzyskiwa znaczce wyniki w wielu rnych dziaach matematyki. Ponadto

dua cz jego dorobku naukowego wie si z praktycznymi, nieraz zaskakujcymi

zastosowaniami matematyki w rozmaitych dziedzinach. By te wspaniaym
popularyzatorem: jego ksik Kalejdoskop matematyczny (pierwsze wydanie w 1938 roku)
przetumaczono na wiele jzykw. Ciekawe, e w Polsce w latach 1957-1990 ani razu jej nie
wznowiono! Steinhaus by przy tym czowiekiem o niezwykle szerokiej wiedzy oglnej. Do
dzi sawne s jego aforyzmy, uwagi i myli. Steinhaus by przy tym znanym bojownikiem
o czysto polskiego jzyka. Wspomniany tu ju znakomity matematyk Bronisaw Knaster
nalega na odmian swojego nazwiska przy uyciu formy "Knastera". Podobno Steinhaus
mawia: "Niedaleko mnie mieszka Knaster. Ja mam ogrdek i Knaster ma ogrdek. U mnie
w ogrdku rosn astry, a u niego astery". Knaster mia replikowa: "Prezydent Egiptu nazywa
si Naser i wszyscy mwi: Nasera".
Jeden z rezultatw Steinhausa dotyczy krzywych wypeniajcych przestrze. Ot Steinhaus
pokaza, e - mwic obrazowo - takie krzywe w przestrzeniach wyej wymiarowych (nawet
nieskoczenie wymiarowych) mog by generowane przez analogiczne krzywe
w przestrzeniach o niszym wymiarze, nawet przez krzywe wypeniajce kwadrat. Odkrycie
to byo wane i zaskakujce. Zostao jednak opublikowane niedugo przed wybuchem wojny,
w "Comptes Rendus" Paryskiej Akademii Nauk (i to w tomie liczcym a 2331 stron) - i
umkno uwagi wiata matematycznego. Czterdzieci lat pniej ten sam wynik odkryto na
nowo. Liczni matematycy pisali prace przedstawiajce rozmaite warianty twierdzenia
Steinhausa oraz wnioski z niego i publikowali je w czoowych pismach matematycznych
wiata - nie zdajc sobie sprawy z tego, e Steinhaus zrobi to wczeniej.
Przykad Peano oraz wiele konstrukcji z nim zwizanych, midzy innymi rezultaty Polakw,
pokazuj, e czsto sformalizowanie najlepszej i oczywistej intuicji moe prowadzi do
zaskakujcych efektw - to co wydaje si dobrze znane, nagle
zachowuje si dziwacznie. Jeden oryginalny, odpowiednio dobrany przykad moe
doprowadzi do rewizji pogldw na dany obiekt, a trafne uoglnienie moe si sta
podstaw burzliwego rozwoju caej teorii.

Nie bd paci podatku gruntowego, przecie moje pole jest lini!

Najlepsza z moliwych czyli przestrze Banacha

A take elementy biografii Banacha oraz informacje i anegdoty o yciu innych polskich
matematykw...
Matematyka polska liczy si na wiecie. Wielu Polakw zapisao si w historii matematyki,
przede wszystkim XX wieku, "zotymi zgoskami". Wrd "polskich" wynikw wiele jest
takich, o ktrych dzi uczy si studentw, i to nie tylko na studiach matematycznych. a na
szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e praktycznie nie ma na wiecie matematyka, ktry
nie wiedziaby, co to s przestrzenie Banacha.
Przestrzenie Banacha to w matematyce pojcie podstawowe i niesychanie wane. Zanim
jednak opowiemy o nich wicej, powimy troch miejsca uczonemu, ktrego imi nosz,
zwaszcza e by postaci wyjtkow.
Stefan Banach urodzi si w 1892 roku w Krakowie. By dzieckiem nielubnym, nosi
nazwisko swojej matki, Katarzyny; ojciec nazywa si Stefan Greczek. Dziecistwo spdzi
pod opiek wacicielki pralni; zosta do niej oddany na wychowanie zaraz po urodzeniu. Po
zakoczeniu edukacji szkolnej Banach uzna, e matematyka wprawdzie jest niezwykle
ciekawa, ale te bardzo rozbudowana i wiele nowego w niej zapewne ju si nie da zrobi;
zdecydowa wic powici si studiom inynierskim we Lwowie. Te studia jednak niezbyt
Banachowi odpowiaday; zdecydowanie wola on daleko idce uoglnienia ni problemy,
z ktrymi tam si styka. Ponadto musia zarabia na swoje utrzymanie korepetycjami;
dopiero po czterech latach zda tak zwany pdyplom (czyli zaliczy dwa lata studiw). Gdy
wybucha wojna, wrci do Krakowa i zacz sam wzbogaca swoj wiedz matematyczn bardzo duo czyta, a ponadto sporadycznie uczszcza na wykady na Uniwersytecie
Jagielloskim. Do tego dochodziy dyskusje z kolegami, pniej znanymi matematykami:
Witoldem Wilkoszem i Ottonem Nikodymem. A nastpio synne spotkanie z Hugonem
Steinhausem na Plantach w Krakowie...
w roku 1916 Steinhaus, wwczas ju znany matematyk, podczas wieczornego spaceru
usysza nagle sowa "caka Lebesgue'a". Dzi caka Lebesgue'a jest jednym z podstawowych
poj matematyki wyszej, wtedy jednak bya to rzecz zupenie nowa, odkrycie ostatnich lat,
znane w zasadzie wycznie specjalistom. Zaintrygowany Steinhaus podszed do dwch
modych ludzi dyskutujcych o matematyce. Jednym z nich by wanie Stefan Banach,
drugim Otto Nikodym. Steinhaus wczy si do rozmowy i midzy innymi opowiedzia
o problemie, nad ktrym od duszego czasu pracowa. Wielkie byo jego zdziwienie, gdy
kilka dni pniej Banach przyszed z gotowym rozwizaniem.
Steinhaus szybko si zorientowa, e Banach ma ogromny talent matematyczny. Wkrtce
dziki wstawiennictwu Steinhausa Banach zosta asystentem na Politechnice Lwowskiej mimo e nie mia ukoczonych adnych studiw wyszych. w roku 1920 uzyska stopie
doktora. Pniej Steinhaus, ktrego dokonania matematyczne byy niebagatelne, czsto
mawia, e za swoje najwiksze odkrycie w matematyce uwaa odkrycie Stefana Banacha.
Andrzej Turowicz, ksidz, benedyktyn i jednoczenie profesor matematyki, absolwent UJ,
przed wojn wykadajcy na Politechnice Lwowskiej, opowiada, e Banach nie tylko nie
skoczy studiw, ale i doktorem zosta w sposb do niezwyky. Banach, gdy rozpocz
prac we Lwowie, by ju autorem wielu doniosych rezultatw i wci uzyskiwa kolejne.
Jednak na uwagi, e powinien wkrtce przedstawi prac doktorsk, odpowiada, e ma

jeszcze czas i moe wymyli co lepszego, ni to, co osign do tej pory. w kocu wic
zwierzchnicy Banacha zniecierpliwili si - kto spisa najnowsze rezultaty Banacha, co
zostao uznane za znakomit prac doktorsk. Przepisy jednak wymagay rwnie egzaminu.
Pewnego dnia zaczepiono Banacha na korytarzu Uniwersytetu Jana Kazimierza: "Czy mgby
pan wpa do dziekanatu, s tam jacy ludzie, ktrzy maj pewne problemy matematyczne,
a pan na pewno potrafi im wszystko wyjani". Banach uda si zatem do wskazanego pokoju
i chtnie odpowiedzia na wszystkie pytania, niewiadom tego, e wanie zdaje egzamin
doktorski przed komisj specjalnie w tym celu przyby z Warszawy. Dzi prawdopodobnie
doktoratu w ten sposb uzyska nie mona...
Wkrtce po doktoracie Banach zosta profesorem. Wraz z innymi znakomitymi polskimi
matematykami osign liczne znakomite rezultaty. Przede wszystkim dziki wynikom
uczonych ze Lwowa i Warszawy polska matematyka staa si potg wiatow.
Ci, ktrzy Banacha znali, twierdzili, e poza matematyk praktycznie nic nie miao dla niego
wikszego znaczenia. Mwi i myla o matematyce przez cay czas. Wci mia nowe
pomysy, lecz zapisa tylko skromn cz swych idei i wynikw. Nie dlatego, e Banach nie
chcia - po prostu byo ich bardzo duo, ponadto znacznie ciekawsze i waniejsze byo dla
badanie problemw ni zapisywanie tego, co zrobi. Mwiono, e stale powinno za nim
chodzi trzech sekretarzy i notowa wszystko, co mwi - moe wtedy wikszo jego
rezultatw przetrwaaby dla potomnoci.
Niebagateln rol w ksztatowaniu atmosfery pracy matematykw we Lwowie miay
spotkania w kawiarni "Szkockiej" niedaleko uniwersytetu, przy ulicy Akademickiej. Tam
matematycy, z Banachem na czele, przesiadywali niezwykle czsto; jedli, pili i dyskutowali
o matematyce - stawiali problemy, rozwizywali je. Rozwizania zapisywali na papierowych
serwetkach i blatach marmurowych stolikw - ale po zakoczeniu tych dugich sesji wszelkie
notatki byy pieczoowicie wycierane przez obsug kawiarni. Niejedno twierdzenie w ten
sposb znikno bezpowrotnie... w kocu ona Banacha kupia specjalny zeszyt, w ktrym
bywalcy kawiarni zapisywali stawiane tam problemy. Zeszyt ten, nazwany Ksig Szkock,
znajdowa si stale w kawiarni i kelner przynosi go na kade danie matematykw.
Postawieniu problemu niejednokrotnie towarzyszyo fundowanie nagrody za jego
rozwizanie. Wrd nagrd byway osobliwe: midzy innymi Stanisaw Mazur obieca za
rozwizanie jednego z zagadnie, ktre postawi, ... yw g. Dziao si to w 1936 roku.
Dopiero po 36 latach z zadaniem upora si 28-letni wwczas Szwed, Per Enfl, ktry potem
przyjecha do Warszawy i odebra od Mazura nagrod.
Spotkania w kawiarni byway niezwykle dugie. Wiadomo o siedemnastogodzinnym
posiedzeniu, w ktrego efekcie osignito ciekawy rezultat, niestety zapomniany, gdy zosta
starty przez kelnera. Niektrzy twierdz, e nie byo to najdusze spotkanie i razu pewnego
dwaj matematycy tak zapalili si do dyskusji, e przesiedzieli w kawiarni 40 godzin bez
przerwy!
o sesjach w kawiarni do dzi kry wiele anegdot, legend i opowieci. Warto przytoczy kilka
z nich. Ongi Stanisaw Mazur postawi problem, a Hermann Auerbach zacz nad nim
myle. Po chwili Mazur doda, e - by uczyni zadanie bardziej interesujcym - funduje za
rozwizanie butelk wina. Na to Auerbach: "A, w takim razie ja rezygnuj. Mnie wino
szkodzi".
Inna interesujca historia przydarzya si podczas wizyty Henri Lebesgue'a we Lwowie
w roku 1938. Lebesgue przyjecha tam w celu odebrania doktoratu honoris causa

uniwersytetu, wygosi dwa odczyty, i - oczywicie - zosta bardzo szybko zaproszony do

kawiarni "Szkockiej". Kelner poda mu jadospis, Lebesgue jednake nie zna jzyka
polskiego; chwil patrzy w kart, po czym odda j, mwic: "Dzikuj, jadam jedynie
potrawy dobrze zdefiniowane".
Niewtpliwie na tak niezwykle czste wizyty w kawiarni duy wpyw miay osobowo
i charakter Banacha. Praktycznie cay czas wolny od wykadw spdza on w kawiarni.
Atmosfera gwaru kawiarnianego i zaduchu bardzo mu odpowiadaa. Tam mg bez koca
mwi o matematyce, rozwizywa problemy, stawia nowe. Po dugiej sesji matematycznej
w kawiarni "Szkockiej" z reguy nastpnego dnia przychodzi z naszkicowanymi dowodami
wikszoci postawionych zagadnie.
Dzi wiele wanych, klasycznych ju twierdze nosi imi Banacha (twierdzenia: HahnaBanacha, Banacha-Steinhausa, Banacha o operatorze odwrotnym, Banacha-Alaoglu, Banacha
o wykresie domknitym, Banacha o punkcie staym). Istniej jednak take - a raczej przede
wszystkim - przestrzenie Banacha. Czym one s?
Prosta, paszczyzna, przestrze trjwymiarowa s nam znakomicie znane ze szkoy. Te twory
geometryczne moemy opisa za pomoc liczb: prost utosami ze zbiorem liczb
rzeczywistych, punkty paszczyzny z parami, punkty przestrzeni za z trjkami liczb.
Genialny i, jak to czsto bywa, zarazem prosty pomys Kartezjusza i Fermata, by z punktami
paszczyzny
jednoznacznie zwiza pary liczb, dokona rewolucji w matematyce. Moemy w sposb
naturalny rozwaa zamiast par czy trjek skoczone cigi liczbowe o ustalonej z gry liczbie
elementw; w ten sposb okrelamy przestrzenie skoczenie wymiarowe. Ich elementy
moemy dodawa, mnoy przez liczby - tak jak to si robi z wektorami. Pozwala to na
studiowanie przestrzeni, gdzie nie moemy si podeprze intuicj rwnie czyteln, jak
w przypadku paszczyzny - gdy podobnych operacji dokonujemy take i na innych tworach,
na przykad na funkcjach. Moemy dodawa do siebie dwie funkcje (liczbowe), przyjmujc,
w sposb naturalny, za warto sumy funkcji w danym punkcie sum wartoci w tym punkcie
funkcji dodawanych do siebie. Tutaj ju trudno mwi o skoczonym wymiarze.
Okazao si, e z rozmaitych powodw przestrzenie funkcyjne s bardzo przydatne w rnych
badaniach i zastosowaniach. w matematyce wspczesnej wanym przedmiotem bada s
struktury oglne, ktrych rozmaite modele znane s od bardzo dawna. Zamiast dowodzi
danego twierdzenia kilkakrotnie w przypadkach szczeglnych, wystarczy je wykaza raz
w sytuacji oglnej, po czym zastosowa. Co wicej, ma to t zalet, e przy dowodzie
oglnym lepiej wida, z jakich dokadnie wasnoci si korzysta, rozumowanie bywa wic
bardziej przejrzyste i - co brzmi moe paradoksalnie - nieraz okazuje si atwiejsze. Ponadto
twierdzenie oglne niejednokrotnie przydaje si pniej w sytuacjach, ktrych wczeniej nie
mona byo przewidzie. Niezwykle istotne jest jednak znalezienie uoglnienia waciwego.
Rozwaanie tworw zbyt szczegowych niewiele daje; z kolei przesadne uoglnienie
niekiedy okazuje si zbyt daleko idce i czasem nie ma wielu zastosowa, oprcz tego
niewiele mona tam udowodni. Geniusz Banacha polega na tym, e wprowadzajc
uoglnienie, "trafi" idealnie w samo sedno problemu.
Przestrze, ktrej elementy moemy dodawa i mnoy przez liczby, nazwano przestrzeni
wektorow, jej elementy za - wektorami. Jednak z punktu widzenia analizy matematycznej
oraz jej rozmaitych odgazie, sama przestrze wektorowa bez wprowadzenia dodatkowej
struktury jest mao ciekawa. Na pocztku XX wieku David Hilbert zdefiniowa przestrzenie
(noszce dzi jego imi); byy to przestrzenie wektorowe, w ktrych mona byo okreli

"prostopado". To pojcie, cho ogromnej wagi i o licznych zastosowaniach, byo jednak

dla wielu potrzeb zbyt szczegowe. Ju na pocztku bada nad przestrzeniami Hilberta
wprowadzono tam norm (mwic potocznie, jest to co w rodzaju dugoci wektora
o pocztku w punkcie 0). w latach 1920-1922 kilku matematykw (niezalenie od siebie),
w tym take Stefan Banach, podao aksjomatyczne definicje przestrzeni wektorowej
unormowanej. Ale dla potrzeb analizy - mimo e dziki normie mona byo rozwaa
odlego midzy elementami przestrzeni - dawao to twory zbyt oglne. i wanie Banach
wpad na pomys okrelenia obiektu, jak si okazao, idealnego; przestrze, noszca dzi jego
imi, to "przestrze wektorowa, unormowana, zupena".
Pojcie zupenoci jest cile zwizane ze zbienoci cigw. z cigami i ich granicami
mielimy do czynienia w szkole, ale zazwyczaj pojcia te s traktowane czysto rachunkowo
i granica pozostaje hasem wysoce abstrakcyjnym, chocia wiadomo na przykad, e cig 1/n
dy do zera, gdy n zmierza do nieskoczonoci. w formalnej definicji sporo jest znaczkw,
symboli i dobierania jednych elementw do innych. Wszystko po to, eby cile opisa
skupianie si wyrazw cigu wok jego granicy. Znalezienie granicy nie zawsze jest atwe,
a w wielu rozwaaniach teoretycznych wystarczy jedynie wiedza, e cig ma granic.
w przypadku zbioru liczb rzeczywistych (i nie tylko) bardzo wygodnym warunkiem nazywanym warunkiem Cauchy'ego - gwarantujcym zbieno cigu liczbowego, jest
stwierdzenie, e odlego midzy wyrazami maleje do zera wraz ze wzrostem wskanikw.
Jednak w bardzo wielu przypadkach spenienie warunku Cauchy'ego nie pociga za sob
istnienia granicy! Dlatego te wyrniono klas przestrzeni, w ktrych kady cig speniajcy
warunek Cauchy'ego jest zbieny. Takie wanie przestrzenie nazwano zupenymi.
Sprbujmy to opisa na przykadzie. Rozwamy dowolny cig majcy granic; skoro
elementy cigu do tej granicy d, to ich odlego od granicy zmierza do zera, a std atwo
wida, e i one same zbliaj si do siebie - czyli speniaj warunek Cauchy'ego. Ale nie musi
by odwrotnie! Przypumy, e badan przez nas przestrzeni jest przedzia (0, ), a cigiem
jej elementw 1/n . Odlegoci midzy kolejnymi elementami cigu
d do zera, ale cig nie jest zbieny. Jak to - nie jest zbieny? Przecie cig 1/n zmierza do
zera! Istotnie, ale my rozwaamy zbir (0, ), do ktrego 0 nie naley; w tym zbiorze nasz
cig nie ma granicy, (0, ) nie jest wic przestrzeni zupen. Inny przykad przestrzeni, ktra
nie jest zupena, to zbir liczb wymiernych.
Przestrzeniami Banacha s: prosta, paszczyzna, przestrze, oglniej - zbir
uporzdkowanych cigw liczbowych n-elementowych przy ustalonym n (zapisywany za
pomoc symbolu Rn). Bardzo interesujce s rwnie przestrzenie nieskoczenie wymiarowe.
Jednym z najwaniejszych przykadw przestrzeni Banacha jest zbir funkcji cigych
okrelonych na przedziale domknitym (np. [0,1]), czsto oznaczany przez C[0,1].
Dodawanie funkcji okrela si wedug opisanego ju sposobu:
(f + g)(x) = f(x) + g(x).

Podobnie mnoenie przez liczby:

(a g)(x) = a g(x).

Norm funkcji f te okrela si do prosto - jako najwiksz spord wartoci f(x):

||f||= max {f(x): x

[0,1]}

(z pewnych znanych faktw matematycznych wynika, e to maksimum zawsze istnieje).

Nietrudno sprawdzi, e przestrze C[0,1] jest przestrzeni Banacha. Nie jest ona jednak
przestrzeni Hilberta! Nie da si tu okreli prostopadoci w sposb sensowny, to znaczy tak,
by "wspgraa" ona ze zdefiniowan powyej norm.
Innymi bardzo wanymi przykadami s przestrzenie pewnych cigw.
Banach swoim uoglnieniem "trafi w dziesitk". Wanie wyodrbnienie zupenoci byo
znakomitym pomysem. Zupeno okazaa si wasnoci, z ktrej w sposb istotny
korzystao si przy dowodzeniu wanych twierdze.
Wielk zasug Banacha jest to, e w zasadzie dziki niemu na rnorodne przestrzenie
zaczto patrze "geometrycznie". Elementami bardzo oglnych przestrzeni mogy by na
przykad funkcje czy cigi liczbowe - ale przy ich badaniu metodami teorii przestrzeni
Banacha rozwaano je jako punkty, elementy przestrzeni. Okazao si to wspaniaym
uproszczeniem w wielu sytuacjach. Ogromn zalet przestrzeni Banacha jest fakt, e mimo
abstrakcyjnoci i duej oglnoci s w nich spenione rozmaite wasnoci cile zwizane
z intuicj geometrii paszczyzny i przestrzeni trjwymiarowej. Obecnie, mimo upywu niemal
70 lat, przestrze Banacha cigle stanowi fundamentalne pojcie w wielu dziaach
matematyki. Teoria przestrzeni Banacha rozwijana jest do dzi, matematycy wci osigaj
nowe, interesujce, a czasem zaskakujce wyniki. Ponadto wiele nowych problemw dalej
czeka na rozwizanie.
Przestrze Banacha zostaa zdefiniowana wanie w pracy doktorskiej, o ktrej ju bya mowa

(dwa lata po doktoracie, w roku 1922, prac opublikowano w "Fundamenta Mathematicae" tu ju adne rda nie mwi o niczyjej pomocy, Banach napisa j sam). Nazwy "przestrze
Banacha" po raz pierwszy uy prawdopodobnie Maurice Frecht w roku 1928; matematycy
lwowscy bardzo szybko wykazali uyteczno tego pojcia, dowodzc w zadziwiajco prosty
sposb wielu trudnych twierdze uoglniajcych jeszcze trudniejsze, wydawaoby si,
przypadki. Naley doda, e niezalenie od Banacha na pomys rozwaania takich przestrzeni
wpad wybitny matematyk amerykaski Norbert Wiener (przez jaki czas przestrzenie te
nazywano przestrzeniami Banacha-Wienera) - ale uzna, e dane aksjomaty daj twory zbyt
oglne i niepraktyczne z punktu widzenia zastosowa. Jednak po kilku latach, widzc
wspaniae wykorzystanie przestrzeni Banacha, zmieni zdanie i przyzna, e jego ocena bya
bdna.
Banach i jego wsppracownicy w sposb istotny przyczynili si do powstania niezwykle
wanej dziedziny matematyki - analizy funkcjonalnej. Mwic bardzo niecile, dzia ten
zajmuje si badaniem wasnoci pewnych funkcji, okrelonych na rozmaitych przestrzeniach
Banacha. Dziki analizie funkcjonalnej mona rozstrzygn wiele problemw wywodzcych
si z innych dziaw matematyki, midzy innymi zwizanych z badaniem rwna
rniczkowych. Klasyczn ju dzi podstawow monografi w analizie funkcjonalnej jest
ksika Banacha Operacje liniowe, wydana w roku 1931; rok pniej ukazaa si jej wersja
w jzyku francuskim Thorie des oprations linaires. Ciekawostka: w niektrych
ksigarniach w Polsce monografi umieszczono wrd ksiek lekarskich.
Na zakoczenie jeszcze jedna anegdota. w roku 1983, podczas Midzynarodowego Kongresu
Matematykw (kongresy takie s zwoywane co cztery lata, powierzenie danemu krajowi ich
organizacji to wielki zaszczyt), odbywajcego si w Warszawie, kilku matematykw
zagranicznych dowiedziao si, e istnieje w tym miecie ulica Banacha, na ktrej jeden
z tramwajw ma swj kocowy przystanek. Koniecznie chcieli t ulic zobaczy, udali si
wic na ni owym tramwajem. Gdy dotarli do koca, okazao si, e znajduje si tam sporej
wielkoci nie zabudowany obszar. Stwierdzili wwczas zgodnie, e nie jest to "ulica
Banacha", ale raczej "przestrze Banacha"...

A oto przed nami najsynniejsza przestrze Banacha.

Twierdzenie Dirichleta zwane take szufladkowym

Prosta zasada Artyku Jarosawa Grnickiego Matematyka 5/1999(frag)
W artykule tym pragniemy przypomnie twierdzenie nazywane zasad szufladkow
Dirichleta, na cze J. P. G. Lejeune-Dirichleta (1805-1859), najwybitniejszego matematyka
jaki wykada na uniwersytecie we Wrocawiu.
Twierdzenie to powinno koniecznie by prezentowane w szkole redniej. Ma ono charakter
kombinatoryczny, przy bardzo prostym sformuowaniu prowadzi do ciekawych, niebanalnych
wnioskw, uatwia rozwizywanie wielu trudnych zada.
Czowiek i epoka
Johann Peter Gustav Lejeune-Dirichlet (1805-1859) by znakomitym matematykiem
niemieckim, pochodzcym z rodziny francuskich emigrantw. Studia we Francji i Niemczech
oraz znajomo z tej miary matematykami co Carl Friedrich Gauss, ktrego by uczniem, Carl
Gustav Jacobi, Jean B. Fourier day mu doskona znajomo trendw wczesnej matematyki.
Uzyskane przez Dirichleta wyniki, nalece do szeroko rozumianej analizy matematycznej,
zapewniy mu uznanie wspczesnych i trwae miejsce w historii matematyki. W 1855 roku
Dirichlet zosta nastpc Gaussa na uniwersytecie w Getyndze; wczeniej by profesorem
uniwersytetw we Wrocawiu i Berlinie. Jego uczniami byli Rudolf Lipschitz i Bernhard
Riemann, ktry w 1859 roku zosta jego nastpc w Getyndze.
Dziaalno Lejeune-Dirichleta przypada na okres, w ktrym tworzy plejada wybitnych
matematykw (Abel, Bolyai, Cauchy, Galois, Laplace, Poisson), a niemiecka szkoa
matematyczna (Gauss, Dedekind, Kronecker, Kummer, Riemann, Weierstrass, a pniej
Cantor, Hilbert, Klein) naley do najlepszych w wiecie. Pocztek XIX wieku to rwnie
okres, w ktrym uwaga matematykw koncentruje si wok analizy matematycznej. Ten
dzia matematyki ze wzgldu na jego spektakularne zastosowania w naukach przyrodniczych i
technicznych zapewnia matematyce pozycj wyjtkow - Krlowej Nauk. Jednoczenie
rozwj idei i metod analitycznych ukazuje sabo tak fundamentalnych dla caej matematyki
poj jak: liczba, zbir, funkcja (naley pamita, e proces ksztatowania si poj jest
czsto dugotrway i skomplikowany). Nastaje czas porzdkowania i rygoryzacji analizy.
Lejeune-Dirichlet jest jednym z pierwszych matematykw, ktrzy dostrzegli konieczno
rozszerzenia dotychczasowego spojrzenia na funkcje (zob. [12], str. 119-130, [11], rozdz. 28).
W 1828 roku, w zwizku z badaniami nad szeregami Fouriera, Lejeune-Dirichlet okreli
funkcj:

Niestety w tym czasie rozwaanie tak cccpatologicznychccc funkcji, ktrych wykresu nie da
si narysowa, a i ich wyobraenie sobie nastrcza pewne trudnoci, wydao si
matematykom spraw niegodn uwagi. Nie uwierzono, e funkcje takie mog znale
matematyczne zastosowania i nadawa si do opisu otaczajcej nas rzeczywistoci. Dopiero
pniejsze (o co najmniej 25 lat) prace Riemanna, Weierstrassa, Cantora pokazay jak
dalekowzroczne byy w tym zakresie sugestie Dirichleta.

W 1837 roku Lejeune-Dirichlet poda ogln definicj funkcji uwalniajc si od

dotychczasowego jej rozumienia jako wyraenia analitycznego. Jego sformuowanie:
Funkcja y = y(x) jest dana, jeli mamy jakiekolwiek prawido przypisujce
jednoznacznie okrelon warto y kademu x z pewnego zbioru punktw
jest po dzi dzie najczciej stosowanym w szkole.
Oprcz tej definicji z bogatego dorobku Lejeune-Dirichleta w szkole mona zaprezentowa
dwa twierdzenia. Pierwsze z nich dotyczy rozmieszczenia liczb pierwszych. W 1837 roku
Dirichlet poda analityczny dowd hipotezy postawionej w roku 1788 przez znanego
matematyka francuskiego A. M. Legendre'a;
TWIERDZENIE. Jeeli d 2 i a 0 s wzgldnie pierwszymi liczbami cakowitymi, to cig
arytmetyczny
a, a + d, a + 2d, a + 3d, ...
zawiera nieskoczenie wiele liczb pierwszych.
Rezultat ten o trudnym i pocztkowo skomplikowanym dowodzie (patrz [6], str. 137-144) by
pierwszym w XIX wieku sukcesem metod analitycznych w teorii liczb (zob. [7], str. 185186). W znanej ksice W. Sierpiskiego [8] zadania o numerach 70, 95, 114, 117, 118
pokazuj moliwoci zastosowania tego twierdzenia.
Drugie elementarnie sformuowane (i tym razem take atwe do uzasadnienia) twierdzenie
zwizane z nazwiskiem Lejeune-Dirichleta to tak zwana zasada szufladkowa. Dirichlet z
powodzeniem stosowa t zasad w rozwaaniach dotyczcych przyblie diofantycznych
(tzn. przybliania liczb niewymiernych wymiernymi), prawdopodobnie po raz pierwszy uy
zasady szufladkowej w dowodzie twierdzenia z 1842 roku;

TWIERDZENIE (Zasada Dirichleta). Jeeli zbir X ma wicej ni n elementw i

X = X1 X2 ... Xn,
to dla pewnego i {1,2,...,n} jest |Xi| > 1 (gdzie |X| oznacza ilo elementw zbioru X ).
DOWD prowadzimy metod indukcji. Dla n = 1 twierdzenie jest prawdziwe. Zakadamy
jego prawdziwo dla pewnej liczby naturalnej k > 1:
X = X1

X2 ...

Xk i |X| > k =>

i k |Xi| 2.

Pokaemy teraz, e jest ono prawdziwe dla liczby nastpnej k + 1:

X = X1

X2 ...

Xk+1 i |X| > k+1 =>

i k+1 |Xi| 2.

Jeeli Xk+1 = , to twierdzenie jest prawdziwe na mocy przyjtego zaoenia.

Jeeli |Xk+1| = 1, to zbir Y = X1 X2 ... Xk ma wicej ni k elementw i na mocy zaoenia

indukcyjnego jest |Xi| 2 dla pewnego i k. Jeeli w kocu |Xk+1| 2, to teza jest speniona dla
i=k+1. Zatem na mocy zasady indukcji matematycznej twierdzenie jest prawdziwe dla
wszystkich liczb naturalnych.
Sformuowanie tego twierdzenia w jzyku potocznym moe by nastpujce:
Jeli rozmiecimy n+1 pieczek w n szufladach, to w jednej z szuflad znajd
si co najmniej dwie pieczki.
Ta prosta obserwacja jest bardzo poyteczna w rozwizywaniu rnorodnych zagadnie
matematycznych. Zobaczmy to na kilku przykadach.
Zadania szkolne
ZADANIE 1. Wykaza, e w Warszawie mieszkaj dwie osoby, majce t sam liczb
wosw na gowie.
ROZWIZANIE. Liczba wosw na gowie czowieka nie przekracza 1 000 000.
Ponumerujmy szuflady liczbami od 0 do 1 000 000 ( jest ich 1 000 001) i przyporzdkujmy
kademu mieszkacowi Warszawy t szuflad, ktrej numer wskazuj liczb wosw na jego
gowie. Poniewa Warszawa liczy ok. 1 650 000 mieszkacw, wic na podstawie zasady
Dirichleta przynajmniej dwie osoby spord nich maj t sam liczb wosw na gowie.
Pytanie dodatkowe. Czy w opisanej sytuacji musz si znale trzy, a moe cztery osoby
speniajce warunki zadania?
Zadania olimpijskie
ZADANIE 1 (XVI OM, 1964/65). Udowodni, e w grupie n > 1 osb s zawsze dwie, ktre
maj w tej grupie jednakow liczb znajomych (przyjmujemy, e jeli A zna B, to B zna A).
ROZWIZANIE. Oznaczmy przez f(A) liczb znajomych osoby A w tej grupie. Oczywicie
0 f(A) n-1. Zauwamy teraz, e funkcja f nie moe przyjmowa obu wartoci 0 i n-1, jeli
bowiem w grupie jest osoba, ktra nie zna nikogo, to nie moe by tam kogo, kto zna
wszystkie pozostae osoby. Oznacza to, e zbir wartoci funkcji f jest co najwyej n-1elementowy. Zatem na mocy zasady Dirichleta istniej w grupie osoby A i B takie, e f(A) =
f(B).
Cakiem powana matematyka
Pokaemy teraz jak pozornie banaln obserwacj mona zamieni w matematycznie
uyteczny fakt.
( ... )
Literatura
[1] W. I. Arnold, Rwnania rniczkowe zwyczajne, PWN, Warszawa 1975.
[2] J. Dynkin, W. Uspienski, Ciekawe zagadnienia matematyczne, PZWS, Warszawa 1956.
[3] A. M. Jagom, I. M. Jagom, Nieelementarnyje zadaczi w elementarnom razoenii, Nauka,

Moskwa 1954.
[4] R. Koodziej, Twierdzenie Ponceleta dla bilardu w elipsie, Delta 6/1997.
[5] A. Mkowski, Zasada szufladkowa Dirichleta, WSiP, Warszawa 1980.
[6] W. Narkiewicz, Teoria liczb, PWN, Warszawa 1990.
[7] P. Ribbenboim, Maa ksiga wielkich liczb pierwszych, WNT, Warszawa 1997.
[8] W. Sierpiski, 250 zada z elementarnej teorii liczb, WSiP, Warszawa 1987.
[9] P. Strzelecki, O potgach dwjki, Delta 7/1994.
[10] D. O. Szklarskij, N. N. Czencow, I. M. Jagom, Izbrannyje zadaczi i teoremy
elementarnoj matematiki; arifmetika i algebra, Nauka, Moskwa 1976.
[11] W. Wisaw, Matematyka i jej historia, Wyd. Nowik, Opole 1997.
[12] N. J. Wilenkin, Opowieci o zbiorach, PWN, Warszawa 1975.
[13] H. odek, Zasada szufladkowa Dirichleta w mechanice, Delta 3/1998.

Wasno Darboux czyli o cigoci oraz jak wpisa krow w kwadrat

Istnieje kilka kluczowych poj, bez ktrych trudno sobie w ogle wyobrazi istnienie
matematyki - takich jak liczba, zbir, funkcja. Tego rodzaju pojciem jest rwnie cigo.
Sowo to jest wszystkim wietnie znane, czsto uywane w mowie potocznej. Mwimy, e
jaki proces przebiega w sposb cigy, zjawisko zachowuje cigo, syszy si o cigoci
pracy, cigoci tradycji itp. Cigo to nieprzerwany zwizek midzy faktami lub
zjawiskami. Podobne znaczenie ma cigo w matematyce.
Gdy mwimy o funkcji cigej, to natychmiast wyobraamy sobie "nieporozrywan" lini,
narysowan w ukadzie wsprzdnych - tak uczono w szkole. Za pomoc funkcji moemy
opisa rne zalenoci, rozmaite zjawiska; z reguy wyobraamy sobie, e przebiegaj one
w sposb cigy. Na przykad temperatura powietrza zaley w sposb cigy od czasu,
podobnie cinienie. Istniej, rzecz jasna, sytuacje, gdzie zmiany nastpuj (lub s opisywane)
skokowo - ale uwaa si je raczej za zjawiska osobliwe, rzadkie. Przykadem prostego
zjawiska niecigego moe by opis adowania kondensatora. Ilo adunku gromadzonego
w kondensatorze jest funkcj czasu, ale wiadomo, e w rzeczywistoci adowanie nastpuje
skokowo. To znaczy - przed rozpoczciem adowania adunek w kondensatorze jest zerowy,
a nastpnie, gdy rozpoczyna si adowanie, kondensator jest ju wypeniony adunkiem;
kondensator aduje si momentalnie i nie mona go ju doadowa. Funkcj opisujc to
zjawisko pokazano na rysunku (jeli umwimy si, e adowanie rozpoczyna si w chwili
zero). Nie jest ona ciga wanie w zerze; w literaturze fachowej spotyka si j pod nazw
funkcji Heaviside'a.

Innym zjawiskiem, gdzie cigo si zaamuje, jest przechodzenie elektronu z jednego

poziomu energetycznego na inny w modelu Bohra. Gdy Ernest Rutherford przedstawi

planetarny model atomu, zapanowa powszechny zachwyt tym, e opis przyrody

charakteryzuje si jednakowym zachowaniem w duej i maej skali. Ale pniej okazao si,
e model taki nie jest w stanie wytumaczy pewnych zaskakujcych faktw dowiadczalnych
(np. prkw w widmach atomowych). Wtedy wanie Niels Bohr zasugerowa, e moliwe
s przeskoki elektronu z orbity na orbit. i nie byy to przejcia tak regularne jak w przypadku
komet, gdzie zawsze mona wyznaczy drog i zmierzy czas; elektron mia przemieci si
z jednego miejsca na inne momentalnie, bez stanw przejciowych. Trudno to byo
zaakceptowa, gdy trudno si byo rozsta z sugestywnym modelem Rutherforda i pogodzi
z takim zaamaniem cigoci. Niemniej okazao si, e model zaproponowany przez Bohra
lepiej opisuje rzeczywisto.
Zjawiska, w ktrych mamy do czynienia z zaamaniem si cigoci, traktowane s czsto
jako wypadki, a nawet katastrofy. Gdy stalowa belka podpierajca strop wygina si,
traktujemy jej zachowanie jako cige. Gdy pka i strop si zawala, opisy za pomoc cigoci
przestaj by skuteczne. Podobnie z walcym si mostem lub budynkiem.
Oprcz funkcji liczbowych, z ktrymi najczciej spotykamy si w szkole, rozwaa si
rwnie przeksztacenia innych obiektw ni liczby - na przykad figur geometrycznych. i tu
te mona mwi o cigoci, cho w szkole raczej si tego tematu nie porusza. Na przykad
niektre ze wietnie znanych nam odwzorowa, jak przesunicia i obroty, przeksztacaj
figury w sposb cigy. Co to znaczy? Intuicyjnie chodzi o to, e figura pynnie zmienia
pooenie, nie ma mowy o skokach. Mona te w sposb cigy figur deformowa tak, jakby
bya wykonana z rozcigliwej bony gumowej - w sposb cigy, to znaczy nie wolno niczego
rozrywa. Mona pewne fragmenty poskleja, mona rozciga, zgniata - ale rozrywa nie
wolno.
cisa, matematyczna definicja cigoci wymaga dokadnego okrelenia pojcia otoczenia
punktu i jeszcze paru innych rzeczy. Nie bdziemy si w to wgbia. Warto jednak wiedzie
co wicej ni jedynie to, e cigo "nie zezwala na rozrywanie przeksztacanego zbioru".
Gdy mwimy o jakiejkolwiek funkcji, musimy mie okrelon jej dziedzin. Dziedzina - to
zbir elementw, ktrym funkcja przyporzdkowuje wartoci. Dziedzin funkcji sinus jest
zbir liczb rzeczywistych R, dziedzin funkcji danej przepisem
- zbir liczb nieujemnych, dziedzin obrotw, o ktrych uczymy si w szkole - paszczyzna
lub przestrze itp. Cigo definiowana jest w poszczeglnych punktach dziedziny.
Intuicyjnie, cigo funkcji f w punkcie a oznacza, e gdy zbliamy si - wdrujc po
punktach dziedziny - do a, to wartoci w punktach, po ktrych idziemy, d do wartoci f(a).
Gdy, na przykad, x zmierza do liczby 4, to
dy do
4 = 2. Rzecz jasna, istniej
funkcje, ktre s w pewnych punktach cige, w innych za nie. Na przykad funkcja
Heaviside'a nie jest ciga w 0, ale jest ciga we wszystkich pozostaych liczbach
rzeczywistych. Mwimy, e funkcja jest ciga, gdy jest ciga w kadym punkcie swej
dziedziny.
Oczywicie, w ten sposb mona opisa cigo rwnie w przypadku rozmaitych funkcji,
ktrych dziedzinami nie s zbiory liczbowe. Dziedzin moe by paszczyzna, przestrze,
koo, kwadrat, sfera... Take wartoci funkcji nie musz by liczbami.

Powrmy do funkcji liczbowych. Intuicja podpowiada nam, e funkcja ciga o wartociach

liczbowych, przyjmujc jakie dwie wartoci, musi te przyj wszystkie wartoci porednie inaczej nastpiby skok; w pewnym momencie zmiana byaby nieciga, rozerwaby si
wykres. Jest to dla nas fakt niemal oczywisty i nie wymagajcy dyskusji. Supek rtci
w termometrze nie moe przeskoczy z 17 stopni na -15, nie przechodzc przez kade
wskazanie porednie.
Czsto jednak, analizujc sprawy z pozoru oczywiste, moemy si przekona, e nie wszystko
wyglda tak adnie, jak by si mogo wydawa na pierwszy rzut oka. Na przykad, czy
funkcja okrelona na dwch rozcznych przedziaach (chociaby staa) jest ciga? Albo
funkcja tangens. Jak jest z jej cigoci? Co z przyjmowaniem wartoci porednich?
Na pytanie, czy funkcja tangens jest ciga, uczniowie (i nie tylko!) w wikszoci
odpowiadaj - nie. Przecie warunek "jednokawakowoci" wykresu jednoznacznie wykazuje,
e ta funkcja ciga by nie moe - wykres jest przerwany. w jakim wic punkcie funkcja
tangens nie jest ciga? Na przykad dla
.
Ale zaraz, zaraz - jak mona mwi o cigoci w punkcie, w ktrym funkcja nie jest
okrelona?
Definiujc jakkolwiek funkcj, zaczynamy od podania jej dziedziny. Punkt, w ktrym
chcemy bada "wasno funkcji w punkcie" (tak jak cigo), musi nalee do dziedziny
rozwaanej funkcji! Inaczej na przykad nie byaby ciga funkcja dana wzorem
,
bo jest okrelona tylko dla x > 0. Wicej, adna funkcja liczbowa nie byaby ciga - bo nie
byaby okrelona na przykad dla argumentu "kapitan Hans Kloss". No bo ile to jest, na
przykad, kapitan Kloss do czwartej potgi lub sinus z kapitana Klossa? Jeli wic postawimy
formalnie definicj (a bez tego nie mona dowodzi wasnoci matematycznych), to okae
si, e funkcja tangens jest ciga - bo jest ciga w kadym punkcie swojej dziedziny. Ale
gdy bdziemy rozwaa tak funkcj w jej dziedzinie, czyli rozcznej sumie przedziaw,
wtedy wasno przyjmowania wartoci porednich zachodzi nie bdzie. Wystarczy
przyjrze si rysunkowi.

Jeeli jednak ograniczymy nasze rozwaania do funkcji cigych okrelonych na przedziale

lub, oglniej, na zbiorze "w jednym kawaku" (matematycznie: na zbiorze spjnym), wtedy
wszystko jest ju w porzdku - oczywicie, jeeli wartociami s liczby rzeczywiste.
Wasno przyjmowania wartoci porednich czsto nazywana jest wasnoci Darboux,
a twierdzenie mwice, e funkcja ciga, okrelona na zbiorze spjnym (przedziale),
przyjmuje wartoci porednie - twierdzeniem Darboux.
Mogoby si wydawa, e jeli jak wasno opatrzono nazwiskiem, to powinno to by
nazwisko odkrywcy. Tu rzecz si ma inaczej (i nie jest to wcale jedyny taki przypadek).
Fakt przyjmowania wartoci porednich przez funkcj cig okrelon na przedziale zosta
udowodniony przez Bernharda Bolzano w pracy opublikowanej w roku 1817 (niektrzy
mwi dzi: twierdzenie Bolzano-Darboux). Bolzano cae ycie spdzi w Pradze, wykada
na tamtejszym uniwersytecie; by synem Wocha, wielu historykw uznaje go dzi za Czecha,
inni sugeruj, by nazywa go Austriakiem. Bolzano wprowadzi sporo nowych poj
matematycznych i sformuowa wiele twierdze, pniej odkrytych na nowo przez wybitnych
matematykw - pracowa jednak z dala od wczesnych gwnych orodkw matematycznych
i nie by zbyt dobrze znany sobie wspczesnym.
A Jean Gaston Darboux? Wykaza on (pod koniec XIX wieku), e jeli funkcja jest okrelona
w przedziale i w kadym punkcie ma pochodn, to funkcja pochodna funkcji f (czyli funkcja
f'), ktra punktowi x przyporzdkowuje pochodn w tym punkcie, ma wasno przyjmowania
wartoci porednich. Dzi mwimy: pochodna ma wasno Darboux. Twierdzenie to jest
o tyle istotne, e istniej funkcje majce pochodn, ale takie, e ich funkcja pochodna wcale
nie jest ciga. Oznacza to, e wasno Darboux mog mie nie tylko funkcje cige. Jest to
moe zaskakujce, gdy trudno na pierwszy rzut oka znale funkcj niecig speniajc
wasno Darboux. Dodajmy jeszcze, e Darboux wcale nie roci sobie pretensji do
autorstwa twierdzenia o przyjmowaniu wartoci porednich przez funkcje cige; w pracy,
w ktrej wykaza przyjmowanie wartoci porednich przez funkcj pochodn, pisa o tym
twierdzeniu jako o rzeczy powszechnie znanej.
Co z tym wszystkim ma wsplnego wymienione w tytule wpisywanie krowy w kwadrat?
Przecie to zadanie wydaje si absurdalne. Pojawia si te inne pytanie: co to znaczy "wpisa
krow" albo inn figur - bo oczywicie nie chodzi tu o yw krow, lecz o jej rysunek - w
kwadrat.
Mona przyj, e figura jest wpisana na przykad w prostokt, gdy dotyka kadego boku
prostokta (niekoniecznie tylko raz), ale jedynie od wewntrznej strony prostokta. Na
przykad okrg mona wpisa w kwadrat, ale nie mona go wpisa w aden prostokt nie
bdcy kwadratem. Dla rysunku krowy zawsze znajdziemy jaki prostokt, w ktry uda nam
si w rysunek wpisa. Nie jest to trudne: wystarczy narysowa dowoln lini prost
rozczn z rysunkiem, a nastpnie przesuwa j rwnolegle a do zetknicia z rysunkiem.
Potem naley postpi podobnie, rysujc prost z drugiej strony i - wykorzystujc t sam
procedur - narysowa dwie proste prostopade.

