OLOSCHDOL

SfAIA t011ASZ111U

Seria repetytoriw dlla szk rednich

HISTORIA
!KOREPETYCJE MATURZYSTY

TWJ DOMOWY NAUCZYCIEL

LECH KRZEMISKL MARIUSZ WODARCZYK

KOREPETYCJE MATURZYSTY

OLDSCHODL
--

SIAU008RASZK0lA

Redaktor serii:
Korekta:

Marek Jannasz

Marek Kowalik, Pawe Pokora

Projekt okadki:

Teresa Chyliska-Kur, KurkaStudio

Projekt makiety i opracowanie graficzne:

Kaja Mikoszewska

Copyright by Wydawnictwo Lingo sp. j., Warszawa 2 0 1 3

www.cel-matura.pl
ISBN: 978-83-63 165-37-6
ISBN wydania elektronicznego: 978-83-7892-205-6

Skad i amanie: Kaja Mikoszewska

Druk i oprawa: Pozkal

Droga Maturzystko, drogi Maturzysto!

Historia. Korepetycje maturzysty" j est zwartym i przystpnym wykadem historii, ktry

pozwoli Ci skutecznie przygotowa si do egzaminu dojrzaoci. Wykad ten prezentuje cie
kaw tre w przejrzystej i przyj aznej formie.

Wydarzenia historyczne omwione zostay z uwzgldnieniem ich przyczyn oraz skutkw,

a rozdziay skomponowano tak, aby ukaday si one w logiczny proces. Zagadnienia bar
dziej zoone zilustrowano przykadami, umoliwiaj cymi ich atwiejsze zrozumienie.

Na ksik skada si 15 dziaw gwnych poprzedzonych syntetycznymi wstpami i podzie

lonych na blisko 100 szczegowych rozdziaw i zagadnie. Sam tekst ujto w akapity
i ramki, aby atwiej odrni poszczeglne aspekty omawianych zagadnie. Dodatkowym
uatwieniem w nauce s liczne tabele i graficzne osie czasu. Przyczyny, skutki oraz zoone
elementy przedstawiono w formie punktw, przy najwaniejszych wydarzeniach znajduj
si ich daty.

Trzymamy kciuki na egzaminie!

Z yczeniami matury na 100 procent
Mariusz Wodarczyk
i Lech Krzemiski

Spis treci

Wstp

4. Zjednoczenie pastwa polskiego

78

5. Polska za panowania Kazimierza

STAROYTNO

Wielkiego

81

1 . Cywilizacje staroytnego Wschodu

6. Spoeczestwo i gospoda rka w Polsce

Piastw

84

l. N ajdawn iejsze dzieje czowieka

7. Od Andegawenw do Jagiellonw

88

2 . Narodziny pierwszych cywilizacji

8. Krzyacy w dziejach Polski Jagiellonw

90

9. Ksztatowa nie si i rozwj

demo kracji szlacheckiej w Polsce

92

l O. Polityka dynastyczna Jag iello nw

94

3 . Organ izacja pastw sta roytnego

Wschodu

2. Cywilizacje rdziemnomorskie

1o

15

NOWOYTNO

l. Basen Morza rdziemnego

- kolebka E u ropy

16

2 . Dzieje sta roytnej Grecji

17

6. Europa i Rzeczpospolita w XVI w.

3 . Polis i jej fu n kcjonowa nie

22

l. Wielkie o dkrycia geograficzne

1 OO

4. Pastwo macedoskie

26

2. Gospoda rka i spoeczestwo w XVI w.

1 03

5. Dzieje I m perium Romanum

29

3 . Reformacja i woj ny religij ne

1 06

6 . Rzym - pastwo i spoeczestwo

32

7. Pocztki c h rzecij astwa

38

4. Reformacja i reforma Kocioa

w Rzeczypospolitej

1 1O

99

5. Pocztki Rzeczypospolitej

REDNIOWIECZE

Obojga N a rodw

111

6. Wa lka o h egemoni w Europie w XVI w. 1 1 3

3. Cywilizacje: bizantyjska, islamska

i dalekowschodnie

43

7. Europa i Rzeczpospolita w XVll w.

1 17

l. Cywil izacja bizantyjska

44

l. Woj na trzydziestoletnia

1 18

2. Cywilizacja islamska

46

3. Cywilizacje Dalekiego Wschodu

48

2. Przemiany polityczne we Francji

i w Anglii

1 19

4. redniowieczne korzenie Europy

51

3 . Woj ny Rzeczypospolitej z Moskw

w drugiej poowie XVI i w XVll w.

1 22

4. Woj ny Rzeczypospolitej ze Szwecj

1 25

52

5. Woj ny Rzeczypospolitej z Tu rcj

1 27

2 . Organizacja ycia zbiorowego

w redniowieczu

55

6. Sytuacja wewntrzna
Rzeczypospolitej

1 30

3. E u ropa sta nw i narodw

58

l. Budowa n i e jednoci politycznej

redniowiecznej Europy

8. Europa i wiat w XVIII w.

Europa napoleoska

1 35

66

l. Polska w czasach saskich

1 36

71

2. Ssiedzi Rzeczypospolitej w XVI II w.

1 38

3 . Gospoda rka i spoeczestwo

1 40

4. Prby reform Rzeczypospolitej

w l i poowie XVII I w.

1 42

4. Rola Kocioa w yciu politycznym Europy 60

5. Sowianie i ich pastwa

5. Polska Piastw i Jagiellonw

l. Patrymonialna monarchia pierwszych
Piastw

72

2 . Kryzys i odbudowa monarchii

wczesnopiastowskiej

73

5. Przyczyny upadku I Rzeczypospolitej

1 46

3 . Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

77

6 . Powstan i e Stanw Zjednoczonych

1 48

7. Rewolucja we Francji

1 50

8 . Sprawa polska po I l i rozbiorze

1 54

9. wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r.)

161

l. ad wiedeski w Europie i na ziemiach

polskich

4. Pol ityka zaborcw wobec Polakw

w li poowie XIX w.

1 62

6. Ksztatowa nie si Europy

uprzemysowionej
7. Myl polityczna i ruchy spoeczne
w Europie

4. li RP w okresie rzdw autoryta rnych

227

5. Pol ityka zag ra niczna li Rzeczypospolitej

6. Spoeczestwo i gospoda rka

Rzeczypospolitej

230
233

1 3. li wojna wiatowa

239

1 70

l. Woj na obronna 1 939 r.

240

1 73

2. li woj na wiatowa
- przeomy na frontach

242

1 75

3. Pol ityka o kupantw wobec narodu

polskiego

246

4. Powsta nie i dziaalno Rzdu

Rzeczypospolitej Polskiej
na uchodstwie

248

5. Obz komu nistyczny w Polsce

w czasach l i wojny wiatowej

252

5. Przemiany polityczne na wiecie

w l i poowie XIX w.

224

w latach 1 9 1 8- 1 939

2 . Zryw ro mantyzmu : powstanie listopadowe

i Wielka Emigracja
1 67
3 . Walki Pola kw o odzyska nie
n iepodlegoci w latach 1 83 1 - 1 864

3 . Rzeczpospolita w dobie demokracji

parlamentarnej

181
1 84

1 O. I wojna wiatowa w Europie

i na ziemiach polskich

1 89

6. Geneza , przebieg i skutki Powstania

Warszawskiego

254

l. I wojna wiatowa ( 1 9 1 4-1 9 1 8)

1 90

1 4. wiat powojenny i ad jataski

259

l. Europa i wiat po li wojnie wiatowej

260

2. Sowietyzacja pa stw Europy rodkowej

i Wsc hodniej

265

3 . Procesy i ntegracyjne w Europie

Zac hodn iej

268

4. Rozpad systemu kolonia lnego

269

2 . Rewolucja lutowa i przewrt bolszewic ki

1 93
w Rosji
3 . Sprawa polska w I wojnie wiatowej

1 96

DZIEJE NAJ NOWSZE

1 1. wiat midzy wojnami

201

l. Porzdek wersalski
i waszyngtoski

202

po li wojnie wiatowej

271

2. Gwne problemy
spoeczno-gospodarcze wiata

204

6 . Stany Zjednoczone
po li wojnie wiatowej

275

3 . Totalitaryzmy XX w.

206

7. U padek adu jataskiego

277

4. Republika Weimarska ( 1 9 1 9- 1 933)

i N iemcy hitlerowskie ( 1 933- 1 939)

209

5. Rosja Radziecka i ZSRR 1 9 1 8- 1 939

212

6. Sytuacja midzyna rodowa

w latach 1 929- 1 939

214

219

1 2. li Rzeczpospolita

5. Zwizek Radziecki

l. Odbudowa pastwowoci polskiej

po I woj n ie w.

220

2 . Ksztatowa nie si g ra n ic po I wojnie

wiatowej

22 1

1 5. Polska po li wojnie wiatowej

283

l. Stalin izm w Polsce

284

2. Spoeczestwo i gospoda rka Polski

288

3. Geneza i przejawy odwily" w Polsce

290

4. Przesilenia polityczne i spoeczne

w latach 60 . i 70.

292

5. Od Solidarnoc i " do wolnej Polski

296

6. Pocztki Ili Rzeczpospolitej

300

STAROYTNO

DZIA l .
Cywi l izacj e
staroytn ego
Wsc h odu

Czowiek rozwin si prawdopodobnie w Afryce, skd przenis si

w inne rejony wiata. Pierwsze osady, miasta i pastwa powstay
jednak w rejonie yznego Pksiyca, gdzie warunki klimatyczne
i wielkie rzeki sprzyjay osadnictwu, uprawie oraz hodowli. Rozwj
miast, budowa kanaw nawadniajcych oraz centralizacja wadzy
doprowadziy do powstania na Bliskim Wschodzie wielkich cywilizacji:
w Mezopotamii, poczynajc od pastw sumeryjskich, powstaway
i upaday w ielkie imperia, w rejonie Lewantu powstay miasta
kup ieckie Fenicjan, w Palestynie osiedlili si ydzi, dolin Nilu
zamieszkiwali Egipcjanie. Na Dalekim Wschodzie powstay take
cyw ilizacja doliny Indusu oraz imperium chiskie. Utworzenie pastw,
a potem imperiw, umoliwio rozwj nauki, sztuki oraz p isma.

1 . Naj daw n i ej sz e d z i ej e cz o w i e ka
rda historyczne i ich typologia
Badania historyczne prowadzone s na rdach historycznych. rdami takimi nazy
wamy wszystkie pozostaoci po minionych wydarzeniach, z ktrych moemy czerpa
informacje o przeszoci. Dla historyka najwaniejsze s rda pisane, dlatego przY.jto,
e histori badamy od wynalezienia pisma, to jest od czwartego tysiclecia przed nasz
er. Okres wczeniejszy nazywamy prahistori. Oprcz rde pisanych wyrnia si take
inne, np. archeologiczne, ikonograficzne, audiowizualne itp.

Pochodzenie czowieka
Zanim czowiek wytworzy rda pisane, musia ewoluowa: osign postaw wyprosto
wan, nauczy si komunikowa, wytwarza i uywa narzdzia. Ewolucj a nastpowaa
stopniowo. Wyrnia si kolejne etapy antropogenezy, czyli pochodzenia i rozwoj u czo
wieka: australopitek, homo habilis, homo erectus, neandertalczyk, a pniej homo sapiens.
Pocztkowo ludzie zamieszkiwali pnocne i wschodnie rej ony Afryki (od 4 mln do

1,5 mln lat przed nasz er), potem rozprzestrzenili si w rejon dorzecza Kongo oraz Azji
Mniej szej , Kaukazu, a dalej w rejon Europy Poudniowej i na poudnie Wysp BrytY.jskich
lub w rej on Azji Poudniowo-Wschodniej (1,5 mln do 180 tys. lat temu). W kocu zasiedlony
zosta take kontynent amerykaski. Ludzie przeszli prawdopodobnie przez zamarznite
wody Cieniny Beringa, ale historycy nie s pewni, kiedy to nastpio.

Gospodarka, kultura materialna i organizacja

pierwszych spoeczestw
Pierwsi ludzie zajmowali si prawdopodobnie zbieractwem oraz owiectwem: zbierali
owoce z drzew i krzeww oraz polowali na zwierzta. Taki typ gospodarki nazywamy przy

swajaln: ludzie korzystali z darw natury, ale sami nic nie produkowali. Gospodarka
przyswaj alna dominowaa w epoce mezolitu.
Okoo 8000 lat p.n.e. nastpia zmiana w sposobie ycia ludzi: zaczto wytwarza
bro i narzdzia z kamienia za pomoc gadzenia kamienia, a nie j ak wczeniej upania
(epoka neolitu). Ponadto grupy ludzi zaczy przechodzi w tryb osiady: powstay pierwsze
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l. Cywi l iza cj e sta roytn ego Wschodu

osady. Do naj starszych naley c;atalhoyuk leca w Azji Mniej szej . Zakadanie osad byo
moliwe dziki wprowadzeniu rolnictwa oraz hodowli zwierzt. Zaczto rwnie wytwarza
naczynia ceramiczne oraz pierwsze tkaniny. Wszystkie te zmiany - przej cie do osiadego
trybu ycia, wprowadzenie gospodarki wytwrczej oraz powstanie spoeczestw - nazy
wamy rewolucj neolityczn.

wydarzenie i n i cjujce
ok. 3400 p . n . e .

476 r.

1492 r. - odkry

1776 r.

1914

- wynalezienie

- zdobycie

c i e Ameryki

- Deklaracja

I wojny wiatowej

Rzymu przez

przez K. Kolumba

niepodlegoci

Odoakra

lub upadek

USA;

Grenady

1789 r. - wybuch

pisma

r. - wybuch

rewolucji
fra ncuskiej
Przed nasz er

Nasza era

r. n.e. - n a rodziny J ezusa Chrystusa

jm1111fJ11\1111151t'+'tT*'"'""''''r.g11D
.

Wpyw warunkw naturalnych na powstanie i ksztatt cywilizacji

Pierwsze cywilizaje powstay w rejonie yznego Pksiyca, tj . w rejonie yznych ziem
wystpujcych na Bliskim Wschodzie, cigncych si od zachodnich wybrzey Zatoki
Perskiej , poprzez doliny Eufratu i Tygrysu, wzdu wschodniego wybrzea Morza rd
ziemnego i dalej na poudnie, dolin Nilu. Znamienne, e tereny te to w wikszoci doliny
wielkich rzek lub wybrzea morskie. Ciepy klimat i obecno rzek lub innych zbiornikw
wodnych to dwa istotne czynniki sprzyj aj ce rozwojowi cywilizacji.

Cywilizacja miejska w Mezopotamii i Egipcie,

pocztki spoeczestw pastwowych
Systematyczne wylewy, budowa kanaw irygacyjnych oraz uprawa wielkich pl wymagay
skoordynowanej pracy wielu robotnikw, co wymusio utworzenie wikszych spoecznoci,
WWW.CEL-MATURA.PL

zorganizowanych w pastwa. W rejonie Eufratu i Tygrysu, krainie zwanej Mezopotami,

dominowa pocztkowo system pastw-miast.
Inaczej uksztatowaa si sytuacj a polityczna w Egipcie. Pastwo egipskie powstao
wzdu rzeki Nil, ktra nawadniaa pola uprawne, j ak rwnie stanowia centrum komuni
kacY.jne i serce pastwa. Dlatego Egipt nazywano take darem Nilu".
Pocztkowo istniay dwa pastwa: Egipt Grny ze stolic w Tebach oraz Egipt Dolny
ze stolic w Memfis. Zjednoczy je ok. 3100 r. p.n.e. faraon Menes. Utworzenie jednolitego
pastwa byo moliwe, poniewa dookoa Egiptu rozcigay si pustynie, ktre stosunkowo
skutecznie uniemoliwiay naj azdy obcym plemionom. Silna wadza faraona i skuteczna
struktura administracyjna pastwa pozwalay na utrzymywanie efektywnego systemu iry
gacji i nawet trzykrotne zbiory w cigu roku.

3 . O r g a n i z a cj a p a stw sta r o yt n e g o Ws c h o d u
Staroytny Bliski Wschd - Mezopotamia
Pastwo Sumerw (poowa IV tysiclecia p.n.e.) - pastwo niej ednolite politycznie, ska
dao si z wielu niezalenych pastw-miast. Do najwaniejszych politycznie naleay Ur,
Uruk i Kisz, natomiast miasto Nippur miao istotne znaczenie religijne. Imperium

Babilonu - istniao ju w III tysicleciu p.n.e., jego granice rozszerzy dopiero Hammu
rabi panujcy w XVIII w. p.n.e. Pastwo rozpado si w czasie panowania jego synw pod
wpywem naj azdw plemienia Kasytw z gr Zagros . Miasto w XVI w. p.n.e. spldro
wali Hetyci, tereny dawnego imperium podbili w X w. Asyryjczycy. Dziki zawarciu przy
mierza z Persami udao si pokona Asyri i odbudowa tzw. pastwo nowobabiloskie.
W czasach krla Nabuchodonozora II w Babilonie wzniesiono wspaniae wiszce ogrody

Semiramidy. Biblia wspomina take o deportacji ydw z podbitej Judy do stolicy pastwa.
Pastwo Persw (VII-IV w. p.n.e.) - powstao na wschd od Mezopotamii, rozwi
no si dziki przymierzu z pastwem nowobabiloskim i podbojowi Asyrii. Wadca per
ski Cyrus Wielki (559-530 r. p.n.e.) z dynastii Achemenidw znacznie rozszerzy granice
pastwa, zdobywjc: pastwo medY.jskie, bogate pastwa Azji Mniejszej , a w kocu pa
stwo nowobabiloskie. Persja dzielia si na jednostki administracY.jne (satrapie) rzdzone
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l. Cywi l iza cj e sta roytn ego Wschodu

tward rk przez tzw. satrapw, jej stolic byo wspaniae Persepolis. Jedno pastwa,
dziki polityce relatywnej tolerancji kulturowej , udao si utrzyma a do podboj w Alek
sandra Wielkiego.

Dolina Nilu

Pa stwo egipskie podzielone byo na

W dolinie Nilu powstao pastwo egipskie.

42 n o my (prowincje) odpowiadajce

Rnio si ono w sposb znaczny od pastw

wan iejszym systemom iryg acyjnym.

imperiw

Mezopotamii.

Charakteryzo

wao si trwaoci, ktr zapewniay mu

silna, scentralizowana wadza oraz pustynie

Istniao przez 2700 lat, rzdzio n i m

cznie 3 1 dynasti i . Ostatecznie zostao
podbite przez Rzymian w 3 1 r. p . n . e .

zabezpieczaj ce pastwo przed naj azdami.

Egiptem rzdzi faraon , wadca uwaany przez swoich poddanych za potomka boga Re
oraz uosobienie boga Horusa. Boska sankcj a dawaa faraonowi wadz absolutn. Wszyst
kie ziemie w pastwie byy j ego wasnoci. Faraon rzdzi pastwem przy pomocy urzd

nikw

wykwalifikowanej grupy spoecznej , potraficej czyta, pisa i liczy. Naczelnicy,

zwani monarchami, zarzdzali nomami, czyli jednostkami administracyjnymi odpowia

daj cymi wikszym sieciom irygacyjnym.
Oprcz urzdnikw w Egipcie wan pozycj zajmowali kapani, ktrzy sprawowali
kult poszczeglnych bstw egipskich, a take posiadali szerok j ak na tamte czasy wiedz:
znali matematyk i prowadzili badania astronomiczne. Moliwo wykadania woli bstw
oraz znaj omo zj awisk przyrody pozwolia im wpywa na wyobrani spoeczestwa, przez
co byli oni najbardziej znaczc grup w Egipcie.
Podstaw drabiny spoecznej stanowili wolni chopi, ktrzy uprawiali ziemi nale
c do faraona. Istniaa rwnie pewna grupa rzemielnikw oraz onierzy. Na dole
hierarchii spoecznej znajdowali si niewolnicy, ktrzy penili rozmaite funkcje: od suby
bogatszej czci ludnoci po prace fizyczne.

Palestyna
W rej onie Palestyny rozwino si pastwo ydowskie, zwane Izraelem. Powstao w XIII w. ,
po przybyciu klanu Abrahama z miasta Ur do Kanaanu. Podzielono wtedy ziemie pomidzy
WWW.CEL-MATURA.PL

12 rodw ydowskich. Uksztatowane tak pastwo byo nietypowe ze wzgldu na panuj c

w nim religi monoteistyczn. Krlowie nie byli utosamiani z bogami, nie mieli te sankcji
boskiej , co w pewien sposb ograniczao ich wadz. Ponadto w spoeczestwie istnieli pro
rocy - ludzie uznawani za mdrych, maj cych bezporedni kontakt z Bogiem.
Wiedz o historii ydw w duej mierze czerpiemy z ksig Starego i Nowego Testa
mentu. Pierwsze pi ksig Starego Testamentu ydzi nazwali Tor. Miaa ona szczeglne
znaczenie dla kultury i religii ydowskiej . Najwaniejszym miejscem w caym pastwie
bya witynia Boga Jahwe wybudowana w Jerozolimie w 966 r. p.n.e. przez krla Dawida.
W niej przechowywano legendarn Ark Przymierza - symbol przymierza Izraela z Bogiem.
Nard ydowski przetrwa pomimo dwukrotnego podboj u i deportacji: najpierw przez
Egipcj an w XIII w. p.n.e., potem przez Babiloczykw w VII w. p.n.e. Za kadym razem jed
nak ydom udao si wrci do Kanaanu, ktry nazywali Ziemi Obiecan: za pierwszym
razem wskutek interwencji Boga, jak przedstawia to Stary Testament, po raz drugi dziki
asce Cyrusa Wielkiego, po podboju pastwa nowobabiloskiego przez Persw. Ostatecznie
pastwo ydowskie zostao podbite przez Rzymian w 63

r.

p.n.e.

Daleki Wschd
W staroytnoci rozwiny si take cywilizacje dalekowschodnie. Dwie z nich przetrway
do naszych czasw. Naj starsza rozwina si w dolinie Indusu ok. 3 tys. lat p.n.e., na
obszarze dzisiej szego Pakistanu.

Zamieszkuj ce ten obszar ludy opanoway wypalanie

cegie, z ktrych wznosiy okazae miasta z rozbudowan infrastruktur: regularn zabu

dow, gst sieci ulic, wodocigami i kanalizacj , a take wityni i cytadel. Najwa
niej sze orodki to Harappa oraz Mohendo Daro. Budowano rwnie skomplikowane sys
temy irygacyjne.
W poowie II tysiclecia p.n.e. ludy Indusu najechane zostay przez Ariw - plemiona
koczownicze o niszym poziomie rozwju, ale bardziej zaawansowane w technice woj sko
wej . Dziki zastosowaniu m.in. wozw bojowych Ariom udao si podbi cay rejon Indusu
i utworzy na nim mniejsze pastwa zarzdzane przez radw. Nie stworzyli oni jedno
litego pastwa, poza krtkim okresem panowania Asioki w poowie III w. p.n.e. Ariowie
wprowadzili w rejonie Indii podzia na cztery kasty, ktry czciowo przetrwa do dzi.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l. Cywi l iza cj e sta roytn ego Wschodu

OSIGNICIA CYWILIZACYJN E PA STW BLISKIEGO WSCHODU

WYNALAZEK

C HARAKTERYSTYKA

pismo

najstarsze formy to hieroglify i obrazkowe pismo s u meryjskie (ok. 3500 lat p . n . e . ) ,

w E g i p c i e funkcjonowaa uproszczona forma ,
tzw. pis m o demotyczne,
w Sumerze take pis m o klinowe, zapisywane rylcem na glinianych tabliczkach,
pismo udoskonaliy cywilizacje rdziemnom orskie:
Fenicj a n i e , tworzc 22-literowy alfabet, Grecy, wprowadzajc
sam ogoski , Rzymianie, tworzc wspczesne litery.

prawo

pierwszy spisany na kamiennej steli kodeks H a m m u rabiego stan w Babilonie

w XVIII w. p . n . e .

kalendarz

Babiloczycy wyznaczyli zodiak astronomiczny, dzielc niebo na 1 2 czci. Pozycja

wyznaczaa m iesic .

rozwj bada

Sumerowie prowadzili badania astronomiczne, wprowadzili

te dwunastkowy system liczbowy
na potrzeby h a n d l u ,
kapani egipscy rozwinli badania matem atyczne oraz astronomiczne ,
mum ifikacja cia pozwolia na rozwj medycyny; Egipcjanie prowadzil i pierwsze
opera cje,

w poowie VII w. p.n.e. powstaa pierwsza biblioteka w N i n iwie. Zaoona przez

krla asyryjskiego Aszurbanipala , zawieraa ok. 30 tys. glinianych tabliczek.

Cywilizacj a chiska rozwina si nad t Rzek (Huang He), najstarsze rda

dotycz wydarze z drugiej poowy II tysiclecia p.n.e. W I tysicleciu p.n.e. dynastia Czou
rozszerzya terytorium chiskie: na pnoc a po Manduri i na poudnie po rzek Jangcy,
jednak nie stworzya jednolitego pastwa. W drugiej poowie I tysiclecia trway wojny
pomidzy ksitami dzielnicowymi, dopiero przejcie wadzy przez dynasti Cin (od kt
rej pochodzi nazwa pastwa) spowodowao zmian sytuacji politycznej . Wadca Szy Huang
Ti dokona zjednoczenia politycznego Chin w 221 r. p.n.e. Zainicjowa te budow Wielkiego

Muru Chiskiego i sprowadzi konie bojowe znad Morza Kaspijskiego w celu ochrony tery
torium przed nj azdami ludw koczowniczych z pnocy kontynentu.
W czasach kolejnej dynastii Han pastwo chiskie stao si scentralizowan monar
chi. Pomimo powsta Chiczykom nie udao si obali wadzy cesarskiej , m.in. ze wzgldu
na wpojone posuszestwo wadcy - dominujc cech panuj cego w Chinach konfucjani

zmu . Jego twrc by Konfucjusz (Kung-fu-cy), filozof yjcy w IV w. p.n.e.

WWW.CEL-MATURA.PL

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Najdawniejsze dziea czowieka
1 . Podaj definicj rda historycznego. W jaki sposb dzielimy rda? 2. Przedstaw

podzia dziejw na ery i epoki. 3. Wyjanij , skd pochodzi czowiek i jak si rozprzestrzenia.
4. Schara kteryzuj kultur pierwszych spoecznoci ludzkich .
2 . Narodziny pierwszych cywilizacji
1 . Wymie czynn iki sprzyjajce wytworzeniu si cywilizacji w rejonie yznego Pksiyca.
2. Opisz rejon yznego Pksiyca, wymieniajc wchodzce w jego skad krainy

i rzeki. 3. Wyjanij , jak rne wa run ki w dorzeczach Eufratu i Nilu wpyny na rnice
w powstajcych nad tymi rzekami cywilizacjach.
3. Organizacja pastw staroytnego Wschodu
1 . Porwnaj system wadzy w rnych rejonach Bliskiego Wsc hodu : Mezopotamii, Egipcie,

Palestynie. 2. Wymie najwaniejszych wadcw w kadym rejonie i wyjanij ich znaczenie

dla rzdzonego przez nich pastwa . 3. Wyjanij znaczenie religii i systemw filozoficznych dla
rnych cywilizacji Wschodu.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

STAROYTNO

DZIA 2 .
Cywi l izacj e
rdzi em n o m o rski e

Cywilizacje staroytnego wiata rdziemnomorskiego stanowi kolebk

wsp czesnej cywilizacji europejskiej. yjcy na wschodnim wybrzeu
Morza rdziemnego Fenicjanie stworzyli p odstawy handlu oraz
wspczesnego alfabetu. Uformowana na Pwyspie Bakaskim cyw ilizacja
grecka stworzya wzorce wspczesnej kultury, sztuki oraz systemw
politycznych. Z kolei wojowniczy Rzymianie, pochodzcy z Pwysp u
Apeniskiego, dziki podbojom doprowadzili do upowszechnienia si
przejtej przez nich kultury greckiej; wprowadzili take rzdy prawa
oraz tzw. p okj rzymski panujcy przez stulecia w basenie Morza
rdziemnego. Wreszcie w warunkach dominacji rzymskiej narodzia
si religia chrzecijaska i rozwin si Koci katolicki, ktry odegra
znaczc rol w kolejnej epoce historycznej - redniow ieczu.

1 . Bas e n M o rza r d z i e m n e g o - k o l e b ka Eu r o p y
Geog raficzna i etniczna specyfika obszaru
Morze rdziemne jest stosunkowo ciepym i spokojnym zbiornikiem wodnym. Jego nazwa
pochodzi z czasw rzymskich: Mediterraneus oznaczao morze pooone pomidzy ldami".
Jego ksztat, stosunkowo dugi, ale wski, a take fakt wystpowania wielu maych wysp
w jego basenie sprzyj ay egludze w czasach staroytnych. Ponadto ciepe wody morskie
agodziy klimat na wybrzeach: w czasie ciepego i suchego lata temperatura wzrasta
powyej 20C, w zimie natomiast jest wilgotno, a temperatura rzadko spada poniej 0C .

Pastwo fenickie
Pastwo fenickie rozwino si na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego, na terenach
Libanu oraz Syrii Zachodniej . Fenicj anie nie stworzyli jednolitego pastwa, lecz szereg
pastw-miast nastawionych na handel. Do najwaniej szych naleay Tyr, Sydon, Ugarit
oraz Byblos. Pooenie geograficzne pomidzy wysokimi pasmami grskimi na wschodzie
i morzem na zachodzie zmusio Fenicj an do ekspansji morskiej . Dlatego wanie Fenicjanie
byli ludem eglarskim, zajmowali si gwnie handlem i j ako pierwsi rozpoczli intensywn
kolonizacj.

Alfabet i monety
Kupiecki charakter cywilizacji fenickiej sprzyj a nie tylko eksploracji, ale take wymaga
uproszczenia procedur handlowych. Dlatego to wanie Fenicj anie wymylili alfabet oraz
przyczynili si do rozprzestrzenienia monet w wiecie staroytnym.
Alfabet fenicki powsta pod koniec II w. p.n.e. Skada si z 22 liter, z ktrych kada
odpowiadaa jednemu dwikowi. Taki zapis fonetyczny uatwia prowadzenie ksigowoci.
Intensywny handel fenicki spowodowa take rozpowszechnienie si monet w rejonie
Morza rdziemnego. Po raz pierwszy, j ako rodek patniczy, stosowano je w krlestwie
Lidii (pw. Azj a Mniej sza), jednak to Fenicjanie upowszechnili j e pord innych kultur.
Do najwaniejszych kolonii fenickich naleaa Kartagina. Miasto to zostao zaoone
w 814 r. p.n.e. i do szybko stao si osobnym pastwem. W przeciwiestwie do innych
kolonii Kartagina nie bya jedynie portem handlowym, ale prowadzia take ekspansj
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

terytorialn, podporzdkowuj c sobie kolonie, m.in. na Sycylii oraz na poudniu Pwyspu

Pirenej skiego. Tamtejsze kopalnie dostarczay Kartagiczykom zota oraz srebra. Szczyt
potgi Kartaginy przypada na III w. p.n.e., kolejne wojny prowadzone z Rzymem (tzw.
wojny punickie) spowodoway jednak spadek znaczenia Kartaginy i doprowadziy do j ej
cakowitego zburzenia w 146 r. p.n.e.

2.

Dz i ej e staroyt n ej G r e cj i

Pierwsi Grecy
Grecy poj awili si na Pwyspie Bakaskim na pocztku II tysiclecia p.n.e., w epoce
brzu. Przybyli prawdopodobnie znad Dunaju, osiedlili si w rejonie Pwyspu Pelopone
skiego. Pierwszych Grekw okrela si take mianem Achajw - tak nazywa ich staro
ytny pieniarz Homer w Iliadzie".
Na pocztku w Grecji panowa tzw. system paacowy: Achaj owie wybudowali na Pelo
ponezie twierdze penice funkcje centrw politycznych, gospodarczych oraz orodkw
kultu. W nich znaj doway si magazyny i warsztaty rzemielnikw, tam take handlowano.
Najwiksze paace powstay w Mykenach oraz w Knossos na Krecie. Kreteczycy z Knossos
nie byli Grekami, pochodzili prawdopodobnie z Azji Mniej szej . Kultury wytworzone wok
tych orodkw nazywamy mykesk oraz minoj sk.
Naj starsza chronologicznie jest kultura minojska: powstaa pod koniec III tysiclecia
na wyspie Krecie, jej nazwa pochodzi od mitycznego krla wyspy - Minosa. Knossos,
najwiksze miasto na wyspie, skadao si z okoo 1400 poczonych ze sob pomieszcze
z kamienia i drewna. Tam prawdopodobnie rezydowa wadca wyspy. Mieszkacy Krety
synli ze swojej potgi morskiej : utrzymywali kontakty z Egiptem i Bliskim Wschodem,
podporzdkowali sobie szereg mniej szych wysp na Morzu rdziemnym (m.in. Karpathos,
Melos, Rodos). Minojczycy eksportowali z wyspy oliw, wen oraz wyroby rzemielnicze.
Wytwarzali oni rwnie biuteri, konstruowali wodocigi i kanalizacj. Najwaniejszym
osigniciem kultury minoj skiej byo utworzenie sylabicznego pisma linearnego typu A
Tabliczki nim zapisane zachoway si do naszych czasw. Kultura minojska upada ok.
1450 r. p.n.e., prawdopodobnie przez naj az d Grekw.
WWW.CEL-MATURA.PL

Kultura mykeska rozwina si na Pwyspie Peloponeskim na pocztku II tysic

lecia p.n. e . , jednak jej rozkwit przypada na XV-XIV w. p.n.e. Jej gwnym orodkiem
politycznym by paac mykeski, pooony na pnocnym wschodzie Pwyspu Pelopone
skiego. Tam prawdopodobnie rezydowa krl. Legendarny krl Myken, Agamemnon, mia
dowodzi wielk wypraw Achajw przeciwko Troi. Wydarzenia te opisa Homer w Ilia
dzie", jednak nie zostay one jednoznacznie potwierdzone przez historykw. Mykeczycy
zajmowali si gwnie rolnictwem. Posiadali oni prawdopodobnie siln flot; opracowali
take wasny system pimienniczy oparty na osigniciach Kreteczykw, zwany pismem

linearnym B. Kultura mykeska znikna okoo 1200 r. p.n.e. w wyniku naj azdu plemion
doryckich (wygrali dziki zastosowaniu elaznej broni).

Powstanie pastw greckich

W okresie pomidzy 1200 a 700 r. p.n.e. uksztatoway si na Pw. Bakaskim nowe orga
nizmy pastwowe zwane polis.
Polis grecka obejmowaa zazwyczaj jedno miasto oraz tereny do niego przylega
j ce, stanowia take niezaleny byt polityczny. Potocznie przyjo si okrela je mianem
pastw-miast". Od VIII w. p.n.e. Grecj a podzielia si na takie wanie miasta. Aktywny
udzia obywateli w yciu politycznym sprzyja rozwojowi kultury, sztuki i technologii.

Wielka kolonizacja
Po uformowaniu si polis w Grecji rozpoczyna si okres archaiczny (VIII-V w. p.n.e.), zdo
minowany przez wielk kolonizacj greck.
Wadze polis wysyay morskie wyprawy kolonizacyj ne z powodu braku poywienia,
w poszukiwaniu surowcw oraz w celach handlowych. Grzyste tereny Grecji nie sprzyjay
bowiem rolnictwu i utrudniay handel z ssiadami. Z kolei linia brzegowa nad Morzem
Egej skim sprzyjaa zakadaniu portw, a mnogo wysepek pomagaa w nawigacji. Dlatego
wanie wygodniej byo Grekom prowadzi handel drog morsk. Ponadto istniay rwnie
przyczyny polityczne: zdarzao si, e caa ziemia w polis bya w rkach arystokracji, wobec
czego biedniej sze warstwy spoeczestwa decydoway si na wypraw w poszukiwaniu
nowych ziem dla siebie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Wyprawy

kolonizacyjne

przebiegay

Grecy kolonizowali w pierwszej

nastpuj co: wadze polis podejmoway decy

kolej n oci wschodnie i poudn iowe

zje o utworzeniu, wyznaczali szefa wyprawy,

wybrzee Azji M n iejszej , wybrzee

zwanego oikistesem, przygotowyway sta

tek oraz wyznaczay mieszkacw, ktrzy
mieli wzi udzia w wyprawie. Przed wyru

Morza Czarnego, wyspy Morza

rdziemnego, Afryk Pnocn (rejon
zwa ny Cyrena ika ) , poudnie Pwyspu
Apeni skiego (zwa ne Wielk Grecjq)

szeniem specj alna delegacj a udawaa si do

oraz Pwysep I beryjski (gwn ie rejon

wyroczni delfickiej z pytaniem o trafno

ujcia rzeki Roda n ) .

wyboru miej sca na zaoenie nowego miasta.

Po dotarciu na miejsce Grecy zakadali kolonie: wyznaczali miejsce na witynie, gdzie
umieszczano ogie Hestii zabrany z macierzystej polis, potem przeprowadzano obrzd reli
gijny, podczas ktrego wyznaczano granice nowego miasta, a take dzielono ziemi pomi
dzy kolonistw.
Decydujcy gos we wszystkich powyszych sprawach mia oikistes . Po jego mierci
czsto czczono go j ako herosa-zaoyciela. Nowa polis bya zazwyczaj niezalena od swej
metropolii pod wzgldem prawnym i ekonomicznym. W praktyce jednak wewntrzne prawa
i obyczaje nowego miasta w pewnym stopniu przypominay te z metropolii, co wynikao
z dowiadcze i przyzwyczaj enia kolonistw.

Ekspansja pastw perskich: wojny perskie

Po okresie wielkiej kolonizacji zacz si w historii staroytnej Grecji okres klasyczny
(499-323 r. p.n.e.), charakteryzuj cy si dominacj systemu polis, a take dwiema woj

nami, ktre w znaczcy sposb wpyny na ukad polityczny Grecji. Pierwsz Grecy toczyli
z imperium perskim, drug za midzy sob, podzieleni na dwa wielkie przymierza.

Wojny perskie. Naj azd Persw na Grecj rozpocz si na pocztku V w. p.n.e kiedy
to greckie kolonie na wschodnim wybrzeu Azji Mniejszej , podbite wczeniej przez wojska
perskie, zbuntoway si przeciwko obcej dominacji. Podczas buntu Milet otrzyma pomoc
od swojej dawnej metropolii - Aten, co rozzocio krla perskiego Dariusza. Wtedy wanie
Persowie zdecydowali si zaatakowa Grecj .

WWW.CEL-MATURA.PL

Pierwsza wyprawa miaa charakter morski - woj ska perskie dowodzone przez Datysa
i Artafernesa wyldoway na wschodnim wybrzeu Attyki. Tam wanie rozegraa si bitwa

pod Maratonem (490 r. p.n.e.), w ktrej ateska falanga (formacj a militarna) liczca ok.
10 tys. hoplitw pokonaa dwukrotnie liczniejsze siy perskie. Po bitwie onierz ateski
Filippides przebieg 42 km do rodzimego miasta, eby obwieci Ateczykom zwycistwo
- std wzia si wspczesna tradycja biegu maratoskiego.

Druga wyprawa perska miaa miejsce 10 lat pniej i dowodzi ni bezporednio krl
Kserkses, syn zmarego wczeniej krla Dariusza. Zebrawszy ogromn armi, Kserkses
przeprawi si przez Hellespont (obecnie cienina Dardanele) i rozpocz inwazj na P
wysep Bakaski. Wobec ogromnej armii perskiej cz greckich polis zawara przymierze
i wsplnie stawia czoa inwazji. Do najwaniej szych bitew naleay:

Bitwa w wwozie termopilskim (480 r. p.n.e.) - synne starcie 300 hoplitw

spartaskich krla Leonidasa z ogromn armi persk. Persowie zwyciyli dziki
zdradzie Efialtesa.

Bitwa pod Salamin (480 r. p . n . e . ) - decyduj ce starcie morskie, w ktrym flota

greckich trier pod wodz Temistoklesa ( strateg ateski) zniszczya flot persk.
Zdecydowaa zwrotno statkw greckich oraz walka w cieninie.

Bitwa pod Platejami (479 r. p.n.e.) - decydujce starcie ldowe, siy sprzymierzone
Grekw dowodzone przez spartaskiego regenta Pauzaniasza, w liczbie

70 tys. , pokonay ponaddwukrotnie silniej sz armi persk.

Ekspansja pastw greckich: wojna peloponeska

Wojna peloponeska (431-404 r. p .n.e.) bya nastpstwem wojen perskich. Po zwycistwie
pod Platejami Ateny przejy dowodzenie nad soj uszem greckich polis i utworzyy Zwizek
Morski, aby kontynuowa walk z Persami. Czonkowie sojuszu zawartego w 4 78 r. p.n.e.
musieli wpaca regularne skadki do skarbca w Delos (std nazwa Zwizek Delijski).
Ateny wykorzystyway sojusz do przejcia hegemonii w Grecji i czsto narzucay
swoj wol innym polis, nierzadko przy uyciu siy. Pomimo zakoczenia wojny z Persami
w 449 r. p.n.e. Ateny nie zgodziy si na rozwizanie Zwizku Morskiego, wobec czego cz
miast greckich zwrcia si o pomoc do Sparty. W ten sposb doszo do wojny o wpywy
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

OKRESY W H ISTORII GRECJI

Okres archaiczny

Okres klasyczny

Okres hellenistyczny

VII I-V w. p . n . e .

499-323 r . p . n . e .

323-30 r . p . n . e .

wojny perskie (49 1 -449 r.

wojna peloponeska

ostateczne uformowanie si

p.n.e.)

polis

kolonizacja g recka

(43 1 -404

podboje Aleksandra
Wielkiego (334-323 r. p . n . e.)

r.

stanowi cezur midzy

p . n .e . )

okresem klasycznym

uzalenienie polis greckich

i hellenistycznym

od Macedonii (338 r. p . n . e.)

wojny d iadochw (32 1 -286 r.

okres dominacji kultury

p.n.e.)
g reckiej na Bliskim Wschodzie

podbj E giptu przez Rzymian

(30 r. p . n . e . )

midzy Atenami i Zwizkiem Morskim z jednej a Spart i j ej sojusznikami (tworzcymi

Zwizek Peloponeski) z drugiej strony:

W pierwszym okresie (wojna archidamijska, 431-42 1 r. p.n. e . ) Ateczycy pod

dowdztwem Peryklesa zdecydowali si zamkn wewntrz murw miasta
i prowadzi wojn morsk. Wojska Sparty pod dowdztwem krla Archidamosa
pldroway w tym czasie Attyk. W Atenach wybucha zaraza, ale losy wojny
odwrcio okrenie spartaskiej falangi przez atesk flot na wyspie Sfrakteria.

Pokj N ikiasza zawarto w 42 1 r. Zerwany po wyprawie woj sk ateskich przeciw

Syrakuzom - strateg Alkibiades utraci dowdztwo w wyniku intrygi, zbieg do
Sparty i przekona j ej krlw do zerwania pokoju.

Pokj zerwano w 414 r. p.n.e., spartascy hoplici powrcili do Attyki, krl

Sparty Lizander zawar sojusz z Persj , wybudowa flot, ktra pokonaa siy Aten
w bitwie morskiej pod Aigospotamoi (450 r. p.n.e.). Sd nad Ateczykami odbyy:
Sparta, Teby i Korynt, nakazay zburzenie murw miej skich i reduki floty do

12 statkw.
Wojna peloponeska miaa fatalne skutki dla Grecji, wzmocnia bowiem nienawi pomidzy
pastwami greckimi, a Attyka i wiele wysp zostao doszcztnie zniszczonych. Zakoczy
si take okres dominacji Aten, a ich miej sce zaja Sparta, prowadzca podobn polityk
WWW.CEL-MATURA.PL

sojusznicz. Wkrtce wybuchy kolejne wojny, z ktrych najwiksza toczya si midzy

Tebami a Spart.

3 . P o l i s i j ej fu n kcj o n o wan i e
Polis jako typowy g recki organizm polityczny
Podstawowym organizmem politycznym w staroytnej Grecji bya polis (gr. miej sce
warowne").

Termin ten oznacza niezalene politycznie miasto oraz tereny wiejskie do

niego przynalece. Miasta takie rozwij ay si zazwyczaj wok wzgrza, ktrego ufortyfi
kowany szczyt zwano akropolem (gr. wysokie miasto"). W centrum miasta znajdowa si
rynek, czyli agora

tam toczyo si ycie miasta, rozwij a si handel, a take spotykao si

zgromadzenie obywateli.
Zgromadzenie penio zazwyczaj wan funkcj: w wielu polis stanowio najwysz
wadz, w innych miao ograniczone kompetencje. W zalenoci od wpywu obywateli na
decyzj e pastwowe oraz dostp do urzdw moemy wyrni polis oligarchiczn, w kt
rej dominuj c rol odgrywaa arystokracja lub te obywatelstwo posiadaa wska grupa
mieszkacw, oraz polis demokratyczn, w ktrej obywatele mieli znaczcy wpyw na
podejmowane w miecie decyzje. Do najwaniejszych w Grecji naleay Sparta oraz Ateny.
Warto take wspomnie o Koryncie, Tebach i Olimpii.

Sparta
Sparta to polis utworzona z piciu wsi pooonych nad rzek Eurotas, w poudniowej cz
ci Pwyspu Peloponeskiego. Jej tereny objmoway krain geograficzn zwan Lakoni,
mieszkacy Sparty nazywali si Lacedemoczykami. W toku wojen w VII w. p.n.e. podbili
ssiedni Meseni, wczyli j ej tereny do swej polis, a lokaln ludno uczynili poddan.
Sparta bya njwiksz polis w Grecji, obejmujc 4100 km2
Sojusznicy: w toku dalszych podbojw woj ska Sparty pokonay wikszo miast pou
dniowego i centralnego Peloponezu, zmuszaj c je do zawarcia przymierzy. Pastwa podbite
musiay wysya Sparcie posiki woj skowe w czasie wojny, w okresie pokju utrzymyway
niezaleno polityczn. Niedopenienie obowizku woj skowego wizao si z ryzykiem
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

okrutnego odwetu. W VIII w. p.n.e. powsta

Najwan iejsze struktury polityczne

szereg przymierzy pomidzy Spart a polis

w Sparcie to :

peloponeskimi,

ktre jednak

nie

mogy

zawiera sojuszy midzy sob.

Zg romadzenie Obywateli (apella)

- zoon e z wszystkich homoio i ,
podejmowao n ajwaniejsze decyzje

U strj Sparty opiera si na podziale

poprzez gosowa nie. Obywatele nie

ludnoci: wska grupa obywateli, zwanych

mog li zmienia treci uchwa , gosowa li

homoioi (jednakowi), posiadaa peni praw

jedynie za lub przeciw, przy pomocy

politycznych.

Jednakowi

nie

pracowali,

otrzymywali od pastwa rwne nadziay

ziemi, nie mogli posiada zotych monet ani
gromadzi bogactw.

Oprcz tego istniaa

grupa ludzi wolnych, periojkw. Nie mieli

oni praw politycznych, ale mogli posiada
ziemi na peryferiach Lakonii . Utrzymywali

oklaskw. Wybierali rad sta rszych oraz

eforw.
Rada Sta rszych (geruzja) - zoona
z 28 obywateli powyej 60. roku ycia
oraz dwch u rzdujqcych krlw.
Czon kowie rady penili fun kcje
doywotnio. Rada przygotowywaa
u chway na zgromadzenie oraz
wybieraa krlw.

si z rolnictwa i rzemiosa. Trzeci kategori

Dwch krlw - formalnie stali na

stanowili heloci: dawni mieszkacy Mese

czele pastwa , posiadali szerokie

nii, ktrzy po podboju zostali zmuszeni do

uprawn ienia religijne i dowodzili a rmiq

pracy na ziemiach obywateli. Nie mieli oni

praw politycznych, pracowali na ziemiach

Spa rty w czasie wojny. Wywodzil i si

zazwyczaj z najzna mien itszyc h rodw:
Agiadw lub Eupatrydw.

obywateli, pacili danin i zobowizani byli

Eforowie - w liczbie pic i u , wybiera n i

do

przez zg romadzenie na rocznq

suby w

oddziaach lekkozbroj nych.

W Sparcie istnieli take niewolnicy.

System polityczny Sparty uksztatowa
si prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. Oby
watele wierzyli, e ustanowi go legendarny

kadencj. W ich rkach spoczywaa

fa ktyczna wadza , zajmowa li si
bowiem bieqcymi sprawami
admi nistracyjnymi, odpowiadali za
polityk zag ra n icznq i sqdownictwo .

krl Likurg , ktry otrzyma wskazwki od

wyroczni Apollina w Delfach.
W Sparcie istnia take system wychowania pastwowego zwany agoge: chopcy
od 7. roku ycia uczestniczyli we wsplnych zj ciach, w 12. roku ycia zabierani byli
rodzicom i umieszczani w koszarach, gdzie nauczyciele i trenerzy przygotowywali ich do
WWW.CEL-MATURA.PL

dorosego ycia. W wieku 20 lat Spartanin uzyskiwa prawa obywatelskie, jednak przez
kolejn dekad musia suy w armii , zanim mg osi na otrzymanej od pastwa
ziemi. Ponadto niemowlta spartaskie poddawane byy selekcji - rada starszych decydo
waa, czy dane dziecko mona wychowa, czy te j est zbyt sabe i powinno si je porzuci
w grach.
Proces selekcji i wychowania pastwowego mia na celu wyksztacenie wojownikw.

Ateny
Ateny s przykadem polis demokratycznej , w ktrej j ednak wadza okresowo przecho
dzia w rce arystokracji. Polis ateska obejmowaa miasto Ateny, port Pireus oraz tereny
niewielkiego pwyspu zwanego Attyk. Powstaa ona w IX w. p.n.e . , liczya ok. 2500 km2
Na terenie Attyki znaj doway si gry Laurion. Eksploatacj a tamtej szych kopal dostar
czaa Atenom rud srebra i oowiu. Miasto wzniesiono wok wzgrza Akropol, na ktrym
wybudowano zesp wity . U podna znaj dowa si rynek - agora .
U strj ateski uformowa si n a przestrzeni VII w. p.n.e. - pocztkowo rzdzi nimi
krl zwany basileus, jednak z czasem jego wadz ograniczyy rody arystokratyczne zwane

eupatrydami. Do IV w. rody te peniy dominuj c rol w yciu politycznym polis, jednak

trzy kolejne reformy spowodoway demokratyzacj ustroju Aten:

Reformy Solona (594 r. p.n.e.) - wprowadzone w wyniku zaduenia wikszoci

mieszkacw. Zakazyway sprzeday w niewol za dugi, wprowadzay j ednorazowe
umorzenie dugw, daway wolno osobist chopom i dzieliy spoeczestwo na
cztery grupy maj tkowe, z ktrych czonkowie najwyszej mogli sprawowa urzdy.

