Wolnosc Swiatel. Edmond Jabes I Zydowska

wolno wiate
Przemysaw Tacik
wolno wiate
Edmond Jabs
i ydowska filozofia nowoczesnoci
Wydawnictwo Austeria
Krakw . Budapeszt 2015
Publikacja dofinansowana przez

Towarzystwo Doktorantw
Uniwersytetu Jagielloskiego
Jak wichry szalejce w Negewie,

tak to przychodzi z pustyni, z ziemi strasznej.
Ksiga Izajasza 21,1
wstp
Upyn ju czas, w ktrym uzasadnienia wysuway si na plan pierwszy

i oto najwyraniej zostalimy bez uzasadnie. Nasze rda s przed
nami, twierdzi Edmond Jabs, lecz przecie nie idziemy od nich ku
nim; nikn raczej w trakcie drogi, przesuwajc si obok na podobiestwo cieni, by w kocu rozpyn si jak co, czego nie sposb duej
przekonywa, by istniao. Tak te jest z rdami tej ksiki. Gdybym
mia jednak uwierzy, e przekonywanie ma moc tworzenia wicej:
e przekonanie jest jedynym murem odgradzajcym od nicoci wwczas musiabym powiedzie, e ksika ta wyrosa z kilku rodzcych si
kolejno pyta. Tekst, ktry ostatecznie powsta, przeszed dug drog
od kwestii filozoficznej rekonstrukcji pism pewnego nowoczesnego kabalisty do zagadnienia statusu filozofii ydowskiej w nowoczesnoci,
i szerzej: do specyfiki nowoczesnego filozofowania w ogle.
W ciemnej prehistorii tej ksiki ley prosta potrzeba: dokonania
takiej interpretacji pism Jabsa, ktra wyprowadziaby z nich osobn
filozofi. O tym dwudziestowiecznym poecie i kabalicie, autorze rozproszonych, hermetycznych i rozsadzajcych ramy gatunkowe tekstw,
napisano ju bardzo wiele. Pisali poeci i literaturoznawcy, pisarze, jak
Paul Auster, filozofowie, jak Derrida, pisa Blanchot. Wszystkie te interpretacje, cho bez wtpienia cenne a czasem trudne do przecenienia z racji drobnych, lecz niezwykle byskotliwych uwag nie mierz
si jednak z caoci Jabsowskiego tekstu. Nie staraj si zbudowa
szerszego powizania midzy miriad fragmentw, z ktrych to pismo
9
Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci
si skada. Co wicej, popadaj w puapk, jak zastawi na nich autor

Ksigi pyta. Mylc o Jabsie, atwo bowiem wej w jedn z dwch
kolein: albo snu na marginesie jego tekstw wasn, rozerwan i chaotyczn narracj, albo stara si zblia do interpretowanych pism,
przeplatajc je komentarzem, ktry w istocie przestaje si rni od
cytowanych fragmentw. W obu przypadkach powstaje widmo Jabsa,
bledsze ni byoby to waciwe dla widm, czasem nieznonie bezkrwiste i przemawiajce banaami. Rozrywanie waciwej temu pisarzowi
cigoci tekstu, by w szczeliny midzy cytatami wprowadza wasny,
wtrny komentarz, niewiele dodaje, a wiele temu pismu ktremu
sprawiedliwo wypada odda w caoci ujmuje.
Takiej cieki za wszelk cen chciaem unikn. Od pocztku,
o ktrym mog tylko wtpi, byo dla mnie jasne, e do Jabsowskiego
tekstu trzeba mocnego mylenia, mogcego stan w szranki z innymi filozofiami dwudziestego wieku. Potrzeba mylenia specjalnie na t okazj
wypracowanego, zdolnego nie tyle wykada tekst wiersz za wierszem,
ile owietli go z boku. Miaem za cel, by zama rozprynit form
tych pism i wyoni z niej bazow struktur mylenia, ktra zdaje si za
nie odpowiada. Innymi sowy, oprcz wszystkich zada, ktre stawia
sobie taka monografia przede wszystkim kompleksowego zapoznania
czytelnika z tak wan dla nowoczesnej literatury postaci, jak Edmond
Jabs, przegldu podstawowych wtkw jego pisarstwa oraz wyboru
krytycznych interpretacji dyem do wyonienia z tych pism filozofii.
Jak pokazuje dobitnie przykad Heideggera, filozofia zabierajca
si do interpretacji tekstu literackiego jest zwykle dotknita cik lepot. Ba, sam dyskurs filozofii to lepota w dziaaniu. W tym mroku
jest jednak szansa. Wielkie zaciemnienie, jeli uda si je wykorzysta,
przechodzi we wasnej miesznoci nad zupenie oczywistymi kwestiami, pomija swj status i sw moc, lecz dziki temu siga dalej. Jaki
inny dyskurs ni filozoficzny miaby bowiem miao, eby opisywa
struktur mylenia tkwic w pismach poety-kabalisty? Planujc t
ksik, liczyem skrycie na warto dodan filozoficznej zarozumiaoci, ktra kopie gbiej ni inne dyskursy humanistyki, moe bo10
Wstp
wiem zapomnie o nieistnieniu gbi. Jeliby ten zamiar si powid,

wwczas w sporej odlegoci od Jabsowskiego dziea odlegoci
wikszej ni ta, na jak zapuszcza si literaturoznawstwo stanby
tekst, mogcy w uprawniony sposb uchodzi za filozofi Edmonda
Jabsa. Tym nietzscheaskim gestem mocnej interpretacji, niecofajcej si przed gwatem, o ile ma on swe usprawiedliwienie, mona by
wtedy oddzieli Jabsa od wspczesnych mu autorw, wykroi jego
dzieo z kontinuum powojennego mylenia, dajc dla poety waniejszego miejsca ni to, w jakie popad. Mona by rwnie zada dla
miejsca w filozofii, na ktre zasuguje, a ktrego dotd nie zajmowa.
By ten zamiar zrealizowa, potrzebowaem solidnego punktu
oparcia dla filozoficznego mylenia o Jabsie. Jeden kontekst nasuwa si z pewnoci mocniej ni inne: kontekst nowoczesnej filozoficznej reinterpretacji judaizmu. W dwudziestym wieku poczwszy
od Hermanna Cohena, poprzez Franza Rosenzweiga, Waltera Benjamina, Emmanuela Lvinasa, a (nie) skoczywszy na Haroldzie Bloomie wniosa ona do filozofii i innych humanistycznych dyscyplin
wiele wieych idei, jakby specjalnie danych nam na czas rozkadu
metafizyki. W szczeglnoci odnowia opozycj Aten i Jerozolimy,
wic z myl greck upadajc tradycj zachodniego filozofowania
oraz przypisujc Jerozolimie symbolowi antyidolatrycznej i skupionej na pimie myli ydowskiej rol odnowicielsk wobec dyskursu
filozofii. Kontrast obu tych stolic skupia dzi w akademickiej doksie
przeciwiestwa obrazu i sowa, pogastwa i monoteizmu, mitu i wiary,
immanencji i mesjanizmu, a wreszcie kultu mierci i witalizmu1. Taki
kontekst lektury Jabsa, uznajcy ostre przeciwiestwo Aten i Jerozolimy, byby o tyle naturalny, e w peni zgadzaby si z tymi rysami
1 arliwym manifestem na rzecz wagi i trwaoci opozycji Aten i Jerozolimy
jest w polskiej humanistyce ksika Agaty Bielik-Robson pt. Erros. Mesjaski witalizm i filozofia, Krakw 2012, w ktrej znale mona szerokie
omwienie skrtowo podanych tutaj charakterystyk mylenia greckiego
i ydowskiego.
11
judaizmu, ktre poeta ceni najbardziej: tendencji antymitycznych,

radykalnego ateologicznego monoteizmu, dowiadczenia wygnania,
rozbudowanej tradycji hermeneutycznej i specjalnego stosunku do
pisma, intertekstualnoci, prymatu sowa nad obrazem, idei stworzenia z niczego, a wreszcie pierwiastka mesjanistycznego. Nie byoby
trudno przedstawi Jabsa jako drugiego Lvinasa czy te drugiego
Blanchota (w jego apologii judaizmu), tym bardziej, e pod wieloma
wzgldami by nimi oboma. Jednak w ten sposb mylenie poety zredukowaoby si do tego nurtu filozofii po Heideggerze, ktry rewindykuje dotd marginalizowane bd w ogle wykluczane dyskursy.
Jabs staby si kolejnym rzecznikiem Jerozolimy przeciw Atenom,
a w jego dziele nie byoby nic przesadnie odkrywczego wobec wydeptanych ju cieek.
Taka droga interpretacji wizaaby si przy tym z niebezpieczestwem wzicia tautologii za odkrycie. Sam Jabs przyczyni si bowiem
do zbudowania w humanistyce drugiej poowy dwudziestego wieku
specyficznej wizji judaizmu. Nic wic dziwnego, e t wizj mona
w jego pismach na powrt odnale. Dlatego czytanie jego dziea
w kontekcie akademickiej wersji judaizmu stanowioby wyjanianie
idem per idem. Kontekst tez zwykle formuowanych pod szyldem filozoficznej reinterpretacji judaizmu nie nadawa si wic najlepiej na
mylowy szkielet tej ksiki. Odchodzc od niego, zdaem sobie jednak spraw, e myl Jabsa ma w sobie niepokojcy paradoks, ktry
nie tylko sugeruje, by nie stosowa do niej zrekonstruowanego przez
dwudziestowieczn filozofi mylenia ydowskiego ale wicej: zmusza do pytania o prawomocno i sens samej tej rekonstrukcji. Paradoks,
o ktrym mowa, polega na tym, e poruszajc si wasn drog czytajc bardziej poetw ni filozofw i rozwijajc konsekwentnie ruch
destrukcji tworzonego tekstu Jabs dotar w te same miejsca, co dwudziestowieczni myliciele nie majcy z judaizmem wiele lub zgoa nic
wsplnego: Wittgenstein, Heidegger i Lacan. Dwaj ostatni uchodz
nawet za paradygmatycznych pnych Grekw. Tymczasem teksty
Jabsa przesyca tak zwodniczo podobna do Heideggerowskiej potrzeba
12
Wstp
nasuchiwania odwiecznej ciszy i nieobecnoci; niemal po Lacanowsku

pojmuje on rzeczywisto jako nie-Cao, ktrej do ukonstytuowania
si brakuje minimalnej resztki, nieobecnego fragmentu. A jednoczenie przez cay czas Jabs przesyca swe dziea gbokimi odniesieniami
do judaizmu. Nieustannie siga po rne wtki ydowskiej tradycji, by
wyoy je jako elementy swojej myli; ba, deklaruje, e prawdziwe
sensy pewnych koncepcji judaizmu s w peni zgodne z jego intuicjami. Paradoksalne pytanie brzmi wic: dlaczego Jabs wszed na ciek
mylenia greckiego, skoro szed drog ydowsk?
Ten paradoks mona uj take od drugiej strony: dlaczego myliciel, ktry powici wszystkie swoje dojrzae dziea rozwaaniom nad
judaizmem, sensem objawienia i przymierza po Auschwitz, a wreszcie
przemyleniu mierci Boga, noszcego cechy wyranie zaczerpnite
z ydowskiego monoteizmu jest w istocie tak bliski Heideggerowi i Lacanowi, dwm spadkobiercom rozkadajcego si dziedzictwa
Aten? Dlaczego wci mwi o Nicoci, cho jednoczenie przypisuje
jej Imi? Dlaczego jego tekst stoi pod znakiem mierci Boga i nie
tylko Boga nie za ywioowego witalizmu? Czemu wreszcie w
tekst poddany jest kracowemu zuboeniu, czemu gubi bogactwo
treci, rujnuje narracj do strzpu, upraszczajc si do jednej, ostatecznej rnicy? Pytajc krtko: czy Jabs jest naprawd z Jerozolimy czy z Aten? Czy nie jest mylicielem postgreckim, przybierajcym
ydowski sztafa albo te, czy nie jest mylicielem ydowskim, lecz
skrycie dronym przez nihilizm upadych Aten?
Takie pytania prbowaaby zapewne zadawa akademicka humanistyka, pokadajca wiar w trwao opozycji dwch stolic. Tymczasem pytania te rozbijaj si o tward ska pism Jabsa. C za zrzdzenie losu, e ich autor pochodzi z Kairu! Rozedrganie, w jakie popada
dualizm Aten i Jerozolimy, nie tylko nie pozwala przykada go do
autora Ksigi pyta, lecz wicej: nakazuje t opozycj rozebra. Gdy
tylko podejmie si starania w tym kierunku, pieczoowicie kultywowane rozrnienia midzy duchem prawdziwie ydowskim a greckim
dziedzictwem upodabniaj si do kadek rzucanych nad przepaci.
13
Dopiero wwczas, gdy w akademicki dualizm wkrada si niewygodna, wykluczona pozycja trzeciej stolicy, mona spojrze wstecz na
zaoenia filozoficznej Grecji i filozoficznego judaizmu, stwierdzajc,
w jak wielu momentach s one zgodne. Oto jeden dobitny przykad:
dwudziestowieczna filozofia odwoujca si do judaizmu zreinterpretowaa ydowski mesjanizm, akcentujc szczeglnie jego wymiar apokaliptyczny. Benjamin i Bloch, centralni zwolennicy tego nurtu, ywi
nadziej na nadejcie mesjaskiej sprawiedliwoci, ktra odda pojedynczoci to, co do niej naley. Czy jednak mesjaska sprawiedliwo
w wersji, jak prezentuje dwudziestowieczna filozofia nie nosi wiele
zblionych rysw do Heideggerowskiej koncepcji Gelassenheit?2 Czy
nie odpowiadaj za ni podobne siy uproszczenia, starajce si sign
poziomu ostatecznej rwnoci, wyzbytej przemocy? Czy w tle mesjaskiej sprawiedliwoci nie majaczy przeklestwo zaduenia u ciemnego rda, ktre kadzie si cieniem na filozofii nowoczesnej i ktre
pragnie ona definitywnie z siebie strzsn? Rnica Aten i Jerozolimy
zdaje si tu wprawdzie wci utrzymywa zwaszcza co do sposobu
dojcia do ideau sprawiedliwoci ale pozostaje tak cile powizana
z ruchem uproszczenia, e k a e p y t a o z w i z e k s a m e j
t e j o p o z y c j i z p r o c e s a m i, k t r e o d p o w i a d a j z a
p r z e m i a n y o b u w y d z i e l o n y c h p r z e z n i n u r t w.
Czemu bowiem w tak rnych tradycjach dochodzi go gosu podobne
pragnienie, ustanawiajce swj cel w formie odroczenia?
Gdy spojrze uwanie na opozycj Aten i Jerozolimy, wwczas
efekty prb, by jedn stolic trwale odseparowa od drugiej, zaczynaj
budzi wtpliwoci. Na jaw wychodz nici, ktrymi ich przeciwiestwo zostao zszyte. Wystarczy tylko porwna sposb, w jaki granica
terytoriw rzdzonych przez obie stolice przebiega u rnych mylicieli, by powzi zasadnicze wtpliwoci co do tego, czy da si istotnie
ustali rysy filozoficznego judaizmu. Gdy choby Walter Benjamin
odegnuje si od winy, prawa i losu czc je z mitem i uznajc za
2 Por. Martin Heidegger, Wyzwolenie, prze. J. Mizera, Krakw 2001.
14
Wstp
residuum niezbdnego do wyeliminowania pogastwa, Kafka w lad

za bogat tradycj kabalistyczn i chasydzk w prawie, winie i sdzie
upatruje zjawisk, do ktrych judaizm ma waciwy klucz. Do jakiej
myli greckiej czy ydowskiej naley wic Prawo? Kt, jeli nie
apostoowie Grekw, z ulg Prawo usunli? Czy wic naley je odzyskiwa w filozoficznym judaizmie, czy te raczej obala? I wreszcie:
czym jest wina, powstajca wobec Prawa? Czy naley z ni walczy,
jako z pogask czy raczej upatrywa w niej cennej wartoci etycznej?
cieka podejrzenia prowadzi wysoko ponad opozycj Aten i Jerozolimy. Prowadzi do pytania, czy tektoniczne ruchy, ktrym poddane s reinterpretacje judaizmu w dwudziestowiecznej filozofii, nie
pochodz raczej z samego nowoczesnego mylenia ni z judaizmu.
Czy przypadkiem w tej filozoficznej i akademickiej Jerozolimie goci
nawet nie grecki duch, lecz nowoczesny? Czy w jej charakterze nie odbija si specyfika filozofowania w nowoczesnoci? Mylenie przybrao
w naszych czasach swoist posta: tworzy je galaktyka rozproszonych
umysw, ktre wci ogldaj si za siebie, w poszukiwaniu logiki
ruchu, ktry znosi je uporczywie w jedn stron. Opozycje s w walce o samozachowanie cennym ba, nieocenionym narzdziem, jeli
chce si walczy z ruchem uproszczenia; ale, niczym kotwice, nale
do dryfujcego statku, nie za do gruntu.
Jak najdalszy bybym od stwierdzenia, e opozycja Aten i Jerozolimy staa si dla wspczesnego mylenia bezuyteczna. Przeciwnie:
w sposobie, w jaki filozofia dwudziestowieczna rewindykuje judaizm
i przeciwstawia go greckiemu dziedzictwu, skupiaj si wszystkie osobliwoci nowoczesnej refleksji. Dlatego droga tej ksiki wioda od
pytania o moliwo filozoficznej rekonstrukcji pism Jabsa do przemylenia sensu zwizkw judaizmu i dwudziestowiecznego mylenia
w ktrych z kolei przeglda si fenomen nowoczesnoci. W ostatecznej
instancji wielkiej wagi nabray dla mnie rwnie kwestie etyki w dcej do ostatecznego uproszczenia nowoczesnoci. Ocali etyczn
resztk tam, gdzie wszelka etyka zdaje si obalona: oto jeszcze inne
pytanie tego tekstu.
15
Ksika zatacza zatem coraz szersze krgi wok centralnego pola