A co z kwadratem?
i tu z pomoc przychodzi wanie twierdzenie Darboux, tylko naley je odpowiednio
zastosowa. Najpierw potrzebna jest funkcja ciga. Przygldajc si ostatniej konstrukcji,
widzimy, e zadajc prost-kierunek, mamy zdeterminowany prostokt; gdy zmienimy prost,
dostaniemy inny prostokt. Okrelamy teraz przyporzdkowanie: ustalamy pewien kierunek,
jemu przypisujemy odpowiedni prostokt opisany na figurze, a dalej prostoktowi rnic
pomidzy dugociami jego bokw ssiednich (na przykad duszy minus krtszy)
w ustalonym porzdku. Jeli teraz zaczniemy zmienia kierunek, to bdzie si te zmienia
ksztat prostokta. z kierunkiem moemy zwiza kt nachylenia tego kierunku do ustalonej
prostej. Ostatecznie przyporzdkowanie wyglda tak: ktowi przypisujemy liczb
przedstawiajc rnic dugoci bokw odpowiedniego prostokta. Jeeli w sposb cigy
bdzie zmieniany kt, to w sposb cigy bdzie si te zmieniaa przypisywana mu liczba.
atwo mona zauway, e po obrocie o 90 boki zamieni si rolami; ten, ktry pierwotnie
by duszy, stanie si krtszy od tego drugiego - badana rnica okae si wtedy ujemna.
Jeli poprzednio bya dodatnia, to na podstawie wasnoci Darboux musiaa gdzie przyj
warto zero. Oznacza to, e w tym (istniejcym na mocy twierdzenia) pooeniu ssiednie
boki s rwne, czyli mamy do czynienia z kwadratem.
Jak znale taki kierunek? Niestety, tego twierdzenie ju nie mwi; ono jedynie informuje nas
o jego istnieniu. Jest to klasyczny przykad twierdzenia nazywanego egzystencjalnym, czyli
stwierdzajcego istnienie czego, lecz nie dajcego przepisu na jego znalezienie. Czy to si
moe do czegokolwiek przyda, poza spektakularnym twierdzeniem o krowie?
w matematyce czsto mamy do czynienia z sytuacj, e ju stwierdzenie istnienia pewnego
obiektu jest bardzo wane dla pniejszych bada. z przedstawionego rozumowania wynika,
e twierdzenie o krowie dotyczy dowolnej ograniczonej figury na paszczynie. Figury mog
by rozmaite; trudno w ogle myle o jakim uniwersalnym przepisie. Bez twierdze
egzystencjalnych nieatwo sobie wyobrazi matematyk, cho s tacy, ktrzy chc liczb
takich niekonstruktywnych przypadkw ograniczy do minimum.
Wrmy jednak do twierdzenia Darboux. Ma ono liczne zastosowania; na przykad w wielu
przypadkach pozwala stwierdzi, e jakie rwnanie ma pierwiastek (cho znale tego
pierwiastka nie potrafimy). Modelowym przykadem jest rwnanie trzeciego - lub, oglniej,
nieparzystego - stopnia. Odpowiadajcy temu rwnaniu wielomian musi przyj zarwno
jak warto dodatni, jak i ujemn (dlaczego?); w zwizku z tym musi przyj warto

zerow. a rozwizywanie rwna i informacje o nich s niezwykle wane, i to nie tylko

w matematyce. Oczywicie ycie zmusza nas do analizowania znacznie trudniejszych rwna
ni trzeciego stopnia, a nawet ni rwnania algebraiczne (czyli takie, w ktrych do zera
przyrwnujemy wielomian). Cho rwnania czsto rozwiza nie potrafimy, twierdzenie
Darboux pomaga nie tylko stwierdzi, e rozwizanie istnieje, ale nawet znale przyblion
warto pierwiastka. Jak? To proste; przypumy, e pewna funkcja w zerze osiga warto
dodatni, w jedynce za ujemn. Ma zatem pierwiastek w przedziale (0,1). Teraz zbadajmy
warto funkcji dla argumentu rwnego 1/2 . Jeli bdzie ona dodatnia, to rwnanie ma
pierwiastek w przedziale (1/2 ,1) (ponownie na mocy wasnoci Darboux); jeli ujemna - to
w przedziale (0,1/2). i tak dalej. Do szybko dojdziemy do liczby bardzo bliskiej pierwiastka
rwnania...
Twierdzenie Darboux przydaje si w wielu sytuacjach, a jego zastosowanie nie ogranicza si
do krowy wpisanej w kwadrat. Bardzo czsto jest wykorzystywane w rozmaitych dowodach
matematycznych. "Krowa wpisana w kwadrat" nie jest te jedynym jego oryginalnym
pogldowym nastpstwem (i nie chodzi tylko o inne odmiany problemu, na przykad pytanie
o kwadrat wpisany w krow - cho to jest troch trudniejsze). Istnieje caa seria
"gastronomicznych" konsekwencji twierdzenia Darboux. Oto przykady.
Na talerzu le dwa naleniki; czy mona jednym ciciem podzieli je na rwne czci?
z twierdzenia o przyjmowaniu wartoci porednich wynika, e tak. Ten sam fakt
matematyczny ilustruje cakowicie odmienn sytuacj - jezioro z wysp albo pole z obszarem
lenym wewntrz mog by podzielone lini prost na rwne co do powierzchni czci, na p
zostanie podzielone zarwno jezioro (pole), jak i wyspa (las). Dowoln kanapk z masem
i szynk mona tak przekroi, eby kady kawaek skada si z takiej samej iloci masa,
chleba i szynki; ten fakt czsto nazywa si "twierdzeniem o kanapce" i te jest, oczywicie,
wizualn wersj odpowiedniego problemu matematycznego. Twierdzenie o kanapce nie jest
jednak prostym wnioskiem z twierdzenia Darboux, ma zaawansowany i niebanalny dowd.
Przy okazji mona si zastanowi nad urealnieniem problemu z krow. Prawdziwej krowy
wpisa w kwadrat si nie da, bo kwadrat jest paski, a krowa nie. W praktyce mona zapyta
o wpisanie krowy w szecian. Czy to moliwe?

Ich to wpisuj w piciokty foremne, a nas tylko w kwadraty.

Rne matematyki czyli hipoteza continuum, a take o nieskoczonoci i

metodzie Cantora
Trudno dzi sobie wyobrazi jakikolwiek dzia matematyki, w ktrym nie wykorzystywano
by podstawowych poj z teorii mnogoci, nazywanej te teori zbiorw. Terminy takie, jak
zbir, funkcja, relacja, przenikny ca matematyk. Teoria mnogoci powstaa pod koniec
XIX wieku i rozwina si w pierwszej poowie wieku XX, stajc si jzykiem innych
dziedzin. Na niektrych uczelniach wykad teorii mnogoci nosi nazw "wstpu do
matematyki" albo "podstaw matematyki".
w latach siedemdziesitych XIX wieku Georg Cantor bada zbiory zoone z absolutnie
dowolnych elementw. Dzi nie brzmi to zaskakujco, ale przed Cantorem takimi oglnymi
tworami si nie zajmowano. Analizowano wwczas obiekty o naturze bardziej
sprecyzowanej. Zreszt, pomys, by rozwaa wasnoci zbiorw oglnych, przyszed
Cantorowi do gowy pod wpywem jego pracy nad zbienoci pewnych szeregw
trygonometrycznych.
Mona powiedzie, e rezultaty Cantora wstrzsny matematyk. Zosta zamany pewien
niepisany zakaz, postawiony jeszcze w staroytnoci: nie rozwaa si nieskoczonoci
aktualnej. Co to znaczy?
w matematyce (i nie tylko) istniej dwa zasadnicze podejcia do rozumienia nieskoczonoci:
mwi si o nieskoczonoci potencjalnej i aktualnej. z nieskoczonoci potencjaln mamy
do czynienia na przykad wtedy, gdy dowodzimy, e liczb o pewnych wasnociach jest
nieskoczenie wiele, pokazujc, e dla dowolnego ukadu takich liczb mona zawsze znale
jeszcze dodatkow. Nieskoczonoci potencjaln posugujemy si take wtedy, gdy mwimy
o cigu zmierzajcym do nieskoczonoci albo o linii dajcej si przedua nieskoczenie
daleko. Jeli natomiast rozwaamy prost jako cao, cay zbir liczb naturalnych lub
rzeczywistych, to mamy do czynienia z nieskoczonoci aktualn. Staroytni uwaali, e
bada mona tylko nieskoczono potencjaln i e umys ludzki nie jest w stanie ogarn
nieskoczonoci aktualnej. Twierdzili, e nie mona tego, co nieograniczone, studiowa
metodami ograniczonymi. Rozwaanie zupenie dowolnych zbiorw zmusio jednak
matematykw do zajcia si zbiorami nieskoczonymi. Cantor podj ryzyko badania
nieskoczonoci aktualnej, reprezentowanej wanie przez zbiory nieskoczone, naraajc si
przy tym na ostr krytyk wspczesnych.
Przeniesienie pewnych intuicji ze zbiorw skoczonych na nieskoczone zaskoczyo
matematykw. Zaskakujce, a nawet paradoksalne byy wnioski wynikajce ze studiowania
rozmaitych typw zbiorw nieskoczonych.
Jedn z najistotniejszych koncepcji Cantora by podzia zbiorw nieskoczonych ze wzgldu
na "liczb elementw". w przypadku zbiorw skoczonych nie stanowi to problemu. Zbiory
nieskoczone maj jednak nieskoczenie wiele elementw - policzy ich si nie da. Mimo to
mona wprowadzi odpowiednie rozrnienie dziki innej metodzie, zupenie naturalnej.
Metod t stosujemy czsto - nie zdajc sobie z tego sprawy - take w przypadku zbiorw
skoczonych; daje si j bez trudu wytumaczy nawet tym, ktrych umiejtno liczenia
ogranicza si do poj: "jeden, dwa, mnstwo".
Rozwamy dwa zbiory. w celu sprawdzenia, czy maj one tyle samo elementw, czymy
w pary elementy jednego zbioru z elementami drugiego. Jeeli wyczerpiemy oba zbiory
rwnoczenie, to znaczy, e jest w nich tyle samo elementw. Gdy natomiast nie istnieje

sposb takiego poczenia elementw dwch zbiorw i zawsze, przy jakiejkolwiek prbie
dobierania par, w jednym z nich co zostanie, to ten zbir ma elementw "wicej". Zbiory,
ktre maj "tyle samo" elementw, nazwano rwnolicznymi. Metoda ta jest dobra zarwno
dla zbiorw skoczonych, jak i nieskoczonych. w przypadku zbiorw nieskoczonych,
zamiast bezporednio ustawia elementy w pary (trzeba by na to nieskoczenie wiele czasu),
podaje si przepis pozwalajcy na takie ich ustawianie.
Rwnoliczne s, na przykad, zbir guzikw w poprawnie uszytej koszuli i zbir dziurek do
tych guzikw. Da si to stwierdzi bez liczenia, niezalenie od tego, ile tych guzikw jest.
Przykadw zbiorw skoczonych rwnolicznych (lub nie) mona poda bez liku - i nie
wida tu niczego paradoksalnego. Zaskakujce zjawiska pojawiaj si przy badaniu zbiorw
nieskoczonych.
Bez trudu mona na przykad wykaza, e "tyle samo" elementw maj zbir liczb
naturalnych N i zbir liczb parzystych. Oto przepis czcy w pary elementy obu zbiorw:
jedynk czymy z dwjk, dwjk z czwrk, trjk z szstk i tak dalej. Oglnie - liczb
o numerze n z liczb parzyst o numerze 2n. i tu wanie zaczynaj si dzia dziwne rzeczy.
Przecie "goym okiem" wida, e liczb naturalnych powinno by wicej ni parzystych!
Tymczasem na podstawie przyjtej definicji, ktra wydawaa si zgodna z intuicj, okazao
si, e w obu zbiorach jest tyle samo elementw. Zasada: cz jest mniejsza od caoci
zostaa naruszona; dla zbiorw nieskoczonych nie musi obowizywa tak rygorystycznie!
Dalszy rozwj matematyki pokaza niezbicie, e w ten sposb wprowadzona definicja
"rwnolicznoci zbiorw" jest jedyn sensown, a paradoksy s pozorne. Dzi tylko
pocztkowe zapoznanie si z tymi pojciami bywa szokujce. Trzeba si jedynie z nimi
oswoi.
atwo zauway, e rwnoliczny z N jest kady zbir, ktrego elementy moemy
ponumerowa liczbami naturalnymi (inaczej - ustawi w cig). Takie zbiory nazwano
przeliczalnymi. Zbiorw tego typu jest bardzo wiele. Podobnie jak w przypadku zbioru liczb
parzystych - moemy ponumerowa zbir liczb nieparzystych czy te zbir wszystkich potg
liczby 1997. Nietrudno to zrobi take ze zbiorem liczb cakowitych - a my ju to przecie
uczynilimy w poprzednim rozdziale, wprowadzajc w tym zbiorze dobry porzdek.
Odpowiednio ustawi moemy nawet liczby wymierne! To jest troch bardziej
skomplikowane. Pokaemy ide konstrukcji dla zbioru liczb wymiernych dodatnich. Polega
ona na ustawieniu tych liczb w nieskoczon tabel (w rzdach ze wzgldu na licznik,
w kolumnach ze wzgldu na mianownik), po czym numerowaniu "wykiem" po
przektnych, opuszczajc liczby, ktre si powtarzaj (na przykad 1/2 = 2/4 ). Myl metody
pokazuje rysunek.

Okazuje si, e t wasno ma take zbir liczb algebraicznych. Przychodzi zatem na myl
refleksja: niewykluczone, e wszystko jest w porzdku, i elementy kadego zbioru
nieskoczonego mona ponumerowa liczbami naturalnymi, ktrych te jest nieskoczenie
wiele. Wwczas wszystkie zbiory nieskoczone byyby rwnoliczne i koncepcja
utosamiania zbiorw pozornie mniejszych z wikszymi okazaaby si innym
przedstawieniem "jedynej" nieskoczonoci. Mwilibymy po prostu o zbiorach
nieskoczonych. Tak jednak nie jest. Jedn z gwnych konsekwencji metody Cantora stao
si wyrnienie rozmaitych typw zbiorw nieskoczonych. Okazao si, e istnieje wiele
typw nieskoczonoci. a zbiorw, ktrych nie da si ponumerowa, wcale nie trzeba szuka
daleko.
Jednym z bardziej znanych zbiorw, ktrego elementw nie da si ponumerowa liczbami
naturalnymi, jest przedzia (0,1). Dowd polega na przypuszczeniu, e liczby z tego
przedziau mona ustawi w cig, oraz na skonstruowaniu liczby wikszej od zera i mniejszej
od jedynki, ktra w tym cigu si nie pojawia. Szczegy pomimy.
Nie jest dla nas teraz zaskoczeniem, e ponumerowa nie da si rwnie elementw zbioru
liczb rzeczywistych R (jako e nie udaje si tego zrobi z jego podzbiorem, przedziaem). Ale
szybko mona zauway co wicej: przedzia (0,1) i R s rwnoliczne. Przepisu poczenia
elementw dostarcza nieznacznie zmodyfikowana funkcja tangens; precyzyjnie, liczb x
z przedziau (0,1) czymy z liczb tg( x- /2). Warto moe przy okazji zaznaczy, e
koncepcja porwnywania zbiorw za pomoc czenia elementw w pary pojawia si
wczeniej; zaproponowa j w roku 1847 (na rok przed swoj mierci) Bernhard Bolzano,
jednoczenie wykazujc rwnoliczno dwch przedziaw w R. Praca jego nie zostaa
jednak zauwaona. Ponadto z jednej strony bya ona bardziej filozoficzna ni matematyczna,
z drugiej za strony prba dalszego budowania teorii przez Bolzano nie prowadzia do
niczego sensownego.
Niespodzianek i zaskakujcych wnioskw mona przytacza wiele. Na przykad przedzia
liczbowy jest rwnoliczny z kwadratem zawartym w paszczynie. o tej wasnoci, te
zauwaonej przez Cantora, wspominalimy przy okazji opowiadania o krzywych
wypeniajcych kwadrat. Wynika z niej, e zarwno kwadrat, jak i paszczyzna s
rwnoliczne z prost.
Dla zbioru skoczonego atwo dobra co, co charakteryzuje jednoznacznie zbiory
rwnoliczne; jest to po prostu liczba naturalna okrelajca, ile w danym zbiorze jest

elementw. Sensowne wydaje si wic wprowadzenie "liczb" kolejnych,

przyporzdkowanych zbiorom nieskoczonym. Nazwano je liczbami kardynalnymi. Nazwa ta
moe si w pierwszej chwili wydawa dziwaczna, ale w logiczny sposb tumaczy j
stwierdzenie, e liczby kardynalne to po prostu liczebniki gwne dotyczce nie tylko zbiorw
skoczonych. Uywany jest te termin moc zbioru. Liczby kardynalne, podobnie jak liczby
naturalne, mona porwnywa; istnieje te arytmetyka liczb kardynalnych. Cantor poda
sposoby konstruowania rnych liczb kardynalnych i rozwin ich arytmetyk. Najmniejsz
liczb kardynaln nieskoczon jest ta, ktra odpowiada zbiorowi liczb naturalnych;
oznaczono j pierwsz liter alfabetu hebrajskiego alef ze wskanikiem "zero" 0.
Natomiast moc zbioru liczb rzeczywistych oznaczono liter gotyck C - continuum. Od razu
pojawia si pytanie: czy istnieje zbir "poredni" midzy N i R, o "iloci elementw"
wikszej ni zbir liczb naturalnych, a mniejszej ni zbir liczb rzeczywistych - inaczej: czy c
jest drug z kolei nieskoczon liczb kardynaln? Przypuszczano, e zbir "midzy" N i R
nie istnieje, i przypuszczenie to nazywano hipotez continuum.
Hipoteza continuum pojawia si zupenie naturalnie i jest do prosto sformuowana. Jej
rozstrzygnicie miaoby jednak ogromne znaczenie dla teorii mnogoci. Poznalibymy lepiej
natur zbioru liczb rzeczywistych, wiedzielibymy wicej o samych liczbach kardynalnych.
Wydawao si, e rozstrzygnicie hipotezy to tylko kwestia czasu. a jednak, mimo usilnych
prb, problem si nie poddawa. Walczyo z nim wielu wybitnych matematykw, ale udawao
si im jedynie znale rozmaite warunki rwnowane hipotezie (czasami zaskakujce
w swych sformuowaniach, na przykad w zasadzie czysto geometrycznych). Sporo faktw
zwizanych z hipotez wykaza Wacaw Sierpiski. Hipotez continuum uznawano za jeden
z najwaniejszych otwartych problemw. Gdy w 1900 roku David Hilbert prezentowa list
najwaniejszych nie rozwizanych zagadnie, ktre, jego zdaniem, miay wytyczy drog
matematyki w XX wieku, umieci j na pierwszym miejscu.
Gdy w badaniach nad teori mnogoci natknito si na obiekty, o ktrych mona byo
przypuszcza, e "s to twory, ktre, cho wygldaj jak zbiory, to jednak zbiorami nie s",
zaczto si zastanawia nad istot pojcia zbioru. Pojcie intuicyjnie jasne, nie wymagajce
bliszego okrelenia, nagle zaczo sprawia kopoty, badania za prowadziy do
paradoksalnych wnioskw. Wyjcie z tej niebezpiecznej sytuacji znaleziono poprzez
aksjomatyzacj teorii. Pierwsz prb podj w 1908 roku Ernst Zermelo. Jego aksjomatyka,
uzupeniona i zmodyfikowana przez Adolfa Abrahama Fraenkla, jest jednym z najbardziej
popularnych aksjomatycznych uj teorii mnogoci (a istniej rwnie inne).
Ewentualne rozwizanie problemu hipotezy continuum powinno zatem nastpi na gruncie
teorii aksjomatycznej. Ale aksjomatyka moe prowadzi do niespodzianek.
Pierwsz w historii teori aksjomatyczn stworzono prawie dwa i p tysica lat temu przy
badaniu geometrii. o uporzdkowaniu bada naukowych pisali Platon i Arystoteles.
Arystoteles zaproponowa take budowanie rnych teorii naukowych w sposb
aksjomatyczny. Dzi znamy jedynie konstrukcj Euklidesa z IV wieku przed Chrystusem,
cho prawdopodobnie propozycji byo wicej. Euklides w swoim dziele Elementy zawar
ujt w logicznym porzdku wiedz matematyczn staroytnych Grekw.
Historia rozmaitych perypetii zwizanych z aksjomatami Euklidesa to temat na odrbne
opowiadanie. Wspomnijmy jednak w telegraficznym skrcie o synnym problemie pitego
postulatu. Wrd aksjomatw zaproponowanych przez Euklidesa by jeden, ktry przez wieki
wielu matematykom wydawa si zbdny. Zbdny, to znaczy dajcy si wyprowadzi

z pozostaych. Nikomu jednak nie udao si tego wykaza. Aksjomat, o ktrym mowa,
nazywany te czsto pitym postulatem, dzi formuowany jest nastpujco: przez dany punkt
przechodzi dokadnie jedna prosta rwnolega do prostej danej. Dopiero na pocztku XIX
wieku wykazano, e stwierdzenia tego nie da si wyprowadzi z pozostaych; mao tego,
zauwaono, e gdy powysze zdanie zastpimy jego zaprzeczeniem, to otrzymamy logiczn
i sensown konstrukcj. Doszli do tego niezalenie Wgier Janos Bolyai i Rosjanin Nikoaj
obaczewski. Ich wyniki jednak uczeni przyjli le, cho dzi konstrukcje geometrii,
nazwanych nieeuklidesowymi, nie s dla matematykw niczym nadzwyczajnym. Geometria
klasycznej paszczyzny czy przestrzeni trjwymiarowej to po prostu jedna z moliwych
geometrii, ta najblisza naszej intuicji. Dla wielu potrzeb nie jest jednak ona dobr geometri;
istniej bardzo wane geometrie, wietnie dzi znane fachowcom, w ktrych przez dany punkt
mona przeprowadzi wicej ni jedn prost rwnoleg do danej prostej - albo takich
prostych nie ma wcale.
Wrmy do hipotezy continuum; problem zosta rozwizany dopiero w 1963 roku. Dokona
tego Amerykanin Paul Cohen. Rezultat Cohena wstrzsn wiatem matematycznym, cho
matematycy byli ju przyzwyczajeni do rnych zaskakujcych wynikw. Rzecz w tym, e
Cohen w peni rozwiza problem, ale... "pewnie obali hipotez? - moe kto zapyta - bo
skoro przypuszczano, e jest ona prawdziwa..." Nic z tego. - "Wobec tego wykaza? Ale co
w tym zaskakujcego?" - Ot nie, nie wykaza hipotezy. - "Wic jak to? Nie obali, nie
udowodni, a jednak rozstrzygn problem?" - Ano wanie.
Cohen, stosujc now metod, nazwan forsingiem, udowodni, e hipotezy continuum nie da
si ani udowodni, ani obali. "Nie da si" nie oznacza tutaj, e nie umiemy czy nie
potrafimy, lecz e jest to po prostu niemoliwe. Oczywicie - niemoliwe na bazie
aksjomatw, na ktrych jest zbudowana caa teoria. Fachowo mwi si o niezalenoci
hipotezy continuum od aksjomatw teorii mnogoci. Dla lepszego zobrazowania zjawiska
zacytujmy fragment ksiki Jaroslava Haka o przygodach dobrego wojaka Szwejka. Szwejk
stan przed komisj sdowo-lekarsk; oto fragment rozmowy:
- Czy potrafiby pan obliczy przekrj kuli ziemskiej?
- Nie umiabym, prosz panw - odpowiedzia Szwejk - ale i ja bym panom te
mg zada zagadk. Jest dom o trzech pitrach, kade pitro ma osiem okien.
Na dachu s dwa dymniki i dwa kominy. Na kadym pitrze mieszkaj dwaj
lokatorzy. a teraz powiedzcie, panowie, ktrego roku umara babka stra?

Rozwizanie zagadki Szwejka jest niewykonalne (nie prbowali tego zrobi take trzej
niezwykle powani panowie z komisji). Nie ma danych wystarczajcych do rozstrzygnicia
problemu. i tak samo jest w przypadku hipotezy continuum.
Jeeli si temu dokadniej przyjrzymy, to by moe stwierdzimy, e tak naprawd
w nierozstrzygalnoci hipotezy continuum chyba nie ma nic nadzwyczajnego. Po prostu
mamy pewne dane - i niektre stwierdzenia moemy na ich podstawie zweryfikowa, inne za
nie. C wic w tym zaskakujcego? Czsto w rozmaitych sytuacjach yciowych nie jestemy
w stanie rozstrzygn wielu problemw ze wzgldu na niewystarczajce dane i nikt z tego
powodu nie robi afery.
Aksjomaty dobiera si tak, by byy moliwie najprostsze i zrozumiae. Taka jest te
aksjomatyka Zermelo-Fraenkla. Aksjomaty te dotycz jednak wycznie abstrakcyjnych

zbiorw, w zasadzie po prostu mwi, e pewne twory s zbiorami. Na przykad: istnieje

zbir, do ktrego nie naley aden element (czyli zbir pusty); jeeli dwa zbiory maj
jednakowe elementy, to s identyczne. Liczby naturalne, a tym bardziej rzeczywiste, nie s
pojciami pierwotnymi; s one starannie i pracochonnie wprowadzone i zdefiniowane na
podstawie aksjomatw. i ju tu mona dopatrzy si tajemniczego elementu: aksjomaty s
proste i raczej intuicyjne, a ich konsekwencje - skomplikowane i czasem paradoksalne,
kcce si z nasz intuicj. Przecie zbiory liczb naturalnych i rzeczywistych wydaj si
niezwykle bliskie, mona by nawet rzec - "swojskie". Tymczasem okazuje si, e tak
naturalny i podstawowy w sumie problem ich dotyczcy rozstrzygn si nie daje.
w latach szedziesitych matematycy wietnie zdawali sobie spraw z istnienia zda
nierozstrzygalnych. Ot w 1931 roku Austriak Kurt Gdel udowodni twierdzenie, ktre
podwayo wiar w niewzruszon potg logiki i metod aksjomatycznych. Twierdzenie Gdla
mwio, e jeeli w jakiejkolwiek teorii aksjomatycznej uywane s liczby naturalne, to
istniej w niej zdania, ktrych si nie da ani udowodni, ani obali. Takie wanie, jak
okazaa si (znacznie pniej) hipoteza continuum. Gdel pokaza ponadto, e nawet jeeli to
tajemnicze nierozstrzygalne zdanie (lub jego zaprzeczenie) doczymy jako nastpny
aksjomat, to dalej w teorii bd istnie zdania, ktrych prawdziwoci nie da si rozstrzygn.
Osiem lat pniej, w 1939 roku, ten sam Gdel wykaza, e hipoteza continuum jest
niesprzeczna z aksjomatyk teorii mnogoci (z wczonym pewnikiem wyboru). Kilka lat
wczeniej pewnie wielu byoby przekonanych o tym, e to wystarcza. Twierdzenie Gdla
z 1931 roku dowodzio jednak niezbicie, e problem rozstrzygnity jeszcze nie jest. I, jak
udowodni pniej Cohen - nie jest i nie bdzie.
Wynik Cohena okaza si pewnego rodzaju wstrzsem, midzy innymi dlatego, e cho
wiadomo byo o istnieniu nierozstrzygalnych zda, to wielu sdzio, e musz to by
stwierdzenia szczeglnie wyszukane. Okazao si jednak, e taka jest rwnie naturalna
zaleno pomidzy podstawowymi zbiorami N i R.
Analogicznie jak w przypadku geometrii, gdzie rozwaamy rne geometrie - moemy
rozwaa rne teorie mnogoci! w geometrii moemy zaoy aksjomat Euklidesa
o rwnolegych, jak rwnie to, e odpowiednich prostych nie ma (albo jest wicej ni jedna).
Tak samo w teorii mnogoci - moemy przyj, e zbioru majcego wicej elementw ni N,
a mniej ni R nie ma, jak i zaoy, e on istnieje. Wydaje si to absurdalne: co albo istnieje,
albo nie! Ale przecie podobnie byo z nowymi geometriami.
Zachodz jednak pewne bardzo istotne rnice midzy charakterem pitego postulatu
Euklidesa w geometrii a hipotez continuum w teorii mnogoci. w geometrii mamy wietnie
znane, z licznymi zastosowaniami, modele rnych geometrii. w teorii mnogoci nawet jeeli
zaoymy istnienie "poredniego" zbioru, to nigdy nie bdziemy go umieli pokaza. Dalej,
aksjomat Euklidesa zosta sformuowany przy uyciu takich poj, e nie odbiegao to istotnie
od pozostaych aksjomatw teorii. Natomiast do cisego sformuowania hipotezy continuum
potrzebna bya duga, mozolna konstrukcja liczb naturalnych, liczb rzeczywistych,
wprowadzenie definicji rwnolicznoci i wiele twierdze z tym zwizanych... Pity postulat
zosta od pocztku sformuowany jako aksjomat i perypetie wok niego wizay si
z pytaniem: czy on przypadkowo nie wynika z pozostaych? Hipoteza continuum natomiast
pojawia si jako problem teorii, problem do wykazania lub obalenia, nie za jako aksjomat
ewentualnie zaleny lub niezaleny od innych. w ogle nie przypuszczano, e problem ten
moe mie takie wanie zwizki z aksjomatami.

Aksjomatyka teorii mnogoci jest traktowana jako aksjomatyka podstaw caej matematyki.
Dopisanie albo hipotezy continuum, albo jej zaprzeczenia jako dodatkowego aksjomatu
prowadzioby do konstrukcji podstaw dwch rnych matematyk! Podobnie w przypadku
geometrii nieeuklidesowych pojawioby si delikatne pytanie, ktra matematyka jest t
"nasz". Pki co, hipoteza continuum nie zostaa jednak doczona jako kolejny aksjomat.
Po "oswojeniu si" matematykw z moliwoci istnienia nieeuklidesowych geometrii, byy
one przez nich dokadnie badane i analizowane. z pocztku wydawao si, i badania takie s
"sztuk dla sztuki", gdy tymczasem okazao si, e nasza rzeczywisto wymaga wanie
modelu nieeuklidesowego. Po upywie ponad trzydziestu lat od ogoszenia wynikw Cohena
matematycy nie zajmujcy si teori mnogoci nie przejmuj si zbytnio problemami
zwizanymi z hipotez continuum. Czasami pewnych twierdze w teorii mnogoci dowodzi
si "przy zaoeniu hipotezy continuum".
Dzi wydaje si, e badanie rnych teorii mnogoci nie jest do niczego potrzebne. Kto wie
jednak, czy za jaki czas w takich dziaach matematyki, jak na przykad algebra, rwnania
rniczkowe, a moe rachunek prawdopodobiestwa, nie pojawi si problemy, ktrych
rozstrzygnicie bdzie cile zwizane z hipotez continuum lub jej zaprzeczeniem. Sto
pidziesit lat po pojawieniu si pierwszej geometrii nieeuklidesowej rnorodno typw
geometrii staa si czym naturalnym. Trudno powiedzie, jaki bdzie stosunek matematykw
do rnych teorii mnogoci za sto pidziesit lat. Jedno jest pewne: zbiory N i R s takie,
jakie s, przyzwyczailimy si do nich i musimy si pogodzi z faktem, e pewnych rzeczy na
ich temat nigdy nie bdziemy w stanie jednoznacznie przewidzie. Podobnie jak z niektrymi
kobietami - do koca stanowi zagadk nie do rozwikania...

Jeli zostan wybrany, wprowadz zaprzeczenie hipotezy continuum.

IV.

BIOGRAFIE WYBRANYCH MATEMATYKW

Chyba niepodwarzalnym faktem jest to, i wspczesna matematyka jest po prostu

dzieem pracy licznych pokole matematykw (aby sprawdzi jak licznych odsyam do
CHRONOLOGICZNEJ LISTY NAJWANIEJSZYCH MATEMATYKW stanowiacej
DODATEK A). W przeszoci rni ludzie zajmowali si matematyk. Thomas
Brandwardine by arcybiskupem Cantenbury, Luca pacoli by mnichem, Ferrari by poborca
podatkowym, Cardano profesorem medycyny, Vieta prawnikiem tajnej kancelarii
krlewskiej, van Ceulen nauczycielem szermierki, Fermat prawnikiem. Wielu
matematykw, jak John Dee, Kepler, Kartezjusz, Euler, cz swoich dochodw zawdzicali
poparciu korony.
Niemoliwoci jest ujcie biografii i wkadu jaki wnieli oni do matematyki w tej krtkiej (!)
pracy, gdy byo ich po prostu zbyt wielu ( naprawd zachcam do obejrzenia dodatku A!), a
moja decyzja dotyczca wyboru tych najwanieszych, podyktowana bya te dostpnoci
materiaw i informacji, wic z gry pszepraszam, za moliwo pominicia szczeglnie
wanych dla matematyki ludzi...

TALES Z MILETU (ok. 627 - ok. 540 p.n.e.)

Tales z Miletu uwaany jest za jednego z "siedmiu mdrcw" czasw antycznych i za ojca
nauki greckiej. Staroytni pisarze nazywali go "pierwszym"
matematykiem i astronomem. Te zaszczytne wyrnienia wiadcz, i
bya to posta o wielostronnych zainteresowaniach i w dziedzinach,
ktrymi si w swym yciu zajmowa, dokona musia rzeczy
znamiennych. I tak byo w istocie. Tales by zaoycielem joskiej szkoy
filozofw przyrody, ponadto bra aktywny udzia w yciu politycznym
i gospodarczym swego miasta, ktre przez pewien okres pozostawao
pod okupacj persk. Wbrew legendom mdrzec w nalea do ludzi
praktycznych, utrzymywa oywione stosunki handlowe z Egiptem,
Fenicj i Babiloni, dokd eksportowano cenione wwczas tkaniny miletaskie. To byo
powodem, i do krajw tych odbywa czste podre. I prawdopodobnie wtedy zapozna si
z osigniciami matematyki i astronomii Egiptu i Babilonii.
Platon wspomina, e gdy Tales obserwowa gwiazdy, wpad do studni i pikna niewolnica
miaa si wyrazi artem, i chcia zobaczy, co si dzieje na niebie, a nie dostrzeg,
co znajduje si pod jego nogami. Anegdota ta jednak nie charakteryzuje postawy Talesa.
Nie by on oderwanym od ycia mylicielem, lecz czowiekiem nad wyraz praktycznym,
ktry umia wykorzysta posiadan wiedz w swoich transakcjach handlowych.
Pogldy filozoficzne Talesa zryway z przewaajc we wczeniejszych koncepcjach
dotyczcych powstania wszechwiata i mitologicznej interpretacji zjawisk przyrody. Wedug
przekazw pisarzy staroytnych Tales przewidzia zamienie soca na dzie 28.05.585 r.
p.n.e., oraz pomierzy wysoko piramid za pomoc cienia, ktry one rzucay (na podstawie
podobiestwa trjktw.
PODOBIESTWO TRJKTW

Trjkty pqr i p'q'r' s podobne wtedy i tylko wtedy, gdy jest speniony jeden z nastpujcych
warunkw:
1. Dugoci bokw jednego trjkta s proporcjonalne do odpowiednich dugoci bokw
drugiego trjkta (o tym samym wspczynniku proporcjonalnoci)
2. Dugoci dwch bokw jednego trjkta s proporcjonalne do odpowiednich dugoci
dwch bokw drugiego trjkta i kty midzy tymi parami bokw s przystajce.
3. Dwa kty jednego trjkta s przystajce do odpowiednich dwch ktw drugiego
trjkta (wic te i trzecie kty obu trjktw s przystajce)

Jednym z twierdze geometrii elementarnej sformuowanym przez Talesa z Miletu, jest

twierdzenie o proporcjonalnoci odcinkw, na ktre podzielone zostay ramiona kta
przez dwie rwnolege. Twierdzenie te popularnie zwiemy twierdzeniem Talesa.
Twierdzenie Talesa.
Jeli ramiona kta przeci dwiema rwnolegymi, to dugoci odcinkw wyznaczonych
przez te proste rwnolege na jednycm ramieniu kta s wprost proporcjonalne do dugoci
odpowiednich odcinkw na drugim ramieniu kta.

oc : cd = ob : ba , gdy cb || da

Talesowi z Miletu przypisuje rwnie si autorstwo:

dowodu, e rednica dzieli koo na poowy;

odkrycia, e kty przypodstawne w trjkcie rwnoramiennym s sobie rwne;
twierdzenia o rwnoci ktw wierzchokowych;
twierdzenia o przystawaniu trjktw o rwnym boku i przylegych dwu
ktach;
5. twierdzenia, e rednica koa jest widoczna z punktu lecego na okrgu
pod ktem prostym.
6. twierdzenia, e kt wpisany w pokrg jest prosty

1.
2.
3.
4.

Wymienione twierdzenia nie stanowiy w epoce Talesa adnej rewolucji wobec

poziomu, ktry osigna zamara ju w owym czasie w rozwoju matematyka egipska
i babiloska. Wielko Talesa jako matematyka polega raczej na tym, e z jego
imieniem wie si pojcie dowodu twierdzenia. Matematykw egipskich
i babiloskich interesowao pytanie "jak". Tales za, o ile wiemy, pierwszy pyta
"dlaczego". Nie jestemy dzi w stanie ustali, jak Tales przeprowadzi dowd.
Wybitny historyk matematyki starogreckiej T.Heath utrzymuje, e tak oczywistego
faktu, jak ten, i rednica dzieli koo na poowy, nie dowodzi rwnie Euklides;

wszake Eudemos, pisarz epoki Euklidesa, zna zapewne pojcie dowodu i nie ma
podstaw, aby odrzuci jego relacj, i Tales dowody przeprowadza.
Talesa mona uzna za tego, ktry czc teori z praktyk zbudowa fundamenty
geometrii jako nauki dedukcyjnej, ktrej ukoronowaniem byy Elementy Euklidesa.

Tales zajmowa si rwnie rozmylaniem nad mikrowiatem. Opisa oddziaywanie

elektryczne naelektryzowanego przez pocieranie bursztynu. Za podstawow
substancj uzna wystpujc w przyrodzie wod. Uwaa, e to ona jest pierwotnym
i kocowym ywioem wiata. Z niej powstay wszystkie inne substancje. Z niej
wywodzi si ycie i ona jest rdem wszelkiego ruchu. Posiada takie cechy, ktre
pozwoliy rozwin si caej przyrodzie. Otacza ze wszystkich stron paski okrg
Ziemi. Tales twierdzi, e sia jest zjednoczona z materi. Uwaa, e podstawow
wasnoci materii jest jej zdolno do poruszania si.
PITAGORAS Z SAMOS (570-496 p.n.e.)
Pozostawi po sobie prd filozoficzno-religijny zwizany ze swoim
imieniem, trwajcy przez dwa wieki. Trudno jest stwierdzi co dokona
sam Pitagoras, a co jego uczniowie, wic raczej naley mwi o
pitagoreizmie. Elementami pitagoreizmu s: muzyka, harmonia i liczba,
rozpatrywane przede wszystkim jako czynniki wychowawcze, suce
zblieniu do boga. Matematyka i mistyka liczb tworzyy w pitagoreizmie
dziwny konglomerat, z krego wyroso cise poznanie matematyczne
pnych pitagorejczykw, cenicych tylko to, co mogo by dowiedzione na drodze
rozumowej. W dziedzinie geometrii opracowali oni teori rwnolegych wraz z
twierdzeniem o sumie ktw trjkta, czworokta i wieloktw foremnych. Badali koo,
wielociany foremne i kul. Odkryli piciokt foremny, wiedzieli, e paszczyzn mona
pokry tylko nastpujcymi wieloktami foremnymi: trjktami rwnobocznymi,
kwadratami albo szecioktami. Udowodnili twierdzenie samego Pitagorasa, ktre gosi: "W
trjkcie prostoktnym, suma kwadratw przyprostoktnych jest rwna kwadratowi
przeciwprostoktnej" Zajmowali si take liczbami doskonaymi, to jest takimi, ktrych
suma dzielnikw od niej mniejszych jest rwna danej liczbie, o ile liczba 1 jest dzielnikiem
tej liczby. Takimi liczbami s np. 6, 28, 496, 8128. Szukali take par liczb zaprzyjanionych,
tj. takich, ktrych suma dzielnikw jednej z nich jest rwna drugiej, np. 220 i 284.
Zajmowali si proporcjami, lecz szczeglnie dla dalszego rozwoju matematyki miao
stwierdzenie istnienia odcinkw niewspmiernych. Odkrycie to ujawnio sprzecznoci w
systemie filozoficznym pitagorejczykw, wedug ktrego "wszystko jest liczb", rozumian
jako liczba naturalna. Uczniowie Pitagorasa odkryli take, e liczba "pierwiastek z 2" jest
niewymierna. Odkrycie to starannie ukrywali przed wspczesnymi. Pitagoras by rwnie
muzykiem, zbudowa jednostrunowy instrument, za pomoc ktrego bada zalenoci
pomidzy dwikami. Od matematykw babiloskich przej wiadomoci o redniej
arytmetycznej, geometrycznej oraz harmonicznej i zastosowa je w muzyce. Pitagorejczycy
szczeglne znaczenie przypisywali liczbom. Ich mottem byo: "Liczba jest istot wszystkich
rzeczy". Od nich pochodzi podzia na liczby parzyste i nieparzyste. W dziedzinie geometrii
pitagorejczycy stworzyli teori rwnolegych wraz z twierdzeniem o sumie ktw trjkta,
czworokta i wielobokw foremnych. W szkole pitagorejskiej narodziy si trzy wielkie
problemy matematyki staroytnej Grecji: podwojenie szecianu, podzia kta na trzy rwne
czci oraz kwadratura koa.

ARYSTOTELES (384-324 p.n.e.)

Arystoteles - czowiek, ktry wytyczy podstawy nauk i
sformuowa zasady logiki. By on twrc filozofii, w ktrej
obserwacja i dowiadczenie maj pierwszestwo przed
abstrakcyjnym myleniem.
Arystoteles urodzi si w 384 roku p.n.e. w Stagira w Grecji,
zmar w wieku 62 lat w roku 322 p.n.e. Nauki pobiera w
Atenach u samego Platona. Pniej by nauczycielem
Aleksandra Wielkiego. Okoo 335 zaoy w Atenach wasn
szko, zwan Liceum.
Jego pragnienie poznanie wiata przypominao nie wygasajc
dz. Przez cae ycie z pasj i energi prowadzi badania
obejmujce ogromny zakres problemw. Jako pierwszy wytyczy wiele podstawowych
dziedzin wiedzy, a w trakcie jego pracy powstay nazwy, ktre pozostaj w uyciu do dzi:
logika, fizyka, nauki polityczne, ekonomia, psychologia, metafizyka, meteorologia, retoryka i
etyka.
Usystematyzowa logik, stwierdzajc, ktre formy wnioskowania s poprawne, a ktre nie.
Innymi sowy ustali, co naprawd z czego wynika, a co robi tylko takie wraenie; nada te
nazwy rnym formom wnioskowania. Przez dwa tysice lat studiowanie logiki miao
oznacza studiowanie logiki Arytotelesa.
W pocztkowym okresie redniowiecza, po upadku cesarstwa rzymskiego, zapomniano o
Arystotelesie, dorobek jego przetrwa jednak w wiecie arabskim. Stamtd powrci do
Europy u schyku redniowiecza, stanowic najwikszy pojedynczy zbir wiedzy dostpny
Europejczykom. Z czasem te jego elementy, z ktrych miay si rozwin odrbne dziedziny,
utraciy sw aktualno, nauka wysza bowiem poza granice bada Arystotelesa, a take poza
jego koncepcje i metody. Niemniej jednak w XIV wieku woski poeta Dante mwi o nim:
"nauczyciel tych, ktrzy wiedz". Stworzona przez niego biologia odgrywaa wan rol a
do XIX wieku, podobnie jak logika. Filozofia oglna, w tym teoria polityczna i moralna oraz
estetyka wywieraj wpyw do dzisiaj.
Podobnie jak Sokrates, u schyku ycia Arystoteles zosta oskarony przez Ateczykw o
bezbono. Aby nie dopuci do kolejnego wystpku przeciwko filozofii i aby unikn
skazania na mier, Arystoteles wyjecha w 323 roku p.n.e. do Chalkis, gdzie zmar rok
pniej.
EUKLIDES (ok. 300 p.n.e.)
Waciwie nic nie wiemy o yciu Euklidesa, z wyjtkiem tego, e podobnie jak Archimedes - y pod koniec okresu hellenistycznego i by o
pokolenie modszy od Arystotelesa. Najprowdopodobniej uczszcza do
zaoonej sto lat wczeniej Akademii Platona, ktra staa si wan szko
wczesnej matematyki. Znaczenie geometrii Euklidesa dla nauki, jaka
rozwina si w kulturze Zachodu jest tak ogromne, e wymyka si
ocenie. Geometria jest ta fundamentem zachodniego budownictwa i
architektury - czego wiadectwem s wszystkie monumentalne budowle,

ktre powstay do chwili obecnej. Geometria Euklidesowa zaczyna zawodzi dopiero wtedy,
gdy mamy doczynienia z ogromnymi odlegociami. Jest to matematyka przestrzeni w
normalnej skali, a jej ograniczenia ujawniy si dopiero w ostatnich dwch stuleciach. Albert
Einstein rozpoczyna swoj popularn ksik Teoria wzgldnoci do omwienia koncepcji
Euklidesa. Gdyby porwna tre Elementw z tym, co wiedzieli w zakresie matematyki
poprzednicy Euklidesa, nie znalelibymy, by moe, w tym dziele nic nowego, tym bardziej
e podobne do Elementw prace istniay wczeniej, cho znamy je tylko z tytuw i nazwisk
autorw. Do Euklidesa miao mona odnie sowa Pascala: "Niech nikt nie twierdzi, e nie
powiedziaem nic nowego; rozmieszczenie treci jest nowe." Bo istotne, to nowe
rozmieszczenie treci olniewa najbardziej wymagajcych uczonych do dnia dzisiejszego. W
dziele swoim urzeczywistni Euklides wzr nauki dedukcyjnej, ktrej twierdzenia, jeli
pomin nieznaczne usterki, wyprowadzane s na drodze czysto logicznej z ukadu okrele,
postulatw i aksjomatw. Najbardziej znanym twierdzeniem, nazwanym twierdzeniem
Euklidesa jest nastpujce: "Pole kwadratu zbudowanego na wysokoci trjkta
prostoktnego poprowadzonej z wierzchoka kta prostego jest rwne polu prostokta o
bokach rwnym odcinkom, na ktre ta wysoko podzielia przeciwprostoktn". O autorze
Elementw wiemy niewiele i nic pewnego. Pisano wiele o jego dzieach, nic o osobie. ycie
jego przypada na panowanie Ptolemeusza I (323-283), a wic na pocztek okresu
hellenistycznego, w ktrym wprawdzie rozszerzyy si wpywy kultury greckiej, ale ona
sama ulega oddziaywaniu mistycznych prdw Wschodu. Patronowanie nauce przez
wadcw w tym okresie, a zwaszcza Ptolemeuszw, ktrzy stworzyli w Aleksandrii
sprzyjajce dla rozwoju nauki warunki, a midzy innymi zaoyli imponujc bibliotek,
doprowadzio do bujnego rozkwitu nauki i powstania zawodowej grupy uczonych. Poczet
wielkich matematykw tej epoki rozpoczyna wanie Euklides. Od Proklosa pochodzi
niezbyt pewna, lecz charakteryzujca wczesn atmosfer informacja, wedug ktrej
Euklides na pytanie Ptolemeusza, czy nie ma prostszej drogi do poznania geometrii ni
elementy, mia dumnie odpowiedzie, e w geometrii nie istnieje osobna droga krlewska.
Wolno rwnie przypuszcza, e Euklides pozostawa pod wpywami filozofii platoskiej,
jak twierdzi Proklos. Przemawia za tym midzy innymi cecha Elementw - skrupulatne, tak
charakterystyczne dla Platona i jego zwolennikw, omijanie wszelkich zagadnie majcych
zwizek z praktyk. W tym samym duchu utrzymana jest informacja Stobajosa: modzieniec
studiujcy geometri pod kierunkiem Euklidesa mia zada mistrzowi pytanie, co daje
studiowanie geometrii. W odpowiedzi mia si Euklides zwrci do swego niewolnika ze
sowami "Daj mu trzy obole, ten czowiek chce osign korzyci z nauki".

ARCHIMEDES (287-212 p.n.e.)