Reformy Klejstenesa (508/507 r. p.n.e.) - wprowadzay podzia administracyjny

pastwa na

1 O fyl, kadej zoonej z trzech nieprzylegaj cych dem w. Wadz nad

administracj miaa Rada Piciuset, zoona z przedstawicieli fyl. Reforma zamaa

monopol arystokratw oparty na wasnoci ziemskiej .

Reformy Peryklesa (V w. p.n.e.) - zrwnay obywateli w prawach, wprowadzay

wynagrodzenia za udzia w posiedzeniach organw pastwowych i zwikszay
kompetencj e Zgromadzenia Ludowego.

W wyniku tych reform powstay gwne organy polityczne Aten:

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Zgromadzenie Ludowe ( E kk lesia) skadao si z ogu obywateli - mczyzn

powyej 20. roku ycia, podejmowao najwaniejsze decyzj e . Zbierao si kilka razy
do roku. Decydowano o najwaniej szych sprawach pastwa: polityce zagranicznej,
wewntrznej , wybierano urzdnikw, a take skazywano obywateli na banicj (tzw.

ostracyzm , zwany take sdem skorupkowym). Projekty uchwa przygotowywaa

Rada Piciuset, ale poprawki mg zgosi kady obywatel. Znaczn rol na
zgromadzeniach o dgrywali d emagogowie (gr. wiodcy tum) - politycy potraficy
zjedna sobie suchaczy.

Rada Piciuset - utworzona przez Klej stenesa, administrowaa pastwem,

tworzya projekty uchwa oraz kontrolowaa urzdnikw. W j ej skad wchodzio
po 50 reprezentantw z kadej z fyl. Nigdy nie obradowaa w caoci - dzielia si
na 1 0 zespow zwanych prytaniami.

Aeropag - rada starszych, w czasach rzdw arystokracji penia naj waniej sz

rol w pastwie, po reformach Klej stenesa pozostaa j ej jedynie wysza wadza
sdownicza (nisz przekazano sdowi ludowemu, tzw. heliaia). Skadaa si z byych
archontw.

Arc hontowie - w liczbie dziewiciu, kierowali biec polityk pastwa. Ich rola
ulega ograniczeniu za czasw Peryklesa.

Heliaia - sd ludowy wybierany corocznie przez Zgromadzenie Obywateli, liczy

6 tys. osb. Czonkiem mg zosta kady obywatel liczcy ponad 30 lat.

Stratedzy - w liczbie 10, odpowiadali za bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne

pastwa. Mieli szerokie kompetencj e woj skowe, decydowali take w sprawach
finansowych. W czasach Peryklesa by to j eden z naj waniejszych urzdw.

Urzdy w Atenach sprawowano przez rok. Byo ich w sumie ponad 700, wikszo z nich
dostpna dla obywateli tylko raz w yciu. Urzdnikw przed wyborem oceniano pod wzgl
dem moralnym, sprawdzaj c ich przeszo. Wyboru na urzd dokonywano njczciej przez
losowanie, urzdnik mg j ednak zosta odwoany przez zgromadzenie.
Spoeczestwo Aten byo mniej zrnicowane ni w Sparcie: oprcz obywateli, to j est
mczyzn, ktrzy ukoczyli 20. rok ycia, istnieli take cudzoziemcy, zwani metoikami
- nie mieli oni praw obywatelskich, musieli take paci specj alny podatek. W Atenach
WWW.CEL-MATURA.PL

byli take niewolnicy, stanowili okoo 1/3 mieszkacw. Kobiety nie mogy bra udziau
w zgromadzeniu ludowym i wystpowa samodzielnie w miej scach publicznych - reprezen
towa je zazwyczaj prawny opiekun.

Powsta nie polis u moliwio take utworzenie n owej formacji bojowej zwa nej falang.
Skadaa si ona z hoplitw - obywateli polis uzbrojo nych we wcznie oraz okrge
tarcze (zw. hoplonem). Ciao hoplity chro n iy hem, n apiernik z brzu i nagolenniki.
Hoplici walczyli w zwartym szyku , atakujc w szeregach. Ich ciaa zason ite byy przez
nachodzce na siebie tarcze, ata kowa li przeciwn ikw wczn iami. Ta ki sposb walki
zapewnia walczcym oson, a zwarte szeregi trudno byo przerwa .
Skuteczno tej formacji pokazay woj ny perskie, kiedy 300 Spa rta n byo w sta nie
zatrzyma znacznie liczniejsz armi persk. Kada polis miaa swoj fa lang, za najlepsze
uchodziy formacje sparta skie oraz tebaskie. Walki pomidzy polis miay zazwyczaj
form przepychania" si - silniejsza formacja potrafia przerwa szeregi sabszej .

4 . Pa stw o mac e d o s ki e
Macedonia Filipa l i
Pastwo macedoskie znaj dowao si w pnocno-wschodniej czci Pwyspu Baka
skiego. Powstao w VI w. p.n.e., rzdzi nim krl. Macedoczycy mwili jzykiem podobnym
do Grekw, nie byli wczeni w krg kultury greckiej . W IV w. p.n.e. wadz w Macedonii
obj Filip l i , ktry zreformowa pastwo, czynic z niego potg militarn.
Nowa armia skadaa si z: jazdy, w ktrej suya arystokracja piechoty wzorowa
nej na greckiej , uzbrojonej w dugie (4,5-6 m) wcznie zwane sarissami maszyn oblni
czych sucych do zdobywania miast.

Ekspansja Macedonii
Dziki reformom woj skowym Filip II podporzdkowa sobie Tracj, zdoby kopalnie zota,
srebra i miedzi, a take dostp do Morza Egej skiego. To pozwolio mu podbi Grecj:
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

N ajpierw Filip podporzdkowa sobie greckie kolonie na wybrzeu macedoskim

( dziki t ajnemu ukadowi z Atenami).

Potem pokona woj ska sprzymierzonych polis pod Cheronej (338 r. p . n . e . ) .

Ateski polityk Demostenes o strzega swych rodakw przed wzrostem potgi
macedoskiej , ale udao mu si przekona do walki j e dynie Ateny oraz Teby.
Koalicj a grecka poniosa kl sk, falanga oraz j az d a macedoska okazay si
skuteczniej sze.

Greckie miasta zmuszone zostay do podpisania ukadu pokoj owego w Koryncie

w 33 7 r. p . n . e . M acedonia obja hegemoni nad Zwizkiem Korync kim.

Podboje Aleksandra Wielkiego

Rok pniej Filip II zosta zamordowany (prawdopodobnie przez swoj on), a tron obj
jego syn, Aleksander. Swoje rzdy rozpocz od stumienia buntu w Grecji (przewodniczce
powstaniu Teby zostay zrwnane z ziemi), czym zdoby sobie szacunek swoich dowdcw.
Potem przystpi do realizacji marzenia swoj ego ojca - podboju Persji:

Wojska Aleksandra wyruszyy przez Hellespont w 334 r. p.n.e. Pretekstem do

naj azdu byo ukaranie Persw za zbezczeszczenie wity greckich przez krla
Kserksesa.

W pierwszej bitwie nad rzek Granikos (334 r. p.n.e.) Aleksander pokona wojska
perskie dziki sprawnej przeprawie przez brd, skutecznoci macedoskiej falangi
oraz dobremu wykorzystaniu j azdy. Wygrana bitwa pod Issos (333 r. p.n.e.)
otworzya Aleksandrowi drog z Azji Mniej szej na Bliski Wschd, podbi m.in. E gipt.

Decyduj ca okazaa si bitwa pod Gaugamel (331 r. p.n.e.), ktra otworzya

Aleksandrowi drog do Persepolis - stolicy imperium. Po przegranej bitwie krl
Dariusz III zgin z rki jednego z s atrapw, a Aleksandra uznano wadc Persji.

W 326 r. p.n.e. Aleksander zarzdzi wypraw na wschd, dotar a do rzeki Indus.

Wyprawa nie powioda si jednak, gdy wyczerpani dugim marszem i przeraeni
widokiem soni bojowych onierze odmwili dalszej walki.

Aleksander nie mia koncepcji na organizacj swoj ego pastwa. Chcia oprze swe rzdy
na nowej elicie stworzonej z Grekw, Macedoczykw i Persw. Jednoczenie zaadaptowa
WWW.CEL-MATURA.PL

despotyczny model monarchii wschodniej - ceremonia wymaga od poddanych czoobitno

ci, wszelkie obj awy opozycji surowo karano.
Wczenie Persw do elit pastwowych oraz despotyczny model rzdw wzbudziy
opr Grekw i Macedoczykw, przyzwyczaj onych do dyskusji politycznych i padaj cych na
kolana jedynie przed bogami.

Rozpad im perium macedoskiego

Po mierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. (zmar z powodu choroby) rozgorzay walki. Pastwo
rozpado si na kilka czci, a wadz w nich objli dowdcy Aleksandra

diadochowie:

Kassander rzdzi w Macedonii i czci Grecji Lizymach w Tracji, Azji Mniejszej i Pon

cie Seleukos obj wadz nad terenem dawnej Persji Ptolemeusz rzdzi w Egipcie.
Przez kolejne 40 lat dowdcy ci toczyli ze sob tzw. wojny diadochw (321-286 r.
p.n.e.). Ich potomkowie, w ramach monarchii dziedzicznych, rzdzili swoimi pastwami
a do 30 r. p.n.e., do podboju Egiptu przez
Rzymian.

Aleksa ndria sku piaa najwiksze

postacie wczesnego wiata nauki .

Kultura hellenistyczna

Na leeli do nich :

Euklides - twrca podstaw

Epoka hellenistyczna stanowia okres eks

wspczesnej matematyki ,

pansji kultury greckiej. Aleksander drog

Archimedes z Syra kuz - wynalazc a ,

podbojw rozprzestrzeni jzyk oraz wie

rzenia greckie daleko na wschd i poudnie.

autor wanego twierdzenia o wyporze

c ieczy,

Arystarch z Samos - twrca teorii

Elity pastwowe mwiy gwnie w jzyku

heliocentrycznej ,

greckim. Ten stan rzeczy przetrwa pomimo

Polibiusz - znany historyk epoki

rozpadu imperium, wikszo nowych dyna

stii miaa bowiem greckie korzenie.

hellenistycznej , a utor Dziejw" ,

Epikur - filozof, twrca epikurejskiej

szkoy filozoficznej , twierdzi, e sensem

Poj awio si take zj awisko synkrety

ycia jest odczuwanie przyjemnoci .

zmu , tzn. czenia si rnych elementw

W tym czasie powstaa take stoicka

kultury greckiej i dalekowschodniej , np.

wczenie bstw wschodnich do panteonu

szkoa fi lozoficzn a , nakazujqca ycie

zgodne z naturq i podqa nie drogq,
ktrq wskazuje nam ycie.

greckiego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Rozwj pastw hellenistycznych sprzyja take rozwoj owi kultury: w delcie Nilu
powstaa Aleksandria - miasto, ktre stao si stolic pastwa Ptolemeuszw, ale take
stolic staroytnej kultury i nauki. Znaj doway si w nim:

M uzeum (gr. witynia muz) - instytucj a, ktra prowadzia badania naukowe.

Biblioteka - syna z ogromnego ksigozbioru, powstaa przy Muzeum. Dua cz

spona podczas poaru w 48/47 r. p .n.e. , podczas prby inwazji rzymskiej .

5.

Dz i ej e I m p e r i u m R o ma n u m

Warunki naturalne
Cywilizacj a rzymska rozwina si na Pwyspie Apeniskim. Od wschodu oblewa go Morze
Adriatyckie, od poudnia Morze Joskie, a od zachodu Morze Tyrreskie, linia brzegowa
jest prosta, zatoki wystpuj rzadko. Takie uksztatowanie nie sprzyj ao zakadaniu por
tw, jednak usytuowanie pwyspu w centrum Morza rdziemnego czynio z niego dosko
nae miejsce do kolonizacji.
Na pnocy rozcigaj si Alpy, na poudniu znaj duj e si dua wyspa - Sycylia. P
wysep przecina kilka wikszych rzek: Rubikon - uwaany w staroytnoci za granic Italii,
Pad - gwna rzeka Niziny Padaskiej oraz Tybr w centrum pwyspu. O pwyspu sta
nowi acuch grski Apeninw, niziny rozcigaj si na pnocy i na wybrzeach pwyspu.
W grach wystpoway zoa marmuru, co sprzyjao rozwojowi architektury. Niewielkie
zoa elaza znaj doway si w pnocnej czci Apenin. Rwniny Italii pokryway yzne gleby
pochodzenia wulkanicznego, co sprzyjao rozwojowi rolnictwa. Uprawiano zboa, oliw, wino
grona oraz roliny strczkowe. Italia bya zrnicowana etnicznie: na pnocy zamieszkiway
j plemiona etruskie, lud wspaniaych eglarzy o rozwinitej kulturze, zamieszkujcy nieza
lene od siebie miasta-pastwa. Na poudniu Grecy zaoyli wiele kolonii, cz Sycylii opa
nowali Kartagiczycy. W centrum pwyspu, na wysokoci ujcia Tybru, rozciga si rjon
zwany Lacjum, zamieszkay przez plemiona latyskie. Tam te rozwino si miasto Rzym.

Powstanie Rzymu
Miasto Rzym powstao w gbi ldu, na trasie tzw. szlaku solnego.
WWW.CEL-MATURA.PL

Legendy opisuj ce zaoenie miasta podaj 753 r. p .n.e. j ako dat zaoenia miasta
przez Romulusa - syna boga Marsa, wychowanego przez wilczyce. Romulus zaoy miasto
na Wzgrzu Palatyskim, po czym zabi brata Remusa, kiedy ten naruszy jego granice.
Pocztkowo w miecie panowali krlowie - kolejnych siedmiu monarchw miao usta
li poszczeglne elementy ustroj u Rzymu. Ostatni z krlw, Tarkwiniusz Pyszny, zosta
wygnany przez mieszkacw w 509 r. p.n.e. Od tej pory miasto ogoszono republik.
Historycy wtpi w prawdziwo legendarnych wydarze: wykopaliska archeologiczne
potwierdzaj dopiero budow wityni Jowisza, Junony i Minerwy na Wzgrzu Kapitoli
skim w 509 r. p.n.e . , o Rzymie greccy historycy wspominaj dopiero w III w. p.n.e.

Geneza i przebieg ekspansji

Legiony rzymskie przewaay nad

Rzymu

in nymi a rmiami epoki staroytnej .

Dziki doskonale zorganizowanej armii

i racj onalnej polityce okupacyjnej Rzym

Skaday si z obywateli w wieku od

1 7 do 46 lat, walczcych w szyku

podobnym do g reckiej falangi. Liczyy

zdoa podbi w zasadzie cay wiat rd-

zazwyczaj 3 tys. cikozbrojnyc h ,

ziemnomorski.

1 ,2 tys. lekkozbrojnych piechurw

Imperium

rzymskie

w szczytowym momencie obejmowao p

wyspy: Iberyjski, Apeniski i Bakaski,

oraz 300-osobowyc h oddziaw

pomocniczych (alia) . Trzon a rmii
sta nowili cikozbroj n i walczcy

na pnoc a do Dunaju, Gali (dzi Fran

w trzech rzda c h , uzbrojeni w szerokie

cja), Azj Mniejsz, Syri, Palestyn, Egipt,

tarcze (scutum), oszczepy (pilu m)

pnocne wybrzee Afryki oraz poudniow

oraz krtkie , szerokie miecze (g ladius) ,

chronieni przez hemy, na pierniki oraz

cz Brytanii.

nagolenniki. W pierwszyc h rzdach

Reforma woj skowa Mariusza w 104 r.

wa lczyli najmodsi: rzucali oszczepy, po

p.n.e. ostatecznie ustalia podzia legionu

czym wycofywa li si , robic miejsce

na centuri, a w polu na kohorty i manipuy.

nastpnym - w ten sposb dua cz

onierze za sub, trwaj c zazwyczaj 16

wrog ich wojsk g ina , za nim doszo

do bezporedniego starcia. Ostatn ie

lat, mogli otrzyma przydzia ziemi. Eks

szeregi uzbrojone byy w dugie

pansj a Rzymu przebiegaa nastpuj co:

wczn ie (hasty) przeznaczone do

odpiera n ia bezporedniego natarc i a .

Najpierw Rzymianie

podbili Ita li,

trwao to okoo 200 lat: zacite

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

wojny toczyli z mieszkacami Lacjum, w 396 r. p.n.e. podbili etruskie miasto Weje,
a w 390 r. pokonali plemiona Celtw zamieszkujcych rwnin nadpadask.
Nastpnie w cigu trzech wojen samnickich odparli ataki prawie wszystkich plemion
Italii, skupionych wok plemienia Samnitw. Wojna z krlem Epiru, Pyrrusem,
pozwolia legionom podbi cz kolonii greckich na poudniu pwyspu.

Sukcesy te umoliwio zaoenie Zwizku

Latyskiego: konfederacji miast

latyskich zmuszonych do zawarcia sojuszu militarnego z Rzymem, niemogcych

zawiera sojuszy ze sob. Dziki temu Rzymianie skumulowali si miast latyskich
w swej armii.

Kolejnym krokiem w ekspansji Rzymu byy trzy

wojny punickie (264-146 r.

p.n.e.). W czasie pierwszej Rzymianie musieli zmierzy si z potg morsk

Kartaginy, wybudowali wic potn flot. Druga wojna punicka rozegraa si
gwnie na terenie Italii - kartagiski wdz Hannibal przekroczy Alpy i wraz ze
swoj armi rozpocz pldrowanie pwyspu. Pokona go, dopiero po 15 latach,

Kornelius Scypio Afrykaski w bitwie pod Zam (202 r. p.n.e.). Trzecia wojna
punicka zakoczya si zburzeniem Kartaginy, w duej mierze za namow
senatora Katona Starszego. Do republiki przyczono ziemie na Pw. Iberyjskim,
Sycyli, Korsyk oraz cz Afryki Pn.

Nastpnie legiony pokonay Macedoni ( 172-167 r. p.n.e.), do koca II w. p.n.e.

Rzym podporzdkowa sobie pastwo macedoskie i pastwa greckie.

W 50 r. p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar podbija Gali .

W 3 1 r. p.n.e. , w wyniku walk o wadz, legiony Oktawiana Augusta pokonuj

wojska Marka Antoniusza pod

Akcjum, a Egipt sta si czci cesarstwa.

Upadek Rzymu
W IV i V w. cesarstwo rzymskie weszo w faz kryzysu, a w
klsk wojska rzymskie poniosy ju w bitwie z Gotami

476 r. n.e. upado. Znaczc

pod Adrianopolem (378 r. n.e.),

zgin wtedy cesarz Walens.

Teodozjusz Wielki, widzc sabo pastwa, zdecydowa si na ou mierci je podzie
li na dwie czci: zachodni ze stolic w Rzymie i wschodni ze stolic w Konstantynopolu.
WWW.CEL-MATURA.PL

Nie uchronio to cesarstwa zachodniego od upadku: wdz Gotw Odoaker zdoby

Rzym w 476 r. n.e., obali cesarza Romulusa Augustusa i przej wadz. Do przyczyn
upadku nale:

M asowa migracj a ludw barbarzyskich na zachd i poudnie Europy, ktre

forsoway ufortyfikowane granice cesarstwa na Renie i Dunaj u. Do naj waniej szych
naleay plemiona Wandalw, Swebw oraz Gotw. Te ostatnie w V w. , pod wodz
krla Alaryka, kilkukrotnie naj eday Itali.

Obrona granic wymagaa znacznych wydatkw, przez co podnoszono podatki oraz

psuto monet ( dodawano wicej miedzi do stopu ze srebrem).

Rozwj ogromnych maj tkw ziemskich (latyfundiw), skupionych w rkach

bogatych Rzymian, osabi klas rednich wacicieli ziemskich, spord ktrych
rekrutowano armi. W Rzymie brakowao onierzy, legiony polegay na j ednostkach
sprzymierzonych.

O sabienie wadzy centralnej i czste z amachy stanu dokonywane przez legiony

destabilizoway pastwo. Do rangi cesarzy wynoszono coraz to nowych dowdcw.

6 . Rzy m

pa stw o i s p o e cze s tw o

Przemiany ustrojowe w Rzymie

W dziej ach Rzymu wyrni mona trzy okresy: krlestwo, republik oraz cesarstwo rzym
skie. Okres krlestwa uznawany jest raczej za legend, okresy republiki i cesarstwa zostay
dobrze udokumentowane. Nie byy to jednak okresy j ednorodne, np. cesarstwo zmieniao
swj charakter.

Rzym krlestwem
W okresie krlewskim (753-509/508 r. p .n.e.) Rzymem rzdzi miao kolejno siedmiu kr
lw, tworzc najwaniej sze elementy pastwa rzymskiego, takie j ak senat czy zgromadze
nie ludowe. Wtedy ustali si take podzia spoeczny na patrycjuszy i plebej uszy. Admi
nistracyjnie - ludno zgrupowano w 10 tribus, a kada z nich dzielia si na 10 kurii.
W poowie III w. p.n.e. liczba tribus wynosia ju 35 (31 miej skich i 4 wiej skie).
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Rzym republik
Okres republiki (509/508-30 r. p.n.e.). Powstaa po wypdzeniu ostatniego krla rzymskiego
Tarkwiniusza Pysznego, pochodzcego z dynastii etruskiej .
System polityczny charakteryzowaa kadencyjno urzdw oraz kolegialno rzdw:

Najwysz wadz sprawowa lud rzymski (populus romani), gosowa poprzez

zgromadzenia ludowe (komicj a): centurialne, kurialne, tribusowe oraz plebej skie.
Komisje centurialne wybieray najwaniejszych urzdnikw, decydoway o wojnie
i pokoju . Ich decyzj e zatwierdzano na zgromadzeniach kurialnych.

Zgromadzenia tribusowe wybieray niszych urzdnikw, peniy funkcj

ustawodawcz.

Zgromadzenia plebej skie wybieray trybunw ludowych. Gosowano porednio

- kade komicj um miao jeden gos.

Senat skada si z byych naj wyszych urzdnikw, mia z azwyczaj 300 czonkw.
Skad zmienia si raz na pi lat. Z apewnia on cigo wadzy wykonawczej .
Do kompetencji senatu naleao przygotowanie uchwa na komicj a kurialne
i tribusowe, decydowa o wojnie i pokoju , wpywa na polityk z agraniczn i wydawa
zarzdzenia wewntrzne (senatus consultum).

Urzdnicy rzymscy sprawowali wadz wykonawcz, powoywani na okrelon, zazwyczaj

roczn kadencj:

Konsulowie w liczbie dwch, wybierani corocznie, sprawowali najwysz wadz

w pastwie : dowodzili armi, zwoywali zgromadzenia i senat, posiadali take
inicj atyw ustawodawcz. Towarzyszyo im 12 liktorw noszcych rzgi, co
symbolizowao ich wadz (imperium maius). Po upywie kadenc::ji obejmowali
namiestnictwo prowincji.

Pretorzy, wybierani co roku, take po dwch. Odpowiadali z a porzdek w miecie,

mieli wadz sdownicz. Jednego pretora otaczao go szeciu liktorw (posiada
imperium minus).

Cenzorzy, wybierani raz na pi lat, take dwch. Tworzyli cenzus (spis

mj tkowy), wedug ktrego przydzielano obywateli do centurii i tribus. Sporzdzali
te list senatorw.

WWW.CEL-MATURA.PL

Kwestorzy wybierani na rok w liczbie czterech, odpowiadali za pobr podatkw.

Edylowie plebej scy i kurulni (w sumie czterech), wybierani na rok, odpowiadali

za stan miasta Rzymu. Organizowali igrzyska na wasny koszt, prowadzili
rozdawnictwo zboa.

Dyktator powoywany w sytuacj ach

zagroenia miasta, na 12 miesicy.

U rzd dyktatora by u rzdem

Posiada najwysz wadz (summus

nadzwyczajnym. Zda rzao si,

imperium), otaczao go 24 liktorw.

Mia w zasadzie nieograniczon
wadz, peni urzd jednoosobowo

e dowdcy rzymscy uzurpowali go

na duszy okres, np. od 82 r. p . n . e .
Lucjusz Kornelusz Sulla peni ten u rzqd
przez trzy lata .

(wyj tek!).

Trybuni ludowi w liczbie 10,

wybierani w celu obrony uboszych warstw spoecznych przed patrycjuszami.
Mieli prawo weta od kadej decyzj i urzdniczej oraz inicj atyw ustawodawcz na
zgromadzeniach. Byli nietykalni.

W czasach republiki wyksztacio si tzw. cursus honorum, okrelaj ce kolejno sprawo

wania urzdw.
Przyczyn upadku republiki naley szuka take w zaostrzaj cych si konfliktach poli
tycznych i spoecznych: politycy rywalizujcy o wadz coraz czciej uywali armii do reali
zaji swych celw, a uboejcy onierze (wtedy jeszcze wolni obywatele) decydowali si
suy politykom za pienidze, nawet jeli suba oznaczaa zamach stanu.

Do wanych

postaci okresu republikaskiego zaliczy naley Marka Tul iusza Cycerona

znakomitego

mwc, senatora i konsula roku 63 p.n.e., obroc ideaw republikaskich.

Rzym cesarstwem
Cesarstwo rzymskie (30 r. p .n.e.-4 76 r. n.e.) powstao na drodze wprowadzenia dyktatury
woj skowej w miecie.
Pierwsz prb przejcia wadzy doywotniej podj Gajusz Juliusz Cezar. Zyska
popularno dziki wspaniaym igrzyskom w 70 r. p.n.e. oraz podbojowi Galii (58-52 r.
p.n.e.). Potem zawiza pierwszy triumwirat wraz z Gajuszem Pompej uszem i Markiem
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Krassusem, w celu utrzymania wadzy. Wezwany do Rzymu, w roku 49 p.n.e. przekroczy

wraz ze sw armi rzek Rubikon (amic prawo) i dokona zamachu stanu: mianowa si
doywotnim dyktatorem, trybunem i cenzorem. Zosta zamordowany 15 marca 44 r. p.n.e.,
w trakcie obchodw tzw. idw marcowych.
Po j ego mierci rozgorzaa walka o wadz, senat przyzna specj alne uprawnienia
kolejnym triumwirom: Oktawianowi Augustowi, Markowi Lepidusowi i Markowi Antoniu
szowi. Triumwirowie pokonali obrocw republiki pod Filippi (42 r. p.n.e.) i podzielili impe
rium pomidzy siebie: Oktawian otrzyma Itali i prowincje zachodnie, Marek Antoniusz
prowincj e wschodnie, a Lepidus Afryk. Ten ostatni utraci wkrtce wadz, a Oktawian
August pokona woj ska Marka Antoniusza pod Akcjum (31 r. p.n.e.). W cztery lata pniej
senat przyzna Oktawianowi tytu augusta", a Rzym sta si cesarstwem.
Pocztkowy okres rzdw cesarzy nazywamy pryncypatem (30 r. p.n.e.-14 r. n.e.).
Wadza w pastwie przechodzia z ojca na syna (czsto adoptowanego), jednak cesarze sta
rali si zachowa pozory funkcjonowania republiki, skupiaj c w swym rku kilka urzdw
(np. Oktawian August - trybun ludowy i najwyszy kapan). Wzrosa rola senatu: prze
j uprawnienia komicj w i sta si organem ustawodawczym, mg mianowa urzdnikw
oraz uchwala ustawy (senatus consultum nabrao mocy prawnej). Wadza urzdnikw
republiki przechodzia stopniowo w rce mianowanych przez cesarza prefektw.
Dalsze zmiany zaszy w III w. n.e. , w okresie zwanym dominatem. Cesarz Aurelian
(270-275 r. n.e.) wyprowadzi cesarstwo z kryzysu wojen domowych, po czym nada sobie
tytu Pan i Bg''.

Chcc podnie autorytet wadzy, cesarz Dioklecj an (284-305 r. p.n.e.) wprowadzi

elementy rytu wschodniego na dwr cesarski: z rzadka pokazywa si poddanym,
nosi diadem i purpurowe szaty, uzna, e wadza pochodzi od Boga. Wprowadzi

system tetrarchii (rzdy czterech), w ktrym wadz sprawowao dwch augustw

i dwch cezarw. Pierwsi mieli wiksz wadz, po 20 latach mieli abdykowa na
rzecz cezarw.

Po abdykacji Dioklecj ana nastpiy walki o wadz, z ktrych zwycisko w 324 r.

n.e. wyszed Konstantyn Wielki. jednoczy on podzielone cesarstwo, przeprowadzi
reform administracyjn (podzia pastwa na prefektury, diecezje i prowincj e)

WWW.CEL-MATURA.PL

i wznis now stolic pastwa - Konstantynopol, co miao osabi wadz senatu

i przenie j ego kompetencj e na urzdnikw dworskich. Chrzecij astwo stao si
religi panuj c.

Od p anowania Konstantyna Wielkiego rozpocz si okres pnego cesarstwa.

W 395 r. n . e . , po mierci Teodozjusza Wielkiego, cesarstwo ostatecznie podzielio si
na dwie czci: zachodni i wschodni ze stolic w Konstantynopolu.

Pax Romana
Podbj prawie caego wybrzea Morza Czarnego przez Rzymian wprowadzi na tych tere
nach pokj na stulecia. Namiestnicy kontrolowani przez cesarzy nie mogli zbytnio naduy
wa swej wadzy, w Rzymie panoway rzdy prawa, a legiony rzymskie skutecznie broniy
ufortyfikowanych granic cesarstwa (tzw. limes) na Dunaju i Renie.

Spoeczestwo rzymskie
Spoeczestwo rzymskie na przestrzeni wiekw ulegao zmianom. W czasach republiki
dzielio si prawdopodobnie na ludzi zamonych oraz wolnych chopw, ktrzy uprawiali
ziemi i walczyli w wojnach. W Rzymie rozwino si take niewolnictwo - ludzie nie
wolni suyli Rzymianom w ich domach, uprawiali ziemi w willach swoich panw.

Patrycjusze i plebejusze. Podzia ten funkcj onowa na pocztku republiki. Patry

cjusze posiadali monopol na sprawowanie urzdw, przy pomocy naciskw finansowych
zmuszali plebejuszy do gosowania na
komicj ach w konkretny sposb. Dlatego

W okresie republiki obowizywa take

we wczesnym okresie nastpi bunt ple

system kliencki

bejuszy - odmwili oni suby woj skowej ,

co narazio Rzym na podbj . W wyniku
buntu utworzono urzd trybuna ludo

ludzie zamon i , dobrze

u rodzen i (patroni) , pomagali uboszym

w kopotach fina nsowyc h , w zamian
za co u bosi gosowa li na komicjach
zgodnie z yczeniem swych patronw.

wego (posiada nietykalno osobist oraz

prawo weta). Z czasem podzia ten uleg
zatarciu: plebejusze uzyskali dostp do wyszych urzdw (300 r. p.n.e.), a zgromadzenia
ludowe uzyskay prawo wydawania uchwa (287 r. p.n.e . , Ius hortensia).
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Obywatelstwo rzymskie byo kluczowe dla ustroj u politycznego i spoecznego

Rzymu. Jedynie obywatele rzymscy cieszyli si bowiem prawem gosu na komicj ach, tylko
oni posiadali peni praw: mogli posiada ziemi, na nich spoczywa obowizek suby
woj skowej . We wczesnym okresie republiki wikszo mieszkacw Rzymu posiadaa
obywatelstwo, zajmowaa si upraw ziemi i walczya w wojnach. Taki system stanowi
fundament potgi Rzymu - wszyscy obywatele w razie wojny stawali do walki. W zamian
za sub otrzymywali nadziay ziemi w podbitych terytoriach, tworzono na nich take
kolonie obywateli. Z czasem obywatelstwo stao si przywilejem, otrzymywali je tylko
niektrzy mieszkacy ziem podbitych, j eeli mogli okaza si przydatni dla interesw
cesarstwa. Aby korzysta z praw wyborczych, musieli jednak poj echa do Rzymu: tylko
tam odbyway si komicj a, tam sprawowano urzdy. W terytoriach podbitych od IV w.
p .n.e. waniej szym miastom nadawano prawa municypium, pozwalaj c obywatelom na
wybr lokalnych wadz . Dopiero imperator Karakala w 2 1 2 r. n.e. nada obywatelstwo
wszystkim wolnym mieszkacom imperium. Ta decyzj a spowodowaa zmian struktury
spoecznej .
W okresie imperium nastpia kumulacja wasnoci ziemskiej. Bogate rody sena

torskie (najwysza grupa spoeczna, jej czonkowie mogli zasiada w senacie) oraz ekwickie
(druga najbogatsza grupa spoeczna, jej czonkowie zyskali prawo zasiadania w senacie
w okresie pryncypatu) zaczy gromadzi wielkie majtki ziemskie zwane willami, odkupu
jc ziemi od zaduonych onierzy.
Procesowi kumulacji ziemi prbowali przeciwdziaa trybuni ludowi, Tyberiusz
i Gajusz Grakhowie, wprowadzajc w latach 132-122 p.n.e. reform roln. Dziaki ziemi
publicznj wiksze ni 250 ha miay by dzielone pomidzy ubogich. Reformy nie udao si
jednak wprowadzi wobec oporu senatu oraz innych trybunw ludowych. Tyberiusz zosta
wkrtce zamordowany przez przeciwnikw politycznych.
W ten sposb wolni obywatele stawali si coraz biedniej si, cz sprzedawaa zie
mie i udawaa si do miasta Rzymu, tworzc plebs miejski, inni za pozostawali na swej
ziemi, yj c biednie. Taki stan rzeczy zmusi urzdnikw do darmowego rozdawnictwa

zboa (plebs posiada bowiem prawa wyborcze, ale nie mia rodkw na wasne utrzyma
nie), a take spowodowa zmian armii rzymskiej na zawodow. Rozdawnictwo zboa rozWWW.CEL-MATURA.PL

poczto j eszcze w czasach konfliktu plebej uszy z patrycjuszami, j ego znaczenie wzroso
w okresie cesarstwa (polityka zjednania plebsu tzw. chlebem i igrzyskami"). Armi zawo
dow utworzy Oktawian August: suba trwaa 20 lat, weterani otrzymywali uposaenie.

Niewoln icy stanowili znaczc warstw spoeczn - nie tylko pracowali na roli
swych bogatych panw, ale take penili sub w domach. Pocztkowo naleeli oni po
prostu do rodziny, w okresie pnej republiki otrzymali status prawny narzdzia mwi

cego (instrumentum vocale). W imperium funkcj onoway rwnie amfiteatry, z ktrych

najwikszy powsta w I w. n.e. i nosi nazw Koloseum. Walczyli w nich na mier i ycie
niewolnicy, zwani gladiatorami. W historii Rzymu raz zdarzyo si powane powstanie
niewolnikw: w Kapui w 73 r. p.n.e. gladiatorzy pod wodz Spartakusa pokonali legion
rzymski i przez kolejne dwa lata pldrowali Itali. Po nadzwyczaj nej mobilizacji woj sku
Marka Krassusa udao si w kocu pokona gladiatorw.

7.

P o cztki c h rz e c ij a stw a

ycie Jezusa z Nazaretu

Pocztki religii chrzecij askiej zwizane s z yciem i nauczaniem Jezusa z Nazaretu.
Urodzony okoo 617 r. p.n.e. w Betlejem, okrelany przez rda rzymskie j ako syn cieli",
gosi nauki w prowincji Judei, za co zosta skazany na mier i ukrzyowany za czasw
namiestnictwa Poncjusza Piata (przed 36 r. p.n.e.).
W swych naukach Jezus dewaluowa warto oficj alnych obrzdw i dosownego
odczytywania nakazw zawartych w Torze, kadc nacisk na mio pomidzy blinimi;
nazywa siebie Mesj aszem i synem Boga, na ktrego przyjcie oczekiwali ydzi.
Nauki te nie spodobay si arcykapanom, stanowicym elit spoeczestwa ydow
skiego: pomniej szay one bowiem w sposb poredni znaczenie ydowskich instytucji
religijnych, ktre podczas okupacji rzymskiej przejy take kompetenj e wadz cywil
nych, a ponadto burzyy obraz Mesj asza, ktry w wyobraeniach ydowskich mia by
przywdc politycznym lub woj skowym, wyzwalaj cym ydw spod niewoli rzymskiej .
W zwizku z tym najwysza rada arcykapanw (sanhedryn) skazaa Jezusa na mier
i wymusia na wadzach rzymskich j ego ukrzyowanie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

Powstanie Kocioa

Informacji o yciu Jezusa dosta rczaj

Nauki Jezusa do szybko rozprzestrze

nam cztery ewangelie, spisane

niy si w cesarstwie rzymskim. Poczt

kowo gosili je j ego uczniowie (pord nich

przez Mateusza , Marka , ukasza

i Jana pomidzy 68 a 1 1 0 r. p . n .e.

Ewangelia oznaczaa w sta roytnoci

12 najwaniej szych, zwanych apostoami),

wyn a g rodzenie dla osoby przynoszcej

kieruj c swe nauczanie do ydw - dlatego

dobr n owin. Trzy pierwsze ewa ngelie

wanie to wsplnoty ydowskie w rnych

czciach imperium rzymskiego (zwane

s synoptyczne, tzn . w wielu miejscach

zgodne co do opisywa nych wydarze.
Dodatkowych informacji udzielaj nam

diaspor) stay si gwnymi nonikami

take inne ksigi Nowego Testa mentu:

kultu Jezusa. Dopiero nauczanie Pawa

Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie oraz

z Tarsu (4-64 r. n.e.) spowodowao otwar

Objawienie w. Jana , a take liczne

cie wsplnot na czonkw nieydowskiego

pochodzenia.

Nazwa religii pochodzi

apokryfy. Istnienie Jezusa potwierdzaj

rwn ie rda niec h rzecij askie , ta kie
jak listy Plini usza Modszego do Cesa rza

od greckiego sowa Christos (namasz

Trajana ( 1 05/ 1 06 r. p . n .e . ) czy Roczniki"

czony). Pierwsi chrzecij anie wierzyli, e

Tacyta .

zmartwychwstay Jezus wkrtce powrci,

w zwizku z czym powinni by stale gotowi na j ego przyj cie, std ywy charakter pierwszych wsplnot chrzecij askich. Organizacyjnie wsplnoty te byy niezalene od siebie.
Na czele kadej z nich sta biskup, wybierany przez czonkw wsplnoty. Wspomaga go
kler: w sprawach liturgii pomagali mu diakoni , w sprawach organizacyjnych rada prezbi

terw. Naboestwa chrzecij askie pocztkowo rniy si od siebie.

Tendencje centralizacyjne w Kociele poj awiy si dopiero na przeomie II/III w. n.e.,
wtedy take zaczto uywa sformuowania Koci powszechny (katolicki). Rne wspl
noty peniy rne funkcje, w zalenoci od miasta, w ktrym si znaj doway: najwik
szym prestiem cieszy si Rzym, ze wzgldu na przewodnictwo Piotra (jednego z aposto
w), inne wane wsplnoty znaj doway si w Antiochii i Aleksandrii.

Rozprzestrzenienie si chrzecijastwa
Chrzecijastwo rozpowszechnio si do szybko, ze wzgldu na swj uniwersalny charak
ter: Pawe z Tarsu uczyni z niego religi otwart na wszystkie narodowoci, natomiast
WWW.CEL-MATURA.PL

nauczanie Jezusa dotyczyo wszystkich ludzi, bez wzgldu na maj tek czy pozycj spo
eczn. Podstaw postpowania pierwszych chrzecij an stanowi dekalog, sformuowany
na tyle uniwersalnie, e mg go wypenia kady wierzcy.

Przeladowania chrzecijan
Chrzecij anie do wczenie stali si obiektem przeladowa. Przyczyn tego stanu rzeczy
naley upatrywa w charakterze nowej religii: monoteistyczny charakter chrzecij astwa
zaprzecza istnieniu innych bogw, a ponadto chrzecijanie czsto odmawiali udziau w ofi
cjalnym kulcie pastwowym, co wzbudzao obawy o gniew bogw oraz podejrzenia o nielo
j alno cesarzowi (cesarze uznawani byli za bogw j u od czasw Oktawiana Augusta). Poza
tym chrzecijanie czsto spotykali si na swoich obrzdach sekretnie, w nocy, co budzio
podejrzenia ogu spoeczestwa i oskarenia o niemoralne praktyki, np. stosunki kazirod
cze czy te spoywanie ludzkiego misa.
Przeladowania zaczy si j eszcze w I w. n.e., najbardziej znany przykad stanowi
oskarenie o podpalenie Rzymu (wielki poar w 64 r. n.e.) skierowane na chrzecij an przez
cesarza Nerona. Ostatnie przeladowanie pastwowe zorganizowa cesarz Dioklecj an,
nakazuj c skadanie ofiar bogom przez onierzy i czonkw dworu. Po usuniciu chrzeci
j an z otoczenia cesarza rozpoczy si represj e - niszczono pisma i kocioy chrzecij askie,
zakazano sprawowania kultu.

Chrzecijastwo religi pastwow

Tolerancj religijn wprowadzi Konstantyn Wielki, wydaj c w 3 1 3 r. edykt mediolaski.
W przededniu decyduj cej bitwy o wadz cesarz mia wizj znaku zwycistwa od Boga.
Stopniowo cesarze, otaczani przez chrzecij an, zaczli otacza religi opiek. Teodo
zjusz Wielki w 380 r. n.e. uczyni z chrzecij astwa religi panuj c w cesarstwie. Koci
chrzecij aski zwiza si z pastwem na wiele stuleci, co sprzyj ao jego centralizacji.
Po herezji biskupa Ariusza, ktry stwierdzi, e Jezus nie by wspistotny Oj cu,
Konstantyn zwoa pierwszy w historii sobr powszechny w Nicei (325 r. n .e.). Tam
ustalone zostao m.in. wyznanie wiary (credo). Biskupi z kilku kociow w danym rej onie

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

2. Cywi l izacj e rdzi emnom orski e

zbierali si okazj onalnie na synodach. Kocioy w danej prowincji tworzyy metropoli,

a te zaczy tworzy patriarchaty (rozwiny si gwnie na wschodzie).

PYTANIA POWT RZENIOWE

1. Basen Morza rdziemnego - kolebka Europy
1 . Dlaczego pierwsze cywilizacje rozwiny si w basenie Morza rdziemnego?
2. Wymie najwaniejsze cywilizacje rdziemnomorskie oraz istotne dla nich rejony

geograficzne. 3. Z czego synli Fenicjanie? 4. Czym rnia si Kartagina od innych

kolonii fenickich?
2. Dzieje staroytnej Grecji
1 . Jak warunki naturalne wpyny na ksztatowanie si cywilizacji g reckiej?
2. Wymie przyczyny oraz skutki wielkiej kolonizacji.
3. Polis i jej funkcjonowanie
1 . Wymie chara kterystyczne cechy polis greckiej. 2. Porwnaj sposb formowania si polis

spartaskiej i ateskiej. Jakie widzisz rnice? 3. Podaj rn ic pomidzy rnymi rodzajami

polis na przykadach systemw politycznych Spa rty i Aten.
4. Pastwo macedoskie
1 . Wyjanij znaczenie reform Filipa li. 2. Wymie metody, ja kich uy Filip li do

podporzdkowa nia sobie Grekw. 3. Przedstaw przebieg podbojw Aleksandra , wyjanij

przyczyny jego sukcesw. 4. Wyjanij przyczyny rozpadu imperium Aleksa ndra po jego
mierci. 5. Wymie elementy charakterystyczne dla kultury hellenistycznej .
5. Dzieje Imperium Romanum
1 . Wyjanij , jakie warunki naturalne sprzyjay rozwojowi Rzymu . 2. Wymie w kolejnoci

chronologicznej ludy podbite przez Rzymian. 3. Wyjanij , dlaczego legiony rzymskie byy
skuteczne w walce. 4. Podaj przyczyny upadku Rzymu.

WWW.CEL-MATURA.PL

6. Rzym - pastwo i spoeczestwo

1 . Przypomnij legend zaoenia Rzymu . 2. Okrel charakter wadzy w trzech okresach

historii Rzymu. 3. Wymie najwaniejszych urzdnikw i instytucje republiki rzymskiej .

4. Schara kteryzuj problemy spoeczne w cesa rstwie rzymskim. 5. Wyjan ij , w jaki sposb
zmiany gospodarcze i spoeczne wpyny na charakter a rmii rzymskiej .
7. Pocztki chrzecijastwa
1 . Wyjanij powody skaza nia Jezusa z Naza retu na mier. 2 . Wytu macz, w jaki sposb

rozprzestrzeniao si chrzecijastwo. 3. Podaj przyczyny przeladowania chrzecij an.

4. Wyjanij , jak chrzecija stwo z rel igii przeladowanej stao si religi panujc i jaki miao
to wpyw na struktur Kocioa .

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

RE DNIOWI E CZE

DZIA 3 .
Cywi l izacj e :
b izantyjska , islamska
i d a l e kowsc h od n i e

Najazdy barbarzyskie przetrwao jedynie cesarstwo wschodniorzymskie,

w epoce redniowiecznej znane take jako Bizancjum. Stao si ono
nie tylko ostoj kultury w okresie wczesnego redniowiecza, ale take
orodkiem religijnym, centrum religii prawosawnej. Ekspansja kultury
bizantyjskiej przybraa form gwnie misyjn, w przeciwiestwie do
k ultur powstaych na Bliskim i Dalekim Wschodzie: islamu oraz pastwa
Mongow. Islamski prorok Mahomet u tworzy fundamentalistyczne
pastwo, w jego religii szczeglne znaczenie miaa wita wojna.
Muzumanie szybko podbili Bliski Wschd, Afryk Pnocn i Pwysep
Iberyjski, wchodzc w konflikt ze redniowieczn Europ oraz Bizancjum.
Z kolei Mongoowie pod wodz Czyngis Hana zdobyli znaczn cz
Azji, podporzdkowujc sobie take tereny dzisiejszej Rosji, wchodzc
w konflikty zbrojne z pastwami Europy Wschodniej oraz Bizancjum.

1.

Cyw i l i zacja b i za ntyj s ka

Kontynuacja cesarstwa
Epoka staroytna zakoczya si wraz z upadkiem cesarstwa zachodniego w 4 76 r., jednak

cesarstwo wschodnie przetrwao a do koca redniowiecza, to j est do 1453 r. W skad

cesarstwa wschodniego w V w. wchodziy: Grecj a i tereny bakaskie na poudnie od Dunaju,
pwysep Azj a Mniej sza, Syria, Palestyna oraz Egipt.
Najwiksze zagroenie stanowiy najazdy rnych plemion oraz grup etnicznych.

Pocztkowo (ok. 450 r.) istnieniu cesarstwa wschodniego zagraali Hunowie

(dobrze zorganizowane plemiona, dowodzone przez wodza Atyll). Dziki dyplomacji
wadzom cesarstwa udao si jednak skierowa ich ekspansj na zachd .

Wojny z plemionami Gotw, Longobardw i migracje ludw w Europie udaremniy

prby odzyskania terenw Italii w VI w.

Wojny z Persami w IV w.

Naj az d Arabw w VII w. , utrata wikszoci terytoriw afrykaskich i azj atyckich,

cesarstwo przyjo wtedy charakter jednolicie grecki, przyja si nazwa Bizancjum .

Zupienie Konstantynopola przez krzyowcw w 1204 r. To wydarzenie znacznie

osabio pastwo wewntrznie.

Turcy osmascy prowadzili ekspansj terytorialn, ktra z akoczya si zdobyciem

Konstantynopola w 1453 r. i upadkiem cesarstwa bizantyjskiego.

Konstantynopol orodkiem ycia politycznego i ekonomicznego

Cesarstwo wschodnie odziedziczyo wprawdzie rzymskie instytucje polityczne, jednak
szybko ulegy one orientalizacji: cesarz sta si autokrat i namiestnikiem Boga na ziemi,
nosi tytu basileusa, posiada wadz prawodawcz i zwierzchni nad Kocioem, a pod
dani nie mieli do niego dostpu. Cesarza wybiera mia senat, a wybr zatwierdza wojsko,
jednak w praktyce bardzo czsto urzduj cy wadca wskazywa nastpc.
Do najwaniejszych wadcw cesarstwa nalea Justynian Wielki (527-565 r.), za jego
czasw wojska cesarstwa podbiy poudniow Hiszpani, Afryk Pnocn i Itali (na krtko,
najazd Longobardw pozostawi w granicach cesarstwa tylko tzw. egzarchat raweski);
wtedy stworzono take corpus iuris

pierwszy kodeks prawny; przeprowadzono reform

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

3.

Cywilizacje : biza ntyjska , islamska i dalekowschod nie

studiw prawniczych; a take rozpoczto walk z pogastwem: zlikwidowano Akademi

Atesk, wybudowano wityni Mdroci Boej .

Konstantynopol orodkiem ycia religijnego. Wielka Schizma

Konflikt

Rzymem

osign

szczyt

w l 054 r. , kiedy nastpia Wielka Schi -

Do pored nich przyczyn Wielkiej

zma . Konflikt pomidzy patriarchatami

Sch izmy n a leay:

w Konstantynopolu i Rzymie ody przy

okazji wyboru patriarchy Focjusza - cesarz

Pod n iesienie ra ngi patriarchatu

w Konstantynopolu (wane z p u n ktu
widze n ia pa stwa ) . Wschodni

mianowa go patriarch Konstantynopola,

cezaropapizm (zwierzc h nictwo cesarza

j ako osob wieck, w konflikt wcignito

biza ntyjskiego nad Kocioem) .

papiea Mikoaja I . W XI w. papie Leon

IX prowadzi reform Kocioa zachod

Rn ice liturg iczne oraz jzykowe

(na Zac hodzie uywa n o ac iny,
w Biza ncj u m - g reki) . Wrogo kultur

niego, wtedy formuowaa si doktryna

Wschodu i Zachodu : mieszka cy

prymatu papiea nad innymi patriar

cesa rstwa uwaali Zachd za

chatami. Ambitny patriarcha Konstan

ba rba rzycw, mieszka cw Zachodu

tynopola Micha

Cerulariusz

rozpocz

represj e wobec duchownych aciskich nie

razia etykieta dworska , przepych

oraz despotyczny c h a ra kter wadzy
cesarza .

przestrzegajcych wschodnich obrzdw

liturgicznych. Nieustpliwa postawa legatw papieskich, przysanych z Rzymu, spowodowaa trway podzia Kocioa oraz wzajemn
ekskomunik legata papieskiego oraz patriarchy konstantynopolitaskiego.