uwagi: dzieo Jabsa pozwala wyj ku zagadnieniom filozoficznego
judaizmu dwudziestego wieku, te natomiast ku fenomenowi nowoczesnoci. Nie jest moim celem obalenie opozycji Aten i Jerozolimy jak gdyby zreszt opozycje daway si obali; chciabym jedynie
umieci j w kontekcie, jaki tworzy myl nowoczesna. By to uczyni,
trzeba zapewni sobie punkt oparcia w p o d e j r z e n i u. W przypadku tej ksiki centralne podejrzenie brzmi nastpujco: czy filozoficzny judaizm dwudziestego wieku nie stanowi tylko prby poza uzasadnieniem i nieuzasadnieniem wykorzystania dorobku ydowskiej
tradycji przez immanentny nowoczesnoci ruch rnicy? Czy wic
Jerozolima, jak si j w tej filozofii przedstawia, nie stanowi makiety
wzniesionej przez nowoczesnego ducha, ktry ani z Grecj, ani z Erec
Israel nie ma nic wsplnego? Wicej: czy wszelka przednowoczesna
historia, o jakiej mylimy, nie tworzy tego rodzaju makiety? Innymi
sowy, czy przeom nowoczesnoci nie odcina nas definitywnie od
przeszoci, czynic z niej materia do wasnych konstrukcji? Stawiajc takie pytania i podejrzewajc, e majce trwa przez dwadziecia
z gr wiekw opozycje mog nie by niczym innym, jak miraem
zakrywajcym przepa nowoczesnego cicia, mona wreszcie przemyle sens ydowskiego odrodzenia w humanistyce ostatnich dekad.
Niech zaywaj pokoju ci, ktrzy ciebie miuj, Jeruzalem mwi
Pismo. Mio do filozoficznej Jerozolimy jest moe jedynym, co si
ostaje, gdy dawny judaizm niknie bezpowrotnie w jawnoci przednowoczesnych dziejw. Obroni Jerozolim przed jej opozycj z Atenami: oto ostatni cel tej ksiki.
*
Dzieo Jabsa suy bdzie w niej za paradygmatyczny przykad relacji midzy judaizmem a myl dwudziestego wieku. Nie naley ono
ani do filozofii ydowskiej, ani do judaizmu adaptujcego filozofi
dla swoich potrzeb. Tworzy zupenie osobn paszczyzn, na ktrej
16
Wstp
nowoczesne siy mylenia wykorzystuj historyczny materia tradycji

ydowskiej. Specyficzna pozycja Jabsowskiego pisania zawieszonego midzy wtrnie i selektywnie przyswojon religi oraz kultur
judaizmu a intelektualnym milieu dwudziestego wieku dotyczy wielu
innych pisarzy i mylicieli: Kafki, Benjamina, Rosenzweiga, Bubera,
Lvinasa, w pewnym stopniu rwnie Derridy. Jak wyjani te relacje? Skd bierze si renesans judaizmu we wspczesnym myleniu?
Dlaczego wreszcie wykorzystywane w dwudziestym wieku ydowskie
wtki tak dobrze zgadzaj si z wasnymi wnioskami filozofii zupenie tak, jak gdyby czya je wsplnota jakiej wewntrznej struktury?
Odpowiedzi na te pytania suy ma zbudowanie w tej ksice nowego terminu: ydowska filozofia nowoczesnoci. Oznacza on wicej
ni kategorie, jakie dotd stosowano na przykad filozofia ydowska,
filozofia nowoczesna lub nowoczesna filozofia ydowska. ydowska
filozofia nowoczesnoci to pojcie, ktre w pierwszym rzdzie oddaje
n a d d e t e r m i n o w a n i e cechujce dwudziestowieczne koncepcje
inspirowane judaizmem. Mona w nich bowiem wyrni kilka rwnorzdnych punktw odniesienia: (1)filozofi nowoczesn, to znaczy
tworzon w epoce nowoczesnej; (2)filozofi nowoczesnoci, czyli te
wszystkie koncepcje, ktre nowoczesno czyniy przedmiotem swojej
refleksji; (3) filozofi ydowsk, ktra skdind w swym cisym sensie
sama jest tworem epoki modernitas3; (4) filozofi wykorzystujc rno3 Zgadzam si tutaj do pewnego stopnia z tez, ktr wysunli Michael L.
Morgan oraz Peter Eli Gordon. Twierdz oni mianowicie, e uycie terminu filozofia powinno by ograniczone do takich nurtw mylenia, ktre
polegaj na kwestionowaniu oczywistoci, w tym wasnych podstaw. Jeli
tak, to przednowoczesne mylenie w onie judaizmu silnie zakorzenione
w tradycji i poddane rabinicznemu nadzorowi nie mogoby by nazwane
filozofi, chyba e przenonie. Zdaniem tych autorw filozofia ydowska
rodzi si wic dopiero w momencie, gdy do tradycji judaizmu nabiera si
dystansu i pyta si o jej sens. Dlatego wanie jedno z podstawowych pyta, jakie zadaje sobie ta filozofia, brzmi: co jest kryterium ydowskoci?
Zob. Michael L. Morgan, Peter Eli Gordon, Introduction: Modern Jew17
rodne wtki dawniejszej tradycji ydowskiej, zarwno rabinicznej, jak

i kabalistycznej, (5)filozofi pytajc o sens judaizmu w epoce nowoczesnej, a wreszcie (6) filozofi usiujc wyjania nowoczesny kryzys
filozofii przy wykorzystaniu wtkw myli ydowskiej. Wzajemnego
splotu tych odniesie nie sposb rozplta. Dlatego zamiast mudnie
odrnia filozofi ydowsk od nowoczesnej filozofii ydowskiej, a filozofi ydowsk od judaizmu, postanowiem a priori przyj koncepcj, ktra uwzgldni wewntrzne powizania judaizmu i nowoczesnoci. Tak okrelona y d o w s k a f i l o z o f i a n o w o c z e s n o c i
j e s t z o o n y m z j a w i s k i e m, k t r e k s z t a t u j e s i
w sieci cigych ref leksyjnych zaporednicze
m i d z y f i l o z o f i n o w o c z e s n , m y l e n i e m o n ow o c z e s n o c i j a k o o e p o c e o r a z t r a d y c j y d o w s k .
Wanie refleksyjno wprowadzona w nowym znaczeniu przez
krytyk Kantowsk jest kluczem do wyjtkowoci miejsca ydowskiej filozofii nowoczesnoci. Myl ydowska na przestrzeni wiekw
czerpaa z niezliczonych zewntrznych rde: greckiej filozofii, religii
Bliskiego Wschodu, gnozy, filozofii arabskiej, sufizmu, redniowiecznej
myli chrzecijaskiej, tradycji protestanckiej. Najwikszy ydowski
racjonalista redniowiecza, Majmonides, jest najlepszym przykadem,
jak bardzo myl ydowska zapoyczaa si u filozofii greckiej, arabskiej
ish Philosophy, Modern Philosophy, and Modern Judaism, [w:] The Cambridge
Companion to Modern Jewish Philosophy, ed. M. L. Morgan, P.E.Gordon,
Cambridge 2007, s. 19.
Nie zgadzam si wprawdzie z tak kategorycznym powizaniem przez
Morgana i Gordona filozofii z (auto)refleksyjnoci ale uwaam, e tej
definicyjnej redukcji przywiecaj suszne intuicje. N o w o c z e s n a filozofia jest (auto)refleksyjna. Dlatego nowoczesna filozofia ydowska rodzi
si z dystansu, w jakim kwestionowanie umieszcza tradycj judaizmu. Nie
zgodzibym si wic, e naleaoby odmawia na przykad Majmonidesowi
miana filozofa ale odrnia si on wyranie od nowoczesnych filozofw
ydowskich, bo myli w e w n t r z religijnej tradycji, podczas gdy oni
d do przemylenia tego, co po niej pozostao.
18
Wstp
i chrzecijaskiej. Ale ydowska filozofia nowoczesnoci to co wicej ni kolejna posta cigej filozofii ydowskiej, ktra w tej akurat
epoce inspiruje si myl zachodni, tak jak kiedy czerpaa z Arystotelesa czy islamskiego kalamu. y d o w s k a f i l o z o f i a n o w oc z e s n o c i s t a w i a s a m p r o b l e m i s t n i e n i a f i l o z o f i i
y d o ws k i e j. Nic bardziej charakterystycznego dla wspczesnych
prac jej dotyczcych ni wstpne niekonkluzywne rozwaania dotyczce tego, co tak naprawd naleaoby filozofi ydowsk nazywa4.
Problem tymczasem nie tkwi w znalezieniu waciwej odpowiedzi na
to pytanie, lecz w s a m e j k o n i e c z n o c i z a d a w a n i a t e g o
p y t a n i a. Innymi sowy, widoczna u wielu autorw i autorek potrzeba
znalezienia definitywnego kryterium filozofii ydowskiej mwi wicej
o filozoficznej pozycji ich samych ni o przedmiocie ich refleksji.
Podsumowujc, ydowska filozofia nowoczesnoci jest pojciem,
ktre ma w tej ksice pokaza ca problematyczno nowoczesnych
filozoficznych nawiza do judaizmu w ich wewntrznie naddeterminowanej strukturze. Jak sdz, filozoficzna rekonstrukcja myli Jabsa
pozwala wychwyci wiele ich prawidowoci by moe o wiele wyraniej, ni pozwoliaby na to analiza filozofii Rosenzweiga, Benjamina
czy Derridy. Dlaczego? Z kilku przyczyn. Po pierwsze, Jabs nie jest
filozofem bardzo rzadko odnosi si do filozofw, a jego mylenie nie
jest komentarzem do ju istniejcej tradycji, lecz formuje si na wasnym
gruncie. A jednak, co osobliwe, jego myl podejmuje te same problemy,
ktre powracaj w nowoczesnej filozofii. Pozwala to przyj, e Jabs
4 Zob. na przykad Adam Lipszyc, lad judaizmu w filozofii XX wieku, Fundacja im. Mojesza Schorra, Warszawa 2009, s. 1121. Jak trafnie wskazuje
Daniel H. Frank, historia filozofii rodzi si wraz z nowoczesnoci i to
samo tyczy filozofii ydowskiej, ktra staje si widoczna dopiero za spraw nowoczesnego spojrzenia. Organizuje ono mylenie dawnych wiekw
w jeden cig i poszukuje kryterium, ktre mogoby go wyrnia. Zob.
Daniel H. Frank, Czym jest filozofia ydowska? [w:] Daniel H. Frank,
Olivier Leaman, Historia filozofii ydowskiej, prze. P.Sajdek, Krakw 2009,
s. 1120.
19
poza wpywem innych autorw ulega logice, ktra w nowoczesnoci czyha na wszelkie mylenie. Po drugie, jego pisma jak sprbuj
pokaza w tej ksice to ciga medytacja nad jednym problemem,
coraz bardziej oczyszczanym i upraszczanym: nad zagadnieniem rnicy i resztki. Dlatego Jabs nie tylko jest mylicielem nowoczesnym,
ale te daje wiadectwo kracowego uproszczenia i wykrystalizowania
struktur, ktre ksztatuj istotn cz filozofii epoki nowoczesnej. Po
trzecie, trudno znale innego autora, ktry czyniby w dwudziestym
wieku tak rozlege odniesienia do judaizmu5. Analizujc jego pisma, nie
sposb uciec od pytania o to, jaki status ma rewizja tradycji ydowskiej.
lad, efekt ydowskoci uksztatowanej poza waciwym dyskursem
judaizmu, jak pisze Philippe Boyer6, jest bowiem u niego nadzwyczaj
wyrany. Wreszcie, po czwarte, Jabs jest przykadem myliciela, dla
ktrego rekonstrukcja judaizmu bya centraln odpowiedzi na duchow kondycj wspczesnoci, jak rwnie rodkiem jej interpretowania.
Wynika std, e w dziele Jabsa nadzwyczaj wyranie wida splot
dwch zjawisk: tradycji ydowskiej oraz myli nowoczesnej, ktra
przewija si w nim pod postaci teorii pisarstwa i kondycji pisarza.
A jednoczenie Jabs stale utrzymuje midzy nimi minimaln rnic,
twierdzc, e nie jest pisarzem ydowskim, lecz ydem i pisarzem7.
Dlatego te uwaam, e to wanie autor Ksigi pyta moe by wzorcowym przykadem ydowskiego filozofa nowoczesnoci, w caym
naddeterminowaniu tego terminu. Dziaanie wszystkich wpyww,
jakie w owym pojciu si mieszcz, tworzy z pism Jabsa frapujc
zagadk. Std moe jak nikt inny daje on podstaw do rozwinicia
koncepcji ydowskiej filozofii nowoczesnoci.
5 Por. Miryam Laifer, Edmond Jabs. Un judasme aprs Dieu, New York, Berne & Frankfurt am Main 1986, s. ix.
6 Philippe Boyer, Le point de la question, Change, no. 22, fvrier 1975,
s.4142.
7 JW, s. 27. Odnoszc si do dzie Jabsa, stosuj skrty, ktrych rozwinicie
wraz z penym opisem wyda zamieszczam w bibliografii na kocu ksiki.
20
Wstp
Plan tej ksiki wyglda bdzie wic nastpujco. Zaczn od sformuowania w pierwszym rozdziale koncepcji ydowskiej filozofii
nowoczesnoci. Skupi si wpierw na kilku przykadach dwudziestowiecznego mylenia, ktre odwoywao si do tradycji ydowskiej,
a nastpnie sprbuj wyowi dostrzegalne w nich prawidowoci. Zostan one skonfrontowane z charakterystyk przeomu, ktry zapocztkowa epok nowoczesn. Dziki temu bdzie mona okreli,
czym jest ydowska filozofia nowoczesnoci w jej naddeterminowanym pooeniu midzy judaizmem a myl nowoczesn.
Wykorzystujc t teoretyczn podbudow, przejd do rekonstrukcji filozofii Jabsa. Zaczn od krtkiej prezentacji biografii autora oraz
charakterystyki jego pism. W kolejnych rozdziaach porusz najwaniejsze wtki Jabsowskiego mylenia: ide cimcum (rozdzia III), ontologi zblion do teologii negatywnej (r. IV i V), mesjanizm (r.VI),
koncepcj Ksigi (r.VII), powinowactwo judaizmu i pisania (r. VIII),
a wreszcie zagadnienia o charakterze etycznym: refleksje Jabsa wok
antysemityzmu i Zagady (r. IX) oraz sens trzech para-etycznych poj, powtrzenia, podobiestwa i gocinnoci (r. X). Kady rozdzia
podsumuj zakoczeniem, w ktrym sprbuj odnie dany wtek
do pojcia ydowskiej filozofii nowoczesnoci. Ostatni rozdzia (XI)
dotyczy najbardziej zaawansowanego obszaru Jabsowskiego mylenia: spekulacji nad punktem. Koncentruje on wszystkie poprzednie
wtki i zblia najbardziej do istoty ydowskiej filozofii nowoczesnoci.
Kluczowe wnioski jej dotyczce zostan zawarte w podsumowaniu
tego rozdziau. Natomiast w zakoczeniu ksiki zrekapituluj rezultaty kolejnych rozdziaw i powrc do sformuowanej na pocztku
koncepcji ydowskiej filozofii nowoczesnoci, starajc si oceni, co
analiza myli Jabsa wnosi do tej koncepcji.
Wstp jest jeszcze miejscem dla paru porzdkujcych uwag. Niniejsza ksika wiele zawdzicza takim interpretatorom i interpretatorkom
pisarza, jak Jacques Derrida, Gabriel Bounoure, Maurice Blanchot,
Rosemarie Waldrop, Beth Hawkins, Warren Motte, Didier Cahen,
Steven Jaron, Marcel Cohen, Mary Ann Caws, Richard Stamelman,
21
Adolfo Fernandez-Zola, Llewellyn Brown, Franois Laruelle, Helena