Archimedes urodzi si w Syrakuzach w 287 r.p.n.e. i tam rozwija

dziaalno naukow. Pocztkowe nauki pobiera u swego ojca
astronoma Fidiasza; studiowa rwnie w Aleksandrii, gdzie nawiza
kontakty z uczniami Euklidesa i utrzymywa te z nimi naukow
korespondencj przez cae ycie. Cz jego dzie zachowaa si.
Wiadomo rwnie, e Heraklidos napisa jego biografi, ktra jednak
zagina. Archimedes jest autorem szeregu niezwykle gbokich i
oryginalnych prac z dziedziny matematyki i tym rni si od
Euklidesa, ktry zasyn raczej jako systematyk przed nim stworzonej
wiedzy. Prace Archimedesa dotycz obliczania objtoci pl figur,

ograniczonych krzywymi i objtoci bry, ograniczonych dowolnymi powierzchniami, czym

wsawi si jako prekursor rachunku cakowego, powstaego w dwa tysice lat pniej.
Dowd, e stosunek objtoci kuli do objtoci opisanego na niej walca wyraa si
stosunkiem liczb 2:3, uwaa podobno za najwaniejsze swoje odkrycie i prosi przyjaci o
umieszczenie tego na nagrobku. Uzyska najlepsze z dotychczasowych wyniki zwizane z
tradycyjnym problemem kwadratury koa: rwne polu trjkta prostoktnego o
przyprostoktnych rwnych obwodowi i promieniowi koa pr2. Pole koa ma si do pola
opisanego na nim kwadratu jak 11:14. Stosunek obwodu koa do jego rednicy jest zawarty
midzy liczbami 31/7 i 310/71. Wymienione zagadnienia stanowi tylko drobn cz
twrczoci Archimedesa. Dziea jego s nadzwyczaj trudne; o przystpno nie dba, pisa
stylem oszczdnym, opuszcza atwe w swoim mniemaniu ogniwa, liczy zapewne na
naukow dojrzao czytelnika. Ci, ktrzy jak np.
Plutarch wychwalali jasno wykadu Archimedesa, widocznie adnej jego ksiki nie mieli
w rku, natomiast duej miary matematyk francuski Franciszek Viete przyznawa, e nie
wszystko rozumia.
Mimo to wywar Archimedes ogromny wpyw na rozwj matematyki. Tumaczyli go gorliwie
i komentowali Arabowie, pniej uczeni zachodnioeuropejscy. Na podstawie zachowanych
licznych informacji biograficznych, ktrych ciso jest jednak wtpliwa, mona wyobrazi
sobie pogld o Archimedesie jako o czowieku i uczonym. W ich wietle przypomina on
poniekd przysowiowego "roztargnionego profesora". Legenda gosi, e znalaz sposb
ustalenia zawartoci zota w koronie krla Syrakuz Herona w czasie kpieli, gdy zauway, e
woda zacza wycieka, gdy wszed do wanny. Wwczas nago pobieg do domu z okrzykiem:
eureka - znalazem. Przypisywane mu zdanie: "dajcie mi punkt oparcia, a porusz ziemi" wie si zapewne ze zdarzeniem, gdy na polecenie krla zbudowana zostaa wspaniaa d,
a robotnicy nie mogli jej spuci na wod. Pomg w tym Archimedes i przy pomocy
sporzdzonego systemu blokw jeden czowiek, mianowicie sam krl, upora si z t prac.
Plutarch wysawia Archimedesa za jego udzia w obronie rodzinnych Syrakuz przed
Rzymianami.
Przy pomocy zaprojektowanych przez niego uczonego katapult oblegani razili wrogw
wielkimi gazami i oowiem, a przy pomocy urawi unosili i zatapiali wrogie okrty. Te i
podobne podania zdaj si wiadczy o zerwaniu z platosk tradycj penej izolacji nauki od
praktyki, chocia nie zachowaa si, a moe nie powstaa adna Archimedesowska praca z
zakresu zastosowa matematyki. Zgin w 212
r.p.n.e. z rk rzymskiego odaka po upadku miasta,
w czasie pracy naukowej. Podobno w ostatnich
sowach prosi swego zabjc, by nie niszczy
rysunku, nad ktrym rozmyla. W blisko sto lat
pniej Cyceron odnalaz jego grb, ktry pozna po
wyrytej na nagrobku kuli z opisanym na niej
walcem.
Tabit Ibn Qurra (ok. 826-901)
Tysic sto lat temu zmar w Bagdadzie
wszechstronny uczony islamu, Tabit Ibn Qurra.
Pozostawi blisko 100 (cho nie wszystkie si

zachoway) traktatw naukowych, z ktrych za najwaniejsze uwaa si prace powicone

matematyce i astronomii.
Dokadna data urodzin Tabita Ibn Qurry (Thabit ibn Qurra) nie jest znana; mieci si w
przedziale lat 824-836. Wiadomo natomiast, e Tabit pochodzi z Harranu w Grnej
Mezopotamii (obecnie Turcja), gdzie podobno w modoci para si wymian pienidzy.
Miasto to byo orodkiem kultu astralnego: czonkowie tamtejszej sekty sabijczykw
utrzymywali, e jako pierwsi uprawiali ziemi, budowali miasta i... rozwinli nauk. Dzieje
Harranu tak si potoczyy, e jego mieszkacy przyswoili sobie jzyk grecki w epoce
hellenistycznej, a po podboju przez Arabw - arabski, zachowujc jednak ojczysty aramejski
wraz z religi przodkw.
Niemniej wolnomylicielskie pogldy Tabita sprawiy, e popad w konflikt z sabijczykami i
opuci Harran. Wdrujc spotka na swej drodze matematyka Muhammada Ibn Mus Ibn
Shakira (jednego ze synnych trzech braci Banu Musa), na ktrym gbia wiedzy
matematycznej i filozoficznej Ibn Qurry, jak rwnie jego biego w jzykach wywary
olbrzymie wraenie. Muhhamad zaprosi go do Bagdadu, gdzie pod rzdami dynastii
Abbasydw rozkwitaa nauka. Najwybitniejszym jej patronem by kalif Al-Mamun, ktry
zaoy Dom Mdroci (Bayt al-hikma) - swego rodzaju akademi naukow, nie tylko
przekadajc dziea uczonych greckich na arabski, ale take je komentujc i prowadzc
wasne badania naukowe, w tym obserwacje astronomiczne. W Domu Mdroci, pod okiem
braci Banu Musa, rozwina si kariera Tabita (bracia pacili grupie tumaczy okoo 500
dinarw miesicznie).
W Tarich al-hukama (Historia mdrcw) Al-Kiftiego (zm. 1227) odnajdujemy spis 94 dzie
Tabita. Do dzi zachoway si 44 traktaty (lub ich fragmenty) powicone matematyce,
astronomii, mechanice, fizyce, geografii, teorii muzyki i filozofii oraz 17 traktatw
dotyczcych medycyny i weterynarii. Ibn Qurra przeoy z greckiego tak wane prace, jak O
kuli i walcu Archimedesa, Elementy nauki o stokach Apolloniosa z Perge czy
Wprowadzenie do arytmetyki Nikomachosa; opracowa przekady Almagestu Ptolemeusza i
Elementw Euklidesa. Niektre z dzie greckich uczonych znamy tylko dziki tumaczeniom
Tabita.
Wasne prace, komentarze i przekady skadaj si na osignicia Tabita w teorii liczb
(rozwinicie teorii liczb zaprzyjanionych), trygonometrii sferycznej (sformuowania
rwnowane odkrytym pniej twierdzeniom sinusw i kosinusw), krzywych stokowych
oraz... elementach rachunku cakowego. W astronomii odnotowa warto prace O roku
sonecznym oraz O ruchu smej sfery. W tej ostatniej - ktra z kolei zachowaa si tylko
dziki redniowiecznym tumaczeniom na acin - Tabit prbowa poda now teori precesji,
rn od znanej z Almagestu. W ogle astronomiczne dziea Ibn Qurry stawiaj go na pozycji
reformatora nie tylko astronomii, ale i kosmologii Ptolemeusza.
W ostatnim okresie swego ycia Tabit Ibn Qurra by astrologiem kalifa al-Mu'tadida. Napisa
wwczas rozpraw O naturze i wpywach gwiazd. Zmar 18 lutego 901 r. w Bagdadzie. W
historii matematyki zapisali si jeszcze: jego syn Sinan Ibn Tabit oraz wnuk Ibrahim Ibn
Sinan Ibn Tabit, cho nie ciesz si saw ojca i dziadka.
LEONARDO FIBONACCI (1170 - 1240)

Bez wikszej przesady mona powiedzie, e europejska matematyka po wielu

wiekach upienia zacza si odradza na przeomie XII i XIII wieku i to za
spraw jednego czowieka. By nim Pizaczyk - LEONARDO FIBONACCI
(1170-1240). To sympatycznie brzmice nazwisko kryje w sobie aciskie
filius Bonacci, czyli syn Bonacciego; z kolei Bonaccio monaby (z grubsza)
tumaczy jako: poczciwiec. Wspominamy o ojcu, bo prawdopodobnie jemu
zawdziczamy porednio sukcesy syna. Bonaccio, pizaski kupiec, by szefem
woskiej kolonii w pnocno-afrykaskim porcie Bouia (dzi algierska
Beaja). Tam Leonardo pobiera pierwsze lekcje matematyki u arabskiego
nauczyciela. Widocznie dobrze si sprawowa bo dalsze studia zawiody go w rozliczne
miejsca. Byy to Egipt, Syria, Prowansja, Grecja i Sycylia - niele jak na 12-wiecznego
studenta. Po powrocie do Pizy, w 1202 roku, Leonardo napisa swoje gone dzieo Liber
Abaci (Ksiga Rachunkw), w ktrej pojawiaj si, i to w pierwszym rozdziale, arabskie a
raczej hinduskie cyfry. Warto tu wspomnie, e ten dla nas tak dzisiaj naturalny system,
wdrowa do Europy za porednictwem Arabw dobre par setek lat. To warto zobaczy jak hinduskie znaczki, za porednictwem przedsibiorczych Arabw, docieray do Europy.
Nota bene: synny wynalazek hinduski - zero, pojawio si okoo IV-V wieku po Chrystusie,
pocztkowo w formie kropki. Wraz z jego pojawieniem rozpocz si dziesitny system
pozycyjny.

MIKOAJ KOPERNIK (1473 - 1543)

Genialny Polak urodzi si w Toruniu w 1473 roku. Mikoaj by
najmodszy wrd rodzestwa. Po mierci ojca modym Kopernikiem
zaopiekowa si jego wuj ukasz Watzenrode, od 1489 r. biskup
warmiski. Edukacj rozpocz Kopernik w Toruniu, kontynuowa za w
Chemnie. W 1491 roku zapisuje si do Akademii Krakowskiej. Tutaj
studiuje przez trzy lata nauki humanistyczne i przyrodnicze, bdc
uczniem Wojciecha z Brudzewa. W 1494 roku Kopernik wstpuje do
stanu duchownego i w dw a lata pniej udaje si do Woch. W Bolonii rozpoczyna studia
prawnicze, nie zaniedbujc take matematycznych. W midzyczasie uzyskuje godno
kanonika we Fromborku, zapewniajc sobie materialn niezaleno. W cigu studiw we
Woszech uzyskuje w Ferrar ze doktorat prawa i koczy medycyn. Wreszcie w roku 1503
powraca do kraju i osiada na stae we Fromborku. Znane s szeroko osignicia Kopernikaastronoma. One zapewniy mu przede wszystkim niemierteln saw. Ale znamy take
Kopernika-matematyka, inyniera, lekarza. Interesujcy nas Kopernik-matematyk napisa
wszake tylko jedn prac czysto matematyczn - "Trygonometri", ale rozwaania
dotyczce innych dziedzin matematyki - geometrii, algebry, zamieci w swych gwnych
pracach astronomicznych, w ktrych wyniki obu tych gazi wiedzy wzajemnie si
przeplataj i uzupeniaj. Kopernik by czowiekiem wszechstronnym i pozostawi po sobie
wiele dzie w rnych dziedzinach. Jednym z pierwszych jego dzie bya opracowana na
zlecenie krla w 1256 roku "Rozprawa o urzdzeniu monety", dajca konkretne propozycje
poprawy sytuacji monetarnej w kraju. Dobrze znana jest jego dziaalno we Fromborku
jako lekarza i jednego z gospodarzy miasta. Jemu przypisuje si zaprojektowanie i zaoenie
wodocigw w miecie. Heliocentryczna teoria ruchu planet, bdca zasadniczym dzieem
ycia Kopernika, wolno zyskiwaa rozgos, ale bya znana ju za ycia uczonego. W kocu
zainteresowanie ni byo tak wielkie, e w roku 1536 kardyna M. Schonberg pisa do
Kopernika: "Dla tego, mu gboko uczony, jeeli Ci nie bd natrtnym, prosz Ci i
bagam jak najusilniej, aeby cae to swoje odkrycie mionikom nauki zakomunikowa"...

W kocu z polecenia uczonych niemieckich przyby w 1538 roku do Fromborka Jerzy Retyk
- profesor matematyki. Przyjty serdecznie przez Kopernika, zaj si streszczeniem i
wydaniem jego dziea. Wkrtce po powrocie Retyka do Wittenbergi ukazaa si dru kiem
tre trzech pierwszych ksig Kopernika, opatrzona tytuem "Narratio de libris revolutionum
Copernici" (w Gdasku 1540 r.) Drugie jej wydanie wyszo nie bawem w Nazylei. W dwa
lata potem w Wittenberdze ukazaa si "Trygonometria" Kopernika. Wreszcie w 1543 roku
ju u schyku ycia Kopernika, wyszo w wiat gwne dzieo, znamionujce pocztek nowej
epoki: "De revolutionibus orbium coelestium" ("O obrotach sfer niebieskich").
"Trygonometria" zawarta jest w ksidze I dziea, w rozdziaach XII, XIII i X IV. Rozdzia
XII traktuje o ciciwach koa, rozdzia XIII - o bokach i ktach trjktw paskich, rozdzia
XIV - o trjktach sferycznych. Grupujc gwn tre matematyczn dziea, rozdziay
powysze nie s przecie jedynymi, ktre j zawieraj. Tak np. rozdzia IV ksigi III zawiera
dowd twierdzenia: "Jeeli po wewntrznej stronie danego koa toczy si bez polizgu, koo
o rednicy r wnej promieniowi danego koa, to kady punkt na obwodzie koa mniejszego
zakrela lini prost - jedn ze rednic koa wikszego"... Kopernik nie by matematykiem w
dzisiejszym rozumieniu tego sowa. Traktowa matematyk raczej jako narzdzie w swych
wysikach przebudowy wyobrae o Wszechwiecie. Niemniej na marginesie tych wysikw
pozostawi z tej dziedziny prace, ktre maj dla kadego matematyka niezapomnian,
historyczn warto.

Francois Viete (1540 - 1603)

Francois Viete urodzi si w 1540 roku w Fontenayle-Comte, prowincji Poitou. Po ukoczeniu prawa
pocztkowo by adwokatem w swoim rodzinnym
miecie. Po wstpieniu na tron Henryka IV zostaje w
1589 roku radc Parlamentu w Tours, a pniej
pierwszym radc krlewskim.
Zainteresowawszy si astronomi, Viete zmuszony
by zaj si trygonometri i algebr. Wprawdzie do
czasw Viete'a w dziedzinie algebry nastpi ju
pewien rozwj symboliki oraz znane byy
rozwizania rwna trzeciego i czwartego stopnia
przez pierwiastkowanie, lecz dopiero on swoimi
pracami da podstawy oglnej nauce o rwnaniach
algebraicznych, zyskujc tym miano ojca
wspczesnej algebry.
Jako pierwszy wprowadzi literowe oznaczenia nie
tylko dla wielkoci niewiadomych (co niekiedy stosowano wczeniej), ale i dla wielkoci
danych, to jest dla wspczynnikw. W ten sposb dopiero dziki niemu otworzya si
moliwo wyraania wasnoci rwna i ich pierwiastkw oglnymi wzorami. Viete poda
oglne metody rozwizywania rwna drugiego, trzeciego i czwartego stopnia, ujednolicajc
tym samym metody podane wczeniej przez Ferro i Ferrariego, oraz wprowadzi znane
kademu uczniowi wzory na sum i iloczyn pierwiastkw rwnania kwadratowego (wzory
Viete'a). Francois Viete by rwnie twrc zasady dwoistoci.
Wszystkie swoje osignicia Viete zawar w napisanej w 1591 roku pracy "Isagoge in artem
analiticam". Drugie jego dzieo "Effecitionum geometricarum canonica recensio" jest
natomiast podstaw dziedziny matematyki, zwanej dzi geometri analityczn.
Viete wydawa na swj koszt bardzo wiele prac wiadczcych o jego wielostronnych

zainteresowaniach i rozsya je do uczelni prawie wszystkich krajw europejskich. Prace te

jednak pisane byy bardzo trudnym jzykiem i dlatego nie rozpowszechniy si w takim
stopniu, jak na to zasugiway.
W przeszo czterdzieci lat po mierci Francois Viete'a dziea jego zostay wydane pod
wsplnym tytuem "Opera Mathematica".

Henry Briggs(1561-1630)
Czowiek, ktry spopularyzowa logarytmy
W lutym 2001 r. mija 440 lat od narodzin angielskiego uczonego, ktrego talent
matematyczny oraz zainteresowania astronomiczne, geograficzne i kartograficzne sprawiy,
e sta si "drugim ojcem" logarytmw.
Henry Briggs, bo o nim mowa, urodzi si w lutym 1561 r. w Worley Wood w angielskim
hrabstwie Yorku. Dokadna data jego przyjcia na wiat nie jest znana, wiadomo tylko, e
zosta ochrzczony 23 lutego. Od 1577 r. studiowa w St John's College w Cambridge, gdzie
zosta bakaarzem (1581), magistrem (1585) i wreszcie czonkiem tego kolegium (1588 lub
1589). Wykada na uniwersytecie matematyk, ale take medycyn.
W 1596 r. Briggs zosta pierwszym profesorem geometrii w dopiero co powstaym w
Londynie Gresham College. Dziki zachowanej korespondencji z Jamesem Ussherem
(listown przyja utrzymywa z nim pniej take Jan Heweliusz), ktry by wwczas
profesorem Trinity College w Dublinie, wiemy, e Briggs interesowa si na przeomie XVI i
XVII w. problematyk zamie.
Astronomia w tamtych czasach wymagaa mudnych oblicze na papierze. Briggs podj trud
opublikowania dwch dzieek, uatwiajcych rachunki: w 1602. r. wyda Tablic, dziki
ktrej mona znale wysoko bieguna, majc deklinacj magnetyczn, w 1610 r. za Tablice dla doskonalszej nawigacji. (Zamienia w tamtych czasach czono z zagadnieniem
wyznaczania dugoci geograficznej, tej wsprzdnej, ktra, zwaszcza na morzu, sprawiaa
najwicej kopotw).
W 1614 r. (po acinie) ukazaa si praca Szkota Johna Nepera (Napiera) (1550-1617) Mirifici
logarithmorum canonis descriptio (Opis przedziwnej tablicy logarytmw). 10 marca 1615 r. w
licie do Usshera Briggs pisa: "Napper, lord Markinston, stworzy dzieo o nowych i godnych
podziwu logarytmach. Mam nadziej spotka go podczas najbliszego lata, jeli Bg pozwoli,
gdy nigdy dotd nie widziaem ksigi, ktra sprawiaby mi wiksz przyjemno i tak
pobudzia moj ciekawo". Briggs nie pozosta jednak bezkrytyczny wobec swej fascynacji.
Logarytmy Nepera z 1614 r. nie we wszystkim przypominaj znane nam ze szkoy logarytmy
dziesitne. Za proces ostatecznego przepoczwarzenia si logarytmw odpowiedzialno w
duej mierze ponosi Briggs. Niewykluczone, e decydujce znaczenie miao spotkanie obu
uczonych mw latem 1615 r. w Edynburgu. W wyniku wymiany listw i rozmw podczas
spotkania zapada decyzja, e podstaw logarytmw Napiera bdzie 10 i e zerow warto
logarytm taki osiga dla jednoci (log 1 = 0). Biorc pod uwag te zaoenia, Briggs zacz
konstruowa tablice logarytmiczne. Jego pierwsza praca o logarytmach dziesitnych Logarithmorum chilias prima (Pierwszy tysic logarytmw) - ujrzaa wiato dzienne w 1617
r. W 1624 r. ukaza si jego traktat matematyczny Arithmetica logarithmica (Arytmetyka
logarytmiczna), ktry podawa logarytmy liczb naturalnych od 1 do 20 000 i od 90 000 do

100 000 z dokadnoci do 14 miejsc po przecinku. W dziele tym Briggs zaproponowa

rwnie, e brakujce logarytmy moe obliczy zesp, ktremu ofiarowa pomoc w postaci
specjalnie przygotowanych kartek. Kompletne tablice, z zapenion dziur midzy 20 000 a
90 000, zostay opublikowane w 1628 r. w Goudzie (Holandia) przez Adriaena Vlacqa (16001667).
Wczeniej jednak Briggs spotka si po raz drugi z Neperem w 1616 r. i planowa kolejn
wizyt w Edynburgu na rok nastpny, lecz w kwietniu 1617 r. wynalazca logarytmw zmar.
W 1619 r. Briggs uzyska katedr geometrii na Uniwersytecie w Oksfordzie, stajc si take
czonkiem Merton College. W 1620 r. wyda pierwsze sze ksig Elementw Euklidesa.
Kolejn jego publikacj by A Treatise of the Northwest Passage to the South Sea, Through
the Continent of Wirginia and by Fretum Hudson (Traktat o Przejciu Pnocno-Zachodnim
do Morza Poudniowego, przez kontynent Wirginii i odnog morsk Hudsona), wydany w
1622 r. Na usprawiedliwienie Briggsa mona poda, e: po pierwsze, by czonkiem
towarzystwa handlujcego z Wirgini; po drugie, i w tym wypadku wykaza si
byskotliwoci swego umysu, gdy o istnieniu takiego przejcia wywnioskowa na
podstawie danych o przypywach i prdach, a z informacji o rzekach Wirginii i okolic Zatoki
Hudsona wydedukowa obecno rdkontynentalnego pasma grskiego. (Pamitajmy, e
pierwsz sta osad na kontynencie pnocnoamerykaskim Anglicy zaoyli w 1607 r. na
wyspie Jamestown w Wirginii, a w 1620 r. do Nowej Anglii dotarli pierwsi kolonici na
statku Mayflower).
Briggs zmar 26 stycznia 1630 r. w Oksfordzie, cieszc si saw dobrego geometry. Gdy w
1662 r. John Barrow, nauczyciel Izaaka Newtona, dawa wykad inauguracyjny w Gresham
College, obejmujc stanowiska profesora geometrii, przypomnia Briggsa, "czowieka, ktry
sprawi, e logarytmy stay si nieodzownym narzdziem wszystkich uczonych".
Warto rwnie wspomnie na marginesie, e gorcym ordownikiem logarytmw by w
owym czasie na ziemiach polskich Piotr Krger (Crger) z Gdaska, nauczyciel Jana
Heweliusza. W 1634 r. wyda on w Gdasku (i jednoczenie w Amsterdamie) Praxis
trigonometriae logarithmicae cum logarithmorum tabulis..., gdzie w przedmowie opisa
odkrycie logarytmw i prace Nepera, Briggsa i Vlacqa, a dzieko zawierao tablice
logarytmiczne liczb od 1 do 10 000 oraz logarytmy funkcji trygonometrycznych sinus i
tangens.
Strona rozpoczynajca rozdzia 1 Trigonometria Britannica
(Londyn 1633). W dziele tym ukazay si po raz pierwszy w
Anglii pene tablice logarytmiczne Vlacqa. Cho druk
nastpi 3 lata po mierci Briggsa, na jego prob wydanie
nadzorowa Henry Gellibrand, profesor astronomii w
Gresham College, zainteresowany zastosowaniami
logarytmw w geometrii paskiej i sferycznej.

GALILEUSZ (1562-1642)
GALILEUSZ, bardziej ni ktokolwiek inny, zasuguje na miano ojca
nowoczesnej nauki. Przyczyn jego gonego konfliktu z Kocioem
katolickim byty podstawowe zasady filozofii, ktr gosi. Galileusz
pierwszy twierdzi bowiem, e mona mie nadziej, i czowiek
zrozumie, jak funkcjonuje wszechwiat i, co wicej, ze dokona tego dziki
obserwacjom rzeczywistego wiata. Galileusz bardzo szybko sta si
zwolennikiem teorii Kopernika (przypisujcej planetom ruch wok
Soca), lecz zacz popiera j publicznie dopiero wtedy, gdy obserwacje
dostarczyy mu argumentw na jej poparcie. Pisa o teorii Kopernika po wosku (a nie po
acinie, ktra bya oficjalnym jzykiem akademickim) i wkrtce zyska szerokie poparcie
rodowisk pozauczelnianych. Wywoao to gniew profesorw wyznajcych
Arystotelesowskie pogldy, ktrzy zjednoczywszy si przeciw wsplnemu przeciwnikowi,
starali si nakoni Koci do potpienia idei Kopernika. Galileusz, zmartwiony tym
obrotem spraw, uda si do Rzymu na rozmowy z autorytetami kocielnymi. Twierdzi, e w
Biblii nie naley szuka adnych twierdze i sdw dotyczcych tematw naukowych i e,
zgodnie z przyjt powszechnie dyrektyw metodologiczn, jeli tekst Biblii stoi w
sprzecznoci ze zdrowym rozsdkiem to naley go interpretowa jako alegori. Koci
jednak obawia si skandalu, ktry mg osabi jego pozycj w walce z reformacj, i
dlatego postanowi uciec si do represji. W 1616 roku kopernikanizm zosta uznany za
"faszywy i bdny", Galileuszowi za nakazano nigdy wicej "nie broni i nie
podtrzymywa" tej doktryny. Galileusz pogodzi si z wyrokiem. W 1623 roku stary
przyjaciel Galileusza zosta wybrany papieem. Galileusz natychmiast rozpocz starania o
odwoanie dekretu z 1616 roku. Nie udao mu si tego osign, lecz otrzyma zgod na
napisanie ksiki prezentujcej teorie Arystotelesa i Kopernika, jednak pod dwoma
warunkami. Po pierwsze, mia zachowa pen bezstronno, czyli nie opowiada si po
niczyjej stronie. Po drugie, mia zakoczy ksik konkluzj, e czowiek nigdy nie
posidzie wiedzy o tym, jak funkcjonuje wszechwiat, poniewa Bg moe wywoa te same
efekty wieloma sposobami niewyobraalnymi dla czowieka, ktremu nie wolno w adnym
stopniu ogranicza Boej wszechwadzy. Ksika Dialog o dwu najwaniejszych systemach
wiata: ptomeleuszowym i kopernikowym zostaa ukoczona i opublikowana w 1632 roku,
zyskujc pen aprobat cenzury; uznano j natychmiast za arcydzieo literackie i
filozoficzne. Papie rycho jednak zda sobie spraw, i ludzie znajduj w niej
przekonywujce argumenty na korzy teorii Kopernika, i poaowa tego, e wyrazi zgod
na opublikowanie dziea. Chocia ksika uzyskaa aprobat cenzury, papie uzna, e
Galileusz naruszy dekret z 1616 roku. Galileusz zosta postawiony przed trybunaem
inkwizycji i skazany na doywotni areszt domowy. Nakazano mu rwnie publicznie potpi
kopernikanizm. Po raz drugi Galileusz podporzdkowa si wyrokowi. Pozosta wiernym
katolikiem, lecz jego wiara w niezaleno nauki nie zostaa zamana. Cztery lata przed
mierci Galileusza, ktry nadal przebywa w areszcie domowym, rkopis jego kolejnej
ksiki przemycono do wydawcy w Holandii. Wanie ta praca, znana jako Dialogi i
dowodzenia matematyczne, okazaa si najwaniejszym wkadem Galileusza w rozwj
nauki, cenniejszym ni poparcie teorii Kopernika - od niej zacza si fizyka nowoczesna.

KARTEZJUSZ (1596 - 1650)

Sawny uczny francuski Rene Descartes, ktrego w Polsce nazywamy
zwykle Kartezjuszem, znany jest powszechnie ze wzgldu na sw synn

maksym: Myl, wic jestem (Cogito, ergo sum). Interesowa si on filozofi , fizyk i
matematyk. Poczy geometri z algebr, wprowadzajc osie wsprzdnych i dziki nim
liczbowy opis figur geometrycznych. Dlatego paszczyzn z ukadem wsprzdnych
nazywamy paszczyzn kartezjask. Kartezjusz uwielbia dugie poranne wylegiwanie si w
ku. Tak spdza poranki ju w szkole w La Fleche, gdzie dziki rektorowi, ktry by
dalekim krewnym jego matki, pozwolono chopcu spa nie we wsplnej sypialni z innymi
uczniami, lecz w oddzielnym pokoju i lee rano tak dugo, jak mu si podobao. Zwykle
rozmyla w ku do jedynastej lub duej. Nie zmieni tego zwyczaju nawet wwczas, gdy
suy w wojsku. Twierdzi zawsze, e wanie wylegujc si dugo, doszed do
najwikszych odkry. Wstpiwszy do armii, przyszy uczony jako onierz stacjonowa w
wielu miastach rodkowej Europy. Wkrtce jednak zrezygnowa z kariery wojskowej,
wystpi z armii i uda si w podr po Italii. Odwiedzi Wenecj, Rzym, Florencj i inne
miasta. Wkrtce, skarc si na zy klimat w Rzymie (we dnie palcy ar, a wieczorem
niezdrowa wilgo i chd) oraz grasujcych tam bandytw, z ktrymi nie moga sobie
poradzi stra miejska, uda si do Francji i osiad na pewien czas w Paryu. Mody Rene
prowadzi w Paryu wiatowe z ycie wedug wczsnych obyczajw. Modnie si ubiera,
gra w karty, nie stroni od zabaw i widowisk. Jako szlachcic nie mg unika pojedynkw, a
sztuk pojedynkowania zna tak dobrze, e napisa na jej temat specjalny traktat. By on
zreszt jedyn prac Kartezjusza, ktrej po jego mierci nie wczono do Indeksu ksig
zakazanych! Kartezjusz obraca si jenak take w krgach intelektualnych Parya. Zawar
znajomo z uczonym zakonnikiem Marinem Mersenn'em, z ktrym podczas pniejszego
pobytu w Holandii wymieni setki listw na tematy naukowe. Spotyka si z innymi
uczonymi i bra udzia w dysputach. Wkrtce dojrzaa w nim decyzja wyoenia swych
dotychczasowych docieka w ksikowym traktacie. Jednake Pary, bardzo uwanie i ostro
kontrolowany przez wieck i duchow cenzur, nie wyda mu si odpowiednim miejscem
do napisania i publikacji dziea. Wtedy wanie postanowi uda si do Holandii, ktr
odwiedzi ju wczeniej jako onierz. W Holandii znalaz Kartezjusz wielu innych
uczonych przyjaci i prowadzi bardzo pracowite ycie. Poza rozmylaniami porannymi
czas zajmoway mu liczne dowiadczenia fizyczne i anatomiczne. Czsto spdza czas w
rzeni, gdzie obserwowa zjawiska fizjologiczne towarzyszce mierci zwierzt; od rybakw
uzyskiwa ryby do swych dowiadcze anatomicznych, spacerowa te czsto po sadach
obserwujc roliny. Bardzo rzadko mona go byo natomiast zobaczy z ksik w rku,
poniewa czyta bardzo mao, i to pobienie. W Holandii powstay i zostay wydane wielkie
filozoficzne, matematyczne i fizyczne dziea Kartezjusza. Pewnego razu, gdy Kartezjusz
podrowa z Holandii do Francji, mia przeby cz drogi na niewielkim statku.
Marynarze rozmawiali ze sob gono po holendersku, nie podejrzewajc, e ich francuski
pasaer, ktry przebywa ju jaki czas w Holandii, dobrze zna ten jzyk. Przysuchujc si
rozmowie, Kartezjusz z przeraeniem zrozumia, e zaoga statku to piraci, ktrzy umawiaj
si, aby go zabi i obrabowa. Nie tracc przytomnoci umysu, uderzy na zaskoczonych
opryszkw, zmuszajc ich do wysadzenia pasaerw na ld. ycie Kartezjusza ulego
brutalnej przemianie, kiedy w roku 1649 zosta zaproszony do Sztokholmu przez krlow
Krystyn, by j ksztaci w geometrii. Krlowa bya niestety osob tak zajt, e dla swego
nauczyciela miaa czas jedynie o pitej rano. Wstawanie o tak wczesnej godzinie i
wdrowanie w mrone i ciemne noce do krlewskiego paacu stanowio szok dla organizmu
filozofa, ktry szybko przezibi si i po krtkiej chorobie zmar 1 lutego 1650 roku.

Pierre de Fermat (1601-1665).

Chocia Fermat ukoczy prawo i w wieku 30 lat
zosta referendarzem w Tuluzie, by w 1648 r. obj
stanowisko radcy krlewskiego w parlamencie tego
miasta, jest uwaany przez wielu historykw nauki za
najpodniejszego matematyka XVII w. (wieku, w
ktrym tworzyli Kartezjusz, Leibniz, Newton i
Pascal!), a u niektrych zyska sobie miano ksicia
amatorw (na ksicia matematykw wybrano yjcego
150 lat pniej Gaussa). Co ciekawe, Fermat nie
publikowa swoich prac, jego osignicia znamy
jedynie z listw wysyanych do przyjaci, notatek na
marginesach ksiek i wyzwa stawianych innym
matematykom (mieli znale dowody twierdze, ktre
wczeniej odkry).
Fermat korespondowa z Blaise Pascalem (1623-1662)
na temat rachunku prawdopodobiestwa, dyskutujc z
nim podstawowy dziedziny. Niezalenie od
Kartezjusza (Ren Descartes; 1596-1650) opracowa
podstawy geometrii analitycznej i rozszerzy jej badania na przypadek trjwymiarowy. w
francuski prawnik z Tuluzy jest rwnie twrc zasady Fermata w optyce. Niemniej Fermat
zajmowa si przede wszystkim teori liczb. Znanych jest wiele jego wynikw z tej dziedziny,
lecz, jako e nie przedstawia dowodw, inni matematycy musieli ich szuka i nie we
wszystkich przypadkach je znaleziono. Bodaj najsynniejsze z nich - wielkie twierdzenie
Fermata - zostao zapisane na marginesie Arithmetiki Diofantosa, ktr mia w swej
bibliotece. Twierdzenie to ma elementarn, zrozumia dla kadego posta:
Rwnanie xn + yn = zn, gdzie n jest liczb naturaln wiksza ni 2, nie ma rozwiza w
liczbach naturalnych x, y i z.
Okoo 1637 r. Fermat napisa wasnorcznie na marginesie dziea Diofantosa: "Odkryem
prawdziwie cudowny dowd tego faktu, jednake ten margines jest zbyt wski, by go
zmieci". Odtd pokolenia matematykw (jak rwnie wszelkiej maci szalecw, co
znalazo swj wyraz np. w Szatanie z sidmej klasy Kornela Makuszyskiego) prboway
przeprowadzi dowd tego twierdzenia. Do lat siedemdziesitych XX w. udao si je dowie
dla liczb n mniejszych ni 125 000. Dopiero prace Andrew J. Wilesa z Princeton,
przedstawione najpierw w 1993 r. w Cambridge, w Anglii, a pniej poprawione i
opublikowane ostatecznie w 1995 r. w "Annals of Mathematics", podaj kompletny dowd
wielkiego twierdzenia Fermata. Artykuy z "Annals..." na ponad 100 stronach.
Dzieje ycia Fermata i poszukiwa dowodu jego Wielkiego Twierdzenia zostay wielokrotnie
opisane, take na stronicach ksiek popularnonaukowych. Dwie ostatnie, jakie ukazay si w
jzyku polskim, to: Wielkie twierdzenie Fermata Amira D. Aczela oraz Tajemnica Fermata
Simona Singha. ywot Cayleya nigdy i w adnym jzyku nie wzbudzi podobnego
zainteresowania.
BLAISE PASCAL (1623-1662 r.)

Francuski filozof, matematyk, fizyk i publicysta, uwaany powszechnie za

nastpce Kartezjusza (R. Descartes).Rozbudowa zasady logiki i
metodologii. Za wzr wiedzy uwaa geometri, sdzi jednak, e nie
pozwala ona pozna nieskoczonoci i nie pomaga w rozwizywaniu
zagadnie etycznych i religijnych. Zasady geometrii uatwiaj poznanie
faktw, ale nie przynosz ich zrozumienia. Bez zrozumienia trudno mwi
o poznaniu. Pascal skonstruowa arytmometr (1642), sformuowa prawa
podzielnoci liczb cakowitych oparte na sumowaniu cyfr, opracowa
metod wyznaczania wspczynnikw dwumianu dowolnego stopnia
(trjkat Pascala), wprowadzi metod indukcji matematycznej, zajmowa
si przekrojami stokowych (traktat na ten temat 1639), kombinatoryk i podstawami
rachunku prawdopodobienstwa, by prekursorem cakowych metod obliczania pl, objtosci
itp., bada zjawiska hydrostatyczne, w 1653 sformuowa jedno z podstawowych praw
hydrostatyki (Pascala prawo).
Baej Pascal jest rwnie autorem pierwszego pomysu maszyny, ktra przez odpowiedni
ilo obrotw korby notuje liczby, sumuje, odejmuje, mnoy i dzieli. Zamiar skonstruowania
takiego instrumentu powzio jako chopiec pitnastoletni i pracowa nad nim wytrwale
dugich lat dziesi. Zbudowa kolejno wicej ni pidziesit rnych modeli, w ktrych
zawar tyle rozmaitych pomysw mechanicznych, i nastpcy czerpali z tego dorobku
poniechanych idei jak ze skarbca. Wszystkie te prby nie zadawalay genialnego
modzieca. Wreszcie w roku 1646 osign taki stopie udoskonalenia, e uzna instrument
swj za godny publicznego pokazu i dalszego reprodukowania. Cztery egzemplarze
zachoway si do chwili obecnej. Bya to maszyna przystosowana specjalnie do zliczania
podatkw, ktrych poborca na miasto Rouen by ojciec Baeja.

Euler Leonhard (1707-1783)

Euler Leonhard - ur.1707, zm. 1783, by
szwajcarskim matematykiem, fizykiem i
astronomem, jednym z twrcw nowoczesnej
matematyki. Prace Eulera dotyczyy niemal
wszystkich znanych wwczas dziedzin
matematyki, ale szczeglnie przyczyniy si do
rozwoju analizy matematycznej. Studiowa
matematyk, nastpnie teologi, jzyk
hebrajski, grek i medycyn. Na zaproszenie
Katarzyny I wyjecha do Petersburga, gdzie w
latach 1730-33 by profesorem fizyki, a
nastpnie wykada matematyk w tamtejszej
Akademii Nauk.
Od 1741 roku by profesorem AN w Berlinie.
W 1766 wrci do Petersburga, z ktrego ju
nie wyjecha do koca ycia. Gdy Euler pod
koniec ycia straci wzrok, swe prace musia
dyktowa. Opublikowa ok. 900 prac

naukowych, m.in. z dziedziny mechaniki nieba, optyki, akustyki, batalistyki oraz matematyki
(ok. 500 prac). Euler sformuowa wiele twierdze, definicji i oznacze wspczesnej
matematyki. Wprowadzi te do analizy matematycznej funkcje zespolone zmiennej
zespolonej i poda zwizek midzy funkcjami trygonometrycznymi i funkcj wykadnicz.
Euler opracowa te oglne wasnoci funkcji logarytmicznej, ugruntowa teorie rwna
rniczkowych zwyczajnych, ktra staa si zreszt samodzielnym dziaem matematyki, i
zapocztkowa teorie rwna rniczkowych czstkowych. Stworzy podstawy teorii funkcji
specjalnych, zapocztkowa analityczn teorie liczb.
Euler jest take wsptwrc topologii, czym zasuy si rozwizujc tzw. problem mostw
krlewieckich. Rozwaa przy tym oglniejszy problem, starajc si ustali warunki, ktre
musz by spenione, aby dany graf zamknity, mona byo opisa lini cig w taki sposb,
aby kada krawd tego grafu bya obwiedziona tylko raz. Wykaza e jest to moliwe wtedy
i tylko wtedy, gdy w kadym punkcie wzowym tego grafu spotyka si parzysta liczba jego
krawdzi.
Euler opracowa te wiele cennych rozwiza technicznych, m.in. podstawy konstrukcji
achromatycznych przyrzdw optycznych, teorii dziaania turbin i teorii yroskopu. Jego
liczne podrczniki i traktaty zostay napisane jasno i przystpnie, co przyczynio si do
szybkiej ich popularyzacji.
Prosta Eulera
W kadym trjkcie rodek cikoci S1, punkt przecicia si symetralnych bokw S2 i punkt
przecicia wysokoci S3 le na jednej prostej, ktr nazywamy prost Eulera i |S1
S3|=2|S1S2|.
CARL GAUSS (1777-1855)
Carl Friedrich Gauss, ktremu nadano ten wzniosy przydomek,
urodzi si w 1777 roku w bardzo biednej rodzinie w Brunszwiku
(Braunschweig). Jego dziad by ubogim wieniakiem, a ojciec Gerhard
robotnikiem, ktry zarabia na utrzymanie rnymi zajciami - jako
ogrodnik, murarz, dozorca. Ten prosty czowiek nie widzia niczego
poytecznego w zapewnianiu dzieciom wyksztacenia i gdyby nie
zdecydowane stanowisko matki, przyszy wielki matematyk zostaby moe,
jak ojciec, murarzem lub ogrodnikiem. Na szczcie, geniusz
matematyczny Carla da o sobie zna bardzo wczenie.
Pewnego razu ojciec Gaussa zmaga si z obliczeniem tygodniowej wypaty dla robotnikw
pracujcych pod jego nadzorem. Trzyletni brzdc ledzi jego rachunki i w pewnej chwili
nieoczekiwanie pisn: Ojcze, w tym miejscu jest bd. Zaskoczony ojciec powtrzy
rachunek i zgodnie z sugesti syna poprawi bd. Okazao si, e malec sam nauczy si
czyta, wypytujc starszych o wymow liter alfabetu, a take opanowa samodzielnie proste
rachunki. Czsto pniej wspomina, e nauczy si rachowa, zanim jeszcze zacz mwi.
Nauczyciel matematyki w szkole, do ktrej poszed Gauss, by miernym pedagogiem. Lubi
mie sporo spokoju na lekcjach, tote dawa dzieciom do wykonania mozolne rachunki.
Kiedy Gauss znalaz si w klasie arytmetyki, na jednej z pierwszych lekcji nauczyciel poleci
dzieciom zsumowa wszystkie liczby od 1 do 40. Ledwie skoczy dyktowa zadanie, may
Gauss pooy na katedrze swoj tabliczk z rozwizaniem. Inne dzieci mczyy si bardzo
dugo i wszystkie pomyliy si w rachunkach. Tymczasem mody Carl spostrzeg od razu, e

w tym szeregu liczb suma liczb pierwszej i ostatniej, drugiej i przedostatniej itd. wynosi
zawsze 41, tote mnoc 41 przez liczb par, 20, otrzyma prawidowy wynik 820. Trzeba
odda sprawiedliwo nauczycielowi, e dostrzegajc geniusz malca, sprowadzi dla
specjalny podrcznik arytmetyki. Gauss przelecia go jak burza i wida byo, e trzeba mu
specjalnego traktowania. Genialnym malcem zainteresowa si wadca Brunszwiku, ksi
Carl Wilhelm Ferdinand, ktry postanowi finansowa dalsz nauk chopca. Mimo oporw
ojca Gauss uczy si najpierw dwa lata w pwyszej szkole Collegium Carolinum w
Brunszwiku, gdzie, korzystajc z dobrze zaopatrzonej biblioteki, samodzielnie zdoa
opanowa dziea Eulera, Lagrange 'a i przede wszystkim arcytrudne Principia Newtona. Jak
si potem okazao, wrd rnych swoich osigni opracowa w tym czasie metod
najmniejszych kwadratw.
Gauss mia take wielkie zamiowanie do jzykw klasycznych. Wstpujc w wieku 18 lat na
uniwersytet w Getyndze, nie by jeszcze zdecydowany, czy powici si matematyce czy
filologii. Na rzecz matematyki przewayo znalezienie dowodu moliwoci konstrukcji
siedemnastokta foremnego metod cyrkla i ekierki. Nauka jzykw bya jednak do koca
ycia jego hobby. Jak wiadomo z dziennika Gaussa, w tym czasie dokona on wielu wanych
odkry, jednak ich wtedy nie publikowa. Po trzech latach opuci uczelni, nie uzyskujc
adnego dyplomu. Na yczenie swego dobroczycy ksicia napisa jednak rozpraw
doktorsk i przedstawi j uniwersytetowi w Helmstedt, ktry w 1799 roku nada mu tytu
doktora in absentia, bez zwyczajowego egzaminu ustnego.
Wielka sawa Gaussa zacza si w 1801 roku. W pierwszym dniu nowego stulecia, 1 stycznia
1801 roku, Giuseppe Piazzi odkry nowe ciao niebieskie, planetoid Ceres. Zanim zdoano
zebra dostatecznie duo danych obserwacyjnych o jej pooeniu na niebie, planetoida
znikna w blasku Soca. wczesne metody nie pozwalay obliczy elementw orbity z tak
nielicznych obserwacji. Gauss poda wynik uzyskany swoj oryginaln metod i planetoida
zostaa na niebie odszukana w przewidzianym miejscu.
W tyme roku ukazao si pierwsze wielkie dzieo Gaussa Disquisitiones Arithmeticae
powicone teorii liczb. Genialnemu uczonemu zaczto proponowa dobre posady, midzy
innymi w Imperatorskiej Akademii Nauk w St. Petersburgu. Gauss odrzuca propozycje, a do
1807 roku, kiedy zosta dyrektorem obserwatorium astronomicznego w Getyndze, gdzie
pozosta do mierci w 1855 roku. Poza matematyk pracowa tam nad elektrycznoci i
magnetyzmem i z Wilhelmem Weberem uruchomi pierwszy telegraf.
W padzierniku 1805 roku Gauss oeni si z trzy lata modsz Johann Osthoff, crk
garbarza. Zakochany nieprzytomnie pisa do przyjaciela: Po pierwsze, ma ona piekn twarz
madonny, odzwierciedlajc spokj umysu i zdrowie, delikatne oczy i nieskaziteln figur.
Po drugie - jasny umys i ksztacony jzyk. Ale najwaniejsza jest spokojna, pogodna,
skromna i czysta dusza anioa, ktry nie moe skrzywdzi adnej istoty. Z tego zwizku
urodzili si syn Joseph i crka Wilhelmina. Komplikacje podczas porodu spowodoway w
1809 roku mier jego ony i drugiego syna Louisa. Zrozpaczony Gauss, chcc zapewni
opiek malekim dzieciom, oeni si bardzo szybko z Minn Waldeck, crk profesora
prawa. Daa mu ona synw Eugena i Wilhelma oraz crk Theres.
Stosunki Gaussa z tymi synami ukaday si niedobrze. Eugen zosta przeze zmuszony do
wstpienia na studia prawnicze, czego nienawidzi, ale nie odway si przeciwstawi ojcu.
Wkrtce jednak znikn z Getyngi, aby odnale si w Bremie, gdzie odby ostatni
dramatyczn rozmow z ojcem, oznajmiajc mu o swym nieodwoalnym zamiarze emigracji

do Stanw Zjendoczonych. Istotnie, wyjecha do Filadelfii. Drugi syn Wilhelm take

emigrowa w 1832 do Luizjany, gdzie zaoy dobrze prosperujce gospodarstwo. Liczni
potomkowie Gaussa mieszkaj dzi w rnych miejscowociach USA. "Ksi
matematykw" by niski (poniej 160 cm), krpy, silny i muskularny. Wielu rozmwcw
podkrelao przenikliwy wzrok jego niebieskich oczu.
Na pytanie Aleksandra von Humboldta, kto jest najwikszym matematykiem w Niemczech,
Laplace bez namysu odpar: Pfaff. A Gauss? - zapyta zdziwiony Humboldt. Oh, Gauss jest
najwikszym matematykiem w wiecie - odrzek Laplace.
Gauss utrzymywa, e gdyby inni zajmowali si matematyk tak starannie i gboko jak on, to
dokonaliby tych samych odkry. Istotnie, mia on niezwyk zdolno koncentrowania si na
rozwizywanych problemach. Czsto podczas rozmw z przyjacimi nagle milk, zatapia si
w mylach i przestawa reagowa na otoczenie. Opowiada si, e gdy do zamylonego Gaussa
podbieg sucy, mwic: Panie Gauss, paska ona umiera i chce Pana zobaczy,
pprzytomny uczony machinalnie odpowiedzia: Prosz powiedzie, eby troch poczekaa,
a skocz dowd twierdzenia.
Pierwsze jego prace dotyczyy teorii liczb i algebry, nastpne dziea dotyczyy teorii rachunku
rniczkowego i cakowego, teorii szeregw, metod pomiarw geodezyjnych, statystyki
matematycznej, geometrii sferycznej oraz geometrii nieeuklidesowych (nie publikowane za
ycia).