Prawosawie
W rezultacie Wielkiej Schizmy w 1054 r. powsta nowy Koci wschodni, zorganizowany
na zasadach autokefalicznych (niezalenoci Kociow lokalnych). Gow Kocioa
wschodniego by cesarz, ktry mianowa patriarch Konstantynopola. Patriarcha posiada
zwierzchnictwo tytularne nad innymi Kocioami.
Koci prawosawny od zachodniego rni si form i j zykiem liturgii oraz dogma
tami: na Wschodzie nie uznawano prymatu papieskiego, niepokalanego poczcia Maryi,
WWW.CEL-MATURA.PL

a take uwaano, e Duch wity i syn pochodz od Boga (dogmat filioque stanowi jedn
z przyczyn Wielkiej Schizmy). Liturgia w Kociele wschodnim bya prowadzona w j zyku
greckim (w Konstantynopolu) oraz w jzykach narodowych.
Prowadzono take chrystianizacj terenw sowiaskich, goszc liturgi w jzykach
narodowych - to przyczynio si do powstania j zyka staro-cerkiewno-sowiaskiego. Naj
waniej si misjonarze to Cyryl i Metody, prowadzili dziaalno misyjn w IX w.
Po upadku Konstantynopola przewodni rol w Kociele wschodnim przej patriar
chat moskiewski - w efekcie dziaalnoci misyjnej cz Sowian przyj a wiar prawo
sawn, patriarchat w Moskwie uzyska autokefaliczno w poowie XV w.

Powstanie im perium osmaskiego

Cesarstwo bizantyj skie upado z powodu naj azdu Osmanw w XV w. Ju w wieku XI Bizan
cjum stracio wiksz cz Azji Mniej szej na rzecz dynastii Seldukw. Stworzone przez
Seldukw imperium rozpado si j ednak na 10 czci.
Rol przewodni w Anatolii obj wtedy emirat Osmana. Osmanowie podporzdko
wali sobie wikszo pwyspu Azj a Mniej sza, w poowie XVI w. zdobyli Gallipoli (europej
ska cz cesarstwa bizantyjskiego), a 100 lat pniej zaj li Konstantynopol.
Pastwo osmaskie zorganizowane byo na zasadach fundamentalizmu, stanowio
wasno wadcy, a poszczeglnymi domenami rzdzili jego synowie oraz dowdcy wojskowi.
Due znaczenie mia etos jihadu pord onierzy sutana: do XVI w. udao si Osmanom
opanowa Bakany, Azj Mniejsz, Armeni, Syri, Palestyn, Egipt i Hidaz, ich imperium
przetrwao do koca XIX w.

2.

Cyw i l i zacja i s lam s ka

ycie i dzieo Mahometa

Islam powsta na podstawie nauk Mahometa (ok. 570-632)

syna kupca z Mekki. Maho

met nawizywa do judaizmu i chrzecij astwa, wzywa wspczesnych do odrzucenia

wypaczonej religii i powrotu do nauk Abrahama, a take do zmiany nierwnych stosunkw
spoecznych.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

3.

Cywilizacje : biza ntyjska , islamska i dalekowschod nie

Jego nauczanie spotkao si z wrogoci wrd kupcw z Mekki, wobec czego Maho
met musia ucieka do pobliskiego Jatribu. Rolnicy zamieszkuj cy to miasto przychylnie
odnieli si do nauk Mahometa - obwoali go przywdc nowej gminy religij nej , a nazw
miasta zmienili na Medyn (miasto proroka").
W drodze perswazji oraz podbojw Mahomet podporzdkowa sobie okoliczne ludy
koczownicze. Zdobycie karawany kupieckiej z Mekki dao mu presti oraz rodki finan
sowe do dalszych podbojw, w tym podboju samej Mekki (630 r.) . Pod koniec ycia (632 r.)
Mahomet panowa nad caym Pwyspem Arabskim.

Islam - nauka wiary, kult, organizacja . Koran

Nauczanie Mahometa dao pocztek nowej religii monoteistycznej - islamowi. Mahomet
ogosi siebie najwaniej szym prorokiem
jedynego boga, Allaha.

Dziki obj awie

niom archanioa Gabriela, jakich mia

dowiadczy,

powsta

Koran - wita

ksiga islamu stanowica uzupenienie

Biblii.

cie.

(obowi zkw) wiary m uzuma s kiej :

Wyznanie wiary: N ie m a Boga
o prcz Alla h a , jego p ro ro kiem j est
M a homet " .
Piciokrotna modl itwa w ciqgu d n i a .

Koran
czyli

Koran zdefiniowa pi fu ndamentw

uzupeniony

zbiorem

opowieci

Wyznawcy

islamu

j est
o

Sunn,
Mahome

nazwali

sie

bie muslimin, tzn. ulegli - std nazwa

Post w miesicu Ra mad a n .

Jamuna n a rzecz gminy
muzumaskiej .
C o n ajmniej j e d n a w yc i u
pielg rzymka do Mekki.

muzumanie".
Podboj e Mahometa day pocztek
nowemu

pastwu,

ktrego

terytorium

obejmowao cay Pwysep Arabski. Zor

Koran zawiera pojcie witej woj ny

przeciw niewiernym (dihad) , n a kada
n a wiernych obowizek powiksza nia
i obrony terytorium swej religii.

ganizowane byo na zasadzie teokratycznej , najwysz wadz duchow i wieck

posiada Mahomet, a struktury religijne peniy w nim jednoczenie funkcje administracyjne. Po mierci Mahometa gmina wybraa jego zastpc, tzw. kalifa. Zosta nim

Abu - Bakr.
WWW.CEL-MATURA.PL

Ekspansja arabska w basenie Morza rdziemnego

Dziki osabieniu pastw ssiednich (Persji oraz Bizancjum) oraz religijnej motywacji
wojownikw islamskich w cigu niespena 200 lat Arabowie podbili Persj , zajli Syri,
Egipt, Afryk Pnocn, a take Pwysep Pirenej ski.
Pastwo arabskie w X w. osigno wic szczyt swoj ej potgi, rozcigaj c si wzdu
Morza rdziemnego. Podbite ludy miay pocztkowo du swobod, mogy zachowa swoj
kultur i tradycj, musiay natomiast paci podatek gruntowy (charad) oraz pogwne

(dizje).
W 74 7 r. w miecie Chorasan wybuch bunt przeciw dynastii Omajadw, krl Abd-ar
-Rahman uciek na teren dzisiejszej Hiszpanii, gdzie utworzy oddzielne pastwo

kalifat

kordobaski. Muzumanw zamieszkuj cych to pastwo nazywano Maurami.

Rekonkwista
Podbj Pwyspu Pirenejskiego spotka si z oporem wadcw europejskich, ktrzy ju od
VIII w. rozpoczli tzw. rekonkwist, czyli walk przeciw Maurom w celu odzyskania p
wyspu przez chrzecij an. Walki trway prawie osiem wiekw, rozpoczy si wystpieniem

don Pelayo przeciw Maurom oraz utworzeniem tzw. marchii hiszpaskiej przez wadcw
frankij skich na terenach Pirenejw oraz Katalonii.
Od X w. wan rol w walkach odgryway krlestwa Aragonii i Kastylii. Wtedy,
w 1063 r. , papie Aleksander II wezwa rycerzy do walki z niewiernymi na pwyspie.
Papie Innocenty III wzywa rycerzy europej skich do krucj aty przeciw Maurom, co dopro
wadzio do decyduj cej bitwy pod Navas de Tolosa w 1212 r. Po zwycistwie krzyowcw
Maurowie utrzymali tylko poudnie pwyspu. Ostatnia twierdza muzumanw, Grenada,
upada w 1 492 r.

3 . Cyw i l i zacj e Da l e ki e g o Ws c h o d u
Dorobek cywilizacyjny Chin
Chiny weszy w okres redniowiecza rozbite na kilka mniejszych pastw, rzdzonych przez
rne dynastie. Okres rozbicia we wczesnym redniowieczu sprzyja rozwojowi buddySTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

3.

Cywilizacje : biza ntyjska , islamska i dalekowschod nie

zmu , ktry opanowa w tym czasie Azj Poudniowo-Wschodni: powstao wiele wity,
poj awia si warstwa spoeczna kapanw oraz mnichw. Osabienie wadzy centralnej
sprzyj ao wymianie kulturowej wzdu j edwabnego szlaku.
Postp ekonomiczny i naukowy rozpocz si dopiero po zjednoczeniu pastwa w VI w. ,
w czasach dynastii Sui (VI-VII w.) buddyzm sta si religi panuj c, rozpoczto roboty
publiczne, np. rozbudow Wielkiego Muru czy budow kanaw czcych wielkie rzeki.
Kolejna dynastia Tang (VI-X w.) drog podbojw stworzya ogromne pastwo, przy
czya Kore, Wietnam, centraln cz kontynentu azjatyckiego, w tym Mongoli. Granice
Chin sigay na zachodzie a do j eziora Bajka. W tym okresie wynalazki chiskie, takie
j ak papier, porcelana czy druk ksylograficzny (polegaj cy na obrocie drewnianego klocka
drzeworytniczego) zaczy przenika na Zachd.
W czasach dynastii Song (X-XIII w.) Chiny nie byy ju tak potne, osigny nato
miast wysoki poziom cywilizacyjny: wynaleziono proch strzelniczy, ruchom czcionk
oraz kompas. Wynalazki te dotary pniej do Europy za porednictwem szlaku jedwab
nego oraz Mongow, ktrzy w XIII w. podbili cae terytorium Chin.

Ekspansja Mongow na Wschd i na Zachd

Pocztkowo Mongoowie tworzyli sie niewielkich pastewek plemiennych rzdzonych przez
lokalnych wadcw zwanych chanami. Na pocztku XIII w. pastwa te zjednoczy Temu

czin, przyj tytu wielkiego chana (Czingis-chana) i rozpocz podbj Azji.

Dziki dobrze zorganizowanej , mobilnej armii opartej na lekkiej i cikiej konnicy
Mongoowie w XIII w. podbili Chiny oraz Azj rodkow (Afganistan, Buchar, Chorezm
i Iran) i dotarli do Uralu.
Pod koniec ycia Czyngis-chana Mongoowie rozpoczli take podbj terenw europej
skich, w 1 223 r . pokonali armi ksit ruskich pod Kak.

Powstanie Zotej Ordy

Po mierci Czyngis-chana w 1227 r. pastwo mongolskie zostao podzielone na cztery czci,
pnocno-wschodnia nosia nazw Zotej Ordy. Mieszkacy tego pastwa, zwani Tatarami,
pod wodz Batu -chana kontynuowali ekspansj w kierunku zachodnim, na tereny Europy.
WWW.CEL-MATURA.PL

W latach 1237-1240 Tatarzy podporzdkowali sobie Ru: ksita ruscy otrzymy

wali od nich tzw. j aryk, czyli pisemn zgod na sprawowanie wadzy, dbali o posusze
stwo swoich poddanych i zbierali danin. Po podboju Rusi Tatarzy wyprawili si na Wgry,
a w 1241 r. cz woj sk ordy uderzya na Polsk, w celu odcicia ewentualnej pomocy ze
strony polskiej . W bitwie pod Legnic zgin ksi lski Henryk Pobony.

PYTANIA POWT RZENIOWE

1 . Cywilizacja bizantyjska
1 . Wyjanij , jakie zmiany n astpoway w systemie politycznym cesa rstwa bizantyjskiego.
2. Omw znaczenie religii dla cesarstwa bizantyjskiego. 3. Wymie czynniki zag raajce

integralnoci cesa rstwa (zewntrzne i wewntrzne). 4. Podaj powody Wielkiej Schizmy.

5. Przedstaw, jak powstao imperium osmaskie i jaki miao wpyw na losy cesarstwa .
2. Cywilizacja islamska
1 . Wyjanij popula rno nauk Mahometa wrd spoecznoci arabskich . 2. Przedstaw

gwne zaoenia islamu. 3. Opisz stru ktur imperium islamskiego, wymie wchodzce
w jego skad terytoria. 4. Wyjanij przyczyny konfliktu midzy pastwem islamskim
a pa stwa mi Europy.
3. Cywilizacje Dalekiego Wschodu
1 . Wymie najwaniejsze zdobycze cywilizacyjne pastwa chiskiego . 2. Wymie rejony

podbite przez Czyngis-chana. 3. Czym bya Zota Orda?

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

RE DNIOWI E CZE

DZIA 4 .
Sred n i owi eczn e
ko rze n i e Eu ro py
;

Z chaosu powstaego w Europie po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego

wyon io si pastwo Frankw, przeksztacone przez Karola Wielkiego
w wielkie imperium obejmujce znaczn cz kontynentu. Rozpado
si ono po mierci wadcy, dajc pocztek wielu pastwom europejskim.
Pocztkowo byy to monarchie patrymonialne, jednak rozdrobnienie
feudalne doprowadzio do osabienia wadzy monarszej i przeksztace
systemu politycznego w kierunku monarchii stanowej. Wadcy europejscy
uczestniczyli w wielu konfliktach: w XI w. apogeum osign konflikt
cesarza niemieckiego z papieem, wtedy take zorganizowano pierwsze
krucjaty. W XIV w. Stary Kontynent pogry si w skomplikowanym
konflikcie zbrojnym trwajcym ponad 1 00 lat, ktremu towarzyszy
kryzys gospodarczy oraz najwiksza w historii Europy zaraza". Dopiero
w XV w. udao si przezwyciy trudnoci gospodarcze i zawrze pokj.

llBl811itil''QTW11J:ll
Europa po upadku Imperium Romanum
Po upadku imperium zachodniorzymskiego wielka wdrwka ludw doprowadzia do
dominacji barbarzyskiej w Europie: Frankowie dominowali w Galii, Wizygoci w Hiszpa
nii i Longobardowie w Italii.
Wizygoci i Longobardowie tworzyli mae pastewka, ktre asymiloway si z rdzenn
ludnoci rzymsk, przejmuj c ich kultur oraz jzyk, tworzc stref jzykw romaskich.
Germanie, zamieszkuj cy rejony pomidzy Renem i ab, a wic tereny rdzennie bar
barzyskie, nie asymilowali si z ludnoci podbit: zachowywali odrbne prawa, zwyczaje
i jzyk, byli przez to mniej podatni na wpywy dawnej kultury zachodniorzymskiej . W ich
pastwach dominowa ustrj demokracji wojennej : najwaniejsze decyzje podejmowa wiec
zoony z woj ownikw, a pastwa znajdoway si w permanentnym stanie wojny. Wiec na
czas wojny wybiera ksicia (ac. dux), posiadaj cego prawie nieograniczon wadz.

Odnowienie cesarstwa na Zachodzie

Pod koniec VIII w. wadca pastwa Frankw Karol Wielki podj prb odnowienia insty

tucji cesarstwa . Pastwo Frankw powstao w wyniku podbojw terenw wspczesnych

Niemiec i Francji. Frankowie, w przeciwiestwie do innych ludw germaskich, asy
milowali si z ludnoci podbit. Wyrazem tego by chrzest krla Frankw Chlodwiga
w 496 r. w obrzdku katolickim (nie ariaskim, cho arianizm dominowa wrd ludw
germaskich) .
Pastwem Frankw rzdzi krl wybierany przez wojownikw, pastwo traktowa j ak
wasno osobist (monarchia patrymonialna). Na mocy tej zasady Chlodwig podzieli
pastwo pomidzy spadkobiercw, czym osabi rzdy dynastii Merowingw. W praktyce
wadz sprawowali maj ordomowie (wysocy urzdnicy) z rodu Karolingw.
Wkrtce przej li oni tron: Karol Mot pokona Arabw w bitwie pod Poitiers (732 r.),
a jego syn Pepin Krtki zdetronizowa Merowingw i ogosi si krlem (751 r.) . Pepin uzy
ska poparcie papiea, dziki czemu w. Bonifacy koronowa go na krla, dokonuj c namasz
czenia i nadaj c j ego wadzy sankcj religijn.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

Syn Pepina Krtkiego, Karol zwany pniej Wielkim, prowadzi wojny z Arabami,
Longobardami, Sasami i Awarami. Doprowadzi w ten sposb do utworzenia wielkiego

pastwa Frankw obejmuj cego tereny dzisiejszej Francji, Niemiec, Pireneje oraz cz
Pw. Apeniskiego. Karol Wielki myla nawet o poczeniu swego pastwa z Bizancj um
poprzez lub z cesarzow Iren, jednak wadze cesarstwa bizantyj skiego uwaay go za
uzurpatora.
Sytuacj chcia wykorzysta papie Leon III. Obawia si bowiem dominacji bogatego
Konstantynopola, a take panuj cego na Wschodzie cezaropapizmu, zdecydowa si wic
poprze odnowienie cesarstwa na Zachodzie: w 800 r. Karol Wielki otrzyma z rk

Dziki koronacj i wa dcy fran kijscy stali

papiea sakr i koron cesarsk.

si spa d kobiercami cesarzy rzymskic h ,

Bizancjum, osabione sporami o iko

noklazm, uznao tytu cesarski Karola
w 812 r.

sprawowa li najwysz wadz :

wieck , sta li ponad krlami
i udzielali zezwolenia n a korona cje.
Wbrew na dziejom papiea - take
wadz d u c hown nad Kocioem:

Renesans karoliski

mianowa l i , odwoywa li i na dzorowa li

W czasie swych rzdw Karol Wielki wpro

dziaa n i a bisku pw, prowadzili

wadzi szereg reform kulturalnych i nauko

misj e (marchia h iszpaska na

wych, zwanych renesansem karoliskim .

Pastwo Frankw nie miao oficj alnej

Zachodzie i chryst i a n izacja Sowian

na Wsc hodzie) , rozstrzyga l i spory
teolog i czne.

stolicy, wadca przemieszcza si z miasta

do miasta. Pod koniec ycia Karol Wielki
osiad w Akwizgranie, ktry sta si nieformaln stolic i centrum kulturalnym pastwa.

Rozpad monarchii karoliskiej, powstanie nowych pastw

Pastwo Frankw przetrwao jedynie 30 lat po mierci Karola Wielkiego (814 r.). Na mocy

traktatu w Verdun (843 r.) synowie Ludwika Pobonego podzielili je na trzy czci: Naj
starszy z nich, Lotar, odziedziczy rodkow cz pastwa wraz z Itali, tytu cesarski oraz
zwierzchno nad pozostaymi wadcami. Karol ysy otrzyma tereny zachodnie (dzisij
sz Francj ). Ludwik Niemiec otrzyma tereny wschodnie (dzisiej sze Niemcy).
WWW.CEL-MATURA.PL

Podzia ten odzwierciedla zrnicowane etnicznie pastwa (strefa romaska na

zachodzie, rzymska na poudniu i germaska na wschodzie), nie by j ednak trway. Prb
zjednoczenia podj j eszcze Karol Gruby (IX w.), j e dnak po j ego mierci pastwo ostatecznie
si rozpado. Poszczeglne pastwa powstae w wyniku traktatu take ulegay dekompozy
cji, wadz przejmoway lokalni przywdcy. W X w. wygasy dynastie Karolingw: W cz
ci zachodniej wadz obj Hugo Kapet, nazwa swoje pastwo Francj. Na wschodzie
wadza przesza w rce dynastii Ottonw.

chrzest
Chlodwiga

koronacja cesarska Karola Wielkiego

zamach Pepina Krtkiego

traktat w Verdun

bitwa pod Poitiers

496

732

koronacja
cesarska Ottona I
751

800

843

962

wite Cesarstwo Rzymskie

Wschodnia cz pastwa Frankw podzielia si na ksistwa Bawarii, Frankonii, Lotaryn
gii, Saksonii i Szwabii. Po mierci ostatniego wadcy karoliskiego, Ludwika Dziecicia,
w 9 1 1 r. lokalni ksita postanowili decydowa o wyborze wadcy: kolejno wybierano Kon
rada z Saksonii, Henryka I Ludolfinga i wreszcie Ottona I (936-973).
Otton I prowadzi walki z ludami napierajcymi ze wschodu: pokona Wgrw, co
wzmocnio j ego autorytet pord ksit, udzieli pomocy papieowi w wojnie z woskim
wadc Bergeriuszem, po czym wkroczy do Rzymu i otrzyma koron cesarsk w 962 r.
W ten sposb powstao wite Cesarstwo Rzymskie narodu niemieckiego rzdzone
przez dynasti Ottonw. Ksita nadal wybierali cesarza, j ednak koron otrzymywa on od
papiea w Rzymie. Urzdy w pastwie sprawowali gwnie zakonnicy, przez co nie istnia
problem dziedziczenia, co z kolei sprzyj ao integralnoci terytorialnej pastwa.

U niwersalizm redniowieczny
Wadcy dynastii Ottonw dyli do zj ednoczenia Europy pod swym panowaniem. Koncep
cja ta, zwana uniwersalizmem europejskim, opieraa si na prymacie wadzy cesarskiej :
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

Otton I dziki koronie cesarskiej uwaa si za zwierzchnika wszystkich innych wadcw

i krlw, to on decydowa o koronacj ach krlewskich. Dziki zaangaowaniu w konflikt
papiestwa z lokalnymi wadcami uzyska on rwnie przewag nad papieem.
Ostateczny ksztat uniwersalizmowi nada Otton III, ktry pragn zj ednoczy
Europ, tworzc cztery rwnorzdne krlestwa: Itali, Gali, Germani i Sowiaszczyzn.
Koncepcji uniwersalistycznej nie udao si jednak zrealizowa, poniewa wadcy zachodni
uznawali jedynie tytularne zwierzchnictwo Ottonw, natomiast nastpca Ottona III, Hen
ryk II, chcia utworzy j ednolite pastwo germaskie, rezygnuj c z koncepcji cesarstwa
uniwersalistycznego.

2.

O r g a n i z a cj a y c i a z b i o ro we g o w re d n i o w i e cz u

Geneza i funkcjonowanie systemu feudalnego

Wdrwka ludw doprowadzia do zerwania tradycyjnych wizi gospodarczych i spoecz
nych, naj azdy barbarzycw oraz czste wojny zagraay ludnoci i wyczerpyway spoe
czestwo. W celu zapewnienia sobie bezpieczestwa bd te uniknicia suby woj skowej
chopi oddawali si w opiek silniejszego ssiada lub Kocioa.
Umowa taka, zwana prekariq, moga mie charakter dobrowolny lub wymuszony.
W ten sposb uksztatowa si system feudalny:

Osob silnij sz zwano seniorem, osoby sabsze wasalami.

Wasal skada przysig seniorowi, oddaj c mu w opiek siebie i swoj ziemi

(lenno), w zamian za co senior zobowizywa si do opieki i obrony swego wasala.
Przysig t zwano aktem komendacji.

Wasal oddawa sw wasno seniorowi, a w zamian otrzymywa prawo j ej uyt

kowania. Ziemi tak zwano lennem, byo ono dziedziczne, ale niepodzielne. Kolejni
spadkobiercy skadali hod lenny seniorowi. Zasada niepodzielnoci zanika w XII w.

Wasal musia w z amian za opiek oraz lenno uiszcza rent feudaln w formie

nieodpatnej pracy na rzecz wasala

daniny pieninej lub

wiadcze

w naturze (np. oddawanie czci plonw). Pocztkowo popularne byy wiadczenia

naturalne.
WWW.CEL-MATURA.PL

Spoeczestwo redniowieczne tworzyo sie zalenoci, w ktrej wasale jednego seniora

stawali si seniorami dla innych, pomniej szych wasali. Najwyszym seniorem by wadca,
zwany suzerenem. Na kontynencie funkcjonowaa zasada mwica, e wasal mojego

wasala nie jest moim wasalem " , co oznaczao brak kontroli seniora nad poddanymi j ego
wasali.

Rozwj rolnictwa i wsi

Rozwj wsi nastpi w wyniku kolonizacji na prawie niemieckim, ktra rozwina
si w Europie w XIII w. By to masowy, zorganizowany ruch maj cy na celu zasiedlenie
nieuytkw, prowadzony na wzr niemiecki. Akcj kierowa zasadca, ktry
umow z wacicielem ziemi,

sprowadza osadnikw i

zawiera

li wyznacza im nadziay ziemi,

najczciej w wymiarze 1 ana ( 16-25 ha). Do czasu uruchomienia produkcji rolnej wie
zwolniona bya z opat na rzecz pana, chopi mogli dziedziczy ziemie, musieli jednak paci
danin na rzecz pana wsi. Kolonizacj a przyczynia si do ujednolicenia stanu chopskiego
oraz upowszechnienia samorzdw wiej skich.

redniowieczne miasta
Od XI w. w redniowiecznej Europie zaczy si take rozwij a miasta. Zwikszenie pro
dukcji rolnej pozwolio na rozwj rzemiosa oraz handlu, a bogacenie si chopw spowodo
wao rozwj gospodarki towarowo-pieninej . Rozwj handlu z kolei przyczyni si do

Miasta powstaway: w miejscach

rozwoju miast.

dawnych orod kw wiejskich na

Stopniowo miasta zaczto otacza

murami. Wewntrz znaj doway si warsz
taty rzemielnicze, bliej rynku take

szla ka c h handlowyc h . N a rozwj m i ast

wpyway ta ke relikwie - ludzie chtnie
pielg rzymowali w ta kie miejsca .

kocioy, waga miej ska oraz prgierz.

Pocztkowo miasta stanowiy wasno panw feudalnych, z czasem uniezaleniy si,
wystpujc zbrojnie przeciw wacicielowi bd wykupuj c si. Miastami zarzdzay
rady miej skie zoone z rj cw, na ich czele stali burmistrzowie (Niemcy), przewodniczcy kupcw (Francj a), konsulowie (Wochy) bd doowie (Wenecj a) . Z czasem rola
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

miast wzrosa na tyle, e zyskay one pewn niezaleno w ramach pastw. W XIII w.
miasta pnocnoniemieckie utworzyy zwizek zwany Hanz i zmonopolizoway handel
pnocnoeuropej ski.
Rozwj miast wpyn na rozwj rzemiosa i handlu. Rzemielnicy danego miasta
musieli nalee do cechu swoj ego zawodu (np. cechu szewcw). Organizacj e te dbay
o j ako produktw, wyznaczay ceny, broniy swych czonkw przed konkurencj oraz
nadaway uprawnienia mistrzowskie czeladnikom (po odbyciu przez nich wieloletniej prak
tyki, zdaniu egzaminu i wykonaniu pokazowego wyrobu

majstersztyku). Cechy peniy

take funkcje polityczne, np. wystawiay onierzy w wypadku oblenia.

Istniay take gildie kupieckie, speniaj ce podobne do cechw funkcje wzgldem
kupcw. Miasta czerpay zyski z handlu, kupcy musieli bowiem skadowa swe produkty
w magazynach miejskich (prawo skadu). W redniowieczu rozwin si handel daleko
siny: na Batyku, gdzie dominoway miasta hanzeatyckie

na Morzu rdziemnym

dominoway miasta woskie (szczeglnie Wenecj a w okresie krucjat).

Rozwj handlu wpyn take na rozwj pienidza: Karol Wielki wprowadzi srebrne
denary, do Europy napyny take drachmy muzumaskie. Swoje monety biy te miasta
woskie: florentyny (Florencj a) oraz dukaty (Wenecj a). We Woszech powstaway pierwsze

banki

pocztkowo skupiay si na wymianie walut, z czasem wprowadzono papierowe

weksle umoliwiajce pobr gotwki w odlegych placwkach.

Kryzys gospodarczy
W XIV w., po 300 latach wzrostu gospodarczego, doszo do zahamowania rozwoju na
Zachodzie:

fale godu dziesitkoway ludno miast i wsi,

bicie faszywych monet ( szczeglnie przez krla Francj i Filipa IV) zmniejszyo
zaufanie do pienidza,

w 134 7/1348 r. we Woszech pojawia si zaraza, ktra rozprzestrzenia si na prawie

cay kontynent (wczaj c w to Skandynawi). Chorob przywleky szczury na
statkach genueskich pyncych z Krymu, bya to prawdopodobnie duma. Zaraza
pochona okoo 25 mln ofiar, zmniej szaj c ludno Europy o 1/3.

WWW.CEL-MATURA.PL

Pod koniec stulecia udao si wyj z kryzysu: zaczto lepiej magazynowa ywno, Wosi
wprowadzili w miastach kordony sanitarne, zacza si take rozwij a medycyna. Gd
na zachodzie Europy stworzy popyt na zboe ze wschodu. W wyniku przemian w okresie
X-XIV w. wyksztaci si wic podzia na Europ z rozwij aj cymi si miastami na zachodzie
i Europ rolnicz na wschodzie. To zj awisko okrela si j ako dualizm gospodarczy.

3 . E u ro pa stan w i naro d w
Monarchia stanowa we Francji i Anglii
Rozdrobnienie feudalne doprowadzio do osabienia wadzy centralnej : w Niemczech po
mierci Ludwika Dziecicia ksita decydowali o wyborze cesarza, Francj a rozpada si
na mniejsze pastewka (hrabstwo Flandrii czy ksistwo Bretanii), w Polsce nastao rozbi
cie dzielnicowe.
Dopiero wojny europej skie, szczeglnie wojna stuletnia, oraz naduycia bogatych
feudaw (w skrajnych wypadkach anarchia feudalna) zatrzymay proces decentraliza
cji - mieszczastwo i drobne rycerstwo uznao potrzeb wzmocnienia wadzy krlewskiej .
W ten sposb upad model monarchii patrymonialnej , a w XIII i XIV w. powstaa monar

chia stanowa . Modelowa monarchia stanowa, wynikajca z przyznania przez wadc przy
wilejw generalnych, wyksztacia si w Anglii i we Francj i na przeomie XIII i XIV w.
W Anglii powsta parlament, a krl nada ludnoci Wielk Kart Swobd:

Konflikt Henryka II z arcybiskupem C anterbury Tomaszem Becketem, dotyczcy

s downictwa oraz podatkw kocielnych, doprowadzi do morderstwa prymasa.
W odpowiedzi wybuch bunt monych duchownych i wieckich, a krl zmuszony by
nada Kocioowi immunitet.

Krl Henryk Lwie Serce z aduy kraj wyprawami krzyowymi. Jego nastpca
Jan bez Ziemi prbowa wprowadzi restrykcyjn polityk fiskaln, opodatkowuj c
Koci, co sprowadzio na niego kltw papiea Innocentego III. Konflikt
z p apieem oraz przegrana woj n a z krlem Francj i Filipem II doprowadziy
do wybuchu oglnonarodowego powstania. Pod presj reprezentantw stanw
krl wyda Wielk Kart Swobd ( 1 2 1 5 r. ). O podatkach miaa decydowa
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

Oglna Rada Krlewska zoona

Wielka Karta Swobd zapewn iaa:

z biskupw i baronw.

n i etykal no osobist i majtkow ,

Henryk III prbowa naoy podatki

prawo do p rocesu sdowego,

na baronw, co sprowokowao bunt

n i eza len o miast a ngielski c h .

pod przewodnictwem Szymona d e

M ontfort. Do baronw doczyli mieszczanie oraz nisze rycerstwo, domagaj c si
wpywu na wadz. Od 1265 r. ich przedstawiciele uczestniczyli w obradach razem
z biskupami i baronami, t dat uznaj e si za pocztek brytyj skiego parlamentu.
W XIV w. utrwali si podzia na Izb Lordw i Izb Gmin. Parlament decydowa
o podatkach i wydatkach, zatwierdza proj ekty ustaw, p eni rol trybunau
sdowego.
We Francji powstay natomiast Stany Generalne:

Zwycistwo Filipa II nad woj skami angielskimi w bitwie pod Bouvines w 12 14 r.

rozpoczo proces integracji Francji - miasta popary krla francuskiego, liczc na
zniesienie barier celnych.

Wojny Filipa IV wyczerpay skarb francuski, wobec czego krl zdecydowa si

opodatkowa duchowiestwo. Prawnicy krlewscy (legici) ogosili zasad

suwerennoci monarchii, to jest podlegoci pastwa francuskiego jedynie wadzy

monarchy. Wobec sprzeciwu papiea Filip IV wezwa reprezentantw wszystkich
stanw do katedry w Notre Dame, gdzie wyrazili oni aprobat dziaa krlewskich.
Tak powstay Stany Generalne, decyduj ce m.in. o podatkach. Krl zwoa je take
w 1308 r. dla poparcia planw likwidacji zakonu templariuszy.

Wojna stuletnia
W tle zmian ustrojowych le europej skie konflikty zbrojne, spord ktrych najwaniejsza
to wojna stuletnia. Trwaa od 1337 do 1453 r. , skadaa si z serii wielu star pomidzy
wojskami francuskimi i angielskimi.
Konflikt rozpocz si, kiedy krl Filip IV prbowa rozszerzy swoje panowanie na
ca Francj, wczaj c w to Normandi (teren Brytyjczykw). Oficj aln przyczyn sta
nowia bezpotomna mier Filipa IV - legici francuscy uznali prawa do tronu bratanka
WWW.CEL-MATURA.PL

zmarego krla, Filipa IV. Edward III, krl Anglii, spokrewniony z crk Filipa IV, uzna,
e ma wiksze prawa do tronu. Tak rozpocza si naj dusza wojna w Europie:

li

Pocztkowo Anglicy pokonali Francuzw pod Crecy (1346 r.) i Mauperthuis

(1356 r.) dziki zastosowaniu dugich ukw. Krl francuski dosta si do niewoli angielskiej .

Francuzi przeszli do dziaa partyzanckich, bardziej skutecznych. W efekcie

zawarto pokj (1360 r.).

11 mier krla francuskiego w niewoli

doprowadzia do zerwania

pokoju, Anglicy wygrali pod Azincourt ( 1415 r.).

li Wystpienie Joanny d'Arc

(1429 r.) odwrcio losy wojny: dowodzc niewielkim

oddziaem, przerwaa oblenie Orleanu, nakonia delfina (legalnego nastpc tronu Fran
cji) do zdobycia Reims i koronacji. Zgina wysana przeciw przewaajcym woj skom Anglii.
Wojn wygrali Francuzi.

O prcz s pustoszen i a kontynentu wojna stuletnia spowodowaa

li utrat przez Anglikw

posiadoci na kontynencie oraz B zmniejsze n i e roli rycerstwa jako formacji zbroj n ej .

Ang licy n i e mogli polega n a wasnych rycerzac h , poniewa okres suby trwa zbyt
krtko do prowa dzenia woj ny za morskiej (60 d n i/rok) . Wobec tego krl wynajmowa
wojska najemne (gwnie uczn i kw, rekrutowa nych spord chopstwa ) , od szla chty
a n g i elskiej oczekiwa pieni dzy na za ciqg. W ten sposb sta n drugi tra c i znaczenie
wojskowe , ale wzrastaa jego rola gospoda rcza i polityczn a .

4 . R o l a K o c i oa w y c i u p o l i ty c z n y m E u ro py
Koci w redniowiecznej Europie odgrywa wan rol polityczn: bogaci dostojnicy mieli
znaczny wpyw na wadcw, czsto znaj dowali si w ich bezporednim otoczeniu. Papiee
mieli dominuj c pozycj w Kociele, mogli wywiera wpyw na innych biskupw, a kltwa
papieska zwalniaa poddanych z obowizku posuszestwa wobec wadcy.
Po rozpadzie pastwa Frankw dominuj c rol zachowali cesarze niemieccy - dziki
wyprawie rzymskiej Ottona I zakoczonej koronacj cesarsk (962 r.) . Cesarz zdoby wtedy
prawo mianowania papiey. W XI w. papie Grzegorz VII podj kolejn prb wzmocnienia
wadzy papieskiej .
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

Reforma gregoriaska
Koci w X i XI w. przechodzi kryzys: D biskupi i klasztory podlegay wadcom wieckim,
od ktrych otrzymywali beneficj a i ktrzy nadawali im godnoci kocielne poprzez rytua
podobny do wieckiego aktu komendacji (zamiast chorgwi monarcha wrcza piercie
i pastora), I szerzya si symonia - sprzeda urzdw kocielnych, El nikolaizm
zawierali maestwa lub yli w konkubinatach - oraz

biskupi

li nepotyzm - wadcy obsadzali

stanowiska kocielne swoimi krewnymi. W efekcie dostoj nicy kocielni zajmowali si poli
tyk, rzadko bywali w swoich diecezj ach i nie dbali o sprawy Kocioa. Do tego w 1054 r.
nastpia li Wielka Schizma.
W rezultacie rozwin si ruch odnowy moralnej w Kociele zachodnim:

Z klasztoru w Cluny (Burgundia) wyszed postulat powrotu do surowej reguy

w. Benedykta. Mnisi wypeniali swj czas modlitw i prac (ora et labora),
gosili take zakaz prowadzenia wojen w czasie wielkiego postu, adwentu
i od rody wieczorem do poniedziaku rano (treuga Dei). Ruch ten nazywa si

reform kluniack .

Piotr Damiani wygosi teori o dwch m ieczac h , ktre Chrystus mia przekaza
cesarzowi i papieowi, powierzaj c j e dnemu wadz wieck, a drugiemu duchown.

Papie Mikoaj II na soborze lateraskim (1059 r.) zdecydowa, e j ego nastpcy bd

wybierani przez kardynaw ( doradcw papieskich), a nie mianowani przez cesarza.
Zasad t udao si wprowadzi, kiedy tron niemiecki obj maoletni Henryk IV.

Zasadniczych reform dokona papie Grzegorz VII , od jego imienia nazwano reform gre

goriask.

w ramach reformy

kowy celibat,

potpiona zostaa symonia,

El zakazano uczestnictwa we mszy i

wprowadzono obowiz

przyjmowania eucharystii od onatych

ksiy, li zakazano take przyjmowania inwestytury z rk wieckich, a biskupw wybiera

miay kapituy katedralne. Zamanie zasad reformy grozio ekskomunik, jej wprowadza
nia pilnowali legaci papiescy, dysponujcy szerokimi prerogatywami.
Reforma miaa na celu wzmocnienie wadzy papieskiej nad Kocioem i postawienie
papiea ponad wadcami wieckimi. Specj alny dokument (dictatus papae) zawieraj cy
najwaniej sze zaoenia reformy stwierdza, e papie posiada wadz bogosawion, moe
wybiera i detronizowa wadcw".
WWW.CEL-MATURA.PL

Spr o inwestytur
Reforma gregoriaska doprowadzia do sporw pomidzy cesarzem Niemiec a papieem
o zwierzchnictwo nad Kocioem, tzw. sporu o inwestytur. Konflikt rozpocz si, kiedy
papie Grzegorz VII nie pozwoli na koronacj Henryka IV. W odpowiedzi Henryk IV, poparty
przez biskupw niemieckich, nie uzna wyboru Grzegorza VII . Papie odpowiedzia kltw.
Naoenie ekskomuniki na cesarza doprowadzio do wewntrznego chaosu w cesar
stwie: nie odbyway si naboestwa, poddani zwolnieni byli z obowizku posuszestwa,
wybuchy liczne bunty. Chcc zachowa wadz, Henryk IV uda si zim 1077 r. do Canossy,
gdzie przebywa papie. Po trzydniowej pokucie odbytej na mrozie, boso i w worze pokut
nym, cesarz uzyska przebaczenie, papie usun kltw.
Henryk IV wrci na tron, pokona opozycj , odtworzy armi i wystpi zbrojnie prze
ciw papieowi, zaj Rzym, wypdzi Grzegorza VII i mianowa nowego papiea, ktry koro
nowa go na cesarza (1084 r.).
Nominacj a ta nie rozwizaa jednak sporu o inwestytur, porozumienie osignito
dopiero podczas synodu w Wormacji (1 122 r.). Podpisano tam pierwszy w historii konkor

dat (umowa midzy pastwem a papieem).

Postanowienia konkordatu: D bisku pw wybiera miay kapituy katedralne, I wybr
zatwierdza papie, nadajc wadz duchown poprzez wrczen ie piercienia i pastorau ,
natomiast a cesa rz nadawa beneficjum (ziemi) i odbiera przysig wiernoci .

Awinioska niewola Kocioa

Pomimo rozwizania sporu o inwestytur rywalizaj a pomidzy papieem i cesarzem
trwaa nadal. W XII w. przewag zdoby Fryderyk I Barbarossa, w XIII w. - papie Inno
centy III. Sukcesy cesarza i papiea zakoczyy jednak nieudane krucj aty.
Presti papiestwa prbowa odbudowa Bonifacy VIII: w bulli Unam Sanctam"
(1302 r.) ogosi wyszo wadzy papieskiej nad jakkolwiek wadz wieck, stwierdzaj c,
e biskup Rzymu jest jedynym zastpc Chrystusa na ziemi. Doprowadzio to do konfliktu
z krlem Franji Filipem IV Piknym, ktry D oskary Bonifacego o naduycia seksualne,
blunierstwa oraz herezj, I zwoa sd nad papieem, a kiedy ten si nie stawi, 11 nakaza
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

go aresztowa. Kiedy do Rzymu przybyy wojska francuskie, papie uciek, wkrtce potem
zmar, a jego nastpc, Klemensa V, zmuszono do przeniesienia si na poudnie Francji.
Okres rezydowania papiestwa w Awinionie ( 1303-1377) nazywa si niewol awi

niosk (odniesienie do biblijnej niewoli babiloskiej). Charakteryzowa si on: Zupen

zalenoci papiea od krla Francji (kardynaowie mianowani przez Klemensa V byli
w wikszoci Francuzami). W tym okresie na urzd papieski wybierano gwnie Francuzw.
Skupieniem papiestwa na finansach i poszerzaniu wadzy kurii rzymskiej w Kociele.

Sprzeda urzdw kocielnych (symonia) oraz obsadzaniem ich krewnymi (nepotyzm).

Powysze skutkoway zanikiem autorytetu papiea.

Niewol zakoczy Grzegorz XI ( 1370-1378), pod naciskiem w. Katarzyny Sienie

skiej oraz w. Brygidy przenis sw siedzib do Rzymu. To stao si przyczyn wielkiej

schizmy zachodniej ( 1378-141 7), to jest wspistnienia kilku papiey w rnych miastach
Europy: Po mierci Grzegorza XI konklawe wybrao Wocha, Urbana V. Kardynaowie
francuscy nie uznali tego wyboru, papieem obwoali Klemensa VII. Obaj papiee obo
yli si wzaj emnie kltwami, prowadzili ze sob wojny. Spr mia zakoczy sobr w Pizie
(1409 r.), j ednak wybranego na nim papiea Aleksandra V nie uzna aden z urzduj cych
pap1ezy.
Spraw zakoczy dopiero sobr w Konstancji ( 1414-1418), na ktrym wybrano
papiea Marcina V, a pozostaych trzech papiey udao si nakoni do rezygnacji (ostatni
zrezygnowa dopiero w 1449 r.).

Przyczyny, przebieg i nastpstwa wypraw krzyowych

Wany element ycia politycznego redniowiecznej Europy stanowiy kruj aty, czyli zbrjne
wyprawy rycerstwa europejskiego w celu odbicia Ziemi witej z rk muzumanw (Tur

kw selduckich). Cesarz bizantyj ski Aleks I, rzdzcy sabncym pastwem, zwrci

si o pomoc do chrzecj askiej Europy. W odpowiedzi papie Urban II podczas synodu

w Clermont (1095 r.) wezwa rycerstwo chrzecij askie do walki z muzumanami i wyzwo
lenia Jerozolimy.
Na to wezwanie zoyo si jednak wiele przyczyn, m.in. utrudnienia w handlu
dalekowschodnim spowodowane napadami Turkw selduckich panuj cych wtedy w rejoWWW.CEL-MATURA.PL

nie Palestyny, napady rabunkowe na chrzecijaskich pielgrzymw do Ziemi witej ,

rywalizacj a pomidzy cesarzem i papieem, ktrzy chcieli podnie swj presti, zdoby
waj c wadz w Ziemi witej .
Wezwanie papiea spotkao si z szerokim odzewem ze strony rycerstwa, ze wzgldu
na czynnik spoeczny - przeludnienie oraz rozdrobnienie feudalne Europy powodowao, e
nie kady syn rycerza mg liczy na odziedziczenie ziemi, dlatego modsi synowie czsto
szukali szczcia w Jerozolimie.
Na przestrzeni ponad 200 lat odbyo si w sumie osiem wypraw, z czego pierwsze
cztery cieszyy si popularnoci:

D Pierwsz krucjat poprzedzia tzw. wyprawa ludowa

- tysice mczyzn, kobiet i dzieci ruszyy do Jerozolimy w celu walki z niewiernymi. Do

Azji Mniej szej dotaro j ednak niewielu, dezorganizacja i sabe uzbroj enie pozwoliy Turkom
na szybkie jej zakoczenie.

B Pierwsza krucjata

( 1096 r.), zorganizowana gwnie przez

Wochw i Francuzw, dowodzona bya przez legata papieskiego. Krzyowcy z pomoc

Bizancjum podbili tureck twierdz Nike, dotarli do Jerozolimy, ktr zdobyli w 1099 r.
po 40 dniach oblenia. W czasie wyprawy zgino ok 60% rycerzy, gwnie z wyciecze
nia i braku wody. Utworzono Krlestwo Jerozolimskie, na czele ktrego stan Gotfryd
z Bouillon, przyj wszy tytu obrocy grobu Chrystusa".
Krlestwo otaczay pastwa muzumaskie, a zagraay mu w szczeglnoci wojska
potnego sutana Egiptu Saladyna, w zwizku z czym organizowano kolejne krucj aty.

li

Druga krucj ata ( 1 147-1 149), zorganizowana po upadku hrabstwa E dessy, j ed

nego z pastw chrzecijaskich ssiedniego do Krlestwa Jerozolimskiego, zakoczya

si porak.

li Trzeci krucjat ( 1 189-1 192) zorganizowano

po zdobyciu Jerozolimy przez

Saladyna. Dowodzi ni Fryderyk I Barbarossa, chccy zapewni sobie zwierzchnictwo nad

Jerozolim i podnie swj presti wzgldem papiestwa. Cesarz uton jednak, przez co
rycerze niemieccy wrcili do domw, a Francuzi pod dowdztwem krla Filipa Augusta
i Anglicy Ryszarda Lwie Serce zajli si walk miedzy sob.

li Czwarta krucjata ( 1204 r.)

zorganizowana zostaa przez papiea Innocentego III, w celu podniesienia prestiu papie
stwa. Zakoczya si jednak fataln porak - za namow doy weneckiego Dandolo krzy
owcy uderzyli na Konstantynopol, zgrabili miasto i utworzyli Cesarstwo aciskie, ktre
przetrwao do 1261

r.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

Po klsce czwartej krucjaty idea wypraw krzyowych stracia popularno. Win

za porak obarczano grzesznych papiey i cesarzy, wobec czego powstaa koncepcj a kru

cjaty dziecicej. Jedynie dzieci, j ako istoty niewinne, mogy wygra walk o Grb Paski.
Wypraw zakoczyli kupcy weneccy, ktrzy po przewiezieniu dzieci na statkach sprzedali j e
muzumanom w niewol. Ostatnia twierdza krzyowcw, Akka, pada w 1224 r.
Wyprawy krzyowe przyniosy wan e zmiany w E u ropie. D o pozytywnych nale : wzrost
zn a czenia miast woskich w ha ndlu dalekowschod n i m , zdomi nowanym wczen iej
przez Arabw i Biza n cj u m , miasta te stay si take wa nymi orodka mi politycznymi
i kultu ralnymi , wzrs majtek Kocioa , ktry przejmowa ziemie ryce rzy w za mian za
pomoc w org a n izacji krucjat, do E u ropy dotary wzorce wsc hodnie, m . i n . barwne
tka n i ny, ry, o rientalne owoce oraz przyprawy, a take zachowane przez Arabw dziea
sta roytnych Grekw, co przyczyn io si do rozwoj u n a u ki .
D o efektw negatywnych za liczy n a ley: spadek prestiu cesa rstwa i papiestwa
w wyn i ku trzeciej i czwa rtej krucjaty, co spowodowao kryzys idei u n iwersalistycznych ,
mier tysicy ludzi spowodowa n a wa lka m i oraz god e m , wzrost fanatyzmu
religijnego skierowa ny przeciw m uzumanom o raz ydom , a ta ke zu pienie
Konstan tynopola .

Rang krucj at otrzymay take walka z Maurami na Pwyspie Pirenej skim

(rekonkwista).

Zakony rycerskie
Po pierwszej krucj acie, w XI i XII w. , w celu obrony Krlestwa Jerozolimskiego powstay
zakony rycerskie. Wikszo z nich rozwina si z organizacji szpitalnych, wobec zagroe
nia muzumaskiego organizacje ewoluoway w zakony rycerskie.
Rycerze wstpuj cy do zakonw skadali luby czystoci i ubstwa, musieli przestrze
ga reguy zakonnej , ich gwne zadanie stanowia jednak walka z niewiernymi, obrona
pielgrzymw i Krlestwa Jerozolimy. Do najwaniej szych zakonw naleay:

Zakon krzyacki, a waciwie Zakon Szpitalnikw Naj witszej M arii Panny Domu
Niemieckiego (nazwa wzia si od czarnego krzya na biaym tle, ktry zakonnicy
nosili na paszczach i tarczach).

WWW.CEL-MATURA.PL

Zakon w. Jana (Joannici), zwany take zakonem maltaskim, poniewa po

upadku bracia zakonni uciekli na Cypr, Rodos , a ostatecznie osiedlili si na Malcie.
Ich znakiem jest biay krzy z rozwidlonymi ramionami na czerwonym tle.

Zakon templariuszy take powsta podczas wypraw krzyowych, j ego nazwa

pochodzi od siedziby zakonnej pooonej niedaleko dawnej wityni Salomona
w Jerozolimie (templum). Ich godo stanowi czerwony, omioramienny krzy
na biaym tle.