Shillony, William Franke, Stphane Moss, Paul Auster i wielu innych.
Cytaty i odniesienia do ich tekstw wiadcz w tej ksice same za
siebie. Nie zmienia to jednak faktu, e niniejszy projekt jest znaczco
rny od dotychczasowego sposobu wykadania Jabsa, przez co istniejce ju interpretacje maj w nim jedynie pomocnicze zastosowanie.
W niniejszej ksice musiaem zrezygnowa z dokadnego badania, w jaki sposb koncepcja ydowskiej filozofii nowoczesnoci
daje si zastosowa do lektury innych filozofw ni Jabs. Jakkolwiek
sdz, e ta koncepcja moe by bardzo uyteczna dla interpretacji
myli Rosenzweiga, Benjamina, Scholema, Lvinasa, Celana, Derridy
i wielu innych autorw, to jednak musi by to przedmiot odrbnego
studium. Ta ksika ogranicza si do sformuowania koncepcji ydowskiej filozofii nowoczesnoci oraz jej rozwinicia w dialektycznym
zastosowaniu do dziea Jabsa.
Do niezbdnego minimum ograniczyem ilo cytatw z pism
Jabsa. S to pisma o tyle specyficzne, e cho kademu z nich przywieca zwykle pewna idea przewodnia, to jednak wszystkie pozostae
wtki Jabsowskiego mylenia s obok niej stale obecne. Dlatego nie
sposb przytoczy wyczerpujco wszystkich fragmentw, ktre dotyczyyby danego toposu, poniewa struktura ksiki upodobniaby
si do konstrukcji Prb Montaignea. Std te przywouj wycznie
cytaty najbardziej ilustratywne lub dajce due pole do interpretacji.
Na cao pism Jabsa narzucam wyran siatk filozoficznej struktury, nie zajmuj si natomiast komentowaniem ich krok po kroku8.
8 Miryam Laifer zauwaya, egbia pism Jabsa kae nam sdzi, e studiowanie kadego lub prawie kadego wyrazu jest niezbdne dla zrozumienia
jego dziea. Po wielu lekturach ma si zawsze poczucie, e konieczna jest
nowa lektura, poniewa teksty wydaj si nam wymyka zob. Miryam
Laifer, Edmond Jabs, s.104 (cytat w przekadzie autora). Istotnie, przywoanie dowolnego cytatu natychmiast wykoleja tok rozwaa, poniewa
zmusza do podania nowymi ciekami, jakie ten otwiera. Tak puapk
22
Wstp
Jak sdz, proponowane tutaj koncepcje sprawdzaj si przy lekturze

kadego niemal dziea poety, ale zastosowanie tych interpretacji musz pozostawi czytelnikom i czytelniczkom.
W tym miejscu warto jeszcze uregulowa intelektualny dug wobec dwch postaci, ktrych widma przemykaj si na kartach tej pracy,
rzadko przemawiajc pod wasnymi nazwiskami. Chodzi mianowicie
o Jacquesa Derrid i Jacquesa Lacana. O relacji Jabsa i Derridy nad
wyraz zoonej wspominam w ograniczonym zakresie w rozdziale II.
Naturalnie wspdziel oni wiele zaoe, a bardziej jeszcze sposobw
podejcia do interpretowania i pisania. Wyszedem jednak z zaoenia,
e Jabs w ksice takiej jak niniejsza musi zosta uwolniony od
cienia swego nastpcy. Na boku pozostawiem kwesti przebadania
wpywu Jabsa na Derrid, jako zagadnienie zupenie osobne, a przy
tym wymagajce obszernego opracowania. Staraem si jednak pokaza, e z pism poety mona wyinterpretowa zupenie oryginaln
filozofi, bez potrzeby uciekania si do dekonstrukcyjnych kategorii.
Wicej nawet niektre pomysy Jabsa zdaj si i dalej od sugestii
Derridy. Jeli jednak ich opracowanie mogoby niektrym czytelnikom i czytelniczkom wydawa si zaduone u Derridowskiej dekonstrukcji, to nie dlatego co podkreli musz z ca moc by zostaa
ona do interpretacji wykorzystana. Jabs szed wasn ciek bardzo
blisko Derridy, p r z e z c o k a d a w y k a d n i a j e g o d z i e a
t w o r z y n o w i s w o i s t p o s t a d e k o n s t r u kc j i. Nie
ma dekonstrukcyjnej lektury pism Jabsa lub raczej: istnieje tylko
metadekonstrukcyjna ich lektura bo rdze tych tekstw tworz mechanizmy, ktre jej samej day pocztek. W interpretacji Jabsa dekonstrukcja napotyka sam siebie, czyli, rzecz jasna, nikogo prcz
skromnie interweniujcej rnicy.
Co do drugiego z widm, Lacana, sprawy maj si odmiennie. Nic
nie wiadomo o relacjach Jabsa z Lacanem, a tym bardziej o wzajemdoskonale wida w istniejcych interpretacjach poety. Dlatego te ograniczam ich liczb do minimum, czynic miejsce dla filozoficznej struktury.
23
nych wpywach midzy nimi. Niemniej jednak w wielu miejscach

o czym wspominam w zakoczeniu ksiki mieli oni bardzo podobne intuicje. Bez wtpienia na tym pokrewiestwie way wpyw
tego samego intelektualnego milieu, czyli powojennej myli francuskiej.
Jeli czasem w proponowanych przeze mnie interpretacjach pojawiaj
si kategorie bliskie sownikowi Lacana, to nie dlatego, abym dokonywa lacanowskiej wykadni poety. Przeciwnie niektre formuy
samego Jabsa s do tych kategorii bardzo zblione. Jest to sytuacja
daleko ciekawsza od lacanowskiej lektury; s a m t e k s t z d r a d z a
p o k r e w i e s t w a z t r e i n t e r p r e t a c j p s y c h o a n a l iz y k a c z a p y t a , j a k i e p r a w i d o w o c i s t o j z a
t y m i z b i e n o c i a m i. Jak sdz, koncepcja ydowskiej filozofii
nowoczesnoci pozwoli rzuci na nie pewne wiato.
Na koniec naley jeszcze wspomnie o szczegach warsztatu. Cytaty
z Ksigi pyta pochodz zasadniczo z polskiego tumaczenia autorstwa Adama Wodnickiego, opublikowanego w wydawnictwie Austeria. Przekad ten stoi na bardzo wysokim poziomie. Ma jednak przede
wszystkim poetycki charakter, przez co czasem gubi pewne subtelnoci oryginalnego tekstu wane dla interpretacji filozoficznej. Dlatego
w wielu wypadkach przytoczone z tumaczenia cytaty pozwalam sobie
zmieni, uwzgldniajc brzmienie oryginau; kadorazowo odnotowuj
tak zmian w przypisie. W wielu przypadkach zmiany s tak powane,
e w istocie stanowi cakowicie inny przekad wwczas w przypisie
powouj si na oryginalne wydanie. Cytaty z pozostaych tekstw Jabsa podaj wycznie we wasnym tumaczeniu. W przypisach posuguj
si skrtami tytuw, ktrych rozwinicie zamieszczam w bibliografii.
Interpretator Jabsowskiego pisarstwa przeprowadzajcy analiz
w jzyku innym ni francuski staje przed trudnym zadaniem, poniewa
musi znale rwnowag midzy tumaczeniem literalnym a uwzgldniajcym poetyck gbi oryginau. Wychodz z zaoenia, e w niniejszej pracy priorytetem musi by przekad dokadny, w szczeglnoci oddajcy notoryczn wieloznaczno uywanych przez poet
24
Wstp
wyrae. Std dua liczba wariantw tumaczenia, ktre wprawdzie

przynosz uszczerbek pynnoci i przyjemnoci lektury, ale s niezbdne dla zrozumienia wewntrznych powiza w tekcie. Podobnie
czsto pozwalam sobie przywoa w nawiasach brzmienie oryginau,
tym istotniejsze, e z reguy oparte na grze sw bd homofoniach.
Staram si take uwypukli specyficzny poetycki rytm Jabsowskiej
francuszczyzny, z jej wasn skadni, prozodi, specyficznym zastosowaniem chiazmu. Mj przekad nie unika nierzadko osobliwych
dla polszczyzny pocze miaem bowiem na uwadze, e gwat na
strukturze jzyka polskiego ma w tym przypadku dla mylenia kapitalne znaczenie. Dyem ponadto do utrzymania wieloznacznoci
oryginau oraz staraem si zachowa gdzie to tylko byo moliwe
uycie czasownikw, unikajc ich zastpowania rzeczownikami.
Koczc wstp, powinienem jeszcze wspomnie o jednym zaoeniu,
oczywistym, lecz zbyt kluczowym, by pozostawi pole domysom.
Niniejsza ksika ma charakter okrelonej i wiadomie selektywnej
interpretacji. Jakkolwiek opiera si ona na uwanej lekturze tekstw
Jabsa, to zwaszcza w odniesieniu do autora takiego jak on nie sposb powiedzie, by prezentowana wykadnia moga uchodzi za waciw. Wieloznaczno, niespjno i wewntrzne rozproszenie jego
pism sprawiaj przy tym, e adnej interpretacji nie da si domkn.
Sam Jabs by zreszt czsto kuszony do marszu w te strony, od jakich
wczeniej si odegnywa; dlatego prno szuka w jego tekstach konsekwentnego opracowywania jednej drogi. Ju o jednej interpretacji
choby jednej ksigi nie sposb wic mwi. Reakcja na tak sytuacj
moe by tylko jedna, ta mianowicie, o ktrej wspomniaem na pocztku wstpu wzniesienie filozoficznej konstrukcji o b o k dziea
poety, tak by w ich wzajemnej korespondencji ujawniy si dotd nieprzemylane strukturalne mechanizmy. To jednak sprawia, e odpowiedzialno za t grajc w szachy kuk spada zasadniczo na mnie.
zakoczenie
Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci
Jeli krelenie granic midzy literaturoznawstwem a filozofi jest po

dorobku kilku ostatnich dekad humanistyki jeszcze uprawnione, to
by moe kamie graniczny naleaoby stawi midzy rnymi sposobami czytania. Literaturoznawstwo od dawna ma problem ze statusem przedmiotu, ktry bada. Transgresyjny charakter literatury
udaremnia kolejne prby ujmowania jej w szranki definicji i std
te zdaje si wynika suebny charakter literaturoznawstwa. Tekst
jest dla niego punktem wyjcia i dojcia, przestrzeni, ktr interpretacja na moment tylko rozwietla, nie przenikajc materialnej masy
pisma. Filozofia tymczasem wiele wiekw ya widmem przezroczystego tekstu, tekstu, ktry co prawda stawia moe interpretacji opr,
ale ostatecznie musi ulec, jeli tylko lekturze towarzyszy zaoenie, e
w tym, co czytane, kryj si m y l i. Czy jednak sposb, w jaki niegdy czytano filozoficzne teksty nawet te, ktre cofay si przed iluzj
czysto komunikacyjnej funkcji nie pozostawi w filozofii wyranych
ladw? Czy nie odciska si na nawykach czytania, ktre z tekstu
wykrawa od razu mylowy szkielet, a ten od razu widzi jako wiat?
Jeli istotnie by tak byo, a filozofia wci skupiaaby si nie na
lekturze, lecz na p y t a n i u, w ktre tekst tylko prowadzi to by
moe w takim residuum tkwi wielka interpretacyjna szansa. Brak bowiem filozofii tego elementarnego dystansu do tekstu, ktry co prawda
powstrzymuje zapdy wykadni, ale zarazem trzyma j w granicach
pisma. Std te bierze si filozoficzna zuchwao interpretowania, nie
545
bdca w swej podstawie niczym innym, jak pewnego rodzaju lepot.

Jeli Nietzsche karci filozofi za filologiczn niechlujno, wytykajc jej branie naprdce i r a z zrozumianego tekstu za rzeczywisto
sam, to czy dzi gdy odkrycia dekonstrukcji zostay wchonite
przez akademick doks nie znajdujemy w filozofii remedium na
ograniczanie efektw pisma do samego tekstu? Czy to nie filozofia
oferuje przeciwwag dla bezproblematycznego brania wiata za tekst
i apriorycznego uznawania, e rzeczywisto jest nasz konstrukcj?
By moe w filozoficznej lekturze, prowadzonej w nieznonie powany sposb i wyprowadzajcej z tekstu wiat, nie odwrotnie odnale moemy porzucony trop, ktrym niegdy podaa dekonstrukcja. Branie efektu tekstu za rzeczywisto sam skazywao kiedy
filozofi na mieszno, ale dzi, przeciwnie, moe omieszy tych,
ktrzy w efekcie tekstu dopatruj si jedynie efektu tekstu.
W toku tej ksiki staraem si przeczyta pisma Edmonda Jabsa w ten wanie filozoficzny sposb: szukajc w nich za spraw
drobnego, na wp wiadomego bdu rzeczywistoci, nie tekstu.
Co powstao wskutek takiej lektury? Filozofia Edmonda Jabsa, wynik radykalnego perspektywizmu. Ale prcz tego owa filozofia rzuca
wiato na nowoczesn konstrukcj judaizmu w humanistyce. Pozwala
rwnie pomyle o genezie i roli nowoczesnego uproszczenia oraz
nada mu etyczny wektor.
Zmierzajc do zakoczenia, czas uporzdkowa konkluzje tej
ksiki. Zacz naley od rozrachunku z zadaniem postawionym na
pocztku. Staraem si wwczas zapyta, czy filozofia Jabsa daje si
okreli jako ydowska filozofia nowoczesnoci, a jeli tak, to czy
wzbogaca t ostatni koncepcj o nowe wnioski. eby odpowiedzie
na te pytania, najlepiej powrci do typu idealnego ydowskiej filozofii nowoczesnoci, ktry zaproponowaem w rozdziale I i porwna
go z opracowanymi ju elementami Jabsowskiego mylenia. ydowsk filozofi nowoczesnoci charakteryzoway zatem takie cechy, jak:
lad nowoczesnego przeomu. Jest to rys niezwykle wyrany w zradykalizowanym i uproszczonym Jabsowskim myleniu. Dostrzec go
546
Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci
mona midzy innymi w (a) idei niedostpnej rdowej katastrofy,