Carl Gustav Jacob Jacobi (1804-1851).

18 lutego 2001 r. mino 150 lat od mierci niemieckiego
matematyka Carla Gustava Jacoba Jacobiego, u ktrego
wybitny talent matematyczny czy si z potrzeb
angaowania si w ycie polityczne. Ten pierwszy zapewni
mu niemiertelno, ta druga znacznie utrudnia ycie
codzienne.
Carl Gustav Jacob Jacobi urodzi si 10 grudnia 1804 r. w
Poczdamie jako drugi syn tamtejszego bankiera. (Starszym
bratem Carla by Moritz, ktry zosta fizykiem, rozwijajc
sw karier w Rosji). Ju w dziecistwie wykazywa
rozliczne uzdolnienia, a program gimnazjum mia
przerobiony w wieku 12 lat. Jednake ze wzgldu na to, e
Uniwersytet Berliski przyjmowa na studia dopiero szesnastolatkw, Jacobi mg na
wstpi wiosn 1821 r. Na uczelni uczszcza na nieliczne wykady z matematyki, natomiast
samodzielnie studiowa prace Leonharda Eulera (1707-1783). Poza tym interesowa si
filozofi i filologi klasyczn (bra udzia w seminarium Bckha). Doktorat i jednoczenie
docentur otrzyma Jacobi jesieni 1825 r. W tym samym mniej wicej czasie porzuci wiar
ydowsk dla chrzecijaskiej, co otwaro przed nim moliwo kariery akademickiej.
Wiosn 1826 r. Jacobi przenis si na Uniwersytet Krlewiecki. Tutaj w 1827 r. zosta
profesorem nadzwyczajnym, a w 1831 r. - zwyczajnym (W tym samym roku polubi Marie

Schwinck, z ktr mia gromadk dzieci). Wejcie w rodowisko uczonych z Krlewca nie
byo pozbawione zgrzytw, a to za spraw ostrego jzyka Jacobiego, ktry szybko zrazi do
siebie czonkw wydziau. Niemniej waga jego osigni naukowych okazaa si mie
decydujce znaczenie. Jak rwnie talenty pedagogiczne.
W swych Vorlesungen ber die Entwicklung der Mathematik im 19. Jahrhundret (Wykady o
rozwoju matematyki w XIX wieku) Felix Klein w taki sposb opisa Jacobiego:
[...] by nie tylko owadnity potrzeb prowadzenia bada naukowych, lecz take pragnieniem
dzielenia si zdobyt wiedz, przybliania jej innym i w ten sposb czynienia jej skuteczn.
Skonno do oddziaywania na innych, z jednej strony, wyraaa si w postaci wielkiego
talentu pedagogicznego, z drugiej za - w niemal bezwzgldnej woli potwierdzania swych
racji. Przenikliwo i ywo byskotliwego intelektu Jacobiego, a zwaszcza jego synne i
straszliwe sarkastyczne uwagi, daway mu w tych wszystkich nieustannych bojach, do jakich
prowokowaa go tak agresywna natura, niezwykle skuteczn bro, ktr on nie zawsze
posugiwa si z wyczuciem.
Ju w 1825 r. Jacobi dokona istotnych odkry w teorii liczb, a w latach 1826-1827,
niezalenie od Nielsa Henrika Abela (1802-1829), stworzy teori funkcji eliptycznych. W
licie z lutego 1828 r. tak do Jacobiego pisa francuski matematyk Adrien-Marie Legendre
(1752-1833):
Jestem niezmiernie zadowolony, e dwaj modzi matematycy, tacy jak Ty i Abel, uprawiaj z
sukcesem dzia analizy, ktremu sam si powicaem przez tak dugi czas, a ktry nie znalaz
takiego uznania w moim kraju, na jakie zasuguje. Twoje prace stawiaj Ci pord
najlepszych matematykw naszych czasw zajmujcych si analiz.
W 1836 r. Jacobi zosta czonkiem berliskiej Akademii Nauk. W 1843 r. podupad na
zdrowiu i lekarze zalecili mu wyjazd do Woch, ktry doszed do skutku dziki finansowej
pomocy - za wstawiennictwem Petera Lejeunea Dirichleta (1805-1859) i Alexandra von
Humboldta (1769-1859) - krla Fryderyka Wilhelma IV. Z Italii Jacobi powrci latem 1844
r., ale ju nie do Krlewca, lecz do Berlina. Tam te uczestniczy w wydarzeniach rewolucji
1848 r., wygaszajc mowy polityczne, ktre - jak to u Jacobiego - nie zadowalay do koca
ani republikanw, ani monarchistw. Tak czy owak, zaangaowanie polityczne spowodowao
utrat moliwoci pracy na Uniwersytecie Berliskim, co postawio rodzin Jacobiego w
trudnej sytuacji finansowej. Wyprowadzili si w 1849 r. do Gothy, a kilka miesicy pniej
Jacobi przyj propozycj profesury na Uniwersytecie Wiedeskim. Na skutek tego rzd
pruski poszed na ustpstwa i zgodzi si, by Jacobi wykada w Berlinie, pod warunkiem
jednak, e jego rodzina pozostanie w Gocie. Sytuacja ta trwaa, kiedy w styczniu 1851 r.
matematyk zapad najpierw na gryp, a pniej - na osp. Zmar 18 lutego.
Poza rozwiniciem teorii funkcji eliptycznych (ogoszonej w dopracowanej wersji w 1829 r.
w Fundamenta nova theoriae functionum ellipticarum) do najwaniejszych osigni
Jacobiego nale prace dotyczce rwna rniczkowych czstkowych. Wnis on rwnie
istotny wkad do rozwoju w XIX w. teorii wyznacznikw (za jego najwaniejsz prac w tej
dziedzinie uwaa si De formatione et proprietatibus determinantium z 1841 r.). Na jego
cze jeden z wyznacznikw funkcyjnych - wyznacznik macierzy utworzonej z pierwszych
pochodnych czstkowych n funkcji f1, f2,... , fn, bdcych funkcjami n zmiennych x1, x2,... ,
xn - zosta nazwany jakobianem. Warto te przypomnie, e dzisiejszy sposb oznaczania
pochodnej czstkowej za pomoc symbolu pochodzi od Jacobiego. Zajmujc si dynamik,

sformuowa rwnanie, ktre nosi nazw rwnania Hamiltona-Jacobiego (odgrywa ono

istotn rol przy formuowaniu analogii pomidzy mechanik klasyczn i kwantow); jak
rwnie jedn z zasad wariacyjnych mechaniki. Jacobi jest uwaany za twrc - wraz z
Franzem Neumannem (1798-1895) - krlewieckiej szkoy fizyki matematycznej, ktra
wywara duy wpyw na rozwj nauki w Niemczech. Wykady Jacobiego z dynamiki zostay
ogoszone na podstawie jego notatek z lat czterdziestych XIX w. w 1866 r. w dziele
Vorlesungen ber Dynamik.

Augustus de Morgan (1806-1871)

18 marca 2001 r. mino 130 lat od mierci

angielskiego matematyka o nazwisku znanym niemal
kademu dziecku, ktre w szkole lizno odrobin
logiki zda. Historycy matematyki podejrzewaj go
o rozpowszechnianie zoliwej anegdoty o Bogu,
Diderocie i Eulerze.
Augustus De Morgan urodzi si 27 czerwca 1806 r.
w Madurai w Indiach. Jego ojciec, John, by
podpukownikiem stacjonujcego tam wojska
brytyjskiego. Augustus w pierwszych miesicach
ycia straci wzrok w prawym oku i wkrtce potem
powrci z rodzin do Anglii. Ojciec osieroci syna,
gdy ten mia 10 lat.
W 1823 r. De Morgan rozpocz studia na
Uniwersytecie w Cambridge. Uzyska tam stopie bakaarza, ale ju nie magistra, gdy nie
chcia dopeni formalnoci wicych si z egzaminem z teologii. Zamkno to przed nim
drogi kariery na tej uczelni, powrci wic w 1826 r. do Londynu. Tam w 1828 r. zosta
pierwszym profesorem matematyki w nowo utworzonym University College.
Bodaj najwikszym wkadem De Morgana do rozwoju matematyki byy jego badania nad
podstawami logiki matematycznej i udzia w jej formalizacji. To std bior si prawa De
Morgana - twierdzenia dotyczce negacji (zaprzeczenia) logicznej koniunkcji i alternatywy:
[nie (p i q)] wtedy i tylko wtedy, gdy [(nie p) lub (nie q)],
[nie (p lub q)] wtedy i tylko wtedy, gdy [(nie p) i (nie q)],
cho angielskiemu matematykowi przypisuje si autorstwo tylko pierwszego z nich. De
Morgan wprowadzi rwnie w sposb cisy pojcie indukcji matematycznej. Uwaa si go obok George'a Boole'a (1815-1864) - za gwnego reformatora logiki matematycznej w XIX
w.
De Morgan by autorem licznych podrcznikw: w 1830 r. ukazay si jego Elements of
arithmetic (Podstawy arytmetyki), w 1842 r. - The Differential and Integral Calculus
(Rachunek rniczkowy i cakowy), w 1847 r. - Formal Logic (Logika formalna). Napisa
take ponad 700 artykuw do wydawanej przez Towarzystwo Upowszechniania Uytecznej

Wiedzy (Society for Diffusion of Useful Knowledge) encyklopedii - Penny Cyclopedia. To

wanie tutaj, w 1838 r. ucili pojcie indukcji. W 1866 r. De Morgan znalaz si pord
zaoycieli londyskiego Towarzystwa Matematycznego i zosta jego pierwszym prezesem.
Nigdy si jednak nie zgodzi kandydowa na czonka Towarzystwa Krlewskiego (Royal
Society).
Jeden ze wspczesnych scharakteryzowa De Morgana w zdaniu: "Kostyczny, dogmatyczny
pedant, jak sdz, nie umniejszajc jego zdolnociom". Nieco inny wizerunek wyziera z
listw De Morgana do synnych mylicieli XIX w. (a korespondowa z: Charlesem
Babbage'em, Williamem Rowanem Hamiltonem, George'em Peacockiem czy Williamem
Whewellem, by wymieni tylko niektrych). W jednym z listw do Williama R. Hamiltona
(1805-1865), Irlandczyka od hamiltonianu i kwaternionw, De Morgan tak komentuje swe
kontakty z nim i innym Williamem Hamiltonem, szkockim filozofem z Edynburga:
Powinien Pan wiedzie, e odkryem, i Pan oraz drugi sir W. H. jestecie moimi biegunami
(intelektualnie i moralnie: szkocki baronet niedwiedziem polarnym, a Pan, jak by to
powiedzie, polarnym gentelmanem). Gdy wysyam nieco informacji o moich wynikach do
Edynburga, W. H. z miejscowoci o tej samej nazwie mwi, e wziem je od niego. Gdy
posyam je Panu, bierze je Pan, z miejsca uoglnia, prezentuje pod t postaci caemu
spoeczestwu, a mnie czyni wspodkrywc znanej teorii.
W latach czterdziestych XX w. historycy matematyki powzili podejrzenia, e czsto
przytaczana anegdota o dyskusji Denisa Diderota (1713-1784), wydawcy Wielkiej
encyklopedii francuskiej, z Leonardem Eulerem (1707-1783) na temat istnienia Boga zostaa
spreparowana przez De Morgana. Wedug szeroko rozpowszechnianej historii pewnego dnia
w St. Petersburgu doszo do spotkania francuskiego wolnomyliciela z niemieckim
matematykiem z Rosji. Ten drugi mia pono stwierdzi: "Skoro (a + bn)/n = x, wic Bg
istnieje", wprawiajc w zakopotanie tego pierwszego.
Rzeczywicie, Diderotowi matematyka nie bya obca, Eulera za trudno podejrzewa o taki
brak finezji...
EVARISTE GALOIS (1811 - 1832)
"Okoo roku 1830 na firmamencie matematyki zabysa niesychanej
jasnoci gwiazda: Evariste Galois" - tak okreli niemiecki matematyk
Feliks Klein pojawienie si prawdziwego geniusza matematycznego,
ktry pomimo modego wieku uzyska wyniki gwarantujce mu miejsce
wrd czoowych twrcw wspczesnej algebry i przyprawiajce o
palpitacj serca studentw matematyki, ktrzy nie do, e musz si tego
nauczy, to jeszcze wypadaoby to zrozumie. Galois urodzi si w 1811
roku w Bourg-la-Reine koo Parya. Jego ojciec by nauczycielem szkoy podstawowej. W
roku 1823 Evariste opuci dom rodzinny, by rozpocz nauk w klasie czwartej Liceum
Ludwika Wielkiego. Majc 15 lat przypadkowo zainteresowa si nieobowizkow w klasie
retoryki matematyk i ju w kilka tygodni po przeczytaniu geometrii Legendre'a zacz
formuowa wasne pogldy. Galois debiutowa naukowo na amach czasopisma
matematycznego jako ucze, w znacznie za obszerniejszej pracy sformuowa wyniki
swoich bada i przesa je Akademii Nauk. Niestety, dla matematykw, na szczcie dla
studentw, rkopis ten, zawierajcy bezspornie najgenialniejsze idee stulecia, zagin.
Ciekawostk z jego krtkiego ycia jest to, e dwukrotnie nie zda egzaminu wstpnego z
matematyki do cole Polytechnique. W odpowiedziach na zbyt atwe pytania ogranicza si

tylko do zwizych, logicznych, tak zrozumiaych dla niego stwierdze, e odmawia

szerszego objanienia. W 1830 roku rozpocz studia w l'cole Normale, lecz ju po upywie
roku zosta wydalony za zdemaskowanie w prasie dwulicowej roli dyrektora szkoy w czasie
przewrotu lipcowego. Po wstpieniu na tron Ludwika Filipa Galois bierze aktywny udzia w
walce politycznej, nalec do lewicowego republikaskiego stronnictwa "Przyjaci Ludu".
Za publiczne wystpienie przeciwko reimowi krlewskiemu dwukrotnie trafia do wizienia.
Tam otrzymuje pismo z Akademii Nauk, odpowied na powtrnie wysany rkopis. Wybitny
matematyk Poisson, ktry referowa t prac, opatrzy j nastpujc uwag: "... nie jestemy
nawet w stanie uchwyci myli przewodniej autora". Prawie bezporednio po odzyskaniu
wolnoci Galois zgin w pojedynku, sprowokowany przez politycznych przeciwnikw.
Pracowa on gwnie nad rozwizywalnoci rwna algebraicznych i wykaza, e rwnanie
algebraiczne stopnia wyszego ni czwarty nie daje si rozwiza w oglnym przypadku za
pomoc skoczonej liczby dziaa wymiernych (dodawania, odejmowania, mnoenia,
dzielenia) i pierwiastkowania. Wybitnym osigniciem byo znalezienie warunku
koniecznego i dostatecznego, ktry speniaj rwnania danego stopnia rozwizywalne przez
pierwiastkowanie. Aby doj do tego rezultatu, Galois stworzy zupenie now teori (zwan
obecnie teori Galois) wprowadzajc do niej szereg fundamentalnych poj, jak np. ciaa
algebraicznego i grupy. Teoria grup zdecydowanie wpyna na rozwj nie tylko algebry, ale
i caej dziewitnastowiecznej matematyki, a idee i metody teorii grup znajduj wci nowe i
wane zastosowania (np. wspczesna mechanika kwantowa i krystalografia). Pracowa
rwnie w dziedzinie funkcji zespolonej, w szczeglnoci funkcji eliptycznych. Sw teori
rwna algebraicznych wyoy w napisanym tu przed mierci licie do swego przyjaciela
matematyka A. Chevalier, w ktrym prosi o przedstawienie swoich wynikw Gaussowi lub
Jacobiemu w celu wydania przez nich opinii "nie o ich prawdziwoci, lecz o ich wanoci".
Prace Galois zostay opublikowane w 14 lat po jego mierci. Zgin nie majc jeszcze 21 lat,
stworzy wasn teori, ktrej mu wspczeni nie mogli uchwyci, a strach pomyle ile
jeszcze mg namiesza w matematyce gdyby doy np. pidziesitki.

Karl Weierstrass (1815 - 1897)

Urodzi si 31 padziernika 1815 roku w Westfalli, w
okrgu Munster, we wsi Ostefeld. W przeciwiestwie
do wielu wybitnych matematykw niemieckich
pochodzi z rodziny katolickiej. W 1829 roku, kiedy
koczy lat 14, rodzice wysyaj go do gimnazjum w
Paderborn. Uczy si dobrze, cho nie jest uczniem
wyrniajcym si, nawet z matematyki. W 1834 r.
Weierstrass koczy gimnazjum i w tym samym roku
przenosi si do Bonn. Tutaj zostaje przyjty na studia
prawnicze. Pracuje bardzo intensywnie, gdy zaczyna
go coraz bardziej interesowa matematyka. Uczszcza
na wykady profesora Gudermanna. Nie skada jednak
na razie adnych egzaminw kocowych. W 1839 r.
przenosi si do Munster. Kontynuuje studia
matematyczne. Warunki materialne zmuszaj go
jednak do podjcia pracy w szkole redniej. W 1841
roku Weierstrass koczy studia matematyczne. W swej dziaalnoci naukowej Weierstrass
zajmuje si m.in. teori funkcji analitycznych opart na szeregach potgowych, algebrze
liniowej. Teori funkcji zmiennej zespolonej rozwin Weierstrass do tego stopnia, e da

waciwie nowe zupenie podstawy tej dziedzinie. Znane jest jego podstawowe twierdzenie o
jednostajnej zbienoci szeregw funkcyjnych. Jest zwolennikiem tzw. arytmetyki algebry,
tzn. wyczania geometrii ze wszystkich dowodw z algebry. Po otrzymaniu dyplomu
Weierstrass nie porzuca pracy nuczycielskiej w szkole redniej. Jeszcze krtko pozostaje w
Munster, nastpnie przenosi do Deutsch-Krone (obecny Wacz na Pojezierzu Pomorskim),
gdzie przebywa w latach 1842 - 1848. W 1848 roku opuszcza to miasta i pracuje w szkole
redniej w Braunsberg (obecnie: Braniewo) przez 7 lat, tzn. do roku 1855. W 40 roku ycia
Weierstrass otrzymuje tytu profesora nadzwyczajnego. Wtedy dopiero, tzn. w 1885 roku,
osiedla si na stae w Berlinie. Rozpoczyna tutaj prac na uniwersytecie. Po 8 latach
intensywnej dziaalnoci Weierstrass otrzymuje tytu profesora zwyczajnego. Swoje dugie
ycie Weierstrass wypeni cakowicie prac naukow powicon matematyce. W Berlinie
Weierstrass pracuje ponad 30 lat. Tutaj umiera 19 lutego 1897 roku nie doczekawszy si ani
jednego wydania swych prac. Jego rewelacyjne wyniki zostay opublikowane po raz
pierwszy dopiero w 1898 roku.

Arthur Cayley (1821-1895)

Arthur Cayley (1821-1895) urodzi si 180 lat temu,
16 sierpnia, w Richmond, w hrabstwie Surrey.
Pierwsze 8 lat ycia spdzi w Rosji, w Petersburgu,
gdzie pracowa jego ojciec, kupiec. Uczy si w King's
College w Londynie (od 1835 r.) i Trinity College w
Cambridge (od 1838 r.). Jeszcze w czasie studiw
opublikowa swe pierwsze artykuy matematyczne w
czasopimie "Cambridge Mathematical Journal",
inspirowane pracami Carla Gustava Jacoba Jacobiego.
Uniwersytet w Cambridge Cayley ukoczy z
wyrnieniem w 1842 r.
Po zakoczeniu studiw Cayley przez 4 lata naucza
matematyki na uniwersytecie, cay czas intensywnie
publikujc prace naukowe. Musia jednak zapewni
sobie rdo utrzymania i zdecydowa si na karier
prawnicz: w 1849 r. zosta przyjty do palestry, specjalizujc si w kwestiach dziedziczenia
stopni szlacheckich. Uprawia z sukcesami ten zawd przez 14 lat, nie przestajc twrczo
pracowa jako matematyk - to w tym okresie napisa blisko 300 artykuw matematycznych i
dokona swych najwaniejszych odkry. W 1863 r. postanowi si jednak cakowicie
powici matematyce i przyj propozycj objcia katedry matematyki w Cambridge.
Pozosta jej wierny przez 30 lat, cho oznaczao to istotne zmniejszenie si jego dochodw.
Ostatecznie matematyczny dorobek ycia Cayleya zamyka si liczb niemal 1000 prac, a co
waniejsze - znalazy si wrd nich naprawd wane dla matematyki i fizyki matematycznej.
Wraz z przyjacielem Jamesem Josephem Sylvesterem (1814-1897) - nota bene rwnie
prawnikiem, zanim cakowicie powici si on matematyce, pracujc najpierw na uczelniach
w Anglii, potem w Stanach Zjednoczonych i znw w Anglii (od Sylvestra, ktry w latach
1877-1883 wykada na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa w Baltimore, liczy si rozkwit

matematyki amerykaskiej) - Cayley stworzy teori niezmiennikw algebraicznych. Cayley

rozwin rwnie teori geometrii metrycznej, czc ze sob geometri rzutow i
nieeuklidesow (Cayley mia podobno powiedzie, e "geometria rzutowa to caa
geometria"). Razem z niemieckim matematykiem Felixem Kleinem (1849-1925) podzieli
geometrie na eliptyczne i hiperboliczne, w zalenoci od zakrzywienia przestrzeni, na ktrej
geometria zostaa okrelona (tj. w zalenoci od tego, czy powierzchnia ma wygld sioda czy
kopuy). Odkry rwnie teori macierzy, co pozwolio na zrczny opis wielu obiektw danej
geometrii. Prace Cayleya powicone geometrii wielowymiarowej znalazy zastosowanie w
fizyce czasoprzestrzeni, a badania nad rachunkiem macierzy legy u podstaw sformuowania
mechaniki kwantowej wedug Wernera Heisenberga.

Charles Hermite (1822-1901)

Sto lat temu, 14 stycznia 1901 r., zmar w Paryu bodaj
najwybitniejszy matematyk francuski drugiej poowy XIX
w., Charles Hermite. W jego osobowoci talent
matematyczny czy si z wielk skromnoci.
Charles Hermite urodzi si 24 grudnia 1822 r. we
francuskim Dieuze. W wieku 25 lat z trudem ukoczy studia
w cole Polytechnique, gdy mia wrodzon niech do
egzaminw. Niemniej ju wtedy da si pozna jako bardzo
utalentowany matematyk i szybko znalaz prac na
najlepszych paryskich uczelniach. Najpierw zdoby posady
w macierzystej cole Polytechnique i Collge de France. W
1856 r., w uznaniu wybitnych osigni w matematyce,
zosta czonkiem francuskiej Akademii Nauk. W 1869 r.
mianowano go profesorem w cole Normale, a w 1870 r. otrzyma katedr algebry wyszej
na Sorbonie. Hermite by te czonkiem Towarzystwa Krlewskiego w Londynie i Akademii
Nauk w Petersburgu.
Twrcza praca Hermite'a dotyczya wielu zagadnie z teorii liczb, teorii niezmiennikw i
funkcji modularnych (eliptycznych). Uoglni teori Nielsa Henrika Abela (1802-1829)
dotyczc funkcji eliptycznych na funkcj hipereliptyczne. Wykorzystujc funkcje eliptyczne,
w 1878 r. poda rozwizanie oglnego rwnania pitego stopnia. W 1873 r. wykaza rwnie,
e e jest liczb przestpn (tzn. e nie jest pierwiastkiem adnego wielomianu dodatniego
stopnia o wspczynnikach wymiernych; dowd ten w jzyku polskim mona przeledzi w
tomie 2 Rachunku rniczkowego i cakowego G. M. Fichtenholtza). Dziewi lat pniej,
posugujc si podobn metod, Ferdinand Lindemann (1852-1939) udowodni, e take jest
liczb przestpn. Hermite wykorzystywa metody analityczne w teorii liczb. W 1873 r.
rozwin teori wielomianw Hermite'a, bdcych rozwizaniami pewnych rwna
rniczkowych, a dzi powszechnie uywanych w mechanice kwantowej, oraz form
hermitowskich, ktre s zespolonym odpowiednikiem zwykych form kwadratowych i ktre
rwnie znajduj zastosowanie w aparacie matematycznym mechaniki kwantowej.

Felix Klein (1849-1925) w swej monografii Vorlesungen ber die Entwicklung der
Mathematik im 19. Jahrhundret (Wykady o rozwoju matematyki w XIX wieku) tak
scharakteryzowa Hermite'a:
Jednake Hermite, niezalenie od tego, jak wspaniaym matematykiem by nie by, nie zosta
obdarzony t niezwyk cech, ktra pozwala stworzy wok siebie i rozwija wasn szko.
Potrzebowa wsparcia, co powodowao, e odwoywa si do prac najpierw Jacobiego, a
pniej Riemanna i Weierstrassa. Tak czy owak, Hermite naley do niezwykych postaci w
matematyce [...].
Sam Hermite tak pisa w korespondencji (bardzo obszernej, gdy zoya si ona na cztery
tomy, wydane w 1905 r.) z holenderskim matematykiem T. J. Stieltjesem (1856-1894): "Pan
ma zawsze racj, ja - nigdy". Hermite zosta nawrcony na katolicyzm przez Augustina
Louisa Cauchy'ego (1789-1857) po tym, jak niemal nie postrada ycia w czasie epidemii
ospy.
Na pocztku sierpnia 1900 r. w Paryu odby si II Midzynarodowy Kongres Matematykw.
Na honorowego przewodniczcego kongresu wybrano Hermite'a. Mia wwczas 78 lat. P
roku pniej, 14 stycznia 1901 r., zmar.

Richard Dedekind (1831 - 1916)

Urodzi si w Brunszwiku. Wyksztacenie otrzyma na
synnym uniwersytecie w Getyndze u takich saw
matematycznych, jak Gauss i Lejeune Dirichlet. Ju w
wieku 23 lat habilitowa si, uzyskujc tytu docenta w
Getyndze, a w 1858 r. zosta profesorem Instytutu
Politechnicznego w Zurychu. Od roku 1862 do roku
1894 wykada w Wyszej Szkole Technicznej w
Brunszwiku. By czonkiem berliskiej, paryskiej i
rzymskiej Akademii Nauk. Gwnym kierunkiem
bada, jakim interesowa si Dedekind, bya teoria
liczb. Jest on pierwszy ktry w sposb cisy i
najbardziej nowoczesny poda teori liczb
rzeczywistych opart na podstawowym pojciu tzw.
przekroju liczb rzeczywistych. Poda on szereg
oglnych pomysw, wprowadzi wiele takich zupenie
nowych poj, jak piercie, grupa, czy struktura, co
stworzyo klucz do nowoczesnej algebry (m.in.
ugruntowa tzw. algebraiczn teori liczb). Oprcz
teorii zajmowa si rwnie arytmetyk i teori mnogoci. Dedekind by jednym z pierwszych
matematykw, ktrzy ugruntowali matematyk na podstawach logicznych i uczynili z niej
nauk dedukcyjn. Cho Dedekind zmar ju przeszo p wieku temu, wyniki jego
przetrway bez adnych zmian i poprawek, poniewa byy na wskro nowoczesne. Przekrj
Dedekinda i pewnik cigoci s dobrze znane kademu studiujcemu matematyk. Dlatego
te Dedekind uwaany jest za wsptwrc nowoczesnych bada matematycznych.

Camille Jordan (1838 - 1922)

Miejscem jego urodzenia (1838) bya miejscowo

Croix-Rousse blisko Lyonu, lecz prawie cae jego
ycie zwizane byo z parysk uczelni - l'Ecole
Polytechnique, gdzie Jordan studiowa, a potem
czterdzieci lat wykada. Byo to ju po okresie
narodzin nowej, majcej dla dalszego rozwoju
matematyki ogromne znaczenie idei - podanej przez
nieszczsnego geniusza Ewarysta Galois - teorii grup.
Prace Jordana: "Traite des substitutions et des
equations algebraiques" (1870 rok), "Cours d'analyse"
(1883-1887). Wiele prac Jordana, nie wydanych w
postaci ksiek, publikoway francuskie i woskie
periodyki matematyczne. Prace te dotyczyy grup
ruchu wielocianw, rwna rwniczkowych
liniowych, geometrii wielowymiarowej, arytmetycznej
teorii form kwadratowych i teorii grup. Jordana
cechowaa niech do wszelkich wizyt, w czym
posuwa si tak daleko, e goci traktowa jak intruzw.
Jordan zmar w Mediolanie w 1922 roku. Dla wielu wspczesnych jemu matematykw
pozostawa zawsze wybitn postaci francuskiej szkoy matematycznej.

Georg Cantor (1845 - 1918)

Wybitny niemiecki matematyk Georg Cantor urodzi si
w Perersburgu w 1845 roku. Dziecistwo spdzi w
Rosji, gdzie jego ojciec by urzdnikiem placwki
dyplomatycznej. Do gimnazjum uczszcza ju w
Berlinie. Studiowa nastpnie matematyk kolejno w
Zurychu, Getyndze i w Berlinie, gdzie w roku 1867
uzyska tytu magistra. Z kolei przenis si do Halle i na
tutejszym uniwersytecie obj stanowisko asystenta. W
roku 1869 Cantor habilitowa si, a w trzy lata pniej
zosta profesorem nadzwyczajnym. W roku 1879
mianowano go profesorem zwyczajnym i do roku 1913
by kierowinikiem Katedry Matematyki na uniwersytecie
w Halle. Pierwsze jego prace dotyczyy szeregw
Fouriera i teorii liczb niewymiernych. W latach 1874 1895 opublikowa prace, w ktrych sformuowa
podstawy stworzonej przez siebie teorii mnogoci (teoria
zbiorw). Jest to dzia matematyki traktujcy o
wasnociach zbiorw w oderwaniu od cech elementw zbioru. Kilkanacie kolejnych lat
dziaalnoci naukowej powici Cantor dalszemu rozwiniciu teorii mnogoci. Wykaza
istnienie nieekwiwalentnych (tzn. majcych rne moce) nieskoczonych mnogoci,
sformuowa cile pojcie mocy mnogoci i przeprowadzi dowd, e zbir liczb
niewymiernych jest "liczniejszy" (ma wiksz moc) ni zbir liczb wymiernych. Cantor da
podstawy teorii mnogoci punktowych, zajmujcej si zbiorami w przestrzeni zwykej lub
abstrakcyjnej. Opublikowa tak wiele znakomitych i interesujcych prac z teorii mnogoci, e
nie sposb poda tu nawet ich czci. Wydana nakadem Niemieckiej Akademii
"Mengenlehre" (Teoria mnogoci, zbir prac Cantora) jest obszernym trjtomowym dzieem.

Od roku 1897 ustaje tak niezwykle podna twrczo Cantora. Cika choroba i cige ataki
nie pozwalaj mu na twrcz prac umysow. Od tego czasu ogosi jedynie kilka publikacji
dotyczcych podstaw matematyki i logiki matematycznej.
Idee Cantora u wspczesnych mu uczonych spotkay si pocztkowo z niezrozumieniem i
ostr krytyk. Dopiero w kilkanacie lat po ich ogoszeniu zdobyy sobie uznanie wrd
uczonych i wywary olbrzymi wpyw na dalszy rozwj matematyki.

David Hilbert (1862-1943)

Uniwersytet w Getyndze, na ktrym w poowie XIX wieku naucza "ksi matematykw"
Carl F. Gauss, mia szczcie do wielkich uczonych. W 1886 roku katedr matematyki obj
tam Felix Klein (1849-1925), ktry stworzy orodek sucy pniej jako model dla innych
znaczcych instytucji matematycznych na wiecie. Zorganizowa obszern bibliotek
matematyczn z czytelni oraz zapocztkowa odbywajce si co tydzie seminaria, w czasie
ktrych dyskutowano o najnowszych wynikach. W 1895 roku sprowadzi do Getyngi z
Krlewca Davida Hilberta (1862-1943). Dziki Kleinowi oraz Hilbertowi Getynga staa si w
pierwszych dekadach naszego wieku sawnym orodkiem, do ktrego tumnie zjedali
studenci z caego wiata.
Hilbert by "czystym" matematykiem i pogardza "technikami", ktrzy dyli do
praktycznego wykorzystania odkry matematycznych. Podczas II Midzynarodowego
Kongresu Matematykw w Paryu w 1900 roku wygosi wykad, w ktrym poda 23
najwaniejsze zagadnienia matematyczne wymagajce rozwizania. Badania matematyczne w
naszym stuleciu byy w znacznym stopniu zwizane z tym programem Hilberta.
Felix Klein natomiast zawsze interesowa si zastosowaniami matematyki i to on wanie
przekona rzd, e warto utworzy instytuty badawcze, w ktrych nad owymi zastosowaniami
mona byo pracowa. Raz na rok Klein spotyka si z inynierami i przemysowcami; po
dyskusjach nastpowa zawsze bankiet z przemwieniami. Pewnego razu zdarzyo si, e w
ostatniej chwili przed spotkaniem Klein zachorowa i rozpaczliwie szuka zastpstwa. Musia
to by jaki uczony wielkiego kalibru, poniewa inaczej zebrani przemysowcy mogliby
poczu si dotknici. David Hilbert zgodzi si po gorcych namowach zastpi Kleina, ktry
solennie mu przykaza wypowiedzenie przychylnej opinii na temat zwizkw matematyki z
technik.
Przemwienie Hilberta byo do lakoniczne: Szanowni panowie (pa wwczas w takim
towarzystwie jeszcze nie bywao) - matematyka i technika..., matematyka i technika...,
matematyka i technika s w najlepszej zgodzie teraz i pozostan take w przyszoci, poniewa
- prosz panw - nie maj one niczego z sob wsplnego.
Hilbert lubi tak definiowa "punkt widzenia": Kady czowiek - mwi - ma jaki ograniczony
horyzont swej wiedzy i zainteresowa. Kiedy zaczyna si on stopniowo kurczy i w kocu
redukuje si do punktu, to wanie jest to punkt widzenia.
Hilbert czyni usilne starania, aby uniwersytet w Getyndze zatrudni wybitn matematyczk
Emm Noether na stanowisku docenta. W tym czasie stanowiska uniwersyteckie w
Niemczech byy tradycyjnie zarezerwowane wycznie dla mczyzn. Kiedy konserwatywnie
nastawione grono profesorskie wypowiadao si ostro przeciw pomysowi Hilberta, ten

prbowa ich przekonywa sowami: Ale, prosz panw, to e pani Noether jest kobiet, nie
powinno stanowi przeszkody, przecie chodzi o jej wykady, a nie obecno w ani. Nie
udao mu si wprawdzie postawi na swoim, ale znalaz inne rozwizanie. Oto na kursach
ogaszanych jako wykady Hilberta, nauczaa studentw wanie Emma Noether.
W stosunku do swych modych asystentw Hilbert by bardzo surowy i myl o ich zwizkach
maeskich napawaa go zawsze zgroz. Kiedy dowiedzia si, e jeden z jego
wsppracownikw oeni i ma dziecko, odetchn z ulg mwic, i teraz ju nie musi si o
niego troszczy, bo sta si stracony dla matematyki.
Inny student Hilberta pracowa nad dowodem hipotezy Riemanna o zerach funkcji zeta.
Wydawao mu si nawet, e znalaz dowd tej hipotezy, ale wkrtce okazao si, e w
dowodzie jest powany bd. Autor przej si bardzo swym niepowodzeniem i by moe z
tego powodu w niedugim czasie zmar. Tak si zoyo, e pogrzeb odbywa si podczas
ulewnego deszczu, tote przemoknici uczestnicy pogrzebu marzyli o jak najszybszym
opuszczeniu cmentarza i schronieniu si pod dachem.
Tymczasem Hilbert postanowi wygosi poegnaln mow. Podkreli najpierw wielkie
zaangaowanie zmarego w poszukiwanie dowodu hipotezy Riemanna, a potem przyzna, e
fakt ogoszenia bdnego dowodu nie powinien zmniejsza zasug autora, ktry by
niewtpliwie dobrym matematykiem, poniewa zagadnienie naley do bardzo trudnych.
Istotnie, rozwamy funkcj zeta... - cign Hilbert i nie zwaajc na strugi deszczu, ku
przeraeniu obecnych rozpocz dugi wykad nad grobem.
Hilbert uwaa, e jest to nie tylko najciekawsze zagadnienie matematyczne, ale najciekawsze
zagadnienie w ogle i mawia, e gdyby mg zmartwychwsta dwiecie lat po mierci, to
spytaby przede wszystkim o to, co obecnie wiadomo o miejscach zerowych funkcji zeta, a
nie o postp techniczny czy spoeczny.
Po przejciu Kleina na emerytur w 1913 roku seminarium matematyczne w Getyndze przej
Hilbert i kierowa je elazn rk. Jego regu dla zabierajcych gos ludzi byo, aby
ograniczali si tylko do przedstawienia swych najciekawszych wynikw. Jeli jaki referent
zaczyna opisywa swoje rachunki, Hilbert przerywa mwic: Nie zebralimy si tu po to,
eby sprawdza czy nie pomyli si si Pan w znaku.
Pewnego razu w rodku czyjego referatu Hilbert rzuci niechtnie: Szanowny kolego,
obawiam si, e Pan nie wie, co to jest rwnanie rniczkowe. Upokorzony tak ostr
wypowiedzi referent przerwa wykad i wzburzony wybieg do ssiedniej sali, ktr bya
akurat czytelnia biblioteki matematycznej. Niektrzy z pozostaych na sali suchaczy zaczli
czyni wymwki Hilbertowi, e tak brutalnie potraktowa referenta. Ale Hilbert pozostawa
przy swoim: Kiedy on naprawd nie rozumie, co to jest rwnanie rniczkowe. Popatrzcie,
przecie poszed do czytelni, eby poszuka wyjanienia w ksikach.
Wrd licznych uczniw Hilberta by midzy innymi Emanuel Lasker (1868-1941), ktry
bardziej ni osigniciami matematycznymi zapisa si w historii jako mistrz wiata w
szachach, pozostajcy na szachowym tronie a przez 27 lat w okresie od 1894 do 1921 roku.
rdo : Wiedza i ycie, 9/1996

Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966)

27 lutego 2001 r. mija 120 lat od narodzin Luitzena

Brouwera, ktrego prace z czystej matematyki legy
u podstaw topologii i nale do najwybitniejszych
odkry XX w., a wycieczki w dziedzin filozofii
matematyki zakoczyy si stworzeniem kierunku,
zwanego intuicjonizmem.
Luitzen Egbertus Jan Brouwer urodzi si 27 lutego
1881 r. w Overschie w Holandii. W 1897 r.
rozpocz studia matematyczne na Uniwersytecie w
Amsterdamie, gdzie po dziesiciu latach obroni
prac doktorsk, a po dwch kolejnych - habilitowa
si. W 1912 otrzyma na tej uczelni profesur i
pozosta na katedrze a do przejcia na emerytur w
1951 r., mimo e w 1919 r. David Hilbert (18621943) zaoferowa mu stanowisko profesora w
Getyndze.
Lata 1908-1913 to okres powstania najwaniejszych
prac matematycznych Brouwera - uzyska wwczas
wyniki, ktre uczyniy ze wsptwrc topologii - gazi matematyki zajmujcej si
wasnociami przestrzeni zachowywanymi przy przeksztaceniach cigych, ktrych
przeksztacenia odwrotne rwnie s cige (czyli homeomorfizmach); innymi sowy,
odwzorowaniach przestrzeni bez ich "rozrywania" i "sklejania". Narodziny topologii wie
si zazwyczaj z pracami George'a Cantora (1845-1918) i Henri Poincargo (1854-1912). Do
najistotniejszych osigni Brouwera zalicza si:
Wykazanie w 1911 r., e kade cige przeksztacenie koa lub kuli w siebie pozostawia
przynajmniej jeden punkt nieporuszony. Jest to twierdzenie o punkcie staym, ktre w nieco
przystpniejszej postaci mona spopularyzowa tak: gdy mieszamy herbat w filiance,
zawsze jaka czsteczka pynu powrci do pooenia zajmowanego przed rozpoczciem
mieszania.
Udowodnienie w 1913 r., e dwch przestrzeni euklidesowych, ktre maj rn liczb
wymiarw, nie da si przeksztaci na siebie wzajemnie jednoznacznie w sposb cigy. To
twierdzenie o niezmienniczoci wymiaru miao istotne implikacje w kwestii definicji liczby
wymiaru.
Podanie po raz pierwszy w historii matematyki (w 1910 r.) przykadu kontinuum
nierozkadalnego.
Brouwer, cho tak zasuony dla rozwoju topologii, nigdy jej nie wykada. W I tomie
monografii Mystic, Geometer, and Intuitionist: the Life of L. E. J. Brouwer (Mistyk, geometra
i intuicjonista: ycie L. E. J. Brouwera) Dirk Van Dalen przytacza wspomnienie B. L. van der
Waerdena, ktry w latach 1919-1923 studiowa na Uniwersytecie w Amsterdamie:

Pewnego razu zadaem mu na wykadzie pytanie. Tydzie pniej, przed kolejnym wykadem
podszed do mnie jego asystent, ktry powiedzia, e Brouwer nie yczy sobie, by w sali
wykadowej zadawano mu pytania. Po prostu sobie tego nie yczy, zawsze pozostajc
odwrcony ku tablicy, nigdy w kierunku studentw. [...] Mimo e najwaniejsze dokonania
naukowe Brouwera dotyczyy topologii, nigdy nie dawa z niej wykadw, lecz wycznie z
podstaw intuicjonizmu, i tylko z tego. Nie by przekonany o prawdziwoci swych wynikw w
topologii, gdy nie pozostaway w zgodzie z intuicjonizmem [...]. By bardzo dziwn
postaci, zakochan w swej filozofii.
Intuicjonizm Brouwera stanowi na pocztku XX w. alternatyw dla logicyzmu Gottloba
Fregego (1848-1925) i Bertranda Russella (1872-1970) oraz formalizmu Hilberta. Logicyzm
przyjmowa wszechwadz praw logiki, formalizm za gosi, e matematyka to
wnioskowanie z dowolnie przyjtych zaoe, jeli tylko da si je zapisa w postaci
symbolicznej. Intuicjonizm proponowa nieco zawon perspektyw. Wymaga, by dowody
matematyczne byy konstruktywne, tzn. by nie tylko wykazyway istnienie jakiego obiektu,
lecz take podaway sposb jego konstrukcji. Brouwer odrzuca te klasyczn logik FregegoHilberta, kwestionujc arystotelesowsk zasad wycznego rodka: wskazywa, e cho
oczywista jest prawdziwo zdania "Deszcz pada lub nieprawda, e deszcz pada", w
matematyce schemat ten nie zawsze si sprawdza. Na przykad gdybymy podstawili zamiast
"Deszcz pada" zdanie "Kad liczb parzyst wiksz od 2 mona rozoy na sum dwch
liczb pierwszych", albowiem do dzi nie udao si rozstrzygn, czy zdanie to, czy moe jego
zaprzeczenie jest prawdziwe.
Z jednej strony, intuicjonizm chroni przed wieloma sprzecznociami, zwizanymi na
przykad z procesami nieskoczonymi. Z drugiej, odgradza od znacznej czci matematyki
wspczesnej, ktra rozwijaa si jednak pod sztandarami formalizmu. Niemniej Brouwerowi
udao si udowodni w zgodzie z zasadami intuicjonizmu wiele klasycznych wynikw
matematyki, cznie ze swoim twierdzeniem o punkcie staym.
Brouwer zmar 2 grudnia 1966 r. w holenderskim Blaricum.

PL ERDS (1913-1996)
Dnia 20 wrzenia 1996 roku w Warszawie zmar Pl (Paul) Erds, jedna z najbardziej
niezwykych postaci naszych czasw.
Trudno byoby znale matematyka, ktry nie zetkn si z tym mdrym, penym spokojnego
dystansu do siebie i otaczajcego go wiata czowiekiem. Od wielu lat nieprzerwanie
podrowa, z rzadka tylko pozostajc w jednym miejscu duej ni dwa tygodnie. Wozi ze
sob cay swj dobytek: na wp pust walizk i teczk z artykuami, nad ktrymi wanie
pracowa. Cho prcz tego nie posiada niemal niczego, kady znajdujcy si w potrzebie
mg liczy na jego pomoc. Swoje wynagrodzenie za wykady wygoszone w Indiach wysa
wdowie po Srivanasie Ramanujanie (genialnym matematyku samouku), ktrej zreszt nigdy
nie spotka. Gdy w 1984 roku przyznano mu bardzo prestiow i rwnoczenie jedn z
najbardziej lukratywnych nagrd matematycznych, Nagrod Wolfa, natychmiast ufundowa
stypendium imienia swojej matki. Znalaz te par osb, ktre, jego zdaniem, potrzeboway
pienidzy bardziej ni on i, koniec kocw, z otrzymanych pidziesiciu tysicy dolarw
zostao mu niewiele ponad siedemset. Nie trzeba dodawa, e nie zmartwi si tym zbytnio.
Zajmowanie si rzeczami materialnymi zawsze uwaa za strat czasu.