Po upadku krucj at zakony przeniosy si do Europy.

5.

So w i a n i e i i c h p a stwa

Organizacja pastw sowiaskich

Wrd ludw sowiaskich dominowaa organizacj a plemienna. Podstawow jednostk
spoeczn stanowi rd, zoony ze spokrewnionych ze sob rodzin i prowadzcy wspln
gospodark. Rody zamieszkujce dany teren tworzyy plemi

podstawow jednostk

polityczn. W okresie wdrwki ludw wojny oraz wsplne przedsiwzicia powodoway

czenie si plemion w zwizki plemienne zwane wielkimi plemionami, te nie zawsze byy
jednak trwae. Najwaniej sze decyzje dotyczce plemienia podejmowa wiec plemienny
(wypowiedzenie lub zakoczenie wojny), z czasem wadz zaczy przejmowa jednostki
wybitne, wytworzya si warstwa monych.
Pocztki pastw sowiaskich wi si z uzalenieniem czci plemion od Awarw.
Kiedy Awarowie zostali pokonani przez woj ska Bizancjum, Sowianie zrzucili niezaleno
i zaczli tworzy wasne pastwa:

Pierwsze p astwo sowiaskie powstao w wyniku buntu przewodzonego przez

frankijskiego kupca Samona . Obwoany krlem przez plemiona zamieszkuj ce
rejony dzisiej szych Czech i Moraw, utworzy pastwo o lunej strukturze, bez
wyspecj alizowanego aparatu wadzy. Struktura pastwa bya na tyle silna, e opara
si ekspansji merowiskiej , j e dnak po mierci Samona (ok. 660 r.) rozpada si.

Pastwo wielkomora wskie uksztatowao si w IX w. na terenie Moraw.

Naturalne bariery (Sudety) broniy Czechw i M orawian przed ekspansywn
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

polityk frankij sk. Pastwem rzdzia dynastia M oj mirowicw, wyksztaciy

si struktury urzdnicze i organizacj a grodowa. Pierwszy wadca Moj mir przyj
chrzest z rk duchownych frankijskich, przez co popad w uzalenienie od pastwa
Frankw. Nastpca Mojmira, chcc z doby wiksz niezaleno, przyj misj
bizantyj sk, powstao wtedy biskupstwo morawskie. Kolej ny wadca witopek
popiera j e dnak duchownych niemieckich, w czasie j ego rzdw zlikwidowano
biskupstwo morawskie, a po j ego mierci rozpado si pastwo.

Kolejne pastwa sowiaskie to D Czechy rzdzone przez dynasti Przemylidw, powstay

po upadku pastwa wielkomorawskiego, od czasw ksicia Wacawa stanowiy lenno

N iemiec; JI Ru Kijowska rzdzona przez dynasti Rurykowiczw, obejmowaa tereny

na zachd a do pastwa Piastw oraz na poudnie wzdu wybrzey Morza Cza rnego;

li Bugaria, powstaa co prawda w wyniku najazd u tureckich koczownikw pod wodz

chana Asparucha, ktrzy jednak zasymilowali si, przyjmujc jzyk i kultur sowiask .

W 966 r. w wyniku zjednoczenia plemion sowiaskich przez ksicia Mieszka powstao

pastwo polskie.

Chrystianizacja Sowian
Tereny sowiaskie, zamieszkane przez plemiona pogaskie, stanowiy rejon intensywnej
chrystianizacji.
Pastwo niemieckie tworzyo tzw. marchie, czyli j ednostki terytorialne na granicach
cesarstwa, na czele ktrych stali margrabiowie, odpowiedzialni take za prowadzenie dzia
a militarnych maj cych na celu chrystianizacj ssiednich plemion i narodw.
Przykadowo, cesarz Otton I utworzy tzw. Marchi Wschodni przy wschodniej gra
nicy cesarstwa, z margrabi Gero odpowiedzialnym za chrystianizaj Sowian zachodnich.
Schrystianizowane tereny Niemcy podporzdkowywali wasnym strukturom kocielnym.
Chrystianizacj a prowadzona przez Bizancjum miaa charakter znacznie mniej eks
pansywny - na misje chrystianizacyjne wysyano bowiem duchownych, ktrym pozwalano
zakada lokalne struktury kocielne (niezalene biskupstwa i arcybiskupstwa).
WWW.CEL-MATURA.PL

Najbardziej znaczcy misjonarze to bracia Konstanty (Cyryl) i Metody, zwani aposto

ami Sowian". Dziaali oni m.in. w Bugarii i na terenie pastwa wielkomorawskiego, gdzie
utworzyli niezalene biskupstwo. Obaj misjonarze gosili ewangeli w jzykach narodowych
- utworzyli specjalny alfabet przystosowany do potrzeb j zyka Sowian zwany gagolic.
Dziki nim powsta jzyk staro-cerkiewno-sowiaski, stanowicy baz do rozwoj u
pniej szych j zykw sowiaskich. Zmodyfikowana przez Bugarw gagolica przekszta
cia si w cyrylic, stanowic podstaw dla wspczesnych alfabetw: greckiego oraz rosyj
skiego. Dziaalno Cyryla i Metodego uzyskaa aprobat papiesk.
Dziaania misyjne cesarstwa niemieckiego oraz bizantyjskiego w duej mierze przy
czyniy si do podziau religijnego pomidzy Sowian zachodnich (rzymskokatolickich) oraz
poudniowych i wschodnich, wyznajcych prawosawie.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

4 . red n i owieczne korzenie E u ropy

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Budowanie jednoci politycznej redniowieczn ej Europy
1 . Dlaczego Fran kom udao si stworzy silne pastwo? 2. J a kie dynastie rzdziy

pa stwem Frankw? Podaj imiona wadcw. 3. Dlaczego d oszo do odnowienia

cesarstwa na Zachodzie? 4. Czym by renesans karoliski? 5 . Wyjanij koncepcj cesa rstwa
uniwersalistycznego.
2. Organizacja ycia zbiorowego w redniowieczu
1 . Wyjanij , jak powsta system feudalny w Europie. 2. Przedstaw rol wsi i miasta

w gospodarce pa stw eu ropejskich . 3. Wytumacz, dlaczego Europ w XIV w. dotkn kryzys

i jak udao si z n iego wyj.
3. Europa stanw i narodw
1 . Przedstaw przyczyny wyksztacenia si monarchii sta nowej w Anglii i Francji. 2. Wyjanij

znaczenie wojny stuletniej dla Europy.

4. Rola Kocioa w yciu politycznym Europy
1 . Wymie przyczyny i scharakteryzuj gwne posta nowienia reformy gregoriaskiej.
2. Podaj przyczyny sporu o inwestytur. 3. Wyjanij , na czym polegaa niewola awinioska

oraz wielka schizma zachodnia. 4. Przedstaw spoeczne, gospoda rcze i polityczne znaczenie
krucjat. 5. Wymie waniejsze zakony rycerskie i krtko je schara kteryzuj .
5. Sowianie i ich pastwa
1 . Przedstaw struktur polityczn , gospodarcz i admin istra cyjn pierwszych Sowian .
2 . Wymie i scharakteryzuj najwaniejsze pastwa sowia skie powstae we wczesnym

redn iowieczu . 3. Porwnaj metody chrystianizacji cesarstwa niemieckiego i bizantyjskiego.

4. Wyjan ij znaczenie misj i ch rystianizacyjnej Cyryla i Metodego.

WWW.CEL-MATURA.PL

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

RE DNIOWI E CZE

DZIA 5 .
Po lska Piastw
i Jagi e l l o n w

W X w., w wyniku zjednoczenia niektrych plemion sowiaskich,

powstao pastwo polskie. Od momentu przyjcia chrztu Polska bya
monarchi patrymonialn, pastwem nalecym niejako do dynastii
Piastw. Ten stan rzeczy zmienio dop iero dugotrwae rozbicie
dzielnicowe oraz bezpotomna mier ostatniego krla piastowskiego
- Kazimierza Wielkiego. W tym okresie Polska znajdowaa si ju na
arenie rywalizacji monarchicznej. W wyniku zagroenia ze strony zakonu
krzyackiego tron polski przypad litewskiej dynastii Jagiellonw.
Zawarta w XN w. unia personalna, zmieniona zostaa w p niejszym
okresie w uni realn, dajc pocztek Rzeczypospolitej Obojga Narodw.
Federacyjny charakter pastwa oraz otrzymane przez szlacht
przywileje umoliwiy wytworzenie si tzw. demokracji szlacheckiej.

1.

Pat ry m o n ia l na m o narc h ia p i e rw s zy c h P iastw

Pastwo Mieszka I
W pocztkach panowania Mieszka I jego pastwo obejmowao: Wielkopolsk, ziemi
czyck, sieradzk, chemisk, mazowieck, sandomiersk, przemysk, Grody Czerwie
skie, Pomorze Gdaskie i ziemi lubusk. W 972 r. wadca zdoa rozbi pod Cedyni
wojska margrabiego Hodona, co przesdzio o zdobyciu wadzy nad Pomorzem Zachodnim.
Pod koniec ycia Mieszka (ok. 990 r.) w granicach pastwa polskiego znalaz si rwnie
lsk, prawdopodobnie take ziemia Wilan z Krakowem. Po podboj ach pastwo liczyo ok.
250 tys . km2 i zamieszkane byo przez ok. milion mieszkacw.
Chrzest Polski poprzedzio maestwo Mieszka z czesk ksiniczk Dobraw. Zna
czenie chrztu Polski jest nie do przecenienia: przyjmujc religi rzymsk, Polska wczya
si tym samym do krajw kultury zachodniej wzrs autorytet wadcy zarwno na arenie
midzynarodowej , j ak i wewntrz kraj u chrzest wpyn na now pozycj Polski w oczach
Niemiec ksita niemieccy nie mieli j u pretekstu, aby pod pozorem chrystianizacji
najeda zachodnie krace Polski.
W 968 r. zostao utworzone, zalene bezporednio od Stolicy Apostolskiej , pierwsze
w Polsce biskupstwo ze stolic w Poznaniu. Pierwszym polskim biskupem zosta Jordan.
Pod koniec swego panowania Mieszko odda si pod opiek papiea na podstawie aktu zna
nego pod nazw Dagome iudex.

Pastwo Bolesawa Chrobrego

Bolesaw Chrobry poc\j prb pokojowego podporzdkowania plemion Prusw. W tym
celu zorganizowa w 997 r. misj chrystianizacyjn, na ktrej czele stan biskup praski

Wojciech. Wyprawa zakoczya si niepowodzeniem, biskup Wojciech ponis mczesk

mier. Jego ciao, wykupione przez Bolesawa Chrobrego, zoono jako relikwie w Gnienie.
Do grobu w. Woj ciecha uda si w 1 000 r. cesarz Otton III. Spotkanie tego wadcy
z Bolesawem Chrobrym miao rwnie inn przyczyn. Cesarz dy do stworzenia uni
wersalistycznego cesarstwa. Na zj edzie ogoszono fundacj metropolii (arcybiskupstwa)

w Gnienie oraz trzech biskupstw: w Krakowie, Wrocawiu i Koobrzegu. W czasie pobytu

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

w Gnienie Otto III naoy na gow ksicia polskiego diadem oraz wrczy wczni wi
tego Maurycego, co byo symbolicznym wyraeniem zgody na koronacj krlewsk.
mier Ottona III w 1002 r. i koronacj a nowego wadcy Niemiec - Henryka II zako
czyy okres dobrych stosunkw polsko-niemieckich. Chrobry w 1002 r. opanowa na krtko
Mini, uzyska lenno z Milska i uyc, a w 1003 r. opanowa tron czeski. Przez 18 mie
sicy sprawowa wadz w Czechach, na Morawach i na Sowacji. W 1004 r. Henryk odebra
Bolesawowi Czechy, w rkach polskich pozostay Morawy i Sowacj a. W latach 1007-1013
wojna wesza w drug faz: Bolesaw ponownie zaj Milsko i uyce. Na mocy pokoju
w Merseburgu ziemie te miay pozosta przy Polsce, ale j ako lenno Niemiec. Trzeci etap
wojny, trwaj cy w latach 1015-1018, zakoczony zosta pokojem w Budziszynie: Milsko
i uyce pozostay przy Polsce, bez obowizku skadania hodu lennego, wadca Niemiec
mia take wesprze wypraw Chrobrego na Ru Kijowsk.
Jeszcze tego samego roku Bolesaw wyprawi si na wschd, by zaj Grody Czerwie
skie i osadzi na tronie kijowskim swego zicia - witopeka. Niedugo jednak po tym, j ak
Bolesaw opuci Kijw, witopek zosta z tronu usunity.
W l 025

r. nastpia koronacja Bolesawa Chrobrego. Miaa ona dla wadcy i kraj u

ogromne znaczenie polityczne. Podnosia rang pastwa oraz autorytet wadcy, stanowia
dowd jego niezalenoci i pozwalaa mu decydowa o swoim nastpcy.
-

I chrzest Polski I

Mieszko I

utorzenie biskupstwa
m isyj nego w Poznaniu

Bolesaw Chrobry

I bitwa pod Cedyni I

I zjazd gnienieski I

koronacja
Bolesawa
Chrobrego

.l.

966 968

972

1 000

1 025

Kryzys pastwa
W 1025 r. drugim koronowanym wadc Polski zosta syn Bolesawa Chrobrego, M ieszko l i .
Pocztkowo kontynuowa on antycesarsk polityk ojca, dwukrotnie wyprawia si do
WWW.CEL-MATURA.PL

Saksonii. Kilka lat pniej doszo do zaamania pastwowoci polskiej oraz powszechnego
buntu przeciw polityce Piastw. Kryzys rozpocz si w 1031 r. Gwnymi przyczynami
kryzysu byy: spr o wadze pomidzy Mieszkiem i jego przyrodnim bratem Bezprymem
denia ssiadw Polski do odzyskania utraconych ziem reakcj a pogaska tendencje
decentralistyczne niezadowolenie spoeczne.

Bezprym, korzystaj c z pomocy Rusinw (kosztem Grodw Czerwieskich) i Niem

cw, na kilka miesicy obj w Polsce rzdy, Mieszko uciek do Czech. Po powrocie do kraj u
w 1032 r. Mieszko z ziem polskich uczyni lenno cesarskie, musia rwnie uzna utrat
Milska i uyc oraz przejciowy podzia pastwa.
W tym czasie doszo do powstania ludowego, w czasie ktrego wolna ludno, obci
ana nadmiernie daninami na rzecz pastwa i Kocioa, powstaa przeciw monym i ducho
wiestwu. Powstania objy przede wszystkim Wielkopolsk, Pomorze i Mazowsze. Wadz
na odczonym Mazowszu przej dawny czenik dworu Mieszka II, M iecaw (Masaw).
Oderwao si rwnie Pomorze, gdzie rzdy objli lokalni wadcy.
W 1039 r. na ziemie polskie najecha czeski ksi Brzetysaw. Zniszczy Gniezno,
wykrad relikwie w. Wojciecha i przyczy do swego pastwa lsk.

Odbudowa kraju za Kazimierza Odnowiciela

Upadek pastwa piastowskiego nie lea w interesie j ego ssiadw: Niemiec i Rusi. Pa
stwa te udzieliy wsparcia synowi Mieszka II

Kazimierzowi, ktry opanowa Krakw

i Wielkopolsk, w 104 7 r. odzyska Mazowsze oraz cz Pomorza. W 1050 r. udao mu

Tytu Odnowiciela poto m n i przyznali

si te odzyska lsk, jednak musia podda

Kaz imierzowi za odbudow

si decyzji cesarza, ktry w Kwedlinburgu

a d m i n istracji kraj u oraz systemu

g rodowego , odn owienie

w 1054 r. pozostawi ten rejon przy Polsce, ale

orga nizacj i kocielnej i refo rm

nakaza opat trybutu Czechom.

wojskow . Do Krakowa Kazimierz

przenis orodek wadzy

Pastwo Bolesawa miaego

Po mierci Kazimierza Odnowiciela (1058 r.)

pa stwowej oraz siedzib wadcy,

nie udao mu si jednak odzyska
utra co n ej korony krlewskiej .

wadz zwierzchni obj jego naj starszy syn

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

- Bolesaw, zwany miaym lub Szczodrym. Polityka nowego wadcy (wyprawa przeciw
Czechom) doprowadziy pocztkowo do osabienia Polski i usamodzielnienia si Pomorza
Gdaskiego. Wkrtce nawiza dobre stosunki z Wgrami, wprowadzi na tron kijowski
witopeka, przyczy na nowo Grody Czerwieskie, zaprzesta pacenia daniny ze l
ska, popar papiea Grzegorza VII w sporze z Henrykiem IV.
Za poparcie udzielone papieowi w 1 076 r. arcybiskup gnienieski koronowa Bole
sawa na krla.
W 1077 r. Bolesaw wyprawi si na Ru. W czasie nieobecnoci krla w kraju wybu
cho powstanie ludowe, skierowane w gwnej mierze przeciwko przebywaj cym z Bolesa
wem rycerzom. Ci wrcili do kraju, by na wasn rk stumi powstanie. Krl uzna ich
za dezerterw i postanowi ukara. Do konfliktu wczy si biskup krakowski Stanisaw,
ktry stan po stronie monych. Posunicie to krl uzna za zdrad i skaza duchownego
na mier. Egzekucj a spowodowaa powstanie przeciw krlowi silnej opozycji i zmusia go
do ucieczki z kraju. Bolesaw zmar na Wgrzech w 1081 r.

Wzrost znaczenia monych za Wadysawa Hermana

Wadysaw Herman, modszy brat i nastpca Bolesawa miaego, nie cieszy si pochlebn
opini ani dawniej , ani dzi. Zawdziczaj c tron monym, sta si od nich zaleny. W czasie
jego panowania znaczc rol odgrywa woj ewoda (palatyn) Sieciech. Decydowa on o naj
wanij szych sprawach w pastwie, ogranicza wpywy innych monych rodw, otaczaj c
si ludmi z szeregowego rycerstwa i obsadzaj c nimi nisze urzdy.
Rzdy Wadysawa od pocztku budziy niezadowolenie wrd monych. Synowie
wadcy w 1097 r. wymusili na ojcu podzia pastwa, w wyniku czego Zbigniew otrzyma
pnocn cz kraju, za Bolesaw (zwany potem Krzywoustym) poudniow. Mazowsze
Herman pozostawi sobie, czynic stolic Pock. W 1 099 r. Sieciecha wygnano z kraju.

Walka o jedno i ksztat terytorialny pastwa za Bolesawa

Krzywoustego
W 1 106 r. doszo do bratobjczych walk. Bolesaw pokona Zbigniewa i pozostawi go na
Mazowszu j ako swego lennika. Rok pniej Zbigniew zosta z Mazowsza wygnany i uda si
WWW.CEL-MATURA.PL

I koronacja Mieszka li I
bunt braci
przeciw
Mieszkowi l i

Mieszko l i

1 025

Kazimierz
Odnowiciel

powstanie ludowe
na Wielkopolsce,
najazd Brzetysawa

Bolesaw m iay,
Wadysaw Herman

I mier b p . Stanisawa I

Bolesaw
Krzywousty

pocztek rozbicia
dzielnicowego

1 03 1 1 039

1 079

1 1 38

po pomoc do wadcy niemieckiego Henryka V. W 1 1 09 r. ruszya na Polsk wyprawa nie

miecka, rwnoczenie od poudnia uderzyli Czesi. Przebieg walk (obrona Gogowa i Wro

cawia na Psim Polu) zmusi cesarza do odwrotu.

Jedn z zasug Bolesawa Krzywoustego by podbj Pomorza: w 1 1 1 6 r. Pomorze
Gdaskie uznao zwierzchnictwo Polski, a w 1 1 2 1/1 122 r. rycerze polscy zajli Szczecin
i opanowali Pomorze Zachodnie, ktre stao si lennem Polski. Potem Bolesaw rozpocz
chrystianizacj Pomorza: misj chrystianizacyjn prowadzi biskup Otto z Bambergu.
W 1135 r. doszo w Merseburgu do spotkania Bolesawa z cesarzem Lotarem III.
Ustpstwa Bolesawa na rzecz cesarstwa (zoenie hodu lennego i zapacenie trybutu
z Pomorza Zachodniego) zadecydoway o tym, e papie wyda bull, potwierdzaj c prawa
metropolitalne Gniezna, a tym samym niezaleno Kocioa polskiego.

Testament Bolesawa Krzywoustego

Bolesaw, pamitajc walki, j akie stoczy w modoci z bratem Zbigniewem, postanowi ure
gulowa spraw nastpstwa tronu w Polsce. W 1 1 38 r. wprowadzi podzia kraju pomidzy
synw: najstarszy z rodu, zwany seniorem, otrzymywa uprawnienia ksicia zwierzchniego

(princepsa), dzielnic senioraln (ziemia krakowska, czycko-sieradzka, czci Kuj aw

oraz czci wschodniej Wielkopolski) i zwierzchnictwo nad Pomorzem Wschodnim. Senior
mia prawo do prowadzenia polityki zewntrznej , posiadania zag w gwnych grodach
dzielnicowych, wspdecydowania w obsadzaniu urzdw w dzielnicach i prawo inwesty
tury duchowiestwa.
Pierwszym seniorem zosta naj starszy syn Krzywoustego, Wadysaw, ktry otrzyma
take lsk. Pozostae dzielnice otrzymali: Mieszko - Wielkopolsk, Bolesaw - Mazowsze
i Henryk - ziemi sandomiersk. Rok 1138 przypiecztowa rozam j ednolitego pastwa
polskiego i rozpocz okres rozbicia dzielnicowego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

3 . P o l s ka w o kre s i e r o z b i c i a d z i e l n i c o w e g o
Walki o wadz po mierci Bolesawa Krzywoustego
Wadysaw II Wygnaniec, pierwszy ustanowiony przez Bolesawa Krzywoustego senior,
podj dziaania majce na celu przejcie wadzy nad caym krajem. Sprzeciw braci dopro
wadzi do wojny domowej , ktra zakoczya si wygnaniem Wadysawa II z kraju w 1 146 r.
Walki o tron pomidzy brami i popieraj cym ich monowadztwem trway j ednak nadal.
Kolej no dzielnic senioraln zarzdzali: Bolesaw Kdzierzawy ( 1 146-1 1 73), M ieszko Ili

Stary ( 1 173-1 1 77) i Kazimierz Sprawiedliwy ( 1 177-1194).

W 1 1 80 r. doszo do oglnopolskiego zjazdu w czycy, na ktrym zostaa zniesiona
zasada senioratu. Kazimierz Sprawiedliwy uzyska zgod monych i duchowiestwa na
dziedziczenie przez jego synw Maopolski z Krakowem. Nastpny wadca, Leszek Biay,
uywa tytuu ksicia caej Polski", ale faktycznie nie mia adnego wpywu na polityk
wewntrzn i zagraniczn prowadzon przez ksit dzielnicowych.
Z biegiem lat, w miar rozrastania si poszczeglnych linii ksicych, dochodzio do
dalszego rozdrobnienia kraju. Najbardziej rozbity by lsk, gdzie liczba samodzielnych
ksistw signa 18. Kade z ksistw polskich stanowio oddzielne pastwo, prowadzio
wasn polityk wewntrzn i zagraniczn, czsto wrog wobec dzielnic ssiednich.

Zagroenie zewntrzne
Skutkiem rozbicia i walk wewntrznych by wzrost zagroenia zewntrznego. Na Mazowsze
napadali Litwini i Prusowie, porywali tysice ludzi, zabierali dobytek ludnoci, palili wsie
i miasta. Taki stan powanie utrudnia rozwj gospodarczy tych dzielnic.
Znacznie powaniejsze w skutkach byy najazdy Mongow (Tatarw) na pou
dniowe dzielnice Polski. Te koczownicze plemiona w stosunkowo krtkim czasie podbiy
niemal ca zachodni Azj i wschodni cz Europy. Ok. 10-tysiczny korpus pod wodz
Batu-chana najecha zim 1240/1241 r. poudniowo-wschodni granic Polski. Do decyduj
cej bitwy, zakoczonej klsk Polakw, doszo w 1 24 1 r. pod Legnic. Zgin w niej ksi
lski - Henryk Pobony. W XIII w. jeszcze dwukrotnie ( 1259 i 1287 r.) Tatarzy pustoszyli
Polsk, niszczc miasta (Krakw i Sandomierz) oraz biorc ludno w j asyr.
WWW.CEL-MATURA.PL

Wrogiem rwnie niebezpiecznym dla Polski byli w owym czasie Brandenburczycy.

Podporzdkowali sobie Pomorze Zachodnie, zaj li ziemi lubusk, cz Wielkopolski
(Sanok, Drezdenko, Drawsko), a z czasem podjli prby uzalenienia od siebie Pomorza
Gdaskiego. Na zdobytych terenach utworzono tzw. Now Marchi.
Na przeomie XIII i XIV w. nowym zagroeniem dla Polski stali si Krzyacy i Czesi.

Problem krzyacki
Powane niebezpieczestwo zagraao Polsce od pnocnego wschodu. Tereny midzy doln
Wis a dolnym Niemnem zamieszkiwao pogaskie plemi Prusw. Wadcy Polski od cza
sw Mieszka I bezskutecznie prbowali podbi te ziemie. Prusowie, korzystaj c z osabienia
wewntrznego Polski, urzdzali wyprawy upiecze na tereny naszego kraju, a zwaszcza
na ssiadujce z nimi Mazowsze. Napady nie zagraay istnieniu ksistwa, byy jednak dla
ksicia Konrada na tyle uciliwe, e w 1 226 r. poprosi on o pomoc zakon krzyacki. Kon
rad ofiarowa wielkiemu mistrzowi Hermanowi von Salza ziemi chemisk na siedzib
zakonu, nie zrzekaj c si jednak zwierzchnoci monarszej .
Decyzja Konrada okazaa si brzemienna dla Mazowsza i dla caej Polski. Stopniowy
podbj ziem Prusw trwa do 1283 r. i charakteryzowa si ogromn bezwzgldnoci.
Krzyacy zdobywali ziemi, niszczc i palc niemal wszystko, co napotkali na drodze; na
zdobywanych terenach zakadali miasta, budowali pastwo zakonne.

I wygnanie Wadysawa li I

zjazd
w czycy

sprowadzenie
zakonu
krzyackiego
do Polski

1
-

1 1 46

1 1 80

1 226

ustanowienie siedziby
zakonu w Malborku
(rozbicie dzielnicowe)

I bitwa pod Legnic I

1
-

1 24 1

1 309

--

4 . Zj e d n o cz e n i e p a stwa p o l s ki e g o
Prby zjednoczenia kraju
Okresow przewag nad znaczn czci ziem polskich udao si zdoby ksitom lskim.
Ksi wrocawski Henryk Brodaty ( 1201-1238) zjednoczy w swych rkach praktycznie
cay Dolny lsk, poudniow cz Wielkopolski oraz ziemi krakowsk. Wadzy HenSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

ryka nie poddali si Piastowie mazowieccy. Jego syn, Henryk Pobony ( 1238-1241), zdoa
jeszcze rozszerzy nieznacznie swe posiadoci, ale kres tym zj ednoczeniowym tendencj om
pooy naj azd Tatarw na Polsk i mier ksicia.
Realizacj programu zjednoczenia kraju podjli rwnie ksita: Leszek Czarny
i ksi wrocawski Henryk Probus. Przedwczesna mier kadego z nich przeszkodzia
w realizacji planw. Umierajc, Henryk zapisa Krakw Przemysowi II, ktry w owym cza
sie by wadc Wielkopolski i otrzyma w testamencie Pomorze Gdaskie. Do walki o tron
przystpili rwnie: krl czeski Wacaw II i ksi Wadysaw okietek.

Pierwsi wadcy zjednoczonego pastwa

Posiadajc poparcie arcybiskupa gnienieskiego Jakuba winki, w 1 295 r. na krla koro
nowa si Przemys l i . Jego wadza obejmowaa jedynie Wielkopolsk i Pomorze Gdaskie.
Za spraw margrabiw brandenburskich oraz przy wspudziale miej scowego monowadz
twa nowego krla zamordowano w Rogonie, w kilka miesicy po koronacji.
Niemal cay kraj opanowa krl czeski Wacaw li, ktry w 1 300 r. koronowa si
w Gnienie na krla Polski. Dy on do centralizacji pastwa i wzmocnienia autorytetu
monarchy. Wprowadzi urzd starosty bezporednio odpowiedzialnego przed krlem. Pano
wanie w naszym kraju dynastii Przemylidw (to jest Wacawa II i jego syna Wacawa III)
nie byo dugie i nie wzbudzio entuzjazmu ludnoci. Przyczynia si do tego polityka rz
dw sprawowanych gwnie przy pomocy Czechw i Niemcw. mier Wacawa II w 1305 r.
oraz Wacawa III w 1306 r. uatwiy okietkowi starania o wadz.

Dziaalno zjednoczeniowa Wadysawa okietka

W 1306 r. Wadysaw okietek zaj ziemi sandomiersk, czyck, sieradzk, a nastp
nie, po krwawych walkach, opanowa Maopolsk. Udao mu si rwnie obsadzi swoimi
zaogami Kuj awy oraz Pomorze Gdaskie.

W 1 308 r. na Pomorze Gdaskie najechali Brandenburczycy. By je odzyska, okietek

poprosi o pomoc Krzyakw. Rycerze zakonni zaraz po przybyciu na miejsce zmusili woj
ska brandenburskie do odwrotu, lecz nastpnie sami zdradziecko zaatakowali Gdask. Rok
pniej zakon zaj reszt Pomorza, odcinajc Polsk od B atyku na ponad 150 lat.
WWW.CEL-MATURA.PL

Rwnie niebezpieczny dla okietka okaza si bunt biskupa krakowskiego Muskaty

oraz niemieckich mieszczan z Krakowa i Sandomierza, na ktrego czele stan wjt kra
kowski Albert. W 1311 r. wypowiedzieli oni posuszestwo okietkowi i uznali krlem
wadc Czech, Jana Luksemburskiego, ktry roci sobie pretensje do tronu polskiego j ako
spadkobierca Przemylidw.
W 1314 r. Wadysaw okietek zaj Wielkopolsk. Posiadaj c dwie najwaniej sze
dzielnice: Maopolsk i Wielkopolsk, podj starania o koronacj, do ktrej doszo w 1 320 r.
w Krakowie, na Wawelu. Odtd Wawel sta si miejscem koronacji wadcw Polski. Korona
cja Wadysawa okietka bya wanym czynnikiem integrujcym ziemie polskie po rozbiciu
dzielnicowym.

koronacja Przemysa l i
koronacja
Wacawa Ili

Wadysaw okietek

zupienie
Gdaska
przez
Krzyakw

bunt wjta
Alberta

rozbicie
dzielnicowe
1 295

1 300

1 308

131 1

bitwa pod Powcam i

koronacja
Wadysawa okietka

1 320

1 33 1

Konflikt z Krzyakami
Jesz cze tego samego roku krl przystpi do odzyskania Pomorza. Pocztkowo prbowa
doj swych racji na drodze prawnej . Procesy w Inowrocawiu i Brzeciu Kuj awskim nie
doprowadziy jednak do adnych rozwiza. Rozstrzygnicia sporu okietek musia wic
szuka na drodze ornej . Wojna toczona bya w latach 1 327-1333. Pomimo zwyciskiej dla
Polakw bitwy pod Powcami okietek nie by w stanie pokona Krzyakw ani te zapo
biec zaj cia przez nich kolejnych dzielnic Polski: ziemi dobrzyskiej i Kujaw.
Wadysaw okietek prowadzi take walki z Brandenburgi o ziemi lubusk oraz
prbowa zhodowa Mazowsze. Mj c tak wielu wrogw, zawar sjusz z Wgrami, Litwi
nami i Pomorzem. Mimo to Polska bya krajem zbyt sabym militarnie, by odzyska utra
cone ziemie. W momencie mierci krla poza granicami Polski pozostaway: lsk, ktrego
ksita zoyli hod krlowi czeskiemu, Pomorze Zachodnie i Pomorze Gdaskie, a take
Ksistwo Mazowieckie, Kujawy i ziemia dobrzyska.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

5.

P o l s ka z a p a n o w a n i a K a z i m i e rz a Wi e l ki e g o

Kwestia lska i Czech

W 1333 r. na krla Polski koronowany zosta Kazimierz Wielki . Jego wadza obejmowaa
pocztkowo tereny Wielkopolski i Maopolski. Gwnym zadaniem, przed j akim stan
mody monarcha, byo dokoczenie dziea zjednoczenia kraju.
Wielkie niebezpieczestwo grozio Polsce ze strony czeskiej . Jan Luksemburczyk,
j ako zi krla Polski - Wacawa II, wysuwa roszczenia do tronu polskiego. Na zjedzie

w Wyszehradzie (1335 r.) Jan zrzek si praw do korony polskiej za cen 20 tys. kp gro
szy praskich. Koci niezgody pozostawa lsk, ktry Kazimierz musia uzna za lenno
czeskie.
W latach 1345 i 134 7 Kazimierz organizowa wyprawy, ktre miay na celu odzy
skanie lska. Nie przyniosy one jednak podanych rezultatw i na mocy podpisanego

w 1 348 r. pokoju w Namysowie dokonano ostatecznej inkorporacji lska do Czech.

Kwestia krzyacka
Celem Kazimierza Wielkiego byo take odzyskanie z rk krzyackich Pomorza Gda
skiego, ziemi chemiskiej , ziemi czyckiej i Kuj aw. Spr o te ziemie toczy si w 1335 r.
na zjedzie monarchw w Wyszehradzie. Wzili w nim udzia: Kazimierz Wielki, Jan
Luksemburski, krl wgierski Karol Robert oraz delegacj a zakonu. Podj te decyzj e nie
byy korzystne dla Polski: Kuj awy i ziemi dobrzysk przyznano Polsce, ale Pomorze
Gdaskie pozostao w rkach krzyackich. Krl Polski nie przyj tego wyroku i odwoa
si do papiea.
Kolejny proces polsko-krzyacki odby si w 1 339 r. w Warszawie. Tym razem wyrok
by niekorzystny dla zakonu, ktry mia zwrci Polsce wszystkie zagarnite terytoria
i wypaci odszkodowania. Zabiegi zakonu sprawiy j ednak, e papie nie zatwierdzi osta
tecznie warszawskiego wyroku.
Ostatecznie Kazimierz Wielki podpisa w 1 343 r. w Kaliszu wieczysty pokj z Krzya
kami. Krlestwo Polskie odzyskao Kujawy i ziemi dobrzysk, zakon za pozostawi sobie
ziemi chemisk i Pomorze j ako wieczyst j amun".
WWW.CEL-MATURA.PL

Sojusz z Wgrami
Bezpieczestwo od poudnia zapewni sobie Kazimierz Wielki ukadem zawartym na tzw.
drugim zjedzie w Wyszehradzie (1339 r.) z Karolem Robertem, krlem wgierskim ze
spokrewnionej z Piastami dynastii Andegawenw. Postanowiono wtedy, e w przypadku
bezpotomnej mierci Kazimierza tron Polski mia obj albo sam Karol Robert, albo jeden
z jego synw. Wgrzy przyrzekli w zamian udzieli wsparcia polityce zagranicznej Kazimie
rza. Ukad zosta ponowiony w 1365 r. z Ludwikiem Andegaweskim.

Inne kierunki polityki zagranicznej

Ru Halicka (zwana take Rusi Czerwon), bogaty i urodzajny kraj pooony na szlaku
czarnomorskim, bya obiektem rywalizacji midzy Wgrami, Polsk i Litw. Ksi pia
stowski Bolesaw Jerzy przyzna Kazimierzowi nastpstwo tronu. mier Bolesawa
w 1340 r. otworzya Polsce drog ekspansji: kolejne wyprawy doprowadziy do opanowania
Rusi (1346 r.), ksistw ze stolicami w Bezie, Chemie i Wodzimierzu oraz zhodowania

Podola (1366 r.).

W tym okresie (1351 r.) lennem Polski stao si Mazowsze. Zhodowanie tych ziem
uatwiy Kazimierzowi naj azdy Litwinw, ktre zmusiy ksit mazowieckich do szukania
pomocy.
Kazimierz utrzymywa przyjacielskie stosunki z ksiciem pomorskim Bogusawem
V, za ktrego wyda sw crk Elbiet. Syn ich, Kako, ktry wychowywa si na dworze
polskim, zosta ksiciem supskim. Kazimierz chcia uczyni go swoim nastpc tronu.

Polityka wewntrzna Kazimierza Wielkiego

Za panowania Kazimierza Wielkiego wyksztaciy si centralne urzdy krlewskie. Naj
waniej sz instytucj bya kancelaria krlewska, na czele ktrej stanli kanclerz i pod

kanclerzy. Skarbem krlewskim zawiadywa podskarbi koronny. Spej aln rol odgry
waa w tym czasie rada krlewska, zoona z najwyszych dostojnikw pastwa (kanclerz,
podkanclerzy, marszaek dworu, podskarbi), urzdnikw ziemskich (wojewodowie, kasz
telanowie) oraz biskupw. Wadz administracyjn, sdow i wojskow na danym terenie
w imieniu krla sprawowali starostowie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Sprawami cywilnymi zaj y si sdy ziemskie i sdy podkomorskie, a cisze

przestpstwa rozpatryway sdy grodzkie. Najwysz instancj by sd krlewski. Wa
nym elementem reformy bya kodyfikacj a prawa, czyli wprowadzenie statutw: piotrkow

skiego dla Wielkopolski i wilickiego dla Maopolski.

Kazimierz Wielki uporzdkowa take kwestie monetarne: w Krakowie zaczto wybi
ja pierwsze grosze polskie. W miej sce istniej cych dotd wielu podatkw wprowadzony
zosta j eden, obejmuj cy wszystkich, tzw. poradlne. Pobierano go od lana chopskiego
(ok. 16 hektarw) w dobrach rycerskich i biskupich w wysokoci 1 2 groszy, a z dbr klasz
tornych w wysokoci 24 groszy rocznie. Panowanie Kazimierza Wielkiego to take okres
wzmoonej kolonizacji wiejskiej i loka -

cji miejskich: powstao wtedy ponad 1 00

Krl wspiera ha ndel i polskic h kupcw,

miast i kilkanacie razy wicej wsi.

n adajc miastom przywileje.

Podstaw obrony pastwa w tym

czasie byo pospolite ruszenie rycerzy
i sotysw (tych drugich od czasw Kazi

Prawo skadu dawao pierwszestwo

kupna przewoonego towaru
mieszka com uprzywilejowa nego
miasta, prawo przymusu drogowego

mierza Wielkiego). Obrona miast bya obo

okrelao szla ki h a n d lowe , ktrymi

wizkiem samych mieszczan. Wzniesiono

powi n n i po rusza si kupcy.

liczne zamki (za panowania Kazimierza

a 53) i fortyfikacj e.

W 1 364 r. decyzj krlewsk utworzono pierwsz w Polsce wysz uczelni

Aka

demi Krakowsk . Wzorowana na uniwersytecie w Bolonii, zoona bya z jedenastu

katedr, w tym z omiu prawniczych. Jej absolwenci zajmowali stanowiska w zreformowa
nym przez krla aparacie administracji pastwowej .

koronacja Kazim ierza Wielkiego

zjazd
w Wyszehradzie

1 333 1 334

WWW.CEL-MATURA.PL

pokj wieczysty
w Kaliszu

1 343

u kad monarchi czny z Ludwikiem

Andegaweskim
zjazd w Krakowie, utworzen i e
Akademii Krakowskiej

1 364 1 365

6 . S p oe c z e stw o i g o s p o d a r ka w P o l s c e P i a st w
Od pocztku istnienia pastwa polskiego na czele organizacji pastwowej sta ksi.
Gwnym orodkiem pastwa byo pocztkowo Gniezno, a od czasw Kazimierza Odnowi
ciela, Krakw. W cigu caego XI w. ksi sprawowa sw wadz na zasadzie patrymo

nialnej . W okresach silniej szej wadzy centralnej ksita (krlowie) radzili si rycerstwa
i wolnej ludnoci. Ich decyzj e zapaday na zj azdach ziemskich.
Na terenie Polski wyksztaciy si podstawowe urzdy centralne . Urzdnicy wywo
dzili si z monych, ktrzy stanowili rad przyboczn ksicia. Pierwsze miej sce zajmo
wa komes paacowy, zastpca wadcy. Kancelari ksistwa kierowa kanclerz, opieka
nad skarbem naleaa do skarbnika, a nad dworem i zasobami materialnymi dworu do

komornikw. Inni urzdnicy, j ak stolnik (opiekowa si stoem ksicym), czenik (nad

zorca piwnicy ksicej), owczy (odpowiedzialny za polowania) czy koniuszy zarzdzali
poszczeglnymi dziedzinami gospodarki ksicej .
Ju w pastwie pierwszych Piastw
powstaway struktury organizacji lokalnej . W poszczeglnych dzielnicach zarzd
sprawowali komesi grodw stoecznych.
W pniejszym czasie nazwano ich kasz

W XIII w. ksita nadawali coraz

wicej immunitetw ekonomicznych
i sdowych poszczeglnym
osobom czy te rodom. Pierwszy
polega na zwolnieniu chopa

telanami. Mieli oni wadz woj skow,

osiadego w dobrach prywatnych

sdow i administracyjn. Od pocztku

od oznaczonych w przywileju danin

XIV w. wprowadzono na ziemiach polskich

i posug n a rzecz ksic ia , drugi wycza

urzd starosty bezporednio zalenego od

krla.

posiadane przez pana majtki spod

wadzy urzdnikw ksicyc h .

Chopi, wojowie, moni

Przez wiele stuleci podstawow warstw w pastwie piastowskim stanowili wolni chopi.
Zajmuj c si upraw roli, rzemiosem, hodowl, rybowstwem, ponosili najwikszy ciar
utrzymania pastwa. Ludno wiej ska zobowizana bya do pracy przy budowie i reperacji
grodw ksicych, budowie drg, posug dla dworu ksicego i pacenia rnego rodzju
danin. Obowizki te nazywamy ciarami prawa ksicego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Do najwaniej szych opat i usug naleay: narzaz

danina w bydle, poradlne lub

podymne - danina w zbou, powoowe - danina od sprzaj u (tj . zwierzt pocigowych

uywanych do prac polowych i transportowych), stan - obowizek utrzymania ksicia i jego
orszaku (druyny) w czasie podry, stra

obowizek suby straniczej w grodach oraz

szereg innych powinnoci. Do tych obcie w XI w. doszo jeszcze jedno, tzn. dziesicina
- podatek cigany na rzecz Kocioa.
Osobn grup ludzi tworzyli wojo-

wie . Pocztkowo ksita prowadzili wojny

przy pomocy utrzymywanych przez siebie
druyn. W II poowie XI w. wprowadzono

W o mawia nym okresie du grup

spoeczestwa sta nowili l udzie

niewolni. Rekrutowa l i si spord

je cw wojennyc h , bra nych wwczas
m asowo .

inny system - prawo rycerskie. Bogaci

kmiecie, dawni druynnicy otrzymywali od
ksicia ziemi, a w zamian mieli obowizek udziau w wojnach.
Osobn kategori ludnoci stanowia niewielka grupa monych, wywodzca si
z dawnej starszyzny plemiennej . Moni zajmowali urzdy dworskie i lokalne, dowodzili
wojskiem.

Wie i rolnictwo w redniowiecznej Polsce

Kluczow dziedzin gospodarki polskiej w okresie piastowskim stanowio rolnictwo. Wik
szo ziem uprawnych naleaa do indywidualnych gospodarstw. Pocztkowo wprowadzono
regularne, okresowe ugorowanie ziemi, w XIII i XIV w. upowszechnia si trjpolwka:
kolejno obsiewano pole zboem ozimym, jarym, a nastpnie przez rok pozostawiano je
odogiem.
Charakterystyczne dla gospodarki wczesnopiastowskiej byy wsie suebne. Ich lud
no dostarczaa wadcy i jego urzdnikom ywno, wyroby rzemielnicze oraz wykony
waa rne posugi dla dworu.
W drugiej poowie XIII w. rozwino si osadnictwo na prawie niemieckim. Doko
nywao si na podstawie umowy z przedsibiorc, zwanym zasadc, ktremu pan ziemi
wystawia dokument lokacyjny. Osadzeni chopi (kmiecie) dostawali od zasadcy an ornej
ziemi (16 ha), z ktrej pacili panu czynsz. Na pocztku obowizywaa chopw wolnizna,
WWW.CEL-MATURA.PL

czyli okres , w ktrym zwolniono ich od wiadcze. Zasadca zostawa sotysem, przez co
posiada wiksze gospodarstwo oraz prawo do prowadzenia karczmy i myna.
-

Kazimierz I Odnowiciel
fundacja klasztoru
Benedyktynw
w Tycu

rozbicie dzielnicowe

I lokacja Chem na I

sprowadzenie
Paulinw do Polski

I lokacja rody lskiej I

l.

1 044

Kazimierz Wielki

1 233 1 235

1 382
--

Pocztki sieci miejskiej. Ludno miast

Grody, nawet najpotniej sze, charakteryzoway si szczupoci miej sca, wobec czego
czonkowie zaogi grodowej woleli mieszka poza murami. Dlatego powstaway tzw. pod

grodzia, zamieszkiwane gwnie przez rzemielnikw potrzebnych do obsugi grodu.

Przywileje lokacyjne dla miast pojawiy si ju w pocztkach XIII w. na lsku.
W lokacji okrelano granice miasta i jego schemat urbanistyczny. Centrum miasta sta
nowi rynek, a z jego bokw wybiegay ulice, najczciej pod ktem prostym. Wzdu nich
i wok rynku wyznaczano parcele, ktre mieszczanie otrzymywali w dziedziczne uytko
wanie. Teren miasta stanowi wasno pana, ktry przekazywa go swemu penomocni
kowi (zasadcy). Zasadca obejmowa urzd wjta i mia podobne prawa i obowizki j ak
sotys na wsi.
Pocztkowo wzorem organizacyjnym dla miast Polski by Magdeburg (prawo mag

deburskie). Pniej zaczto wzorowa si na miastach polskich, ktre ju zdyy uzyska

lokaj. Takim wzorem staa si np. lska roda (prawo redzkie), a dla miast Pomorza
- Chemno (prawo chemiskie). W miastach portowych, takich j ak Gdask, Braniewo,
wzorem staa si natomiast Lubeka (prawo lubeckie).
Najbogatsz cz ludnoci miast nazywano patrycjatem . Liczniej sz grup sta
nowio posplstwo. Zaliczali si do nich waciciele warsztatw rzemielniczych, drobni
kupcy, waciciele gospd, zaj azdw itp. Najubosze grupy ludnoci nie miay obywatelstwa
miejskiego, ale podlegay wadzom miejskim. By to tzw. plebs, do ktrego naleeli m.in . :
czeladnicy, uczniowie, robotnicy, zbiegli chopi, suba domowa.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Rzemioso i handel
Obok rolnictwa w redniowieczu rozwij ay si rzemioso i handel. W tkactwie wrzeciono
zastpi koowrotek, ulepszone zostay rodki komunikacji oraz zaczto wykorzystywa si
wodn. Myny, ktre do niedawna byy j eszcze rzadkoci, poj awiay si teraz w duej

Gwnymi miasta mi handlowymi

iloci, zastpujc uciliw prac przy ar

w Polsce byy: Krakw, Wrocaw,

nach. Coraz wiksz rol odgrywao rw

nie grnictwo i hutnictwo.
Rzemioso przeszo cakowicie w rce

Pozn a , Toru , Gdask i Sandomierz;

rozwijay si take orodki mniejsze . Co
tydzie , a czsto dwa razy w tygo d n i u ,
w miastach od byway s i ta rg i , n a

rzemielnikw miejskich zorganizowanych

ktre c igaa lud no z okolicznych

w cechy - zamknite organizacje, skupia

osad .

jce rzemielnikw danego zawodu. Przynaleno do cechu bya przymusowa, powstaway one dla obrony interesw skupionych
w nich producentw. Kupcy zrzeszeni byli w gildiach, penicych funkcje podobne do cechw.

Koci orodkiem kultury

Koci polski sta si w pastwie piastowskim przekanikiem wiedzy i kultury, poprzez
powstajce przy kocioach katedralnych szkoy, biblioteki i archiwa. Duchowni, ktrych
liczba pod koniec XII w. wzrosa do ok. 1500, byli pocztkowo niemal jedynymi ludmi
wyksztaconymi w kraju.
Ogromny wkad w tworzenie polskiej kultury maj rwnie powstae w tym cza
sie zakony. Pierwsz wsplnot zakonn zaistnia na ziemiach polskich bya wsplnota

benedyktyska, zaoona przez w. Wojciecha, prawdopodobnie w Trzemesznie. Z fun

dacji Kazimierza Odnowiciela (lub Bolesawa miaego) powsta klasztor benedyktyski
w Tycu, a niebawem - opactwa w Lubinie i Mogilnie.
Od poowy XII w. na ziemiach polskich pojawili si cystersi . Pierwszy klasztor powsta
w Jdrzej owie. W XIV i XV w. pojawiy si kolej ne zakony, np. kartuzi czy paulini. Paulini
zostali sprowadzeni do Polski z Wgier w 1382 r. i osadzeni na Jasnej Grze pod Cz
stochow. W tym samym roku ksi ofiarowa im cudowny obraz Matki Boskiej , ktry
wkrtce sta si celem masowych pielgrzymek.
WWW.CEL-MATURA.PL

W czasach piastowskich konsekrowano wielu witych. Wymieni tu naley przede

wszystkim patronw Polski: w. Woj ciecha i w. Stanisawa, ale rwnie w. Jadwig,
w. Jacka - dominikanina, w. King i bogosawionego Wincentego Kadubka.

7.

O d An d e g awe n w d o J a g i e l l o n w

U nia polsko-wgierska za Ludwika Andegaweskiego

W 1370 r. wygasa ga dynastii piastowskiej , ktra wadaa Polsk od 400 lat. Nowy
wadca, Ludwik Wgierski, ktry koronowa si w 1370 r. , zaj ty by polityk prowadzon
w interesie Wgier, nie orientowa si naleycie w sprawach polskich, a e przebywa gw
nie na terenie Wgier, przekaza rzdy w Polsce swej matce Elbiecie.