nawizujcej do Luriaskiego cimcum; (b) postrzeganiu nieobecnoci
jako podstawy rzeczywistoci, ktra naznaczona jest traum wycofania Boga1; (c) uznawaniu, e mylenie oparte na staoci, obecnoci,
bycie itd. s t a o s i niebezpieczn iluzj, ktr mylenie nomadyczne musi do koca ujawni; (d) przekonaniu o kryzysie judaizmu i koniecznoci jego zasadniczej reinterpretacji; (e) kracowym
oddzieleniu struktury od treci mylenia: Jabs poszukuje wzorca si
oddziaywajcych na kolejne ksigi, a ich tre schodzi na drugi plan
w stosunku do ruchu, w jakim powstaj; (f)cigych odniesieniach do
wymiaru historycznoci i prbach zrozumienia kondycji wspczesnej
w relacji do poprzedzajcych j epok. Wszystkie te rysy sprawiaj, e
nad pismami Jabsa ciy widmo pewnego rdowego, historycznego
wydarzenia o katastroficznym charakterze, ktre nie daje si wprost
ujawni, ale zmusza do cigych prb swego odsonicia. Nowoczesny
przeom wytwarza tutaj potrzeb radykalnego uproszczenia, ktre
zdaje si zmierza do pokazania rde kryzysu, cho w istocie swym
dziaaniem doprowadza go do koca.
Obecno nowoczesnych, (po-)kantowskich zaoe. Staraem si pokaza, e zasadniczo w kadym wtku Jabsowskiego mylenia odbija
si struktura resztki, ktr okreliem jako relacj midzy skoczonymi i ograniczonymi perspektywami a brakiem, pustym centrum,
ktre wyznacza im granice i pozostaje niedostpnym celem. Ta struktura w swym filozoficznym ujciu jest dziedzictwem Kantowskiej
rzeczy samej w sobie oraz aporii cigoci szeregu. Struktura resztki
odbija si w nastpujcych zasadniczych koncepcjach Jabsa: (a) w idei
cimcum jako pustego miejsca rozdzielenia i powizania wyobraenia
z rzeczywistoci; (b) w koncepcji vocable, ktrego jdrem jest sam
odstp cimcum; (c) w ruchu mesjanizmu, wywoanym przez denie
do scalenia rzeczywistoci rozsadzanej pustk cimcum; mesjanizm
bezskutecznie dy do usunicia tej nadmiarowej resztki i osigni1 Zob. Joseph Guglielmi, La ressemblance impossible, op. cit., s. 1819.
547
cia Jednoci rzeczy; (d) w relacji midzy Ksig a ksig: Ksiga to,
mwic po lacanowsku, nie-Cao, czyli Cao naznaczona luk,
ktr kadorazowo tworzy dana czstkowa ksiga; dlatego ksiga pozwala ujrze Ksig, ale zawsze w przesuniciu; (e) w pozycji yda/
pisarza, zawsze oddzielonego od miejsca, z ktrego mgby si waciwie zinterpretowa; (f) w medytacji nad punktem, ktra stanowi
ostateczn i kracow form mylenia nad struktur resztki, sprowadzajc j do bazowych i materialnych relacji. Ale oprcz struktury
resztki, napotka mona w dziele Jabsa take inne nowoczesne zaoenia: (a) perspektywizm, opisywany przez poet jako strukturalnie
konieczne istnienie wielu skoczonych form poznania, zwanych przeze ksigami; (b) odrzucenie pojcia transcendentnego Boga: Bg
Jabsa poddany jest prawom rzeczywistoci, jak stworzy; (c) utosamianie Boskoci z pustk, negatywnoci, resztk; (d) zakadanie
zewntrznej instancji, ktra oglda rozbite perspektywy i nadaje im
cigo jakkolwiek jest to instancja niedostpna poznaniu wprost.
Uzalenienie mylenia od struktury resztki. Jabs nie uwaa si
wprawdzie za filozofa i nie wnika w zagadnienia dwudziestowiecznego kryzysu filozofii, ale jego myl zdaje si realizowa te same struktury, ktre oddziauj na filozofi poczwszy od Kanta. Ot mylenie
nie jest u niego neutralnym ogldem przedmiotu, lecz samo tworzy
jego cz. W szczeglnoci poddane jest strukturze resztki, wskutek
czego pozostaje stale uzalenione od pewnego wymiaru, ktrego samo
nie moe uj2. Z tej przyczyny mylenie wci kieruje si w stron
swojego wasnego uwarunkowania i stara si przekroczy swe kolejne
2 Guy-Flix Duportail w swym interesujcym artykule stara si pokaza, jak
Jabsowskie kategorie dadz si wyjani logik resztki, bdcej punktem
zszycia (point de suture) Caoci. Zdaniem Duportaila, pozycja Boga u Jabsa a w szczeglnoci Boskiego Imienia jest wanie takim punktem
zszycia. Imi jest bowiem niewymawialne, a wic nie naley do porzdku
symbolicznego, a jednoczenie zaznacza lad jego ukonstytuowania si.
Zob. Guy-Flix Duportail, Le degr 451 de lcriture, Les Cahiers Obsidiane, no. 5, Paris 1982, s. 8389.
548
formy, aby wreszcie opanowa nieznany sobie grunt. Cho wic Jabs
nie odnosi si do problemu samoprzezwycienia filozofii, to jednak
jego myl opiera si na strukturze cigej transgresji i dy do wykroczenia poza siebie. Sam Jabs uwaa, e przekracza niewystarczajc
ju literatur. Prcz tej wewntrznej struktury samoprzezwycienia,
naley jeszcze wskaza, e samo mylenie Jabsa (podobnie jak Denken Heideggera albo enseignement Lacana) mona ju traktowa jako
rezultat transgresji tradycyjnych form dyskursu, w tym przypadku
filozofii i literatury. Brak gatunkowej klasyfikacji jego pism odzwierciedla wic ruch zniesienia zastanych form refleksji.
Postrzeganie judaizmu jako nie-filozofii. Jakkolwiek Jabs nie zabiera explicite gosu w dwudziestowiecznej debacie dotyczcej przezwycienia filozofii, to jednak upatruje w judaizmie swego rodzaju
wiedzy na temat struktury resztki, warunkujcej mylenie. Wielokrotnie cytowaem wypowiedzi poety, zgodnie z ktrymi judaizm by
przedstawiany jako samowiadomo kondycji, w ktrej nie mona
pozna ostatecznej prawdy, zawsze oddzielonej od poznania minimaln, lecz nieusuwaln granic. Pokazywaem, e wedug Jabsa
judaizm wie, i prawda sensu stricto nie jest dostpna, dlatego wci
wdruje poprzez prawdy czstkowe i perspektywiczne. Ale nie jest
to wiedza dogmatw i twierdze, a wyksztaconej przez lata cierpie,
nadziei i mesjaskich mobilizacji intuicyjnej sztuki czytania.
Powizanie odkrycia judaizmu z przeksztaceniami myli zachodniej. Judaizm jawi si dla poety jako znana ydom od setek lat wiedza, ktr kultura zachodnia przyswaja dopiero w swoim gbokim,
dwudziestowiecznym kryzysie. Wedug Jabsa judaizmowi znane ju
byy problematyczno koncepcji prawdy, konieczno staej interpretacji, niecigo czasu, stwrcza funkcja jzyka, mechanizm zatraty autora w przekazie, nadzieja mesjanistyczna duo wczeniej,
zanim rozpoznaa je myl Zachodu. Tak wic judaizm jest dla poety
ukryt prawd tej myli, odsaniajc si dopiero po rozpoznaniu iluzorycznoci dotychczasowych pewnikw. Deklaracje samego Jabsa
wskazuj ponadto, e jego zdaniem kluczow rol w tym przewarto549
ciowaniu odgrywa wydarzenie Zagady, bdce dzieem zbrodniczej

wadzy opartej na iluzji prawdy i pewnoci. Zagada ma doprowadza
do koca t iluzj i pozwala ujrze j w caej wyrazistoci.
Wizanie procesu przyswajania judaizmu z aktem praktycznym.
W cigu poprzednich rozdziaw wielokrotnie pokazywaem, e mylenie Jabsa, usiujce zrekonstruowa judaizm w nowoczesnej przestrzeni, nie stanowi zadania czysto teoretycznego. Przeciwnie: pociga
gbok zmian w wymiarze egzystencjalnym. Kondycja pisarza jest
kondycj wygnaca, ktry z wasnego ycia czyni przestrze nieustannego eksplorowania Ksigi. Mylenie Jabsa nie jest zdystansowanym ogldem, nie jest nawet filozofi otwierajc si na ycie, jak
u Rosenzweiga; po prostu przekracza ono przednowoczesn granic
midzy yciem a teori. Ponadto Jabsowski mesjanizm bdcy wynikiem struktury resztki, a wyoony w kategoriach judaizmu opiera
si na wizji aktw, ktre mona okreli mianem praxis: zrozumienie
rzeczywistoci towarzyszy w nich jej radykalnemu przeksztaceniu.
Wreszcie znale mona u poety gest podobny do tego, ktrego dokona Lvinas, lecz bardziej radykalny. Ot Jabsowska kategoria gocinnoci, wyoona w Le Livre de lHospitalit, jest prb ujcia elementarnego aktu etycznego, dokonujcego si jeszcze przed uyciem
jzyka, w milczcej wsplnocie. Dla Jabsa nie jest to jednak nowa
filozofia pierwsza, na ktrej budowaaby si dalsza refleksja, ale cel,
do jakiego ma zmierza mylenie, kierujc si ku wasnemu zanikowi.
Mona wic powiedzie, e samoprzezwycianie mylenia jest tu
posunite bardzo daleko: tak daleko, e ma je zastpi pozajzykowy,
milczcy akt czystego dziaania.
Tworzenie opozycji przecinajcych ca histori. Jabs nie odwouje si wprawdzie explicite do przeciwiestwa Aten i Jerozolimy, ale
wielokrotnie kontrastuje myl ydowsk antyidolatryczn, monoteistyczn, skoncentrowan na orodkowej pustce rzeczywistoci
z myleniem uznajcym prawd, stao i trway byt. T opozycj,
ktra okrela zasadnicz lini rozumowania Jabsa, rozciga on na ca
histori. Wspomina na przykad o zdumieniu oddziaw Tytusa, ktre
550
weszy do wityni Jerozolimskiej, znajdujc w najwitszym miejscu

pustk. To zdarzenie jest dla konfrontacj Rzymian z ludem, ktry
wydwign do pozycji boskiej Nic, czynic je centrum wiata i treci witej Ksigi3. Tym samym Jabs z ca wyrazistoci dokonuje
gestu, ktry tak czsto, cho w zamaskowanej postaci, powtarza si
w ydowskiej filozofii nowoczesnoci. Ot rzutuje ruch od mylenia,
ktre chce przezwyciy (idolatrycznego) do mylenia apofatycznego i antyidolatrycznego (ydowskiego) na tak sam opozycj,
ktra miaa funkcjonowa w poprzednich epokach. W ten sposb
przypisuje staroytnemu judaizmowi utosamianie Boga z Niczym,
zacierajc w ten sposb rnic midzy wczesn a obecn lektur
kultu Pana. Jabsowska atwo przechodzenia od aktualnej argumentacji do tego typu historycznych przykadw pokazuje sposb
konstruowania uniwersalnych opozycji w rodzaju Aten i Jerozolimy.
Konstruowanie selektywnej wizji judaizmu zgodnej z zaoeniami
filozofii nowoczesnej. Ten wtek przewija si w caej ksice. Staraem
si pokaza, e Jabs reinterpretuje judaizm jako tradycj radykalnie
ateistyczn, ktra przyja za Boga centraln pustk i nieobecno.
ydowski monoteizm jest dla nie wiar w osobowego Boga, a uznawaniem zalenoci caego uniwersum od niedostpnej resztki cimcum.
Spord niezwykle bogatego i wewntrznie sprzecznego dziedzictwa
judaizmu Jabs wybiera te elementy, ktre pasuj do jego nowoczesnego mylenia i dadz si wykorzysta jako formy do ujcia nowoczesnych paradoksw. Nie neguje on naturalnie, e jego wizja judaizmu
jest specyficzna i daleka od ortodoksji; ale przyznajc, e dokonuje
radykalnej reinterpretacji, rzutuje j jednoczenie na przeszo judaizmu. Podobnie jak Gershom Scholem, jest przywizany do najbardziej antynomicznych tendencji w tradycji ydowskiej i uznaje cigo
w zerwaniu za kluczow cech judaizmu.
Konstruowanie selektywnej wizji judaizmu, ktrego podstawowymi
zaoeniami maj by te wanie, ktre s najblisze filozofii nowoczes3 E, s. 100.
551
nej radykalny monoteizm4, antyidolatria, prymat sowa nad obrazem, intertekstualno, odrzucanie jednej dogmatycznej prawdy na
rzecz wieloci interpretacji, desakralizacja wiata, pozytywne wartociowanie samego ycia, mesjanizm, pierwszestwo aktu praktycznego (etyki) nad ontologi, akceptacja niepewnoci, jak przynosi
wydarzanie, kondycja nomady. Jabsowska wizja judaizmu wydaje si
kracow radykalizacj dwudziestowiecznych przepracowa tradycji
ydowskiej. Jest posunita tak daleko, e dla niektrych komentatorw i komentatorek nie ma ju wiele wsplnego z prawdziwym
judaizmem5. Jednak ten radykalizm rzuca wiato na ca ydowsk
filozofi nowoczesnoci, poniewa pokazuje, e ruch, ktry kieruje
4 Dlaczego radykalny monoteizm miaby by bliski nowoczesnej filozofii,
skoro wczeniej twierdziem, e postrzega ona rzeczywisto jako jedn,
cig, ateistyczn przestrze pozbawion transcendencji? Ot dlatego,
e radykalny monoteizm w odrnieniu od greckiego idolatrycznego,
oferuje struktur, ktra opisuje nieprzekraczaln i wszechobecn granic transcendentaln midzy rzeczywistoci a jej rzecz sam w sobie.
Wystarczy jak czyni to Jabs utosami Boga z pozycj resztki, aby radykalny monoteizm sta si doktryn ateistyczn, w caej paradoksalnoci
tego stwierdzenia.
5 Berel Lang, badaczka Zagady, a rwnie interpretatorka myli Jabsa, nie
zgadzajc si ze sposobem, w jaki re-konstruuje on judaizm, zauwaya:
Nowoczesnej wiadomoci trudno jest trudno przyzna, e idea podzielonej jani, ducha wyobcowanego od samego siebie, jest niedawn konstrukcj e obraz yda jako z urodzenia Obcego nie jest s a m w s ob i e przyrodzony, lecz stanowi raczej historyczny wynalazek, wiadomie
zakorzeniony w romantycznym pojciu alienacji przez gorliwych poetw
i filozofw dziewitnastego wieku z Niemiec, Francji i Anglii. Dokadna
lektura centralnych pism judaizmu, zwaszcza Biblii, pokazuje, e nie s
one wycznym opisem wyalienowanej wiadomoci; przeciwnie, wiele
jest w nich opisw Boskiej obecnoci i peni. Dlatego te Lang stwierdza,
e z Ksigi pyta dowiadujemy si wicej o Jabsie ni o ydzie, wicej
o yciu Jabsa jako yda ni o yciu yda jako yda. Berel Lang, Writing-the-Holocaust, op. cit., s. 201, 205.
552
filozofi w stron tradycji ydowskiej, wicej zawdzicza regularnociom nowoczesnego mylenia ni samemu judaizmowi.
Wykorzystywanie zrekonstruowanego judaizmu jako punktu
oparcia dla reinterpretacji treci dotychczasowej filozofii oraz jej przewartociowania. Ta charakterystyka ydowskiej filozofii nowoczesnoci wydaje si u Jabsa najmniej wyrana, przede wszystkim dlatego,
e rzadko odnosi si on do przeszej tradycji filozoficznej std nie
odczuwa potrzeby jej reinterpretacji. Jedynie w Licie do Derridy sugeruje, e filozofia powinna uwzgldni dotd wypieran przez siebie
kwesti Ksigi6. Jednak strukturalnie podobny gest Jabs wykonuje w stosunku do literatury. Jak pisaem w rozdziale VIII, literatur
zastpuje on pisaniem, ktre opiera si na tych samych prawidowociach, co jego judaizm. Tradycja ydowska wydaje si dla nie-literack podstaw do przewartociowania literatury. Ponadto wielokrotnie Jabs odnosi si do judaizmu jako do instancji pozwalajcej
przywrci kulturze zachodniej pami, ktrej ta unika. Tym samym
staje si on punktem oparcia pozwalajcym myli Zachodu ujrze
wasn wypart tre. Wreszcie judaizm jest dla Jabsa dowiadczeniem wygnania, a poniewa to stao si, jego zdaniem, w dwudziestym
wieku powszechne, tote tradycja ydowska daje szans zrozumienia
uniwersalnej ju tuaczki.
Jak wida z powyszego zestawienia, pisma Jabsa w paradygmatyczny sposb realizuj charakterystyczne cechy ydowskiej filozofii
nowoczesnoci z tym jednym zastrzeeniem, e nie odwouj si
wprost do dyskursu filozoficznego (prcz nielicznych wyjtkw). Jak
jednak staraem si w tej ksice pokaza, brak tego typu odwoa
sprawia, e dzieo Jabsa pozwala powiedzie o ydowskiej filozofii
nowoczesnoci wicej, ni gdyby nawizywao do cile filozoficznych
debat. Jest ono bowiem wiadectwem oddziaywania si, ktrych zasig przekracza granice dyskursu filozofii si odpowiadajcych za
6 CSC, s. 4160 (La lettre Jacques Derrida sur la question du livre). Zob. take
Didier Cahen, Edmond Jabs, op. cit., s. 78.
553
specyficzne mechanizmy nowoczesnego mylenia, ktre wychwyci

mona take w literaturze, psychoanalizie czy badaniach historycznych. Siy te bior w pismach poety tradycj ydowsk za swj wymiar
wpisu, co jest w przypadku Jabsa szczeglnie wyrane: jego wasna
droga do zrekonstruowanego judaizmu, wynikajca z wewntrznej
dynamiki pisania, pokazuje cay dystans midzy ruchem uproszczenia
a pozytywnym materiaem, ktrym ten si posuguje.
Na koniec trzeba jeszcze zapyta, jak zrekonstruowana tutaj filozofia Jabsa moe wzbogaci sam koncepcj ydowskiej filozofii
nowoczesnoci. Cztery wtki, ktre wyoniy si w toku tej ksiki,
wydaj mi si najistotniejsze.
Pierwszy z nich dotyczy statusu narracji historycznej w ydowskiej filozofii nowoczesnoci. Czy jeli materia historyczny suy tej
filozofii za pozytywn tre, w ktrej rozgrywa si ruch nowoczesnej
rnicy, to czy w ogle odnosi si ona r z e c z y w i c i e do przeszych zdarze? Czy przeszo jest jej w ogle dostpna? Te pytania
nabieraj szczeglnej wagi w przypadku zdarzenia, ktre powojenna
ydowska filozofia nowoczesnoci musiaa gruntownie przemyle:
Zagady. Jak ju wspominaem, Jabsowi zarzucano, e tylko pozornie opisuje Szoah, a w rzeczywistoci podporzdkowuje je i d e i
n i e c i g e g o i t r a u m a t y c z n e g o z d a r z e n i a, w y n i k a j c e j t a k c z y i n a c z e j z j e g o m y l e n i a. Innymi sowy, nie odnosi si do Zagady jako do realnego historycznego faktu
w caej jej niewymazywalnej szczegowoci ale czyni j jednym
z przejaww uniwersalnego mechanizmu, nowoczesnej rnicy7. Ten
sam zarzut mona zreszt skierowa przeciw kadego rodzaju ydowskiej filozofii nowoczesnoci, ktra odnosiaby si do Szoah.
Jak na niego odpowiedzie? Trzeba stwierdzi, e jest on czci
szerszej, aporetycznej sytuacji. Ot z jednej strony, opisujc precyzyjnie Zagad jako cig okrelonych zdarze, uzyskujemy wiedz historyczn, ale grozi nam sprowadzenie jej do roli obiektywnego faktu,
7 Por. Didier Cahen, Edmond Jabs, op. cit., s. 53.
554
w ktrym niknie zupenie wymiar radykalnej niecigoci. Z drugiej