Jego prawdziw pasj bya matematyka, a w niej rozwizywanie i stawianie problemw. Jego
byskotliwe i niesychanie skuteczne podejcie do rozpatrywanych zagadnie byo wrcz
legendarne: czsto potrafi poda zaskakujce rozstrzygnicie problemu z niemal zupenie
nieznanej mu dziedziny, korzystajc tylko z oglnikowych objanie podanych przy kolacji
przez cierpliwego wspbiesiadnika. Graniczyo to z magi, i nic dziwnego, e ju w latach
trzydziestych okrzyknito Erdsa "czarodziejem z Budapesztu". Jednak ponad wszystko by
niezrwnanym mistrzem stawiania pyta: niemal zawsze wanych i gbokich, cho
najczciej sformuowanych w bardzo elementarny sposb. Problemy, ktrymi si zajmowa,
pomimo swej rnorodnoci, skaday si w zadziwiajcy, peen harmonii obraz. Powiadano
nawet, e s one szczeglnymi wnioskami z jednej wielkiej matematycznej metateorii
znajdujcej si w Jego umyle, z ktrej istnienia nawet On, by moe, nie zdaje sobie sprawy.
Swoje przemylenia traktowa podobnie jak dobra materialne: udziela ich szczodrze innym,
zawsze gotowy opowiedzie o frapujcych go pytaniach, wyczerpujco przedstawiajc
wszystkie udane i nieudane prby ich rozwizania i opisujc uzyskane czciowe wyniki. Za
problemy, z ktrymi szczeglnie dugo nie mg si upora, z waciwym sobie poczuciem
humoru wyznacza nagrody, wynoszce od 5 do 3000 $. Nic dziwnego zatem, e wiele prac
pisa wsplnie z jednym, czasami dwoma lub wicej nie znajcymi si wzajemnie autorami, z
ktrych kady wnosi swoj czstk do rozwizywanego zagadnienia. Z czasem owa
wsppraca osigna takie rozmiary, e zaczto przypisywa matematykom tzw. liczb
Erdsa : dla wspautorw Erdsa wynosia ona jeden, dla wspautorw jego wspautorw
przyjmowaa ona warto dwa, dla wspautorw wspautorw jego wspautorw trzy itd.
W chwili mierci Pla Erdsa liczba jego wspautorw sigaa piciuset, rzecz niespotykana
w historii matematyki: matematykw o liczbie Erdsa rwnej dwa jest zapewne okoo piciu
tysicy.
Jednym z przejaww stosunku Pla Erdsa do matematyki i matematykw by Jego jzyk, w
ktrym z pen ciepa ironi opisywa swj wiat terminami zaczerpnitymi z matematyki,
filozofii i teologii. Dwa pojcia z tego osobliwego dialektu miay znaczenie szczeglne.
Pierwszym z nich bya "Ksiga", miejsce, gdzie zgromadzone s najprostsze i zarazem
wnikajce w samo sedno problemu dowody matematycznych twierdze; dowd "prosto z
Ksigi" oznacza rozumowanie zblione do doskonaoci ("to prawda, lecz warto by znale
dowd prosto z Ksigi" martwi si nieraz Erds zbyt skomplikowanym rozumowaniem nie
rzucajcym przy tym wiata na istot zagadnienia). Drugim terminem, jake wanym w
yciu Erdsa, by "epsilon", oznaczajcy modego czowieka zainteresowanego matematyk.
Kontaktom z epsilonanmi przypisywa Erds szczeglne znaczenie. Zawsze opiekowa si
troskliwie modymi matematykami i uczniami szk rednich, zachcajc ich do pracy
naukowej i, co najwaniejsze, zasypujc problemami, z ktrymi mieli szans si upora. I na
tym polu odnis peny sukces: wielu dawnych epsilonw zostao wybitnymi matematykami,
a wgierska szkoa kombinatoryczna nie ma sobie rwnej.
Wydawa by si mogo, e w wiecie wspczesnej wyspecjalizowanej nauki powinnoci
wybitnego uczonego jest unikanie zbdnego rozproszenia umysu i skupienie si na jednym
zagadnieniu, zbudowanie, samemu lub wesp z gronem wsppracownikw, teorii
pozwalajcej zrozumie, wyjani czy udowodni jedno zjawisko, prawidowo,
twierdzenie. Przykady takiego postpowania mona by wymienia bez koca: wspomnijmy
tylko fizykw, usiujcych (jak dotd bezskutecznie) poczy w jednej teorii wszystkie znane
nam cztery rodzaje oddziaywa, i Andrew Wilesa, ktrego lata samotnej pracy przyniosy
nam dowd Wielkiego Twierdzenia Fermata. ycie Pla Erdsa pokazuje, e nie jest to droga

jedyna. Nigdy nie stara si budowa monumentalnych teorii (cho jego prace przyczyniy si
do powstania wielu z nich). Pozostawi po sobie ponad 1400 artykuw, wicej ni
ktokolwiek przed nim, powiconych problemom, ktrymi zajmowa si li tylko dlatego, e
uwaa je za ciekawe i interesujce. By jednym z tych nielicznych, ktrzy zawsze
przypominali, e i w nauce, i w yciu wane s nie tylko sia i poprawno rozumowania, ale
rwnie jego gbia i pikno.

V.

BIOGRAFIE POLSKICH MATEMATYKW

KOCHASKI ADAM ADAMANDY hr. LUBICZ (1631-1700)

Urodzi si 5 sierpnia 1631 na ziemi dobrzyskiej. Nauk redni pobiera w Toruniu. W

1652 wstpi do zakonu jezuitw. W dwa lata pniej rozpocz studia filozoficzne w Wilnie.
Rok 1655 zapocztkowa jego wieloletni wdrwk po obcych krajach, przebywa w
Wrzburgu (Herbipolis), Molsheim (nad grnym Renem), gdzie ukoczy studia filozoficzne,
w Bambergu, Florencji, Pradze, Oomucu i Wrocawiu. Ju wwczas pracowa naukowo. W
latach 1680-1685 wykada matematyk w kolegium jezuickim w Warszawie. W latach 16861690 peni obowizki kapelana na dworze krla Jana III Sobieskiego, a od 1691 nosi tytu
matematyka krlewskiego. W 1695 wyjecha dla ratowania zdrowia do Cieplic. Do kraju ju
nie powrci. By jedynym Polakiem, ktry w tym okresie reprezentowa nauki cise na
europejskim terenie. By autorem dodatku Analecta Mathematica sive theoreses mechanicae
novae... do dziea Cursus Mathematicus (1661) Gaspara Schotta (autora wielu dzie
matematycznych i mechanicznych). Publikowa prace matematyczne, astronomiczne i z
mechaniki w najpowaniejszym pimie naukowym tego okresu: lipskich "Acta Eruditorum",
od chwili ich zaoenia w 1682. W pracy z 1682 rozwiza problem dotyczcy sumy
kwadratw krawdzi ostrosupa prostoktnego, wychodzcych z wierzchoka kta prostego.
Najczciej cytowan przez historykw matematyki prac jest Observatines cyclometricae ad
facilitandam praxin accomodata ("Acta Eruditorum", 1685), w ktrej poda pomysow
konstrukcj odcinka o dugoci w przyblieniu rwnej poowie okrgu. Zajmowa si take
konstrukcj kwadratw i szecianw magicznych ("Acta Eruditorum", 1686). W obszernej
korespondencji z Leibnizem sygnalizowa problemy, nad ktrymi pracowa: tablice
matematyczne dla funkcji trygonometrycznych, konstrukcja maszyny arytmetycznej, jzyk
uniwersalny, pocztki symboliki logicznej, kultura i jzyk Chin, obserwacje astronomiczne.
Olbrzymi spucizn pozostawi w rkopisach. Zaginy one wraz z wieloma cennymi
materiaami w czasie II wojny wiatowej w mieszkaniu Dicksteina , ktry przygotowywa
obszern monografi o Kochaskim. Zmar 17 maja 1700 w Cieplicach.
Dokumentacja:
- Z. Pawlikowska-Broek: Adam Adamandy Kochaski i jego prace matematyczne,
"Wiadomoci Matematyczne" XI, 1969, zawiera spis prac Kochaskiego.
- E. Elter: Adam Kochaski T. J. najwybitniejszy przedstawiciel Polski na europejskim
terenie naukowym u schyku XVII w., Rzym, 1954.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek
SIERPISKI WACAW FRANCISZEK (1882-1969)

Urodzi si 14 marca 1882 w Warszawie w rodzinie Konstantego, lekarza, i Ludwiki z

apiskich. W 1900 ukoczy V Gimnazjum Klasyczne w Warszawie i w tym te roku
rozpocz studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Cesarskiego Uniwersytetu
Warszawskiego. W 1904 zakoczy studia, uzyskujc stopie kandydata nauk i zoty medal za
prac z teorii liczb na temat podany przez prof. G. F. Woronoja, a od jesieni zosta
mianowany nauczycielem matematyki i fizyki w IV Gimnazjum eskim. Uczestniczy w
strajku szkolnym w 1905, porzuci prac i wyjecha do Krakowa, gdzie kontynuowa studia na
Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1906 na podstawie pracy O
sumowaniu szeregu po uzyska stopie doktora filozofii. Po powrocie do Warszawy uczy w
polskich szkoach rednich prywatnych, w Seminarium Nauczycielskim w Ursynowie oraz
wykada matematyk na Wyszych Kursach Naukowych, bdcych odpowiednikiem
nieoficjalnego Uniwersytetu Polskiego w Warszawie. W 1907 wyjecha na kilkumiesiczne
studia do Getyngi, gdzie zetkn si z C. Caratheodorym. W styczniu 1908 zosta czonkiem
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w lipcu habilitowa si na Uniwersytecie
Lwowskim na podstawie prac z teorii liczb, m.in. O pewnym zagadnieniu funkcji
asymptotycznych ("Prace Matematyczno-Fizyczne", 1906), i rozpocz tam w 1909 wykady
z teorii mnogoci jako osobnego przedmiotu. We wrzeniu 1910 otrzyma nominacj na
profesora nadzwyczajnego. Pierwszymi jego uczniami byli Ruziewicz i Nikodym. W latach
1910-1914 wyda pierwsze swoje ksiki: Teoria liczb niewymiernych, Zarys teorii
mnogoci, Teoria liczb. Prace te zostay nagrodzone przez Akademi Umiejtnoci w
Krakowie, ktra wybraa go w 1917 swoim czonkiem korespondentem. Wybuch I wojny
wiatowej zasta go z rodzin na Biaorusi w majtku teciw, Poznajowie. Jako poddany
austriacki zosta internowany w Wiatce. Dziki staraniom matematykw moskiewskich
zezwolono mu w 1915 na przyjazd do Moskwy. Wwczas nawiza przyja i wspprac z
M. uzinem, ktra przyniosa 8 wsplnych prac. W Wiatce i Moskwie napisa I tom Analizy
Matematycznej, dedykujc t prac Uniwersytetowi Polskiemu w Warszawie. W lutym 1918
przez Finlandi i Szwecj wrci do Polski i przez semestr letni 1918 wykada na
Uniwersytecie Lwowskim, a od jesieni 1918 wykada ju na Uniwersytecie Warszawskim,
gdzie w kwietniu 1919 otrzyma nominacj na profesora zwyczajnego. Wsplnie z
Janiszewskim i Mazurkiewiczem zaoy "Fundamenta Mathematicae" - pierwsze na wiecie
czasopismo matematyczne specjalistyczne (prace z zakresu teorii mnogoci, jej zastosowa,
oraz logiki matematycznej). W 1921 Polska Akademia Umiejtnoci powoaa go na czonka
czynnego i obdarzya nagrod za "Fundamenta Mathematicae". W czasie wojny 1920
pracowa w Wydziale Szyfrw Sztabu Gwnego i przyczyni si do zamania szyfru
radzieckiego (dokonanego przez Mazurkiewicza). W latach midzywojennych prowadzi
niezwykle czynne ycie naukowe, wyda 8 nowych ksiek: Funkcje przedstawialne
analitycznie (Lww 1925), Le cons sur les nombres transfinis (Pary 1928), Zarys teorii
mnogoci, Cz II Topologia oglna (Warszawa 1928), Wstp do teorii mnogoci i topologii
(Lww 1930), Wstp do teorii funkcji zmiennej rzeczywistej (Lww 1932), Wstp do teorii
liczb (Lww 1933), Hypothese du continu (1934), Introduction to general topology (Toronto
1934), ponadto dwie broszury oraz 7 podrcznikw szkolnych pisanych wsplnie z Banachem
i Stokiem . By czonkiem wielu towarzystw naukowych w kraju i za granic; od 1931
prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; by organizatorem i prezesem I
Kongresu Matematykw Sowiaskich w Warszawie w 1929; bra udzia jako delegat PAU w
Midzynarodowych Kongresach Matematycznych w Toronto (1924), Bolonii (1928),
Zurychu (1932) i Oslo (1936). Na Kongresie w Zurychu wygosi odczyt plenarny Sur les
ensembles de points qu'on sait dfinir effectivement. Wybuch II wojny wiatowej zasta go w
Warszawie. W okresie okupacji pracowa formalnie jako urzdnik magistratu polskiego w
Warszawie. Rwnoczenie nadal prowadzi dziaalno dydaktyczn, wykadajc w
podziemnym uniwersytecie. Nie przerwa take pracy naukowej. Niektre spord licznych

jego prac byy publikowane w "Sprawozdaniach Akademii Papieskiej w Rzymie"; napisa te

ksik Zasady algebry wyszej (1946). W padzierniku 1944 mieszkanie Sierpiskich
zostao spalone, wraz z nim cenna biblioteka. Po przejciu przez obz w Pruszkowie zosta
wywieziony w okolice Miechowa, skd po kilku miesicach w lutym 1945 dotar do
Krakowa. Przez semestr letni 1945 wykada na Uniwersytecie Jagielloskim, jesieni wrci
na sw katedr do Warszawy i wznowi wydawanie "Fundamenta Mathematicae". W 1948
rozpocz prac w Pastwowym Instytucie Matematycznym, a po przeksztaceniu tego w
Instytut Matematyczny PAN obj w 1953 przewodnictwo Rady Naukowej Instytutu i
piastowa je do 1967. W 1956 obj redakcj wznowionego po przerwie wojennej pisma
"Acta Arithmetica" i godno redaktora naczelnego piastowa do 1969. Przeszed na
emerytur z instytutu i uniwersytetu w 1960. W okresie pracy w instytucie i ju na emeryturze
napisa ksiki: Algebre des ensembles (1951), General topology (Toronto 1952), On the
congruence of sets and their equivalence by finite decomposition (Luckow 1954), Arytmetyka
teoretyczna (przy wspudziale J. osia, 1955), Czym zajmuje si teoria liczb (1957),
Cardinal and ordinal numbers (1958), Teoria liczb. Cz. II (1959), Elementary theory of
numbers (1964) oraz 9 broszur, w tym 7 powiconym popularyzacji teorii liczb. Przez
wszystkie te lata by bardzo aktywny naukowo. Liczba uniwersytetw, na ktrych wykada,
wzrosa do 47; zosta uhonorowany wieloma odznaczeniami krajowymi i zagranicznymi;
otrzyma liczne czonkostwa honorowe towarzystw krajowych i czonkostwa zagranicznych
instytucji naukowych. By czonkiem rzeczywistym PAN (od 1952) i jej wiceprezesem (do
1957), czonkiem Midzynarodowej Akademii Filozofii Nauki w Brukseli i jej wiceprezesem
(1962-1965), a take czonkiem zagranicznym Accademia dei Lincei w Rzymie, Akademii
Nauk w Limie i Paryu oraz Akademii: Bugarskiej, Czechosowackiej, Holenderskiej,
Jugosowiaskiej, Niemieckiej, Papieskiej, Rumuskiej i Serbskiej. By doktorem honoris
causa uniwersytetw: we Lwowie (1929), Amsterdamie (1932), Tartu (1932), Sofii (1939),
Bordeaux (1947), Pradze (1948), Wrocawiu (1948), Lucknow (1949), Moskwie (1967).
Pozostawi olbrzymi dorobek naukowy, obejmujcy, poza wymienionymi wyej ksikami,
724 prace i komunikaty, 113 artykuw i 13 skryptw. Prace te dotyczyy teorii liczb, analizy
matematycznej, oglnej i deskryptywnej teorii mnogoci, topologii mnogociowej, teorii
miary i kategorii oraz teorii funkcji zmiennej rzeczywistej. Pen bibliografi i omwienie
jego prac zawieraj jego Oeuvres choisies (1974-1976). Szczeglne znaczenie maj jego
prace na temat pewnika wyboru i hipotezy continuum. By jednym z twrcw polskiej szkoy
matematycznej. Wyksztaci trzy pokolenia matematykw, doktoryzowa m.in.:
Mazurkiewicza (1913), Kuratowskiego (1921), Zarankiewicza (1923), Lindenbauma (1928),
Marczewskiego-Szpilrajna (1932), Wakulicza (1949), A. Schinzla (1960) i A. Rotkiewicza
(1963). Z temperamentu by raczej badaczem ni pedagogiem, ale dla swoich uczniw
pozostawa troskliwym opiekunem i przyjacielem. By praktykujcym katolikiem. Zmar 21
padziernika 1969 w Warszawie.
Dokumentacja:
- VI Polski Zjazd Matematyczny. Jubileusz 40-lecia Profesora Wacawa Sierpiskiego.
Warszawa 1948. Staraniem Komitetu Jubileuszowego 1949.
- K. Kuratowski: Wacaw Sierpiski 1882-1969, "Nauka Polska", 6/1969
- E. Marczewski: O pracach Wacawa Sierpiskiego "Wiadomoci Matematyczne", XIV,
1972.
- A. Schinzel: Wacaw Sierpiski. Warszawa 1976.
- A. Schinzel: PSB, t. XXXVI.
- Materiay Sesji Naukowej zorganizowanej w 100 rocznic urodzin, "Wiadomoci
Matematyczne", 25/1989.

Opracowa Andrzej Schinzel

DICKSTEIN SAMUEL (1851-1939)

Urodzi si 12 maja 1851 w Warszawie w rodzinie Rafaa i Magorzaty z Waldenbergw. Po
ukoczeniu szkoy redniej w Warszawie studiowa w latach 1866-1869 w Szkole Gwnej
Warszawskiej i, po jej zamkniciu, na Uniwersytecie Warszawskim (1869-1870), gdzie w
1870 uzyska stopie kandydata nauk matematycznych. W 1870 rozpocz prac
pedagogiczn. Uczy matematyki w warszawskich prywatnych szkoach rednich, m.in. w
Szkole Handlowej Kronenberga. W latach 1878-1888 prowadzi wasn szko realn. W
latach 1905-1918 wykada matematyk w Towarzystwie Kursw Naukowych w Warszawie.
Poza dziaalnoci pedagogiczn zajmowa si organizacj orodkw ycia naukowego i
fundacj wydawnictw naukowych. W 1888 wraz z Natansonem i Gosiewskim zaoy
pierwsze w Polsce czasopismo matematyczne i fizyczne o charakterze midzynarodowym
"Prace Matematyczno-Fizyczne". W 1897 stworzy nowe czasopismo "Wiadomoci
Matematyczne" i wydawa je z wasnych funduszy. Od 1894 wsplnie z Czajewiczem
kierowa wydawnictwem: Bibliotek Matematyczno-Fizyczna i jego kontynuacj pod nazw
Dziea i Rozprawy Matematyczne. Publikowa prace z teorii liczb, algebry wektorowej, teorii
mnogoci, z zakresu historii matematyki, tumaczy wybitniejsze dziea obcych autorw. By
autorem artykuw matematycznych i redaktorem czci matematycznej t. I. Poradnika dla
samoukw (1898). Pisa podrczniki dla szk rednich, zbiera materiay do historii nauki
(m.in. do monografii o Kochaskim, spalone w czasie poaru mieszkania w 1939). By
autorem monografii Hoene-Wroski. Jego ycie i dzieo (Krakw, 1896). W latach 19011902 wyda korespondencj Kochaskiego i Leibniza ("Prace Matematyczno- Fizyczne", t.
XII i XIII, 1901, 1902). Zorganizowa pierwsze w Warszawie Koo Matematyczno-Fizyczne,
skupiajce polskich nauczycieli dydaktykw. W 1881 zaoy czasopismo "Rocznik
Pedagogiczny" i by jego redaktorem (1881-1928). Z jego inicjatywy jako przewodniczcego
Zarzdu Biura Meteorologicznego zorganizowano siatk stacji meteorologicznych na terenie
Krlestwa Kongresowego. By wspzaoycielem Towarzystwa Naukowego
Warszawskiego. W 1906 zostao powoane w Warszawie Towarzystwo Kursw Naukowych,
ktrego by jednym z organizatorw i prezesem Rady Naukowej. Prowadzi tam wykady
matematyki wyszej. Z chwil rozpoczcia w 1915 dziaalnoci Uniwersytetu Warszawskiego
otrzyma nominacj na profesora zwyczajnego matematyki. W 1919 zosta profesorem
honorowym matematyki i historii nauki, a w 1921 doktorem honoris causa Uniwersytetu
Warszawskiego. Wykada algebr wysz oraz histori nauk cisych, wykady prowadzi a
do 1937. Opublikowa ponad 260 prac. Przyczyni si do wytworzenia warunkw rozwoju
pniejszej polskiej szkoy matematycznej. By czonkiem wielu towarzystw naukowych
zagranicznych i krajowych, a take wiceprezesem Midzynarodowej Akademii Historii Nauk
cisych. Od 1890 czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu, od 1893 czonkiem
korespondentem Akademii Umiejtnoci (pniej PAU) w Krakowie. Olbrzymi bibliotek
matematyczn, liczc okoo 10 tysicy tomw, ofiarowa Towarzystwu Naukowemu
Warszawie. Zmar 28 wrzenia 1939 w Warszawie.
Dokumentacja:
- A. Mostowski: La vie et loeuvre de Samuel Dickstein, "Prace Matematyczno-Fizyczne",
47/1949 oraz "Wiadomoci Matematyczne", t. XXII.
- B. Knaster: Wspomnienia o S. Dicksteinie, Roczniki PTM, "Prace Matematyczne", Seria I,
t. 1, 1955.

- A. rdka, P. Szczawiski: Biogramy Uczonych Polskich, cz. III: Nauki cise, 1986.
Opracowali: Stanisaw Kolankowski, Zofia Pawlikowska-Broek.
SLESZYSKI (LESZYSKI) JAN (1854-1931)
Urodzi si 11 lipca 1854 w Lisiance w powiecie migrodzkim na Kijowszczynie. W 1871
ukoczy gimnazjum w Odessie. W latach 1871-1875 studiowa na Wydziale Matematyki
uniwersytetu w Odessie i uzyska stopie magistra matematyki czystej. W 1880 otrzyma
stypendium Ministerstwa Owiaty i kontynuowa studia w Berlinie, gdzie sucha wykadw
L. Kroneckera, E. E. Kummera i K. Weierstrassa. Tam przygotowa prac z rachunku
wariacyjnego pod kierunkiem Weierstrassa, na podstawie ktrej po powrocie do Odessy w
1883 uzyska veniam legendi. W tym samym roku jako docent rozpocz wykady z analizy
na uniwersytecie w Odessie. W 1892 uzyska dyplom doktorski, bdcy odpowiednikiem
polskiej habilitacji, na podstawie rozprawy z teorii najmniejszych kwadratw. W 1893 zosta
profesorem nadzwyczajnym, a w 1898 profesorem zwyczajnym uniwersytetu w Odessie. Na
uniwersytecie wykada gwnie rachunek rniczkowy i cakowy, teori liczb i rachunek
prawdopodobiestwa. Wykada take analiz wysz na Wyszych Kursach eskich. W
1911 przyjecha do Krakowa i rozpocz wykady na Uniwersytecie Jagielloskim jako
docent prywatny z tytuem profesora zwyczajnego. W 1919 zosta mianowany profesorem
zwyczajnym matematyki i logiki matematycznej Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1921
zosta czonkiem korespondentem Akademii Umiejtnoci, a w 1925 zosta mianowany
profesorem honorowym Uniwersytetu Jagielloskiego. By autorem publikacji z teorii liczb i
logiki matematycznej. Wyda m.in. O znaczeniu logiki dla matematyki i O pierwszych
stadiach poj nieskoczonociowych (Poradnik dla samoukw, t. III 1923). Z innych
publikacji na uwag zasuguj wykady uniwersyteckie w opracowaniu jego uczniw:
dwutomowa Teoria dowodu (1923 i 1929, opracowana przez S. K. Zaremb) i Teoria
wyznacznikw (1926, opracowana przez S. Rozentala). Zmar 9 marca 1931 w Krakowie.
Dokumentacja:
- A. Hoborski: Jan Sleszyski, "Wiadomoci Matematyczne", t. XXXVI, 1934.
- S. Gob: Jan Sleszyski, Studia z dziejw Katedr Wydziau Matematyki, Fizyki, Chemii
Uniwersytetu Jagielloskiego, 1964.
Opracowa Stanisaw Kolankowski
STOEK WODZIMIERZ (1883-1941)
Urodzi si 23 lipca 1883 w Mostach Wielkich w rodzinie Teofila i Jzefy z Dobrowolskich.
W latach 1894-1901 uczszcza do Gimnazjum w. Anny w Krakowie, nastpnie w latach
1901-1905 studiowa na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1906 zda
egzamin na nauczyciela matematyki i fizyki w szkoach rednich. W tym samym roku
wyjecha na dwuletnie studia do Getyngi. Po powrocie w latach 1908-1922 uczy w
Gimnazjum w. Jacka w Krakowie. W 1922 doktoryzowa si w Uniwersytecie Jagielloskim
na podstawie rozprawy O wartociach charakterystycznych rwna cakowych potencjau
logarytmicznego. Wstpnie do doktoratu przedstawi w 1917 take drug prac O cakowaniu
pewnych rwna rniczkowych zwyczajnych rzdu drugiego ("Prace MatematycznoFizyczne", t. XIX). W latach 1920-1922 wykada matematyk dla przyrodnikw w
Uniwersytecie Jagielloskim. W 1919 by asystentem Hoborskiego w nowo powstaej
Akademii Grniczej w Krakowie. W 1922 zosta profesorem nadzwyczajnym matematyki na

Wydziale Oglnym Politechniki Lwowskiej, a w 1926 profesorem zwyczajnym na Wydziale

Inynierii Ldowej i Wodnej tej uczelni. By wielokrotnie dziekanem i prodziekanem tych
wydziaw. Kierowa w latach 1922-1926 III Katedr Matematyki i od 1926 I Katedr
Matematyki. Opublikowa m.in. Remarque sur une ingalit concernant les modules des
racines dune quation quelconque ("Annales Polonici Mathematici", 1925), Sur lallure
dune fonction harmonique dans le voisinage dun point exceptionnel (Comptes Rendus, I,
180, 1925), ber deu Fixpunktsatz in der Ebene (Ksiga Pamitkowa I Polskiego Zjazdu
Matematykw, Lww, IX, 1927). By wspautorem - wraz z Banachem, Sierpiskim i
Nikliborcem - podrcznikw matematyki dla szk rednich. W czasie wojny zosta
aresztowany z dwoma synami oraz liczn grup polskich wykadowcw przez gestapo i
rozstrzelany 4 lipca 1941 na Wzgrzach Wuleckich we Lwowie.
Dokumentacja:
- Z dziejw AGH w latach 1919-1967. Krakw 1970.
- Spis wykadw Uniwersytetu Jagielloskiego, Wydzia Filozoficzny 1911-1923.
- Dziennik Urzdowy MWRiOP 1919-1939.
- Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego, teka doktorska.
- Wspomnienia A. Dawidowicz, crki L. Chwistka. W. Stoek by mem siostry jej matki.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek

STEINHAUS HUGO DIONIZY (1887-1972)

Urodzi si 14 stycznia 1887 w Jale w rodzinie Bogusawa, dyrektora spdzielni kredytowej,
i Eweliny z Lipschitzw. W 1905 uzyska matur w gimnazjum klasycznym w Jale.
Nastpnie rozpocz studia matematyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu
Lwowskiego. W latach 1906-1911 kontynuowa studia w Getyndze pod kierunkiem Hilberta i
Kleina. W 1911 uzyska tam stopie doktora filozofii na podstawie pracy Neue Anvendungen
des Dirichlet'schen Prinzips. W latach 1911-1914 przebywa w Jale, w tym okresie
opublikowa 8 prac. W 1915 uczestniczy w wojnie. W nastpnym roku podj prac w
Centrali Odbudowy Kraju w Krakowie. W 1917 habilitowa si we Lwowie na podstawie
rozprawy O niektrych wasnociach szeregw Fouriera. Przez rok by asystentem
matematyki na Uniwersytecie Lwowskim. W 1918 opublikowa prac Additive und stetige
Funktionaloperationen ("Mathematische Zeitschrift", 5/1919), uwaan za pierwsz polsk
prac o operacjach funkcyjnych. Po zakoczeniu I wojny wiatowej przebywa w Jale, gdzie
pracowa jako matematyk w biurze rozdziau gazu. W 1920 zosta profesorem
nadzwyczajnym matematyki Uniwersytetu Lwowskiego i kierownikiem I Katedry
Matematyki (1920-1939), a w 1923 profesorem zwyczajnym. Kilkakrotnie wyjeda do
Parya, Getyngi i Bolonii. W 1929 wsplnie z Banachem zaoy czasopismo "Studia
Mathematica" o zasigu midzynarodowym, powicone wycznie analizie funkcjonalnej. W
1939 po zajciu Lwowa przez Armi Czerwon otrzyma nominacj na profesora Katedry
Analizy Wyszej w Pastwowym Uniwersytecie Ukraiskim im. I. Franki (dotychczasowy
Uniwersytet Jana Kazimierza) oraz pracownika naukowego Akademii Nauk w Kijowie. W
czerwcu 1941 uciek do Osiczyna pod Lwowem, potem do Berdechowa koo Gorlic. Tam pod
zmienionym nazwiskiem (Grzegorz Krochmalny) uczestniczy w tajnym nauczaniu. W 1945
wsporganizowa rodowisko naukowe wrocawskie. Zosta powoany na katedr zastosowa
matematyki Wydziau Matematyczno-Fizyczno-Chemicznego, wsplnego dla uniwersytetu i
politechniki. Peni funkcj kierownika dziau zastosowa przyrodniczych i gospodarczych

Instytutu Matematycznego PAN, ktrej by czonkiem rzeczywistym (od 1952). By m.in.

redaktorem "Studia Mathematica" (od 1929 wraz z Banachem ) i "Zastosowa Matematyki"
(w latach 1953-1972). Opublikowa okoo 250 prac. Gwnymi dziedzinami jego bada byy
szeregi trygonometryczne i ortogonalne, zagadnienia sumowalnoci. Zasadnicze wyniki
zawar w Theorie der Ortogonalreichen ("Monografie Matematyczne", 6/1935 z
Kaczmarzem). Wiele jego prac ma zasadnicze znaczenie w cisych sformuowaniach
podstaw rachunku prawdopodobiestwa w oparciu o teori miary i teori mnogoci. Wrd
prac wiele miejsca zajmoway zastosowania matematyki do rnych dyscyplin, m.in. biologii,
medycyny, statystyki. By autorem unikalnego, popularyzujcego matematyk Kalejdoskopu
matematycznego (wyd. 1938 po polsku i angielsku, przetumaczony na 10 jzykw) i kilku
ksiek popularnonaukowych. Obdarzony wielkim poczuciem humoru, znany by z
dowcipnych i citych wypowiedzi (wyda w 1980 Sownik racjonalny H. Steinhausa). By
doktorem honoris causa uniwersytetw: Warszawskiego, Poznaskiego, Wrocawskiego i
Akademii Medycznej we Wrocawiu, czonkiem korespondentem Polskiej Akademii
Umiejtnoci (od 1945), czonkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego
(1951), czonkiem rzeczywistym PAN (1952), czonkiem honorowym Polskiego
Towarzystwa Matematycznego (1968). By wspzaoycielem (1946) Wrocawskiego
Towarzystwa Naukowego i jego prezesem (1956-1958 i 1960-1961). Zmar 25 lutego 1972
we Wrocawiu.
Najsynniejsze powiedzenia Steinhausa:
Matematyka nie moe wypeni ycia, ale jej nieznajomo ju niejednemu je wypenia.
Idioci i geniusze s wolni od obowizku rozumienia dowcipw.
Ignoranci s wszechstronni.
Ile razy mczyzna patrzy na kobiet szatan zakada mu rowe okulary.

Dokumentacja:
- "Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego", R. 44, 1951.
- "Wiadomoci Matematyczne", t. XVII (zawiera bibliografi).
- Archiwum Instytutu Matematycznego PAN w Sopocie.
- Archiwum Obwodowe we Lwowie.
Opracowali: Stanisaw Kolankowski, Zofia Pawlikowska-Broek

MAZURKIEWICZ STEFAN (1888-1945)

Urodzi 25 wrzenia 1888 w Warszawie w rodzinie Jana, adwokata, i Michaliny z
Piotrowskich. Gimnazjum ukoczy w Warszawie w 1906, matur zda w IV Gimnazjum w
Krakowie. Studiowa na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego przez dwa
semestry 1906/07, nastpnie w Monachium (5 semestrw), Getyndze (4 semestry) i Lwowie
(1 semestr). W 1912 otrzyma w Getyndze dyplom ukoczenia Studium Ubezpieczeniowego.
W 1913 uzyska stopie doktora filozofii na Uniwersytecie Lwowskim za prac Przyczynki
do teorii mnogoci, ktra dotyczya postawionego przez Sierpiskiego problemu. W 1915, od
pocztku wznowienia dziaalnoci Uniwersytetu Warszawskiego, wykada matematyk.
Rwnoczenie wykada w Wyszej Szkole Handlowej, Wolnej Wszechnicy Polskiej. W
latach 1916-1917 zorganizowa seminarium matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim i
by jego kierownikiem przez wiele lat. W 1919 habilitowa si na Uniwersytecie

Jagielloskim na podstawie pracy Teoria zbiorw G-delta, ("Wektor", t. 6/1917-18). W tym

te roku wraz z Janiszewskim zosta powoany na profesora nadzwyczajnego Wydziau
Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego. W 1920 zosta profesorem zwyczajnym. W
tym samym roku wraz z Janiszewskim i Sierpiskim zaoy "Fundamenta Mathematicae" pierwsze polskie czasopismo matematyczne o randze wiatowej, powicone topologii, teorii
mnogoci, funkcjom rzeczywistym i logice matematycznej. By jego redaktorem wraz z
Sierpiskim. Na Uniwersytecie Warszawskim peni funkcje dziekana Wydziau
Matematyczno-Przyrodniczego (1927/8, 1930/1, 1937/8) i prorektora Uniwersytetu
Warszawskiego (1938-1940). W czasie II wojny wiatowej wykada matematyk na tajnym
Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym (od 1942). Od 1919 by czonkiem Polskiego
Towarzystwa Matematycznego, prezesem Zarzdu Gwnego w 1932-1935, 1937-1938, a w
latach 1930-1931 peni funkcj wiceprezesa. Udziela si w pracach Towarzystwa
Naukowego Warszawskiego. By czonkiem czynnym PAN i czonkiem honorowym
Krlewskiej Akademii Rumuskiej. Zajmowa si gwnie topologi i teori funkcji
rzeczywistych. Opublikowa 141 prac matematycznych zebranych w 1969 w: Travaux de
topologie et ses applications. Zbir ten poprzedzi wstpem Kuratowski (por. te
"Fundamenta Mathematicae", 34/1947). Zajmowa si teori szeregw i jej zastosowaniami,
teori funkcji analitycznych i rachunkiem prawdopodobiestwa. Wielokrotnie na zaproszenia
wykada we Lwowie i Wilnie. By wspautorem Sonetw patetycznych (wraz z M.
Duninem, 1927). Zmar 19 czerwca 1945 w szpitalu w Grodzisku pod Warszaw.
Dokumentacja:
- K. Kuratowski: S. Mazurkiewicz - et son oeuvre scientifique, "Fundamenta Mathematicae",
34/1947.
- Z. Pawlikowska-Broek: PSB, t. XX.
Opracowa Stanisaw Kolankowski

Zygmunt Janiszewski (1888-1920)

Jednym z matematykw, ktrzy wywarli gboki wpyw na rozwj matematyki polskiej, by
Zygmunt Janiszewski. Urodzi si on w roku 1888 w Warszawie, a po uzyskaniu w roku 1912
stopnia doktora w Paryu, zosta w roku 1915 profesorem matematyki odrodzonego
Uniwersytetu Warszawskiego. y krtko, bo ju w roku 1920 zmar we Lwowie w 32 roku
ycia. A wic by profesorem UW jedynie przez lat 5. W tym jednak krtkim okresie wpyn
on w decydujcy sposb na dalszy rozwj matematyki polskiej, a w szczeglnoci na
powstanie tzw. Warszawskiej Szkoy Matematycznej.
Prace badawcze Z. Janiszewskiego nale do topologii, a wic do dziau matematyki,
zajmujcego si specjalnie gbokimi wasnociami przestrzeni. W szczeglnoci jest on
autorem piknego twierdzenia dotyczcego rozcinania paszczyzny przez jej podzbiory,
zwanego twierdzeniem Janiszewskiego. Twierdzenie to stanowio punkt wyjcia dla
aksjomatycznego ujcia topologii paszczyzny, uzyskanego nastpnie przez K.
Kuratowskiego.
W czasie dziaalnoci prof. Janiszewskiego topologia, jak rwnie takie dziay matematyki,
jak teoria mnogoci, podstawy matematyki i teoria funkcji rzeczywistych, byy jeszcze w

stadium pocztkowego rozwoju. Wrd wwczas dziaajcych matematykw polskich, w

topologii pracowali prof. S. Mazurkiewicz i czciowo prof. W. Sierpiski. W teorii
mnogoci, jak rwnie w podstawach matematyki - prof. W. Sierpiski, a jednoczenie
rozwijaa si w Warszawie logika matematyczna, ktrej przedstawicielami byli prof.
ukasiewicz i prof. Leniewski.
Ten stan rzeczy skoni prof. Janiszewskiego do wysunicia (w wydawnictwie "Nauka
Polska") programu skoncentrowania bada matematykw polskich na wyej wymienionych
dziaach matematyki. Celem tej koncentracji by rozwj twrczoci matematycznej w Polsce i
zdobycie samodzielnego stanowiska dla matematyki polskiej w skali wiatowej.
W celu zdobycia tego samodzielnego stanowiska prof. Janiszewski wysun koncepcj
zaoenia czasopisma powiconego wycznie pracom badawczym w zakresie topologii i
innych dziaw cile zwizanych z teori mnogoci. Czasopismo to, pod nazw Fundamenta
Mathematicae, wrd zaoycieli ktrego obok Z. Janiszewskiego figuruj S. Mazurkiewicz i
W. Sierpiski, powstao w Warszawie, a w roku 1920 ukaza si jego pierwszy tom. Niestety,
tom ten ukaza si ju po przedwczesnej mierci Zygmunta Janiszewskiego.

Fundamenta Mathematicae byy

pierwszym na wiecie
czasopismem matematycznym
specjalizujcym si - zgodnie z
koncepcj Z. Janiszewskiego jedynie w pewnych dziaach
matematyki. Warto wspomnie,
e w chwili obecnej wikszo
czasopism matematycznych
wiata przybraa posta mniej
lub wicej ustalonej
specjalizacji. Tak wic
koncepcja zapocztkowana
przez Z. Janiszewskiego okazaa
si zgodna z naturalnym
rozwojem czasopism
matematycznych. Mimo to,
ukazaniu si pierwszego tomu
Fundamenta Mathematicae
towarzyszy pewien sceptycyzm
reprezentowany przez wybitnych
matematykw wiata,
wyraajcych wtpliwo, czy
czasopismo o tak ograniczonej
specjalnoci bdzie mogo si
utrzyma. Czas pokaza, e
sceptycyzm ten nie by
uzasadniony.
Jeszcze w okresie

midzywojennym ukazay si 32 tomy Fundamenta Mathematicae. Pismo to zdobyo wysok

pozycj w matematyce wiatowej, a wrd jego wsppracownikw - obok matematykw
polskich - wystpio wielu spord najwybitniejszych matematykw wiata.

Matematyka polska, na ktrej rozwj wywar tak znaczny wpyw program wysunity przez
Zygmunta Janiszewskiego, nie zaamaa si w strasznym okresie okupacji, gdy
systematycznie tpiona bya caa kultura polska. Mimo i okoo 50% twrczo pracujcych
matematykw polskich zgino z rki okupanta, ju w roku 1945 ukaza si 33 tom
Fundamenta Mathematicae, a obecnie liczba tomw tego wydawnictwa, zapocztkowanego
przez Z. Janiszewskiego, osigna ju setk.
W stu tomach FM opublikowanych jest 2650 prac badawczych, w tym 1288 z topologii, 536 z
teorii mnogoci i podstaw matematyki. Wrd 1170 autorw tych prac jest 207 autorw
polskich i 963 zagranicznych (wrd nich 557 z USA). Prace ukazuj si w tzw. jzykach
kongresowych, przewanie jednak (zwaszcza w okresie powojennym) w jzyku angielskim.
Skoncentrowanie wysiku twrczego matematykw polskich na wymienionych ju nowych
dziaach matematyki (do ktrych w latach dwudziestych doszed wany dzia analizy
funkcjonalnej, zapocztkowany we Lwowie przez genialnego matematyka polskiego Stefana
Banacha) doprowadzio do duego rozwoju polskiej myli matematycznej. Matematyka
polska dojrzaa i w okresie powojennym rozszerzya pole swego badania, obejmujc wiele
innych dziaw, rwnie dziaw zwizanych z zastosowaniami.
Naley jednak stwierdzi, e program koncentracji wysunity przez Zygmunta
Janiszewskiego, jakkolwiek obecnie wymagajcy ju pewnej modyfikacji, w decydujcy
sposb przyczyni si do rozwoju matematycznej myli polskiej i do zdobycia przez ni
liczcej si w skali wiatowej pozycji naukowej. Fakt ten jest w znacznym stopniu zasug
dziaalnoci Zygmunta Janiszewskiego.
NIKODYM OTTON MARCIN (1889-1974)
Urodzi si 13 sierpnia 1889 w Zabotowie koo Koomyi, w rodzinie Ottona Bogusawa,
inyniera chemii, i Marianny z Cyprianw. Ukoczy gimnazjum matematyczne we Lwowie i
uzupeniwszy samodzielnie w cigu roku acin i grek, uzyska dyplom gimnazjum
klasycznego. Studiowa na Uniwersytecie Lwowskim matematyk u Sierpiskiego i Puzyny
oraz fizyk u Smoluchowskiego. Po ukoczeniu studiw pracowa w latach 1911-1924 jako
nauczyciel gimnazjalny matematyki i fizyki w Krakowie. Wykada te dydaktyk w Studium
Pedagogicznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1924 doktoryzowa si na Uniwersytecie
Warszawskim i tam si habilitowa w 1927 po rocznych studiach na Sorbonie. Od 1930
mieszka w Warszawie i prowadzi wykady zlecone na Uniwersytecie Warszawskim. Okres
wojny spdzi w Warszawie. W 1945 zosta mianowany kierownikiem Katedry Matematyki
na Wydziale Politechniki (z tymczasow siedzib w Akademii Grniczej w Krakowie). Po
roku pracy wyjecha do Belgii, potem do Francji, gdzie otrzyma stypendium Centre
Nationale des Recherches Scientifiques, a w kocu do USA, gdzie w latach 1948-1965 by
profesorem w Kenyon Colleges (Ohio). Od 1966 mieszka w Utica (Nowy Jork) i pracowa
naukowo na zlecenie Atomic Commission oraz National Science Foundation. By czonkiem
zaoycielem Polskiego Towarzystwa Matematycznego, czonkiem honorowym Belgijskiego
Towarzystwa Matematycznego, czonkiem korespondentem Midzynarodowej Akademii
Filozofii Nauk w Brukseli. By zapraszany na wykady do uniwersytetw we Woszech, w

Belgii, Francji, Anglii, RPA, Rumunii i Kanadzie oraz do 10 uniwersytetw w USA. Napisa
86 prac matematycznych, 7 prac dotyczcych dydaktyki oraz popularyzacji matematyki,
fizyki i logiki, a take 5 podrcznikw akademickich. Jego prace dotyczyy logiki, teorii
miary, teorii potencjau, analizy funkcjonalnej, rwna rniczkowych czstkowych rzdu
drugiego, algebry, teorii sieci, matematycznych metod fizyki. Trwale zapisa si w wiatowej
literaturze matematycznej twierdzeniem o moliwoci przedstawienia przeliczalnie
addytywnej funkcji zbioru w postaci caki, zwanym pniej twierdzeniem Radona-Nikodyma
("Fundamenta Mathematicae", 15/1930). Za gwny cel swj uwaa ucilenie podstaw
fizyki teoretycznej, co czciowo zrealizowa w ksice The Mathematical Apparatus for
Quantum-Theories, "Springer Verlag", (1966). Poza matematyk pasj jego bya muzyka
powana (sam gra na fortepianie). Zmar 4 maja 1974.
Dokumentacja:
- Informacje uzyskane od ony, Stanisawy Nikodymowej.
- A. Derkowska: Otton Marcin Nikodym (1889-1974), "Wiadomoci Matematyczne", XXV
1/1983, s. 75-83 (zawiera bibliografi i zdjcie).
Opracowaa Alicja Derkowska
WILKOSZ WITOLD (1891-1941)
Urodzi si 14 sierpnia 1891 w Krakowie w rodzinie Jana, nauczyciela, i Jzefy Vopalko.
Egzamin dojrzaoci zda w 1910 w III Gimnazjum w Krakowie i rozpocz studia
matematyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1912
kontynuowa studia na uniwersytecie w Turynie. W latach 1914-1915 suy w Legionach, a
nastpnie podj ponownie studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego,
ktre ukoczy w 1917. W 1918 uzyska na Uniwersytecie Jagielloskim stopie doktora
filozofii na podstawie pracy Z teorii funkcji absolutnie cigych i caek Lebesgue'a ("Prace
Matematyczno-Fizyczne"). W latach 1917-1920 by nauczycielem w prywatnych gimnazjach
polskich w Zawierciu i Czstochowie, rwnoczenie sucha wykadw w Uniwersytecie
Jagielloskim z prawa kocielnego i historii prawa. W 1920 (zatwierdzona w 1921)
habilitowa si na Uniwersytecie Jagielloskim na podstawie rozprawy O funkcjach cile
mierzalnych i Duhamelowskich wraz z zastosowaniami do teorii rwna cakowych i
rniczkowych i w tym samym roku rozpocz na Uniwersytecie Jagielloskim wykady jako
docent prywatny. W 1922 zosta profesorem nadzwyczajnym, a w 1935 profesorem
zwyczajnym. 6 listopada 1939 zosta aresztowany przez gestapo wraz z grup krakowskich
profesorw. Zosta zwolniony z powodu zego stanu zdrowia. W latach 1940-1941 pracowa
w Szkole Handlowej w Krakowie. By autorem monografii Les propriets topologiques du
plan euclidien (Pary 1931) oraz 6 podrcznikw z zakresu teorii mnogoci, arytmetyki,
algebry, teorii liczb, a take wielokrotnie wydanej popularnej ksieczki Licz i myl. Jak
powstaa liczba (wyd. I, 1938). Pozostawi wiele prac w rkopisach. Czynnie uczestniczy w
rozwoju radiotechniki i radiofonii, by twrc pierwszego krtkofalowego aparatu do celw
leczniczych. Wygasza pogadanki radiowe, m.in. o tematyce matematycznej, a take na
kursach organizowanych w rnych miastach przez Ministerstwo Wyzna Religijnych i
Owiecenia Publicznego. Zmar 31 sierpnia 1941 w Krakowie.
Dokumentacja:
- Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego S. II 619, WF. II 478, WF. II 122.
- S. Gob: Witold Wilkosz, Studia z dziejw Katedr Wydziau Matematyki, Fizyki, Chemii
Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1964.