Przywilej koszycki
Gwnym celem polityki Ludwika Wgierskiego byo zachowanie sukcesji tronu w Polsce.
Wadca ten nie mia mskiego potomka i chcia, aby szlachta wyrazia zgod na objcie
tronu polskiego przez jedn z jego crek (Mari lub Jadwig). Aby zjedna sobie rycerstwo
i monych, Ludwik na zj edzie w Koszycach w 1 374 r. nada przywilej obejmujcy po
raz pierwszy ca szlacht. Krl obieca szlachcie: zmniej szy poradlne z 12 do 2 groszy
z lana chopskiego nie nakada nowych podatkw bez jej zgody zwolni j z obowizku
budowy i renowacji budowli obronnych urzdy ziemskie przeznacza tylko dla szlachty
z danej ziemi wykupywa szlachcicw z niewoli wypaca szlachcie rekompensat za
straty poniesione w walkach poza granicami kraju.
Za cen tak znacznych ustpstw szlachta wyrazia zgod na objcie tronu przez jedn
z crek krla. Po mierci Ludwika Wgierskiego w 1382 r. na dworze wgierskim zdecydo
wano wysa do Polski modsz crk wadcy, Jadwig.

U nia z Litw w Krewie

Zaplanowane maestwo Jadwigi z Jagie wymagao okrelenia. Aby sprecyzowa rela
cje pomidzy przyszymi sojusznikami - Polsk i Litw - w 1 385 r. w Krewie doszo do

zawarcia unii. Zasadnicz przyczyn umowy byo denie do zespolenia si Polski i Litwy
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

U NIE POLSKO-LITEWSKIE NA PRZEOMIE XIV I XV W.

Krewo

1 4 VIII

Powody zawarcia:

1 385

wsplne zagroenie ze strony zakonu krzyackiego.

Waniejsze postanowienia:
Wadysaw J a gieo polu b i J adwig , przez co zostanie krlem Polski ,
Wadysaw wraz ze swymi poddanymi przyjmie chrzest od Polski ,
Litwa zostanie przyczona do korony,
Litw i Polsk poczy osoba wsplnego wad cy,
Wadysaw zobowiza si odzyska wszystkie ziemie utracone przez Polsk.
Wilno

1 40 1

i Radom

Powody zawarcia:
bunt ksicia Witolda przeciwko polityce Wadysawa J a giey, przym ierze
Witolda z Krzyaka m i , wojna d o m owa , przegrana wojsk litewskich
z M ongoami nad rzek Worskl.

Postanowienia:
Witold uzna zwierzchnictwo J a g i ey i Korony,
Witold bdzie sprawowa wadz na Litwie jako Wielki Ksi , ale uzna
zwierzchnictwo i dziedziczne prawa Wadysawa do Litwy jako
najwyszego ksici a .
Horodo

2X

Powody zawarcia:

1413

ch zacienienia wsppracy obu pastw,

zainteresowa nie bojarw litewskich przywilej a m i .

do walki z gron, agresywn polityk Krzyakw (Polska zabiegaa o odzyskanie Pomorza

Gdaskiego, Litwa - o sporn mud). Pozostae przyczyny przystpienia do unii:

Ze strony polskiej : brak mczyzny na tronie ch ekspansji na wschd (Podole

i Woy) ch zdobycia rynkw wschodnich dla polskich towarw.

Ze strony litewskiej : ch przejcia przez szlacht litewsk (bojarw) przywilejw

szlachty polskiej ch przyjcia chrztu z pominiciem Krzyakw ch
wzmocnienia politycznego i gospodarczego kraj u (Litwa, pomimo e wiksza, bya
krajem sabiej rozwinitym od Polski).

Na mocy ukadu, w zamian za maestwo z Jadwig i otrzymanie godnoci krla pol

skiego, Jagieo zobowiza si wraz z caym krajem przyj chrzest oraz poczy Litw
z Polsk. Unia w Krewie bya uni personaln. Obydwa te kraje miay mie wsplnego
wadc, wspln polityk zagraniczn, lecz odrbn wewntrzn. Jagieo zobowiza si
rwnie odzyska ziemie utracone w przeszoci przez Polsk.

W 1 40 1 r. doszo do zawarcia unii wilesko-radomskiej, na mocy ktrej Witold,

w zamian za uznanie jego doywotniej wadzy na Litwie, podporzdkowa si Jagielle i zbli
y do Polski w polityce antykrzyackiej .
WWW.CEL-MATURA.PL

U nia w Horodle
Dwanacie lat pniej , w 1 4 1 3 r., w miej scowoci Horodo nastpio dalsze uregulowanie
zwizku pomidzy pastwami. Ustalono, e Polska i Litwa s pastwami odrbnymi (roz
strzygnito tym samym spr o applicare), wielki ksi litewski nie bdzie wynoszony na
tron bez zgody panw polskich, a krl Polski nie bdzie wybierany bez zgody bojarw litew
skich. Rwno stron zostaa podkrelona przyjciem rodw boj arskich do grona szlachty
polskiej i nadaniem im polskich przywilejw.

8 . K rzy a cy w d z i ej a c h P o l s k i J a g i e l l o n w
Wielka wojna z Krzyakami
Jedn z przyczyn konfliktw z zakonem krzyackim byo zawarcie unii midzy Polsk
i Litw w 1385 r. oraz chrzest Litwy, ktry odbiera Krzyakom pretekst do naj azdw
na teren Litwy. Terenem spornym pomidzy Polsk a Krzyakami nadal byo Pomorze

Gdaskie, za pomidzy Litw a zakonem

mud.

Pierwsi uderzyli Krzyacy, ktrzy j eszcze w 1409 r. zajli ziemi dobrzysk. Po stro
nie zakonu licznie stano rycerstwo zachodnie, ktre zachcane byo perspektyw obfi
tych upw. Wojn Polsce wypowiedzia
rwnie sojusznik Krzyakw, krl Wgier,

Bezpore d n i przyczyn tzw. wielkiej

Zygmunt Luksemburczyk. W skad woj ska

woj ny stao si powsta nie na m udzi .

polskiego wchodziy natomiast oddziay

M i eszka cy tego tere n u w 1 409 r.

sprzeciwili si krwawym rzdom

rycerstwa Polski, Litwy, Rusi, Mazowsza,

krzya ckim i domagali si powrotu

wjsko zacine, gwnie z Czech, i posiki

mudzi do Litwy. Polska zapowiedziaa

Litwie wszelk pomoc i w ten sposb

tatarskie.
W czerwcu 1410 r. ruszya wielka
wyprawa
z

armi

polska,

ktra

litewsk,

poczya

dowodzon

zmusia Krzya kw do wypowiedzenia

wojny.

si

przez

Witolda. Siy dowodzone przez wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena liczyy cznie
ok. 20 tys. rycerzy, za poczone siy polsko-litewskie - ok. 30 tys . 1 5 lipca 1 4 1 0 r. doszo
do zakoczonej klsk Krzyakw decyduj cej bitwy pod Grunwaldem.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Na mocy zawartego w 1411 r. pokoju toruskiego Polska odzyskiwaa jedynie ziemi

dobrzysk, a Litwa mud, i to tylko na czas ycia Jagiey i Witolda.
Pomimo niewykorzystanego sukcesu bitwa grunwaldzka miaa doniose znaczenie dla
Polski i dla zakonu. Zamaa ona potg militarn Krzyakw, ktrzy nie byli ju w stanie
zagrozi ssiadom, oraz wzmocnia wiar Polakw w moliwo ich ostatecznego pokonania.

Wojna trzynastoletnia
Niezadowolenie z faktu istnienia administracji krzyackiej doprowadzio do zorganizowa
nia przez szlacht i miasta Prus w 1440 r. opozycji antykrzyackiej - tzw. Zwizku Pru

skiego. Gwnym celem tej organizacji byo odzyskanie dla Polski Pomorza i wczenie
miast pruskich do handlu batyckiego. W lutym 1454 r. zwizkowcy wypowiedzieli posu
szestwo Krzyakom i udali si po pomoc do krla Polski, syna Wadysawa Jagiey, Kazi
mierza Jagielloczyka.
W Prusach wybucho powstanie antykrzyackie, ktre obj o ponad 50 miast, doma
gajcych si przyczenia do Polski. Powstacom nie udao si zdoby jedynie trzech twierdz
krzyackich: Malborka, Sztumu i Chojnic. W tej sytuacji krl podj decyzj o wsparciu
powstacw i 6 marca 1454 r. wyda akt inkorporacji Prus do Polski. Dokument ten jedno
czenie oznacza wypowiedzenie wojny Krzyakom. Rozpocza si wojna zwana trzyna

stoletni ( 1 454- 1 466) .

Aby ostatecznie zniszczy Krzyakw, krl zwoa pospolite ruszenie szlachty wielko
polskiej , ktra w obozie w Cerekwicy, za obietnic przystpienia do dziaa wojennych,
wymoga na krlu wydanie przywilejw majcych istotne znaczenie dla ksztatowania si
polskiego parlamentaryzmu.

W 1 466 r. podpisano pokj w Toruniu, na mocy ktrego Polska odzyskaa Pomorze

Gdaskie i Gdask, ziemie: chemisk i michaowsk, Warmi oraz Malbork i Elblg.
Ziemie te, z wyjtkiem Warmii, ktra podlegaa miejscowym biskupom, nazywane byy
odtd Prusami Krlewskimi i posiaday autonomi. Pozostaa cz pastwa krzyackiego,
ze stolic w Krlewcu, zwana Prusy Zakonne, bya lennem Polski. Kady wielki mistrz
krzyacki mia obowizek skada hod krlowi oraz wspiera Polsk w prowadzonych przez
ni wojnach.
WWW.CEL-MATURA.PL

Zakoczenie konfliktu krzyackiego

W 1 525 r. wielki mistrz postanowi zakon sekularyzowa. Ziemie zakonne miay sta si
teraz wieckim ksistwem, przyjmujcym nauk Marcina Lutra j ako obowizuj c dok
tryn religijn. Oznaczao to oderwanie si od papiestwa, a tym samym rozwizanie zakonu
krzyackiego w Prusach. W traktacie krakowskim, zawartym pomidzy Polsk a Krzy
akami 1525 r. , stwierdzono, e Albrecht otrzymuj e dziedziczn wadz w Prusach j ako
wadca wiecki. Ponadto mia on nosi tytu ksicia pruskiego i zasiada w senacie Polski.
Nowe pastwo, zwane odtd Prusami Ksicymi, byo lennem Polski. Dwa dni p
niej , na rynku w Krakowie, Albrecht zoy Zygmuntowi Staremu hod lenny.

9 . Ksztat o w a n i e s i i r o zw j
d e m o kra cj i s z l a c h e c ki ej w P o l s c e
Nard polityczny" w Polsce
Podstaw funkcjonowania wadzy w XV- i XVI-wiecznej Polsce by system stanowy.
XV-wieczny nard polityczny" reprezentoway uprzywilejowane grupy uczestniczce
w yciu publicznym i maj ce wpyw na bieg spraw pastwowych. Do tego narodu" zali
czamy przede wszystkim szlacht, duchowiestwo, w czci tylko mieszczan. Poza jego
obrbem znajdowali si chopi.
Szlachta, zwana te rycerstwem, stanowia w Polsce ok. 10 proc. caej ludnoci i ska
daa si z dwch warstw. Pierwsz stanowili monowadcy (magnaci), w rku ktrych
skupiay si wysze urzdy centralne i terytorialne, drug - szlachecki og, wrd kt
rych mona wyrni posiadaczy dbr ziemskich (posesjonatw), drobn szlacht, zwan
te szlacht szaraczkow, oraz szlacht nieposiadaj c ziemi (goot).

Pocztki parlamentaryzmu w Polsce

Genezy sejmu historycy upatruj w instytucji staropolskiego, j eszcze piastowskiego wiecu
oraz w sejmikach ziemskich i sejmikach prowincjonalnych, zwoywanych przez szlacht
w danym regionie.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Wyrniano sejmiki przedsejmowe

wybieraj ce posw na sejm, kapturowe

wuj ce rzdy podczas bezkrlewia, elekcyjne

cyjne

spra

wybieraj ce urzdnikw ziemskich i rela

wysuchuj ce sprawozdania posw z sejmu walnego.

Poczynaj c od XV w. , wybrani delegaci sejmikw przyjedali na oglnopolskie zj azdy

szlachty, zwane sejmami walnymi. Pocztkowo oprcz wybranych delegatw udzia w sej
mie walnym mogli wzi wszyscy przedstawi
ciele stanu szlacheckiego. W 1 493 r. zaistniaa
taka sytuacj a, e na obrady przybyli wycznie
wydelegowani posowie i odtd taki skad zgro
madzenia uznano za regu.

W Polsce wyksztaciy si dwie

izby sejmowe. Rol wyszej
peni senat, czyli dawna rad a
krlewska , w ska d ktrej wchodzili
doywotnio wojewodowie ,

W czasach staropolskich obradoway trzy

kasztelanowi e , bisku pi katol iccy

stany sejmuj ce: krl, sejm, senat. Zasad bya

i m i n istrowie (ma rszaek koronny

bowiem obecno krla, ktry obradowa razem

z senatem. Wszystkie uchway sejmowe nazy
wano konstytucjami. W 1572 r. zostay zmie

i n adworny, ka nclerz , podkanclerzy

i podska rbi) . N isza

poselska

izba

skadaa si z posw

wybiera nyc h na sejm ikac h .

nione zasady zwoywania sejmu. Odtd zwyky

zj azd mia si odbywa raz n a dwa lata, a j ego obrady powinny trwa sze tygodni. O d

1569 r. staym miejscem zj azdw wyznaczono Warszaw, a trzy lata pniej postanowiono,
e co trzeci sejm odbywa si bdzie na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
W XVII w. zacz si ksztatowa pogld o koniecznoci jednomylnoci. Std nieda
leka j u bya droga do zasady liberum veto, polegajcej na tym, e wystarczy tylko jeden
gos przeciwny, by zerwa obrady sejmu. Po raz pierwszy miao to miejsce w 1652 r.

Walka szlachty z magnateri i ruch egzekucyjny

W 1501 r. panowie monowadcy podj li prb skupienia penej wadzy w swoim rku.
Wydany w 1501 r. przywili w M ielniku silnie ogranicza wadz krlewsk i izby poselski] ,
a skupia wadz pastwow w rkach monowadczego senatu.
Wydana w 1505 r. konstytucja Nihil novi okrelaa w sposb definitywny fakt istnienia
i dziaania dwu izb sejmowych i rozszerzaa ich inicjatyw ustawodawcz. Mimo e stawiaa

WWW.CEL-MATURA.PL

ona na rwni trzy stany sejmuj ce, to zdecydowanie bya klsk krla i magnaterii, a zwy
cistwem szlachty.
Z walki szlachty z monowadztwem wyrs rwnie tzw. ruch egzekucyjny, bronicy
zotej wolnoci szlacheckiej". Dy on do ograniczenia roli monowadztwa w pastwie,
respektowania praw i usprawnienia rzdw. Pocztkowo ruch obejmowa egzekucj praw
(istniej ce prawo jest dobre, a zatem nie naley go zmienia, ale dokadnie wykonywa,
czyli egzekwowa) oraz egzekucj dbr (zwrot nieprawnie trzymanych przez monowadz
two krlewszczyzn).
I

pierwsze obrady sejmu

walnego w Piotrkowie

I I

zawarcie unii
w Lublinie

11
-

1 493

poczqtek
pierwszego
bezkrlewia
i pierwsza wolna
elekcja

pierwsze
zastosowanie
liberum veto

1 569 1 572/73

1 652
-

Unia lubelska
W 1 569 r. zawarto uni z Litw, zwan od miejsca podpisania uni lubelsk. Przewidywaa
ona wsplny wybr wadcy, wsplny sejm, wspln polityk zagraniczn i monet, natomiast
oddzielne centralne urzdy ministerialne, wojsko, a take skarb, administracj i sdownic
two. Szlachta z obu krajw moga na terenie caego pastwa swobodnie nabywa dobra i osie
dla si, panowie polscy nie mieli jednak prawa piastowania wyszych urzdw na Litwie.
Szlachta litewska zostaa zrwnana w prawach ze szlacht polsk. Do Korony wcielono
Podlasie, Woy i Kij owszczyzn. Polska i Litwa miay odtd stanowi j eden organizm spo
eczno-polityczny i przyjy nazw Rzeczpospolita Obojga Narodw (unia realna).

1 0.

P o l i ty ka d y n a sty cz n a J a g i e l l o n w

Rzdy Jagiellonw w Czechach i na Wg rzech

Bezpotomna mier Jadwigi odebraa Jagielle prawa do dziedziczenia wadzy przez jego
potomkw. Za cen kolejnych przywilejw, nadanych w Jedlni i w Krakowie ( 1430-1433),
szlachta uznaa nastpc Jagiey jednego z j ego nieletnich synw.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

ROZW J PRZYWI LEJ W SZLACHECKICH W POLSCE

nazwa
koszycki

rok
1 374

wystawca

tre przywileju

Ludwik

Wgierski

nia na szlacht nowych podatkw

zmniejszono podatek do 2 gr z ona

zakaz nakada-

szlachta zwolniona

z obowizku wznoszenia budowli obronnych

ziemskie tylko dla szlachty z danej ziemi
za si do wykupu szlachcica z niewoli

urzdy

krl zobowi-

rekompensata

strat poniesionych w walkach poza g ranicami kraju

czerwiski
warcki

1 422
1 423

Wadysaw

nietykalno majtkw rycerskich bez zgody sdu

J agieo

zakaz czenia stanowisk sdziego ziemskiego i starosty

Wadysaw

m oliwo usunicia krnbrnyc h " sotysw z majt-

Jagieo

kw

ogra n i czenie wychodstwa chopw ze wsi

jedlnesko-

1 430,

Wadysaw

nietykalno osobista

-krakowski

1 433

Jagieo

wysze godnoci kocielne tylko dla szlachty

cerekwicko-

1 454

Kazimierz

krl zobowiza si nie nakada nowych podatkw i n i e

Jagielloczyk

zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw

Jan Olbracht

-nieszawski
piotrkowski

1 496

przez m i eszczan
konstytucja

1 505

Aleksander

radomska

nietykalno m ajtkowa

przywizanie chopa do ziemi (tylko l chop w roku

m g opuci wie)

zakaz nabywania dbr ziemskich

szlachta ma wyczno na u rzdy

szlachta zwolniona z opat celnych na wasne towary

nic nowego nie mogo by wprowadzone d o prawa bez

zgody krla , senatu i izby poselskiej

Nihil n ovi
artykuy

1 573

henrykow-

Henryk

Walezy

wolnoci rel i g ij n ej

skie

potwierdzenia ele kcyjnoci tronu

potwierdzenie

co 2 lata ma by zwoywany sejm

polityka wewntrzna i zagraniczna pod kontrol sej m u

i senatu

istnieje m oliwo wypowiedzenia posusze-

stwa krlowi , ktry amie prawa

Jako pierwszy z Jagiellonw propozycj objcia tronu czeskiego dosta Wadysaw

Jagieo. Ze wzgldu na rozwij ajcy si w Czechach ruch husycki krl polski propozycj t
jednak odrzuci, nie chcc zadrania stosunkw z papiestwem i polskimi monowadcami
przeciwnymi tej herezji.
Kilkanacie lat pniej , w 1438 r. , cz spoeczestwa czeskiego dokonaa elekcji
1 1-letniego Kazimierza Jagielloczyka. Zbrojna wyprawa, ktra wyruszya w celu przejcia
wadzy, zakoczya si jednak klsk. Okazao si, e wiksze poparcie zdoby kontrkandy
dat Kazimierza, Albrecht Habsburg, i to on na rok przej wadz w Czechach. Kazimierz
natomiast w 1440 r. obj tron wielkoksicy na Litwie.
Na mocy porozumienia w 1440 r. na tron wgierski powoany zosta Wadysaw War

neczyk, ktry podj walk z Turcj. Pocztkowe zwycistwa modego krla doprowaWWW.CEL-MATURA.PL

dziy do zawarcia rozejmu, ktry wkrtce zosta przez Wgrw zerwany. Nieprzygotowana
armia wgierska podj a wojn, ktra zakoczya si w 1444 r. klsk pod Warn i mierci
Wadysawa.
Do wzmocnienia politycznego Polski i wzrostu znaczenia Jagiellonw doszo ponow
nie w 1471 r., gdy Czesi powoali na swj tron najstarszego syna krla Polski, Kazimierza
Jagielloczyka - Wadysawa Jagielloczyka . W 1490 r. Wadysaw obj rwnie rzdy
na Wgrzech.
W 1492 r. zmar Kazimierz, ktry tu przed mierci wyznaczy swym nastpc na
Litwie Aleksandra, w Koronie za zaleci wybr Jana Olbrachta, co niebawem nastpio.
Gdy w 1505 r. Olbracht zmar, jego nastpc zosta Aleksander. Doszo tym samym do
ponownego poczenia Polski i Litwy wzem unii personalnej .
Koron czesk i wgiersk po mierci Wadysawa obj w 1516 r. jego syn - Ludwik

Jagielloczyk - i sprawowa wadz do 1526 r. Jagiellonowie wadali zatem na pocztku

XVI w. Polsk, Litw, Czechami i Wgrami.
elekcja Kazim ierza
Jagielloczyka na krla Czech
koronacja Wadysawa Warneczyka
na krla Wgier

sekularyzacja
Inflant
zjazd w Wied n i u

bitwa pod Warn

1 43 8 1 440 1 444

1515

bitwa pod
Mochaczem

1 526

1 56 1

Zjazd w Wiedniu
W 1 5 1 5 r. w Wiedniu odby si zj azd z udziaem Zygmunta Starego, Wadysawa (krla
Czech i Wgier) oraz cesarza Maksymiliana I Habsburga. Podpisano kilka dokumen
tw tworzcych tzw. traktat wiedeski. Przewidywa on, e cesarz nie bdzie sprzyj a
wrogom Polski: Krzyakom i Moskwie, oraz zapowiada powizanie wzem maeskim
dzieci Wadysawa z wnukami cesarza. Habsburgowie mieli dziedziczy Czechy i Wgry
na wypadek bezpotomnej mierci Ludwika. Stao si to szybciej , ni obie strony przewi
dyway. W 1 526 r. doszo do bitwy pod Mohaczem, w ktrej armia turecka rozbia woj ska
wgierskie. W bitwie poleg mody krl Ludwik Jagielloczyk, a spucizn po nim przejli
Habsburgowie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

5 . Polska Piastw i J agiellonw

Udzia Rzeczypospolitej w walce o dominium Maris Baltici

W 1 56 1 r. dokonaa si sekularyzacja Inflant i podporzdkowanie tego terenu Polsce
i Litwie. Z czci terytoriw pastwa zakonnego utworzono Kurlandi i Semigali, dzie
dziczne ksistwa Kettlerw (ostatnim wielkim mistrzem zakonu by Gothard Kettler),
pozostaj ce w zalenoci lennej od Polski, reszt Inflant wczono do pastwa polsko-litew
skiego. Mistrz i dostojnicy inflanccy przeszli na luteranizm.

PYTANIA POWT RZENIOWE

1 . Patrymonialna monarchia pierwszych Piastw
1 . W jaki sposb M ieszko I stworzy pastwo polskie i jak stara si wzmocni jego pozycj

na arenie midzynarodowej?
2. Wymie sukcesy i poraki polityki Bolesawa I Chrobrego.
2. Kryzys i odbudowa monarchii wczesnopiastowskiej
1 . Omw okolicznoci koronacji Bolesawa miaego.
2. Wyjanij , jakie byy przyczyny i przejawy kryzysu pastwa polskiego za M ieszka l i .

3. Wymie zasugi Kazimierza Odnowiciela w odbudowie pastwa polskiego.

4. Omw stosunki polsko-n iemieckie od M ieszka I do Bolesawa Krzywoustego.
3. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
1 . Wyjanij , jakie byy skutki zjazdu w czycy.
2. Kto najeda na ziemie polskie w okresie rozbicia dzielnicowego?

3. Kto i w jakich okolicznociach sprowadzi Krzyakw na ziemie polskie?

4. Zjednoczenie pastwa polskiego
1 . Wymie czyn niki sprzyjajce jednoczeniu pastwa polskiego.
2. Kto podejmowa prby zjednoczenia ziem polskich w okresie rozbicia dzielnicowego?

3. Schara kteryzuj proces jednoczenia ziem polskich za Wadysawa okietka.

4. Scharakteryzuj stosunki polsko-krzyackie za Wadysawa okietka .

WWW.CEL-MATURA.PL

5. Polska za panowania Kazimierza Wielkiego

1 . Jakie znaczenie mia zjazd w Wyszehradzie? 2. Dokonaj oceny polityki zag ra n icznej

Kazimierza Wielkiego. 3. Wyjanij , jakie zmiany zaszy na mapie Polski w czasach Kazimierza
Wielkiego . 4. Wska gwne kierunki i osignicia polityki wewntrznej Kazimierza Wielkiego.
5. Dokonaj cha rakterystyki poszczeglnych stanw w Polsce ostatnich Piastw.
6. Spoeczestwo i gospodarka w Polsce Piastw
1 . Wyjanij , jak zorgan izowa na bya administracja centralna i lokalna w pastwie

piastowskim. 2. Wymie zna ne Ci ciary prawa ksicego. 3. Wyjanij, na czym polegao

osadn ictwo na prawie niemieckim i lokacje na prawie niemieckim. 4. Wyjanij , jakie byy
funkcje redniowiecznych miast. W jaki sposb miasta te fun kcje sprawoway?
5. Wyjanij , na czym polegaa rola Kocioa w Polsce w szerzeniu kultu ry.
7. Od Andegawenw do Jagiellonw
1 . Wyjanij , jakie byy okolicznoci wydania przywileju koszyckiego.
2. Wymie przyczyny i postanowienia unii w Krewie.

3. Wyjanij , w jakim celu zawarte zostay unie: wilesko-radomska i horodelska.

8. Krzyacy w dziejach Polski Jagiellonw
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny i skutki wielkiej wojny z za konem krzyackim. 2. Wyjanij ,

na czym polegao historyczne znaczenie wojny trzynastoletn iej. 3 . Wyjanij , na czym polega
proces sekularyzacj i Prus.
9. Ksztafowanie si i rozwj demokracji szlacheckiej w Polsce
1 . Wymie znane Ci przywileje szlacheckie i ich postanowienia. 2. Wyjanij , jaka bya geneza

powstania izby poselskiej . 3. Wyjanij , kto w redniowieczu wchodzi w skad senatu.

4. Wyjanij , dlaczego konstytucja Nihil novi uznawa na jest za przeom w ksztatowaniu ustroju

polski. 5. Wymie gwne postulaty ruchu egzekucyjneg o . 6. Porwn aj postanowienia

unii w Krewie i unii lubelskiej.
1 O. Polityka dynastyczna Jagiellonw
1 . Wymie pozytywne i negatywne skutki polityki dynastycznej Jagiellonw.
2. Wyjanij , czego dotyczyy postanowienia zjazdu w Wiedniu w 1 5 1 5 r.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

NOWOYTNO

DZIA 6 .
E u ro pa
i Rzeczpospol ita
w XVI w.

W XVI w. Europa wesza w okres tzw. renesansu. Wielkie odkrycia

geograficzne znacznie poszerzy{y horyzonty mylowe Europejczykw.
Dostp do kruszcw na innych konty nentach umoliwi przemiany
gospodarcze stanowice podstawy pniejszych systemw
ekonomicznych (np. kapitalizmu). Z kolei wystpienie Marcina Lutra
zapocztkowao reformy religijne, ktre p ooyy kres dominujcej roli
Kocioa katolickiego w Europ ie, doprowadziy do wojen religijnych,
a w konsekwencji take day pocztek rywalizacji wielkich monarchii
europejskich (tj. Jagiellonw czy Habsburgw). W Rzeczypospolitej
Obojga Narodw uksz tatowa si ostatecznie sejm, a po bezpotomnej
mierci ostatniego z Jagiellonw - Zygmunta Augusta - szlachta
po raz pierwszy wybraa krla na drodze wolnej elekcji.

Afryka i Ameryka przed odkryciami Europejczykw

Kontynent afrykaski dzieli si na dwie czci, ktre oddziela Sahara. Na pnoc od niej
znaj duj si obszary znane Europejczykom od dawna: tam cywilizacje staroytne rozwij ay
si w takim samym stopniu, j ak na pnocnym brzegu Morza rdziemnego. Sytuacj a zmie
nia si wraz z podbojem pnocnej Afryki przez Arabw, gdy odtd ziemie te znalazy si
w innym krgu cywilizacyjnym. Zupenie inaczej rzecz si miaa z obszarami na poudniu,
tam Europej czycy zapuszczali si sporadycznie.
O ile wiadomoci na temat ludw Afryki mogy dociera do Europy za porednictwem
Arabw, o tyle Ameryka i zamieszkujce j ludy pozostaway nieznane. Do kontaktw mi
dzy dwoma brzegami Atlantyku mogo dochodzi w czasach podbojw Wikingw.
W Ameryce rodkowej oraz u zachodnich wybrzey Ameryki Poudniowej wykszta
ciy si trzy znaczce kultury: Majw, Aztekw i Inkw. Majowie zamieszkiwali pwysep
Jukatan (dzi w Meksyku), Aztekowie - obszary dzisiej szego rodkowego Meksyku, cho
nie byli oni jego rdzenn ludnoci, za Inkowie mieszkali na obszarze dzisiejszego Peru.

zdobycie Cuzco

I wyprawa Krzysztofa Kolumba

u kad w Tordesillas

I u kad w Saragossie I
I

1 492 1 494

1 529

1 533

Przyczyny wielkich wypraw geograficznych

Pierwszym znanym podrnikiem i odkrywc by wenecj anin Marco Polo, ktry w drugiej
poowie XIII w. dotar drog ldow do Chin. Zostawione przez niego wspomnienia rozbu
dziy zainteresowanie Europejczykw wiatem Wschodu.
Do kolejnych wielkich odkry geograficznych przyczyniy si nastpuj ce czynniki:
poszukiwanie drogi morskiej do Indii w zwizku z zajciem szlakw ldowych przez Tur
kw rywalizaj a pomidzy Portugali i Hiszpani o wpywy w handlu ch pozyskania
nowych terytoriw pojawienie si nowego rodzaju trjmasztowych statkw (tzw. karawel)
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

z bardziej rozbudowanym oaglowaniem rozpowszechnienie busoli, kompasu i astrola

bium rozwj kartografii zainteresowanie wszechwiatem ch przeycia przygd.

Przebieg wypraw geograficznych

Do pierwszych odkry przyczyni si portugalski ksi Henryk, zwany eglarzem. Orga
nizowane przez niego wyprawy odkryy szereg wysp na Atlantyku, m.in. Mader, Wyspy
Kanaryjskie i Azory.

W 1456 r. odkryto Przyldek Zielony - najbardziej wysunit na zachd cz

Afryki, w 1471 r. minito rwnik.

W 1487 r. wyprawa, kierowana przez Portugalczyka Bartomieja Diaza, dotara

do poudniowych kresw Afryki, tj . do Przyldka Dobrej Nadziei.

W 1498 r. do wybrzey Indii dopyna ekspedycja, kierowana przez Vasco

da Gam, ktry nawiza kontakt z miejscow ludnoci i zakupi wiele towarw,

gwnie korzeni. Bya to pierwsza podr z Europy do Indii wok kontynentu
afrykaskiego.

1 492 r. z Hiszpanii w podr do Indii, ale drog dookoa wiata, wypyn

Krzysztof Kolumb, ktremu udao si zebra liczc trzy karawele flotyll.

13 padziernika tego roku dotar do j ednej z wysp archipelagu Bahama, nastpnie
do brzegw Kuby i wyspy Hispaniola.

W nastpnych latach Kolumb przedsiwzi jeszcze trzy kolejne wyprawy, podczas

ktrych odkry wiele wysp tworzcych archipelag Antyli oraz dotar do kontynentu
poudniowoamerykaskiego, w okolicach ujcia rzeki Orinoko. Do koca swego
ycia by jednak przekonany, e dopyn do Indii, nie wiedzc, e odkry nieznany
dotychczas ld.

Kolejny podrnik Amerigo Vespucci udowodni, e jest inaczej, i to na j ego cze

nowy kontynent nazwany zosta Ameryk.

W 1513 r. Vasco N u riez d e Balboa dotar do amerykaskich wybrzey Pacyfiku,

aw

1 5 1 9 r. wyruszya hiszpaska ekspedycj a, kierowana przez portugalskiego

eglarza Ferdynanda Magellana. Jego flotylla j ako pierwsza opyna wiat

dookoa i powrcia do Europy w
WWW.CEL-MATURA.PL

1 522 r., cho sam Magellan zmar w

1521 r.

Powstanie im periw kolonialnych pastw europejskich

Jeszcze podczas trwania wypraw odkrywczych organizowano kolej ne, ktrych celem by
podbj odkrytych terenw. Hiszpanie i Portugalczycy wyznaczyli strefy wpyww, dzielc
wiat lini demarkacyjn: najpierw w Tordesillas ( 1494 r.), a potem w Saragossie (1529 r.).
Pniej sze wielkie potgi kolonialne, takie j ak Francj a czy Anglia, pocztkowo nie
odgryway wielkiej roli w odkryciach kolonialnych. Wspomnie jednak naley, e angielski
eglarz (i pirat) Francis Drake j ako drugi opyn kul ziemsk (1577-1580), a Francuz

Jacques Cartier w latach 30. XVI w. bada atlantycki brzeg Kanady.

Skutki wypraw geograficznych

Poszerzenie si zakresu wiedzy Europejczykw o wiecie otwarcie si nowych perspek
tyw poznawczych poj awienie si nowych kierunkw ekspansji i paszczyzn budowania
potgi (ju nie tylko na ldzie, ale i na morzach) poj awienie si w Europie duej iloci
zota i innych kruszcw oraz tzw. towarw kolonialnych rozwj kolonializmu i niewolnictwa
rozwj osadnictwa Europejczykw poza Europ wytyczenie nowych szlakw handlowych
zniszczenie kultur prekolumbijskich dualizm w rozwoju gospodarczym Europy.
WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZN E
daty

posta

odkrycie

1 27 1 - 1 295

M a rc o Polo

pod r z Wenecji do Chin i opis miejscowych obyczajw

od 1 422

Portugalczycy

penetracja zachodnich wybrzey Afryki

z polecenia Henryka
eglarza
1 445

portugalscy eglarze

Przyldek Zielony

1 47 1

portugalscy eglarze

przekroczenie rwnika u wybrzey Afryki

1 487

Bartomiej Diaz

Przyldek Dobrej N adziei

1 492

Krzysztof Kolumb

odkrycie Ameryki w regionie Karaibw (w latach 1 493- 1 504

dalsze wyprawy do Ameryki)

1 499

Amerigo Vespucci

1 497-1 498

Vasco da Gama

penetracja wschodnich wybrzey Ameryki Pd.

odkrycie morskiej drogi do Indii wok kontynentu
afrykaskiego

1 497-1 498

J ohn Cabot

Labrador I N owa Funlandia (Kanada)

1 500

Vincente Pinzn

ujcie Amazonki

1 500

Pedro Cabral

wybrzee Brazylii

1513

Vasco N u n ez

przejcie przez przesmyk panamski i odkrycie Pacyfiku

de Balboa
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

WIELKI E O DKRYCIA GEOGRAFICZN E

daty

posta

1 5 1 9-1 52 1

Ferdynand Magellan

odkrycie
pierwsza podr m orska dookoa wiata , po drodze
od krycie cieniny na samym poudniu Ameryki

1 526

Tristao d e Menezes

N owa Gwinea (Azja Pd.-Wsc h . )

1 534

J acques Cartier

ujcie rzeki w. Wawrzyca (Ka nada)

1 577-1 580

Fra ncis Drake

opynicie wiata

1 596- 1 597

Willem Barents

poszukiwanie pnocnej d rogi do Azj i , odkrycie

Spitsbergenu i penetracja m orza nazwanego pniej
Morzem Barentsa

1 606

Willem Janszoon

Australia

1 642-1 643

Abel Tasman

Tasmania i N owa Zelandia

1 648

wyprawa rosyjska

j ez. Bajka

1 678- 1 682
1 766-1 769

Rene Robert Cavelier

Wielkie J eziora Ameryki Pnocnej i rzeka Missipi a d o jej

de La Salle

ujcia

Louis Antoine

podr dookoa wiata , opis ycia mieszkacw

de Bougainville

Oceanii (zw. Tahiti ) , o d krycie po drodze gatunku kwiatu

nazwanego bugenwill

1 768- 1 779

J ames Cook

trzy podre na Pacyfi k, penetracja Oceanii , sporzdzenie

dokadnych m a p , odkrycie Hawajw

1 838-1 889

Ignacy Domeyko

1 843

George Everest

u miejscowienie najwyszego szczytu Him alajw

1 848-1 873

David Livingstone

badanie wntrza Afryki

1 863-1 875

Aleksa nder

geograficzno-geologi czne badania regionu Bajkau

geologiczne badania w Chile

Czekanowski
1 869-1 896

J a n Kubary

etnograficzne badania Oceanii

1 87 1 - 1 889

Henry M orton Stanley

badanie wntrza Afryki

1 888

Fridtjof N ansen

przejcie n a n a rtach przez Grenlandi

1 897-1 899

Henryk Arctowski

obserwacje gr lodowych na Antarktyce

1 909

Robert Edwin Peary

zdobycie bieguna pn .

191 1 /1912

Roald Amundsen/

zdobycie bieguna pd . (dwie osobne wyprawy, Scott

Robert Falcon Scott

dotar j a ko d rugi , a nastpnie zmar w drodze powrotnej)

2 . G o s p o d a r ka i s p oe c z e stw o w XV I w.
Gospodarcze i spoeczne skutki wielkich odkry
geograficznych
Skutki wielkich odkry miay charakter wielopaszczyznowy, i to zarwno w krtkim, j ak
i dugim okresie: imperia kolonialne uzyskay dostp do nowych bogactw; kolonici wcho
dzili w posiadanie cenionych w Europie kruszcw, korzeni, naczy, ozdb. Gwatowny
WWW.CEL-MATURA.PL

dopyw kruszcu spowodowa spadek j ego wartoci i wzrost cen towarw. W konsekwencj i
z a uzyskane zoto Hiszpanie kupowali za granic towary p o niszej cenie.
Skutkiem odkry geograficznych bya tzw. rewolucja cen . Polegaa ona na gwatow
nym i powszechnym wzrocie cen we wszystkich kraj ach europej skich. W pierwszym okre
sie rosy ceny zb, z kocem XVI w. zaczy rosn take ceny wyrobw przemysowych.

Dualizm w rozwoju gospodarczym Europy

U progu XVI w. na europej skiej wsi wystpoway dwa modele stosunkw spoecznych. Na
zachodzie chopi posiadali wolno osobist, a swoj ziemi wadali na zasadzie dzierawy.
Ziemia bya uprawiana na podstawie najmu, a waciciele ziemscy zaczynali gwatownie
podnosi czynsz.
Na wschodzie Europy wystpowao poddastwo chopw, co oznaczao nie tylko
obowizek wiadczenia bezpatnej robocizny na rzecz pana, ale take brak j akichkolwiek
praw do uprawianej ziemi. W taki sposb wyksztaci si inny typ produkcji rolnej , zwany
systemem gospodarki folwarczno-paszczynianei , gdzie dominuj c rol odgryway
gospodarstwa nalece do przedstawicieli stanu szlacheckiego.

Manufaktury
Kolejny etap rozwoju systemu nakadczego charakteryzowa si powstawaniem manu

faktur. Nakadcom zaleao na wzrocie produkcji i wydajnoci pracy, czego chaupnicza

wytwrczo nie gwarantowaa. W tej sytuacji zaczto gromadzi wyrobnikw w jednym
miejscu. Tak powstawaa manufaktura, tj . rodzaj fabryki, w ktrej nie byo jeszcze mecha
nizacji, tamy produkcyjnej itp. W porwnaniu z chaupnictwem dawaa ona j ednak pro
ducentowi liczne korzyci. Pracownicy podlegali cilejszej kontroli, a przez to wikszy by
wpyw na rytm i wydajno ich pracy, a take na odpowiednie wykorzystanie surowcw.
Pozwalao to ograniczy straty wynikaj ce ze zego gospodarowania surowcem i z kradziey.

Powstanie i rozwj instytucji bankowych

Zwikszaj ce si obroty handlowe otwieray przed mieszczastwem szanse na postp maj t
kowy i spoeczny. Dziao si tak m.in. wskutek rozwoju nalecych do mieszczan bankw
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

i instytucji kredytowych . Przewoenie skrzy penych zota stawao si zbyt du zacht

dla potencj alnych zodziei i rabusiw. Wprowadzono tzw. weksel , tj . dokument powiadcza
j cy czyj wierzytelno w stosunku do danej osoby.
Rozwoj owi handlu sprzyjao powstawanie gied , tj . miej sc, gdzie spotykali si sprze
dawcy i nabywcy rnorakich dbr. Pozwalao to skonfrontowa oferowan poda z moli
wociami i oczekiwaniami popytu. Pierwsza gieda powstaa w 1531 r. w Antwerpii.

Folwarki szlacheckie w Rzeczypospolitej

Denia szlachty do zwikszenia wasnych dochodw rozpoczy proces tworzenia si
w Polsce folwarkw szlacheckich. Folwark sta si rdem wyywienia i dochodu pie
ninego. Pocztkowo szlachta powikszaa istniej ce j u wczeniej gospodarstwa przez
karczunek lasw i upraw nieuytkw, lecz niedugo pniej przesza do zagarniania
ziemi chopskiej i gospodarstw sotysw. Folwark szlachecki mia przecitnie 60-90 ha
gruntw uprawnych. Nastawiony by gwnie na produkcj zb, przy czym wiksz cz
powierzchni zajmowao yto. Poza produkcj rolinn w folwarkach rozwij aa si hodowla,
niekiedy zakadano gorzelnie, warzelnie piwa, myny i tartaki.
Zdecydowana wikszo folwarkw
oparta bya na pracy paszczynianej,

Zwikszajcy si ucisk ze strony szlachty

czyli przymusowej , i darmowej pracy cho

z czasem spotka si z opore m ze

pw na gruntach paskich. Szlachta pol

ska staraa si cigle powiksza tereny fol
warczne, a eby zapewni sobie ich upraw,

strony c hopw. Jego najba rdziej

powszechnym przejawe m byo

zbiegostwo. Chopi u c iekali ta m , gdzie

widzieli lepsze wa runki egzyste ncj i ,

narzucaa chopom coraz wyszy wymiar

moliwo uzyska n i a wolnizny i przejcia

paszczyzny i przypisywaa" ich do ziemi.

na czynsz.

Rozwj handlu i przetwrstwa

Znaczny udzia w organizowaniu nowych form gospodarki miay miasta. Wzmoenie produk
cji rolnej przeznaczonej na zbyt sprzyjao oywieniu handlu wewntrznego i zagranicznego.
W obrocie towarami nadal ogromn rol odgryway szlaki ldowe. Na wywozie futer,
wow, b arwnikw, lnu, konopi bogaciy si m.in. Wilno, Grodno, Mohylew, Brze, uck,
WWW.CEL-MATURA.PL

Pisk, Przemyl, Lublin, czyca oraz Kalisz. Ogromnego znaczenia nabray j armarki
urzdzane w miastach 1-2 razy w roku. Szczegln saw cieszyy si j armarki w Krako
wie, Lublinie oraz wany dla handlu ze Wschodem - we Lwowie.
Wzrost gospodarki rolnej prowadzi do zwikszenia zapotrzebowania na narzdzia
rolnicze. Rozwina si m.in. produkcja kos, sierpw, kotw, pugw, noy oraz innych
narzdzi rolniczych. Coraz wikszy popyt na
surowce pociga za sob konieczno rozbu

Rozwj miast i wzrost dobrobytu

dowy grnictwa, hutnictwa i innych gazi

powodowa zazdro szlachty, ktra

przemysu.

dya do pod porzd kowa nia sobie

Druga poowa XV i XVI w. to okres

rozkwitu miast opieraj cy si na rozwija
j cej si produkcji i handlu. Rosa ludno
miast, ktra pod koniec XVI w. stanowia pra

rwn ie i miast, m . i n . przez zniesienie

lub przynajmniej ogra n i czen i e
samorzdu w miastach
i kontrol nad cenami towarw
prze mysowyc h .

wie J ogu mieszkacw. Do najwikszych

orodkw, liczcych ponad 10 tys . mieszkacw, naleay: Gdask (ok. 7 5 tys.), Krakw (28 tys .), Lww, Warszawa, Elblg, Toru,
Pozna, Ryga, Krlewiec, Wilno.

3 . R e f o r m a cj a i w oj n y r e l i g ij n e
Przyczyny reformacji
Od pocztku XVI w. Europ obj y przemiany religijne, nazywane reformacj.
Wrd njwaniej szych przyczyn reformacji naley wymieni: zwizany z upadkiem
autorytetw religijnych powany kryzys Kocioa w XV w. zmiany w strukturze spoecze
stwa europej skiego, ktre ujawniy si w kryzysie feudalizmu denia do uksztatowania
nowoytnej formuy pastwa i organizacji kocielnej obnienie poziomu wyksztacenia
i j akoci posugi duchowiestwa parafialnego zainteresowanie dorobkiem staroytnoci
- powrt do Biblii sprawa sprzeday odpustw w zamian za utrzymywanie dworu papie
skiego brak dyscypliny wrd duchowiestwa, zwaszcza zakonnego humanizm i jego
zainteresowanie czowiekiem j ako j ednostk.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

Luteranizm
Za pocztek reformacji w Europie uwaa si tradycyjnie dzie 3 1 padziernika 1 5 1 7 r.,
kiedy augustianin i profesor na uniwersytecie w Wittenberdze, Marcin Luter, przybi na
drzwiach katedry 95 tez krytykuj cych sprzeda odpustw.
Gwne myli swojej nauki Marcin Luter streci w Duym. . ." i Maym katechizmie"
oraz w Wyznaniu augsburskim", przedoonym cesarzowi Karolowi V ( 1530 r.). Luter go
si m.in.: odrzucenie prymatu papiea chrzecijastwo jest przede wszystkim religi
zbawienia, uwolnienia od grzechu, religi aski zbawczej i usprawiedliwiajcej grzesznika
w oczach Boga dobre uczynki s jedynie wiadectwem i nastpstwem wiary. Nie s one
w aden sposb zasug czowieka wiara stanowi owoc aski Boej , a nie jest adn zasug
wierzcego tylko przez Pismo wite (sola scriptura), tylko przez wiar (sola fide) i tylko
przez ask Bo (sola gratia) czowiek moe zosta zbawiony odpusty s dziaaniem fa
szywym - znosz zwizek pomidzy wiar a zbawieniem wana jest zasada solus Chri
stus (tylko Chrystus), goszca wyczno zbawczego i niepowtarzalnego dziaania Chry
stusa; oznacza ona w konsekwencji odrzucenie nauczania o porednictwie Marii i witych
w dziele zbawienia naley przyj zasad sola scriptura (tylko Pismo wite) nadajc
wycznie Biblii autorytet religijny i wiatopogldowy, a kategorycznie odrzucaj c tradycj
i zasady wprowadzone do nauczania Kocioa przez sobory i prawo kanoniczne z ustano
wienia Chrystusa istniej tylko trzy sakramenty: chrzest, eucharystia i pokuta naley ode
bra mjtki Kocioowi naley odrzuci msz wit, j ako ponowienie Ofiary Chrystusa.

Kalwinizm
Obok luteranizmu jest to njwaniejsza nauka wiary reformowanego Kocioa. Jej twrc
by pochodzcy z Francji Jan Kalwin . Podatny grunt dla kalwinizmu przygotowa dziaajcy
w Szwajcarii duchowny i humanista Ulrich Zwingli. Nawoywa on mieszczan do utworzenia
autonomicznej gminy chrzecj askiej . Kalwin zaoy modelow gmin w Genewie w 1536 r.
W zakresie nauki wiary punkt wyjcia w kalwinizmie jest zbieny z luteranizmem:
powrt do Biblii - jedynego rda inspiracji religijnej . Kalwinizm to przede wszystkim
system moralny: pragnie poucza i wychowywa spoeczestwa w duchu chrzecijaskim.
Z punktu widzenia doktrynalnego centraln myl Kalwinaj estjego nauka o predestynacji.
WWW.CEL-MATURA.PL

Reformacja w Niemczech

Predestynacja to przekonanie, e tylko

Problematyka spoeczna staa si jedn

wola Boga decyduje o zbawieniu

z gwnych przyczyn toczcej si w Niem

lub potpieniu czowieka , n ieza len ie

czech wojny chopskiej ( 1524-1526), zapo

cztkowanej
nego

przez wystpienie duchow

Tomasza

Mi.inzera.

Jej

brutalny

od jeg o czynw i yc i a . Wedug

Kalwina Bg nie potpia l udzi za ich
g rzechy, ale ich g rzechy s skutkiem
uprze d n iego potpienia p rzez Bog a .

i gwatowny przebieg zmusi stronnikw

reformacji do okrelenia si pomidzy radykalizmem lub konserwatyzmem spoecznym i teologicznym.
Ostatecznie woj n domow w Rzeszy zakoczy pokj augsburski, zawarty w 1 555 r.
przez cesarza Ferdynanda I i elektorw. W myl j ego postanowie katolicyzm i luteranizm
uznawano za rwnorzdnie dozwolone wyznania i postanowiono, e kady ksi moe
narzuci poddanym wiar, ktr sam wyznaje (cuius regio, eius religio).

Reformacja we Francji
Francuskie wojny religijne to okres dziewiciu wojen domowych, ktre wstrzsny Francj
w latach 1 562-1598. Ich gwnym czynnikiem sprawczym bya walka o wpywy polityczne
midzy Walezjuszami i Burbonami, podsycana przez protestanckich hugenotw i ekstre
mistw katolickich. Punktem zwrotnym bya noc w. Bartomieja z 23 na 24 sierpnia
1572 r w czasie ktrej wymordowano przebywaj cych w Paryu protestantw.
Henryk IV wyda edykt nantejski ( 1 598 r.) o tolerancji religijnej . Edykt okrela reli
gij ne i cywilne prawa hugenotw, dawa im wolno wyznania, gwarantowa pastwowe
rodki pienine na utrzymanie ich wojska i duchownych.