strony, narracja, jak stosuje na przykad Jabs, szkicowa i urywana,
wskazuje wprawdzie, e sama moliwo historycznej narracji o Zagadzie staa si problematyczna z racji charakteru swego przedmiotu, ale zarazem gubi szczegow wiedz o przeszoci. Konkretne
zdarzenia i ludzkie dziaania, ktre maj przecie wymiar etyczny
zostaj wwczas usunite w cie przez bezosobow, niepodmiotow
traum niecigoci. Jak nietrudno zauway, ta aporia jest pochodn
nowoczesnego rozpadu na tre historycznego materiau, ktry zostaje radykalnie odcity od teraniejszoci i struktur mylenia, dziki ktrej moemy tu i teraz odda niecigo historycznego zdarzenia,
cho za cen sprowadzenia go do jednej powtarzajcej si rnicy, wyzbytej dziejowej konkretnoci. Ta aporia wydaje si nieusuwalna, tak
jak nieusuwalne jest oddziaywanie nowoczesnego przeomu.
Jeli tak jest istotnie, wwczas y d o w s k a f i l o z o f i a n owoczesnoci byaby odcita od historycznych
z d a r z e p r z e z s a m r u c h i c h r e i n t e r p r e t o w a n i a.
Pytanie o to, czy s jej one rzeczywicie dostpne, nie ma sensu.
Podobnie nie sposb powiedzie, jak ma si judaizm w niej rekonstruowany do judaizmu prawdziwego. Jedyna konkluzja, na ktrej
mona si zatrzyma, brzmi nastpujco: ydowska filozofia nowoczesnoci jest zjawiskiem uksztatowanym w specyficznej przestrzeni, jak stworzy nowoczesny przeom. Wskutek tego zorganizowana
jest wok struktury resztki, minimalnej, nieredukowalnej rnicy. T
rnic ydowska filozofia nowoczesnoci wprowadza w kady pozytywny materia, ktry opracowuje, w szczeglnoci w dziedzictwo
judaizmu. Tradycja, ktra jawi jej si jako co zewntrznego, jest wic
w istocie ju naznaczona jej strukturami.
Jeli natomiast chodzi o pami Zagady, to naley mie na uwadze, e Jabs nigdy nie uwaa swojego sposobu narracji o Szoah za jedyny uprawniony; wielokrotnie zarzeka si, e nie przey Auschwitz,
wic jego wiadectwo nie ma tej mocy, co wiadectwa chociaby Primo Leviego. Nie oznacza to zatem, e naleaoby wybiera ktr
555
z tych drg jako waciw, a reszcie odmawia zasadnoci. W korpusie dwudziestowiecznych tekstw na temat Zagady musi si znale
miejsce zarwno dla krystalicznie precyzyjnej analizy, jak pozostawi
Levi jak i dla chaotycznego, porwanego i koncentrujcego si wok
radykalnej niecigoci pisania Jabsa. Nie sposb bowiem cho czciowo zbliy si do grozy Szoah nie widzc, e nieludzkiej potdze
niewytumaczalnego za towarzyszya w niej kracowa prozaiczno
pragmatyki masowego zabijania. Pknicie midzy chodnym, analitycznym opisem zdarze a powtrzeniem traumy, zacierajcym historyczn konkretno, jest by moe nieuniknion apori mylenia
o Zagadzie: apori krc wok orodkowego punktu, w ktrym
uniwersalna trauma staje si czym najkonkretniej i najpotworniej
realnym.
Drugi wtek myli Jabsa, ktry rzuca wiato na koncepcj ydowskiej filozofii nowoczesnoci, to problem ruchu radykalnego
uproszczenia. Jabsowskie pisma s przykadem stopniowego oczyszczania, ktre pozostawia sam struktur myli, redukujc jej tre do
minimum. Jak staraem si pokaza w rozdziale XI, ten ruch jest charakterystyczny dla nowoczesnego mylenia; niemniej Jabs nie tylko
mu si poddaje, lecz czyni go przedmiotem swoich pism. Sam dy
do radykalnego uproszczenia, aby zbada mechanizm warunkujcy
swoje mylenie. Dokonuje si to za cen kracowego zuboenia treci jego tekstw. Jak pamitamy, kres Ksigi pyta wyznacza medytacja nad samym punktem. Wskutek tej redukcji teksty Jabsa zostaj
oczyszczone z rnic treciowych i koncentruj si na rnicy bazowej, bliskiej Derridiaskiej diffrance, lecz osadzonej w materialnoci. W tym uproszczeniu Jabsowskie pisma zaczynaj opisywa te
same struktury, ktre ujmowali inni myliciele i to nie tylko Derrida, ktry w kocu by pilnym czytelnikiem poety, wic jego blisko
wobec Jabsa jest naturalna. Jacques Lacan, zwaszcza w swej pnej
myli, usiowa bada t sam logik nie-Caoci i resztki opierajcej
si redukcji. Trudno podejrzewa Jabsa o bezporednie lacanowskie
inspiracje, a przecie istotna cz jego wypowiedzi w olbrzymim
556
stopniu przypomina rozwaania Lacana8. Co wicej, jak mona byo

zobaczy na przestrzeni tej ksiki, wiele Jabsowskich myli byo
bardzo podobnych do tych, ktre formuowali inni nowoczeni filozofowie: Kant, Hegel, Nietzsche, Wittgenstein i Heidegger. W tych
wszystkich przypadkach Jabs by im najbliszy wwczas, gdy stara
si uproci sw myl do czystej struktury midzy pojedynczoci
a wieloci, Caoci a resztk. Wynika std, e dc do ostatecznej
8 Poniewa mapa zbienoci Jabsa i Lacana wymagaaby odrbnego studium, musz ograniczy si w tym miejscu do kilku przykadw. Po pierwsze, Jabs i Lacan czsto powracali do idei, e to, co dostpne poznaniu
lub wiadomoci, uzalenione jest od pewnego nieujmowalnego gruntu,
pierwotnego uwarunkowania, ktre pozostawia lad w porzdku symbolicznym (u Jabsa ten lad to cimcum, u Lacana symboliczna kastracja).
La connaissance [] pour origine, a, de la non-connaissance dont elle est
issue, le non; ngation, galement, de lorigine (LP, s. 106), stwierdza
Jabs. Po drugie, u obu ta struktura jednoczenie umoliwia i uniemoliwia ujcie Caoci, poniewa: (1) jedynie lad wskazuje na Cao, lecz
(2) Cao nie daje si uj inaczej ni w przemieszczeniu, ktre wytwarza
lad. Jabs zauwaa: La connaissance ne serait, ainsi, quun trou dans un
trou (E, s. 127). Po trzecie, pojmowanie przez Jabsa statusu yda/pisarza
jako milczcej resztki odpowiada Lacanowskiemu pojciu podmiotu,
bdcego resztk wytworzon przez wpisanie w porzdek symboliczny.
Zbieno siga tu tak daleko, e Jabs wygasza bardzo lacanowsk tez:
Le Je nest pas le Moi. [] Ce qui vient, pour la premire fois, au monde
est, peut-tre, le Je. Ce qui, le premier, est marqu par cet vnement, est
le Moi (E, s. 52). Po czwarte, Jabsa i Lacana charakteryzuje podobny
materializm, powstajcy wskutek powizania Kantowskiej rzeczy samej
w sobie z materialnoci. Materia u Jabsa (na przykad kamienie, piasek
itd.) oraz Realne u Lacana opieraj si na tej samej strukturze. Wsplne obu
mylicielom rozumienie terminu rel, nie jako czego po prostu istniejcego, lecz jako niedostpnego obszaru, w ktrym zaamuje si porzdek
symboliczny i moliwo opisu, jest nie tylko dziedzictwem Kanta, lecz
take surrealistw, ktrzy uywali w ten sposb owego terminu. Warto
przy tym pamita, e zarwno Jabs, jak i Lacan byli w modoci bliscy
surrealistom.
557
redukcji, Jabs zaciera rnice, ktre oddzielay go od dalekich mu

filozofw nawet takich, ktrym wyranie si sprzeciwia (na przykad Heideggera).
To zjawisko rzuca wiato na koncepcj ydowskiej filozofii nowoczesnoci. Ot owa filozofia poddana jest negatywnej sile uproszczenia, ktra zaciera rnic midzy ni a nowoczesnym myleniem
innych nurtw. Jeli ten wniosek jest suszny, wwczas ydowska filozofia nowoczesnoci byaby fenomenem opartym na wewntrznej
aporii. Jej wewntrzny ruch prowadziby j do kracowego uproszczenia, w ktrej niknaby sama differentia specifica tej filozofii. Naturalnie
myl Jabsa jest tu przykadem skrajnym; chyba tylko Derridiaska
diffrance dorwnuje jej skal redukcji, cho i ona nie jest celem samym
w sobie, a swego rodzaju odpryskiem pracy dekonstrukcji. Nie mona
wic twierdzi, e kada posta ydowskiej filozofii nowoczesnoci
zmierza do kracowego uproszczenia, w ktrym przestaje si rni
od innych nowoczesnych form mylenia. Jednak taka puapka wydaje si strukturalnie wpisana w jej dyskurs. Ta teza pozwala wyjani,
dlaczego tak istotn rol w tej filozofii odgrywa konieczno jej staego odrniania si od innych nurtw, ktre s do niej pod wieloma
wzgldami podobne. Szczeglnie pouczajcy jest tutaj stosunek do
Heideggera, bdcego staym i czsto negatywnym punktem odniesienia dla Lvinasa i Derridy.
Mona wic stwierdzi, e ydowska filozofia nowoczesnoci rozpita jest midzy oddziaujc na ni nowoczesn struktur uproszczenia a koniecznoci odrniania si od innych nurtw myli, z ktrymi mogaby si spotka w ostatecznej redukcji. Ten fakt tumaczy
tendencj do cigego wyznaczania linii podziau midzy tym, co
greckie i ydowskie, pogaskie i monoteistyczne. Linia ta nie
przebiega wzdu realnej linii wpyww Aten i Jerozolimy, lecz zostaje
wytyczona w historycznym materiale przez dziaajc w aprioryczny
sposb rnic, ktra w n a j m n i e j s z y m s z c z e g l e u p atruje k luczowego odrnienia midzy czonami
t r a n s h i s t o r y c z n y c h o p o z y c j i. Co charakterystyczne dla
558
nowoczesnego mylenia, przedstawiana przez nie mapa wanoci poszczeglnych szczegw odbiega od tej, ktr pozostawi historyczny
kontekst. Najbardziej bahy rys potrafi urasta do rangi podstawowego
wyznacznika tego, co greckie bd ydowskie co wiadczy o tym,
e w martwym po nowoczesnym przeomie pozytywnym materiale
operuje zupenie inna sia, dca do samoodrnienia.
Niniejsza teza pozwala przej do trzeciego wtku Jabsowskiego
dziea, ktry wzbogaca koncepcj ydowskiej filozofii nowoczesnoci.
W rozdziale XI usiowaem pokaza, e mylenie poddane ruchowi
uproszczenia musi zatrzyma si przed ostateczn rnic i rzutowa
j w pozytywny materia, od ktrego wyszo. Proponuj nazwa tak
uyty materia w y m i a r e m w p i s u. Jak okazao si w tej ksice,
w wymiar wpisu stanowi niezbdny korelat nowoczesnej rnicy.
Jeli potraktowa myl Jabsa jako skrajne uwyranienie tego mechanizmu, wwczas da si powiedzie, e y d o w s k a f i l o z o f i a
n o w o c z e s n o c i j e s t n u r t e m, w k t r y m r u c h n e g at y w n o c i b i e r z e j u d a i z m z a s w j w y m i a r w p i s u.
Jabsowski judaizm jest zjawiskiem cile nowoczesnym, cho obleczonym w t r e ydowskiej tradycji. By moe na tej samej zasadzie
oparta jest caa ydowska filozofia nowoczesnoci. Judaizm peni w niej
rol ostatecznego stabilizatora oddziaujcej rnicy. Jak sdz, nieprzypadkowo w tej filozofii pojawiaj si take wtki materialistyczne oraz
odwoania do bada historycznych. Zarwno dana tu oto materia,
jak i obiektywnie istniejcy materia historyczny, peni tutaj funkcje
nie-filozofii, by powrci do tego Derridiaskiego wyraenia. Daj
pozr wiedzy niepoddanej ruchowi rnicy, poniewa s zewntrzne
wobec filozofii. Paradoksalnie wic o d c i c i e y d o w s k i e j f ilozof ii nowoczesnoci od dawnego judaizmu daje
jej ostateczne oparcie przed jej wasnym ruchem
n e g a t y w n o c i. Zawsze moe si ona odwoa do istniejcego
po prostu przeszego ydowskiego mylenia, maskujc jednoczenie
wasny sposb interpretowania, ktry na nie narzuca. W tej strategii
zawiesza ona filozoficzn refleksj i powouje si wprost na historycz559
ny materia, nie wnikajc, czy jego selekcja i teoretyzacja nie zostaa

naznaczona jej strukturami. Odwoanie do historykw, nie filozofw,
ucina tymczasem ruch rnicy i zapewnia wymiar wpisu. W tym sensie
gotowe historyczne opracowanie ma status materialnoci.
Nie jest skdind przypadkiem, e olbrzymi wpyw na ydowsk
filozofi nowoczesnoci zwaszcza w drugiej poowie dwudziestego
wieku wywar Gershom Scholem, uznajcy si za historyka, nie filozofa. Opracowa on rdowy materia, ktry do dzi jest punktem
wyjcia dla bada nad ydowskim mistycyzmem. Tymczasem Scholemowskie badania s w znacznym stopniu obcione jego wasnymi
preferencjami, zaoeniami i filozoficznymi tezami, co w ostatnich
dekadach zostao wielokrotnie wykazane midzy innymi przez Moshe
Idela9. A jednak wielu ydowskich filozofw nowoczesnoci od Benjamina, przez Derrid, a po samego Jabsa czerpao z dzie Scholema, nie baczc, e by moe w ydowskiej tradycji znajduj ju nie
j sam, a nowoczesne struktury. Niemniej jednak gest odwoania
do zewntrznego rda obiektywnego historyka zapewnia tej
filozofii wymiar wpisu. Status Scholemowskiego dziea w ydowskiej filozofii nowoczesnoci pokazuje, w jak wielkim stopniu jest ona
u swych rde uwikana w nowoczesny ruch organizowania przeszej
treci przez wspczesn struktur.
Wiele wskazuje na to, e dwudziestowieczne wkroczenie judaizmu do filozofii zachodniej jest nie tyle odkryciem marginalizowanej
dotd tradycji, lecz uyciem dostarczanego przez ni pozytywnego
materiau do gry nowoczesnej rnicy. Tradycja ydowska, ktra pojawia si w tych filozoficznych interpretacjach, jest gruntownie przepracowana oraz zorganizowana wok struktur nowoczesnej filozofii. Myl Edmonda Jabsa, zmierzajca do radykalnego uproszczenia,
wydaje si odsania te prawidowoci. Kierujc si bowiem w stron
ostatecznej rnicy, ulega redukcji do tego stopnia, e granica oddzielajca j od innych, pozornie odlegych form nowoczesnego myle9 Por. Moshe Idel, Old worlds, op. cit., s. 245247.
560
nia, staje si czysto formalna. Jabsowski ruch uproszczenia pokazuje

w ten sposb, e rnica fundujca ydowsk filozofi nowoczesnoci
moe by w istocie rzutowaniem nowoczesnej bazowej rnicy na historyczny materia. Jeli tak, to judaizm byby tutaj zaledwie przedmiotem nowoczesnej filozoficznej gry. Zapewniaby wymiar wpisu,
umoliwiajcy separowanie si jednego nurtu nowoczesnej filozofii
od innych. Natomiast jego tre ulegaaby cakowitej reinterpretacji, i to tak gbokiej, e dotychczasowe mylenie religijne stawaoby
si ledwie form dla radykalnie ateistycznej i apofatycznej struktury resztki10. Prawdziwie ydowskie kategorie obracayby si w ten
sposb w funkcje nowoczesnego mylenia. Monoteizm byby nazw
na relacj midzy cig rzeczywistoci a jej nieujmowaln granic; mesjanizm stawaby si funkcj nowoczesnego perspektywizmu;
cimcum opisywaoby pierwotn redukcj, w ktrej powstaje porzdek
symboliczny. ydowska filozofia nowoczesnoci rniaby si wic
od innych podobnych sobie strategii interpretacji przeszych tradycji na przykad Heglowsko-Lacanowsko-ikowskiego chrzecijastwa j e d y n i e d o b o r e m t r e c i, n a k t r r z u t u j e
b a z o w r n i c , a b y w y o d r b n i s i z o s t a t e c zn e g o u p r o s z c z e n i a.
10 Ta prawidowo wyjania problem, ktry postawi Elliot R. Wolfson.
W swej pracy Language, Eros, Being. Kabbalistic Hermeneutics and Poetic
Imagination postanowi on wykorzysta idee dziewitnasto- i dwudziestowiecznych filozofw do interpretacji Kabay, zauwaajc przy tym, e
s one zaskakujco zbiene z myleniem kabalistw. Jako powd takiego
stanu rzeczy Wolfson wskazywa acuch wpyww Kabay w zachodniej
filozofii, cigncy si od Jacoba Bhmego, przez Schellinga i Hegla, a
po Heideggera. Zob. Elliot R. Wolfson, Language, Eros, Being. Kabbalistic
Hermeneutics and Poetic Imagination, New York 2005, s. xv. Tych wpyww
nie mona naturalnie pomija, ale nie daj one wyjanienia problemu;
mona bowiem zapyta, dlaczego te wanie inspiracje znalazy tak mocny oddwik? Koncepcja ydowskiej filozofii nowoczesnoci wyjania to
powinowactwo na o wiele gbszym poziomie ni prosty wpyw.
561
Wyciganie wnioskw o ydowskiej filozofii nowoczesnoci