Opracowaa: Zofia Pawlikowska-Broek

BANACH STEFAN (1892-1945)

Urodzi si 30 marca 1892 w Krakowie, jego ojcem by Stefan Greczek, matk Katarzyna
Banach. Wychowywa si w Krakowie w rodzinie zastpczej Franciszki Powej i jej crki,
Marii Puchalskiej. Uczszcza do IV Gimnazjum w Krakowie (1902-1910). Po maturze
pracowa w ksigarni krakowskiej. Matematyk studiowa jako samouk. W latach 1911 1913 zaliczy egzaminem czciowym (tzw. pdyplom) dwa lata studiw na Politechnice
Lwowskiej. Po wybuchu I wojny wiatowej pracowa jako nadzorca przy budowie drg. Po
powrocie do Krakowa zarabia na ycie korepetycjami. Nadal studiowa sam. Bra udzia w
dyskusjach matematycznych z Wilkoszem i Nikodymem . W 1916 Steinhaus zainteresowa
si przypadkowo spotkanym Banachem. Spotkanie zaowocowao wspln publikacj: Sur la
convergence en moyenne de sries de Fourier ("Bulletin International de l'Acadmie des
Sciences de Cracovie", S. A, 1918) i wieloletni wspprac. W 1920 dziki wstawiennictwu
Steinhausa otrzyma asystentur (do 1922) w Katedrze Matematyki na Wydziale
Mechanicznym Politechniki Lwowskiej u omnickiego. W 1920 doktoryzowa si na
Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie tezy: Sur les oprations dans les
ensembles abstraits et leur application aux quations intgrales ("Fundamenta Mathematicae",
III, 1922), w ktrej zawar podstawowe twierdzenia analizy funkcjonalnej, nowej dyscypliny
matematyki. W 1922 habilitowa si na Uniwersytecie Jana Kazimierza (decyzja Rady
Wydziau z 30 czerwca) i 22 lipca tego roku otrzyma nominacj na profesora
nadzwyczajnego, a w 1927 na profesora zwyczajnego tego uniwersytetu. W latach 1922-1939
kierowa II Katedr Matematyki na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Po wkroczeniu Armii
Czerwonej do Lwowa i przejciu UJK, pozosta na Uniwersytecie im. Franki na stanowisku
kierownika I Katedry Analizy Matematycznej (1939-1941 i 1944-1945). W latach 1939-1941
by dziekanem Wydziau Filozoficznego tego uniwersytetu. Na UJK wykada podstawy
geometrii, teori mnogoci, geometri analityczn, "rachunek nieskoczonociowy",
mechanik teoretyczn, wybrane dziay z dynamiki, teori funkcjonaw, rachunek
rniczkowy i cakowy, "teori operacji funkcjonalnych". Prowadzi seminaria: z teorii
funkcji wielu zmiennych, wraz z Steinhausem i Ruziewiczem z "operacji funkcyjnych" i
szeregw ortogonalnych. By wytrawnym wykadowc, autorem podrcznikw: Rachunek
rniczkowy i cakowy (t. I, 1929, t. II, 1930), Mechanika w zakresie szk akademickich (t.
I, II, 1938) (i wielokrotne ich wydania). By take autorem wraz ze Stokiem i Sierpiskim
podrcznikw matematycznych dla szk rednich. Jego zainteresowania matematyk i jej
problemami sigaj czasw krakowskich i wczesnej modoci. Samodzielne studia dzie
matematycznych byy przygotowaniem do podjcia dojrzaej pracy naukowej w rodowisku
lwowskim. Pierwsze jego prace dotyczyy szeregw Fouriera (w pierwszej opublikowanej
wsplnie z Steinhausem pracy rozstrzygn negatywnie problem przecitnej zbienoci sum
czciowych szeregu Fouriera), funkcji i szeregw ortogonalnych, rwna Maxwella, funkcji
pochodnych funkcji mierzalnych, teorii miary. W pracy doktorskiej (opublikowanej w 1922) i
w monografii Thorie des oprations linaires ("Monografie Matematyczne", 1, 1932) poda
aksjomatyczn definicj przestrzeni, nazwanych pniej jego imieniem (przestrzenie
Banacha), ugruntowa ostatecznie podstawy analizy funkcjonalnej, poda jej fundamentalne
twierdzenia, wprowadzi jej terminologi, ktr zaakceptowali matematycy na caym wiecie,

poda pierwszy w wiecie wykad analizy funkcjonalnej. By autorem ponad 60 prac

naukowych i twrc wielu twierdze o fundamentalnym znaczeniu dla wielu dziaw
matematyki. Publikowa gwnie w "Fundamenta Mathematicae", a od 1929 - z chwil
powoania wsplnie z Steinhausem czasopisma matematycznego o wiatowym zasigu,
powiconego gwnie analizie funkcjonalnej i szeregom ortoganalnym - w "Studia
Mathematica". Najbardziej znane to: twierdzenie Banacha-Tarskiego o rozkadzie zbioru
punktw na czci odpowiednio przystajce (paradoks Banacha-Tarskiego), twierdzenie
Banacha o punkcie staym dla operacji zwajcych, twierdzenie Banacha-Steinhausa o cigu
operacji liniowych, twierdzenie Hahna-Banacha o przeduaniu funkcjonau liniowego. Styl
pracy Banacha, jego niezwyka intuicja naukowa, bezporednio i otwarto pozwoliy mu
(wraz z Steinhausem) na stworzenie Lwowskiej Szkoy Matematycznej. Jego uczniami i
wsppracownikami byli: Auerbach, Mazur, Orlicz, Schauder, Ulam. W ich krgu powstaa
Ksiga Szkocka (nazwa pochodzi od miejsca spotka i dysput matematycznych rodowiska
lwowskiego - Kawiarni Szkockiej), w ktrej notowali problemy matematyczne zarwno
matematycy lwowscy, jak i ich gocie (Steinhaus , Mazur , Ulam, Schauder, Saks,
Kuratowski, von Neumann, Aleksandrow i inni). By jednym z inicjatorw "Monografii
Matematycznych", wydawnictwa zapocztkowanego w 1932 jego Thorie des oprations
linaires (poprzedzona wydaniem w jzyku polskim pt. Teoria operacyj. Tom I. Operacje
liniowe, 1931). W 1936 zosta zaproszony do wygoszenia plenarnego wykadu na Kongresie
Matematycznym w Oslo. W 1924 zosta czonkiem korespondentem Polskiej Akademii
Umiejtnoci, od 1931 czonkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
czonkiem przybranym (1923) i czonkiem czynnym (1927) Towarzystwa Naukowego we
Lwowie, czonkiem zaoycielem (1919) Polskiego Towarzystwa Matematycznego i jego
wiceprezesem (1932-1936) oraz prezesem (1939-1945). W 1930 otrzyma nagrod naukow
miasta Lwowa. W latach 1936-1939 by wiceprzewodniczcym Komitetu Matematycznego
Rady Nauk cisych i Stosowanych. W 1939 PAU przyznaa mu wielk nagrod. W tym roku
zosta czonkiem korespondentem Akademii Nauk Ukraiskiej SRR. W czasie okupacji
niemieckiej zarabia na utrzymanie rodziny (ony ucji i syna Stefana) jako karmiciel wszy w
Instytucie Bakteriologicznym R. Weigla. Zmar na raka puc 31 sierpnia 1945 we Lwowie.
Zosta pochowany w grobowcu Riedlw na Cmentarzu yczakowskim we Lwowie. Po jego
mierci zostao wydanych jeszcze pi prac i podrcznik Wstp do teorii funkcji
rzeczywistych ("Monografie Matematyczne" 17/1951). PTM ufundowao nagrod naukow
im. Banacha (1946), jego imieniem nazwano ulice w miastach uniwersyteckich, w 1972
utworzono Midzynarodowe Centrum Matematyczne im. S. Banacha. By uwaany za
geniusza matematycznego.
Dokumentacja:
- H. Steinhaus: Stefan Banach, "Wiadomoci Matematyczne", 4/1961.
- S. Banach: Oeuvres avec des commentaires, PWN, 1967.
- yciorys S. Banacha z ocen jego dziaalnoci naukowej (oprac. przez A. Peczyskiego dla
Encyklopedii Brytanica, Archiwum Instytutu Matematycznego PAN w Sopocie).
- A. rdka, P. Szczawiski: Biogramy Uczonych Polskich, cz. III, Nauki cise, 1986.
Opracowali: Stanisaw Kolankowski, Zofia Pawlikowska-Broek

KNASTER BRONISAW (1893-1980)

Urodzi si 22 maja 1893 w Warszawie, w rodzinie Ludwika, lekarza, i Felicji z Wiernikw.
W latach 1911-1914 studiowa w Paryu medycyn i nauki przyrodnicze, od 1915 za

matematyk na Uniwersytecie Warszawskim. W 1920 wstpi ochotniczo do wojska (za

sub otrzyma od J. Pisudskiego Krzy Legionowy) i suy jako doktor. Zarazi si
tropikaln malari. W 1923 uzyska stopie doktora matematyki w Uniwersytecie
Warszawskim na podstawie rozprawy Un continu dont tout sous-continu est indcomposable
("Fundamenta Mathematicae", 3/1922). Promotorem by Mazurkiewicz . W 1926 habilitowa
si na Uniwersytecie Warszawskim. Bra czynny udzia w pracach naukowych prnego
rodowiska warszawskiego (Mazurkiwicz, Sierpiski, Kuratowski). Od 1929 prowadzi
"seminarium wysze z topologii", ktre odegrao niebagateln rol w ksztatowaniu nowego
pokolenia topologw. By wsptwrc i czonkiem komitetu redakcyjnego ,,Monografii
Matematycznych" (powstaych w 1931). W sprawach wydawniczych sta si
najwybitniejszym ekspertem w skali kraju. W 1933 wykada teori krzywych na
uniwersytecie w Pradze i Brnie, a w 1935, bdc adiunktem seminarium matematycznego
Uniwersytetu Warszawskiego, prowadzi tame zlecone wykady z teorii wymiaru. Po
wybuchu wojny w 1939 przenis si z on Mari do Lwowa. Tam zosta powoany na
profesora Katedry Geometrii na Ukraiskim Uniwersytecie im. Franki (powstaym w miejsce
Uniwersytetu Jana Kazimierza). Kierownikiem tej katedry by Mazur . Po wkroczeniu
Niemcw do Lwowa Knaster, podobnie jak Banach, zarabia na ycie karmieniem wszy w
Instytucie Weigla. Wznowienie dziaalnoci Uniwersytetu Ukraiskiego i decyzja Wyszej
Komisji Atestacyjnej (A. N. Komogorow, P. S. Aleksandrow) o nadaniu Knasterowi stopnia
doktora nauk fizyczno-matematycznych oraz potwierdzenie tytuu profesora katedry
geometrii zdecydoway o jego pozostaniu we Lwowie. W 1945 repatriowa si jednak do
Krakowa, gdzie uruchomi wydawnictwa naukowe (kolejny tom "Fundamenta
Mathematicae", zoony czciowo przed wybuchem wojny, wyda ju w 1945) i na krtko
podj wykady w Uniwersytecie Jagielloskim. Jesieni 1945 wyjecha do Wrocawia, gdzie
obj jedn z czterech katedr na Wydziale Matematyczno-Fizyczno- Chemicznym wsplnym dla uniwersytetu i politechniki. Bra czynny udzia w rekonstrukcji ycia
naukowego, wydawnictw naukowych, odbudowie drukarni naukowej. By czonkiem
komitetu redakcyjnego: "Colloquium Mathematicum", "Studia Mathematica" (1946-1950),
"Fundamenta Mathematicae" (od 1951), "Biblioteki Matematycznej" (od 1951), "Comptes
Rendus" (1946-1955), wspredaktorem "Sprawozda" (seria B) Wrocawskiego
Towarzystwa Naukowego (by jego wsptwrc), "Prac Wrocawskiego Towarzystwa
Naukowego" (1949-1978). Uczestniczy w organizowaniu Pastwowego Instytutu
Matematycznego (pniej Instytut Matematyczny PAN), w ktrym obj kierownictwo
wrocawskiej Grupy Topologii. Prowadzi seminarium z topologii wyszej. Gwne
zainteresowania Knastera dotyczyy topologii, w tym trzech zasadniczych nurtw: poj
continuw, zbiorw spjnych, odwzorowa cigych. Zasyn w wiecie matematyki jako
konstruktor osobliwoci topologicznych. W 1921 wraz z Kuratowskim podali wszechstronn i
precyzyjn teori zbiorw spjnych. By i tu autorem paradoksalnych przykadw zbiorw
spjnych (tzw. zbiorw dwuspjnych), a take autorem wielu poj (np. zamocowania
rozkadu) oraz twierdze topologicznych, ktre na trwae weszy do monografii tego
przedmiotu. Liczne wyniki s cytowane w monografiach z innych dziaw matematyki: u
Birkhoffa z teorii krat, u Sierpiskiego z teorii zbiorw, u Aczla z teorii rwna
funkcyjnych. By autorem 54 oryginalnych prac, a take licznych artykuw zamieszczanych
w polskich czasopismach. Pozostawi wielu uczniw topologw (m.in. A. Lelek, J.
Mioduszewski, R. Duda, J. J. Charatonik). W 1961 otrzyma doktorat honoris causa Akademii
Medycznej we Wrocawiu. Zmar 3 listopada 1980 we Wrocawiu.
Dokumentacja:
- A. Lelek: O dziaalnoci B. Knastera w topologii, "Wiadomoci Matematyczne", XI, 1969,
s. 81-86.

- E. Marczewski: O dziaalnoci B. Knastera, "Wiadomoci Matematyczne", XI, 1969, s. 8691.

- R. Duda: Dorobek naukowy i dziaalno profesora Knastera, "Wiadomoci
Matematyczne", XIX, 1975, s. 34-38.
- R. Duda: Bronisaw Knaster (1893-1980), "Wiadomoci Matematyczne", XXV, 1983, s.
100-116 (zawiera portret i spis prac).
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek
KURATOWSKI KAZIMIERZ (1896-1980)
Urodzi si 2 lutego 1896 w Warszawie, w rodzinie Marka Kuratowa, adwokata, i Ry z
Karzewskich. W 1913 ukoczy Gimnazjum Filologiczne Chrzanowskiego w Warszawie. Na
studia matematyczne wyjecha do Glasgow (1913-14). Powrci do Warszawy z chwil
uruchomienia polskiego uniwersytetu w 1915. Studia ukoczy w 1918 na Uniwersytecie
Warszawskim, a w 1921 otrzyma stopie doktora filozofii na podstawie dwuczciowej
pracy dotyczcej: 1) aksjomatycznego ujcia topologii przez wprowadzenie aksjomatyki
domkni (Sur la notion de l'ensemble fini, "Fundamenta Mathematicae", 1/1920); 2)
definitywnego rozstrzygnicia zagadnienia continuw nieprzywiedlnych, bdcych
przedmiotem paryskiej pracy doktorskiej Janiszewskiego. Promotorem by Sierpiski
(Janiszewski, faktyczny opiekun pracy, ju nie y). Jesieni tego roku habilitowa si na
Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy stanowicej rozwizanie zagadnienia z
teorii mnogoci, postawionego przez matematyka belgijskiego de la Vallee Poussina. W dwa
lata pniej zosta zastpc profesora w II Katedrze Matematyki na Uniwersytecie
Warszawskim. W 1927 obj III Katedr Matematyki na Wydziale Oglnym Politechniki
Lwowskiej jako profesor nadzwyczajny. By jej kierownikiem do 1933. Dwukrotnie by
dziekanem tego Wydziau. Po jego likwidacji otrzyma w 1934 IV Katedr Matematyki
Uniwersytetu Warszawskiego jako profesor zwyczajny (1934-1935), nastpnie zosta
kierownikiem III Katedry Matematyki (1935-1952 z przerw wojenn). W latach 1936-1939
by sekretarzem Komitetu Matematycznego Rady Nauk cisych i Stosowanych. W czasie II
wojny wiatowej wykada na tajnym uniwersytecie w Warszawie. Od 1929 by czonkiem
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1946 wiceprezesem Wydziau III, od 1949
wiceprezesem Towarzystwa). W lutym 1945 ponownie rozpocz wykady na uruchomionym
Uniwersytecie Warszawskim. W tym roku powoano go na czonka zwyczajnego Polskiej
Akademii Umiejtnoci, od 1952 PAN, ktrej by wiceprezesem w latach 1957-1968. Zaraz
po zakoczeniu II wojny wiatowej aktywnie uczestniczy w odbudowie ycia naukowego w
Polsce, m.in. w powoaniu do ycia Pastwowego Instytutu Matematycznego, pniejszego
Instytutu Matematycznego PAN. By jego dyrektorem (1948-1968), przewodniczcym Rady
Nukowej (1968-1980) i kierownikiem Dziau Topologii (1948-80). Czynnie uczestniczy w
pracach PTM (wieloletni jego prezes i czonek honorowy) i Towarzystwa Naukowego
Warszawskiego. By redaktorem "Fundamenta Mathematicae" (od 1952 naczelnym),
"Biuletynu PAN", wsptwrc i redaktorem wydawnictwa "Monografie Matematyczne", w
ramach ktrego opublikowano najcenniejsze opracowania przedstawicieli szkoy
matematycznej warszawskiej i lwowskiej. By czonkiem wielu towarzystw i akademii
zagranicznych: Royal Society of Edinburgh, Austrii, Niemiec, Wgier, Woch, Zwizku
Radzieckiego. Prace naukowe dotyczyy gwnie topologii. Wprowadzi aksjomatyk
domkni (znan w wiecie jako aksjomatyka Kuratowskiego), ktra posuya za podstaw
do rozwoju teorii przestrzeni topologicznych oraz rozwijanej przez niego teorii continuw
nieprzywiedlnych midzy dwoma punktami. Do najcenniejszych wynikw Kuratowskiego
uzyskanych po wojnie nale te, ktre dotyczyy zwizkw midzy topologi a teori funkcji

analitycznych, a take gbokie twierdzenia z zakresu teorii rozcinania przestrzeni

euklidesowych. Wraz z Ulamem, swoim najzdolniejszym uczniem z okresu lwowskiego,
wprowadzi pojcie tzw. quasihomeomorfizmu, co zapocztkowao now dziedzin bada
topologicznych. Jego badania z teorii miary, m.in. wsplne wyniki z Banachem, Tarskim,
byy kontynuowane przez wielu uczniw. Wsplne prace Knastera i Kuratowskiego z teorii
zbiorw spjnych przyniosy wszechstronne i precyzyjne opracowanie oglnej teorii zbiorw
spjnych, zastosowane do zagadnie rozcinania paszczyzny, wraz z paradoksalnymi
przykadami zbiorw spjnych (zbir dwuspjny Knastera-Kuratowskiego). Kuratowski jest
autorem twierdzenia, zwanego Lematem Kuratowskiego-Zorna, udowodnionego po raz
pierwszy przez Kuratowskiego w 1922 ("Fundamenta Mathematicae", t. 3), ktre ma
niebagatelne zastosowanie w dowodach wielu podstawowych twierdze. Zorn poda jego
zastosowanie w 1935 ("Bulletin of the American Mathematical Society", 41). Wprowadzone
przez Kuratowskiego pojcia w teorii mnogoci i topologii na stae weszy do monografii tych
przedmiotw. W wielu przypadkach ustali ich terminologi i symbolik. Prace powojenne
dotyczyy gwnie trzech nurtw bada: 1) rozwoju homotopijnej teorii funkcji cigych, 2)
konstrukcji teorii przestrzeni lokalnie spjnych w wymiarach wyszych, 3) jednolitego ujcia
teorii rozcinania przestrzeni euklidesowych przez dowolne ich podzbiory, opartej na
wasnociach przeksztace cigych tych zbiorw. Wrd ponad 170 opublikowanych prac
cenne s monografie i podrczniki, m.in. Topologie (t. I 1933, t. II 1950), fundamentalne
dzieo, wydane take w jzyku angielskim i rosyjskim, Teoria mnogoci (wsplnie z
Mostowskim (wyd. I 1952, tumaczenie na jzyki angielski i rosyjski), Wstp do teorii
mnogoci i topologii (wyd. I 1952, tumaczenie na jzyki angielski, francuski, hiszpaski,
bugarski). By autorem popularnie napisanego opracowania P wieku matematyki polskiej
1920-1970 (1973) oraz wydanych po mierci autora Notatek do autobiografii (1981),
przygotowanych do druku przez crk, Zofi Kuratowsk. Reprezentowa matematyk polsk
w Midzynarodowej Unii Matematyki (wiceprezes w latach 1963-1966), na licznych
kongresach midzynarodowych, wykada w dziesitkach uniwersytetw wiata. By
doktorem honoris causa uniwersytetw: w Glasgow, Pradze, Wrocawiu, Paryu. Posiada
najwysze odznaczenia pastwowe, a take zoty medal Czechosowackiej Akademii Nauk
im. Bolzano oraz medal im. Kopernika PAN. Zmar 18 czerwca 1980 w Warszawie.
Dokumentacja:
- K. Borsuk: O osigniciach prof. dr K. Kuratowskiego w dziedzinie topologii, "Wiadomoci
Matematyczne", III, 1/1959.
- K. Borsuk: Jubileusz 40-lecia dziaalnoci naukowej prof. K. Kuratowskiego, "Nauka
Polska", r. VII, 3/1959.
- E. Marczewski: Prace K. Kuratowskiego z teorii mnogoci i teorii miary "Wiadomoci
Matematyczne", III, 1/1959.
- Autobiografia i spis publikacji (w posiadaniu Komisji Historii Matematyki PTM).
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek
WAEWSKI TADEUSZ (1896-1972)
Urodzi si 24 wrzenia 1896 w Wygnance w wczesnym wojewdztwie tarnopolskim, w
rodzinie Stanisawa i Anieli z Kozowskich. Po ukoczeniu gimnazjum w Tarnowie w 1914
rozpocz studia na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, obierajc jako kierunek
pocztkowo fizyk, a nastpnie matematyk. Studia ukoczy w 1920 i w latach 1920-1921
by nauczycielem matematyki w Gimnazjum w. Anny w Krakowie. Nastpnie otrzyma
stypendium od rzdu francuskiego na dalsze studia i w latach 1921-1923 studiowa w Paryu.

W 1924 uzyska na Sorbonie stopie doktora nauk matematycznych na podstawie pracy Sur
les courbes de Jordan ne renfermant aucune courbe simple de Jordan ("Annales Polonici
Mathematici", 2/1923); doktorat nostryfikowano na Uniwersytecie Jagielloskim w 1926. W
latach 1924-1926 pracowa jako asystent w Katedrze Matematyki Akademii Grniczej w
Krakowie. Rwnoczenie prowadzi wykady na Uniwersytecie Jagielloskim. W 1926 zosta
zastpc profesora w III Katedrze Matematyki Uniwersytetu Jagielloskiego. Habilitowa si
na Uniwersytecie Jagielloskim w 1927 na podstawie rozprawy Kontinua prostowalne w
zwizku z funkcjami i odwzorowaniami absolutnie cigymi (Dodatek do "Rocznikw PTM",
1927). W 1933 zosta profesorem nadzwyczajnym matematyki Uniwersytetu Jagielloskiego.
Aresztowany 6 listopada 1939 przez hitlerowcw wraz z grup profesorw Uniwersytetu
Jagielloskiego i AG w Krakowie zosta przewieziony do obozu koncentracyjnego w
Oranienburgu. Zwolniony w lutym 1940, pracowa do 1945 jako nauczyciel w Polskiej
Szkole Handlowej Mskiej w Krakowie i uczy w tajnym uniwersytecie. W 1945 zosta
profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagielloskiego i kierownikiem Katedry Analizy
Matematycznej (1945-1967). W latach 1949-1972 by kierownikiem Dziau Rwna
Rniczkowych Instytutu Matematycznego PAN. Przedmiotem jego bada do 1927 byy
zagadnienia z zakresu teorii mnogoci i topologii. Pierwszy w literaturze wiatowej poda
warunek konieczny i dostateczny na to, aby kontinuum byo prostowalne (praca
habilitacyjna). Nastpne prace dotyczyy analizy matematycznej. Od 1933 jego wyniki
dotyczyy gwnie rwna rniczkowych, w ktrych sta si wybitnym specjalist nie tylko
w kraju, ale i za granic. Stworzy metod topologiczn badania jakociowego przebiegu
rozwiza rwna rniczkowych zwyczajnych. Wedug S. Lefschetza metoda retraktowa
Waewskiego bya najoryginalniejszym odkryciem w rwnaniach rniczkowych
zwyczajnych, uzyskanym po wojnie. Wiele jego wynikw dotyczyo ukadw sterowanych.
Powiza teori ukadw sterowanych z rozwinit wczeniej teori rwna
kontyngensowych. Opublikowa ponad 100 prac. By twrc krakowskiej szkoy rwna
rniczkowych. Do jego uczniw naleeli: Szarski, Olech, Szmydt, Opial, Mlak, Pli, Pelczar,
Lasota. By od 1945 czonkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
od 1948 czonkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejtnoci, od 1952 czonkiem
korespondentem, a od 1957 czonkiem rzeczywistym PAN. Przez wiele lat redagowa
"Annales Polonici Mathematici". Dziaa w Zarzdzie Gwnym Polskiego Towarzystwa
Matematycznego, gdzie w latach 1924-1926 i 1930-1936 by sekretarzem, a w latach 19591961 - jego prezesem. W 1967 zosta czonkiem honorowym PTM oraz doktorem honoris
causa Uniwersytetu Jagielloskiego. Zmar 5 wrzenia 1972 w Zarytem.
Dokumentacja:
- Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego S II 619.
- Cz. Olech, J. Szarski, Z. Szmydt: Tadeusz Waewski (1896-1972), "Wiadomoci
Matematyczne" 22/1976.
Opracowaa: Zofia Pawlikowska-Broek

TARSKI (Teitelbaum) ALFRED (1901-1983)

Urodzi si 14 stycznia 1901 w Warszawie w rodzinie Ignacego i Ry z Prussakw. Od 1910
uczszcza do gimnazjum rzdowego w Warszawie, a nastpnie do Szkoy Ziemi
Mazowieckiej, ktr ukoczy egzaminem dojrzaoci w 1918. Studiowa na Wydziale
Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem Leniewskiego, u ktrego

doktoryzowa si w 1924 na podstawie rozprawy O wyrazie pierwotnym logistyki ("Przegld

Filozoficzny", 26/1923). W 1925 habilitowa si z filozofii matematyki na Uniwersytecie
Warszawskim. W latach 1925-1939 by docentem Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie
prowadzi wykady z matematyki elementarnej i logiki. Rwnoczenie uczy w Liceum
eromskiego w Warszawie. W 1939 wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Wybuch wojny
uniemoliwi mu powrt. W latach 1939-1941 by wykadowc na Uniwersytecie Harvarda,
1940-1941 profesorem wizytujcym w Nowym Jorku, 1941-1942 czonkiem Institute for
Advanced Study w Princeton. Od 1942 pracowa na Uniwersytecie Kalifornijskim w
Berkeley, pocztkowo jako wykadowca (1942-1945), nastpnie zastpca profesora (19451946), a od 1946 jako profesor matematyki. W tym okresie by rwnoczenie profesorem
wizytujcym uniwersytetw w: Meksyku (1957), Los Angeles (1967), Katolickim
Uniwersytecie w Chile (1974-1975), Londynie (1950, 1966), na Sorbonie (1955). Od 1957
by prezesem Midzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauk. By czonkiem wielu
towarzystw naukowych, m.in. od 1965 US National Academy of Sciences, American
Symbolic Logic (prezes w latach 1944-1946), czonkiem korespondentem British Academy,
czonkiem zagranicznym Royal Netherlands Academy of Sciences and Letters. Uczestniczy
w wielu zjazdach i konferencjach midzynarodowych dotyczcych logiki, metodologii i
filozofii nauki. W latach 1921-1939 opublikowa ponad 50 prac dotyczcych teorii mnogoci,
teorii miary i matematyki elementarnej. Prace z tego okresu dotyczyy logiki i metodologii
nauk dedukcyjnych; zostay zebrane i w tumaczeniu angielskim wydane w tomie Logic,
Semantics, Methamathematics (Oksford 1956). Ogosi w tym okresie m.in. Sur les truthfonctions au sens de M.M. Russell et Whitehead ("Fundamenta Mathematicae", 5/1924),
Untersuchung ber den Aussagenkalkl ("Comptes Rendus Warszawskiego Towarzystwa
Naukowego", 23/1930, wraz z ukasiewiczem), w ktrej znalazy si wyniki dotyczce
formalizacji logiki. Wnis istotny wkad w aksjomatyczn teori systemw formalnych, a
stworzona przez niego w latach trzydziestych metoda semantyczna staa si wanym
narzdziem logiki. By autorem 300 publikacji naukowych i 7 ksiek, m.in. Pojcie prawdy
w jzykach nauk dedukcyjnych (1933), Introduction to logic and to the methodology of
deductive sciences (Nowy Jork 1946 i kilka nastpnych wyda do 1970). Doktoryzowa
ponad 20 osb, m.in. Mostowskiego, B. Jonssona, J. Robinsona. By zaoycielem w Berkeley
pionierskiej interdyscyplinarnej Group in Logic and the Methodology of Sciences, ktrej
prezes J. W. Addison okreli go jako jednego z czterech najwikszych logikw wiata, obok
Arystotelesa, G. Fregego i K. Gdla. Tarski jest uwaany za jednego z twrcw tzw.
teoriomnogociowego kierunku w podstawach matematyki. Do najwaniejszych jego
osigni w zakresie filozofii zalicza si teori prawdy i semantyk. Zmar 27 padziernika
1983 w Berkeley.
Dokumentacja:
- Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, 2. 909. RP.
- Who's Who? 1977-1978.
- J. o: O Alfredzie Tarskim, "Ruch Filozoficzny", XLIII, 1986, wyd. 1988, nr 2.
- A. Mostowski: Alfred Tarski, "The Encyklopedia of philosophy", t. VIII, 1972.
- J. Woleski: Alfred Tarski jako filozof, "Wiadomoci Matematyczne", XXVII, 1987.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek

Auerbach Herman (1901-1942)

Urodzi si 26 padziernika 1901 w Tarnopolu w rodzinie Filipa i Julii. Jego ojciec by

doktorem praw i prowadzi kancelari w Podwooczyskach. Tam ukoczy szko
powszechn. Do szkoy redniej uczszcza kolejno w odzi, Tarnopolu, Oomucu i we
Lwowie, gdzie w 1919 uzyska wiadectwo dojrzaoci. Z powodu choroby i zych warunkw
materialnych dopiero w 1921 rozpocz studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana
Kazimierza we Lwowie. Ju w nastpnym roku przenis si na Wydzia Filozoficzny tego
uniwersytetu. Studia ukoczy w 1926 egzaminem nauczycielskim, lecz ju w 1923 zosta
mianowany demonstratorem, a w 1925 modszym asystentem katedry matematyki na UJK.
Stopie doktora uzyska w 1928 na podstawie rozprawy O polu krzywych wypukych o
rednicach sprzonych. Habilitowa si na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UJK w
1935 z teorii grup liniowych ograniczonych. W grudniu 1939 zosta mianowany profesorem
przy II Katedrze Analizy na Uniwersytecie. im. Franki (powstaym w miejsce UJK). Jego
twrczo naukowa dotyczya wielu dziaw matematyki. Z teorii zmiennej rzeczywistej
opublikowa m.in. Sur les drives gneralises ("Fundamenta Mathematicae" 8/1926). Z
geometrii cia wypukych i ich zastosowa np. Sur les groupes bornes des substitutions
linaires ("Comptes Rendus" 195/1932). Z prawdopodobiestwa ber die
Vorzeichenverteilung in unendlichen Reihen ("Studia Mathematica", 2/1930). Po wkroczeniu
do Lwowa wojsk niemieckich w 1941 zosta zamknity w getcie. Tu na odwrocie niemieckich
formularzy napisa sw ostatni prac O geometrii trjkta, opublikowan dopiero w 1992 w
"Wiadomociach Matematycznych" (29/1992). Zgin mierci tragiczn 17 sierpnia 1942 we
Lwowie, zamordowany przez gestapo.
Dokumentacja:
- Wasnorcznie napisany yciorys, Archiwum Instytutu Matematycznego PAN w Sopocie.
- Archiwum Obwodowego we Lwowie, teka osobowa.
- A. Derkowska, M. Mikosz, A. Neugebauer: Herman Auerbach, "Wiadomoci
Matematyczne" 29/1992.
Opracowali: Stanisaw Kolankowski, Danuta Wglowska
ZARANKIEWICZ KAZIMIERZ (1902-1959)
Urodzi si 2 maja 1902 w Czstochowie. W 1919 ukoczy gimnazjum w Bdzinie,
nastpnie studiowa matematyk na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskujc w 1923 stopie
doktora filozofii na podstawie pracy Sur les points de division dans les ensembles connexes
("Fundamenta Mathematicae", 9/1927). W 1929 habilitowa si na podstawie pracy ber eine
topologische Eingenschaft der Ebene ("Fundamenta Mathematicae", 11/1928). W 1924 zosta
asystentem matematyki w Politechnice Warszawskiej, gdzie prowadzi te wykady z
mechaniki teoretycznej. W 1930/31 przebywa w Wiedniu, gdzie pracowa naukowo pod
kierunkiem K. Mengera, i w Berlinie; wsppracowa z Bergmanem i R. von Misesem. Po
powrocie do kraju wykada matematyk i statystyk matematyczn w Wyszej Szkole
Gospodarstwa Wiejskiego. W 1936 przez p roku wykada na uniwersytecie w Tomsku. W
1937 zosta zastpc profesora Katedry Matematyki Politechniki Warszawskiej. W okresie
okupacji uczestniczy w tajnym nauczaniu. Po Powstaniu Warszawskim zosta wywieziony w
gb Niemiec do obozu pracy, skd wrci po zakoczeniu wojny. Rozpocz wwczas prac
na Politechnice Warszawskiej. W 1946 zosta profesorem nadzwyczajnym, a w 1948
profesorem zwyczajnym Politechniki Warszawskiej. W 1948 pracowa w Uniwersytecie
Harvarda i innych uniwersytetach USA. W pracy naukowej zajmowa si topologi, teori
grafw, teori funkcji zmiennych zespolonych i teori liczb. Opublikowa 45 prac i
artykuw, w tym dwa podrczniki: Matematyka wysza dla studentw wyszych szk

lenych i rolniczych (skrypt 1952) i Mechanika teoretyczna (Warszawa 1955). Interesowa si

astronautyk, by organizatorem i pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa
Astronautycznego. Zmar nagle 5 listopada 1959, przewodniczc posiedzeniu plenarnemu na
X Zjedzie Midzynarodowej Federacji Astronautycznej w Londynie.
Dokumentacja:
- S. Bergman, R. Duda, B. Knaster, J. Mycielski, A. Schinzel: Kazimierz Zarankiewicz,
"Wiadomoci Matematyczne", IX, 1967.
Opracowa Stanisaw Kolankowski

TUROWICZ ANDRZEJ (1904-1989)

Urodzi si 28 padziernika 1904 w Przeworsku w rodzinie Augusta, sdziego, i Klotyldy z
domu Turnau. W latach 1912-1914 uczy si w Pastwowym Seminarium Nauczycielskim w
Krakowie, gdzie w latach 1914-1922 uczszcza do Pastwowego Gimnazjum Sobieskiego.
Studiowa matematyk w latach 1922-1928 na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu
Jagielloskiego, po czym uczy w szkoach rednich Krakowa i Mielca (1927-1937). Pracujc
w gimnazjum, by w latach 1929-1930 asystentem Katedry Matematyki Akademii Grniczej
w Krakowie, a w latach 1937-1939 adiunktem Katedry Matematyki Politechniki Lwowskiej.
Po wkroczeniu wojsk radzieckich do Lwowa i reorganizacji politechniki obj wykady z
matematyki na Wydziale Architektury, potem na Wydziale Mechanicznym. W 1941 powrci
do Krakowa, gdzie do 1945 pracowa jako urzdnik Izby Przemysowo-Handlowej.
Rwnoczenie wykada geometri analityczn w tajnym uniwersytecie w Krakowie i bra
udzia w tajnych posiedzeniach Polskiego Towarzystwa Matematycznego. W 1945 wstpi do
klasztoru benedyktynw w Tycu i przyj imi o. Bernarda; w latach 1946-1950 odby studia
teologiczne. W latach 1946-1952 i 1956-1961 prowadzi wykady w Uniwersytecie
Jagielloskim, a w latach 1952-1956 wykada matematyk dla filozofw na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim w Lublinie. W 1946 otrzyma w Uniwersytecie Jagielloskim
stopie doktora filozofii na podstawie rozprawy O funkcjonaach multiplikatywnych cigych
("Annales Polonici Mathematici", XX, 1947). Jego wykady w Uniwersytecie Jagielloskim
obejmoway rne dziay matematyki. Z wykadw w latach 1946-1948 powsta skrypt Teoria
wyznacznikw i macierzy z zastosowaniem do teorii rwna liniowych i form 1 i 2 stopnia
(Krakw 1949, nakadem Kka Matematyczno- Fizycznego Uniwersytetu Jagielloskiego).
Po przejciu w 1962 do Instytutu Matematycznego PAN habilitowa si w 1963 na podstawie
cyklu prac dotyczcych teorii pl orientorowych zwizanych z teori ukadw sterowania,
opublikowanych w "Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Math., Astr., Phys.", 10/1962 i 11/1963. W
1969 zosta profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Matematycznym PAN. Opublikowa
kilkadziesit prac dotyczcych rwna rniczkowych, analizy funkcjonalnej, algebry, teorii
sterowania i teorii automatycznej regulacji, rachunku prawdopodobiestwa, logiki
matematycznej, teorii gier i analizy numerycznej. Z okresu jego wsppracy z matematykami
lwowskimi pochodzi m.in. opublikowana wsplnie z Kaczmarzem Sur lirrationalit des
intgrales indfinies ("Studia Mathematica", 8/1938). W 1967 wyda monografi Geometria
zer wielomianw. Wiele prac dotyczcych zastosowania matematyki w teorii sterowania byo
wynikiem wsppracy z H. Greckim z Instytutu Automatyki Akademii Grniczo-Hutniczej.
Wsplnie wydano ponad 10 prac, m.in. monografi Sterowanie optymalne (1970 i wydania
dalsze). Wykada te na studium doktoranckim organizowanym przez Wydzia
Elektrotechniki, Automatyki i Elektroniki AGH. Z wykadw w latach 1970-1971 powsta

skrypt Teoria macierzy (1973, wydania nastpne do 1985). Dziaa w PTM: w latach 19271931 by zastpc sekretarza, 1936-1937 sekretarzem, w latach 1938-1939 sekretarzem
Oddziau Lwowskiego PTM, w latach 1973-1975 prezesem Oddziau Krakowskiego PTM. W
1957 otrzyma tytu czonka honorowego PTM. Interesowa si histori matematyki, od 1978
by wsppracownikiem Komisji Historii Matematyki przy Zarzdzie Gwnym PTM. Zmar
25 listopada 1989 w Tycu.
Dokumentacja:
- H. Grecki, A. Pelczar: O dziaalnoci naukowej profesora Andrzeja Turowicza,
"Wiadomoci Matematyczne", 21/ 1978.
- Wspomnienia A. Turowicza; tama w posiadaniu autorki biogramu.
- Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego, S. III, WMP, 171.
- Archiwum AGH (1068), nr 167.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek

BORSUK KAROL (1905-1982)

Urodzi si 9 maja 1905 w Warszawie w rodzinie Mariana, chirurga, i Zofii z Maciejewskich.
W latach 1915-1923 by uczniem Gimnazjum S. Staszica w Warszawie, nastpnie w latach
1923-1927 studiowa matematyk na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego.
W 1930 uzyska stopie doktora filozofii na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy
O retraktach i zbiorach zwizanych. Promotorem by Mazurkiewicz . Przez 3 nastpne lata
by nauczycielem matematyki w prywatnym gimnazjum Malczewskiego w Warszawie. W
latach 1929-1934 pracowa w I Katedrze Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego,
kierowanej przez Sierpiskiego . W 1934 habilitowa si na Uniwersytecie Warszawskim na
podstawie rozprawy O zagadnieniu topologicznego scharakteryzowania sfer euklidesowych.
W 1938 zosta profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 19391944 prowadzi wykady w tajnym Uniwersytecie Warszawskim i kursie politechnicznym w
Szkole Budowy Maszyn im. Wawelberga i Rotwanda. Przebywa kilka miesicy w wizieniu
za dziaalno w ruchu oporu. W czasie Powstania Warszawskiego zosta wywieziony wraz z
rodzin do obozu w Pruszkowie. Po ucieczce ukrywa si a do zakoczenia wojny. W 1945
powrci na Uniwersytet Warszawski, gdzie w 1946 zosta profesorem zwyczajnym i
kierownikiem Katedry Geometrii. W latach 1952-1964 by kierownikiem Katedry
Matematyki (pniej Instytutu Matematyki) Uniwersytetu Warszawskiego. Od chwili
powstania Pastwowego Instytutu Matematycznego (1948) by zastpc dyrektora, a w latach
1948-1975 kierowa Zakadem Topologii tego instytutu (pniej Instytut Matematyczny
PAN). Wielokrotnie wykada w uczelniach USA: Institute for Advanced Study w Princeton
(1946/47), University of California (1959/60) w Berkeley, University of Wisconsin w
Madison (1963/64), Rutgers University (1967/68) w Nowym Brunszwiku, University of
California (1974) w Riverside. By rwnie zapraszany z wykadami i na konferencje do
wielu krajw. Ogem wykada w 60 orodkach matematycznych wiata. Od 1952 by
czonkiem PAN, od 1953 czonkiem korespondentem Bugarskiej Akademii Nauk oraz
czonkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i czonkiem korespondentem Akademii
Umiejtnoci, do chwili wchonicia ich przez PAN. Dziaa w wielu wydawnictwach
naukowych: jako redaktor "Dissertationes Mathematicae", zastpca redaktora naczelnego
"Fundamenta Mathematicae", czonek komitetu redakcyjnego "Biuletynu PAN" (Seria Nauk
Matematycznych, Astronomicznych, Fizycznych). W 1975 Polskie Towarzystwo

Matematyczne przyznao mu tytu czonka honorowego, a w 1976 otrzyma doktorat honoris

causa uniwersytetu w Zagrzebiu. By wybitnym specjalist w zakresie topologii. Opublikowa
ponad 170 prac badawczych oraz monografie i podrczniki: Geometria analityczna
wielowymiarowa (1950 i wiele wyda nastpnych), Podstawy geometrii (wsplnie z
Szmielew, 1955 i wydania nastpne), Theory of retracts (,,Monografie Matematyczne"
44/1967), Theory of Shape (,,Monografie Matematyczne" 59/1975), a take skrypty:
wiczenia z analizy matematycznej (1951), Theory of Shape (wydania angielskie i rosyjskie).
Pierwsze jego prace badawcze dotyczyy teorii retraktw, ktr zapocztkowa
wprowadzeniem pojcia absolutnego retraktu w pracy Sur les rtractes ("Fundamenta
Mathematicae", 17/1931) oraz absolutnego retraktu otoczeniowego w pracy ber eine Klasse
von lokal zusammenh angenden Rumen ("Fundamenta Mathematicae", 18/1932). W kilku
pracach, zapocztkowanych przez Quelques thoremes sur les ensembles unicohrents
("Fundamenta Mathematicae", 17/1931), wprowadzi metod badania topologicznych
wasnoci przestrzeni za pomoc wasnoci ich przeksztace w sfery. Metoda ta zostaa
nastpnie rozwinita przez S. Eilenberga i innych. Dalsze jego prace dotyczyy zastosowania
tej metody do teorii rozcinania przestrzeni euklidesowych przez kompakta. Wprowadzi
pojcie tzw. grup cohomotopii (1936). Wrd jego wynikw sprzed 1939 znajduje si
twierdzenie z pogranicza geometrii i topologii, tzw. twierdzenie o antypodach ("Fundamenta
Mathematicae", 20/1933), oraz twierdzenie o przeduaniu homotopii ("Fundamenta
Mathematicae", 28/1937). Jako pierwszy poda przykad w teorii punktw staych,
wskazujcy na to, "e wasno istnienia punktu staego przy przeksztaceniach kompaktw w
siebie nie jest jedynie konsekwencj homologicznych wasnoci kompaktw" ("Fundamenta
Mathematicae", 24/1934). Jego praca z 1968 ("Fundamenta Mathematicae", 62/1968)
zapocztkowaa jeszcze jedn stworzon przez niego teori - tzw. teori ksztatu, ktra staa
si szybko rozwijajcym si dziaem topologii. W 1969 ("Fundamenta Mathematicae",
66/1969) wprowadzi jeden z najbardziej istotnych niezmiennikw ksztatu: przesuwalno
(movability). Uwieczeniem prac z teorii ksztatu jest monografia Theory of Shape (1975).
Zmar 24 stycznia 1982 w Warszawie.
Dokumentacja:
- Autobiografia z komentarzem wynikw (Archiwum Komisji Historii Matematyki PTM).
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek
MAZUR STANISAW MIECZYSAW (1905-1981)
Urodzi si 1 stycznia 1905 we Lwowie w rodzinie Tomasza i Anieli z Zawrotniakw.
Ukoczy gimnazjum we Lwowie, w 1923 rozpocz studia na Wydziale Filozoficznym (od
1925 Wydzia Matematyczno-Przyrodniczy) Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W
1925 wyjecha na rok do Parya, gdzie sucha wykadw E. Borela, J. Hadamarda, H. L.
Lebesguea. Po powrocie w 1926 zosta asystentem II Katedry Analizy Matematycznej UJK,
nastpnie (1930-1935) starszym asystentem I Katedry Analizy Matematycznej. W 1932
doktoryzowa si w UJK na podstawie tezy O szeregach warunkowo sumowalnych.
Promotorem pracy by Banach. W 1935 przenis si na Politechnik Lwowsk do katedry
omnickiego. Habilitowa si w 1936 na podstawie rozprawy O zbiorach i funkcjach
wypukych w przestrzeniach liniowych dotyczcej przeniesienia podstawowych twierdze z
przestrzeni liniowych unormowanych do przestrzeni liniowych topologicznych lokalnie
wypukych. Do 1939 wykada w II Katedrze Matematyki Politechniki Lwowskiej. W latach
1939-1941 i 1944-1946 by profesorem i kierownikiem Katedry Geometrii Uniwersytetu im.
Franki we Lwowie i rwnoczenie starszym pracownikiem Instytutu Matematyki Ukraiskiej

Akademii Nauk. W 1941 otrzyma tytu doktora nauk fizyczno-matematycznych tego

uniwersytetu. Lww opuci w 1946 i otrzyma nominacj na profesora zwyczajnego na
Uniwersytecie dzkim, w ktrym zorganizowa orodek matematyczny. W 1948 obj II
Katedr Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego, potem Katedr Analizy Matematycznej
(1952-1969). W latach 1964-1969 by dyrektorem Instytutu Matematyki Uniwersytetu
Warszawskiego. Wsporganizowa Instytut Matematyczny PAN, peni tam kilka funkcji
organizacyjnych i naukowych. Od 1946 by przez dwie kadencje posem na Sejm. By
czonkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejtnoci, czonkiem rzeczywistym PAN
od jej powstania, czonkiem zagranicznym Wgierskiej Akademii Nauk, czonkiem
honorowym Polskiego Towarzystwa Matematycznego, doktorem honoris causa Uniwersytetu
Warszawskiego. Gwn dziedzin jego zainteresowa bya analiza funkcjonalna.
Zapocztkowa kilka nowych dziaw tej gazi matematyki, m.in. metody geometryczne
analizy funkcjonalnej, badania w zakresie teorii oglnych przestrzeni liniowych metrycznych
zupenych i przestrzeni lokalnie wypukych, ogln teori przestrzeni liniowo topologicznych,
teori operatorw wielomianowych i operatorw wymiernych, nowoczesn teori
limesowalnoci (wsplne badania z Orliczem), teori piercieni liniowo unormowanych. Mia
wiele wsplnych wynikw z Banachem. Prace z lat 1928-1930 zawieray prekursorskie w
skali wiatowej wyniki w teorii limesowalnoci. Wsplne twierdzenia, np. twierdzenie o
uniwersalnej przestrzeni dla orodkowych przestrzeni Banacha, weszy do monografii
Banacha Thorie des oprations linaires (1932). Badania w zakresie teorii limesowalnoci
kontynuowali jego wsppracownicy i uczniowie, a take Amerykanie, Niemcy i Rosjanie.
Badania te doprowadziy Mazura i Orlicza do stworzenia teorii przestrzeni B0 (lub F).
Charakterystyczn cech jego pracy naukowej byy badania zespoowe. Publikowa wsplne
wyniki z Ulamem i Schauderem. Rezultaty z lat 1935-1936 znajduj si monografii: E. Hille:
Functional analysis and semi-groups (Nowy Jork, 1948). Zajmowa si take teori
unormowanych piercieni, zwanych rwnie algebrami Banacha. Otrzyma w nich
twierdzenie o podstawowym znaczeniu. Wane wyniki uzyskane na tym polu w latach 19371939 wsplnie z Turowiczem nie zostay opublikowane, dlatego priorytet uzyskay
twierdzenia M. H. Stonea. Jako pierwszy przenis geometryczne idee cia wypukych H.
Minkowskiego na unormowane przestrzenie nieskoczenie wielowymiarowe (jego imi nosi
twierdzenie o paszczynie podpierajcej). Wiele jego prac dotyczyo innych dziaw
matematyki: podstaw analizy, teorii liczb, algebry, teorii funkcji zmiennych rzeczywistych,
topologii, rachunku wariacyjnego. Wychowa wielu uczniw, m.in. C. Bessag, W.
Bogdanowicza, A. Peczyskiego, S. Rolewicza, L. Wodarskiego, W. elazk. Publikowa
mao - ukazao si zaledwie 40 prac w polskich (gwnie w "Studia Mathematica") i obcych
czasopismach. By autorem Computable Analysis (1963). By wsptwrc lwowskiej szkoy
matematycznej i jej kontynuatorem w okresie powojennym. Zmar 5 listopada 1981 w
Warszawie.
Dokumentacja:
- W. Orlicz: Stanisaw Mazur, "Nauka Polska", r. XIII,1/1965.
- W. Orlicz, Collected papers, Warszawa 1968.
- B. Bojarski: Przemwienie wygoszone na uroczystoci nadania stopnia doktora h.c.
Uniwersytetu Warszawskiego Prof. S. Mazurowi, "Wiadomoci Matematyczne", XXII 2/1980
(zawiera bibliografi).
- A. rdka, P. Szczawiski: Biogramy Uczonych Polskich, cz. III: Nauki cise.
- "Studia Mathematica", 71/1982.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek

ULAM STANISAW MARCIN (1909-1984)

Urodzi si 13 kwietnia 1909 we Lwowie w rodzinie Jzefa, adwokata, i Anny z Auerbachw.
W 1927 ukoczy VII Gimnazjum Kociuszki we Lwowie. Studiowa na Wydziale Oglnym
Politechniki Lwowskiej. W 1933 otrzyma tam stopie doktora matematyki na podstawie
pracy O teorii miary w oglnej teorii mnogoci (wydanej przez Ossolineum we Lwowie w
1933), tematycznie zwizanej z wynikami Banacha i Kuratowskiego z teorii miary. Aktywnie
uczestniczy w badaniach szkoy lwowskiej. W latach 1934-1935 przebywa na uniwersytecie
w Wiedniu, politechnice w Zurychu, uniwersytecie w Cambridge. W 1935 otrzyma
zaproszenie od von Neumanna do wsppracy w Princeton w USA. W latach 1939-1940
wykada na Uniwersytecie Harvarda, w latach 1941-1943 na Uniwersytecie Wisconsin w
Madison, w 1945 na Uniwersytecie Kalifornijskim. W latach 1967-1976 by dyrektorem
Zakadu Matematyki na Uniwersytecie Kolorado w Boulder. W 1951 by profesorem
wizytujcym na Uniwersytecie Harvarda, w latach 1956-1957 i 1962 w Instytucie
Technologicznym w Massachusetts, w 1961 na Uniwersytecie Kolorado i w 1962 na
Uniwersytecie Kalifornijskim (La Jolla). Od 1974 zwiza swoj dziaalno z uniwersytetem
na Florydzie jako graduate research professor. W latach 1944-1955 by pracownikiem
Laboratorium Atomowego w Los Alamos i w latach 1955-1967 jego doradc naukowym.
Opublikowa ponad 100 prac oraz ksiki, m.in. A collection of mathematical problem (1960,
1965), Mathematics and Logic (wsplnie z Kacem, I wyd. 1968), Adventures of a
Mathematician (1976; polskie wydanie Przygody matematyka, 1996). Pierwsze jego prace
(okres lwowski) dotyczyy teorii zbiorw, podstaw matematyki i topologii. Cz jego prac
powicona bya analizie funkcjonalnej, teorii grup i teorii prawdopodobiestwa. Pniejsze
badania dotyczyy fizyki matematycznej, mechaniki statystycznej, reakcji termojdrowych.
Wiele jego wynikw dotyczy zastosowania komputerw do problemw matematyki i fizyki
matematycznej. By twrc metody Monte Carlo. Utrzymywa stae kontakty z matematykami
w kraju. Wielokrotnie przebywa w Polsce po 1935, zapraszany jako wykadowca, m.in. w
1973 do Centrum im. Banacha w Warszawie. By czonkiem wielu akademii nauk, m.in.
American Academy of Arts and Sciences, Mathematical and Physical Society, National
Academy of Sciences. W wielu z nich by czonkiem zarzdu lub prezesem. By konsultantem
Komitetu Doradczego d/s Naukowych prezydenta Kennedy'ego. Za wybitn dziaalno
naukow otrzyma wiele wyrnie; by doktorem honoris causa : Uniwersytetu Wisconsin,
uniwersytetu w Pittsburgu i uniwersytetu w Nowym Meksyku. Zmar 13 maja 1984 w Santa
Fe w USA.
Dokumentacja:
- Archiwum Komisji Historii Matematyki PTM, autobiografia.
- K. Kuratowski: P wieku matematyki polskiej 1920-70, 1973.
- S. M. Ulam: Przygody matematyka, 1996.
Opracowaa Zofia Pawlikowska-Broek

PERKAL JULIAN (1913-1965)

Urodzi si 24 kwietnia 1913 w odzi w rodzinie Beniamina, inyniera mechanika, i Edwardy
z Wierzbickich. Nauk szkoln rozpocz w Gimnazjum ks. Skorupki w odzi. W 1924, po
przeniesieniu si rodziny do gospodarstwa rolnego w Brzezinie, rozpocz nauk w
Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Sieradzu. Tam te w 1932 uzyska wiadectwo

dojrzaoci. W latach 1932-1937 studiowa na Uniwersytecie Warszawskim. W 1937 napisa

prac magistersk O zbiorach wypukych w przestrzeni euklidesowej n-wymiarowej u
Borsuka . Do 1939 pracowa w prywatnym biurze mierniczym inyniera E. Helfenbauma w
Warszawie. Po kapitulacji Warszawy znalaz si w obozie jenieckim, skd uciek i przedosta
si na stron radzieck. Tam pracowa najpierw w rejonie Kolna jako nauczyciel - w
Woszkach (1940), a potem w Lachowie. Nastpnie zosta przeniesiony do rejonu
budzanowskiego w obwodzie tarnopolskim; by tam pocztkowo mierniczym, a pniej
nauczycielem i inspektorem metodycznym matematyki. W latach 1939-1941 ewakuowa si
coraz dalej na wschd. Zawdrowa razem z on do kochozu w andiyskim, najpierw jako
robotnik, potem jako mierniczy. Od maja 1942 pracowa jako mierniczy w woroszyowskim.
Jego rodzice zostali w 1940 wysiedleni do getta w Sieradzu, a w 1943 zamordowani. W 1944
zorganizowa w obwodzie woroszyskim Zwizek Patriotw Polskich i czynnie uczestniczy
w jego dziaalnoci. W 1946 wrci do Polski i zamieszka we Wrocawiu. Podj prac na
Uniwersytecie Wrocawskim, najpierw jako starszy asystent Katedry Matematyki Wydziau
Matematyki, Fizyki i Chemii uniwersytetu i politechniki we Wrocawiu. W 1950 uzyska
doktorat na podstawie rozprawy Uwagi o oznaczaniu objtoci pni drzewnych ("Prace
Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego", s. B, 31/1950). W latach 1951-1953 pracowa w
Wyszej Szkole Rolniczej jako zastpca profesora i kierowa Katedr Statystyki
Matematycznej. W 1953 powrci na Uniwersytet Wrocawski w charakterze samodzielnego
pracownika naukowego na stanowisko zastpcy profesora przy Katedrze Zastosowa
Matematyki. W 1955 zosta mianowany docentem. W 1957 uzyska stopie naukowy doktora
nauk matematycznych (odpowiadajcy wczenie habilitacji) na podstawie pracy O zbiorach
punktw materialnych i abstrakcyjnych w badaniach przyrodniczych ("Sprawozdanie
Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego" 12/1957, dodatek s. 1-14). W tym te roku zosta
mianowany profesorem nadzwyczajnym. Od 1960 do koca ycia by kierownikiem Katedry
Zastosowa Matematyki na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii, a w latach 1956-1958 dziekanem tego wydziau. Rwnoczenie od 1949 pracowa w tworzcym si Instytucie
Matematycznym PAN (pocztkowo Pastwowy Instytut Matematyczny); w latach 1960-1965
jako kierownik dziau zastosowa przyrodniczych, gospodarczych i technicznych. By take
organizatorem i kuratorem Zakadu Statystyki i Metod Matematycznych Akademii Nauk
Wydziau Fizycznego w Warszawie. By inicjatorem i organizatorem Polskiego Towarzystwa
Biometrycznego; w latach 1961-1964 jego pierwszym prezesem. Redagowa zaoone przez
siebie czasopismo "Listy biometryczne". By autorem 91 prac. Wikszo z nich dotyczya
problemw matematyki stosowanej w rnych dziedzinach biologii (antropologii, botanice,
zoologii, metodyce, lenictwie, rolnictwie i gospodarce). Najwicej prac powici metodom
taksnonomicznym, dendrometrii i antropologii. Inne prace dotyczyy opracowania longimetru
do wyznaczania krzywych empirycznych, cybernetycznych modeli medycznych przy
rozwizywaniu zagadnie diagnozy i terapii. Podsumowanie kierunkw jego bada stanowi
monografia Matematyka dla przyrodnikw i rolnikw (Warszawa, 1958-63; cz. 1-3). Nalea
do wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych. W 1962 przebywa przez p
roku na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Zmar 17 wrzenia 1965 we Wrocawiu.
Dokumentacja:
- J. ukaszewicz: Julian Perkal, "Wiadomoci Matematyczne".
- A. Dziczkowski: PSB, t. XXV.
Opracowa: Stanisaw Kolankowski

VI.

KOBIETY MATEMATYCZKI

Hypatia (370-414)
Zamordowanie uczonej Hypatii (ok. 370415), jeszcze w
czasach staroytnego Rzymu, stanowio pewien symbol i zwiastun
pniejszych star Kocioa z nauk. Ta wyjtkowa kobieta zwana
jest "mczennic nauki" (Encyklopedia PWN 2000), cho pniej
wiksz jasno spowodowa blask stosu Giordana Bruna. Hypatia
bya matematyczk, astronomem i filozofem, crk wybitnego
filozofa i geometry Teona, ktry ma na swoim koncie znaczne
osignicia literackie i naukowe. Wykadaa w Muzeum
Aleksandryjskim, ktrego ostatni gow by jej ojciec (Musejon
zniszczony zosta w 391 r. przez chrzecijan). Ok. 400 r. zostaa
powaanym zwierzchnikiem neoplatoskiej szkoy w Aleksandrii.
Napisaa Kanon Astronomiczny, komentarze do dzie Apoloniusza
z Pergii[1], Diofantosa i Ptolemeusza.
Jej elokwencja, niebywaa skromno i uroda zespolone z
nadzwyczajnymi przymiotami intelektualnymi, cigay na jej
wykady wielu suchaczw. Jej upadek i tragiczny koniec spowodowany by nieask Cyryla,
ktry w 412 r. obj biskupstwo Aleksandrii, ale take faktem, e tak powaana osoba bya
kobiet, a w chrzecijastwie kobiety naucza nie mogy. "Naucza za kobiecie nie
pozwalam ani te przewodzi nad mem lecz [chc, by] trwaa w cichoci." - gosi Nowy
Testament. Hypatia bynajmniej nie "trwaa w cichoci", czsto pojawiaa si w miejscach
publicznych, na zgromadzeniach mczyzn, publicznie komentowaa wielkich filozofw i
czua si bardzo swobodnie, co przy jej ujmujcej skromnoci sprawiao niebywae wraenie i
zyskiwao jej sympatykw. Jak pisa Sokrates Scholastyk (chrzecijanin): "Jej nadzwyczajna
godno i moralno powodoway podziw u wszystkich mczyzn". Jan z Damaszku pisa o
niej: "Bya zarazem sprawiedliwa jak i cnotliwa, na zawsze pozostaa dziewic. Bya tak
pikna i ksztatna, e jeden z jej studentw zakocha si w niej bez pamici i nie potrafi si
kontrolowa, okazujc jej otwarcie swj afekt. Pono Hypatia uleczya go z tej przypadoci
przy pomocy muzyki, ale jest to nieprawdziwa informacja. Ona zebraa swoje szmatki
zaplamione w czasie kiedy miaa miesiczk i pokazaa mu jako symbol jego nieczystego
upadku, mwic: To jest to co kochasz, mody czowieku, i to nie jest wcale pikne. By
tym tak zawstydzony i zdziwiony, widzc w szpetny widok, e mio mu przesza (...) Taka
bya Hypatia, jak jasna i elokwentna w mowie, tak roztropna i uprzejma w zachowaniu. Cae
miasto susznie kochao j i czcio nadzwyczajnie (...) Pewnego dnia Cyryl, biskup
opozycyjnej sekty, przechodzi koo jej domu i zauway wielki tum ludzi i koni przed
drzwiami. Jedni przybywali, inni odjedali, albo stali wok. Kiedy zapyta co to za
zgromadzenie i zamieszanie, odpowiedziano mu, e to dom Hypatii, filozofa. Kiedy si o tym
dowiedzia dopada go zazdro i niedugo pniej pocz knu spisek na jej ycie,
obmylajc najohydniejszy sposb morderstwa".
Zacz w kazaniach oczernia j jako sug szatana, rozgasza faszywe zarzuty pod jej
adresem. W efekcie tego doszo do podjudzenia przeciw niej chrzecijan aleksandryjskich i jej
bestialskiego zamordowania w marcu 415 r. przez band mnichw i chrzecijaski motoch.
Gwnym prowodyrem biorcym udzia w zajciu by lektor Piotr, o ktrym biskup Jan z
Nikiu pisa: "Piotr by doskonaym wiernym, ktry zawsze okazywa szacunek dla Jezusa
Chrystusa". Informacje o tym wydarzeniu znajdujemy m.in. u chrzecijaskiego historyka
Sokratesa Scholastyka (ok. 380-ok. 440), ktry pisa w swej Historii Kocioa: "Zaczajono si
na ni w czasie jej powrotu do domu, porywajc j z powozu i wlokc do kocioa zwanego
Caesareum, gdzie cakowicie j rozebrano, po czym zostaa zamordowana przy pomocy
dachwek[2]. Po makabrycznym rozkawakowaniu jej ciaa, zabrano jej koczyny do miejsca
zwanego Cinaron, gdzie zostay spalone. Sprawa ta nie tylko bya powodem potpienia, ktre

cign na siebie Cyryl, ale i cay aleksandryjski koci. Ale i z pewnoci nic nie moe by
dalsze od chrzecijaskiego ducha ni ta masakra i walki" (7,15). Wzmianka Sokratesa posza
w kociele w zapomnienie, a Cyryl Aleksandryjski zosta witym katolickim i powaanym
ojcem i doktorem kocioa.
Inny pisarz chrzecijaski, ktry wspomina o Hypatii, to w. Jan Damasceski (ok. 650-ok.
749), ktry w ywocie Izydora, (przedrukowanym w bizantyjskim sowniku
encyklopedycznym Liber Suda z koca X w.), pisa: "Zostaa rozdarta na kawaki przez
Aleksandryjczykw, a jej zwoki byy zniewaane i porozcigane po caym miecie. Stao si
to z powodu zawici do jej wybitnej mdroci, w szczeglnoci z dziedziny astronomii.
Niektrzy powiadaj, e za ten skandal odpowiedzialny by Cyryl, inni za kad to na karb
wrodzonego okruciestwa Aleksandryjczykw". Warto jednak zauway, e sami biskupi
aleksandryjscy rwnie znani byli z swych radykalnych rodkw, wic udzia w sprawie
Cyryla jest jak najbardziej prawdopodobny. Jak podaje W. Dziewulski: "Z zamiowania do
rodkw gwatownych synli biskupi aleksandryjscy. Od czasu w. Atanazego utrzymywali
oni swego rodzaju bojwki liczce setki uzbrojonych w kije tzw. parabolanw, tj. ludzi,
ktrych oficjalnym zadaniem byo przenoszenie chorych. Terroryzowali oni wszystkich,
ktrzy narazili si gowie kocioa aleksandryjskiego. Ich dzieem byy niszczenie wity
pogaskich i pogromy, ydw i heretykw" (Zwycistwo chrzecijastwa w wiecie
staroytnym, s.164)
Aby oczerni Hypati twierdzono, e zajmowaa si astrologi i mistycyzmem. Jan, biskup
Nikiu, w swojej Kronice pisze o niej w ten sposb: "Kobieta filozof, poganka imieniem
Hypatia, cay czas powicaa si magii, astrolabiom i instrumentom muzycznym[3], swymi
satanicznymi sztuczkami zwioda wielu ludzi. Gubernator miasta wiadczy jej niezwyke
honory, gdy go zaczarowaa. W wyniku tego przesta chodzi do kocioa, jak mia w
zwyczaju" (zob. 84.87-103). Ona bya jednak przede wszystkim uczon, intelektualistk, nie
za mistyczk. Biskup Syneziusz, ktry w listach nazywa j "ukochan przez Boga
filozofk", radzi si jej w sprawie konstrukcji astrolabium i hydroskopu. W filozofii rwnie
zajmowaa si raczej intelektualn, a nie mistyczn stron neoplatonizmu (bya nastpczyni
Plotyna, a nie Porfiriusza czy Jamblicha).
Tak wygldao "pierwsze w historii przeladowanie czarownic" (Thiess)
Autor :Mariusz Kamilewicz
Zofia Kowalewska (1850-1891).

Zofia (Sofja) Wasiliewna Kowalewska, z domu

Korwin-Krukowska, urodzia si 15 stycznia 1850 r.
w Moskwie. Jej ojciec Wasilij by generaem
artylerii, przyznajcym si do wgiersko-polskich
przodkw, matka za, Eliza Schubert, miaa
niemieckie korzenie. Zofia wzrastaa w rodzinnej
posiadoci wiejskiej w Palibino, w guberni
witebskiej, na pograniczu Litwy i Rosji. Wiedz
zdobywaa pod okiem guwernantek (najpierw
francuskiej, pniej angielskiej) i prywatnego
nauczyciela, Polaka Jzefa Malewicza, ktry, jak
sama oceniaa, "szczeglnie dobrze i oryginalnie
wykada arytmetyk" (Opowiadanie
autobiograficzne, tum. Ewa Rojewska-Olejarczuk).

Dwa czynniki w dziecistwie rozbudziy zainteresowanie Zofii matematyk. Wspomina o

stryju, Piotrze Wasiliewiczu Korwin-Krukowskim, samouku, ktry opowiada przyszej
matematyczce "[...] o kwadraturze koa, o asymptotach - liniach prostych, do ktrych krzywa
stale si zblia, lecz nigdy ich nie osiga [...]". Drugi, znacznie bardziej niezwyky czynnik,
wiza si z tym, e podczas odnawiania domu w Palibino zabrako tapet do jednego pokoju dziecinnego. Wyklejono wic ciany papierem ze strychu. Tak si zoyo, e w stercie tej
znajdoway si litograficzne odbitki wykadw z rachunku rniczkowego i cakowego
Michaia Ostrogradskiego (1801-1862), ktrych sucha w modoci ojciec Zofii.
Jedenastoletnia dziewczynka nauczya si na pami wielu fragmentw, a forma niektrych
wzorw wywara na niej wielkie wraenie.
Niepolednie uzdolnienia matematyczne Zofii ujawniy si wwczas, gdy przestudiowaa bez
niczyjej pomocy podrcznik fizyki autorstwa ssiada, profesora Tyrtowa. Uczynia to,
samodzielnie dochodzc do definicji funkcji sinus, ktrej wczeniej nie znaa. Tyrtow
nakoni ojca pitnastolatki, by rozwija jej talent. W ten sposb zacza pobiera lekcje
geometrii analitycznej oraz rachunku rniczkowego i cakowego w Petersburgu u
Aleksandra Nikoajewicza Strannolubskiego. Gdy ten si zdziwi, e Zofia tak szybko
przyswoia pojcia granicy funkcji i pochodnej, ona przypomniaa sobie, i widziaa to
wczeniej na cianie pokoju dziecinnego: "I rzeczywicie, z formalnego punktu widzenia
wiele z tych poj znaam ju od dawna".
W wieku 18 lat Zofia wysza za m za modego geologa i paleontologa Wodzimierza
Kowalewskiego, ktry rok pniej, w 1869 r., zabra j do Niemiec. Najpierw przybya do
Heidelbergu, gdzie wyrobia sobie opini uzdolnionej matematycznie. W 1871 r. wraz z
mem przeniosa si do Berlina. Pobieraa tam prywatne lekcje u profesora Uniwersytetu
Berliskiego, Karla Weierstrassa (1815-1897), ktry odkrywszy jej talent, nakoni
uniwersytet w Getyndze do rozwaenia jej prac i przyznania Zofii stopnia doktorskiego. Stao
si to w 1874 r. na podstawie trzech prac przygotowanych przez Kowalewsk w okresie
berliskim: o rwnaniach rniczkowych czstkowych, o zastosowaniu pewnej klasy funkcji
abelowych do funkcji eliptycznych i o strukturze piercieni Saturna. Zostay one
opublikowane w latach 1874-1885. Kowalewska do koca swego ycia uwaaa si za
uczennic Weierstrassa.
Mimo tytuu doktora Kowalewska nie moga znale dla siebie posady na uniwersytecie,
wrcia wic do Rosji, gdzie urodzia crk. Prowadzia z mem interesy, ktre zakoczyy
si niepowodzeniem. W 1882 r. ponownie wyjechaa za granic. W Paryu zawara
znajomo m.in. z Charlesem Hermite'em i Henrim Poincarm (1854-1912). Podja na nowo
prac naukow, formuujc w 1883 r. matematyczn teori zaamywania si wiata w
krysztaach. W tym samym roku jej m popeni samobjstwo.
Niedugo po tym, z pomoc Weierstrassa, Kowalewska otrzymaa stanowisko wykadowcy na
Uniwersytecie w Sztokholmie, gdzie w 1884 r. jako pierwszej kobiecie w historii przyznano
jej tytu profesora matematyki. W tym samym roku powstaa praca, ktr uwaa ona za
najwaniejsz w swym dorobku: "O ruchu ciaa staego wok nieruchomego punktu pod
wpywem siy cienia". Otrzymaa za ni nagrod Paryskiej Akademii Nauk w wysokoci
5000 frankw (roczna pensja profesorska na Uniwersytecie w Sztokholmie bya wwczas
rwnowana okoo 8500 frankom). W 1889 r. Kowalewska zostaa korespondencyjnym
czonkiem Rosyjskiej Akademii Nauk.

Talentowi matematycznemu Kowalewskiej towarzyszyy zainteresowania literatur pikn.

W latach jej modoci przyjacielem domu by Fiodor Dostojewski, w ktrego pimie "Epoka"
zadebiutowaa opowiadaniem Anna, starsza o 7 lat siostra Zofii, skoczona pikno.
Dostojewski zreszt poprosi Ann o rk, lecz owiadczyny zostay odrzucone. Tymczasem
kochaa si w nim trzynastoletnia Zofia. Anna staa si pisark za granic. Zofia pozostawia
po sobie powieci i dramat, m.in. Nihilistka (1884, wyd. polskie w 1896 r.), oraz
Wspomnienia z dziecistwa (1890, I wyd. polskie pt. Pamitniki Zofii Kowalewskiej w 1898
r., II wyd. polskie w 1978 r.). Na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, podczas
pobytu w Rosji, prbowaa rwnie swych si jako krytyk, wsppracujc z gazet "Nowoje
wriemia".
Na osiem miesicy przed mierci, w redakcji czasopisma "Russkaja starina" podczas
rozmowy z Kowalewsk zostay spisane wspomnienia, dotyczce jej drogi naukowej.
Ukazay si w 1891 r. jako Opowiadanie autobiograficzne, przygotowane do druku przez
modszego brata Zofii, Fiodora Korwin-Krukowskiego. Ich autorka zmara 10 lutego 1891 r.,
bdc u szczytu kariery, na zapalenie puc.

VII. RDA

Encyklopedia Powszechna
Zarys hitorii filozofii Adam Karpiski
wiat matematyki P.J. Davis, R. Hersh
Sownik matematykw polskich Prszyski i S-ka
Artykuu z Wiedzy i ycia wymienione pod tekstem
Niezliczone rda internetowe....

DODATEK A - CHRONOLOGICZNA LISTA NAJWANIEJSZYCH

MATEMATYKW

1. Ahmes (c. 1650 B.C.E.)

2. Baudhayana (c. 700)
3. Thales of Miletus (c. 630-c 550)
4. Apastamba (c. 600)
5. Anaximander of Miletus (c. 610-c. 547)
6. Pythagoras of Samos (c. 570-c. 490)
7. Anaximenes of Miletus (fl. 546)
8. Cleostratus of Tenedos (c. 520)
9. Katyayana (c. 500)
10. Nabu-rimanni (c. 490)
11. Kidinu (c. 480)
12. Anaxagoras of Clazomenae (c. 500-c. 428)
13. Zeno of Elea (c. 490-c. 430)
14. Antiphon of Rhamnos (the Sophist) (c. 480-411)

15. Oenopides of Chios (c. 450?)

16. Leucippus (c. 450)
17. Hippocrates of Chios (fl. c. 440)
18. Meton (c. 430)
19. Hippias of Elis (fl. c. 425)
20. Theodorus of Cyrene (c. 425)
21. Socrates (469-399)
22. Philolaus of Croton (d. c. 390)
23. Democritus of Abdera (c. 460-370)
24. Hippasus of Metapontum (or of Sybaris or Croton) (c. 400?)
25. Archytas of Tarentum (of Taras) (c. 428-c. 347)
26. Plato (427-347)
27. Theaetetus of Athens (c. 415-c. 369)
28. Leodamas of Thasos (fl. c. 380)
29. Leon (fl. c. 375)
30. Eudoxus of Cnidos (c. 400-c. 347)
31. Callipus of Cyzicus (fl. c. 370)
32. Xenocrates of Chalcedon (c. 396-314)
33. Heraclides of Pontus (c. 390-c. 322)
34. Bryson of Heraclea (c 350?)
35. Menaechmus (c. 350)
36. Theudius of Magnesia (c. 350?)
37. Thymaridas (c. 350)
38. Dinostratus (fl. c. 350)
39. Speusippus (d. 339)
40. Aristotle (384-322)
41. Aristaeus the Elder (fl. c. 350-330)
42. Eudemus of Rhodes (the Peripatetic) (fl. c. 335)
43. Autolycus of Pitane (fl. c. 300)
44. Euclid (fl. c. 295)
45. Aristarchus of Samos (c. 310-230)
46. Archimedes of Syracuse (287-212)
47. Philo of Byzantium (fl. c. 250)
48. Nicoteles of Cyrene (c. 250)
49. Strato (c. 250)
50. Persius (c. 250?)
51. Eratosthenes of Cyrene (c. 276-c. 195)
52. Chrysippus (280-206)
53. Conon of Samos (fl. c. 245)
54. Apollonius of Perga (c. 260-c. 185)
55. Nicomedes (c. 240?)
56. Dositheus of Alexandria (fl. c. 230)
57. Perseus (fl. 300-70 B.C.E.?)
58. Dionysodorus of Amisus (c. 200?)
59. Diocles of Carystus (fl. c. 180)
60. Hypsicles of Alexandria (fl. c. 175)
61. Hipparchus of Nicaea (c. 180-c. 125)
62. Umaswati (c. 150)
63. Zenodorus (c. 100?? BCE?)
64. Posidonius (c. 135-c. 51)

65. Marcus Terentius Varro (116-27)

66. Zeno of Sidon (c. 79 BCE)
67. Geminus of Rhodes (fl. c. 77 BCE)
68. Cleomedes (c. 40? BCE?)
69. Theodosius of Tripoli (c. 50? CE?)
70. Pamphila (c. 60 CE)
71. Heron of Alexandria (fl. 62 C.E.) (Hero)
72. Balbus (fl. c. 100)
73. Menelaus of Alexandria (c. 100 CE)
74. Nicomachus of Gerasa (c. 100)
75. Zhang Heng (78-139)
76. Theon of Smyrna (c. 125)
77. Ptolemy (Claudius Ptolemaeus) (c. 100-c. 170)
78. Marinus of Tyre (c. 150)
79. Nehemiah (c. 150)
80. Apuleius of Madaura (Lucius Apuleius) (c. 124-c. 170)
81. Diogenes Laertius (c. 200)
82. Liu Hong (fl. 178-187)
83. Wang Fan (217-257)
84. Diophantus of Alexandria (c. 250?)
85. Sun Zi (c. 250?)
86. Zhao Shuang (Jun Qing) (c. 260)
87. Liu Hui (c. 263)
88. Porphyry (c. 234-c. 305) (Malchus the Tyrian, Porphyrius)
89. Anatolius of Alexandria (fl. c. 269)
90. Sporus (c. 280)
91. Iamblichus (c. 250-c. 350)
92. Xiahou Yang (c. 350?)
93. Pappus of Alexandria (fl. c. 300-c. 350)
94. Serenus of Antinopolis (c. 350)
95. Pandrosion (c. 350)
96. Theon of Alexandria (c. 390)
97. Martianus Capella (c. 365-440)
98. Synesius of Cyrene (c. 370-c. 413)
99. Hypatia of Alexandria (c. 370-415)
100.
Dominus of Larissa (fl. c. 450)
101.
Proclus Diadochus (410-485)
102.
Zhang Qiujian [Chang Ch'iu-chien] (c. 450?)
103.
Zu Chongzhi (Wenyuan) [Tsu Ch'ung-chih] (429-500)
104.
Eutocius of Ascalon (fl. c. 480)
105.
Marinus of Sichem (Neapolis) (c. 480?)
106.
Metrodorus (c. 500)
107.
Anicius Maulius Severinus Boethius (c. 480-524)
108.
Simplicius of Cilicia (c. 530)
109.
Anthemius of Tralles (d. c. 534)
110.
Aryabhata (476-c. 550)
111.
Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus (c. 480-c. 575)
112.
John Philoponus (c. 490)
113.
Varahamihira (c. 505-c. 558)
114.
Isidorus of Miletus (c. 540?)

115.
Eutocius of Ascalon (c. 550?)
116.
Liu Zhuo (544-610)
117.
Zhen Luan (Shuzun) (fl. 566)
118.
Isidore of Seville (c. 560-636)
119.
Brahmagupta (c. 598-c. 670)
120.
Wang Xiaotong [Wang Hs'iao-t'ung] (fl. c. 625)
121.
Li Chunfeng (fl. 664)
122.
Bede (673-735)
123.
Yi Xing (683-727)
124.
Levensita (fl. 718)
125.
Alcuin of York (c. 735-804)
126.
Muhammad ibn Ibrahim al-Fazari (fl. c. 771)
127.
Banu Musa (Muhammad, Ahmand, and al-Hasan, sons of Musa ibn
Shakir) (ninth century)
128.
al-Hajjaj ibn Matar (c. 800)
129.
Abu Jafar Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi (c. 780-c. 850)
130.
Hrabanus Maurus (784-856)
131.
Leo the Mathematician (c. 790-post 869)
132.
Govindaswami (c. 800-850)
133.
al-Abbas ibn Said al-Jawhari (fl. c. 830)
134.
Hunayn ibn Ishaq (Johannitius) (808-873)
135.
Pruthudakaswami (c. 850)
136.
`Abd al-Hamid ibn Turk (c. 850)
137.
Ahmad ibn `Abdullah al-Marwazi Habash al-Hasib (fl. 825-870)
138.
Mahavira (Mahaviracharya) (c. 850)
139.
Abu `Abd Allah Muhammad ibn Isa al-Mahani (fl. c. 860, d. c. 880)
140.
Thabit ibn Qurra (836-901)
141.
al-Fadl al-Nayrizi (c. 880)
142.
Qusta ibn Luka (d. 912)
143.
Abu Kamil Shuja ibn Aslam ibn Muhammad ibn Shuja (c. 850-c. 930)
144.
Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya al-Razi (Rhazes) (c. 865-c. 932)
145.
Abu `Abd Allah Mohammad ibn Jabir al-Battani (Albatenius) (c. 858-929)
146.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad Tarkhan ibn Awzalagh al-Farabi
(Alpharabius) (c. 870-c. 950)
147.
Abu'l-Abbas al-Fadl ibn al-Nayrizi (fl. c. 897, d. c. 922)
148.
Sridhara (c. 900)
149.
Ahmad ibn Yusuf (fl. c. 900-905)
150.
Ibrahim ibn Sinan ibn Thabit ibn Qurra (909-946)
151.
Manjula (c. 930)
152.
Abu Sahl al-Kuhi (c. 950)
153.
Abu l'Hasan al-Uqlidisi (c. 952)
154.
`Abd al-`Aziz al-Qabisi (c. 950)
155.
Prashastidhara (fl. 958)
156.
Abu Jafar Muhammad ibn al-Hasan al-Khorasani al-Khazin (d. c. 965)
157.
Aryabhata II (fl. c.? 950-1100)
158.
Muhammad Abu'l-Wafa al-Buzjani (940-998)
159.
Gerbert d'Aurillac, Pope Sylvester II (c. 945-1003)
160.
Abd al-Jalil al-Sijzi (c. 970)
161.
Abu'l-Hasan ibn Yunus (950-1009)
162.
Abu Mahmud Hamid ibn al-Knidr al-Khujandi (d. c. 1000)

163.
Abu `Ali al-Hasan ibn al-Haytham (Alhazen) (c. 965-c. 1039)
164.
Abu l-Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni (973-1055)
165.
Halayudha (c. 975)
166.
Abu Sahl Wayjan ibn Rustam al-Quhi (fl. 970-1000)
167.
Abu l-Quasim Maslama ibn Ahmad al-Faradi al-Majriti (fl. 980-1000)
168.
Jayadeva (c. 1000)
169.
Abu Ali al-Husain ibn 'Abdullah ibn Sina (Avicenna) (980-1037)
170.
Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Husayn al-Karaji (al Karkhi) (c. 1000)
171.
Abu `Abdallah al-Hasan ibn al-Baghdadi (c. 1000)
172.
Al-Jili Kushyar ibn Labban ibn Bashahri (c. 1000)
173.
Abu Nasr ibn Ali Mansur ibn Iraq (d. 1030)
174.
Abu Abd Allah Muhammad ibn Muadh al-Jayyani (c. 990-post 1079)
175.
Abu Mansur al-Baghdadi (c. 1025)
176.
Ali ibn Ahmad al-Nasawi (fl. 1029-1044)
177.
Hermann of Reichenan (Contractus) (1013-1054)
178.
Sripathi (fl. 1039)
179.
Michael Constantine Psellus (1018-1078)
180.
Jia Xian (c. 1050)
181.
Shen Kuo (1031-1095)
182.
`Umar al-Khayyami (Omar Khayyam) (c. 1048-c. 1131)
183.
Adelard of Bath (1075-1164)
184.
Peter Abelard (1079-1142)
185.
Hemachandra Suri (b. 1089)
186.
Abraham ben Meir ibn Ezra (Avenare) (c. 1090-c. 1167)
187.
Abu Bakr Muhammad ibn Yahya ibn al-Sa'igh ibn Bajja (Avenpace) (d.
1139)
188.
Abu Muhammad Jabir ibn Aflah al-Ishbili (Geber) (c. 1125)
189.
John of Seville (c. 1125)
190.
Domingo Gundisalvo (c. 1125)
191.
Abraham bar Hiyya ha-Nasi (Savasorda) (c. 1125)
192.
Plato of Tivoli (c. 1125)
193.
Girard of Cremona (1114-1187)
194.
Abu-l-Walid Muhammad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Rushd
(Averroes) (1126-1198)
195.
Bhaskara (1114-c. 1185)
196.
Ibn Yahya al-Samaw'al (1125-1180)
197.
Gerard of Cremona (c. 1114-1187)
198.
`Abd al-Rahman al-Khazini (c. 1150)
199.
Robert of Chester (c. 1150)
200.
Sharaf al-Din at-Tusi (c. 1175)
201.
Robert Grosseteste (c. 1168-1253)
202.
Leonardo Fibonacci of Pisa (C. 1170-post 1240)
203.
Cangadeva (fl. 1205)
204.
Li Zhi (Li Ye) (Jingzhai) (1192-1279)
205.
Albertus magnus (1193-1280)
206.
William Sherwood (c. 1195-1249)
207.
Albertus Magnus (c. 1200-1280)
208.
Nasir al-Din at-Tusi (1201-1274)
209.
Zakariya ibn Muhammad ibn Mahmud al-Qazwini (c. 1203-1283)
210.
Alexandre de Villedieu (c. 1225)

211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
243.
244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.
259.
260.

Liu Yi (fl. c. 1225)

Michael Scot (d. c. 1235)
John of Halifax (Sacrobosco) (c. 1200-1256)
Qin Jiushao (Daogu) [Chin Chiu-shao] (c. 1202-c. 1261)
Campanus of Novara (c. 1205-1296)
Peter of Spain (1210-1277)
Jordanus de Nemore (fl. 1220-1260)
John of Palermo (fl. 1221-1240)
Girard of Brussels (fl. c. 1235)
Roger Bacon (c. 1219-c. 1292)
William of Moerbeke (c. 1225-1286)
John Pecham (c. 1230-1292)
Guo Shoujing (1231-1316)
Yang Hui (Qianguang) (fl. 1261-1275)
Muhammad al-Khalili (c. 1250)
Witelo (Vitellio) (fl. 1250-1275)
Muhyi 'l-Din al-Maghribi (fl. ca. 160-1265)
Raymond Lully (1234-1315)
Wang Xun (1235-1281)
Georgios Pachymeres (1242-1316)
Maximos Planudes (c. 1255-1310)
ibn al-Banna al Marrakushi (1256-1321)
John Duns Scotus (c. 1266-1308)
Peter Philomena of Dacia (fl. 1290-1300)
Walter Burleigh (1273-1357)
Manuel Moschopoulos (c. 1300)
Kamal al-Din Abul Hasan Muhammad ibn al-Hasan al-Farisi (d. 1320)
Zhu Shijie (Hanqing, Songting) [Chu Shih-chieh] (fl. c. 1280-1303)
Francis of Meyronnes (c. 1285-c. 1330)
William of Ockham (c. 1285-c. 1349)
Levi ben Gerson (1288-1344)
Richard of Wallingford (c. 1291-1336)
Thomas Bradwardine (c. 1295-1349)
Nicholas Rhabdas (d. 1350)
Jean Buridan (c. 1300-1358)
Gergory of Rimini (d. 1358)
John of Meurs (Johannes de Muris) (c. 1343)
Albert of Saxony (c. 1316-1390)
Nicole Oresme (c. 1320-1382)
John of Dumbleton (d. c. 1349)
William of Heytesbury (fl. c. 1335)
Dominicus de Clavasio (fl. c. 1346)
Immanuel Bonfils (c. 1350)
Giovanni di Casali (c. 1350)
Narayama Pandit (c. 1350)
Richard Swineshead (Suiseth, Calculator) (c. 1350)
Ding Ju (fl. 1355)
Marsilius of Inghen (c. 1330-1396)
John of Cornubia (fl. c. 1360)
Peter of Mantua (fl. c. 1360)

261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.
269.
270.
271.
272.
273.
274.
275.
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
288.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.

Madhava of Sangamagramma (c. 1340-1425)

Ralph Strode (fl. 1370)
He Pingzi (fl. 1373)
Antonio de Mazzinghi (b. c. 1353)
Qadi Zada al-Rumi (Salah al-Din Musa Pasha) (c. 1364-c. 1436)
Filippo Brunelleschi (1377-1446)
Paramesvara (c. 1380-c. 1460)
John of Gmunden (c. 1382-1442)
Ghy`iyath al_d`Din Jamshid Masud al-Kashi (d. 1429)
Nicolette Paulus of Venice (d. 1429)
Ulugh Beg (1394-1449)
Paolo del Pozzo Toscanelli (1397-1482)
Liu Shilong (fl. 1424)
Nicolas of Cusa (1401-1464)
Leone Battista Alberti (1404-1472)
Ghiyath al-Din al-Kashi (d. 1429)
Piero della Francesca (c. 1410-1492)
Abu l'Hasan Ali ibn Muhammad ibn Ali al-Qalasadi (1412-1486)
George Peurbach (1423-1461)
Johannes Campanus (c. 1450)
Wu Jing (fl. 1450)
Piero Borgi (d. c. 1484)
Johann Mller of Knigsberg (Regiomontanus) (1436-1476)
Luca Pacioli (c. 1445-c. 1514)
Nicolas Chuquet (c. 1445-c. 1500)
Nilakantha Somayaji (1445-1545)
Leonardo da Vinci (1452-1519)
Jacques le Fvre d'Estaples (Stapulensis) (c. 1455-c.1536)
Nilakantha Somayaji (1455-1555)
Johann Widman (1462-1498)
Scipione del Ferro (1465-1526)
Peter of Tartaret (fl. 1490-1500)
Johannes Werner (1468-1522)
John Maior (1469-1550)
Jean Dullaert of Chent (c. 1470-1513)
Charles de Bouvelles (c. 1470-c. 1553)
Pedro Snchez Ciruelo (c. 1470-1554)
Albrecht Drer (1471-1528)
Federico Grisogono (Federicus de Chrysogonius) (1472-1538)
Nicolas Copernicus (1473-1543)
Cuthbert Tonstall (1474-1559)
Johann Mayoris Scott (1478-1540)
Alvarus Thomas (fl. 1509)
Gaspar Lax (1487-1560)
Michael Stifel (c. 1487-1567)
Francisco de Mello (1490-1536)
Juan de Celaya (c. 1490-1558)
Estienne de La Roche (fl. c. 1520)
Adam Riese (1492-1559)
Johannes Buteo (c. 1492-1570)

311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.

Luis Vives (1492-1589)

Oronce Fine (Fineus) (1494-1555)
Johann Scheubel (1494-1570)
Francesco Maurolico (1494-1575)
Peter Apian (1495-1552)
Philip Schwartzerd (Melanchthon) (1497-1560)
Andrias Osiander (1498-1552)
William Buckley (d. c. 1550)
Christoff Rudolff (c. 1500-c. 1545)
Niccol Fontana of Brescia (Tartaglia) (c. 1500-1557)
Sankara Variar (c. 1500-1560)
Narayana (c. 1500-1575)
Girolamo Cardano (1501-1576)
Pedro Nunes (Nonius) (1502-1578)
Johannes Sturm (1507-1589)
Gemma Regnier (Frisius) (1508-1555)
Federico Commandino (1509-1575)
Robert Recorde (1510-1558)
Gerardus Mercator (Kremer) (1512-1594)
Georg Joachim Rheticus (1514-1574)
Pierre de la Rame (Ramus) (1515-1572)
Jacques Peletier (1517-1582)
Leonard Digges (c. 1520-1559)
Ludovico Ferrari (1522-1565)
Raphael Bombelli (c. 1526-1572)
John Dee (1527-1608)
Francesco Patrizi (1529-1597)
Giovanni Battista Benedetti (1530-1590)
Cunradus Dasypodius (c. 1530-1600)
Jyesthadeva (c. 1550)
Wilhelm Holzmann (Xylander) (1532-1576)
Giambattista della Porta (1535-1615)
Egnatio Danti (1536-1586)
Francesco Barozzi (1537-1604)
Christophorus Clavius (Christolf Klau) (1537-1612)
Franois Vite (Vieta) (1540-1603)
Ostilio Ricci (1540-1603)
Ludolph van Ceulen (1540-1610)
Adriaan Anthonisz (c. 1543-1620)
Guidobaldo del Monte (1545-1607)
Paul Wittich (c. 1546-1586)
Thomas Digges (c. 1546-1595)
Tycho Brahe (1546-1601)
Franois d'Aguilon (1546-1617)
Xu Xinlu (fl. 1573)
Giodano Bruno (1548-1600)
Simon Stevin (1548-1620)
Henry Savile (1549-1622)
John Napier (1550-1617)
Valintin Otho (1550-1605)

361.
362.
363.
364.
365.
366.
367.
368.
369.
370.
371.
372.
373.
374.
375.
376.
377.
378.
379.
380.
381.
382.
383.
384.
385.
386.
387.
388.
389.
390.
391.
392.
393.
394.
395.
396.
397.
398.
399.
400.
401.
402.
403.
404.
405.
406.
407.
408.
409.
410.

Michael Mstlin (1550-1631)

Acyuta Pisarati (c. 1550-1621)
Juan Battista Villalpando (1552-1608)
Matteo Ricci (1552-1610)
Luca Valerio (1552-1618)
Pietro Antonio Caltaldi (1552-1626)
Jobst Brgi (1552-1632)
Bernadino Baldi (1553-1617)
Giovanni Antonio Magini (1555-1617)
Niccolo Longobardi (1559-1654)
Thomas Harriot (c. 1560-1621)
Bartholomus Pitiscus (1561-1613)
Adriaen van Roomen (Adrianus Romanus) (1561-1615)
Edward Wright (1561-1615)
Francis Bacon (1561-1626)
Henry Briggs (1561-1631)
Philip van Lansberge (1561-1632)
Thomas Fink (1561-1656)
Xu Guangqi (1562-1633)
Galileo Galilei (1564-1642)
Li Zhizao (Zhenzhi) (1565-1630)
Marin Getaldic (Marino Ghetaldi) (1568-1626)
Cheng Dawei (Rusi, Binqu)(fl. 1592)
Johannes Kepler (1571-1630)
Adriaen Metius (1571-1635)
Samuel Marolois (c. 1572-1627)
William Oughtred (1575-1660)
Mori Kambei Shigeyoshi (fl. 1600-1628)
Johann Terrenz Schreck (1576-1630)
Paul Guldin (1577-1643)
Li Tianjing (1579-1659)
Willebrond Snel (1580-1626)
Denis Henrion (c. 1580-1632)
Johann Faulhaber (1580-1635)
Edmund Gunter (1581-1626)
Claude-Gaspar Bachet de Mziriac (1581-1638)
Alexander Anderson (1582-c. 1620)
Giulio Aleni (1582-1649)
Gregory of St. Vincent (1584-1667)
Claude Mydorge (1585-1647)
Jan Brozek (Broscius) (1585-1652)
Joachim Jungius (1587-1657)
Isaac Beeckman (1588-1637)
Johann Heinrich Alsted (1588-1638)
Marin Mersenne (1588-1648)
tienne Pascal (1588-1651)
Thomas Hobbes (1588-1679)
Girard Desargues (1591-1661)
Johann Adam Schall von Bell (1591-1666)
Jean Leurechon (c. 1591-1670)

411.
412.
413.
414.
415.
416.
417.
418.
419.
420.
421.
422.
423.
424.
425.
426.
427.
428.
429.
430.
431.
432.
433.
434.
435.
436.
437.
438.
439.
440.
441.
442.
443.
444.
445.
446.
447.
448.
449.
450.
451.
452.
453.
454.
455.
456.
457.
458.
459.
460.

Wilhelm Schickard (1592-1635)

Giacomo Rho (1593-1638)
Pierre Hrigone (d. c. 1643)
Albert Girard (c. 1595-1632)
Jean Beaugrand (c. 1595-1640)
Ren du Perron Descartes (1596-1650)
Richard Delamain (d. c. 1645)
Jean-Charles de la Faille (1597-1652)
Bonaventura Cavalieri (1598-1647)
Yoshida Shichibei Koyu (1598-1672)
Claude Hardy (c. 1598-c. 1678)
Antoine de Lalouvre (1600-1664)
Adriaan Vlacq (Vlaccus) (1600-1667)
Pierre de Carcavi (c. 1600-1684)
Florimond Debeaune (1601-1652)
Pierre de Fermat (1601-1665)
B\Jacques de Billy (1602-1675)
Gilles Personne de Roberval (1602-1675)
Abraham Bosse (1602-1676)
Bernard Frnicle de Bessy (c. 1605-1675)
Juan Caramuel y Lobkowitz (1606-1682)
Honor Fabri (1607-1688)
Evangelista Torricelli (1608-1647)
Giovanni Alfonso Borelli (1608-1679)
Jan Jansz de Jonge Stampioen (1610-post 1689)
Jean Nicolas Smogulecki (1611-1656)
John Pell (1611-1685)
Jacques-Alexandre Le Tenneur (fl. 1640-1650)
Andr Tacquet (1612-1660)
Antoine Arnaule (1612-1694)
Jean-Franois Niceron (1613-1616)
John Wilkins (1614-1672)
Frans van Schooten (1615-1660)
John Wallis (1616-1703)
Claude Mylon (c. 1618-c.1660)
Alfons Anton de Sarasa (1618-1667)
Gabriel Mouton (1618-1694)
Michelangelo Ricci (1619-1682)
William Brouncker (1620-1684)
Nicolas Mercator (Kaufman) (1620-1687)
Claude Franois Milliet Descheles (1621-1678)
Bernhard Varenius (1622-c. 1650)
Johann Heinrich Rahn (1622-1676)
Ren Franois Walther de Sluse (1622-1685)
Adrien Auzout (1622-1691)
Vincenzo Viviani (1622-1703)
Stefano degli Angeli (1623-1697)
Blaise Pascal (1623-1662)
Arnold Geulincx (1625-1669)
Jan De Witt (1625-1672)

461.
462.
463.
464.
465.
466.
467.
468.
469.
470.
471.
472.
473.
474.
475.
476.
477.
478.
479.
480.
481.
482.
483.
484.
485.
486.
487.
488.
489.
490.
491.
492.
493.
494.
495.
496.
497.
498.
499.
500.
501.
502.
503.
504.
505.
506.
507.
508.
509.
510.