Reformacja w Anglii
Odrbn kart w dziejach XVI-wiecznej reformacji stanowi powstanie Kocioa anglika
skiego. Pocztkowo schizma anglikaska miaa charakter polityczny: Henryk VI I I Tudor
oddali swoj on Katarzyn Aragosk, poniewa nie daa mu mskiego potomka. Odrzu
cenie przez papiea Klemensa VII jego proby o uniewanienie maestwa doprowadzio
do zerwania Anglii z Rzymem.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

1 534 r. doszo do wydania aktu supremacji, ktry przyznawa krlowi prawa ,jedy

nej na Ziemi najwyszej Gowy Kocioa w Anglii" i oddawa jego wadzy czuwanie nad
czystoci nauki. W zakresie doktryny religij nej i kultu Koci anglikaski uznaj e Bibli
j ako gwne rdo obj awienia, ale nie odrzuca tradycji. W 1563 r. ogoszono 39 artykuw
wiary, ktre po dzi dzie stanowi baz dogmatyczn doktryny anglikanizmu.

Reforma katolicka
wystpienie Marcina
Lutra w Wittenberdze

N i emcy

wybuch wojny chopskiej

w Niemczech

pokj augsburski

Franca
wydanie edyktu
n antejskiego

Anglia

wyd a n ie aktu supremacji

1517

1 524

1 534

1 555

--) l 563

1 598

Reformacj a zmusia Koci do podjcia odpowiednich dziaa zmierzaj cych do reformy. Za

pocztek i podstaw programow reformy katolickiej uwaa si postanowienia soboru try

denckiego. Zosta on zwoany przez papiea Pawa III w 1 545 r. , a zamknity przez Piusa
IV w

1 563 r. Dekrety soborowe zawieraj postanowienia dogmatyczne w kwestiach do tej

pory spornych (m.in. rola tradycji, wsppraca woli ludzkiej z ask Bo, sakramenty, czy
ciec, odpusty i kult witych) oraz rozporzdzenia dotyczce obowizkw duszpasterskich
biskupw, reformy kapitu i zakonw.
Wybitnymi postaciami reformy katolickiej byli w. Ignacy Loyola , zaoyciel Towa
rzystwa Jezusowego (w 1534 r.), hiszpaska karmelitanka i mistyczka w. Teresa z Avila
(zwana Matk Reformy) oraz hiszpaski karmelita i mistyk, w. Jan od Krzya.

Inkwizycja i indeks ksig zakazanych

Papie Pawe III w 1542 r. zreformowa t, wywodzc si ze redniowiecza, instytucj,
tworzc Kongregacj witej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji. Jej zadaniem bya walka
z reformacj . W XVI i X.VII w. inkwizycja bya wypierana z kraj w, w ktrych ugruntowa
si protestantyzm.

WWW.CEL-MATURA.PL

W okresie reformacji powsta indeks ksig zakazanych, to znaczy wykaz ksig,

ktre waciwa wadza kocielna uznaa za sprzeczne z zasadami wiary i szkodliwe dla
wiernych.

Rozwj wyzna reformowanych w Polsce

Luteranizm poj awi si na ziemiach polskich j u w latach 20. XVI w. Zyska zwolennikw
wrd niemieckiej ludnoci miast Prus Krlewskich, Wielkopolski i lska. Potga gospo
darcza Gdaska, Torunia i Elblga sprawia, e Zygmunt August by zmuszony do rozszerzenia przyznanej im wczeniej autonomii na sprawy wyznaniowe.

Kalwinizm pojawi si w Polsce w latach 50.

XVI w. Zyska poparcie wrd szlachty

polskiej , ale przede wszystkim litewskiej , ktra masowo przechodzia z prawosawia na kal
winizm. By wyznaniem szczeglnie atrakcyjnym ze wzgldu na swj demokratyzm i nie
ch do wadzy centralnej , co wietnie wspgrao z ideami demokracji szlacheckiej .
Na tle konfliktw dogmatycznych i spoecznych doszo w latach 1562-1565 do rozamu
wrd zwolennikw kalwinizmu. Powsta Koci braci polskich, przez przeciwnikw zwa
nych arianami. Popieraa go znaczna cz intelektualnej elity protestanckiej .

W 1 570 r. w Sandomierzu zostao zawarte porozumienie pomidzy wyznaniami refor

mowanymi: luteranami, kalwinami oraz brami czeskimi (ugoda sandomierska). Nie
brali w nim udziau arianie. Intencj bya wsplna obrona przed kontrreformacj i zaprze
stanie walk pomidzy wyznaniami protestanckimi. Postanowiono uznawa wzjemnie
sakramenty, planowano wsplne synody.

ustanowienie nuncjatury papieskiej w Polsce

ugoda sandomierska
konfederacja
warszawska
1 564 1 570 1 573

bezkrlewie

Zygmunt I l i Waza

Jan Kazimierz Waza

wygnanie arian
z Rzeczypospolitej

u n ia brzeska

1 596

1 658

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

Konfederacja warszawska i unia brzeska

Zwieczeniem stara politycznych szlachty w czasie panowania Zygmunta Augusta o poko
jowe rozwizywanie konfliktw wyznaniowych bya konfederacja warszawska, uchwalona
i podpisana w 1573 r. Tekst konfederacji warszawskiej mwi o zachowaniu pokoju pospo
litego" pomidzy ludmi rnymi w wierze i naboestwie" na czas bezkrlewia i elekcji,
z czego potem wyprowadzano ogln zasad prawn.

1 596

r. w Brzeciu dokonao si poczenie Kocioa prawosawnego z Kocioem

rzymskokatolickim w Rzeczypospolitej , powsta obrzdek greckokatolicki. Cz duchow

nych i wyznawcw prawosawia uznaa papiea za gow swego Kocioa, przyja dogmaty
katolickie, zachowaa jednak wasn liturgi, kalendarz juliaski, hierarchi kocieln,
maestwa ksiy oraz du samodzielno w administracji.
Zdecydowanym przeciwnikiem reformacji by w X.VII w. Zygmunt III Waza, pozosta
jcy pod silnym wpywem jezuitw, oraz ksidz i wybitny mwca - Piotr Skarga. Kocioowi
udao si dopiero w 1658 r. przekreli postanowienia konfederacji warszawskiej : sejm ska
za braci polskich na banicj oraz zabroni, pod kar mierci, j akiegokolwiek odstpstwa od
katolicyzmu.
.

"

tierfl'''k15JJIJ.1IIQ1511ll1111ppSm1111fe1,
Rzeczpospolita - kraj wielu narodw i religii
W 1569 r. Polska i Litwa zawary uni w Lublinie, tworzc jeden organizm pastwowy
- Rzeczpospolit Obojga Narodw. Bya ona pastwem zrnicowanym pod wzgldem naro
dowociowym, religijnym oraz spoecznym. Teren pastwa zamieszkiwao ponad 8 mln
mieszkacw, z czego jedynie ok. 40% stanowia ludno etnicznie polska.

Sejm konwokacyjny
W 1572 r. po mierci Zygmunta Augusta wygasa dynastia Jagiellonw, a Polska stana
przed problemem wyboru wadcy.
Na sejmie konwokacyjnym postanowiono, e: funkj e krlewskie w okresie bezkrlewia, j ako interrex, bdzie sprawowa prymas elekcj e bd si odbywa wedug
WWW.CEL-MATURA.PL

zasady viritim (caa szlachta dokona wyboru krla) miejscem elekcji bdzie Warszawa

gosowanie bdzie si odbywa wojewdztwami zj azdy i sej my w czasie bezkrlewia

bdzie zwoywa prymas, on te poprowadzi elekcj; wynik elekcji ogosi marszaek wielki
koronny.

Artykuy henrykowskie i pacta conventa

Pierwsza elekcj a, ktra odbya si w 1573 r. , staa si miejscem przetargw i rozgrywek
politycznych, do ktrych wcignito rne mocarstwa europej skie. W rezultacie krlem Pol
ski zosta brat francuskiego monarchy, Henryk Walezy.
Przy objciu tronu szlachta postawia Henrykowi warunki, tzw. pacta conventa
i artykuy henrykowskie, zawieraj ce szereg zobowiza, ktrych przyjcie (potwierdzone
przysig) byo warunkiem uzyskania przez niego korony:

W artykuach henrykowskich krl zobowiza si do utrzymania elekcyjnoci

tronu i zwoywania co dwa lata sej mu. Sej m i senat miay sprawowa kontrol
nad polityk wewntrzn i zagraniczn Rzeczypospolitej . Potwierdzona zostaa
moliwo wypowiadania krlowi posuszestwa w przypadku amania przez
niego praw.

Pacta conventa zawieray natomiast

szereg zobowiza osobistych krla:
Henryk Walezy mia m.in. na wasny
koszt wybudowa flot na Batyku, spaci
dugi pastwowe i Zygmunta Augusta,
wyksztaci okrelon liczb modziey za

STRUKTURA SPOECZNA
RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA
NAROD W
duchowiestwo
1%

granic.
Na wie o mierci brata (Karola IX, krla
Francji) Henryk potaj emnie uciek z Polski do

chta 1 0%

swoj ej ojczyzny. Dugotrwae bezkrlewie odbio

si ujemnie na bezpieczestwie granic Rze
czypospolitej , zagroonych ekspansj Iwana

chopi 70%

Gronego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

Polityka wewntrzna Stefana Batorego

W 1 576 r. doszo do kolejnej elekcji, krlem zosta Stefan B atory. Utworzy w 1578 r. wan
instytucj: Trybunau Koronnego. Peni on funkcj sdu apelacyjnego, ktry na oddziel
nych dla Maopolski i Wielkopolski sesj ach mia rozstrzyga sprawy zwizane z odwoa
niami od sdw niszych instancji. Poprzednio wszystkie apelacje kierowano bezpored
nio przed sd krlewski, mona wic uzna, e ustanowienie Trybunau Koronnego (w
1581 r. Trybunau Litewskiego) byo kolejnym krokiem wzmacniajcym pozycj szlachty
w pastwie.

Organizacja wojska
Od XV w. malao znaczenie pospolitego ruszenia szlachty. W czasach Zygmunta Augusta
uchwalono powoanie staego wojska kwarcianego. Stefan Batory zwikszy liczb woj ska
przez utworzenie piechoty wybranieckiej . Przyj to zasad, e z 20 anw krlewskich do
wojska szed jeden chop, ktry j ako wynagrodzenie otrzymywa specj alny an wybraniecki.
Sdownictwo w Rzeczypospolitej byo odrbne dla kadego stanu, rne sdy wyda
way wyroki w rnych sprawach. Istniay sdy ziemskie, grodzkie, podkomorskie, wiecowe,
sdy aw wiej skich i inne.
-

Zyg m u nt li
August
unia l ubelska

mier Zygm u nta

li Augusta ,
pocztek
bezkrlewia

1 569

Stefan Batory
pierwsza
wol n a
elekcja

d ruga
wolna
elekcja

utworzenie
Trybu nau
Koronnego

1 573

1 576

1 578

1 58 1

1 572

utworzen i e
Trybunau
Litewskiego

--

6 . Wa l ka o h e g e m o n i w Eu r o p i e w XVI w.
Wzrost znaczenia Hiszpanii i dynastii Habsburgw
W 1469 r. Ferdynand Aragoski polubi Izabel Kastylij sk, przez co poczyy si krle
stwa Aragonii i Kastylii, powstao zjednoczone Krlestwo Hiszpanii . Po wyparciu Arabw
z Grenady ( 1492 r.) mode pastwo, wykorzystuj c bogactwo pynce z kolonii, zaczo si
prnie rozwij a. Hiszpania staa si pierwsz potg kolonialn pocztku XVI stulecia.
WWW.CEL-MATURA.PL

Jej potga rodzia si z handlu produktami wywiezionymi z podbitych terenw. Stolicami

wczesnego wiata handlu byy Antwerpia, a potem Amsterdam, lece w rzdzonych
przez Habsburgw Niderlandach.
W XVI w. Habsburgowie osignli szczyt swoj ej potgi i panowali nad krlestwem,
w ktrym soce nigdy nie zachodzio". Potg dynastii zainicj owa Maksymilian I Habs
bu rg , odzyskuj c od Jagiellonw Czechy i Wgry na mocy traktatu dziedzicznego, podpi
sanego w 1 5 1 5 r. w Wiedniu. Traktaty weszy w ycie w 1526 r. po mierci Ludwika II.
Syn Maksymiliana - Filip Pikny - oeni si z crk Ferdynanda i Izabeli - Joann
Szalon, co przynioso Habsburgom panowanie nad Hiszpani i j ej terytoriami zamor
skimi. Maksymilian I oeni si z Biank Sforz z Mediolanu, dziki czemu w 1508 r.
oficj alnie potwierdzono j ego prawo do korzystania z tytuu cesarza. Polityk jednoczenia
kontynentu kontynuowa wnuk Maksymiliana - Karol V.
Po abdykacji ( 1 55 6 r.) Karola V dom Habsburgw ju nigdy nie odzyska dawnej
wietnoci. Odchodzcy cesarz podzieli mocarstwo: synowi, Filipowi, odda H iszpani
i Niderlandy, brat Ferdynand otrzyma pozostae terytoria i tytu cesarza.

zjed noczenie
Krlestwa
H iszpan i i

ukad monarchiczny
J agiellonw
z Habsburga m i

1
-

1 469

1515

Ferdynand
Aragoski ,
Izabela
Kastylijska

bitwa pod
Mohaczem

pokonanie
Wielkiej
Armady

Maksym ilian I
Habsburg

1 588

1 526

Filip l i

Sulejman
Wspaniay

Wzrost znaczenia pastwa moskiewskiego w XVI w.

Znaczco rozwij ao si take pastwo moskiewskie pod rzdami Iwana IV Gronego
( 1533-1 584). Iwan j ako cel postawi sobie ugruntowanie w pastwie moskiewskim sil
nej , scentralizowanej wadzy na wzr Francji, Hiszpanii i Anglii. Wzmocnienie wadzy
monarszej wspgrao z interesami drobnej szlachty, ktrej wadza bronia przed powsta
niami uciskanych chopw oraz bogatymi boj arami (wielcy waciciele ziemscy).
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

6 . E u ropa i Rzeczpospol ita w XVI w.

Opieraj c si na drobnej szlachcie, Iwan IV przeprowadzi reform administracji pa

stwowej : zaprzesta zwoywania przedstawicielstwa monych: Dumy Boj arskiej i Soboru
Ziemskiego, podporzdkowa sobie sdownictwo, zlikwidowa samorzdy w dawnych repu
blikach miejskich, zreorganizowa woj sko, powouj c do ycia gwardi carsk, tzw. oprycz
nikw, utworzy wreszcie urzdy wadzy centralnej - prikazy, odpowiedniki dzisiej szych
ministerstw, ale cakowicie podporzdkowane jego woli.

Ekspansja turecka na wiecie

Imperium osmaskie rozkwito za panowania Selima I ( 1 512-1520) i Sulejmana Wspa

niaego ( 1520-1566). W XV w. Turcy osmascy opanowali poudniowo-wschodni Europ

(Bakany) oraz Wgry, kontynuowali rwnie podboj e na wschodzie. Selim I z pomoc woj sk
sunnickich podbi Persj , a take Syri, Palestyn, Egipt, Armeni i Pwysep Arabski. Za
panowania Sulejmana Turcy skierowali si na zachd: z j ednej strony posuwali si wzdu
Dunaju, z drugiej - poudniowym brzegiem Morza rdziemnego. Decydujce znaczenie dla
ugruntowania wpyww tureckich miao ich miadce zwycistwo nad Wgrami w bitwie

pod Mohaczem (1526 r.).

Inwazj osmask powstrzyma dopiero rozejm z

1 533

r. , na mocy ktrego Wgry

rodkowe stay si prowincj pastwa Osmanw, Wgry Zachodnie za znalazy si pod

panowaniem Habsburgw. Lecy bardziej na wschd Siedmiogrd sta si formalnie pa
stwem odrbnym, ale faktycznie podporzdkowanym Turkom.
Najwaniej sz bitw morsk ekspansji tureckiej byo starcie pod Lepanto ( 1 5 7 1 r.),
w ktrym Turcy ponieli klsk w walce ze zjednoczonymi siami Wenecji, Genui i Hiszpa
nii, a take Pastwa Kocielnego, poczonych w Lidze witej .

WWW.CEL-MATURA.PL

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Wielkie odkrycia geograficzne
1 . Wymie przyczyny wielkich wypraw geograficznych . 2. J a kich znasz czoowych

podrnikw z przeomu XV i XVI w. Kiedy i dokd pywali? 3. Jakie byy polityczne ,

spoeczne i cywilizacyjne skutki odkry geograficznych ?
2 . Gospodarka i spoeczestwo w XVI w.
1 . Wyjanij wpyw odkry geograficznych na gospodark Europy. 2. Na czym polega

dualizm w rozwoju gospodarczym Europy? 3. Wyjanij zasady funkcjonowania systemu

nakadczego. 4. Jakie instytucje wspierajce handel powstaway w XVI w. ?
5. Wyjanij , ja kie zmiany nastpiy w gospodarce Rzeczypospolitej w XVI w.

3. Reformacja i wojny religijne

1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny reformacji w Europie. 2. Podaj gwne tezy nauki Marcina

Lutra i Jana Kalwina. 3. Wyjanij , jaka bya geneza sch izmy w Anglii. 4. Wymie znane Ci
dziaa nia, jakie w XVI w. podj Koci katolicki, by zreformowa sw dziaalno.
4. Reformacja i reforma Kocioa w Rzeczypospolitej
1 . Wyjanij , jakie byo zainteresowa nie Polakw nowymi religiami w XVI w.
2. Jaka bya postawa wadcw Rzeczypospolitej wobec reformacji?

3. Wyjanij , jakie byo znaczenie ugody sandomierskiej i konfederacji warszawskiej.

5. Pocztki Rzeczypospolitej Obojga Narodw
1 . Wymie postanowienia sejmu konwokacyjnego 1 572 r. 2. Jakie obietnice

zoy H enryk Walezy Polakom w dniu koronacji? 3. Wymie reformy przeprowadzone

w Rzeczypospolitej w czasach Stefa na Batorego.
6. Walka o hegemoni w Europie w XVI w.
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny i skutki wzrostu znaczenia potgi H iszpa nii.
2. Wymie terytoria , ktre byy w posiadaniu Habsburgw w XVI w.

3. Wymie reformy, ktre przeprowadzi w pastwie moskiewskim Iwan IV Grony.

4. Wska tereny, na ktrych miaa miejsce ekspansja turecka w XVI w.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

NOWOYTNO

DZIA 7.
E u ro pa
i Rzeczpospol ita
w XVl l w.

W XVI! w. Europ zdominowa kolejny konflikt zwany wojn trzydziestoletni,

zwizany w duej mierze z rywalizacj monarchii europejskich. Pastwa
europejskie ulegay przemianom, ktrych bieg wyznaczay dwa modele:
Francja wchodzca w okres absolutyzmu pod rzdami Burbonw oraz
Anglia, w ktrej p o rewolucji Oliv iera Cromwella utrwalia si monarchia
konstytucyjna. W tym czasie Rzeczpospolita prowadzia szereg wojen
ze wszystkimi prawie ssiadami. W poowie stulecia pastwo polskie ulego
najazdowi szwedzkiemu (zwanemu potopem szwedzkim'), a b unt kozacki
spowodowa utrat czci Ukrainy na rzecz Rosji, rozpoczynajc stopniow
erozj systemu pastwowego Rzeczypospolitej. Pomimo znacznej roli, jak
Polska odegraa na arenie midzynarodowej, p rzerywajc tureckie oblenie
Wiednia, jej system polityczny sparaliowany zosta przez tzw. liberum veto.

1.

W oj n a t rzy d z i e st o l etn i a

Geneza wojny
Pocztki wojny trzydziestoletniej wi si z rosnc na terenie Niemiec rywalizacj
pomidzy protestantami a katolikami. W 1608 r. zawizano zwizek pastw, tzw. U ni

Protestanck, w ktrej przewodnictwo obj palatyn reski Fryderyk IV. W odpowiedzi

w 1609 r. powstaa Liga Katolicka, ktrej przewodzi ksi bawarski Maksymilian.
Do przyczyn wybuchu wojny zaliczy naley take: denia poszczeglnych ksit
niemieckich do uniezalenienia si od cesarza denia Czechw do uniezalenienia si od
Habsburgw rywalizacj francusko-habsbursk ekspansywne tendencje Szwecji, ktra
dya do wadztwa na Batyku.

Przebieg dziaa wojennych

W 1618 r. delegacja czeskich stanw udaa si do praskiego zamku krlewskiego na Hradcza
nach, gdzie spotkaa si z namiestnikami cesarskimi. Dyskusj a przerodzia si w ostr kt
ni, podczas ktrej Czesi wyrzucili cesarskich urzdnikw przez okno (tzw. defenestracja

praska). Wiede zinterpretowa to jako zamach na samego cesarza. Wkrtce ludno czeska
wzniecia powstanie, czeski parlament zdetronizowa cesarza Ferdynanda II, powoano pala
tyna reskiego i zwierzchnika Unii Protestanckiej , Fryderyka V.
W stumieniu powstania w Czechach militarnego poparcia udzielia cesarzowi Liga
Katolicka, powstacw wspary natomiast Anglia, Holandia, Palatynat oraz ksi sied
miogrodzki, Gabor Bethlen, ktry rozpocz oblenie Wiednia. Do odwrotu zmusiy go
wojska polskie, ktre wkroczyy do Siedmiogrodu. Poczone siy katolicko-cesarskie roz
gromiy woj ska czeskie w bitwie pod Bia Gr ( 1 620 r.).
W kolejnych latach do wojny po stronie pastw protestanckich wczay si nowe pa
stwa, biorc na siebie ciar prowadzenia walk. I tak w latach 1622-1629 trwa tzw. duski
etap wojny, w latach 1629-1635

szwedzki, a w latach 1635-1648

francuski.

Traktat westfalski
Oglne wyczerpanie trzema dekadami konfliktu skonio walczce strony do ostatecznego
wypracowania pokoju. Zosta on zawarty w 1 648 r. w dwch westfalskich miastach: MunSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

powstani e Unii Protestanckiej

I powstanie Ligi Katolickiej I

1 608 1 609

pocztek

1618

podpisanie traktatu
westfalskiego
bitwa pod LOtzen

zakoczenie
wojny

1 632

1 648

ster i Osnabruck. Traktat z Munster podpisay Francj a i cesarstwo, ktre na rzecz Francji
zrzekao si praw do licznych ziem w Lotaryngii i Alzacji. Pozwalao to przybliy odwieczne
marzenie Francuzw o oparciu swej wschodniej granicy na Renie.
W Osnabri.ick okrelone zostay nabytki terytorialne Szwedw, ktrym przypady
liczne ziemie na Pomorzu i w Brandenburgii: m.in. ujcie Odry ze Szczecinem oraz wyspy
Wolin, Uznam i Rugia. W zamian za to elektorowi brandenburskiemu przyznano rodkow
cz Pomorza z Koobrzegiem, a take Magdeburg.
W traktacie westfalskim uznano niepodlego Holandii i Szwajcarii oraz zaakcepto
wano wadz Habsburgw w Czechach.
Najwaniej szym skutkiem wojny trzydziestoletniej byo ugruntowanie suweren
noci poszczeglnych monarchii narodowych i kres marze o uniwersalizmie. Wskutek
wjny trzydziestoletniej ostatecznie wykrystalizoway si granice wpyww katolicyzmu
i protestantyzmu.

2 . P rz e m i a n y p o l i ty cz n e w e F r a n cj i i w A n g l i i
Francja doby absolutyzmu: Armand de Richelieu
Do ustanowienia we Franji absolutyzmu przyczyni si w znacznym stopniu minister
Ludwika XIII, kardyna Armand de Richelieu. Cel Richelieu by prosty: ugruntowa
suwerenno pastwa francuskiego, zwikszy jego presti oraz znaczenie wojskowe. Aby
wzmocni pozycj krla, kardyna Richelieu postulowa ograniczenie roli parlamentu i ary
stokracji oraz zwikszenie liczebnoci armii.
Centralizacji wadzy sprzeciwiaa si arystokracj a, a hugenoci (francuscy kalwini
ci) znajdowali si pod wpywem europejskich rzdw pastw protestanckich, co godzio
w suwerenno pastwa.
WWW.CEL-MATURA.PL

Fronda
Podstaw polityki gospodarczej absolutyzmu by merkantylizm . W j zyku potocznym ozna
cza to denie do ograniczania importu i promocji eksportu. Merkantylizm kad nacisk
na rozwj przemysu i handlu. Polityk gospodarcz pastw absolutystycznych cechowa
rozwinity fiskalizm .
Po mierci kardynaa Richelieu ( 1642 r.) i Ludwika XIII ( 1643 r.) na tronie zasia
da maoletni Ludwik X IV, a w j ego imieniu wadz sprawowa kardyna Juliusz Mazarini,
ktry samodzielnie zadecydowa o naoeniu nowych podatkw. Przeciwko takiemu post
powaniu zaprotestowa parlament, co rozpoczo trwaj cy w latach 1 648 - 1 653 konflikt
wewntrzny zwany frond. Mimo pocztkowych sukcesw ostatecznie fronda upada.

Francja Ludwika XIV

Po mierci Mazariniego w 1661 r. krl nie mianowa ju pierwszych ministrw i sprawowa

rzdy osobiste. Odtd nie byo mowy o kontestowaniu krlewskiej wadzy przez j akiego
urzdnika lub przez parlament paryski. Na terenie kraj u krl powoa zalenych od sie
bie lokalnych urzdnikw

intendentw. Ludwik XIV zneutralizowa denia polityczne

szlachty, obsypuj c j bardzo dobrze patnymi dworskimi stanowiskami, pozbawionymi j ed

nak znaczniejszych kompetencji. Due perspektywy dawaa natomiast arystokracji kariera
w woj sku. Od dworsko-militarnych apanay odsunito protestantw. Istotn rol odgry
way reformy skarbowe przeprowadzane przez kolejnych ministrw finansw, spord kt
rych najwaniejszym by Jean-Baptiste Colbert.

zwoanie dugiego parlamentu

restauracja Karola li
n a tron a ngielski

bitwa
pod
Nas by
1 640

1 645

uchwalenie
Deklaracji
Praw N a rodu
Angielskiego

1 648 ---) 1 653

1 689

1 660

Sytuacja spoeczno-gospodarcza Anglii w XVl l w.

Ustanowienie w Anglii monarchii parlamentarni odbyo si w drodze dwch rewolu
cji. Panuj cy na tronie angielskim wadcy z dynastii Stuartw

Jakub I ( 1603-1625)

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

i Karol I ( 1625-1649) za wszelk cen chcieli ustanowi rzdy absolutne. To wywoywao

protesty gwnie ze strony nowych grup spoecznych: bogatego mieszczastwa (buruazji)
nowej szlachty (gentry) zainteresowanej swobod dziaalnoci gospodarczej .

Wojna domowa
Konflikt krla z parlamentem doprowadzi do wybuchu wojny domowej . Na pocztku woj
ska wierne parlamentowi ponosiy klski. Sytuacj odmienio dopiero przejcie dowdztwa
nad wojskami parlamentu przez Olivera Cromwella

purytanina zwizanego z kszta

tuj c si buruazj . Cromwell dokona reformy armii (ustanawiajc tzw. Armi Nowego
Wzoru), ktra polegaa na wzmocnieniu dyscypliny w duchu protestanckiego zapau religij
nego. Doprowadzio to do odwrcenia losw wojny, czego przej awem bya miadca poraka
wojsk krlewskich w bitwie pod Naseby ( 1 645 r.).
W 1648 r. aresztowano krla, parlament powoa specjalny trybuna, ktry skaza
Karola I na mier. Wyrok zosta wykonany 30 stycznia 1 649 r. , a parlament proklamowa
ustanowienie w Anglii republiki .

Republi ka , restauracja Stuartw

W 1653 r. Cromwell obj dyktatorsk wadz nad Angli, przyjmuj c tytu lorda pro

tektora . W 1651 r. wyda on wymierzone w interesy Niderlandw akty nawigacyjne. Po

mierci Cromwella ( 1658 r.) nieudolne rzdy sprawowa jego syn Ryszard. Spoeczestwo
zmczone latami dyktatury zdecydowao si na przywrcenie monarchii. Gdy po nowych
wyborach zebra si kolejny parlament, postanowiono powoa na tron ksicia Karola, syna
Karola I, ktry panowa j ako Karol l i .
O ile rzdy Karola II cechoway si wzgldn ostronoci, o tyle j ego brat i nastpca
-

Jakub li

dy do radykalnego ograniczenia praw parlamentu. W tej sytuacji wybu

cha druga rewolucj a ( 1688 r.) zwana Rewolucj Wspania (chwalebn albo sawetn).
W odrnieniu od pierwszej Rewolucj a Wspaniaa bya praktycznie bezkrwawa. Na tron
angielski zosta wezwany Wilhelm Oraski, zi Jakuba II.
Wszelkie prby samowoli krlewskiej zostay definitywnie ukrcone, j ako e odtd bez
zgody parlamentu krl nie mg stanowi praw (w tym rwnie podatkw) i utrzymywa
WWW.CEL-MATURA.PL

staej armii. Potwierdzaa to przyjta w 1689 r. Deklaracja Praw Narodu Angielskiego

(Bill of Rights). Akt ten stworzy podstawy nowego ustroju w Anglii, nazwanego monarchi
parlamentarn.

I etap wojen ( 1 57 7 - 1 582)

Do przyczyn wojen polsko-rosyjskich zaliczy moemy: spr o terytorium Inflant ch
obj cia tronu moskiewskiego przez Zygmunta III Waz denie polskiej magnaterii do
rozszerzenia swoich wpyww na wschodzie spr o ziemie ukraiskie.
W 15 77 r. pastwo moskiewskie (Iwan IV Grony), wykorzystuj c konflikty wewntrzne
w Rzeczypospolitej , zajo polsk cz Inflant. Po stumieniu buntu gdaszczan Stefan
Batory podj wyprawy, by odzyska utracone ziemie.
W 1 5 79 r. wojska Batorego zdobyy Poock, rok pniej opanoway Wielkie uki,
a w 1581 r. Batory wyprawi si na wielk twierdz wroga - Pskw. Miasta wprawdzie
nie zdobyto, ale Moskwa, rozbita przez Polakw i dodatkowo zagroona przez Szwedw,
zdecydowaa si pj na ustpstwa. W 1 582 r. doszo do podpisania rozejmu w Jamie

Zapolskim. Na jego mocy Inflanty wrciy do Polski.

Interwencja na wschodzie (dymitriada)

Na dworze ukraiskiego magnata poj awi si czowiek podaj cy si za syna cara Iwana IV
- Dymitra, ktry w dziecistwie zgin w tjemniczych okolicznociach. Losem rzekomego
carewicza zainteresowali si panowie polscy i popierajc j ego pretensje do tronu rosyjskiego,
zorganizowali zbrojn wypraw na Moskw. Cichego poparcia udzieli Dymitrowi rwnie
dwr krlewski. W 1605 r. Dymitr zosta obwoany carem.
Rok pniej wybucho powstanie, ktre doprowadzio do mierci Dymitra i wielu jego
polskich poplecznikw. Nowym wadc Moskwy zosta przywdca powstania - Wasyl Szuj

ski . Musia on walczy z powstaniem chopskim Bootnikowa i now interwenj polsk,

poniewa niektrzy magnaci poparli kolejnego samozwaca podaj cego si za Dymitra.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

l i etap wojen: kampania smoleska

Sojusz Szwecji z Rosj spowodowa wybuch wojny polsko-rosyj skiej w 1609 r. Wojsko polskie
pod osobistym dowdztwem krla ruszyo zdobywa Smolesk. Odsiecz rosyj sk i udziela
j cych pomocy Szwedw rozbi pod Kuszynem w 1 6 1 O r. hetman polny koronny Stani
saw kiewski, otwieraj c tym samym drog Polakw do Moskwy. Wyprawa na Moskw
doprowadzia do porozumienia z Rosj anami: carem mia zosta krlewicz Wadysaw (syn
Zygmunta III), mia on przyj prawosawie i rzdzi wraz z boj arami. Przeciwko wpywom
polskim wybucho j ednak powstanie, w 1612 r. zaoga polska na Kremlu po wielomiesicz
nym oporze skapitulowaa. W 1613 r. nowym carem zosta wybrany zaoyciel rodzimej
dynastii

Micha Romanow.

Zmczeni wojn Polacy zdecydowali si na rozejm, ktry podpisano w 1 6 1 9 r. w Dywi

linie na 14 lat. Rzeczpospolita zatrzymaa ziemi smolesk, czernihowsk i siewiersk.

Na mocy pokoju w Polanowie z 1 634 r. Rzeczpospolita utrzymaa swe nabytki, a krl Wa
dysaw IV oficj alnie zrzek si pretensji do tronu moskiewskiego.

Problem U krainy i Kozaczyzny

Pograniczne obszary stepowe nad dolnym Dnieprem w coraz wikszym stopniu staway si
terenem osadniczym ludnoci szukaj cej tam schronienia lub kariery yciowej . Mieszkaj
cych tam osadnikw nazywano Kozakami, co miao oznacza ludzi wolnych".
Rosnce powinnoci paszczyniane w latyfundiach magnatw kresowych powodoway
opr chopw na Ukrainie. Narzucenie unii brzeskiej i przeladowanie prawosawia, nieroz
wizane kwestie narodowociowe, odrbno
kulturowa Kozakw oraz ich denia do zwik

Stefan Batory utworzy stae wojsko

szenia liczby rejestru doprowadziy do trwaj

rejestrowe , l iczce pocztkowo

cych wiele lat wani, a nawet powsta.

500 ludzi . Z czase m liczba Koza kw

rejestrowyc h bdcych na odzie
Rzeczypospolitej wzrastaa .

Powstanie Chmielnickiego
Naj wiksze z

powsta,

maj ce

charakter

przede wszystkim spoeczny, wybucho pod

wodz Bohdana Chmielnickiego w 1 648 r.
WWW.CEL-MATURA.PL

Koza kom n i ewcign itym w rejestr

szl a chta polska staraa si narzuci
poddastwo.

Jego bezporedni przyczyn byo odwoanie przez Wadysawa IV wyprawy na Turcj.

Wczeniej za udzia w tej wyprawie krl obiecywa Kozakom podwyszenie odu, zwiksze
nie rejestru do 20 tys. oraz szereg przywilejw, ktre zrwnywayby Kozakw ze szlacht.
Pod wodz Chmielnickiego zbrojne siy kozackie wyruszyy do walki i w bitwach pod

tymi Wodami, Korsuniem i Piawcami pokonay woj ska koronne. Powstanie, ktre
wybucho j ako powstanie kozackie, szybko przybrao charakter oglnonarodowy.
Podpisana w 1649 r. ugoda Zborowska przewidywaa, e podniesiona zostanie liczba
Kozakw rejestrowych do 40 tys. , Chmielnicki otrzyma tytu hetmana, wyodrbnione
zostan trzy woj ewdztwa (kijowskie, bracawskie i czernihowskie) z urzdami dla szlachty
prawosawnej .
Ugoda nie zadowolia j ednak adnej ze stron, dlatego te sejm Rzeczypospolitej ogosi
ponownie pospolite ruszenie i w 165 1 r. wojna zostaa wznowiona. Tym razem wielkie zwy
cistwo odniosy woj ska koronne, pokonujc Kozakw w bitwie pod Beresteczkiem. Nowa
ugoda podpisana w Biaej Cerkwi zmniej szaa o poow rej estr, a teren autonomii zosta
ograniczony do wojewdztwa kijowskiego.
Chmielnicki postanowi poprosi o pomoc Rosj, ktra przyja propozycj, liczc
na przyczenie Ukrainy. W 1654 r. starszyzna kozacka w Perejasawiu zaakceptowaa
takie rozwizanie. Armia rosyj ska wkroczya w granice Rzeczypospolitej , przeradzaj c tym
samym powstanie w III etap wojny polsko-rosyjskiej .

I l i etap wojen
Sukcesy armii rosyj skiej spowodoway zajcie Ukrainy, ziemi smoleskiej , a nawet Wilna.
Naj azd szwedzki na Rzeczpospolit w 1655 r. spowodowa zawieszenie broni na froncie
polsko-rosyj skim.
Na skutek znacznego osabienia obydwu stron walki zostay zakoczone podpisaniem
w 1 667 r. kompromisowego rozejmu w Andruszowie. Na j ego mocy Rzeczpospolita tracia
ziemie zdobyte w czasie kampanii smoleskiej oraz znaczn cz Ukrainy, ktra podzie
lona zostaa wzdu rzeki Dniepr. Postanowienia rozejmu zostay potwierdzone w 1686 r
gdy zosta podpisany wieczysty" pokj z Rosj , zwany - od nazwiska wysannika polskiego
do Moskwy - pokojem Grzymutowskiego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

Stefan Batory

zajcie I nflant
przez pastwo
moskiewskie

Zygmunt Ili Waza

rozpoczcie kam panii

smoleskiej
pierwsza
dymitriada

1 577

ugoda
w Perejasawiu

rozejm
w Andruszowie

wybuch p owstania
chmielnickiego na U krainie

1 605 1 609

1 648

Jan
Kazimierz
Waza

1 654

1 667

4 . Woj n y Rz e czy p o s p o l i t ej z e Szw e cj w XV l l w.

Geneza konfliktw ze Szwecj
Zygmunt III nie cieszy si popularnoci wrd szlachty polskiej , a j ako gorliwy kato
lik by bardzo niepopularny w protestanckiej Szwecji. W 1 598 r. zosta zdetronizowany,
wadz obj Karol Sudermaski. Odzyskanie tronu szwedzkiego stao si odtd j ednym
z gwnych celw polityki Zygmunta i doprowadzio do trwaj cych wiele lat wojen ze
Szwecj .
Istotn przyczyn konfliktu staa si rwnie walka o dominium Maris Baltici, czyli
panowanie nad Batykiem. Szwedzi podjli dziaania zmierzaj ce do utworzenia z Batyku
morza wewntrznego.

Wojny polsko-szwedzkie za Zygmunta I l i Wazy

Pierwszy konflikt zbrojny wybuch w 1600 r. Szwedzi wkroczyli na teren Inflant i doszli a
do linii Dwiny. Do decyduj cej rozgrywki doszo w 1605 r. pod Kircholmem , gdzie woj ska
dowodzone przez Chodkiewicza rozgromiy armi szwedzk. O zwycistwie zdecydoway
wybitne zdolnoci woj skowe hetmana i skuteczny atak husarii. W wyniku tych walk Inf
lanty pozostay przy Polsce.
W 1617 r. wojn z Rzeczpospolit wznowi nastpca Karola IX, Gustaw Adolf. W cigu
kilku lat Szwedzi, wykorzystuj c zaangaowanie Rzeczypospolitej w wojn z Turcj , zdoali
opanowa Inflanty z Ryg i roztoczyli kontrol nad uj ciem Dwiny.
Podpisany w Miowie w 1622 r. rozejm oznacza utrat przez Polsk wikszoci
obszaru Inflant na pnoc od rzeki Dwiny. Przy Rzeczypospolitej pozostawa jedynie nie
wielki obszar, zwany polskimi Inflantami, oraz Kurlandia.
WWW.CEL-MATURA.PL

Pod koniec 1625 r. Gustaw Adolf zdoa zaj reszt Inflant, niemal cae Prusy Krlew
skie (oprcz Gdaska) i uzyska neutralno Prus Ksicych. Pochd Szwedw zatrzyma
hetman Stanisaw Koniecpolski. W 1627 r. flota polska odniosa zwycistwo pod Oliw,
a dwa lata pniej Szwedzi ponieli dotkliw porak pod Trzcian. Na skutek wyczerpa
nia obu stron j eszcze tego roku zawarto rozejm w Starym Targu (Altmarku). Z wyj tkiem
Gdaska, Pucka i Krlewca porty pruskie pozostaway w rkach Szwedw, ktrzy mieli
rwnie prawo do pobierania opat z polskiego handlu na Batyku.
Na skutek klsk Szwecji w wojnie trzydziestoletniej w 1635 r. w Sztumskiej Wsi doszo
do przeduenia rozejmu na dalsze 26 lat. Szwedzi wycofali si z portw pruskich i zrezy
gnowali z pobierania ca gdaskiego. Polska utracia jednak kontrol nad Inflantami.

Potop" szwedzki

W 1655 r. Szwedzi po raz kolejny wkroczyli w granice Rzeczypospolitej : z Pomorza Zachod

niego na Wielkopolsk i ze szwedzkich Inflant na terytorium Litwy. Oficj alnym pretek
stem do ataku bya ch rozwizania sprawy Inflant i zlikwidowania pretensji polskiej linii
Wazw do tronu szwedzkiego. W rzeczywistoci Szwedom chodzio gwnie o zotodajne
porty poudniowego Batyku i moliwo zdobycia upw woj ennych.
Szlachta wielkopolska skapitulowaa bez walki pod Ujciem, szlachta litewska

w Kiejdanach. Poddaj c si krlowi szwedzkiemu, magnaci uwaali, e ratuj cao pa

stwa i przywileje stanowe.
Wkrtce okazao si, e Szwedzi traktuj Rzeczpospolit j ak kraj pod okupacj . Roz
poczli bezwzgldn grabie miast i wsi, pustoszenie dbr szlacheckich, nakadali wysokie
kontrybucje i podatki, dopuszczali si okrutnych gwatw na ludnoci.
Do szybkiego rozprzestrzenienia si walki narodowo-wyzwoleczej przyczynia si
podjta przez Szwedw w grudniu 1655 r. nieudana prba zdobycia klasztoru j asnogr
skiego, bronionego przez przeora, ojca Augustyna Kordeckiego.
Na fali walki ze Szwedami rozwino si poczucie solidarnoci narodowej ludzi wspl
nej wiary, jzyka i obyczajw. Szwedw zacza masowo opuszcza szlachta i przechodzi
na stron Jana Kazimierza, ktry z pocztkiem 1656 r. powrci do kraju. We Lwowie zoy
synne luby, zapowiadaj ce ulenie doli chopw biorcych udzia w walce z najedc. KieSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

rownictwo kampani przeciw Szwedom obj Stefan Czarniecki. Do poowy 1656 r. woj ska
koronne, wspierane przez oddziay partyzanckie, zdoay odzyska kontrol nad Maopol
sk (bez Krakowa), Wielkopolsk, a nawet odzyskay Warszaw.
Karol X Gustaw, zdaj c sobie spraw, e sam nie da rady pokona Polski, doprowadzi
do podpisania w grudniu 1656 r. w Radnot ukadu rozbiorowego Rzeczypospolitej mi
dzy Szwecj, Siedmiogrodem, Brandenburgi, Chmielnickim i Bogusawem Radziwiem.
Wojska ksicia Siedmiogrodu, Jerzego Rakoczego, zostay przez Polakw rozbite, elektor
brandenburski przeszed na stron polsk, przeciwko Szwecji wystpia Dania, a z pomoc
Polsce wyruszyli Habsburgowie. W tej sytuacji Karol Gustaw wycofa si z Polski.
W 1660 r. w Oliwie podpisano traktat pokojowy, koczcy wojny ze Szwecj . Na jego
mocy utrzymano przedwojenny stan posiadania. Przy Szwecji pozostay niemal cae Inf
lanty, Rzeczpospolita uzyskaa jedynie tzw. Inflanty Polskie i Kurlandi. Jan Kazimierz
zrzek si praw do tronu szwedzkiego, Szwedzi zobowizali si natomiast zwrci zrabo
wane w czasie wojny dziea sztuki, co jednak nie w peni zostao zrealizowane.

Jan
Kazimierz
Waza

Zyg m u nt I l i Waza

elekcja
Zygm u nta I l i
Wazy

1 587

bitwa pod
Kircholmem

1 605

bitwa pod Oliwq

1 627

traktat
w Radnot

pocztek potopu
szwedzkiego, obrona
Czstochowy

pokj
w O l iwie

1 655 1 656 1 660

Konflikty polsko-szwedzkie wykorzystali wadcy Brandenburgii. W 1657 r. zostay

podpisane traktaty welawsko-bydgoskie, wedug ktrych Rzeczpospolita, w zamian za
odstpienie Brandenburgii od sojuszu ze Szwecj , przekazaa j ej lenno Prus Ksicych.

w1.111.1.i
1w;+w1 .1.1ug1
i
1111gg\li!itJiii
Geneza konfliktw z Turcj
Istotne zagroenie dla poudniowo-wschodnich terenw Rzeczypospolitej stanowili Turcy.
Do przyczyn woj en Rzeczypospolitej z Turcj zaliczy mona: denia panw polskich do
WWW.CEL-MATURA.PL

roztoczenia wpyww na terenie Modawii , bdcej w strefie wpyww tureckich upie

cze wyprawy Kozakw na terytorium tureckie i podlegych Turcji Tatarw na terytorium
Rzeczypospolitej obawa Turcji przed zaamaniem si rwnowagi midzynarodowej
w zwizku z sukcesami Rzeczypospolitej w walkach z pastwem moskiewskim wiza
nie si krla polskiego z Habsburgami, z ktrymi Turcj a bya w ustawicznych konfliktach
wyprawa lisowczykw na Wgry, w 1619 r. , gdy woj ska czeskie i wgierskie pod wodz
lennika tureckiego, ksicia Siedmiogrodu Gabora Bethlena, oblegay Wiede.

Etapy wojen polsko-tureckich w XVl l w.

W 1620 r. hetman wielki koronny Stanisaw kiewski wyruszy do Modawii, by wesprze
przychylnego Rzeczypospolitej hospodara. Saba armia polska zostaa jednak pokonana pod

Cecor przez przewaaj ce siy turecko-tatarskie. Zgin wtedy hetman kiewski, wraz
z wieloma onierzami, a liczna grupa Polakw dostaa si do niewoli.
W 1621 r. wyruszya na Polsk wyprawa turecka. Wojska polsko-litewskie pod wodz
hetmana Karola Chodkiewicza i Kozacy czekali na Turkw w obozie pod Chocimiem.
Mimo e siy tureckie byy znacznie liczniejsze, obrona zakoczya si sukcesem polskim
i uniemoliwia dalsze postpy nieprzyjaciela. Wobec obustronnego wyczerpania pod murami
Chocimia zawarto pokj ustalaj cy granic wpyww na rzece Dniestr.
W 1672 r. ruszya na Polsk regularna armia turecka. Po krtkiej walce pad Kamie

niec Podolski, a wraz z nim niemal caa pozostaj ca przy Rzeczypospolitej Ukraina. Krj
stojcy na krawdzi wojny domowej zmuszony by podpisa upokarzaj cy traktat w Bucza

czu . Krl polski Micha Korybut Winiowiecki zrzek si na rzecz Turcji woj ewdztw podol
skiego, bracawskiego i resztek Kijowszczyzny, zobowiza si rwnie do pacenia na rzecz
Turcji staego haraczu.

odsiecz wiedeska
Zygmunt I l i Waza
bitwa pod Cecor

Micha
Korybut

rozejm w urawnie

pierwsza bitwa pod Chocimiem

1 620 1 62 1

1 673 1 676

1 683

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

W 1673 r. dziaania woj enne podj hetman Jan Sobieski, ktry rozgromi armi
tureck pod Chocimiem. Zwycistwo to spowodowao, e po mierci nieudolnego krla
szlachta wybraa Jana Sobieskiego na krla.

Koal icja antyturecka

W 1683 r. , w obliczu przygotowa Turcji do wielkiej wyprawy wojennej przeciw cesarzowi,
zawarte zostao przymierze midzy Rzeczpospolit i cesarstwem. Gdy Turcy rozpoczli
oblenie Wiednia, Jan III wraz z j azd polsk - husari - wyruszy z odsiecz i obj
osobiste dowdztwo rwnie nad woj skami cesarskimi. 12 wrzenia 1683 r. doszo do zako
czonej klsk woj sk Kara Mustafy caodniowej bitwy pod Wiedniem.
Podpisany w 1699 r. w Karowicach przez wszystkie pastwa walczce pokj koczy
definitywnie wojny polsko-tureckie. W stosunku do Polski pokj ten przywraca stan sprzed
traktatu buczackiego.

WOJ NY RZECZYPOSPOLITEJ W XVl l W.

wadca

Stefan Batory

(1576-1586)

Moskwa/Rosja

Szwecja

Turcja

1605 bitwa pod Kir-

1620 bitwa pod

1577 Iwan IV Grony

zajmuje Infla nty; 1579
wyprawa na Poock; 1580
wyprawa na Wielkie uki;

1581 wyprawa na Pskw;

1582 rozejm w Jamie
Zapolskim

Zygmunt Ili Waza

( 1587-1632)

1605 wyprawa Dymitra

Samozwaca; 1610 bitwa

cholmem; 1622 rozejm

Cecorq; 162 1 obrona

pod Kuszynem; 1619

w Mitawie; 1626 najazd

Chocimia, rozejm

rozejm w Dywilinie

Szwedw na Polsk; 1627

pod murami m iasta

zwycistwo Polakw pod

Oliw; 1629 zwycistwo
Polakw pod Trzc i a n q ,
rozejm w Altmarku

Wadysaw IV

1634 pokj w Polanowie

( 1632-1648)
Jan Kazimierz

( 1648-1668)

1635 pokj w Sztumskiej

Wsi

1654 najazd Rosji n a

1655-1660 potop

Polsk; 1667 rozejm

szwedzki; 1655 o b rona

w Andruszowie

Czstochowy; 1657 traktaty welawsko-bydgoskie;

1660 pokj w O l iwie

WWW.CEL-MATURA.PL

WOJ NY RZECZYPOSPOLITEJ W XVl l W.

wadca

Moskwa/Rosja

Szwecja

Turcja

1672 Turcy zaj m uj

Micha Korybut

(1669-1673)

Kamieniec Podolski,
rozejm w Buczaczu;

1673 bitwa pod

Chocimiem

Jan I l i Sobieski

(1673-1696)

1686 pokj

1683 odsiecz wiede-

Grzymutowskiego

ska; 1684 utworzenie

witej Ligi

August l i Mocny

(1697-1733)

1699 pokj
w Karowicach

6 . Sytu a cj a w e w n t rz n a Rz e czy p o s p o l i t ej
Terytorialne i demograficzne skutki wojen
Wojny prowadzone przez Polsk w XVII w. przyniosy dla kraju zniszczenia, ktre nie
byy notowane od czasw naj azdw tatarskich w XIII w. Rzeczpospolita stracia okoo
200 tys. km2 powierzchni kraju, ktrego terytorium w 1634 r. obejmowao 990 tys. km2
Z ponad 10 milionw ludnoci, zamieszkuj cych Rzeczpospolit w 1648 r., 20 lat
pniej zostao tylko 6 milionw. Na wsi liczba chopw zmniejszya si o jedn trzeci,
a w jeszcze wikszym stopniu ni wie zniszczone zostay miasta. Wraz z wojnami pojawiy
si gd i zaraza, ktre zdziesitkoway ludno kraju.