z przykadu dziea Jabsa jest obarczone ryzykiem. Jego mylenie
zmierza do radykalnego uproszczenia, a w lad za tym i moje konkluzje musz by nim naznaczone. Nie wiadomo, czy ta redukcja ukazuje
rzeczywicie istniejc w ydowskiej filozofii nowoczesnoci struktur, czy te sama j do niej wprowadza, upozorowujc odkrycie. Jedno
nie ulega wtpliwoci: mwic o ydowskiej filozofii nowoczesnoci,
samemu jest si zwizanym przez double bind, ktry si jej przypisao.
Na koniec naley jednak zastrzec, e stopie, w jakim tak zbudowana koncepcja ydowskiej filozofii nowoczesnoci stosuje si do
konkretnych mylicieli, musi by przedmiotem odrbnych studiw.
Trudno tutaj formuowa oglne wnioski, poniewa autorzy i autorki
reinterpretujcy judaizm na potrzeby filozofii (czy szerzej: humanistyki) zbyt rni si od siebie. Z jednej strony mamy do czynienia
z typowymi przedstawicielami ydowskiej filozofii nowoczesnoci,
uksztatowanymi przede wszystkim przez myl zachodni, a judaizm znajcymi z drugiej rki na przykad Benjamin, Bloch, Kafka,
Derrida. Na drugim biegunie kontinuum znajduj si myliciele, ktrzy wykonywali ruch w przeciwn stron, zmierzajc od religijnego
zaangaowania w judaizm do prb wzbogacenia zachodniej filozofii
jego ideami. Chodzi tu m.in. o Josepha Soloveitchika, Yeshayahu Leibowitza, Abrahama Joshu Heschela. Odmienno ich wizji judaizmu od pierwszej grupy filozofw a zwaszcza rezerwa wobec radykalnego mesjanizmu wyranie pokazuje, o ile bardziej ydowska
filozofia nowoczesnoci jest nowoczesna ni ydowska. Ich koncepcje zdaj si stanowi l a d judaizmu sprzed czasw, gdy zosta
on bezpowrotnie wyprowadzony na pustyni nowoczesnoci judaizmu, ktry nie dozna jeszcze, jak u Jabsa, kracowego zuboenia.
Ostatni wtek, ktry Jabsowskie pisma wnosz do ydowskiej
filozofii nowoczesnoci, to etyczny wymiar ruchu uproszczenia. Jeli
istotnie na nowoczesne mylenie czai si puapka wytrawiajcego je
denia do odsonicia czystej rnicy, to imperatywem pozostajcym z filozoficznej Jerozolimy po Jerozolimie powinno by nadanie
562
temu deniu etycznej zapory. Przypadek Heideggera dowodzi, jak

atwo powici etyk w ruchu oczyszczenia. Czy wic ostatecznym
dziedzictwem ydowskiej tradycji, ktre stawia si jako wymiar wpisu, nie powinna by etyczna ocena skutkw uproszczenia? Mesjask rwno i sprawiedliwo dzieli od Gelassenheit niewielka granica,
ktr filozofia ydowska moe i powinna utrzyma jako wyraz swej
odrbnoci. Ta rnica, ostajca si jako tre w miejscu, gdzie strukturalna rnica skoczya sw prac, pozwala obrci uproszczenie
na stron etyki przeciwko skrajnej przemocy, n a r z e c z s p r aw i e d l i w o c i.
Prno jest szuka kresw nieskoczonemu, ale pozycja nieskoczonego zaley od nas.
bibliografia
i. teksty edmonda jabsa

I A. Poezje
Lattente [A], Europe, no. 954, Octobre 2008.
Je btis ma demeure. Pomes 19431957 [JBMD], Gallimard, Paris 1959.
Le Seuil Le Sable. Posies compltes 19431988 [LSLS], Gallimard, Paris 1990.
I B. Cykle ksigi
Le Livre des Questions
Ksiga pyta (w przekadzie Adama Wodnickiego)
Le Livre des Questions [LQ I], Gallimard, Paris 1963 Ksiga pyta, Austeria, Krakw 2004.
Le Livre de Yukel [LQ II], Gallimard, Paris 1963 Ksiga Jukiela, Austeria, Krakw 2004.
Le retour au Livre [LQ III], Gallimard, Paris 1963 Powrt do Ksigi,
Austeria, Krakw 2005.
Yal [LQ IV], Gallimard, Paris 1967 Jael, Austeria, Krakw 2006.
Elya [LQ V], Gallimard, Paris 1963 Elja, Austeria, Krakw 2006.
Aely [LQ VI], Gallimard, Paris 1972 Aeli, Austeria, Krakw 2006.
567
(El, ou le dernier livre) [LQ VII], Gallimard, Paris 1973 El, albo ostatnia ksiga, Austeria, Krakw 2007.
Le Livre des Ressemblances
Le Livre des Ressemblances [LR I], Gallimard, Paris 1976.
Le Soupon Le Dsert [LR II], Gallimard, Paris 1978.
Lineffaable Linaperu [LR III], Gallimard, Paris 1980.
Le Livre des Limites
Le petit livre de la subversion hors du soupon [PLS], Gallimard, Paris 1982.
Le Livre du Dialogue [LD], Gallimard, Paris 1984.
Le Parcours [P], Gallimard, Paris 1985.
Le Livre du Partage [LP], Gallimard, Paris 1987.
W roku 2010 powyszy cykl ukaza si w wydawnictwie Austeria w przekadzie Adama Wodnickiego jako Ksiga Granic; obejmuje on nastpujce tomy:
Maa ksiga dywersji poza podejrzeniem
Ksiga dialogu
Przebieg
Ksiga podziau
Ksigi poza cyklami:
a suit son cours [CSC], Fata Morgana, Montpellier 1982.
Dans la double dpendance du dit [DDD], Fata Morgana, Montpellier 1984.
Le Livre des Marges [LM], Hachette, Paris 1987.
Un tranger avec, sous le bras, un livre de petit format [E], Gallimard, Paris 1989.
Le Livre de lHospitalit [LH], Gallimard, Paris 1991.
568
Bibliografia
I C. Artykuy
cette limite insouponne [CLI], Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond
Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Enlarging the Horizon of the Word [EHW], tr. by Rosemarie Waldrop, [w:]
Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1985.
Linconditionnel (Maurice Blanchot) [I], Le nouveau commerce, no. 2728,
printemps 1978.
Le plus haut dfi [PHD], Change, no. 22, fvrier 1975.
La rponse esquive [RE], Change, no. 22, fvrier 1975.
Quest-ce quun livre sacr? [QQLS], [w:] LInterdit de la reprsentation. Colloque
de Montpellier 1981, ed. A. et J.-J. Rassial, Seuil, Paris 1984.
The Question of Displacement into the Lawfullness of the Book [QDLB], tr. by Rosemarie Waldrop, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs,
University of Nebraska Press, Lincoln and London 1985.
There is such a thing as Jewish writing [JW], tr. by Rosemarie Waldrop, [w:]
Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska
Press, Lincoln and London 1985.
I D. Rozmowy
Auster Paul, Interview with Edmond Jabs [IEJ], [w:] Eric Gould (ed.), The
Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and
London 1985.
Dialogue avec Edmond Jabs [DEJ], [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws
(red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ
Vallon, Seyssel 1989.
Du dsert au livre. Entretiens avec Marcel Cohen [DL], Belfond, Paris 1991.
Saint Cheron Philippe de, Entretien avec Edmond Jabs [EEJ], La Nouvelle
Revue Franaise, no. 464, septembre 1991.
569
Taylor Benjamin, The Question of Jewishness and The Question of Writing: An

Exchange with Edmond Jabs [Q JQW], The Threepenny Review, no.21,
Spring 1985.
ii. teksty o edmondzie jabsie

Alcalay Ammiel, Desert Solitaire: On Edmond Jabs, [w:] Memories of our future:
selected essays 19821999, City Lights Books, San Francisco 1999.
Altizer Thomas J. J., The Apocalyptic Identity of the Jew, Journal of the American Academy of Religion, vol. 45, no. 3, September 1977.
Amir Eshel, Cosmopolitanism and Searching for the Sacred Space in Jewish Literature, Jewish Social Studies, vol. 9, no.3, Spring/Summer 2003.
Anidjar Gil, Literary History and Hebrew Modernity, Comparative Literature
Studies, vol. 42, no. 2, 2005.
Auclair Georges, Convergences ?, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond
Auclair Georges, Dchanger, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.),
crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon,
Seyssel 1989.
Barsacq Stphane, Dans la double dpendance du nom, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Baumgarten Jean, Trois contes de Rabbi Nahman de Bratslaw, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Bavar Evgen, Mots pour Jabs, Change, no. 22, fvrier 1975.
Benedetti Riccardo de, Dans lincondition de lcriture: Jabs et Blanchot, [w:]
Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Benhamou Maurice, maintenant que quelquun vienne, Les Cahiers Obsidiane,
no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Bilen Max, Edmond Jabs: du dchirement lunit, [w:] Richard Stamelman,
Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de
Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
570
Bibliografia
Blanchot Maurice, Interruptions, tr. R. Waldrop, P. Auster, [w:] Eric Gould

(ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1985.
Blanchot Maurice, Ksiga pyta, [w:] Edmond Jabs, Ksiga Jukiela, prze.
A.Wodnicki, Austeria, Krakw 2004.
Bounoure Gabriel, Edmond Jabs. La demeure et le livre, Fata Morgana, Montpellier 1984.
Boyer Philippe, Point damure, SubStance, vol. 2, no. 56, Winter 1972
Spring 1973.
Boyle Peter, The Book of Questions Reading Edmond Jabs, [w:] Museum of space,
University of Queensland Press, St Lucia 2004.
Brandt Joan, Geopoetics. The Politics of Mimesis in Poststructuralist French Poetry
and Theory, Stanford University Press, Stanford CA 1997.
Brown Llewellyn, Le rythme et le chiffre: Le Livre des questions dEdmond
Jabs, Littrature, no. 103 (10.1996).
Brown Llewellyn, Les mtamorphoses du point: (El, ou le dernier livre) dEdmond Jabs, Littratures, no. 38, Toulouse 1998.
Cahen Didier, Edmond Jabs, ditions Pierre Belfond, Paris 1991.
Cahen Didier, En marge de la dlivrance, Les Cahiers Obsidiane, no.5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Cahen Didier, Jalons, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Cahen Didier,Le corps nomade, Change, no. 22, fvrier 1975.
Cahen Didier, Les rponses du livre, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws
Cahen Didier, Simplicit de Jabs. Entretien, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Caws Mary Ann, Edmond Jabs, Rodopi, Amsterdam 1988.
Caws Mary Ann, Edmond Jabs. Sill and Sand, Lesprit crateur vol. 32, no.2,
summer 1992.
Caws Mary Ann, Livre des Marges, Livre du Partage : rflexions sur deux
textes dEdmond Jabs, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.),
Seyssel 1989.
571
Caws Mary Ann, Signe et encadrement: Edmond Jabs ou Le Livre en Question(I), Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Chalier Agns, Le chant de labsence, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond
Chalier Agns, Le dsert jabsien et la notion de vide dans la philosophie classique
chinoise, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre
autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Chaouat Bruno, Forty Years of Suffering, Lesprit crateur, vol. 45, no. 3, Fall2005.
Cohen Josh, Desertions: Paul Auster, Edmond Jabs, and the Writing of Auschwitz,
The Journal of the Midwest Modern Language Association, vol. 33,
no.3/ vol. 34 no. 1, Autumn 2000 Winter 2001.
Cohen Josh, To Preserve the Question: Interrupting the Book, or Jabs [w:] Interrupting Auschwitz: Art, Religion, Philosophy, Continuum, London New
York 2005.
Cohen Marcel, A propos de Sara et de Yukel, [w:] Richard Stamelman, Mary
Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy,
Champ Vallon, Seyssel 1989.
Cohen Marcel, Anamnezy, [w:] Edmond Jabs, Aeli.
Cohen Marcel, Dix anamnses, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Cohen Marcel, Lorsquune uvre, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond
Dacan dith, Le corps et lcriture dans le Livre des Questions, Les Cahiers
Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Debrauwere-Miller Nathalie, La Conscience dun Cri dans la potique dEdmond Jabs, French Forum, vol. 30, no. 2, Spring 2005.
Debrauwere-Miller Nathalie, Tree of Consciousness: The Shekhinah in Edmond
Jabs Yal, Literature & Theology, vol. 17, no. 4, December 2003.
Del Nevo Matthew, Edmond Jabs and Kabbalism after God, Journal of the
American Academy of Religion, vol. 65, no. 2.
Del Nevo Matthew, Edmond Jabs and the Question of Death, [w:] Strange Fire.
Reading the Bible after the Holocaust, ed. by Tod Linafelt, New York University Press, New York 2000.
572
Bibliografia
Del Nevo Matthew, Edmond Jabs and the Question of the Book, Literature &
Theology, vol. 10, no. 4, December 1996.
Derrida Jacques, Edmond Jabs [w:] The Work of Mourning, trad. P.-A. Brault,
M. Naas, University of Chicago Press, Chicago 2003.
Derrida Jacques, Edmond Jabs i problem ksigi, [w:] Pismo i rnica, prze.
K.Kosiski, KR, Warszawa 2004.
Derrida Jacques, Elipsa, [w:] Pismo i rnica.
Duncan Robert, The Delirium of Meaning, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the
Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London
1985.
Duportail Guy-Flix, Le degr 451 de lcriture, Les Cahiers Obsidiane, no.5
Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Erbertz Carola, Zur Poetik des Buches bei Edmond Jabs: exiliertes Schreiben im
Zeichen von Auschwitz, Gunter Narr Verlag, Tbingen 2000.
Fernandez-Zola Adolfo, Ecriture en-temps et dialogue dans le livre, selon Edmond
Jabs, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour
dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Fernandez-Zola Adolfo, Edmond Jabs et les structures clates, Change, no.22,
fvrier 1975.
Fernandez-Zola Adolfo, Le Livre, recherche autre dEdmond Jabs, Jean-Michel
Place Editeur, Paris 1978.
Fernandez-Zola Adolfo, Le neutre en devenir chez Edmond Jabs, Les Cahiers
Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Folin Alberto, La figure du silence dans limaginaire moderne: Leopardi et Jabs,
[w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour
Franke William, Edmond Jabs, or the Endless Self-Emptying of Language in the
Name of God, Literature & Theology, vol. 22, no. 1, March 2008.
Franke William, The Singular and the Other at the Limits of Language in the
Apophatic Poetics of Edmond Jabs and Paul Celan, New Literary History,
vol. 36, no. 4, Autumn 2005.
Frmon Jean, Ainsi toujours dsignant ce qui manque, Les Cahiers Obsidiane,
573
Gardaz Elizabeth, Rhtorique et figures du silence dans luvre de Jabs, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond
Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Gould Eric, Godtalk, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs,
Gould Eric, Introduction, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond
Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1985.
Goujat Olivier, a suit son cours dencre, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Gubar Susan, The Long and the Short of the Holocaust Verse, New Literary History, vol. 35, no. 3, Summer 2004.
Guglielmi Joseph, Edmond Jabs et la question du livre, SubStance, vol. 2,
no.5/6, Winter 1972Spring 1973.
Guglielmi Joseph, Edmond Jabs ou la fascination du dsert, Critique, no. 296,
janvier 1972.
Guglielmi Joseph, Journal de lecture dEdmond Jabs, [w:] Richard Stamelman,
Guglielmi Joseph, La ressemblance impossible: Edmond Jabs, Les diteurs franais runis, Paris 1978.
Guglielmi Joseph, Le dernier tat des questions, Change, no. 22, fvrier
1975.
Gunnars Kristjana, Stranger at the Door. Writers and the Act of Writing, Wilfried
Laurier University Press, Ontario 2004.
Handelman Susan, Torments of an Ancient Word: Edmond Jabs and the Rabbinic Tradition, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs,
Harris Paul, Nothing: A Users Manual, SubStance, vol. 35, no. 2, 2006.
Hawkins Beth, Reluctant theologians: Franz Kafka, Paul Celan, Edmond Jabs,
Fordham University Press, New York 2003.
Israel-Pelletier Aime, Edmond Jabs, Jacques Hassoun, and Melancholy: The Second Exodus in the Shadow of the Holocaust, MLN, vol. 123, no. 4, September 2008 (French issue).
574
Bibliografia
Jabs-Cresson Viviane, A lcoute du livre, [w:] Richard Stamelman, Mary

Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Janin Pierre-Philippe, Un sang dencre, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Jasper David, The Sacred Desert: Religion, Literature, Art, and Culture, Wiley-Blackwell, Oxford 2004.
Kania Ireneusz, Jabs, czyli o skadaniu rozsypanego Tekstu, [w:] Edmond Jabs,
Powrt do Ksigi.
Kaplan Brett Ashley, Pleasure, Memory, and Time Suspension in Holocaust Literature: Celan and Delbo, Comparative Literature Studies, vol. 38, no.4,
2001.
Kaplan Edward, Edmond Jabs: un prophtisme sans Dieu, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Kaplan Edward A., The Problematic Humanism of Edmond Jabs, [w:] Eric
Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska
Kinczewski Kathryn, Reading Disfigured [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the
Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London1985.
Kluback William, Edmond Jabs, The Poetry of the Nomad, Peter Lang Publishing, New York 1998.
Kronick Joseph G., Edmond Jabs and the Poetry of the Jewish Unhappy Consciousness, MLN, vol. 106, no. 5, December 1991.
Kronick Joseph G., Philosophy as Autobiography: The Confessions of Jacques Derrida, MLN, vol. 115, no. 5, December 2000.
Laifer Miryam, Edmond Jabs. Un judasme aprs Dieu, Peter Lang, New York,
Berne & Frankfurt am Main 1986.
Lang Berel, Writing-the-Holocaust: Jabs and the Measure of History, [w:] Eric
Gould (ed.), The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska
575
Laruelle Franois, Le point sur lUn, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws
Laruelle Franois, Projet dune philosophie du livre, Les Cahiers Obsidiane,
Lazer Hank, Is There a Distinctive Jewish Poetics? Several? Many? Is There Any
Question?, Shofar: An Interdisciplinary Journal of Jewish Studies, vol.27,
no. 3, Spring 2009.
Lvy Sydney, The Question of Absence, [w:] Eric Gould (ed.), The Sin of the Book:
Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1985.
Listoe Daniel B., Seeing Nothing: Allegory and the Holocausts Absent Dead, SubStance, vol. 35, no. 2 (110), 2006.
Major Ren, Jabs et lcriture du nom propre, [w:] Richard Stamelman, Mary
Malaprade Anne, La voix secrte, Europe, no. 954, Octobre 2008.
Meitinger Serge, Mallarm et Jabs devant le livre: Analyse dune divergence
culturelle, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le
livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Mendelson David, La science, lexil et les sources du dsert, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Missac Pierre, Eloge de la citation ou de la citation conue comme instrument de
critique: une tude issue des ides de Walter Benjamin et appuye sur des textes
dEdmond Jabs, Change, no. 22, fvrier 1975.
Missac Pierre, Marge pour deux regards, Les Cahiers Obsidiane, no.5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Mole Gary D., Lvinas, Blanchot, Jabs: figures of estrangement, University Press
of Florida, Gainesville 1997.
Moss Stphane, Edmond Jabs: dun passage lautre, [w:] Richard Stamelman,
576
Bibliografia
Motte Warren F., Hospitable Poetry, lesprit crateur, vol. 49, no. 2, summer 2009.
Motte Warren F., Jr., Jabss Words, Symposium, vol. XLI, no. 2, summer 1987.
Motte Warren F., Jr., Questioning Edmond Jabs, University of Nebraska Press,
Lincoln & London 1990.
Motte Warren, Rcit/crit, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.),
Seyssel 1989.
Nahon Claude, La question de lorigine et luvre dEdmond Jabs, [w:] La Question de lOrigine, Zditions, Nice 1987.
Patterson David, Through the Eyes of Those Who Were There, Holocaust and
Genocide Studies, vol. 18, no. 2, Fall 2004.
Petitdommage Guy, Edmond Jabs ou le devenir-criture, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Pfeiffer Jean, Le dialogue dEdmond Jabs, Les Cahiers Obsidiane, no.5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Pinhas-Delpeuch Rosy, Dans la double dpendence du dsert, [w:] Richard
Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs.
Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Raczymow Henri, Qui est Edmond Jabs?, Les Cahiers Obsidiane, no.5
Rebellato-Ribondi Chiara, Rien ne se cre, rien ne se perd, Les Cahiers Obsidiane, no. 5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
Rolland Jacques, Hors du jeu, au plus fort de lenjeu, Les Cahiers Obsidiane,
Schaffer Carl, Chaos and Void: Presencing Absence in Edmond Jabss The Book
Of Questions and Juan Rulfos Pedro Paramo, History of European Ideas, vol. 20, nr 46, 1995.
Scharfman Ronnie, Mort-n: itinraire dun vocable, [w:] Richard Stamelman,
Scharfman Ronnie, Welcoming the Stranger: Edmond Jabs Le Livre de lhospitalit [w:] Antoine Rgis (ed.), Carrefour des cultures, Gunter Narr Verlag,
Tbingen 1993.
577
Schneider Ulrike, Der poetische Aphorismus bei Edmond Jabs, Henri Michaux
und Ren Char: zu Grundfragen einer Poetik, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1998.
Shillony Helena, Edmond Jabs: une rhtorique de la subversion, Lettres Modernes, Paris 1991.
Shillony Helena, Edmond Jabs: une rhtorique de la subversion et de lharmonie
Romance Notes, vol. XXVI, 1 (1985).
Shillony Helena, Mtaphores de la ngation, [w:] Richard Stamelman, Mary
Silverman Maxim, Facing postmodernity: contemporary French thought on culture
and society, Routledge, London & New York 1999.
Stamelman Richard, La parole partage dans la nuit de ltre, [w:] Richard
Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs.
Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Stamelman Richard, Le dialogue de labsence, [w:] Richard Stamelman, Mary
Stamelman Richard, Nomadic Writing: The Poetics of Exile, [w:] Eric Gould (ed.),
The Sin of the Book: Edmond Jabs, University of Nebraska Press, Lincoln
and London 1985.
Stamelman Richard, The Strangeness of the Other and the Otherness of the Stranger: Edmond Jabs, Yale French Studies, no. 82, vol. 1 (1993).
Stoddard Roger Eliot, Edmond Jabs in Bibliography. Du blanc des mots et du
noir des signes A Record of the Printed Books, Lettres modernes minard,
Paris et Caen 2001.
Strauss Walter A., Le Livre des questions de Jabs et la question du livre, [w:]
Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Sussman Henry, Pulsations of Respect, or Winged Impossibility Literature with
Deconstruction, diacritics, vol. 38, no. 12, Spring-Summer 2008.
Tboul Jean-Pierre, La coupure de la trace, Les Cahiers Obsidiane, no.5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
578
Bibliografia
Trivouss-Hak Hlne, Dsirer lire la mise en acte de lcrit, [w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour dEdmond Jabs. Colloque
de Cerisy, Champ Vallon, Seyssel 1989.
Valavanidis-Wybrands Harita, Passer outre, Les Cahiers Obsidiane, no.5
Valente Jos Angel, Edmond Jabs: la mmoire du feu, [w:] Richard Stamelman,
Waldrop Rosemarie, Edmond Jabs and the Impossible Circle, SubStance, vol.2,
no. 5/6, Winter 1972Spring 1973.
Waldrop Rosemarie, Lavish absence. Recalling and rereading Edmond Jabs, Wesleyan University Press, Middletown CT 2002.
Waldrop Rosemarie, Miroirs et paradoxes, Change, no. 22, fvrier 1975.
Wall-Romana Christophe, Dure posie gnrale, LEsprit Crateur, vol. 49,
no. 2, Summer 2009.
Walter Guy,La spiritualit du silence aprs la Choah dans Le Livre des questions,
[w:] Richard Stamelman, Mary Ann Caws (red.), crire le livre autour
Wellhoff Jean-Pierre, Une stratgie de la distraction, Les Cahiers Obsidiane,
Wybrands Francis, La rumeur, le dsastre, Les Cahiers Obsidiane, no.5 Edmond Jabs, Capitales/Obsidiane, Paris 1982.
iii. pozostae teksty

Agamben Giorgio, Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i wiadek (Homo Sacer III),
prze. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2008.
Agamben Giorgio, Homo sacer, prze. M. Salwa, Prszyski i S-ka, Warszawa 2008.
Amry Jean, Poza win i kar, prze. R. Turczyn, homini, Krakw 2007.
579
Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnoci za, prze. A.Szostkiewicz, Znak, Krakw 1987.
Arystoteles, Metafizyka, prze. K. Leniak, PWN, Warszawa 1983.
Atlan Henri, Niveaux de signification et athisme de lcriture, [w:] La Bible au
prsent, Gallimard, Paris 1982.
Bataille Georges, Le bas matrialisme et la gnose, [w:] uvres compltes, Gallimard, Paris 1970, t. I, s. 220226.
Bauman Zygmunt, Nowoczesno i Zagada, prze. T. Kunz, Wydawnictwo
Literackie, Krakw 2009.
Baumgarten Jean, Mystique et messianisme chez Rabbi Nachman de Bratslav,
Critique 728729, Paris, III 2008.
Bellet Roger, Stphane Mallarm. Lencre et le ciel, Champ Villon, Seyssel 1987.
Bencheikh Jamel Eddine, Potique arabe, Gallimard, Paris 1989.
Benjamin Walter, Anio historii, red. H. Orowski, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1996.
Berlin Isaiah, Mag pnocy. J.G.Hamann i rda nowoytnego irracjonalizmu,
prze. M. Pietrzak-Merta, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000.
Bielik-Robson Agata, Erros. Mesjaski witalizm i filozofia, Universitas, Krakw 2012.
Bielik-Robson Agata, Na pustyni. Kryptoteologie pnej nowoczesnoci, Universitas, Krakw 2008.
Blanchot Maurice, Faux pas, Gallimard, Paris 1975.
Blanchot Maurice, Lcriture du dsastre, Gallimard, Paris 1980.
Blanchot Maurice, LEntretien infini, Gallimard, Paris 1969.
Blanchot Maurice, LEspace littraire, Gallimard, Paris 1955.
Blanchot Maurice, La communaut inavouable, Les ditions de Minuit, Paris 1983.
Blanchot Maurice, La part du feu, Gallimard, Paris 1980.
Blanchot Maurice, Le dernier parler, Fata Morgana, Montpellier 1984.
Blanchot Maurice, Le pas au-del, Gallimard, Paris 1973.
Blanchot Maurice, Wok Kafki, prze. K. Kocjan, KR, Warszawa 1996.
Bloom Harold, A Map of Misreading, Oxford University Press, New York 1975.
Bloom Harold, Kabbalah and Criticism. A Continuum Book, The Seabury Press,
New York 1975.
580
Bibliografia
Bloom Harold, Paul Auster, Chelsea House Publishers, Broomall PA 2004.

Boyer Philippe, Le point de la question, Change, no. 22, fvrier 1975.
Celan Paul, Utwory wybrane, red. R. Krynicki, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1998.
Cohen Abraham, Talmud. Syntetyczny wykad na temat Talmudu i nauk rabinw dotyczcych religii, etyki i prawodawstwa, prze. R.Gromacka, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2002.
Derrida Jacques, De la grammatologie, ditions de Minuit, Paris 1967.
Derrida Jacques, Dun ton apocalyptique adopt nagure en philosophie, Galile,
Paris 1983.
Derrida Jacques, Khra, Galile, Paris 1993.
Derrida Jacques, Marginesy filozofii, prze. A. Dziadek, J. Margaski, P. Pieniek, KR, Warszawa 2002.
Derrida Jacques, Parages, Galile, Paris 2003.
Derrida Jacques, Pismo i rnica, prze. K. Kosiski, KR, Warszawa 2004.
Derrida Jacques, Positions. Entretiens avec Henri Ronse, Julia Kristeva, Jean-Louis Houdebine, Guy Scarpetta, ditions de Minuit, Paris 1972.
Derrida Jacques, Szibbolet dla Paula Celana, prze. A. Dziadek, FA-Art, Bytom 2000.
Dra Raphal, La pense juive et linterrogation divine. Exgse et pistmologie,
PUF, Paris 1996.
Elior Rachel, Mistyczne rda chasydyzmu, prze. M. Tomal, Austeria, Krakw Budapeszt 2009.
Eliraz Izrael, Dans le plein champ de la langue, [w:] Europe N 902903, Paris 2004, s. 298307.
Fackenheim Emil L., To Mend the World. Foundations of Post-Holocaust Jewish
Thought, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 1994.
Felstiner John, Paul Celan. Poeta, ocalony, yd, prze. Maciej Tomal i Magorzata Tomal, Austeria, Krakw Budapeszt 2010.
Fichte Johann Gottlieb, Teoria wiedzy, prze. M. Siemek, PWN, Warszawa 1996.
Fine Lawrence, Physician of the Soul, Dealer of the Cosmos. Isaac Luria and His
Kabbalistic Fellowship, Stanford University Press, Stanford, CA 2003.
Foucault Michel, Dits et crits I. 19541975, Quarto Gallimard, Paris 2001.
581
Foucault Michel, Sowa i rzeczy, prze. T. Komendant, sowo/obraz terytoria,

Gdask 2006.
Frank Daniel H., Leaman Oliver (red.), Historia filozofii ydowskiej, prze.
P.Sajdek, WAM, Krakw 2009.
Freud Sigmund, aoba i melancholia, [w:] Psychologia niewiadomoci, prze.
R.Reszke, KR, Warszawa 2009.
Gadamer Hans-Georg, Czy poeci umilkn?, prze. M. ukasiewicz, homini,
Bydgoszcz 1998.
Gasch Rodolphe, Le tain de miroir. Derrida et la philosophie de la rflexion,
tr. Marc-Froment Maurice, Galile, Paris 1995.
Gasch Rodolphe, Of Minimal Things. Studies on the Notion of Relation, Stanford University Press, Stanford CA 1999.
Gross Benjamin, Laventure du langage. Lalliance de la parole dans la pense juive,
Albin Michel, Paris 2003.
Grzinger Karl Erich, Kafka a Kabaa, prze. J. Gntner, Austeria, Krakw
2006.
Habermas Jrgen, Filozoficzny dyskurs nowoczesnoci, prze. M. ukasiewicz,
Universitas, Krakw 2007.
Habermas Jrgen, Teoria dziaania komunikacyjnego, prze. A.M. Kaniowski,
PWN, Warszawa 2002.
Hayoun Maurice-Ruben, Petite histoire de la philosophie juive, ditions Ellipses, Paris 2008.
Handelman Susan A., The Slayers of Moses. The Emergence of Rabbinic Interpretation in Modern Literary Theory, State University of New York Press,
Albany 1982.
Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Encyklopedia nauk filozoficznych, prze.
.F.Nowicki, PWN, Warszawa 1990.
Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Fenomenologia ducha, prze. .F.Nowicki,
Aletheia, Warszawa 2002.
Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Nauka logiki, prze. A. Landman, PWN,
Warszawa 19678.
Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Wykady z filozofii religii, prze. .F.Nowicki,
PWN, Warszawa 2007.
582
Bibliografia
Heidegger Martin, Bycie i czas, prze. B. Baran, PWN, Warszawa 2005.

Heidegger Martin, Kant a problem metafizyki, prze. B. Baran, PWN, Warszawa 1989.
Heidegger Martin, Przyczynki do filozofii (z wydarzania), prze. B. Baran,
J.Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996.
Heidegger Martin, Pytanie o rzecz. Przyczynek do Kantowskiej nauki o zasadach
transcendetnalnych, prze. J. Mizera, KR, Warszawa 2001.
Heidegger Martin, Wyzwolenie, prze. J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski,
Krakw 2001.
Hesitant Fire. Selected Prose of Max Jacob, tr. and ed. by Moishe Black and Maria
Green, University of Nebraska Press, Lincoln and London 1991.
Hume David, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. D. Misztal i T. Sieczkowski, Zielona Sowa, Krakw 2004.
Hume David, Traktat o naturze ludzkiej, prze. C. Znamierowski, Aletheia,
Warszawa 2005.
Idel Moshe, Absorbing Perfections. Kabbalah and Interpretation, Yale University
Press, New Haven and London 2002.
Idel Mosze, Kabaa. Nowe perspektywy, prze. M. Krawczyk, NOMOS,
Krakw 2006.
Idel Moshe, Old Worlds, New Mirrors. On Jewish Mysticism and Twentieth-Century Thought, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2000.
Jonas Hans, Idea Boga po Auschwitz, prze. G. Sowiski, Znak, Krakw 2003.
Kafka Franz, Aforyzmy z Zrau, prze. A. Szlosarek, EMG, Krakw 2007.
Kafka Franz, Proces, prze. B. Schulz, PIW, Warszawa 1974.
Kant Immanuel, Krytyka czystego rozumu, prze. R. Ingarden, PWN, Warszawa 1957.
Kant Immanuel, Krytyka praktycznego rozumu, prze. B. Bornstein, Antyk,
Kty 2002.
Kant Immanuel, Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, PWN, Warszawa 1986.
Kant Immanuel, Religia w obrbie samego rozumu, prze. A. Bobko, homini,
Krakw 2007.
583
Kofman Sarah, Nietzsche et la mtaphore, Payot, Paris 1972.