John Collins (1625-1683)

Pietro Mengoli (1625-1686)
Samuel Morland (1625-1695)
Erasmus Bartolin (1625-1698)
Jean-Dominique Cassini (1625-1712)
Robert Boyle (1627-1691)
Jan Hudde (1628-1704)
Christiaan Huygens (1629-1695)
Isaac Barrow (1630-1677)
Xue Fengzuo (d. 1680)
Christopher Wren (1632-1723)
Hendrik van Heuraet (1633-c. 1660)
Fang Zhongtong (1633-1698)
Mei Wending (1633-1721)
Robert Hooke (1635-1702)
William Neile (1637-1670)
James Gregory (1638-1675)
Georg Mohr (1640-1697)
Bernard Lamy (1640-1715)
Jacques Ozanam (1640-1717)
Phillipe de La Hire (1640-1718)
Seki Shinsuke Kowa (1642-1708)
Isaac Newton (1642-1727)
Olof Roemer (1644-1710)
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716)
Giovanni Ceva (1647-1734)
Joseph Raphson (1648-1715)
Tomasso Ceva (1648-1737)
Ehrenfried Walther von Tchirnhausen (1651-1708)
Michel Rolle (1652-1719)
Jacques Bernoulli (James, Jakob) (1654-1705)
Bernard Nieuwentijt (1654-1718)
Pierre Varignon (1654-1722)
John Craig (d. 1731)
Charles Ren Reyneau (1656-1728)
Edmund Halley (1656-1743)
Bernard le Bouyer du Fontenelle (1657-1757)
David Gregory (1659-1708)
Joseph Saurin (1659-1737)
Thomas-Fantet de Lagny (1660-1734)
Putumana Somayaji (c. 1660-1740)
Guillaume-Franois-Antoine de l'Hospital (1661-1704)
Nakane Genkei (1661-1733)
Jean-Pierre de Crousaz (1663-1750)
Takebe Kenko (1664-1739)
Antoine Parent (1666-1716)
Girolamo Saccheri (1667-1733)
John Arbuthnot (1667-1735)
Jean Bernoulli (John, Johann) (1667-1748)
William Whiston (1667-1752)

511.
512.
513.
514.
515.
516.
517.
518.
519.
520.
521.
522.
523.
524.
525.
526.
527.
528.
529.
530.
531.
532.
533.
534.
535.
536.
537.
538.
539.
540.
541.
542.
543.
544.
545.
546.
547.
548.
549.
550.
551.
552.
553.
554.
555.
556.
557.
558.
559.
560.

Abraham De Moivre (1667-1754)

Leonty Filippovich Magnitsky (1669-1739)
John Keill (1671-1721)
Guido Grandi (1671-1742)
George Cheyne (1671-1743)
Johann Gabriel Doppelmayr (c. 1671-1750)
Christian Wolff (1674-1754)
Humphry Ditton (1675-1715)
William Jones (1675-1749)
Jaganath Pandit (fl. 1700)
Chen Shiren (1676-1722)
Jacopo Francesco Riccati (1676-1754)
Joseph Privat de Molieres (1677-1742)
Jacques Cassini (1677-1756)
Jacques-Franois Le Poivre (fl. c. 1704)
Pierre-Rmond de Montmort (1678-1719)
Jacob Hermann (1678-1733)
Charles Hayes (1678-1760)
John Machin (1680-1751)
Roger Cotes (1682-1716)
Nicholas Saunderson (1682-1739)
Giulio Carlo Fagano dei Toschi (1682-1766)
Franois Frzier (1682-1773)
Franois Nicole (1683-1758)
Jean-Philippe Rameau (1683-1764)
Brook Taylor (1685-1731)
George Berkeley (1685-1733)
Nicholas Bernoulli (1687-1759) (nephew of Jean)
Robert Simson (1687-1768)
Wilhelm Jabob Storm van s'Gravesande (1688-1742)
Louis Bertrand Castel (1688-1757)
Christian Goldbach (1690-1764)
James Sterling (1692-1770)
Matsunaga Ryohitsu (fl. 1718-1749)
Jagannatha (fl. c. 1720-1740)
Nicholas Bernoulli (1695-1726) (son of Jean)
Colin Maclaurin (1698-1746)
Pierre Bouguer (1698-1758)
Pierre-Louis Moreau de Maupertuis (1698-1759)
Charles-tienne-Louis Camus (1699-1768)
William Braikenridge (c. 1700-post 1759)
Daniel Bernoulli (1700-1782)
Nakane Genjun (1701-1761)
Kurushima Yoshita (d. 1757)
Thomas Bayes (1702-1752)
Antoine Deparcieux (1703-1768)
Gabriel Cramer (1704-1752)
Alexis Fontaine des Bertins (1704-1771)
Johann Andrea Segner (1704-1777)
Johann Castillon (1704-1791)

561.
562.
563.
564.
565.
566.
567.
568.
569.
570.
571.
572.
573.
574.
575.
576.
577.
578.
579.
580.
581.
582.
583.
584.
585.
586.
587.
588.
589.
590.
591.
592.
593.
594.
595.
596.
597.
598.
599.
600.
601.
602.
603.
604.
605.
606.
607.
608.
609.
610.

Gabrielle-milie du Breteuil, Marquise du Chtelet (1706-1749)

Benjamin Robins (1707-1751)
Vincenzo Riccati (1707-1775)
Leonhard Euler (1707-1783)
Compte de Buffon (1707-1788)
Thomas Simpson (1710-1761)
Jean Bernoullii (1710-1790) (son of Jean 1667-1748)
Rudjer Joseph Boskovic (1711-1787)
Johann Samuel Koenig (1712-1757)
Jean-Paul de Gua de Malves (c. 1712-1786)
Alexis-Claude Clairaut (1713-1765)
Arima Raido (1714-1783)
Joachim Georg Darjes (1714-1791)
Giovanni Francesco Fagano dei Toschi (1715-1797)
Ming Antu (d. 1765)
Gottfried Ploucquet (1716-1790)
Jean le Rond d'Alembert (1717-1783) *R
Matthew Stewart (1717-1785)
Maria Gaetana Agnesi (1718-1799)
John Landen (1719-1790)
Abraham Gotthelf Kstner (1719-1800)
Franz Ulrigh Theodosius Aepinus (1724-1802)
Patrick d'Arcy (1725-1779)
Jean-Etienne Montucla (1725-1799)
Johann Heinrich Lambert (1728-1777)
Paolo Frisi (1728-1784)
tienne Bzout (1730-1783)
Giovanni Francesco Malfatti (1731-1807)
Francis Maseres (1731-1824)
W. J. G. Karsten (1732-1787)
Ajima Naonobu (Chokuyen) (c. 1732-1798)
Jean Charles Borda (1733-1799)
Edward Waring (1734-1798)
Franois Daviet de Foncenex (1734-1799)
Fujita Sadasuke (1734-1807)
Alexandre-Thophile Vandermonde (1735-1796)
Erland Samuel Bring (1736-1798)
Charles Augustin Coulomb (1736-1806)
Joseph Louis Lagrange (1736-1813)
Charles Hutton (1737-1823)
Jos Antonio Alzate y Ramrez (1738-1799)
Ajima Chokuyen (1739-1783)
Georg Simon Klgel (1739-1812)
Anders Johan Lexell (1740-1784)
John Wilson (1741-1793)
Carl Friedrich Hindenburg (1741-1808)
Marie-Jean-Antoine-Nicolas Caritat, Marquis de Condorcet (1743-1794)
Jos Anastcio da Cunha (1744-1787)
Jean-Charles Callet (1744-1799)
Jean Bernoullie (1744-1807) (son of Jean 1710-1790)

611.
612.
613.
614.
615.
616.
617.
618.
619.
620.
621.
622.
623.
624.
625.
626.
627.
628.
629.
630.
631.
632.
633.
634.
635.
636.
637.
638.
639.
640.
641.
642.
643.
644.
645.
646.
647.
648.
649.
650.
651.
652.
653.
654.
655.
656.
657.
658.
659.
660.

George Atwood (1745-1807)

Caspar Wessel (1745-1818)
Gaspard Monge (1746-1818)
G. F. Castillon (1747-1800)
Aida Yasuaki (Ammei) (1747-1817)
Pietro Cossali (1748-1815)
John Playfair (1748-1819)
Trembley (1749-1811)
Jean-Baptiste Joseph Delambre (1749-1822)
Pierre Simon de Laplace (1749-1827)
Lorenzo Mascheroni (1750-1800)
Simon-Antoine-Jean Lhuiler (1750-1840)
Adrien-Marie Legendre (1752-1833)
Salomon Maimon (1753-1800)
Lazare-Nicolas-Marguerite Carnot (1753-1823)
Jean-Baptiste-Marie-Charles Meusnier de La Place (1754-1793)
Jurij Vega (1754-1802)
Nicolaus Fuss (1755-1826)
Marc-Antoine Parseval des Chnes (1755-1836)
Gaspard Clair Franois Marie Rich de Prony (1755-1839)
John West (1756-1817)
Heinrich W. M. Olbers (1758-1840)
Louis Fran Antoine Arbogaste (1759-1803)
Sakabe Kohan (1759-1824)
Christian Kramp (1760-1826)
Li Huang (d. 1811)
Jiao Xun (1763-1820)
Kusaka Sei (1764-1839)
Ruan Yuan (1764-1849)
Fujita Kagen (1765-1821)
Paolo Ruffini (1765-1822)
Johann Friedrich Pfaff (1765-1825)
James Ivory (1765-1842)
Sylvestre-Franois Lacroix (1765-1843)
Franois Joseph Franais (1768-1810)
Wang Lai (Xiaoying, Hengzhai) (1768-1813)
Jean-Robert Argand (1768-1822)
Jean Baptiste Joseph Fourier (1768-1830)
Pietro Abbati (1768-1842)
Willaim Wallace (1768-1843)
Franois-Joseph Servois (1768-1847)
Jean-Nicolas-Pierre Hachette (1769-1834)
Johann Martin Bartels (1769-1836)
Louis Puissant (1769-1843)
Marc-Antoine Parseval (?-1836)
Pasquale Galuppi (1770-1846)
Joseph Diez Gergonne (1771-1859)
Li Rui (Shangzhi, Sixiang) (1773-1817)
Robert Woodhouse (1773-1827)
Nathaniel Bowditch (1773-1838)

661.
662.
663.
664.
665.
666.
667.
668.
669.
670.
671.
672.
673.
674.
675.
676.
677.
678.
679.
680.
681.
682.
683.
684.
685.
686.
687.
688.
689.
690.
691.
692.
693.
694.
695.
696.
697.
698.
699.
700.
701.
702.
703.
704.
705.
706.
707.
708.
709.

J. P. Kulik (1773-1863)
Karl Brandon Mollweide (1774-1825)
Jean-Baptiste Biot (1774-1862)
Sankara Varman (c. 1800)
Jacques Frdric Franais (1775-1833)
Andr-Marie Ampre (1775-1836)
Robert Adrain (1775-1843)
K. F. Gauber (1775-1851)
Wolfgang Farkas Bolyai (1775-1856)
Sophie Germain (1776-1831)
Peter Barlow (1776-1862)
Daniel Friedrich Hecht (1777-1833)
Carl Friedrich Gauss (1777-1855)
Louis Poinsot (1777-1859)
Josef Maria Hoene-Wronski (1778-1853)
John Farrer (1779-1853)
Benjamin Gumpertz (1779-1865)
August Leopold Crelle (1780-1855)
Ferdinand Karl Schweikart (1780-1859)
Mary Fairfax Greig Somerville (1780-1872)
Simon-Denis Poisson (1781-1840)
Bernhard Bolzano (1781-1848)
Furukawa Ken (c. 1783-1838)
Charles-Julien Brianchion (1783-1864)
Friedrich Wilhelm Bessel (1784-1846)
Pierre-Charles-Franois Dupin (1784-1873)
Claude-Louis-Marie-Henri Navier (1785-1836)
Petr Scheutz (1785-1873)
Luo Tengfeng (fl. 1815)
William George Horner (1786-1837)
Dominique-Franois-Jean Arago (1786-1853)
Jacques-Philippe-Marie Binet (1786-1856)
Wada Yenzo Nei (1787-1840)
Augustin Jean Fresnel (1788-1827)
William Hamilton (1788-1856)
Jean-Victor Poncelet (1788-1867)
Xiang Mingda (1789-1850)
Luo Shilin (1789-1853)
Georg Simon Ohm (1789-1854)
Augustin-Louis Cauchy (1789-1857)
a. D. Twesten (1789-1876)
Ludwig Immanuel Magnus (1790-1861)
Augusus Ferdinand Mbius (1790-1868)
Dong Youcheng (Fangli) (1791-1823)
George Peacock (1791-1858)
Friedrich Ludwig Wachter (1792-1817)
Gaspard Gustave de Coriolis (1792-1843)
Nicolai Ivanovich Lobachevsky (1792-1856)
Charles Babbage (1792-1871)
John Frederick William Herschel (1792-1871)

710.
711.
712.
713.
714.
715.
716.
717.
718.
719.
720.
721.
722.
723.
724.
725.
726.
727.
728.
729.
730.
731.
732.
733.
734.
735.
736.
737.
738.
739.
740.
741.
742.
743.
744.
745.
746.
747.
748.
749.
750.
751.
752.
753.
754.
755.
756.
757.
758.
759.

Martin Ohm (1792-1872)

George Green (1793-1841)
Theodore Olivier (1793-1853)
Ludwig Seeber (1793-1855)
Michel Chasles (1793-1880)
Germinal Pierre Dandelin (1794-1847)
Olinde Rodrigues (1794-1851)
William Whewell (1794-1866)
Franz Adolf Taurinus (1794-1874)
Louis Paul mile Richard (1795-1849)
Bernt Michael Holmboe (1795-1850)
Gabriel Lam (1795-1870)
Thomas Carlyle (1795-1881)
Nicolas-Lonard-Sadi Carnot (1796-1832)
Gokai Ampon (1796-1862)
Shiraishi Chochu (1796-1862)
Jacob Steiner (1796-1863)
Nikolai Dmetrivich Brashman (1796-1866)
Lambert Adolphe Jacques Qutelet (1796-1874)
Andreas von Ettinghausen (1796-1878)
Koide Shuki (1797-1865)
Jean-Marie-Constant Duhanel (1797-1872)
Johann August Grunert (1797-1872)
Barr de Saint-Venant (1797-1886)
tienne Bobillier (1798-1840)
Christopf Gudermann (1798-1852)
Karl Georg Christian von Staudt (1798-1867)
Michael Chasles (1798-1880)
Franz Ernst Neumann (1798-1895)
Gu Guanjuang (1799-1862)
Benoit Paul Emile Clapeyron (1799-1864)
Karl Heinrich Grffe (1799-1873) .
Shen Qinpei (fl. 1829)
Karl Wilhelm Feuerbach (1800-1834)
Gaspare Mainardi (1800-1879)
George Bentham (1800-1884)
Mikhail Vasilevich Ostrogradsky (1801-1862)
Julius Plcker (1801-1868)
Antoine-Augustin Cournot (1801-1879)
Joseph Antoine Ferdinand Plateau (1801-1883)
Thomas Clausen (1801-1885)
George Biddle Airy (1801-1892)
Zhang Dunren (fl. 1831)
Niels Henrik Abel (1802-1829)
Jnos Bolyai (1802-1860)
Moritz Wilhelm Drobisch (1802-1896)
Johann Christian Doppler (1803-1853)
Jacques Charles Franois Sturm (1803-1855)
Giusto Bellavitus (1803-1880)
Pierre Franois Verhulst (1804-1849)

760.
761.
762.
763.
764.
765.
766.
767.
768.
769.
770.
771.
772.
773.
774.
775.
776.
777.
778.
779.
780.
781.
782.
783.
784.
785.
786.
787.
788.
789.
790.
791.
792.
793.
794.
795.
796.
797.
798.
799.
800.
801.
802.
803.
804.
805.
806.
807.
808.
809.

Carl Gustav Jacob Jacobi (1804-1851)

George Birch Jerrard (1804-1863)
Victor Jacoulevich Bouniakouski (1804-1889)
Wilhelm Eduard Weber (1804-1891)
Dai Xu (1805-1860)
William Rowan Hamilton (1805-1865)
Gustav Peter Lejeune Dirichlet (1805-1859)
Robert Murphy (1806-1843)
Augustus De Morgan (1806-1871)
Ernst Ferdinand Adolf Minding (1806-1885)
Thomas Penyngton Kirkman (1806-1895)
Moritz Abraham Stern (1807-1894)
Athanase Louis Victoire Dupr (1808-1869)
Friedrich Julius Richelot (1808-1875)
Johann Benedict Listing (1808-1882)
John Henry Pratt (1809-1871)
Hermann Gnter Grassmann (1809-1877)
Benjamin Peirce (1809-1880)
Joseph Liouville (1809-1882)
Ernst Eduard Kummer (1810-1893)
variste Galois (1811-1832)
Auguste Bravais (1811-1863)
Ludwig Otto Hesse (1811-1874)
Urbain Jean Joseph Le Verrier (1811-1877)
Li Shanlan (1811-1882)
Andrew Serle Hart (1811-1890)
Adolph Gpel (1812-1847)
William Shanks (1812-1882)
Duncan Farquharson Gregory (1813-1844)
Pierre-Alphonse Laurent (1813-1854)
Pierre Laurent Wantzel (1814-1848)
Eugne Charles Catalan (1814-1894)
Ludwig Schlfli (1814-1895)
James Joseph Sylvester (1814-1897)
Ada Lovelace (1815-1852)
George Boole (1815-1864)
Fukuda Riken (1815-1889)
Karl Weierstrass (1815-1897)
Charles-Eugene Delaunnay (1816-1872)
Johann Georg Rosenhain (1816-1887)
Johann Rudolf Wolf (1816-1893)
Jean-Frderic Frnet (1816-1900)
Thomas Weddle (1817-1853)
Carl Wilhelm Borchardt (1817-1880)
Charles Auguste Albert Briot (1817-1882)
Ferdinand Joachimsthal (1818-1861)
Heinrich Richard Baltzer (1818-1887)
Jean-Claude Bouquet (1819-1885)
Seigfried Heinrich Aronhold (1819-1884)
Joseph Alfred Serret (1819-1885)

810.
811.
812.
813.
814.
815.
816.
817.
818.
819.
820.
821.
822.
823.
824.
825.
826.
827.
828.
829.
830.
831.
832.
833.
834.
835.
836.
837.
838.
839.
840.
841.
842.
843.
844.
845.
846.
847.
848.
849.
850.
851.
852.
853.
854.
855.
856.
857.
858.
859.

Pierre Ossian Bonnet (1819-1892)

John Couch Adams (1819-1892)
George Gabriel Stokes (1819-1903)
George Salmon (1819-1904)
William John Macquorn Rankine (1820-1872)
Victor Alexandre Puiseux (1820-1883)
Isaac Todhunter (1820-1884)
Ernest Jean Philippe Fauqede Jonquires (1820-1901)
Heinrich Eduard Heine (1821-1881)
Takaku Kenjiro (1821-1883)
Arthur Cayley (1821-1895)
Pafnuty Lvovich Chebyshev (1821-1894)
Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz (1821-1894)
Philipp Ludvig von Seidel (1821-1896)
Jules Antoine Lissajous (1822-1880)
Rudolph Jusius Emmanuel Clausius (1822-1888)
Joseph-Louis-Franois Bertrand (1822-1900)
Charles Hermite (1822-1901)
Francis Galton (1822-1911)
Ferdinand Gotthold Max Eisenstein (1823-1852)
Guillaume-Jules Hoel (1823-1886)
Leopold Kronecker (1823-1891)
Enrico Betti (1823-1892)
Jakob Amsler-Laffon (1823-1912)
Zacharias Dase (1824-1861)
Delfino Codazzi (1824-1873)
Gustav Robert Kirchhoff (1824-1887)
Francesco Brioschi (1824-1847)
Omura Isshu (1824-1891)
William Thomson, Lord Kelvin (1824-1907)
William Spottiswoode (1825-1883)
Johann Jakob Balmer (1825-1898)
Georg Friedrich Bernhard Riemann (1826-1866)
Henry John Stephen Smith (1826-1883)
Giuseppe Battaglini (1826-1894)
Ludwig Christian Wiener (1826-1896)
Thodore Florentin Moutard (1827-1901)
Karl Mikhailovich Peterson (1828-1881)
Hagiwara Teisuke (1828-1909)
Ludvig Valentin Lorenz (1829-1891)
Elwin Bruno Christoffel (1829-1900)
Moritz Benedict Cantor (1829-1920)
Antonio Luigi Gaudazio Giuseppe Cremona (1830-1903)
James Clerk Maxwell (1831-1879)
Paul David Gustav Du Bois-Reymond (1831-1889)
Peter Guthrie Tait (1831-1901)
Victor Mayer Amde Mannheim (1831-1906)
Julius Wilhelm Richard Dedekind (1831-1916)
Charles Lutwidge Dodgson (Lewis Carroll) (1832-1898)
Rudolph Otto Sigismund Lipschitz (1832-1903)

860.
861.
862.
863.
864.
865.
866.
867.
868.
869.
870.
871.
872.
873.
874.
875.
876.
877.
878.
879.
880.
881.
882.
883.
884.
885.
886.
887.
888.
889.
890.
891.
892.
893.
894.
895.
896.
897.
898.
899.
900.
901.
902.
903.
904.
905.
906.
907.
908.
909.

Robert Tucker (1832-1905)

Eugne Rouch (1832-1910)
Wilhelm Fiedler (1832-1912)
J. Lachelier (1832-1918)
Ludwig Sylow (1832-1918)
Carl Gottfried Neumann (1832-1925)
Rudolf Friedrich Alfred Clebsch (1833-1872)
Immanuel Lazarus Fuchs (1833-1902)
Hua Hengfan (Ruo Ting) (1833-1902)
Edmund Nicolas Laguerre (1834-1886)
John Venn (1834-1923)
William Stanley Jevons (1835-1882)
Felice Casorati (1835-1890)
mile-Lonard Mathieu (1835-1890)
Joseph Stefan (1835-1893)
Eugenio Beltrami (1835-1899)
Charles Mray (1835-1911)
Ludwig Hermann Kortum (1836-1909)
Julius Weingarten (1836-19010
E. L. W. Maximilian Curtze (1837-1903)
Aleksandr Nikolaevich Korkin (1837-1908)
Hugh McColl (1837-1909)
Paul Albert Gordon (1837-1912)
Wilhelm Lexis (1837-1914)
Paul Gustav Heinrich Bachmann (1837-1920)
Leo Knigsberger (1837-1921)
Maurice Lvy (1838-1910)
George William Hill (1838-1914)
Theodor Reye (1838-1919)
Camille Jordan (1838-1921)
Hermann Hankel (1839-1873)
Gustav Roch (1839-1866)
Joseph-mile Barbier (1839-1889)
Ernst Kossak (1839-1902)
Josiah Willard Gibbs (1839-1903)
Christian Gustav Adolph Mayer (1839-1908)
Julius Peter Christian Petersen (1839-1910)
Charles Sanders Peirce (1839-1914)
Hieronymus Georg Zeuthen (1839-1920)
mile Michel Hyacinthe Lemoine (1840-1912)
Emory McClintock (1840-1916)
Franz Mertens (1840-1927)
Friedrich Wilheml Karl Ernst Schrder (1841-1902)
Matthieu Paul Hermann Laurent (1841-1908)
Sam Loyd (1841-1911)
Rudolf Sturm (1841-1919)
Franois-Edouard-Anatole Lucas (1842-1891)
Franois Marius Sophus Lie (1842-1899)
Otto Stolz (1842-1905)
John William Strutt, Lord Rayleigh (1842-1909)

910.
911.
912.
913.
914.
915.
916.
917.
918.
919.
920.
921.
922.
923.
924.
925.
926.
927.
928.
929.
930.
931.
932.
933.
934.
935.
936.
937.
938.
939.
940.
941.
942.
943.
944.
945.
946.
947.
948.
949.
950.
951.
952.
953.
954.
955.
956.
957.
958.
959.

Heinrich Weber (1842-1913)

Jean-Gaston Darboux (1842-1917)
Jakob Rosanes (1842-1922)
Alexander Wilhelm von Brill (1842-1935)
Giulio Ascoli (1843-1896)
Paul Tannery (1843-1904)
Victor Schlegel (1843-1905)
Gaston Tarry (1843-1913)
Hermann Amandus Schwarz (1843-1921)
Moritz Pasch (1843-1930)
Karl Friedrich Geiser (1843-1934)
Huang Zongxian (fl. 1873)
Shi Richun (fl. 1873)
Georges-Henri Halphen (1844-1889)
Ludwig Boltzmann (1844-1906)
Jakob Lueroth (1844-1910)
Charles Smith (1844-1916)
Paul Mansion (1844-1919)
Max Noether (1844-1921)
Albert Wangerin (1844-1933)
William Kingdon Clifford (1845-1879)
Albert Ribacour (1845-1893)
Albert Victor Bcklund (1845-1912)
Georg Cantor (1845-1918)
Ulisse Dini (1845-1918)
Henri Brocard (1845-1922)
Francis Ysidro Edgeworth (1845-1926)
Platon Sergeevich Poretsky (1846-1907)
Eugenio Bertini (1846-1933)
Eugen Netto (1846-1919)
Gsta Magnus Mittag-Leffler (1846-1927)
Egor Ivanovich Zolotarev (1847-1878)
Galileo Ferraris (1847-1897)
Cesare Arzel (1847-1912)
Gaston Floquet (1847-1920)
Nicolay Egorovich Zhukovsky (1847-1921)
Wilhelm K. J. Killing (1847-1923)
William Weyr (1848-1894)
Jules Tannery (1848-1910)
Hermann Caesar Hannibal Schubert (1848-1911)
Eugen Netto (1848-1919)
Adam Wilhelm Siegmund Guenther (1848-1923)
Friedrich Ludwig Gottlob Frege (1848-1925)
J. W. L. Glaisher (1848-1928)
Diederik Johannes Korteweg(1848-1941)
Julius Knig (1849-1914)
George Ferdinand Frobenius (1849-1917)
Alfred Kempe (1849-1922)
Christian Felix Klein (1849-1925)
Horace Lamb (1849-1934) .

960.
961.
962.
963.
964.
965.
966.
967.
968.
969.
970.
971.
972.
973.
974.
975.
976.
977.
978.
979.
980.
981.
982.
983.
984.
985.
986.
987.
988.
989.
990.
991.
992.
993.
994.
995.
996.
997.
998.
999.
1000.
1001.
1002.
1003.
1004.
1005.
1006.
1007.
1008.
1009.

Sofya Vasilyevna Kovalevskaya (1850-1891)

Walter William Rouse Ball (1850-1925)
Oliver Heaviside (1850-1925)
William Edward Story (1850-1930)
Alfred Pringsheim (1850-1941)
George Francis Fitzgerald (1851-1901)
Anton Puchta (1851-1903)
George Chrystal (1851-1910)
Alexander Macfarlane (1851-1913)
Arthur Schuster (1851-1934)
Samuel Dickstein (1851-1939)
William Burnside (1852-1927)
Constantin LePaige (1852-1929)
Carl Louis Ferdinand Lindemann (1852-1939)
Heinrich Maschke (1853-1908)
Evgraf Stepanovich Fyodorov (1853-1919)
George Bruce Halsted (1853-1922)
Gregorio Ricci-Curbastro (1853-1925)
Johan Ludvig Heiberg (1853-1928)
Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928)
Arthur Moritz Schoenflies (1853-1928)
Salvatore Pincherle (1853-1936)
Fabian Franklin (1853-1939)
Jules Henri Poincar (1854-1912)
Benjamin Osgood Pierce, II (1854-1914)
Giuseppe Veronese (1854-1917)
Percy Alexander MacMahon (1854-1929)
Marcel Louis Brillouin (1854-1948)
Giovanni Battista Guccia (1855-1914)
Karl Rohn (1855-1920)
Paul Appell (1855-1930)
Sophus Christian Juel (1855-1935)
Thomas Jan Stieltjes (1856-1894)
Giacinto Morera (1856-1909)
Andrei Andreyevich Markov (1856-1922)
Carl David Tolm Runge (1856-1927)
Luigi Bianchi (1856-1928)
Ferdinand Rudio (1856-1929)
Friedrich Schur (1856-1932)
Walther Franz Anton von Dyck (1856-1934)
Wilhelm Franz Meyer (1856-1934)
Charles mile Picard (1856-1941)
Cypoarissos Stphanos (1857-1917)
Aleksandr Mikhailovich Liapunov (1857-1918)
Henry Ernest Dudeney (1857-1931)
Karl Pearson (1857-1936)
Oscar Bolza (1857-1942)
Gaston Milhaud (1858-1918)
Henry Buchard Fine (1853-1928)
Gabriel Koenigs (1858-1931)

1010.
1011.
1012.
1013.
1014.
1015.
1016.
1017.
1018.
1019.
1020.
1021.
1022.
1023.
1024.
1025.
1026.
1027.
1028.
1029.
1030.
1031.
1032.
1033.
1034.
1035.
1036.
1037.
1038.
1039.
1040.
1041.
1042.
1043.
1044.
1045.
1046.
1047.
1048.
1049.
1050.
1051.
1052.
1053.
1054.
1055.
1056.
1057.
1058.
1059.

Oscar Minkowski (1858-1931)

Charlotte Angas Scott (1858-1931)
Giuseppe Peano (1858-1932)
douard Jean-Baptiste Goursat (1858-1936)
Arthur Russell Forsythe (1858-1942)
Max Karl Ernst Ludwig Planck (1858-1947)
Ernesto Cesro (1859-1906)
Adolf Hurwitz (1859-1919)
Marie-Georges Humbert (1859-1921)
Johan Ludwig William Valdemar Jensen (1859-1925)
Otto Ludwig Hlder (1859-1937)
Mario Pieri (1860-1913)
Mathias Lerch (1860-1922)
Henry Taber (1860-1936)
Frank Morley (1860-1937)
David Eugene Smith (1860-1944)
Vito Volterra (1860-1946)
D'Arcy Wentworth Thompson (1860-1948)
Heinrich Burkhard (1861-1914)
Pierre-Maurice-Marie Duhem (1861-1916)
George Ballard Mathews (1861-1922)
Frank Nelson Cole (1861-1926)
Cesare Burali-Forti (1861-1931)
Thomas Little Heath (1861-1940)
Friedrich Engel (1861-1941)
Fedor Eduardovich Molin (1861-1941)
Kurt Hensel (1861-1941)
Alfred North Whitehead (1861-1947)
Percy John Heawood (1861-1955)
Henri Andoyer (1862-1929)
Adolf Kneser (1862-1930)
Eduard Study (1862-1930)
Eliakim Hastings Moore (1862-1932)
Francis Sowerby Macaulay (1862-1937)
Philbert Maurice d'Ocagne (1862-1938)
David Hilbert (1862-1943)
Gino Loria (1862-1954)
Jules Antoine Richard (1862-1956)
Giovanni Vailati (1863-1909)
Franz London (1863-1917)
Axel Thue (1863-1922)
August Adler (1863-1923)
John Charles Fields (1863-1932)
Paul Painlev (1863-1933)
Dmitry Aleksandrovich Grave (1863-1939)
Augustus Edward Hough Love (1863-1940)
William Henry Young (1863-1942)
Stanislaw Zaremba (1863-1943)
Aleksei Nikolaevich Krylov (1863-1945)
George Abram Miller (1863-1951)

1060.
1061.
1062.
1063.
1064.
1065.
1066.
1067.
1068.
1069.
1070.
1071.
1072.
1073.
1074.
1075.
1076.
1077.
1078.
1079.
1080.
1081.
1082.
1083.
1084.
1085.
1086.
1087.
1088.
1089.
1090.
1091.
1092.
1093.
1094.
1095.
1096.
1097.
1098.
1099.
1100.
1101.
1102.
1103.
1104.
1105.
1106.
1107.
1108.
1109.

Hermann Minkowski (1864-1909)

Vladimir Andreevich Steklov (1864-1926)
Wilhelm Jan Wien (1864-1928)
Jzef Krschk (1864-1933)
William Fogg Osgood (1864-1943)
Georg Landsberg (1865-1912)
Niels Nielsen (1865-1931)
Aleksandr Petrovich Kotelnikov (1865-1944)
Jacob William Albert Young (1865-1948)
Guido Castelnuovo (1865-1952)
Ernest Vessoit (1865-1952)
Jacques Hadamard (1865-1963)
Martin Schilling (1866-1908)
Erik Ivar Fredholm (1866-1927)
Eugne Maurice Pierre Cosserat (1866-1931)
Modeste Leon Marie Stuyvaert (1866-1932)
Alfred Tauber (1866-1942?)
Charles-Jean de la Valle Poussin (1866-1962)
Maxime Bcher (1867-1918)
D. N. Lehmer (1867-1938)
Georgii Feodosevich Voronoi (1868-1908)
Louis Couturat (1868-1914)
Alessandro Padoa (1868-1937)
Emanuel Lasker (1868-1941)
Felix Hausdorff (1868-1942)
Arnold Sommerfeld (1868-1951)
Dimitri Fedorovich Egorov (1869-1931)
Virgil Snyder (1869-1950)
lie Cartan (1869-1951)
Benjamin Fedorovich Kagan (1869-1953)
William Chauvenet (1870-1920)
Helge von Koch (1870-1924)
Louis Bachelier (1870-1946)
Ernst Leonhard Lindelf (1870-1946)
douard Le Roy (1870-1954)
Ernst Steinitz (1871-1928)
Jules Joseph Drach (1871-1941)
Federigo Enriques (1871-1946)
George Udny Yule (1871-1951)
Ernst Friedrich Ferdinand Zermelo (1871-1951)
Gino Fano (1871-1952)
mile Borel (1871-1956)
Bertrand Russell (1872-1970)
Alfred Loewy (1873-1935)
Gheorghe Tzitzica (1873-1939)
Tullio Levi-Civita (1873-1941)
Hans Frederick Blichfeldt (1873-1945)
Constantin Carathodory (1873-1950)
Edmund Taylor Whittaker (1873-1956)
Julian Lowell Coolidge (1873-1958)

1110.
1111.
1112.
1113.
1114.
1115.
1116.
1117.
1118.
1119.
1120.
1121.
1122.
1123.
1124.
1125.
1126.
1127.
1128.
1129.
1130.
1131.
1132.
1133.
1134.
1135.
1136.
1137.
1138.
1139.
1140.
1141.
1142.
1143.
1144.
1145.
1146.
1147.
1148.
1149.
1150.
1151.
1152.
1153.
1154.
1155.
1156.
1157.
1158.
1159.

Johan Frederik Steffensen (1873-1961)

Gerhard Hessenberg (1874-1925)
Ren Louis Baire (1874-1932)
Heinrich Leibmann (1874-1939)
Evgeniy Leonidovich Bunitsky (1874-1952)
Edward Vermilye Huntington (1874-1952)
Leonard Eugene Dickson (1874-1954)
Beppo Levi (1875-1962)
Issai Schur (1875-1941)
Francesco Paolo Cantelli (1875-1966)
Giuseppe Vitali (1875-1932)
Henri Lon Lebesgue (1875-1941)
Issai Schur (1875-1941)
Ernst Fischer (1875-1959)
Teiji Takagi (1875-1960)
Ernst Wilczynski (1876-1932)
William Sealy Gosset (1876-1937)
Erhard Schmidt (1876-1959)
Gilbert Ames Bliss (1876-1961)
Luthor Pfahler Eisenhart (1876-1965)
Paul Montel (1876-1975)
Edmund Landau (1877-1938)
Godfrey Harold Hardy (1877-1947)
Pierre Joseph Louis Fatou (1878-1929)
Marcel Grossmann (1878-1936)
Max Dehn (1878-1952)
Louis Charles Karpinski (1878-1956)
Jan Lukasiewicz (1878-1956)
Leopold Lwenheim (1878-1957)
Ren Maurice Frchet (1878-1973)
Philip Edward Bertrand Jourdain (1879-1921)
John W. Young (1879-1932)
Hans Hahn (1879-1934)
Duncan MacLaren Young Sommerville (1879-1934)
Guido Fubini (1879-1943)
Albert Einstein (1879-1955)
Nikolai Mitrofanovich Krylov (1879-1955)
Francesco Severi (1879-1961)
Edwin Bidwell Wilson (1879-1964)
Alfred James Lotka (1880-1949)
Frigyes (Friedrich) Riesz (1880-1956)
Lipt Fejr (1880-1959)
Oscar Veblen (1880-1960)
Heinrich Franz Fridrich Tietze (1880-1964)
Sergi Natanovich Bernstein (1880-1966)
Otto Toeplitz (1881-1940)
Elizabeth LeSturgeon (1881-1971)
Amalie Emmy Noether (1882-1935)
Arthur Stanley Eddington (1882-1944)
Paul Koebe (1882-1945)

1160.
1161.
1162.
1163.
1164.
1165.
1166.
1167.
1168.
1169.
1170.
1171.
1172.
1173.
1174.
1175.
1176.
1177.
1178.
1179.
1180.
1181.
1182.
1183.
1184.
1185.
1186.
1187.
1188.
1189.
1190.
1191.
1192.
1193.
1194.
1195.
1196.
1197.
1198.
1199.
1200.
1201.
1202.
1203.
1204.
1205.
1206.
1207.
1208.
1209.

Harry Bateman (1882-1946)

Joseph Henry Maclagen Wedderburn (1882-1948)
Konrad Knopp (1882-1957)
Victor Thbault (1882-1960)
Luitzen E. J. Brouwer (1882-1966)
Waclaw Sierpinski (1882-1969)
Max Born (1882-1970)
Harry Schultz Vandiver (1882-1973)
Robert Lee Moore (1882-1974)
John Maynard Keynes (1883-1946)
James Victor Uspensky (1883-1947)
Ernst Hellinger (1883-1950)
Nikolai Nikolaevich Luzin (1883-1950)
Richard Von Mises (1883-1953)
Aleksandr Ivanovich Nekrasov (1883-1957)
Eric Temple Bell (1883-1960)
Henry Sheffer (1883-1964)
Jan Arnoldus Schouten (1883-1941)
Charles Albert Fischer (1884-1922)
Eduard Helly (1884-1943)
George David Birkhoff (1884-1944)
Leon Chwistak (1884-1944)
Otto Szsz (1884-1952)
Georges Jean Marie Valiron (1884-1955)
Solomon Lefschetz (1884-1972)
Arnaud Denjoy (1884-1974)
Alfrd Haar (1885-1933)
Leonida Tonelli (1885-1946)
Hermann Weyl (1885-1955)
Herbert Westren Turnbull (1885-1961)
Wilhelm Johann Eugen Blaschke (1885-1962)
Niels Henrik David Bohr (1885-1962)
Angelo Tonolo (1885-1962)
Erwin Finlay Freundich (1885-1964)
John Edensor Littlewood (1885-1977)
Stanislaw Lesniewski (1886-1939)
George Neville Watson (1886-1965)
Marcel Riesz (1886-1969)
Paul P. Lvy (1886-1971)
Srinivasa Aaiyangar Ramanujan (1887-1920)
Erich Hecke (1887-1947)
Walther Mayer (1887-1948)
Harold August Bohr (1887-1951)
Johann Radon (1887-1956)
Oscar Johann Viktor Anderson (1887-1960)
Erwin Schrdinger (1887-1961)
Simion Stoilow (1887-1961)
Albert Thoralf Skolem (1887-1963)
Hugo Dyonizy Steinhaus (1887-1972)
Griffith Conrad Evans (1887-1973)

1210.
1211.
1212.
1213.
1214.
1215.
1216.
1217.
1218.
1219.
1220.
1221.
1222.
1223.
1224.
1225.
1226.
1227.
1228.
1229.
1230.
1231.
1232.
1233.
1234.
1235.
1236.
1237.
1238.
1239.
1240.
1241.
1242.
1243.
1244.
1245.
1246.
1247.
1248.
1249.
1250.
1251.
1252.
1253.
1254.
1255.
1256.
1257.
1258.
1259.

George Plya (1887-1985)

Zygmunt Janiszewski (1888-1920)
Aleksandr Aleksandrovich Friedmann (1888-1925)
William Edward Hodgson Berwick (1888-1944)
Stefan Mazurkiewicz (1888-1945)
Jacob David Tamarkin (1888-1945)
Julio Rey Pastor (1888-1962)
James Wadell Alexander (1888-1971)
Richard Courant (1888-1972)
Louis Joel Mordell (1888-1972)
Paul Isaac Bernays (1888-1977)
Andrei Mikhailovich Razmadze (1889-1929)
Vjaceslav Vasilevic Stepanov (1889-1950)
Ludwig Wittgenstein (1889-1951)
Anton Kazimirovich Sushkevich (1889-1968)
Alessandro Terracini (1889-1968)
Georg Feigl (1890-1945)
Lester Sanders Hill (1890-1961)
Ronald Aylmer Fisher (1890-1962)
Joseph Jean Camille Prs (1890-1962)
Tsurusaburo Takasu (1890-1972)
Vannevar Bush (1890-1974)
Eugenio Giuseppe Togliatti (1890-1977)
Ivan Ivanovich Privalov (1891-1941)
Pierre Humbert (1891-1953)
Abraham Adolf Fraenkel (1891-1965)
Pietro Giuseppe Francesco Tortorici (1891-1966)
Abram Sumoilovitch Besicovitch (1891-1970)
Carl Ludwig Siegel (1891-1981)
Ivan Matveevich Vinogradov (1891-1983)
Stefan Banach (1892-1945)
Hans Rademacher (1892-1969)
Nocol Spampinato (1892-1971)
Harold Marston Morse (1892-1977)
Louis de Broglie (1892-1987)
Joseph Fels Ritt (1893-1951)
Eduard Cech (1893-1960)
Charles Loewner (1893-1968)
Kurt Werner Friedrich Reidemeister (1893-1971)
Gaston Julia (1893-1978)
Nikolai Grigorievich Chebotaryov (1894-1947)
Aleksandr Yakovlevich Khinchin (1894-1959)
Masatsugu Tsuji (1894-1960)
R. Vaidyanathaswamy (1894-1960)
Norbert Wiener (1894-1964)
Heinz Hopf (1894-1971)
Satyendranath Bose (1894-1974)
Jerzy Neyman (1894-1981)
Tibor Rad (1895-1965)
Octav Mayer (1895-1966)

1260.
1261.
1262.
1263.
1264.
1265.
1266.
1267.
1268.
1269.
1270.
1271.
1272.
1273.
1274.
1275.
1276.
1277.
1278.
1279.
1280.
1281.
1282.
1283.
1284.
1285.
1286.
1287.
1288.
1289.
1290.
1291.
1292.
1293.
1294.
1295.
1296.
1297.
1298.
1299.
1300.
1301.

Stefan Bergman (1895-1977)

Rolf Herman Nevanlinna (1895-1980)
Ernst Paul Heinz Prfer (1896-1934)
Wilhelm Ackermann (1896-1962)
Kazimierz Kuratowski (1896-1980)
Pavel Sergeevich Aleksandrov (1896-1982)
Emil Leon Post (1897-1954)
Jesse Douglas (1897-1965)
Francesco Giacomo Filippo Tricomi (1897-1978)
Pavel Samuilovich Urysohn (1898-1924)
Emil Artin (1898-1962)
Raphal Salem (1898-1963)
Philip Franklin (1898-1965)
Helmut Hasse (1898-1979)
Arend Heyting (1898-1980)
Juliusz Pawel Schauder (1899-1943)
Edward Charles Titchmarsh (1899-1963)
Wolfgang Krull (1899-1971)
Salomon Bochner (1899-1982)
Tracy Yerkes Thomas (1899-1983)
Otto Neugebauer (1899-1990)
Wolfgang Pauli (1900-1958)
David Van Dantzig (1900-1959)
William John Youden (1900-1971)
Haskell Brooks Curry (1900-1982)
Antoni Zymund (1900-1992) .
Ivan Georgievich Petrovskii (1901-1973)
Petr Sergeevich Novikov (1901-1975)
Werner Karl Heisenberg (1901-1976)
Richard Dagobert Brauer (1901-1977)
Naum Il'ich Akhiezer (1901-1980)
Abraham Wald (1902-1950)
Kazimierz Zarankiewicz (1902-1959)
Alfred Tarski (1902-1983)
Paul Adrien Maurice Dirac (1902-1984)
Frank Plumpton Ramsey (1903-1930)
John von Neumann (1903-1957)
Aurel Wintner (1903-1958)
Jean Frdric Auguste Delsarte (1903-1968)
William Vallance Douglas Hodge (1903-1975)
Andrei Nicolaevich Kolmogoroff (1903-1987)
Alonzo Church (1903-1995)

1302.
1303.
1304.
1305.
1306.
1307.
1308.
1309.
1310.
1311.
1312.
1313.
1314.
1315.
1316.
1317.
1318.
1319.
1320.
1321.
1322.
1323.
1324.
1325.
1326.
1327.
1328.
1329.
1330.
1331.
1332.
1333.
1334.
1335.
1336.
1337.
1338.
1339.
1340.
1341.
1342.
1343.
1344.
1345.
1346.
1347.
1348.
1349.
1350.
1351.

Witold Hurewicz (1904-1956)

John Henry Constantine Whitehead (1904-1960)
Philip Hall (1904-1982)
Lev Genrikhovich Shnireman (1905-1938)
Abraham Adrian Albert (1901-1972)
Lszl Kalmr (1905-1976)
Ruth Moufang (1905-1977)
Charles Ehresmann (1905-1979)
Stanislaw Mazur (1905-1981)
Karol Borsuk (1905-1982)
Jean A. Dieudonn (1905-1992)
Samuel Stanley Wilks (1906-1964)
Alexandr Osipovich Gelfond (1906-1968)
William Feller (1906-1970)
Kurt Friedrich Gdel (1906-1978)
Grace Murray Hopper (1906-1992)
Max Zorn (1906-1993)
Harold Davenport (1907-1969)
Harold Douglas Ursell (1907-1969)
Henry Scheff (1907-1977)
Hassler Whitney (1907-1989)
Jacques Herbrand (1908-1931)
Lev S. Pontrjagin (1908-1960)
Hans Arnold Heibronn (1908-1975)
Arthur Erdlyi (1908-1977)
Gerhard Gentzen (1909-1945)
Analoly Ivanovich Malcev (1909-1967)
Mark Aronovich Naimark (1909-1978)
Stanislaw Marin Ulam (1909-1984)
William Gemmell Cochran (1909-1990)
Stephen C. Kleene (1909-1994)
Norman Earl Steenrod (1910-1971)
Paul Turn (1910-1976)
Jacob Wolfowitz (1910-1981)
Abraham Gelbart (1911-1994)
Norman Levinson (1912-1975)
Jean van Heijenoort (1912-1986)
Nicolas Bourbaki (c. 1940)
Paul Julius Oswald Teichmller (1913-1943)
Alan Mathison Turing (1913-1954)
Andrzej Mostowski (1913-1975)
Johannes de Groot (1914-1972)
Lipman Bers (1914-1993)
Iurii Vladimirovich Linnik (1915-1972)
Leonard Jimmie Savage (1917-1971)
Abraham Robinson (1918-1974)
Hsien Chung Wang (1918-1978)
Alfrd Rnyi (1921-1970)
Shimson Avraham Amitsur (1921-1994)
Harish-Chandra Mehrotra (1923-1983)

1352.
1353.

Daniel Gorenstein (1923-1992)

Rufus Bowen (1947-1978)