Kryzys gospodarki folwarczno-paszczyn ianej

Zniszczenia wojenne, j akich dowiadczya Rzeczpospolita w XVII w. , przyczyniy si do
powanego regresu gospodarczego kraju. Mimo e folwarki produkoway znacznie mniej
zboa, ceny polskich produktw spaday. W wielu regionach przechodzono z trjpolwki na
dwupolwk, a pugi zastpowano sochami.
Wzrastaa liczba chopw nieposiadj cych (uytkuj cych) ziemi, w wielu rodzinach
panowa gd. Szlachta staraa si odbudowa gospodark folwarczn, zwikszaj c pasz
czyzn i ucisk poddaczy. Zmor wsi bya tzw. hiberna, czyli podatek cigany na utrzy
manie woj sk.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

Z gospodarstwa anowego, nalecego w tym

czasie do wyjtkw, obowizywaa paszczyzna 6 dni
w tygodniu, za z gospodarstwa wieranowego - a

REDNI WYMIAR PA SZCZYZNY

W RZECZYPOSPOLITEJ
okres

liczba dni w tygodniu z ona)

I pa. XVI w.

3 dni. Mnoyy si wypadki sprzeday parobkw

l i pa. XVI w.

2-3

i chopw bez ziemi. Chopi na ten wzrost wyzysku

XVll w.

4-5

XVI I I w.

6- 1 0

odpowiadali czsto zbiegostwem, a niekiedy nawet

walk zbrojn.

Kryzys n a wsiach wpyn rwnie n a spadek dochodw mieszkacw miast. Wie

bya gwnym odbiorc wyrobw rzemielniczych, produkowanych zwaszcza w mniej szych
miastach. Jedn z najistotniejszych przyczyn upadku miast bya polityka gospodarcza
szlachty, ktra dc do utrzymania i rozwoju gospodarki folwarczna-paszczynianej , eli
minowaa mieszczastwo z ycia gospodarczego.
Uboejca ludno miast, nie maj c zabezpieczonych rodkw na ycie wynikajcych
z handlu i rzemiosa, zacza zaj mowa si upraw ziemi. Rozpocz si wic nowy proces w
gospodarce polskiej , tzn. wzrost funkcji rolniczej miast, dokonywany kosztem funkcji prze
mysowo-handlowej . Takie przemiany nazywamy agraryzacjq miast.

Triumf tendencji oligarchicznych w XVl l w.

W warunkach kryzysu gospodarki folwarczno-paszczynianej , upadku miast i mieszcza
stwa wzrastaa potga magnatw, zwikszay si ich latyfundia.
Ta sytuacj a wpyna na zmiany w modelu ustrojowym Rzeczypospolitej , zmierzaj
cym coraz wyraniej ku umacnianiu si tendencji oligarchicznych i postpujcej decen

tralizacji wadzy. Dwory magnackie peniy rol peryferyjnych orodkw wadzy skutecz
nie ograniczaj cych wadz krlewsk.

Zasada liberum veto (wolne nie pozwalam") zostaa uyta po raz pierwszy w 1652 r.
przez Wadysawa Siciskiego, posa z Upity, ktry zaprotestowa przeciw przedueniu
obrad sejmu poza szeciotygodniowy okres przewidziany regulaminem. Praktyka ta staa
si wkrtce powszechna, co doprowadzio do czstego zrywania obrad sejmu bez podjcia
jakichkolwiek uchwa.

WWW.CEL-MATURA.PL

Zygmunt I l i Waza

pocztek rokoszu
Zebrzydowskiego

J a n Kazim i erz Waza

pocztek rokoszu Lubomirskiego

abdykacja
Jana
Kazimierza
Wazy

I wygnanie arian I
I pierwsze liberum veto I

1
-

1 606

1 652

1 658

1 665

1 668

Prby reform ustrojowych w XVI I w.

Niepowodzenia militarne i polityczne okresu wojen XVII-wiecznych powanie nadwtliy
autorytet monarchw polskich.
Do najwikszego konfliktu doszo, gdy w 1606 r. zostaa zawizana konfederacj a anty
krlewska w Sandomierzu, na czele ktrej stan wojewoda krakowski Mikoaj Zebrzydow
ski (rokosz Zebrzydowskiego, 1606-1609). Mimo e wojska koronne rozbiy pod Guzowem
rokoszan, to Zygmunt III musia zrezygnowa z planw wzmocnienia wadzy krlewskiej
i przeprowadzenia reform.
Prby reformowania ustroju pastwowego podj krl Jan Kazimierz. Dy on do
zniesienia liberum veto i wprowadzenia wikszoci 2/3 gosw, wprowadzenia staych
podatkw oraz zmiany sposobu wybierania krla (elekcj a vivente rege, tj . za ycia krla).
Walka pomidzy obozem dworskim i przeciwnikami reform doprowadzia w 1665 r.
do wybuchu wojny domowej , ktra od przywdcy obozu antykrlewskiego nazwana zostaa

rokoszem Lubomirskiego. W bitwie pod Mtwami, stoczonej w 1666 r., woj ska rokoszan
pokonay armi krlewsk. Mimo e ostatecznie Lubomirski ukorzy si przed krlem,
to rokosz i tym razem przekreli wszelkie plany reform. W 1668 r. krl Jan Kazimierz
abdykowa.

Kryzys wyznaniowy
Wszystkie wojny, j akie prowadzia Rzeczpospolita w XVII w. , miay aspekt religijny, tote
Polacy przyjli wrog postaw wobec rnowiercw nie tylko z zagranicy, ale rwnie
i polskich.
Szczeglnej niechci nabrali Polacy do polskiego odamu protestantyzmu - arian. Ju
w 1638 r. zamknito ich gwny orodek - akademi w Rakowie, a uchwa sejmu z 1658 r.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

7. E u ropa i Rzeczpospol ita w XVl l w.

arianie zostali uznani za grup heretykw spiskuj cych przeciw Rzeczypospolitej i usu
nici z kraju. Dziesi lat pniej sejm uchwali kolejn wan zasad - zakaz odstpowa
nia od religii katolickiej .

PYTANIA POWT RZE NIOWE

1 . Wojna trzydziestoletnia
1 . Jakie byy przyczyny wybuchu wojny trzydziestoletniej? 2. Jakie pastwa odg ryway

kluczow rol w tej wojnie? 3. Jakie byo znaczenie wojny trzydziestoletniej?

2. Przemiany polityczne we Francji i w Anglii
1. Ja kie s gwne cechy monarchii absolutnej? 2. Omw zasady fun kcjonowania pa stwa

francuskiego za panowania Ludwika XIV. 3. Wyjanij , jakie byy przyczyny wybuchu wojny
domowej w Anglii. 4. Jakie byy podstawowe rnice pomidzy ustrojem Francji i ustrojem
Ang lii po dokonanych w XVll w. przemianach?
3. Wojny Rzeczypospolitej z Moskw w drugiej poowie XVI i w XVll w.
1 . Jakie byy przyczyny wojen Polski z pa stwem moskiewskim w XVI i XVll w. ? 2. Omw

zmiany terytorialne Rzeczypospolitej w zwizku z prowadzonymi wojnami z pastwem

moskiewskim. 3. Wyjanij , jakie byy przyczyny konfliktw po lsko-ukraiskich w XVll w.
4. Schara kteryzuj przebieg konfliktu ukraiskiego w XVll w.
4. Wojny Rzeczypospolitej ze Szwecj w XVll w.
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny konfliktw polsko-szwedzkich w XVll w. 2. Wymie miejsca

gwnych star wojsk Rzeczypospolitej ze Szwedami. 3. J a kie zmiany terytorialne nastpiy

wskutek wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj? 4. Scharakteryzuj skutki wojen polsko-szwedzkich
w XVll w.
5. Wojny Rzeczypospolitej z Turcj w XVll w.
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny konfliktw polsko-tureckich w XVll w. 2. Wymie miejsca

gwnych star wojsk Rzeczypospolitej z Turkami. 3. Ja kie zmiany terytorialne nastpiy

wskutek wojen Rzeczypospolitej z Turcj? 4. Scharakteryzuj skutki wojen polsko-tureckich
w XVll w.

WWW.CEL-MATURA.PL

6. Sytuacja wewntrzna Rzeczypospolitej

1 . Wyjanij , jakie byy demograficzne i terytorialne straty Rzeczypospolitej w XVll w.
2. Wyjanij , ja kie byy spoeczne skutki wojen XVll-wiecznych . 3. Na czym polega proces

ag raryzacji miast? 4. Jak rol w historii Rzeczypospolitej odegrali Mikoaj Zebrzydowski i Jerzy
Lubomirski?

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

NOWOYTNO

DZIA 8 .
E u ro pa i wi at
w XVI I I w.
E u ro pa n a po leo ska

Wiek XVIII charakteryzoway zmiany w ukadzie si midzynarodowych

w Europie: w wyniku wojny pnocnej swe znaczenie utraci(y Polska
i Szwecja na rzecz Austrii, Prus i Rosji. Przemiany spoeczne, nowe
idee filozoficzne i kryzys monarchii doprowadziy do rewolucji
we Francji oraz koloniach brytyjskich, p owstay nowe rep ublik i : Stany
Zjednoczone oraz Republika Francuska. Na fali rewolucji do wadzy
doszed Napoleon Bonaparte, ktremu udao si podbi prawie
ca Europ. Pogbiajcy si kryzys Rzeczyposp olitej doprowadzi
natomiast do jej uzalenienia si od Rosji i w konsekwencji
do rozbiorw. Polacy szukali pocztkowo drogi do niepodlegoci
u boku Napoleona, ktry utworzy Ksistwo Warszawskie,
stanowice zalek pastwowoci polskiej w okresie zaborw.

1 . P o l s ka w cza s a c h s a s ki c h
Rzeczpospolita w okresie wojny pnocnej
W 1697 r. krlem Polski zosta obrany elektor saski August II. Poniewa by j ednoczenie
wadc Polski i Saksonii, moemy mwi o istniej cej w tym czasie unii personalnej .
Krokiem do wzmocnienia pozycji Wettinw w Europie miao by zdobycie Inflant.
W 1699 r. z inicj atywy Augusta II zostaa utworzona antyszwedzka koalicj a, w ktrej skad
weszy Saksonia, Dania i Rosja. Rozpoczta w 1 700 r. wojna pnocna przybraa niespo
dziewany obrt. Krl szwedzki Karol XII rozgromi Dani, pokona wojska rosyj skie oraz
saskie, a nastpnie wkroczy na terytorium Rzeczypospolitej .
Gdy Polska staa si gwnym teatrem dziaa wojennych, spoeczestwo podzielio
si na dwa obozy: zwolennikw Szwecj i i zwolennikw Augusta II. Pierwsi, ktrzy w 1 704 r.
zawizali konfederacj w Warszawie, widzieli konieczno detronizacji Augusta II
i doprowadzili do elekcji Stanisawa Leszczyskiego. Drudzy, oburzeni najazdem Szwedw,
zawizali konfederacj sandomiersk. Postanowili udzieli pomocy Augustowi i popro
sili o pomoc Rosj .
Dalsze klski Augusta I I sprawiy, e musia zrezygnowa z tronu polskiego ( 1706 r.).
Wwczas rzdy obj Leszczyski. Przeom nastpi w 1 7 09 r. : Szwedzi ponieli klsk pod

Potaw, z tronu ustpi Stanisaw Leszczyski, a do rzdw powrci August II. Ostatecz
nie wojna pnocna zakoczya si w 1 72 1 r. pokojem podpisanym w Nystad. Faktycznym
zwycizc bya Rosj a, ktra zdobya Inflanty. Wojna doprowadzia do utrwalenia si w Rze
czypospolitej wpyww rosyjskich.

Sejm niemy"
W trakcie trwania wojny pnocnej doszo w Polsce do wanego wydarzenia, ktre nazy
wamy sejmem niemym" ( 1 7 1 7 r.) ze wzgldu na zakaz zabierania gosu naoony na
szlacht pod grob uycia siy przez obecne podczas obrad wj ska rosyjskie.
Na sejmie niemym" postanowiono: zmusi Augusta II do wyprowadzenia wojsk
saskich z Rzeczypospolitej utrzyma elekcyjno tronu polskiego zatwierdzi wszystkie
zasady zotej wolnoci szlacheckiej" ustali liczb wojska na 24 tys. ograniczy kompe
tencj e hetmanw, ktrych rola znacznie urosa.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

August li Mocny
koronacja Augusta l i Mocnego
pokj w Nystad
pocztek wojny
pnocnej

1 697

traktat trzech czarnych orw

sejm niemy"

1 700

1717

1 72 1

1 732

Traktat trzech czarnych orw"

W 1 720 r. car Piotr I i krl pruski Fryderyk Wilhelm I zawarli w Poczdamie porozumienie,
na mocy ktrego oba pastwa zobowizyway si sta na stray panujcego w Polsce ustroju,
w szczeglnoci wolnej elekcji. Gdy w 1 732 r. do porozumienia przystpia Austria, ugod
nazwano traktatem trzech czarnych orw" . Ukad by wymierzony przede wszystkim
w Stanisawa Leszczyskiego, ktry mia najwiksze szanse na obj cie tronu po mierci
Augusta II.

Kryzys pastwa i wadzy krlewskiej za Augusta I l i

Dugie panowanie Augusta III to pasmo walk ugrupowa magnackich i przykad cakowi
tego braku funkcjonowania wadz pastwowych. Niemal wszystkie sejmy zostay zerwane,
nie powiody si tym samym j akiekolwiek plany reformatorskie, np. prba zwikszenia
liczby woj ska.
W dobie saskiej uksztatoway si magnackie obozy polityczne. Idei republikaskich
broni, opozycyjny pocztkowo wobec Augusta III, obz, ktremu przewodzili Potoccy. Znaj
dowaa si w nim wikszo oligarchii magnackiej , w ktrej prym wiedli Karol Radziwi
i hetman Jan Klemens Branicki. Obz ten, zwany republikaskim lub hetmaskim,
sta na stanowisku zachowania dotychczasowego ustroju polityczno-spoecznego i liczy na
pomoc Francji i Austrii.
Stronnictwo Czartoryskich, nazywane rwnie Fa mili, skupiao postpow grup
magnatw i redni szlacht, na ktrych czele stali Micha i August Czartoryscy oraz Sta
nisaw Poniatowski, ojciec przyszego krla. Liczebnie sabsi od republikanw", dyli do
zdobycia wadzy w pastwie, ale w przeciwiestwie do partii hetmaskiej wysuwali kon
kretny program reform, ktre wzmocniyby pastwo.
WWW.CEL-MATURA.PL

Odrbn grup stanowili dostojnicy skupieni wok krla, czyli tzw. obz dworski .
Gwn trosk dworu byo zapewnienie kontynuacji wadzy dynastii oraz powikszenie
kompetencji wadzy centralnej .

t&SiNfli;fW.\ii9iilnllJl!4111+i

_
_
_
_
_
_
_

Wojna pnocna: geneza i skutki

Do wojny pnocnej (1700-1721) doszo w wyniku starcia interesw Szwecji z innymi pa
stwami basenu Morza Batyckiego. Przeciwko niej zostaa zawarta koalicj a Danii, Saksonii
i Rosji (1699 r.). Do rozstrzygajcej bitwy doszo w 1 709 r. pod Potaw, we wschodniej
czci Ukrainy. Zakoczya si ona cakowit klsk i rozbiciem wojsk szwedzkich, a Karol
XII musia szuka schronienia na ziemiach imperium ottomaskiego. Bitwa pod Potaw
miaa dalekosine skutki: wyznaczya kres potgi Szwecji, ktra ju nigdy nie odbudo
waa swej politycznej mocarstwowoci wydatnie zwikszyo si znaczenie Rosji.
Na skutek wojny zakoczonej pokojem w Nystad Hanower uzyska Brem i Verdun,
Prusy - cz Pomorza Zachodniego ze Szczecinem oraz wyspami Uznam i Wolin (1720 r.),
a Rosj a - pnocn cz Inflant oraz Kareli.

Reformy w Rosji, Prusach i Austrii

Osabieniu Szwecji i Polski towarzyszy gwatowny rozwj innych pastw tej czci Europy,
w tym przede wszystkim Rosji, Prus i Austrii. Do zmian w Rosji przyczynia si posta Pio

tra I Wielkiego, yjcego w latach 1672-1725 (car od 1682 r., a cesarz od 1721 r.) . Rosyjski
wadca odby w tajemnicy podr do Europy Zachodni] , a po powrocie do kraj u stara si
zbudowa rosyjsk potg morsk. W tym celu w 1703 r. zaoy nad Batykiem nowe mia
sto, nazwane na jego cze Petersburgiem, ktre stao si stolic Rosji a do 1918 r.
Za przedstawiciela absolutyzmu owieconego w Rosji uchodzi rwnie Katarzyna l i

( 1 762-1796). Rzdzia tward rk, tumic wszelkie bunty spoeczne, zwaszcza chopskie
w latach 1 773-1775, dowodzone przez Pugaczowa. Duo wicej osigni miaa na pasz
czynie midzynarodowej . Wywalczya od Turcji Krym i poudniowe poacie Ukrainy. Udao
si jej cakowicie uzaleni Polsk.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Wane zmiany nastpiy rwnie w pa

Car Piotr I Wielki nakaza rosyjskiej

stwie pruskim. Krlestwo Prus powstao for

szlachcie przyjq zachodni tryb

malnie dopiero w 1701 r. , ale ju pierwsi j ego

yc i a : zgoli brody, n a uczy si

czyta i pisa , nosi za chodnie

krlowie uczynili ze potne pastwo. Panu

j cy w latach 1713-1740 Fryderyk Wilhelm

ubra n i a . Jed noczenie dokona

gbokich reform w admin istracj i ,

I stworzy sprawny aparat biurokratyczny

dzielqc kraj n a 50 prowincj i ,

i rozbudowywa woj sko, ustanawiaj c w nim

powoa organy zwa ne kolegiami

surow dyscyplin. Nie dostrzega potrzeby

(pniejsze ministerstwa ) . Usta nowi

rozwoju nauki, ale promowa merkantylizm.

rwn ie tabel ran g , ktra dzielia

Duo bardziej otwarty na prdy owieceniowe

by kolejny wadca

zarwn o onierzy, jak i u rz d n ikw

Fryderyk l i ( 1 740-1786).

na 1 4 hiera rc h iczn ie uoonych klas.

Obaj doprowadzili do utworzenia silnej armii,

ktra liczya ok. 200 tys. onierzy.
Austria w XVII w. borykaa si z problemami dynastycznymi. W 1740 r. wygasa
mska linia Habsburgw, a tron obja Maria Teresa , crka ostatniego z Habsburgw,
Karola VI. Maria Teresa bya rwnie uznawana za przedstawiciela absolutyzmu owie
conego: zwikszaa skuteczno administracji pastwowej , unowoczeniaa wojsko, a take
zmniejszya obcienia paszczyniane.
Po mierci Marii Teresy ( 1780 r.) tron obj jej syn Jzef l i , panuj cy do 1790 r. Nowy
wadca wsawi si przede wszystkim narzuceniem kontroli nad Kocioem przez pastwo .

Z jednej strony ustanowi tolerancj religijn, z drugiej podporzdkowa sobie duchowie

stwo katolickie.

Wojna siedmioletnia
W latach 1756-1763 w Europie toczona bya wojna, zwana siedmioletni. W woJme
naprzeciw siebie stany dwa obozy: z jednej strony Wielka Brytania, Prusy i dwa ksistwa
niemieckie: Brunszwik i Hessen-Kassel, a z drugiej - Austria, Francj a, Rosj a, Saksonia,
Szwecj a i wikszo pozostaych ksistw niemieckich.
Prusy, czujc, e mog zosta otoczone przez trzy silne mocarstwa, pierwsze przyst
piy do uderzenia, pokonuj c proaustriack Saksoni i zajmuj c spor cz Czech. Losy
WWW.CEL-MATURA.PL

wojna o sukcesj austriack

1 740-1 742

wojna pnocna 1 700- 1 72 1

utworzen i e Krlestwa Prus

wojna siedmioletnia
1 756-1 763

zaoenie Petersburga
bitwa pod
Potaw
1 70 1 1 703

1 709

pokj w Nystad

1 72 1

c u d domu
brandenburskiego

1 762 1 763

wojny szybko si j ednak odwrciy, poniewa kontratakowi Austrii towarzyszyy prawie

jednoczesne ofensywy na Prusy wojsk francuskich, rosyj skich (w Prusach Wschodnich)
i szwedzkich (na Pomorzu). Kiedy wszystko wskazywao na miadc klsk pruskiego
krla Fryderyka II, jego armii udao si pokona Francuzw i Austriakw. Z wojskami
rosyjskimi Fryderykowi II poszo duo gorzej , przegra z nimi bitw pod Kunowicami.
W 1 759 r. Rosj anie zajli Berlin i upadek pastwa pruskiego wydawa si przesdzony.
Prusakom dopisao jednak szczcie, gdy zmar wanie cesarzow rosyjsk El
biet zastpi jej siostrzeniec Piotr III, ywicy wielk sympati do Fryderyka II i j ego
metod zarzdzania pastwem. Nowy car nakaza odwrt swych woj sk, a Fryderyk II mg
skupi ca swoj uwag na walce z Austri i Francj. Wydarzenie to nazywa si cudem

domu brandenburskiego. Toczce si rwnolegle rywalizacje w koloniach zakoczyy si

penym sukcesem Wielkiej Brytanii. Wojn siedmioletni zamyka pokj paryski z 1 763 r.

3 . G o s p o d a r ka i s p oe c z e stw o
Rewolucja agrarna i rewolucja przemysowa
Odchodzenie od modelu feudalnego w stron zarzdzania majtkiem ziemskim przez dzier
awcw w imieniu waciciela nazywa si rewolucj agrarn. Rozpocza si ona w Anglii,
gdzie pod koniec XV w. waciciele ziemscy grodzili coraz wiksze obszary ziemi, na ktrych
powstaway hodowle owiec. W X.VII-XVIII w. proces grodze postpowa, cho coraz czciej
grunt przeznaczano pod upraw. Waciciele oddawali ziemi dzierawcom, a ci zatrudniali
na nich bezrolnych chopw.
Pojcie rewolucja przemysowa oznacza og zmian technicznych i socjologicznych,
j akie stanowiy wstp do nurtu przemian w XIX-wiecznej Europie. Za pocztek rewolucji
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

przemysowej uwaa si opatentowanie maszyny parowej przez Anglika Jamesa Watta

w 1 769 r. , cho j u francuski wynalazca, Denis Papin, w 1 700 r. prbowa wykorzysta wa
ciwoci pary do wprawienia maszyny w ruch.

Gospodarcze i spoeczne nastpstwa rewolucji przemysowej

Gospodarcze korzyci i skutki rewolucji przemysowej wydaj si oczywiste. Koszty spa
day lawinowo, w zwizku z czym rosa poda, ktra musiaa znale swoje ujcie. Wraz
z mechanizacj produkcji zwikszyo si wydobycie oraz przetwrstwo surowcw. Kwito
grnictwo i hutnictwo. W cigu XVIII w. czterokrotnie wzroso wydobycie wgla kamien
nego, a produkcja elaza wzrosa 15-krotnie.

wkiennictwo
1 733

J ohn Kay

,,latajce czenko" (tkactwo)

1 765

James H a rgreaves

przdzca Joasi a "

1 768

Richard Arkwright

krosno tkackie z napdem wodnym

1 786

Edmund Cartwright

krosno mechaniczne

1 793

Eli Whitney

odzia rniarka baweny (maszyna do oddzielania nasion

baweny od wkien)

1 80 1

J oseph M a rie Jacquard

maszyna akardowa (krosno tkackie m ogce wytwarza

tkaniny w rnych wzorac h , dziki zastosowaniu kart perforo
wanych sterujcych urzdzeniem)

hutnictwo
1 730

Abraham Darby

1 784

Henry Cort

zastosowanie koksu w piecu hutniczym

pudlingowanie (oczyszczanie wytopionej surwki stal i
z domieszek)

1 854

H enri Sainte-Claire Deville

produkcja aluminium

1 856

H enry Bessemer

proces Bessemera (przemysowa metodo wytapiania stali

poprzez wdmuchiwanie powietrza)

1 864

Pierre E milie M a rtin

piec martenowski (piec hutniczy, przy ktrym odzyskuje si

ciepo spalin)

napd , elektryczno , transport. czno

1 769

J a m es Watt

maszyna parowa

1 800

Alessandro Volta

bateria elektryczna

1 803

Robert Fulton

statek parowy

1814

George Stephenson

lokomotywa parowa

1 830

WWW.CEL-MATURA.PL

linia kolejowa Manchester-Liverpool

lM&MLit.1011
Reformy sejmu konwokacyjnego

Przeomowym wydarzeniem na drodze reform Rzeczypospolitej by sejm konwokacyjny

w 1 764 r. Niektre postanowienia sejmu:

uchwalono nowy porzdek obrad, zniesiono instrukcj e poselskie ograniczaj ce

swobod posw,

utworzono komisje skarbowe (koronn i litewsk) maj ce czuwa

nad budetem pastwa,

powoano komisj woj skow, ograniczaj c wadz hetmanw i maj c

unowoczeni armi,

zniesiono prywatne ca i myta, a na ich miejsce wprowadzono obowizuj ce

wszystkich obywateli co generalne,

ograniczono zasad liberum veto, wprowadzaj c gosowanie wikszoci

w uchwaach skarbowych.

We wrzeniu 1764 r. odby si sejm elekcyjny, na ktrym, zgodnie z ustaleniami Katarzyny

i Fryderyka, w obecnoci wojsk rosyj skich, obrano krlem Stanisawa Poniatowskiego

( 1 764-1 795).

Reformy pierwszych lat panowania Stanisawa Augusta

Mimo sprzeciwu ze strony magnaterii oraz Rosji i Prus pocztek panowania Stanisawa
Augusta przynis istotne zmiany w yciu politycznym i gospodarczym:

dziki podniesieniu dochodw z krlewszczyzn oraz otwarciu mennicy pastwowej

nastpio polepszenie stosunkw monetarnych,

krl, popieraj c dziaalno komisji wojskowych, powikszy budet na potrzeby

woj ska i wprowadzi nowe regulaminy dotyczce wyksztacenia i dyscypliny w armii,

znaczny postp nastpi w dziedzinie rozwoju przemysu manufakturowego

i handlu oraz w administracji miast,

w polityce wiksz rol zacza odgrywa konfere n cja krla z ministrami",

tj . rada stale dziaaj ca i penica czciowo funkcj rzdu.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Reformy szkolnictwa
Najbardziej donios w skutkach reform sejmu rozbiorowego byo powoanie do ycia

Komisji Edukacji Narodowej, czyli pierwszego w wiecie ministerstwa owiaty, maj

cego unowoczeni i rozbudowa system edukacji. Do j ego czoowych dziaaczy naleeli

Reformy z okresu pierwszych lat

m.in. : brat krla, prymas Micha Poniatow-

panowan ia Stan isawa Aug usta

ski, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Adam

spotkay si z ostrym sprzeciwem

Rosj i i Pru s , ktre przyczyn iy si

Czartoryski i Hugo Kotaj .

do zawiza nia w 1 767 r. w Radomiu

Komisji Edukacji Narodowej podlegay

konfederacj i . Jej celem bya

wszystkie szkoy w pastwie, z wyjtkiem

detronizacja krla , obalenie

Szkoy Rycerskiej i szk duchownych.

refo rm z 1 764

Komisj a Edukacji Narodowej wsppra

cowaa z Towarzystwem do Ksig Elemen

tarnych , ktrego prezesem by Ignacy Potocki,

r.

i osa bienie obozu

patriotyczneg o .
Dziaania t e doprowadziy
do I rozbioru Rzeczypospol itej .

a najwybitniej szym dziaaczem i autorem

wielu

podrcznikw

eksjezuita

Grzegorz

Piramowicz.

Kodeks Zamoyskiego
Wan prb reformy w tym zakresie by opracowany przez komisj kodyfikacyjn (dziaa
jc pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego) zbir praw, zwany kodeksem Zamoy

skiego. Do j ego najwaniejszych postulatw naleao ograniczenie stosunkw poddaczych

na wsi, przyznanie praw mieszczanom oraz wprowadzenie rwnouprawnienia podatko
wego. Przeciwko tej reformie zmobilizowaa si jednak caa reakcja polska i obca, wobec
czego sejm w 1780 r. odrzuci projekt kodeksu.

Reformy Sejmu Wielkiego

W 1788 r. rozpocz swe obrady sejm, ktry nazwano Czteroletnim lub Wielkim. Jego
gwnym zadaniem bya prba zreformowania anachronicznej struktury pastwa i ch
wyzwolenia si spod kurateli Rosji.
WWW.CEL-MATURA.PL

Ju w pierwszym okresie sejmowym uksztatoway si trzy stronnictwa polityczne:

patriotyczne, dworskie i hetmaskie, ktre miay odmienne pogldy na temat zakresu
i sposobu przeprowadzenia reform.
W latach 1 788-1 792 przeprowadzono wiele reform spoecznych i politycznych: rozwi
zano podporzdkowan Rosji Rad Nieustajc, uchwalono zwikszenie liczebnoci woj ska
do 100 tys. , opodatkowano dochody szlachty w wysokoci 10% i duchowiestwa w wysoko
ci 20%. Sejm pozbawi rwnie praw politycznych goot (szlacht nieposiadajc ziemi), co
uderzao w magnatw, gdy pozbawiao ich tysicy gosw na sejmikach.
Z inicj atywy prezydenta Starej Warszawy, Jana Dekerta, doszo do zj azdu przedsta
wicieli 141 miast krlewskich, ktrzy opracowali dania polityczne. Skutkiem tego bya
ustawa - Prawo o miastach, ktra zapewniaa mieszczanom przywilej nietykalnoci osobi
stej i majtkowej , przyznawaa im prawo nabywania i dziedziczenia dbr ziemskich, dostp
do wyszych godnoci duchownych, urzdw cywilnych i stopni oficerskich oraz rozlegy
samorzd.

Konstytucja 3 maja 1 79 1 r.
Najwaniejszym dzieem Sejmu Czteroletniego byo uchwalenie Konstytucji 3 maja. W myl
jej postanowie:

zniesiono dualizm polsko-litewski przez likwidacj wszelkich odrbnoci,

Polska staa si monarchi konstytucyjn,

zniesiono liberum veto, konfederacj e i woln elekcj, ustalaj c dziedziczno tronu,

przeznaczonego po mierci Stanisawa Augusta dla dynastii s askiej ,

wprowadzono trqjpodzia wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz,

wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, wybierany na dwuletni

kadencj,

posowie reprezentowali nard, a nie j ak dotd sejmiki, sj m by zawsze gotowy'',

czyli w kadej chwili mg by zwoany n a sesj nadzwyczaj n,

ograniczono kompetencj e senatu i krla (przesta by odrbn izb w parlamencie),

wadz wykonawcz sprawowa krl i Stra Praw (prymas , przewodniczcy KEN,

marszaek sejmu i piciu ministrw),
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Stan isaw August

Poniatowski
u n iwersa poan iecki

reformy sejmu
konwokacyjnego

traktat
rozbiorowy

I rozbir Polski

I l i rozbir Polski

I p owsta nie kociuszkowskie

[ rozbir Polski [

11

I uchwalenie konstytucji 3 maja

1 764

1 772

1 79 1 1 793 1 794 1 795

wadz sdownicz miay sprawowa sdy: sejmowy, ziemskie, Trybuna Koronny

i miej skie,

pod opiek prawa zostali wzici rwnie chopi przez ograniczenie samowoli
w zawieraniu umw pomidzy dziedzicami i chopami,

co 25 lat mia zbiera si sejm konstytucyjny, ktry j ako jedyny mg wprowadza

zmiany w postanowieniach konstytucji.

Przeciwnicy uchwalenia konstytucji zawizali w Targowicy konfederacj, proszc Rosj

o pomoc. Armia rosyjska wspara konfederatw, wybucha wojna w obronie rewolucji

(1 792 r.), zakoczona zwycistwem Rosj an i kolejnym rozbiorem Polski (1793 r.).

Powstanie kociuszkowskie
24 marca 1794 r. na rynku w Krakowie Tadeusz Kociuszko zoy przysig i rozpocz
tym samym powstanie, zwane od jego nazwiska kociuszkowskim.
Do pierwszego starcia w powstaniu doszo 4 kwietnia pod Racawicami. W boj u
zasuy si chop Wojciech Bartos, ktry z a swe bohaterstwo zosta mianowany oficerem
i otrzyma nazwisko Gowacki.

17 kwietnia wybucho powstanie w Warszawie, w ktrym wan rol odegra szewc

Jan Kiliski, a 23 kwietnia wyzwolio si Wilno, gdzie walkami kierowa Jakub Jasiski.
7 maj a 1794 r. Kociuszko wyda uniwersa poaniecki, regulujcy stosunki chop
skie. Dokument znosi poddastwo osobiste chopw, zmniej sza wymiar paszczyzny,
a tych, ktrzy suyli w chopskiej milicji pospolitego ruszenia kociuszkowskiego, cakowi
cie zwalnia z posug wobec dziedzica.
WWW.CEL-MATURA.PL

Sytuacj a powstacw ulega znacznemu pogorszeniu po przystpieniu Prus do wojny

i po przybyciu znacznych posikw rosyjskich. Siy rosyjsko-pruskie odniosy 6 czerwca zwy
cistwo pod Szczekocinami, a 10 padziernika pod Maciejowicami. W bitwie ciko ranny
Kociuszko dosta si do niewoli, nowym naczelnikiem powstania zosta Tomasz Wawrzecki.

4 listopada dowdca armii rosyj skiej Aleksander Suworow zaatakowa Prag i dokona
okrutnej rzezi onierzy i ludnoci cywilnej . Sterroryzowana Warszawa poddaa si, a resztki
wojsk powstaczych Suworow zmusi do kapitulacji po zwyciskiej bitwie pod Radoszycami.
Klska powstania przesdzia o dalszych losach Rzeczypospolitej . Jeszcze w trakcie
trwania walk ssiedzi Polski rozpoczli rokowania rozbiorowe, ktre zakoczyy si jesieni

1 795 r. ostatecznym, I l i rozbiorem Rzeczypospolitej .

5.

P rzyczy n y u p a d ku I Rz e czy p o s p o l i t ej

Konfederacja radomska
Reformy z okresu pierwszych lat panowania Stanisawa Augusta spotkay si z ostrym
sprzeciwem Rosji i Prus, ktre postanowiy rozpocz ostrzej sz ingerencj w wewntrzne
sprawy Polski.
Rosj a j ako pretekst do obalenia reform i wmieszania si w polityk polsk podawaa
konieczno udzielenia pomocy wystpuj cym przeciw krlowi rnowiercom (dysyden

tom). Do opozycji przystpili rwnie czonkowie obozu hetmaskiego, niezadowoleni z poli

tyki krla. W 1767 r. zawizali konfederacj w Radomiu, ktrej celem bya detronizacja
krla i obalenie reform z 1764 r.

Konfederacja barska
Rwnouprawnienie dysydentw, a take panoszenie si w Polsce rosyj skich oddziaw
wj skowych i ambasadora Rosji, Repnina, wywoao oburzenie w spoeczestwie polskim.
Konfederaci radomscy poczuli si oszukani przez Rosj i wykorzystani do zdobycia przez
ni wpyww w Polsce.
Znaczna cz polskiej szlachty zawizaa w 1768 r. now konfederacj barsk, skie
rowan przede wszystkim przeciwko Rosji, ale take przeciw krlowi, rnowiercom i reforSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

konfederacja
radomska

1 767 1 768

Stan isaw August

Poniatowski

1 772

konfederacja
targowicka , wojn a
w obronie konstytucji

1 792

morn Czartoryskich. Konfederaci wystpowali w obronie niezalenoci politycznej kraju,

ale rwnie w obronie zacofanego ustroju, zachowania wszystkich przywilejw szlachty
i nienaruszalnoci stanowiska Kocioa katolickiego.
To jawne wystpienie przeciw Rosji doprowadzio do wkroczenia w granice Polski
wojsk rosyjskich i trwaj cej kilka lat wojny ( 1768-1772) zakoczonej klsk konfederatw.
Jej skutkiem by dokonany w 1 772 r. I rozbir Rzeczypospolitej , w wyniku ktrego pastwo
utracio prawie 1/3 swojego obszaru i 2/5 ludnoci .

Konfederacja targowicka
Reformy Sejmu Wielkiego gwatownie zwalczaa grupa magnatw i uzalenionej od nich
szlachty. Poniewa ta opozycj a bya liczebnie saba i nie miaa w kraju szerszego oparcia,
magnaci zdecydowali si na zdrad i postanowili swj cel osign przy zbrojnej pomocy
pastw ociennych. Gwne role w tych zdradzieckich dziaaniach przypady Sewerynowi
Rzewuskiemu, Szczsnemu Potockiemu i Ksaweremu Branickiemu.
W kwietniu 1792 r. podpisano w Petersburgu akt konfederacji, ktry zosta pniej
ogoszony w Targowicy. Konfederacj a wymierzona przeciwko reformom Sejmu Wielkiego,
a szczeglnie przeciw Konstytucji 3 maj a, wprowadzaa na nowo zasady zotej wolnoci".
Zawizanie konfederacji doprowadzio do wybuchu wojny w obronie konstytucji.
Rosj a zapewniaa konfederatom pomoc zbrojn. Przeciw zaprawionej w wojnie z Turcj
100-tysicznej armii rosyjskiej Rzeczpospolita wystawia znacznie sabsze liczebnie, gorzej
uzbrojone i wyszkolone woj ska, ktrymi dowodzili ksi Jzef Poniatowski (w Koronie)
oraz ksi Ludwik Wirtemberski (na Litwie).
Ksi Jzef odnis zwycistwo pod Zielecami, ktre upamitnione zostao usta
nowieniem orderu Virtuti Militari. Zacity opr gwnym siom rosyjskim stawia rwnie
WWW.CEL-MATURA.PL

Tadeusz Kociuszko pod Dubienk. Na posiedzeniu Stray Praw wikszo zebranych

wypowiedziaa si - zgodnie z sugesti krla - za przystpieniem do Targowicy i zakocze
niem walk. W styczniu 1793 r. Prusy i Rosj a dokonay II rozbioru Rzeczypospolitej .

MA'''i''
iMHMllt.1+fAl
'lilflD
Geneza konfliktu
Kolonizacj a wschodnich wybrzey Ameryki Pnocnej rozpocza si j u pod koniec XVI w.
Mieszkacy kolonii zajmowali si gwnie rolnictwem, wykorzystujc w znacznej mierze
prac niewolnikw murzyskich. Ju w XVI w. rozpoczto zakadanie manufaktur, a od
poowy XVIII w. fabryk. Warunki sprzyj ay rozwojowi przemysu, istniay bowiem miej
scowe surowce, istnia chonny rynek zbytu i dostatek siy roboczej .
Rozwj gospodarczy kolonii pozostawa jednak w sprzecznoci z interesami Anglii,
ktra wykorzystywaa j j ako baz surowcow i rynek zbytu dla wasnego, dobrze rozwi
nitego przemysu. Anglia narzucaa kolonistom stale nowe podatki, ustalaa wysokie ca
na przywoone towary, a wszelkie postulaty ze strony kolonistw dotyczce zagodzenia ich
ucisku gospodarczego byy w Londynie odrzucane.
W 1767 r. parlament angielski po raz kolejny wprowadzi ca na towary importowane
do amerykaskich kolonii. Odpowiedzi ludnoci amerykaskiej by bojkot angielskich
towarw. Parlament znw wycofa si i znis ca na wszystkie towary oprcz herbaty. Tym
razem grupa mieszkacw Bostonu wywoaa nastpujcy incydent: przebrani za Indian
bostoczycy wtargnli na statki towarowe i wyrzucili do wody potny adunek herbaty
(tzw. bostoskie picie herbaty", 1773 r.).
Przedstawiciele wszystkich kolonii zebrali si w 177 4 r. w Filadelfii (I Kongres Konty

nentalny) i wezwali do stawienia oporu angielskiej przemocy, ale jeszcze bez wypowiadania
posuszestwa angielskiej koronie.

Deklaracja niepodlegoci
Poniewa operaje armii angielskiej wzmagay si, w 1776 r. zebra si II Kongres Kon
tynentalny, ktry 4 lipca przyj Deklaracj niepodlegoci Stanw Zjednoczonych
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Ameryki , dzieo Thomasa Jeffersona, w ktrej proklamowano niepodlego 13 kolonii

angielskich.
Kolonie przyjy nazw Stany Zjednoczone Ameryki . W dokumencie uzasadniono
prawa kolonii do niepodlegego bytu, zrywano wszelkie wizy z Angli i zapowiadano wpro
wadzenie ustroju republikaska-demokratycznego. Anglia oczywicie na adne zmiany nie
wyraaa zgody, tote rozpocza si wojna trwaj ca do 1 783 r.

Jerzy I l i Hanowerski

przyjcie
ustawy
stemplowej

I kong res kontynentalny

uchwa l enie
Konstytucji Stanw
Zjed noczonych

uchwalenie
Deklaracji
niepodlegoc i "

bostoskie picie
herbaty"
1 765

1 773

1 774

1 776

1 783

1 787

Przebieg wojny
Pocztkowo regularne woj ska angielskie odnosiy zwycistwa nad le uzbroj on i pospiesz
nie organizowan armi powstacw. Przeom nastpi w 1777 r. , kiedy to woj ska amery
kaskie rozbiy korpus angielski w bitwie pod Saratog .
Do kolej nego wielkiego zwycistwa powstacw doszo pod Yorktown, gdzie angiel
ski genera Charles Cornwallis zmuszony zosta do kapitulacji. Do tych wielkich zwy
cistw, oprcz wysiku walczcych, przyczynia si rwnie postawa pastw Europy:
Francji, Holandii i Hiszpanii, ktre stany po stronie powstacw i wypowiedziay Anglii
wojn.
Trwaj ca osiem lat wojna zakoczya si zwycistwem Amerykanw i podpisaniem
pokoju w Wersalu. Anglia musiaa uzna niepodlego Stanw Zjednoczonych.

Konstytucja Stanw Zjednoczonych

Po zakoczonej wojnie o niepodlego cieray si pogldy co do formy nowego rzdu. Jedna
z grup

republikanie

chciaa duej samodzielnoci politycznej kadego stanu, federali

ci natomiast opowiadali si za siln wadz centraln. Ostatecznie gr wzili ci drudzy,

wrd ktrych znaj dowa si Jerzy Waszyngton.
WWW.CEL-MATURA.PL

1 7 wrzenia 1 787 r. uchwalono konstytucj, ktra stanowia, e Stany Zjednoczone s

kraj em zwizkowym z zachowaniem duej samodzielnoci poszczeglnych stanw. Z cza
sem wniesiono do konstytucji wiele poprawek, ktre m.in. rozszerzay prawa wyborcze na
coraz wiksze rzesze obywateli USA. W 1789 r. pierwszym prezydentem Stanw Zj ednoczo
nych zosta wybrany Jerzy Waszyngton.

7.

R e w o l u cj a w e F r a n cj i

Przyczyny wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej

Na wybuch rewolucji francuskiej miao wpyw wiele czynnikw: rozpowszechnienie si
idei owieceniowych udany przewrt w USA anachroniczny system organizacji spoe
czestwa francuskiego (nierwno stanw) wzrost znaczenia ekonomicznego buruazji
przy cakowitym braku wpywu tej grupy na rzdy we Francji denie ubogich grup do
poprawy swoj ego losu nieurodzaj , ktry wpyn na pogorszenie sytuacji ekonomicznej
pastwa kryzys finansowy wynikaj cy z anachronicznego systemu podatkowego nad
uycia finansowe dworu krlewskiego wydanie i rozpowszechnianie przez Emmanuela
Sieyesa broszury politycznej Czym jest stan trzeci".

M imo e kada z g ru p ta k zwa nego stanu trzeciego ( po szlachcie i duc howiestwie)

kierowaa si wasnymi i nteres a m i , za cieray si one we wsplnym postrzeganiu wad
monarc h i i i d e n i u do zmia n .

Wszystko t o zoyo si n a upowszechnienie de d o reformowania pastwa. Na tym

tle doszo do rewolty stanw: wyksztaconej inteligencji (uosabianej przez adwokatw),
ktra nie moga liczy na godziwe miejsce w pastwie chopw, daj cych zniesienia
ciarw feudalnych miejskiego plebsu.
Sposobem na ratowanie budetu byo j edynie podniesienie podatkw, lecz sytuacj a
w kraju bya zbyt napita, by krl mg sam t o uczyni. Postanowi zwoa (po raz pierw
szy od 175 lat) tzw. Stany Generalne, reprezentacj wszystkich trzech stanw, ktra
zatwierdziaby wzrost podatkw.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Wybuch rewolucji. Upadek monarchii

Zgromadzeni przedstawiciele stanu trzeciego zamiast radzi o podatkach, rozpoczli
debat nad radykaln reform pastwa i uchwaleniem konstytucji. Zdymisjonowanie mini
stra finansw, uznawanego za symbol de reformatorskich, wywoao rozruchy.

1 789 r. lud Parya zdoby twierdz Bastyli

1 4 lipca

symbol monarchii absolutnej .

Stany Generalne (przemianowane n a Zgromadzenie Narodowe, a potem Konstytu

ant) podj y dwie wane decyzje unowoczeniaj ce pastwo, a tym samym likwidujce
ustrj absolutny. W nocy z 4 na 5 sierpnia zostay zniesione przywilej e stanowe, a 26 sierp
nia przyjta zostaa Deklaracja praw czowieka i obywatela " .
Uchwalona 3 wrzenia 1 79 1 r. konstytucja przeksztacia Francj w monarchi konsty
tucyj n, z wadz ustawodawcz nalec do wybieralnego Zgromadzenia Prawodawczego.
Przeciwko zrewolucjonizowanej Francji stana do walki prawie caa monarchiczna
Europa. Niepowodzenia wojsk francuskich, chaos gospodarczy, gd i ndza spowodoway
wrzenie ludnoci Parya. Ludwik XVI, skompromitowany prb ucieczki i podejrzany
o wspprac z obcymi dworami w celu zdawienia rewolucji, zosta uwiziony. We Francji

proklamowano republik.

Okres republiki
Zaraz po obaleniu monarchii przeprowadzono wybory do nowego parlamentu, zwanego
Konwencj (Convention). Na pocztku w nowej izbie przewag uzyskali bardziej umiar
kowani zwolennicy rewolucji, zwani yrondystami. Mimo to, nieznaczn wprawdzie prze
wag, zostaa przyj ta decyzj a o skazaniu Ludwika XVI na mier (wyrok zosta wykonany

2 1 stycznia 1793 r.). Po kilku miesicach i pod naciskiem zbrojnych formacji ludu pary
skiego yrondyci zostali usunici z Konwencji (czerwiec 1 793 r.), a peni wadzy uzyskaa
lewicowa frakcj a, zwana Gr (albo inaczej skrajnymi jakobinami). Na czele grali sta

Maksymilian Robespierre.
Rzdy Robespierre'a zwyko si nazywa okresem terroru, gdy rzeczywicie terror
polityczny sta si podstawowym instrumentem rzdzenia. Na gilotyn posano wiele zna
nych postaci, m.in. krlow Mari Antonin. Faktyczn wadz w pastwie sprawowa kie
rowany przez Robespierre' a Komitet Ocalenia Publicznego.
WWW.CEL-MATURA.PL

Nienawi do wadzy i obawa, by nie sta si kolejnymi ofiarami terroru, doprowadziy

w lipcu 1794 r. do obalenia j akobinw. Ich przywdcy zostali aresztowani i straceni (tzw.

przewrt termidoriaski).

Rzdy dyrektoriatu i okres konsulatu

W 1 795 r. zostaa przyjta konstytucj a, ustanawiaj ca nowy ustrj , zwany dyrektoriatem.
Wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament, zoony z Rady Piciuset i Rady
Starszych (250 czonkw), rwnie czciowo odnawianych co roku.
Dnia 9 listopada 1799 r. (wedug republikaskiego kalendarza 1 8 brumaire'a roku
VIII) zosta przeprowadzony kolejny zamach. Wynis on do wadzy Napoleona Bonapar

tego, ktry obj wadz z pomoc znanego filozofa i polityka pierwszych tygodni rewolu
cji, Emmanuela Sieyesa. Przyjta wkrtce konstytucj a (tzw. konstytucj a roku VIII) znosia
dyrektoriat, ustanawiaj c system konsulatu .
Jednym z trzech konsulw by wanie Napoleon Bonaparte. Napoleon pragn posze
rzenia swojej wadzy. W 1802 r. zosta ogoszony doywotnim konsulem, a w 1804 r. koro
nowa si na cesarza Francuzw, co oznaczao, e chcia utrwali sw wadz, zapewniaj c
moliwo przekazania j ej ewentualnemu nastpcy.

Koalicje antyfrancuskie i wojny Francji napoleoskiej

Od 1792 r. a do upadku Napoleona Bonapartego Francja toczya ustawiczne wojny z innymi
europej skimi mocarstwami. Gdy armia francuska zacza odnosi szereg sukcesw, ssied
nie pastwa pod wodz Anglii zawizay I koalicj ( 1 792- 1 797). Mimo licznych sukcesw
koalicji Francuzi odparli atak i pokj w Campo Formio (1797 r.) potwierdza zdobycze
Francji w Belgii i na lewym brzegu Renu.
W 1 798 r. zostaa zawizana li koal icja ( 1 799- 1 802), ktrej dziaanie utrudniay
wewntrzne spory midzy Anglikami a Rosj anami. Po przejciu wadzy Napoleon stara
si pocztkowo zakoczy wojn, ktra, pomimo zwycistw Francji (np. pod Hohenlinden
w 1 800 r.), przynosia spoeczestwu francuskiemu liczne straty materialne. Podpisane
wic zostay traktaty z Austri w Luneville (1801 r.) i z Angli w Amiens ( 1802 r.).