Kojve Alexandre, Wstp do wykadw o Heglu, prze. .F.Nowicki, Aletheia,
Warszawa 1999.
Kristeva Julia, La rvolution du langage potique, Seuil, Paris 1974.
Lacan Jacques, Le Sminaire. Livre X: Langoisse, Seuil, Paris 2004.
Lacan Jacques, Le Sminaire. Livre XX: Encore, Seuil, Paris 1975.
Lacan Jacques, Le Sminaire. Livre XXIII: Le Sinthome, Seuil, Paris 2005.
Lvinas Emmanuel, Exercices sur la Folie du jour. Approche de Blanchot,
Change, no. 22, II 1975.
Lvinas Emmanuel, Lau-del du verset. Lectures et discours talmudiques, Les
ditions du Minuit, Paris 1982.
Lvinas Emmanuel, Trudna wolno. Eseje o judaizmie, prze. A. Kury,
ATEXT, Gdynia 1991.
Lipszyc Adam, Sprawiedliwo na kocu jzyka. Czytanie Waltera Benjamina,
Universitas, Krakw 2012.
Lipszyc Adam, lad judaizmu w filozofii XX wieku, Fundacja im. Mojesza
Schorra, Warszawa 2009.
Mallarm Stphane, uvres compltes, Gallimard, Paris 1945.
Markowski Micha Pawe, Nietzsche. Filozofia interpretacji, Universitas, Krakw 2001.
Milchman Alan, Rosenberg Alan, Eksperymenty w myleniu o Holocaucie. Auschwitz, nowoczesno i filozofia, prze. L. Krowicki i J.Szacki, Scholar,
Warszawa 2003.
Morgan Michael L., Gordon Peter Eli (ed.), The Cambridge Companion to
Modern Jewish Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge 2007.
Moss Stphane, Lange de lhistoire. Rosenzweig, Benjamin, Scholem, Seuil, Paris 1992.
Nancy Jean-Luc, La communaut dsuvre, Christian Bourgois diteur, Paris 1999.
Neher Andr, Lexil de la parole. Du silence biblique au silence dAuschwitz, Seuil,
Paris 1970.
Nehamas Alexandre, Nietzsche. La vie comme littrature, trad. par V.Bghein,
Presses Universitaires de France, Paris 1994.
584
Bibliografia
Newton Adam Zachary, Versions of Ethics; Or, The SARL of Criticism: Sonority, Arrogation, Letting-Be, American Literary History, vol. 13, no. 3,
Fall 2001.
Nietzsche Friedrich, Antychryst, prze. L. Staff, Zielona Sowa, Krakw 2004.
Nietzsche Friedrich, Ecce homo, prze. L. Staff, Zielona Sowa, Krakw 2003.
Nietzsche Friedrich, Jutrzenka, prze. L.M.Kalinowski, Zielona Sowa, Krakw 2006.
Nietzsche Friedrich, Listy, prze. B. Baran, Aletheia, Warszawa 2007.
Nietzsche Friedrich, Niewczesne rozwaania, prze. L. Staff, Zielona Sowa,
Krakw 2003.
Nietzsche Friedrich, Pisma pozostae 18621875, prze. B. Baran, inter esse,
Krakw 1994.
Nietzsche Friedrich, Pisma pozostae 18761889, prze. B. Baran, inter esse,
Krakw 1994.
Nietzsche Friedrich, Poza dobrem i zem, prze. P. Pieniek, Zielona Sowa,
Krakw 2005.
Nietzsche Friedrich, Tako rzecze Zaratustra, prze. W. Berent, Zysk i S-ka,
Pozna 2000.
Nietzsche Friedrich, Wiedza radosna, prze. L. Staff, Zielona Sowa, Krakw 2003.
Nietzsche Friedrich, Wola mocy, prze. S. Frycz i K. Drzewiecki, Zielona Sowa,
Krakw 2003.
Nietzsche Friedrich, Z genealogii moralnoci, prze. L. Staff, Zielona Sowa,
Krakw 2003.
Nietzsche Friedrich, Zmierzch boyszcz, prze. P. Pieniek, Zielona Sowa,
Krakw 2004.
Nordholt Annelies, Lexprience de lcriture dans luvre de Maurice Blanchot,
Centrale Drukkerij Universiteit van Amsterdam, Amsterdam 1993.
Ouaknin Marc-Alain, Concerto pour quatre consonnes sans voyelles. Au-del du
principe didentit, Payot, Paris 2003.
Ouaknin Marc-Alain, Le Livre Brl. Lire le Talmud, Lieu Commun, Paris
1986.
Ouaknin Marc-Alain, Tsimtsoum, Albin Michel, Paris 1992.
Patai Raphael, The Messiah Texts, Avon Books, New York 1979.
Pieniek Pawe, Suwerenno a nowoczesno. Z dziejw poststrukturalistycznej

recepcji myli Nietzschego, Wyd. U, d 2006.
Quinzio Sergio, Hebrajskie korzenie nowoytnoci, prze. M. Bielawski, homini, Krakw 2005.
Roditi Edouard, Paul Celan and the Cult of Personality, World Literature Today, vol. 66, no. 1, Winter 1992.
Rosenzweig Franz, Gwiazda zbawienia, prze. T. Gadacz, Znak, Krakw 1998.
Roudinesco Elisabeth, Retour sur la question juive, Albin Michel, Paris 2009.
Schelling Friedrich Wilhelm Joseph, Filozoficzne badania nad istot ludzkiej
wolnoci i sprawami z tym zwizanymi, prze. B. Baran, inter esse, Krakw 2003.
Scholem Gershom, La Kabbale, Gallimard, Paris 2011.
Scholem Gershom, Le Nom et les symboles de Dieu dans la mystique juive, trad.
M.R.Hayoun, G. Vajda, Les ditions du Cerf, Paris 1983.
Scholem Gershom, Kabaa i jej symbolika, prze. R. Wojnakowski, Znak, Krakw 1996.
Scholem Gershom, The Messianic Idea in Judaism, Schocken Books, New York
1995.
Scholem Gershom, Mistycyzm ydowski i jego gwne kierunki, prze. I. Kania,
Aletheia, Warszawa 2007.
Scholem Gershom, O mistycznej postaci bstwa. Z bada nad podstawowymi
pojciami kabay, prze. A.K.Haas, Aletheia, Warszawa 2010.
Scholem Gershom, On the Possibility of Jewish Mysticism in Our Time & Other
Essays, ed. A. Shapira, trans. J. Chipman, The Jewish Publication Society,
Philadelphia & Jerusalem 57581997.
Scholem Gerschom, Skarga i tren, Literatura na wiecie 2011, nr56, s.321
328.
Scholem Gershom, ydzi i Niemcy. Eseje, listy, rozmowa, prze. M.Zawanowska i A. Lipszyc, Pogranicze, Sejny 2006.
Simon Heinrich i Marie, Filozofia ydowska, prze. T. Pszczkowski, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1990.
Szestow Lew, Ateny i Jerozolima, prze. C. Wodziski, Znak, Krakw 2009.
586
Bibliografia
Taubes Jacob, From Cult to Culture. Fragments Toward a Critique of Historical

Reason, ed. C.E.Fonrobert, A. Engel, Stanford University Press, Stanford CA 2010.
Tora, prze. I. Cylkow, Austeria, Krakw 2010.
Wittgenstein Ludwig, Dociekania filozoficzne, prze. B. Wolniewicz, PWN,
Warszawa 2005.
Wittgenstein Ludwig, Tractatus logico-philosophicus, prze. B. Wolniewicz,
PWN, Warszawa 2004.
Wodziski Cezary, Kairos. Konferencja w Todtnaubergu. Celan Heidegger, sowo/obraz terytoria, Gdask 2010.
Wolfson Elliot R., Language, Eros, Being. Kabbalistic Hermeneutics and Poetic
Imagination, Fordham University Press, New York 2005.
Wyschogrod Edith, Spirit in Ashes: Hegel, Heidegger, and Man-Made Mass
Death, Yale University Press, New Haven and London 1985.
iek Slavoj, Kuka i karze. Perwersyjny rdze chrzecijastwa, prze. M. Kropiwnicki, Branta, Bydgoszcz 2006.
iek Slavoj, Less Than Nothing. Hegel and the Shadow of Dialectical Materialism,
Verso, London & New York 2012.
iek Slavoj, O wierze, prze. B. Baran, Aletheia, Warszawa 2008.
iek Slavoj, The Ticklish Subject. The Absent Centre of Political Ontology, Verso,
New York & London 2008.
iek Slavoj, Wzniosy obiekt ideologii, prze. J. Bator i P. Dybel, Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2001.
podzikowania
W przypadku ksiki, ktra powstaje przez pi lat a ta do nich naley nie sposb wyliczy wszystkich osb, ktrym naleaoby podzikowa. Wprawdzie masa pisma zdaje si narasta sama z siebie,
ale zawsze jest to moliwe tylko dziki czyjej pomocy. Taka ksika
toruje sobie drog przez ycie piszcego, biorc na siebie lady wszystkiego, przez co i on si przedziera. O ladach tych wiadczy tylko
ona sama; autorowi pozostaje za podzikowa tym, ktrzy wprost
przyczynili si do jej powstania.
Chciabym wic podzikowa: prof. Agacie Bielik-Robson,
prof.Markowi Drwidze, prof. Rodolpheowi Gaschmu, p. Ireneuszowi Kani, prof. Krzysztofowi Kosiskiemu i prof. Adamowi
Wodnickiemu ktrzy na rnych etapach mojej pracy suyli mi
nieocenion rad i pomoc, pozwalajc unikn wielu bdw oraz
wpa na nowe interpretacyjne tropy.
Ta ksika nie powstaaby w swym obecnym ksztacie, gdyby nie
gocinno Universit de Nice oraz The State University of New York
at Buffalo, ktry zapewni mi komfortowe warunki do pracy. Nie
ma jednak instytucji bez ludzi: zwaszcza na SUNY at Buffalo wiele
zawdziczam prof. Stephenowi Dunnettowi, p. Bronisawie Karst-Gasch, prof. Ewie Ponowskiej-Ziarek, prof. Krzysztofowi Ziarkowi
589
i p. Kathy Kubala, jak rwnie wszystkim innym, ktrzy pomogli mi

podczas tego wyjazdu.
Za niezwyk w dzisiejszych czasach gocinno chciabym rwnie podzikowa Wydawnictwu Austeria, a zwaszcza p. Wojciechowi Ornatowi.
Dzikuj pierwszej czytelniczce tej ksiki; Olgo, ten tekst na
zawsze utrwali lad Twojego pierwszego spojrzenia.
Podzikowania chciabym zoy rwnie wszystkim ukrytym
cadykom, ktrzy pomogli mi przy pracy, cho nie zdawaem sobie
sprawy, jak wielki mieli wkad.
spis treci
Wstp 7
Rozdzia I. ydowska filozofia nowoczesnoci
27
O powinowactwach nowoczesnoci i judaizmu 29
Problematyczno zwizku judaizmu i myli nowoczesnej
50
Uniwersum nowoczesnoci I: zagadnienie cezury historii 57
Uniwersum nowoczesnoci II: problem warunkujcej mylenie struktury 65
Uniwersum nowoczesnoci III: problem filozoficznej rekonstrukcji judaizmu 76
Koncepcja ydowskiej filozofii nowoczesnoci
81
Rozdzia II. Edmond Jabs: ycie i pismo
ycie
Pismo
Podsumowanie: przechodzony modernizm Jabsa
87
90
124
138
Rozdzia III. Cimcum: Jabs a Luria

143
Niedostpno pocztku
146
Skutki katastrofy
147
Zarys Jabsowskiej wersji cimcum 158
Cimcum jako zasada ontologiczna
165
Wyobraenie a rzeczywisto
168
Cimcum jako zasada niecigoci

Przykad cyklu cimcum: akt pisarski
Cimcum Jabsa i Lurii
Podsumowanie: Jabsowskie cimcum jako idea filozoficzna nowoczesnoci
171
174
180
182
Rozdzia IV. Ontologia negatywna I: vocable

189
Koncepcja vocable: konteksty
192
Vocable jako element ontologii negatywnej
200
Vocable jako lad indicible 205
Reprezentacja a powtrzenie
208
Pisanie jako praktyka filozoficzna
210
Rola tekstu jako szlaku cimcum 215
Podsumowanie: kabalistyczny a nowoczesny sens ontologii pisania
220
Rozdzia V. Ontologia negatywna II: Bg, Nico i Imi
229
Bg Nico
232
Cimcum a konieczno monoteizmu 239
Jzyk a monoteizm
249
Podsumowanie: nieustpliwo teologii i los Jerozolimy
253
Rozdzia VI. Mesjanizm pisania
257
Nadzieja definitywnej ksigi
260
Mesjanizm a ontologia Jabsa
265
Mesjanizm, czas i prawda
268
Ryzyko mesjanizmu: krawd ksigi
272
Bg jako ostateczny czytelnik: mesjanizm a monoteizm
276
Jednia i rwno rzeczy
280
Moliwo i niemoliwo rwnoci rzeczy
285
Istota mesjaskiej utopii 290
Dwustronny ruch mesjanizmu
293
Nie ma zbawienia poza pisaniem
296
Podsumowanie: mesjanizm Jabsa a filozofia nowoczesna
300
Rozdzia VII. Koncepcja Ksigi

311
Wstp: warstwy Ksigi 314
Biel: cigo i czytelno
319
Biel: trwoga nadmiaru i prze-trwania
323
Biel: istnienie jako niepeno i nastpowanie-po
328
Pismo Ksigi
334
Pisanie a Ksiga
343
Pisanie jako zaznaczanie Ksigi. Jabs a Hegel i Mallarm
346
Pisanie zamiast poznania
354
Podsumowanie: Ksiga a ydowska filozofia nowoczesnoci
360
Rozdzia VIII. Judaizm i pisanie
Wstp: yd i pisarz
Pisanie i judaizm jako zjawiska oparte na strukturze Ksigi
Zranienie jako pocztek judaizmu i pisania
Wymiar historycznoci: judaizm jako religia po religii
yd i pisarz: milczca wsplnota
Stop judaizmu i pisania: ycie jako interpretacja
Podsumowanie: judaizm Jabsa a ydowska filozofia nowoczesnoci
365
368
374
380
384
389
397
404
Rozdzia IX. Zagada i antysemityzm

Zagada jako katastrofa
wiadectwo o Zagadzie
Antysemityzm jako panowanie imienia
Podsumowanie: kwestia antysemityzmu wobec nowoczesnego zuboenia
409
412
423
436
444
Rozdzia X. Etyka Jabsa powtrzenie, podobiestwo, gocinno

Powtrzenie
Podobiestwo
Gocinno
Kres w bieli: moliwo nowoczesnej etyki
451
453
462
472
485
Rozdzia XI. Teologia punktu: Jabs jako nowoczesny kabalista

493
Wstp: rola kabalistyki jzykowej w myleniu Jabsa 497
Od liter do punktu
503
Wprowadzenie do kabalistyki punktu, czyli o materialistycznej
diffrance Jabsa 507
Punkt jako podstawa stworzenia
515
Punkt jako kres wymazywania i wycofywania si Boga
521
Podsumowanie: co naprawd opisuje teologia punktu?
531
Zakoczenie: Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci
543
Bibliografia 565
Podzikowania 589

Wolnosc Swiatel. Edmond Jabes I Zydowska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wolnosc Swiatel. Edmond Jabes I Zydowska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

wolno wiate

Publikacja dofinansowana przez

Jak wichry szalejce w Negewie,

Upyn ju czas, w ktrym uzasadnienia wysuway si na plan pierwszy

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

si skada. Co wicej, popadaj w puapk, jak zastawi na nich autor

wiem zapomnie o nieistnieniu gbi. Jeliby ten zamiar si powid,

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

judaizmu, ktre poeta ceni najbardziej: tendencji antymitycznych,

nasuchiwania odwiecznej ciszy i nieobecnoci; niemal po Lacanowsku

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

residuum niezbdnego do wyeliminowania pogastwa, Kafka w lad

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Ksika zatacza zatem coraz szersze krgi wok centralnego pola

nowoczesne siy mylenia wykorzystuj historyczny materia tradycji

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

rodne wtki dawniejszej tradycji ydowskiej, zarwno rabinicznej, jak

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Adolfo Fernandez-Zola, Llewellyn Brown, Franois Laruelle, Helena

Jak sdz, proponowane tutaj koncepcje sprawdzaj si przy lekturze

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

nych wpywach midzy nimi. Niemniej jednak w wielu miejscach

wyrae. Std dua liczba wariantw tumaczenia, ktre wprawdzie

Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

Jeli krelenie granic midzy literaturoznawstwem a filozofi jest po

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

bdca w swej podstawie niczym innym, jak pewnego rodzaju lepot.

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

mona midzy innymi w (a) idei niedostpnej rdowej katastrofy,

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

ciowaniu odgrywa wydarzenie Zagady, bdce dzieem zbrodniczej

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

weszy do wityni Jerozolimskiej, znajdujc w najwitszym miejscu

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

specyficzne mechanizmy nowoczesnego mylenia, ktre wychwyci

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

w ktrym niknie zupenie wymiar radykalnej niecigoci. Z drugiej

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

stopniu przypomina rozwaania Lacana8. Co wicej, jak mona byo

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

redukcji, Jabs zaciera rnice, ktre oddzielay go od dalekich mu

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

ny materia, nie wnikajc, czy jego selekcja i teoretyzacja nie zostaa

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

nia, staje si czysto formalna. Jabsowski ruch uproszczenia pokazuje

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Wyciganie wnioskw o ydowskiej filozofii nowoczesnoci

Zakoczenie. Edmond Jabs a ydowska filozofia nowoczesnoci

temu deniu etycznej zapory. Przypadek Heideggera dowodzi, jak

i. teksty edmonda jabsa

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci

Taylor Benjamin, The Question of Jewishness and The Question of Writing: An

ii. teksty o edmondzie jabsie

Blanchot Maurice, Interruptions, tr. R. Waldrop, P. Auster, [w:] Eric Gould

Wolno wiate. Edmond Jabs i ydowska filozofia nowoczesnoci