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

I wybuch rewol ucji fra ncuskiej, szturm Bastylii I

I uchwalenie pierwszej konstytucji fra ncuskiej I
egzekucja
Ludwika XVI ,
pocztek rzdw
terroru Robespierre' a

l
-

1 789

1 79 1

1 793

zamach
8 bru m aire' a ,
pocztek
rzdw
N a po leona

koronacja
cesarska
N a poleona

1 799

1 804

bitwa pod
Waterl o o , zesanie
N a po leona na
Wysp w. Heleny

1 815

W 1 805 r. zawizana zostaa I l i koalicja . Do pierwszej powanej bitwy doszo pod

Trafalgarem , gdzie flota francusko-hiszpaska zostaa pokonana przez brytyjsk. Decy

duj c potyczk, zwan bitw trzech cesarzy, Napoleon stoczy pod Austerlitz. Francuzi
odnieli sukces, zmuszaj c Habsburgw do wyrzeczenia si wpyww w kraj ach niemiec
kich i woskich.
Do wojny przeciw Francji przystpiy wwczas Prusy (IV koalicja

1 806- 1 807), kt

rych woj ska przegray pod Jen i pod Auerstedt ( 1806 r.). W nastpnym roku Francj a
pokonaa woj ska rosyj skie pod Frydlandem, co skonio cara Aleksandra I do podpisania
z Napoleonem pokoju w Tyly (1807 r.). Na j ego mocy utworzono Ksistwo Warszawskie.
W latach 1807- 1814 Napoleon prowadzi rwnie woj n w Hiszpanii. Zaj wtedy
Portugali, w Hiszpanii obali dynasti Burbonw i osadzi na tronie swego brata Jzefa.
W walkach na terenie Hiszpanii (pod Somosierr, 1 808 r.) po stronie Francji udzia bra
oddzia polskich szwoleerw.
W 1809 r. zawizana zostaa V koalicja antyfrancuska. Walki prowadzone byy na
terenie Austrii, gdzie Francuzi zwyciyli m.in. pod Wagram. Pokj zawarty tego samego
roku w Schonbrunn przyznawa Francji cz terytorium Austrii, m.in. ziemie polskie
z trzeciego rozbioru, ktre wczone zostay do Ksistwa Warszawskiego.
Sytuacj a Napoleona zupenie odmienia si w 1812 r. , gdy rozpocz wojn z Rosj.
Ta kampania zakoczya si cakowit katastrof: armii Napoleona udao si wprawdzie
zaj Moskw (po bitwie pod Borodino), ale wobec niechci cara do j akichkolwiek ustpstw
onierze Bonapartego musieli ucieka na zachd w obawie przed nadcigaj c zim, ktra
tego roku przysza bardzo wczenie. Ogromnym utrudnieniem dla wj sk francuskich bya

WWW.CEL-MATURA.PL

rosyjska partyzantka oraz stosowana przez Rosjan strategia spalonej ziemi. Straty francu
skie wynosiy ok. 500 tys. onierzy.
W 1813 r. zostaa zawarta VI koalicja, z ktr Napoleon stoczy bitw pod Lipskiem
(zwan bitw narodw). Wobec przewaaj cych si nieprzyj aciela Bonaparte musia ca
kowicie wycofa si z obszaru Niemiec. 30 marca 1814 r. Pary podda si wojskom sprzy
mierzonym. Za zgod aliantw Napoleon nie zosta jednak pozbawiony tytuu cesarskiego
i mg zamieszka na woskiej wyspie Elba.
W marcu 1815 r. Bonaparte postanowi jednak wrci do Francji i ponownie przej
wadz (okres l OO dni Napoleona). Gdy to si stao, przeraeni monarchowie europejscy
zawizali VII koal icj. Do decyduj cej bitwy doszo 18 czerwca 1815 r. pod Waterloo, ktra
zakoczya si klsk Napoleona i powtrn abdykacj . Wkrtce zesano go na Wysp w.
Heleny, gdzie przebywa do swojej mierci w 1821 r.
Skutki rewolucji francuskiej : staa si wzorem dla ruchw rewolucyjnych w innych
pastwach zburzenie dotychczasowych porzdkw politycznych i spoecznych w Europie
zainicjowanie procesu demokratyzacji spoeczestw upowszechnienie hasa wolno,
rwno, braterstwo" w caej Europie usankcj onowanie stosowania terroru w imi wy
szych racji milionowe ofiary w wyniku wojen oraz terroru rewolucyjnego wyniesienie
na szczyt wadzy Napoleona Bonapartego.

8 . S p r a w a p o l s ka p o

111

r o z b i o rz e

Polityka zaborcw wobec ziem polskich

Ziemie polskie znalazy si pod dominaj trzech monarchii absolutnych. Wszystkie trzy
administroway nowymi terytoriami, opieraj c si na podobnych zaoeniach: po pierwsze
szukay poparcia wrd magnaterii i wyszych sfer szlacheckich, ale nie oddaway zarzdu
kraj em w ich rce, wprowadzaj c zhierarchizowan i obc biurokracj.
W z aborze pruskim zarekwirowano krlewszczyzny oraz dobra duchowne i wczono
je do skarbu pastwa, wypacaj c jednak coroczn rent wacicielom. W zaborze tym,
zgodnie z ustawodawstwem Prus, utrzymano feudalny porzdek, pozostawiajc wycznie
szlachcie prawo posiadania ziemi i czynic chopa cakowicie zalenym od pana.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Jzef II, owiecony cesarz austriacki, dy przede wszystkim do uporzdkowania

ziem zaboru i podniesienia poziomu ich rozwoju, zarwno gospodarczego, j ak i spoecznego.
Std denie do zmniej szenia roli szlachty, wprowadzenie drobiazgowej i licznej biurokra
cji, a take zagarnicie na rzecz skarbu krlewszczyzn i dbr duchownych.
W zaborach niemieckojzycznych dostrzegano potrzeb zmiany systemu feudal

nego. By on mao wydaj ny i przynosi najwiksze zyski szlachcie, a nie skarbowi pastwa.
Chop by najlepszym rekrutem i nieuwiadomiony politycznie nie by takim zagroeniem
dla wadcy j ak buntownicza szlachta.

Udzia Legionw Polskich w walkach u boku Francji

Skoro

Polska

pada

ofiar

absolutnych

mocarstw, stawaa si naturalnym sprzymie

Nie ulega wqtpliwoc i , e tradycja

rzecem Francji, w ktrej rodzia si nowa,

Legionw Polskich, powstaych we

porewolucyjna wadza. Zwizki polsko-fran

cuskie miay charakter zarwno militarny, j ak

Woszech za zgodq wczesnych

wa dz fra nc uskich (Dyrekto riatu ) ,
jest bardzo silna w polskiej

i polityczny, bowiem w Paryu funkcjonoway

pamici zbiorowej . Legiony,

instytucj e emigracyjnego ycia politycznego

powoa n e z i n i cjatywy Agencji,

Polakw.

a zorgan izowa n e w styczn i u 1 797 r.

W 1802

r.

Legiony wysano na Karaiby,

w celu stumienia powstania na San Domingo

(Haiti).

przez Jana Henryka Dbrowskiego,

stay si symbolem Pola kw
walczcych o n iepodlego .
Rwnie w obozie legion istw
powsta utwr Jzefa Wybickiego

Tradycja owieceniowo-liberalna
Reakcje na now sytuacj polityczn, w j akiej
znalaza si Polska, byy zrnicowane. Dla
niektrych

przedstawicieli

wczesnej

Pie Legionw Polskich we

Woszech" , ktr w 1 926 r.
zatwierdzono jako hymn narodowy.

elity

intelektualnej nie walka zbroj na, ale edukacj a, podnoszenie poziomu ycia i przemiany
ekonomiczne wydaway si korzystniejsze dla ziem polskich. Taki pogld wyznawa Sta

nisaw Staszic, twrca Towarzystwa Przyjaci Nauk, zaoonego w Warszawie w 1800 r.

(istniao do 1832 r.).
WWW.CEL-MATURA.PL

utworzen i e Legionw Polskich

zaoen i e
Towarzystwa
Przyjaci N a u k

1
-

1 797

1 800

podbj
Ksistwa
Warszawskiego

bitwa pod
Som osierr
traktat w Tyly,
powstan i e Ksistwa
Warszawskiego

1
-

bitwa pod
Raszynem

I
-

1 807 1 808 1 809

1813

--

Tradycja lojalistyczna
Nurt loj alistyczny reprezentowa ksi Adam Jerzy Czartoryski, ktry nie ukrywa anty
patii dla anarchii I Rzeczypospolitej i dy do odbudowania Polski, rzdzonej przez cara
Aleksandra I. Od 1802 r. kierowa polityk zagraniczn Rosji. W deniu do zapewnie
nia sobie loj alnoci Polakw car by gotowy pozostawi nienaruszone przywileje szlachty
i magnaterii.

Ksistwo Warszawskie
Po zwycistwie Napoleona pod Austerlitz w 1805 r. i pokonaniu Prus w 1806 r. pod Jen
Polacy odzyskali nadziej na przywrcenie pastwa. O ziemie polskie, oprcz Francji, upo
mniaa si rwnie Rosj a, co doprowadzio do wybuchu zwyciskiej dla Francji tzw. wojny
polskiej . Traktat zawarty w Tyly 7 lipca 1807 r. przypiecztowa utworzenie Ksistwa

Warszawskiego

pierwszego organizmu pastwowego na ziemiach polskich w okresie

rozbiorowym.
Ksistwo zajo ziemie II i III zaboru pruskiego. Gdask zosta Wolnym Miastem,
a okrg biaostocki oddano Rosji. Po zwyciskij kampanii Napoleona nad Austri w 1809 r.
terytorium Ksistwa zostao powikszone o ziemie III zaboru austriackiego. cznie tery
torium Ksistwa zajmowao 154 tys. km2 i mieszkao w nim 4,3 mln ludzi.
Funkj onowanie Ksistwa byo oparte na konstytucji nadanej mu przez Napoleona

22 lipca 1807 r. w Drenie. Ksiciem nowego pastwa zosta ksi saski Fryderyk August.
Wadza wykonawcza naleaa do niego oraz piciu mianowanych przez niego i przed nim
odpowiedzialnych ministrw.
Wadz ustawodawcz Ksistwa stanowi dwuizbowy parlament.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

Polityka zagraniczna Ksistwa zaleaa wycznie od ksicia saskiego, ktry j ako

czonek Zwizku Reskiego podlega Napoleonowi. Jzykiem urzdowym by j zyk polski.
Konstytucj a wprowadzaa rwno wobec prawa, co oznaczao zerwanie z syste
mem stanowym. Deklaracj e nie mogy jednak zmieni spoeczestwa uksztatowanego
przez wieki. Konstytucj a nie znosia wyranie przywilej w szlacheckich i wci dominuj ce
znaczenie w spoeczestwie miaa szlachta.
Dokumentem, ktry regulowa stosunki na linii szlachcic-chop, by dekret z 2 1 grud
nia 1807 r. Chop nie by ju przywizany do ziemi", mg wic odej z folwarku. Ziemia
jednak nadal pozostawaa wasnoci panw.
Na Ksistwo Warszawskie zostay rozcignite zasadnicze elementy francuskiego
modelu spoeczno-gospodarczego. W 1808 r. wprowadzono Kodeks cywilny Napoleona,
utworzono take szkoy medyczne i prawnicze.
Ksistwo de facto przestao istnie w 1813 r., kiedy Napoleon wycofa si z Rosji. Tym
samym wic zmienio si z francuskiego protektoratu w rosyjski.

Udzia Polakw w kampaniach napoleoskich

Polacy walczyli w kampaniach napoleoskich na caym kontynencie. Pocztkowo byli zorga
nizowani w Legiony, a potem weszli w szeregi Wielkiej Armii. Sztandarowym przykadem
powicenia bya zwyciska szara szwoleerw na wwz Somosierry w 1808 r. Rok p
niej Polacy wzili udzia w wojnie z Austri (bitwa pod Raszynem). W wyprawie na Rosj
udzia wzio 100 tys. Polakw.
Po klsce Napoleona w kampanii moskiewskiej terytorium Ksistwa Warszawskiego
zajy wojska rosyj skie.

WWW.CEL-MATURA.PL

NAJWA NIEJSZE DOKUMENTY PA STWOWE KO CA XVIII W. O ZNACZEN I U MIDZYNARODOWYM

Rok

Nazwa

Postan owienia

Okolicznoci powstan i a

1 776

Deklaracja

jako pierwszy dokum ent w historii

Wypowiedzenie

N iepodle-

powoywaa si na prawa naturalne

posuszestwa koronie

goci (USA)

ogaszaa suwerenno 1 3 kolonii oraz ich

angielskiej przez li

prawo d o ustanawiania a ktw prawnyc h ,

Kongres Kontynenta lny

wypowiadania wojny i zawierania pokoj u .

zebrany w Filadelfi i .
Dokument opracowany
przez Thomasa
J effersona .

1 787

1 789

Konstytucja

pierwsza pena konstytucja na wiecie

Uchwalona po zwyci-

USA

wprowadza trjpodzia wadzy pom idzy

stwie wojsk ameryka-

Prezydenta USA , Kongres i Sd Najwyszy

skich w wojnie o niepod-

skada si z 8 artykuw regu l ujcych

lego , zastpia tzw.

prac organw rzdu i zakres ich

artykuy konfederacj i ,

wadzy. W 1 79 1 r . dodano tzw. kart

ktre daway zbyt m ao

praw okrelajc podstawowe wolnoci

wadzy w rce rzd u

obywatelskie U S A stao s i pastwem

centralnego. Konsty-

federa cyjnym kobiety i niewolnicy nie mieli

tucja ta obowizuje

prawa gosu.

do dzi.

Dekl ara-

Wprowadzaa rwno obywateli wobec

Uchwa lona przez

cja Praw

prawa , gwarantowaa wolno jednostki ,

Zgromadzenie

Czowieka

prawo do wasnoci i oporu przeciw zemu

N a rodowe niedugo

i Obywatela

rzdowi , likwidowaa przywileje feu d alne

po rozpoczciu rewolucj i

(Francja)

we Francj i . W zamyle miaa stanowi wstp

francuskiej.

d o konstytucji .
1 79 1

Konstytucja

druga konstytucja na wiecie, pierwsza

Uchwa lona przez Sejm

3 m aja

w Europie wprowadzaa trjpodzia

Wielki pod nieobecno

(Rzeczpo-

wadzy: wadza wykonawcza: krl i stra

przeciwnikw reform ,

spolita)

praw, wadza ustawodawcza: dwuizbowy

m iaa na celu napraw

parlament, w tym izba poselska obieralna

struktur pastwowych

na dwuletni kadencj , wadza sdownicza:

Rzeczypospol itej , oba-

sd sejm owy, Trybuna Koronny, sdy

lana w wyniku konfede-

ziemskie i miejskie.

racji targowickiej i przegranej wojny w obronie

konstytucji ( 1 792 r.).

1 79 1

I konstytucja

wprowadzaa m onarchi konstytucyjn

Uchwa lona przez

francuska

we Francji trjpodzia wadzy: wadza

Konstytuant w

wykonawcza: krl i 6 ministrw. Krl n i e

pocztkowej fazie

odpowiada przed parlam entem , ale jego

rewolucji fra n cuskiej,

decyzje wymagay kontrasygnaty, wadza

obowizywaa d o

ustawodawcza: jednoizbowy parlament

(legislatywa) w skadzie 745 deputowanych

1 793 r. , d o egzekucji
Ludwika XVI.

wybieranych n a 5 lat, wadza sdownicza:

m . i n . sdy pokoj u , Trybuna Kasacyjny,
- prawa wyborcze posiadali mczyni
podzieleni wg cenzusu majtkowego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

8 . E u ropa i wiat w XVI I I w. E u ropa na poleoska

PYTANIA POWT RZENIOWE

1 . Polska w czasach saskich
1 . Wyjanij , jakie znaczen ie dla Rzeczypospolitej miaa wojna pnocna .
2. Wymie reformy sejmu niemeg o " .

3. Schara kteryzuj polityk moca rstw ocien nych wobec Rzeczypospolitej

w czasach saskich .
2 . Ssiedzi Rzeczypospolitej w XVIII w.
1 . Jakie byy skutki wojny pnocnej dla poszczeglnych jej uczestnikw?
2. Wymie reformy przeprowadzone w Rosji przez cara Piotra I .

3. Wyjan ij , jakie zasugi dla Prus ponieli XVll-wieczni wadcy tego pastwa .
4. Wska przyczyny i skutki wojny siedmioletniej .

3. Gospodarka i spoeczestwo
1 . Wyjanij , na czym polegaa rewolucja agrarna i rewolucja przemysowa .
2. J a kie byy nastpstwa rewolucji przemysowej w Europie?

3. Wymie najwan iejsze wynalazki techniczne XVI I I w. i pie rwszej poowy XIX w.
4. Prby reform Rzeczypospolitej w li poowie XVIII w.
1 . Wymie reformy sejmu konwokacyjnego z 1 764 r.
2. Wymie reformy Sejmu Czteroletniego.

3. Wyjanij , na czym polegay reformy edukacji w czasach stanisawowskich.

4. Schara kteryzuj przemiany ustrojowe Rzeczypospolitej w wietle Konstytucji 3 maja.
5 . Wymie najwan iejsze etapy powsta nia kociuszkowskiego.
5. Przyczyny upadku I Rzeczypospolitej
1 . Wyjanij , w jakim celu zawiza ne zostay konfederacje: radomska i ba rska .
2. Wyjan ij , w jakich okolicznociach dokonano kolejnych rozbiorw Rzeczypospolitej .

3. Kto i w jakim celu zawiza konfederacj targowick?

6. Powstanie Stanw Zjednoczonych
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny konfliktu kolonistw angielskich z metropoli.
2. Omw przeomowe wydarzenia wojny o niepodlego Stanw Zjednoczonyc h .

3. Na czym polega konflikt dotyczcy konstytucji USA?

WWW.CEL-MATURA.PL

7. Rewolucja we Francji
1 . Wymie gwne przyczyny wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
2. Wska najwan iejsze osignicia rewol ucji z okresu rzdw Konstytuanty.

3. Wymie gwne obozy polityczne rewolucji fra ncuskiej.

4. Wymie najwaniejsze bitwy, jakie stoczy Napoleon z kolejnymi koalicjami.
8. Sprawa polska po 111 rozbiorze
1 . Jaka bya postawa mocarstw ociennych w ostatnich latach I Rzeczypospolitej ?
2. Na jakim terenie walki prowadziy Legiony Polskie?

3. Wyjanij , na czym polegaa owieceniowo-libera lna, a na czym lojalistyczna koncepcja

odzyska n ia n iepodlegoci.
4. Schara kteryzuj gwne zaoenia konstytucji Ksistwa Warszawskiego.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

NOWOYTNO

DZIA 9 .
Swi at w XIX w.
(d o 1 9 1 8 r. )
;

Kongres w iedeski zakoczy okres wojen napoleoskich, rozpoczynajc

w Europie tzw. koncert mocarstw". Wielcy monarchowie zmagali si z ruchami
rewolucyjnymi i narodowociowymi, starajc si u trzyma rwnowag si
na kontynencie. Najwiksz prb dla porzdku wiedeskiego stanowia
tzw. Wiosna Ludw. Wojna krymska (1853-1956) oraz zjednoczenie Woch
i Niemiec zachwiay rwnowag si, doprowadzajc do zerwania wsppracy
pomidzy monarchami. Koniec XIX w. zdominowaa rywalizacja kolonialna,
uformowa si take system dwch wielkich przymierzy. Polacy w tym czasie
starali si odbudowa swoje pastwo, wzniecajc dwa wielkie powstania
przeciw zaborcom (powstanie listopadowe, powstanie styczniowe) oraz
walczc w ramach Wiosny Ludw. Dziaania te zakoczyy si porak,
doprowadzajc do likwidacji Krlestwa Polskiego. Wielu Polakw poddano
represjom, cz ucieka na Zachd, tworzc tzw. Wielk Emigracj.

1 . a d w i e d e s ki w E u ro p i e i n a z i e m i a c h p o l s ki c h
Kongres wiedeski - zasady obowizujce
Od wrzenia 1814 r. do czerwca 1815 r. obradowa w Wiedniu kongres, w ktrym udzia
wzili przedstawiciele 16 pastw walczcych przeciwko Napoleonowi. Celem kongresu byo
wytyczenie nowych granic oraz nowego porzdku w Europie po upadku Napoleona.
Toczone w Wiedniu dyskusj e nie miay formalnego charakteru: kongres wiedeski by
raczej wielomiesicznym cyklem osobnych spotka, przeprowadzanych w rnym skadzie
i rnej formie. Spotkania odbyway si na zmian z tacami i zabaw, dlatego kongres ten
nazywa si potocznie taczcym. Najwaniejszymi zasadami kongresu byy: legitymizm,

restauracja, rwnowaga si.

Legitymizm za kada, e prawo do sprawowa n i a wadzy maj jedyn ie dyn astie p a n ujce
przed wybuchem rewolucj i . Restauracja ozna czaa , e n a ley przywrci wadz
monarc h o m , kt rzy zosta li jej pozbawie n i przez wojska rewolucyjne bd n a poleoskie.
Trzecia zasada za kadaa rwnowag si pomidzy najwi kszymi moca rstwa mi E u ropy,
tak a by ad n e z n ich nie byo w sta nie uzyska przewa gi militarnej i narzuci swej woli
pozostaym. Do mocarstw tych naleay: An g l i a , Prusy, Austri a , Rosj a , pn iej doczya
take Fra n cja . Pastwa te tworzyy w tra kcie ko ngresu i po n i m tzw. koncert mocarstw.

Postanowienia kongresu wiedeskiego

W 1815 r. ustalono nowe granice pastw i nowe strefy wpyww, ktre miay zapewni, aby
aden kraj nie by zbyt silny i aby w kadym panowa prawowity monarcha.
Na skutek postanowie kongresu:

Francj a powrcia do granic przedrewolucyjnych, tracc wszelkie zdobycze z lat

1 792-1812; na tron wprowadzono Ludwika XVIII z dynastii Burbonw,

Austria miaa przewodniczy tzw. Zwizkowi Niemieckiemu, ktry by odtworzon

form witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego,

Austria utrzymaa wpywy w pnocnej czci ziem woskich - Lombardii i Wenecji,

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

postanowiono o poczeniu Belgii i Holandii w j edno Krlestwo Niderlandw,

przywrcono Pastwo Kocielne,

uznano neutralno Szwajcarii,

Prusy nabyy cz Nadrenii i Westfalii oraz Pomorze Szwedzkie,

Rosj a utrzymaa Finlandi oraz otrzyman w 1812 r. od Turcji Besarabi,

Wielkiej Brytanii przyznano dalsze posiadoci kolonialne, m.in. Malt i Cejlon.

W celu utrzymania postanowie kongresu zawarto wite Przym ierze

ukad zawarty we

wrzeniu 1815 r.

Przyczyny i nastpstwa Wiosny Ludw w Europie

XIX stulecie to czas budzenia si wiadomoci narodowej u poszczeglnych spoecznoci,
ktre dotd yy w wielonarodowych imperiach. Impuls do nowego mylenia o wasnej to
samoci i potrzebie samostanowienia day hasa rewolucji francuskiej 1 789-1799.
Do przyczyn Wiosny Ludw zaliczy mona take rozwj hase romantyzmu europej
skiego oraz wzrost poczucia odrbnoci narodowej .
W latach 1848-1849 do rozruchw, zwanych Wiosn Ludw, doszo na ziemiach wo
skich, francuskich, austriackich, wgierskich, czeskich, pruskich i polskich.
Pierwsze polityczne wstrzsy miay miejsce na obszarze woskim, gdzie do gosu doszli
stronnicy tzw. risorgimento, tj . pogldu goszcego potrzeb zjednoczenia pastw woskich
w j eden kraj . Do jego gwnych dziaaczy naleeli Giuseppe Mazzini i Giuseppe Garibaldi.
W styczniu 1848 r. wybuch na Sycylii bunt, w wyniku ktrego krl musia nada
liberaln konstytucj. Do powstania doszo te w marcu na obszarze Lombardii i Wenecji,
bdcych formalnie pod austriackim panowaniem.

We Francji w lutym 1848 r. obalony zosta krl Ludwik Filip I, a w miej sce monarchii
lipcowej powoano II Republik.
W marcu doszo do rozruchw w Berlinie: robotnicy domagali si reform spoecznych,
a podczas manifestacji ulicznych podnoszono postulat powszechnoci praw politycznych
i wolnoci sowa. Pocztkowo wadze zareagoway brutalnie, nakazujc otwarcie ognia do
zebranego tumu. Krl Fryderyk Wilhelm IV wyda ugodow odezw pt. Do kochanych
berliczykw" i zgodzi si na pewne ustpstwa.
WWW.CEL-MATURA.PL

Symboliczn zmian staa si wymuszona dymisja znienawidzonego przez spoecze

stwo kanclerza Austrii Klemensa Metternicha. Sprawuj c wadz, dy do zachowania
ustroj u feudalnego, hamowa rozwj przemysu, a take utrzymywa cis kontrol poli
cyjn w pastwie.
Najwiksze rozmiary przybray rozruchy na Wgrzech: 15 marca 1848 r. wybucha
w Peszcie rewolucj a, ktrej przywdc by Lajos Kossuth. Buntownicy chcieli uniezale
nienia Wgier od Austrii. Powoano wasny rzd, ktry natychmiast przystpi do reform
spoecznych: zniesiono paszczyzn i cenzur, ogoszono rwnouprawnienie obywateli

Wspomnie te n aley o wydarzeniach Wiosny Ludw n a ziemiach czeskich. Rwn i e

w Pradze w marc u 1 848 r. od byo si wiele man ifestacji , ktrych uczestn icy domaga li
si rwnou prawnienia Czechw z Niemcami. Wkroczen i e do Pragi wojsk a ustriac kich
do prowadzio do za koczen i a walk.

i wprowadzono rwne dla wszystkich podatki. Woj ska austriackie z pomoc Rosji pokonay
powstacw wgierskich.

Sprawa polska na kongresie wiedeskim

Na kongresie wiedeskim zdecydowano si na kompromisowy podzia Ksistwa War
szawskiego. Prusy otrzymay Gdask, Toru, podlegao im rwnie utworzone z okolic
Poznania i Bydgoszczy Wielkie Ksistwo Poznaskie. Do Austrii wcielono Wieliczk
i obwd tarnopolski, a z Krakowa i okrgu na lewym brzegu Wisy utworzono Wolne

Miasto Krakw pozostj ce pod kontrol trzech pastw zaborczych. Z reszty ziem Ksi
stwa powstao, pozostaj ce w unii personalnej z Rosj , Krlestwo Polskie, zwane pniej
Krlestwem Kongresowym lub Kongreswk.

Konstytucja Krlestwa Polskiego

U strj polityczny i administracyjny oraz zasady prawne Krlestwa okrelone zostay
w konstytucji, ktr 27 listopada 1 8 15 r. podpisa car Aleksander I. Krlestwo Polskie
wizaa z Cesarstwem Rosyj skim osoba wsplnego wadcy, ktrym mia by zawsze car,
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

koronowany na krla Krlestwa Polskiego. Kr

Ko nstytucja gwa ra ntowaa

lestwo nie prowadzio wasnej polityki zagra

wolno sowa , wyznania

nicznej , na zewntrz reprezentowane byo przez

i druku , nietyka lno osobist ,

dyplomacj Rosji. Krl posiada peni wadzy

wykonawczej oraz pewne kompetencj e prawo

prawa jzyka polskiego

w admin istracj i , sdown ictwi e ,
wojsku , yc iu pu blicznym.

dawcze (zawieszanie ustaw, a nawet wprowadza

Utrzyma no take odrbn a rmi

nie zmian w konstytucji).

polsk , li czc ok. 28 tys. ludzi .

Osob krla w Krlestwie Polskim repre

zentowa mianowany przez niego namiestnik.
Od nadania konstytucj i a do mierci w 1826 r. funkcj t peni gen. Jzef Zaj czek.
Wadz ustawodawcz sprawowa dwuizbowy parlament. Organem wadzy wykonawczej
bya Rada Administracyjna, w ktrej skad wchodzio m.in. piciu ministrw. W prak
tyce bya ona organem doradczym. Konstytucj a utrzymaa Rad Stanu, ktra m.in. przy
gotowywaa projekty ustaw.

Sytuacja polityczna w Krlestwie Polskim

Poniewa car ama postanowienia konstytucji, Polacy tworzyli organizacj e opozy<:ji naj
pierw legalnej , pniej nielegalnej . Wrd opozycjonistw na pierwszy plan wysuwaa si
grupa posw z wojewdztwa kaliskiego (kaliszanie) kierowana przez braci Wincentego
i Bonawentur Niemoj owskich. Istotn rol odegrao take Wolnomularstwo Narodowe
zaoone przez Waleriana ukasiskiego, a take Towarzystwo Filomatw, Towarzystwo

Filaretw i Zwizek Wolnych Polakw.

Sytuacja Polakw w zaborze pruskim

Wielki ksi poznaski Fryderyk Wilhelm wyda dekret mwicy o rwnouprawnieniu
ludnoci polskiej i niemieckiej w dostpie do urzdw i uywaniu jzyka polskiego w szko
ach, sdach oraz administracji. Namiestnikiem Wielkiego Ksistwa by Polak - onaty
z ksiniczk prusk ksi Antoni Radziwi.
Swobody polityczne i kulturowe, j akimi cieszyli si Polacy w zaborze pruskim, zaczto
jednak byskawicznie ogranicza po upadku powstania listopadowego, a wic po 1831 r.
WWW.CEL-MATURA.PL

Fryderyk Wilhelm I l i
Pruski
uwaszczenie
chopw w Prusach
kongres wiedeski

1 807

1 8 1 4- 1 8 1 5

car Aleksander l i
Romanow

Karol X B u rbon
rewolucja lipcowa
we Francji

1 830

uwaszczenie
chopw
w Rosji

Wiosna
Ludw

1 848- 1 849

1 864

Na miej sce polskiego namiestnika powoano Niemca, Edwarda Flottwella. Rozpocz si

proces usuwania jzyka polskiego ze szk i instytucji publicznych oraz odbierania Polakom
maj tkw i przekazywania ich w rce Prusakw.

Problem uwaszczenia
W 1807 r. krl pruski ogosi zniesienie poddastwa chopw, ustalaj c trzyletni termin
na przeprowadzenie reformy. Chopi otrzymali wolno osobist, ale nadal zwierzchnim
wacicielem gospodarstwa by pan cigaj cy z tego tytuu czynsze lub paszczyzn.
Dopiero uzupeniaj cy reform, ogoszony w 1811 r. edykt regulacyjny stworzy chopom
moliwoci nabycia ziemi i likwidacji paszczyzny. W 1 823 r. zasady te rozszerzono na
ziemie polskie, ktre znalazy si w rkach pruskich po 1815 r.
Popraw warunkw ycia chopw w zaborze austriackim przyniosy wydarzenia
Wiosny Ludw w Europie. Wtedy to gubernator Galicji podj decyzj o zniesieniu pasz
czyzny, uprzedzaj c podobne rozporzdzenie wydane przez cesarza austriackiego. Chopi
otrzymali uytkowan ziemi na wasno bez koniecznoci wykupu, a odszkodowania
dla ziemian miao wypaci pastwo, rozkadajc spaty na wiele lat.
Na podobnych zasadach odbya si rwnie reforma uwaszczeniowa w zaborze rosyj
skim. Przeprowadzono j dopiero w 1 864 r. w zwizku z trwaj cymi walkami powsta
czymi Polakw przeciwko zaborcy. Tam ziemie , oprcz uytkuj cych j dotychczas, otrzy
mali rwnie chopi maorolni i bezrolni.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

Powstanie listopadowe: Noc listopadowa

W lipcu 1830 r. wybucha rewolucja w Paryu, ktra obalia dynasti Burbonw. Miesic
pniej wybucho powstanie w Belgii, Europ ogarna gorczka rewolucyj na. Zrywy te
stanowiy inspiracje dla innych ruchw narodowych i liberalnych, w zwizku z czym Miko
aj I - nowy samowadca Rosji - przygotowywa ewentualn interwencj we Francji. Miay
w niej bra rwnie udzia wojska polskie.
Powstanie listopadowe wybucho na fali europej skich ruchw rewolucyjnych, ale
gwn przyczyn bya wewntrzna sytuacj a w Krlestwie Polskim: amanie postanowie
konstytucji z 1815 r. przez cara, wielkiego ksicia Konstantego (carskiego brata, dowdc
armii polskiej i faktycznego wielkorzdc Krlestwa) oraz rzd Krlestwa ucisk podat
kowy niespenienie obietnicy o poczeniu z ziemiami zaboru rosyjskiego represje.
Powstanie, przygotowane przez spisek podchorych pod wodz por. Piotra Wysoc

kiego, rozpoczo si w Warszawie atakiem na Belweder - siedzib wielkiego ksicia Kon

stantego. Ksicia nie udao si j ednak pojma. Przy wsparciu 4 puku piechoty warszawiacy
zdobyli Arsena i uzbroili si. Masowy udzia ludu w walce i brak zdecydowania po stronie
rosyj skiej przewayy szal zwycistwa na rzecz powstacw.

Wojna polsko-rosyjska
25 stycznia 1831 r. czonkowie Towarzystwa zorganizowali wielk demonstracj, pod
wpywem ktrej sejm uzna powstanie za narodowe i ogosi detronizacj cara Mikoaj a

I z tronu polskiego. To wydarzenie doprowadzio d o wybuchu wojny polsko-rosyjskiej .

Na czele pastwa stan odtd koalicyjny Rzd Narodowy z ks. Adamem Jerzym
Czartoryskim na czele. Scena polityczna podzielona bya na trzy zasadnicze obozy: konser
watywny, rewolucyjny i liberalny.
Walki polityczne pomidzy Polakami powodoway, e cay ciar zmaga spad na woj
sko polskie liczce w szczytowym momencie ponad 100 tys. onierzy. Pomimo dobrego
wyszkolenia i wyposaenia nie byo ono w stanie przeciwstawi si 250-tysicznej armii
rosyj skiej dowodzonej przez feldmarszaka Iwana Dybicza.
WWW.CEL-MATURA.PL

Pewien atwego zwycistwa Dybicz ruszy prosto na Warszaw. 14 lutego Rosj anie
ponieli jednak pierwsz klsk pod Stoczkiem, kolej ne za pod Kauszynem , Dobrem
i Wawrem. 25 lutego doszo do bitwy na przedpolu Warszawy pod Grochowem. Kluczow
pozycj obronn Polakw stanowia Olszynka . Po wielogodzinnej bitwie , w ktrej zgin
gen. Franciszek ymierski, a gen. Jzef Chopicki zosta ciko ranny, Rosj anie zdobyli
Olszynk i zmusili Polakw do odwrotu. Straty po stronie rosyj skiej byy j ednak tak wiel
kie, e Rosjanie wstrzymali dalszy pochd na Warszaw.
Nowym wodzem naczelnym zosta gen. Jan Skrzynecki. Na przeomie marca i kwiet
nia Polacy odnieli kolejne zwycistwa pod Wawrem, Dbem Wielkim i Iganiami. Spro
wadzone na teren Krlestwa Polskiego znaczne posiki z Rosji osabiy szanse Polakw
na dalsze sukcesy.
Do decyduj cego starcia, w ktrym Polacy ponieli klsk, doszo 26 maj a pod

Ostrok . Od tego momentu inicjatywa przesza w rce Rosj an. Bezczynno strony
polskiej i osabienie ducha walki wykorzysta nowy wdz rosyj ski, feldmarszaek Iwan

Paskiewicz, ktry ruszy na Warszaw.

Powszechnie oskarany o nieudolno Skrzynecki musia poda si do dymisji. Jego
miej sce na krtko zaj gen. Henryk Dembiski, a nastpnie gen. Jan Krukowiecki.
Atakuj c od zachodu, Rosj anie zdobyli redut Ordona oraz szace Woli, bohatersko bro
nione przez gen. Jzefa Sowiskiego. W nocy z 7 na 8 wrzenia 1 8 3 1 r. skapitulowaa
Warszawa, a w cigu nastpnych kilku tygodni pozostae, walczce jeszcze punkty oporu.

Represje popowstaniowe
Po stumieniu powstania car znis konstytucj z 1 8 1 5 r. , a wraz z ni odrbny sejm,
woj sko, likwiduj c tym samym autonomi Krlestwa Polskiego. Cikie represj e spotkay
te samych uczestnikw powstania: tysice osb wywieziono na Syberi lub w inne rej ony
Rosji, skazano na wizienia i cikie roboty, a nawet na mier. Za udzia w powstaniu
skonfiskowano ok. 10% maj tkw ziemskich. Wadze rosyj skie zamkny istniej ce dotd
uniwersytety w Warszawie i Wilnie, Liceum Krzemienieckie, Towarzystwo Przyj aci
Nauk, rne szkoy i instytucj e naukowe. W Warszawie wybudowano cytadel.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

car M i koaj I Romanow

car Aleksander
I Romanow

pocztki organizacji spiskowych w Krlestwie

Polskim , po powstaniu listopadowym

oktrojowanie
konstytucji
Krlestwa Polskiego

nadanie Statutu
organicznego przez cara

I detronizacja cara , upadek powstania I

I noc listopadowa , wybuch powstan i a I
-

1 815

1 830 1 83 1 1 832 1 833

W 1832 r. na miej sce konstytucj i car wyda Statut organiczny maj cy zagwaranto
wa Krlestwu Polskiemu odrbno administracyjn.

Wielka Emigracja i dziaalno patriotyczna w kraju

Skutkiem upadku powstania listopadowego bya przymusowa ewakuacj a polskiej elity
woj skowej , politycznej oraz intelektualnej na Zachd, tzw. Wielka Emigraja: liczya
ok. 9 tys . osb, swoje gwne orodki tworzya we Francji, Belgii, Szwajcarii, Niemczech
i Anglii. Wrd emigrantw uksztatoway si rne obozy polityczne: liberalno-zacho
wawczy (zwany od swoj ej siedziby Hotelem Lambert) z Adamem Czartoryskim na czele,
demokratyczny, ktry reprezentowao Towarzystwo Demokratyczne Polskie, i lewicowy,
skupiony wok Gromad Ludu Polskiego.
W czasach tej czarnej nocy paskiewiczowskiej nie wszyscy Polacy zwtpili i zaamali
si. Ju po 1833 r. za spraw emisariuszy emigracyjnych zaczy powstawa organizacj e
spiskowe, ktre przygotowyway wybuch kolej nego powstania.
Do najwaniej szych organizacji dziaaj cych bezporednio pod zaborami naleay:

Stowarzyszenie Ludu Polskiego oraz Zwizek Narodu Polskiego. Ogromne znaczenie

miaa take dziaalno spiskowa Szymona Konarskiego, ksidza Piotra ciegiennego
i Ludwika M ierosawskiego.

WWW.CEL-MATURA.PL

Powstanie krakowskie
Zgodnie z planem przygotowanym przez patriotyczne organizacj e spiskowe powstanie naro
dowe miao wybuchn jednoczenie w trzech zaborach w nocy z 2 1 na 22 lutego 1 846 r.
Decyzj o wybuchu powstania podjli dziaacze emigracyjni Edward Dembowski i Ludwik
Mierosawski .
Na skutek dekonspiracji spiskowcw krtko przed wyznaczon dat organizatorzy
odwoali decyzj o rozpoczciu zbroj nego zrywu, a nastpnie ponownie wydali rozkaz do
podjcia dziaa. Przeprowadzono szereg nieskoordynowanych akcji, ktre objy Wielko
polsk, Pomorze i Maopolsk. W wikszoci miast powstanie upado ju pierwszego dnia.
Naj duej , bo dziewi dni, powstanie utrzymao si w Krakowie.
Skutkiem upadku powstania krakowskiego bya likwidacj a autonomii Rzeczypospoli
tej Krakowskiej (istniaa od kongresu wiedeskiego) i wcielenie j ej terenw do Austrii.

Rabacja galicyjska
Wadze cesarskie, poinformowane o planowanym wybuchu powstania, postanowiy wyko
rzysta sytuacj i rozpoczy agitacj wrd chopw przeciwko szlachcie.
To oywio tumion nienawi do dworw i spowodowao wybuch rewolty, podczas
ktrej chopi napadali na dwory szlacheckie, palili je, grabili, a nawet mordowali ich miesz
kacw. W ten sposb zniszczono ok. 500 dworw, kilkaset osb ponioso mier. Raba
cja galicyj ska zostaa stumiona si i przyczynia si do upadku powstania krakowskiego.
Przywdca chopw, Jakub Szela, przesiedlony zosta na Bukowin, gdzie otrzyma od
wadz austriackich ziemi.

Wiosna Ludw na ziemiach polskich

W Poznaniu utworzono Polski Komitet Narodowy z Walentym Stefaskim na czele, ktry
podj rokowania z nowym rzdem pruskim w sprawie przywrcenia w Wielkim Ksistwie
Poznaskim polskiej administraji oraz utworzenia woj ska polskiego, mogcego by przy
datnym w woj nie Prus z Rosj.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

W nadziei na ryche rozwizanie tej kwestii Polacy z aczli tworzy oddziay wojskowe,
do ktrych masowo zgaszali si ochotnicy. Caoci si dowodzi gen. Ludwik Mierosaw

ski . Poczynania polskie wywoay wrogo wadz pruskich, ktre zaczy na teren Wielko
polski sprowadza posiki.
1 1 kwietnia 1 848 r. zawarto w Jarosawcu porozumienie, na mocy ktrego Niemcy
obiecali przekaza Polakom administracj w Wielkopolsce, Polacy za zobowizali si
zmniejszy swoj e siy zbrojne do 4 tys. Wobec amania przez stron niemieck zoonych
obietnic rozpoczy si dziaania zbrojne.

29 kwietnia wojska polskie zostay pobite pod Ksiem , ale nastpnego dnia Mie
rosawski pokona jedn z kolumn pruskich pod Miosawiem, a 2 maj a odnis kolej ne
zwycistwo pod Sokoowem. Due straty po stronie polskiej oraz zdecydowana, bo a
10-krotna przewaga woj sk pruskich doprowadziy do klski pod Rogalinem, a nastpnie
kapitulacji oddziaw polskich pod Wrzeni.
Po zdawieniu powstania rzd pruski cofn wszystkie obietnice dane Polakom.

Przyczyny wybuchu powstania styczniowego

W latach 1853-1856 Rosj a prowadzia zakoczon klsk woj n z Turcj (woj na krymska).
Przegrana Rosji i wynikaj ce std jej osabienie (odwil posewastopolska) skoniy Pola
kw do tworzenia tajnych ugrupowa politycznych i podj cia dziaa zbrojnych.
W II poowie XIX w. na ziemiach polskich wyodrbniy si dwa obozy polityczne:

biali" - ugrupowanie polityczne liberalnego ziemiastwa, buruazji i inteligencji,

ktre byo przeciwne z arwno ugodowej polityce, j ak i deniom powstaczym,

czerwoni" - ugrupowanie radykalne wysuwj ce program walki zbroj nej ,

uwaszczenia chopw oraz soj uszu z rosyjskim ruchem rewolucyjnym.
Wzrost n api na terenie ziem Krlestwa Kong resowego wzmagany by m . i n . poprzez:
utrud nianie przez wadze carskie przeprowadzenia reformy uwaszczeniowej wzrost
nastrojw patriotycznych , czego rezultatem byy liczne man ifestacje wprowadzenie
14 padziernika 1 86 1 r. przez wadze carskie sta n u wojennego niepowodzenia polityki
ulegego wobec pol ityki ca rskiej Aleksandra Wielopolskiego, ktry sta na czele Rzqdu
Cywilnego Krlestwa .

WWW.CEL-MATURA.PL

Bezporedni przyczyn wybuchu powstania staa si branka, czyli pobr do armii

carskiej , przeprowadzony przez Wielopolskiego w Warszawie w nocy z 14 na 15 stycznia

1863 r. By uprzedzi aresztowania na terenie innych miast, zdecydowano si wyznaczy

dat powstania na 22 stycznia 1863 r.

Przebieg walk powstaczych

22 stycznia 1863 r. zarzd obozu czerwonych" - Centralny Komitet Narodowy - ogosi si
Tymczasowym Rzdem Narodowym i wyda Manifest" wzywaj cy do walki nard polski,
litewski i ruski. Miesic pniej wydane zostay dekrety uwaszczeniowe.
Dusz i mzgiem powstania by pocztkowo naczelnik Warszawy, Stefan Bobrow

ski . Spore sukcesy w Grach witokrzyskich odnis w pierwszym okresie walk oddzia
gen. Mariana Langiewicza , ktry ogoszony zosta dyktatorem powstania. Poszczeglne
oddziay, w caej czci kraju objtej powstaniem, ponosiy od pocztku klski. Po trzymie
sicznym okresie inicj atywy powstacw zacza si walka o przetrwanie. Wiosn 1 863 r.
wadz nad powstaniem przej obz czerwonych".
Powstanie styczniowe miao charakter wojny partyzanckiej , w czasie ktrej stoczono
kilka tysicy niewielkich potyczek. Rola dyktatora bya maa ze wzgldu na decentralizacj
wadzy i brak koordynacji pomidzy poszczeglnymi dowdcami.
W padzierniku 1863 r. wadz dyktatorsk nad caym powstaniem przej Romuald

Traugutt. Wprowadzi on jednolit organizacj i koordynacj dziaa, zreorganizowa woj

sko i wyda dekret o realizacji manifestu uwaszczeniowego.
Ostateczny cios powstaniu zada ogoszony 2 marca 1864 r. dekret cara o uwasz

czeniu chopw, ktry skutecznie odcign ich od powstania. W kwietniu nastpio

aresztowanie Traugutta, ktry 5 sierpnia, wraz z czterema czonkami Rzdu Narodowego,
zosta stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej . Powstanie upado.
powstan i e styczniowe

powstanie krakowskie,
rabacja galicyjska

wprowadzenie
stanu wojennego
w Krlestwie Polskim

walki Polakw w ram ach

Wiosny Ludw

1 846

1 848

1 853

1 856

1 86 1

1 863

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

Rusyfikacja ziem polskich

W 1864 r. utworzony zosta w Warszawie Komitet U rzdzajcy pod przewodnictwem
namiestnika Teodora Berga. Zadaniem komitetu byo przeprowadzenie rusyfikacji ustro
jowej oraz zniesienie wszystkich instytucji wiadczcych o odrbnoci Krlestwa Polskiego.
Jednym z pierwszych posuni nowych wadz byo zlikwidowanie nazwy Krlestwo
Polskie i zastpienie j ej nazw Kraj Przywilaski. W kolejnych latach przeprowadzano
dalsze reformy, np . : wprowadzono j zyk rosyj ski do administracji zniesiono odrbny
budet, skarb i mennic Krlestwa Bank Polski przeksztacono w fili rosyjskiego Banku
Pastwa Krlestwo podzielono na 10 guberni w 187 4 r. zniesiono urzd namiestnika
i zastpiono go urzdem genera-gubernatora.
Po powstaniu styczniowym carat rozpocz walk z Kocioem katolickim. Likwi
dowano kocioy i klasztory, ograniczano formy kultu, aresztowano duchownych, likwido
wano diecezje, zamknito Akademi Duchown w Warszawie. Najcisze represje spady
na Koci greckokatolicki.
Wan form polityki zaborcy bya rusyfikacja szkolnictwa . Jzyk rosyjski sta si
j zykiem wykadowym, ograniczono nauczanie jzyka polskiego i historii, zakazano czyta
nia dzie wybitnych polskich pisarzy, z czasem nawet zakazano uczniom posugiwania si
jzykiem polskim w rozmowach.

Germanizacja ziem polskich

Ostre represj e wobec uczestnikw walk powsta

Kolejn form represji byy tzw.

rugi pruskie, w myl ktrych

czych zastosoway rwnie wadze pruskie. Szcze

Polacy nieposiadajcy

glnie nasiliy si one po zjednoczeniu si Niemiec

o bywatelstwa niemieckiego

w 1871 r. Wyj tkowym antypolskim nastawie

musieli opuci wschod nie

niem charakteryzowa si kanclerz Prus, Otto

rejony Niemiec. N a mocy

von Bismarck.
Njwanijszym przej awem germanizacji
by Kulturkampf, czyli walka o kultur. Jej celem
WWW.CEL-MATURA.PL

rozporzdzen ia usuni to
z zaboru pruskiego ok. 25 tys.
robotnikw i rzemiel ni kw.

byo m.in. zlikwidowanie polskoci we wszelkich jej przej awach, a zwaszcza germanizacj a
szkolnictwa i walka z Kocioem katolickim.
W latach 1872-1874 zgermanizowano szkolnictwo rednie w Poznaskiem, jzyk
polski pozostawiono j ako nadobowizkowy jedynie w niektrych gimnazjach.
W 1886 r. sejm pruski powoa Komisj Kolonizacyjn, ktrej celem byo wykupywa
nie ziem z rk polskich i osiedlanie na tych terenach niemieckich osadnikw. Poprzez t
instytucj na zakupione tereny sprowadzono ok. 150 tys. Niemcw.
W 1894 r. powstaa organizacj a o nazwie Zwizek Marchii Wschodnich, potocznie
zwana Hakat . Skupiaa ona nacj onalistw niemieckich i prowadzia antypolsk pro
pagand, prowadzc do kolejnych antypolskich ustaw. Jedn z nich bya tzw. ustawa

kagacowa", ktra ograniczaa uywanie jzyka polskiego w miej scach publicznych.

utworzenie kom itetu urzdzajcego

w Warszawi e . l i kwidacja Krlestwa Polskiego
W i lhelm I
reforma i m perium H a bsburgw,
utworzen i e Austro-Wgier
pocztek kulturkam pfu
1 846

1 867

1 873

Wilhelm li

utworzeni e
pruskiej kom isji
kolonizacyjnej

1 886

1 894

Obrona polskoci w zaborze pruskim

Nacisk germanizacyjny wywoa silny opr spoeczestwa polskiego i zmobilizowa do
walki z wrogiem. Jedn z pierwszych form walki byo upowszechnianie przedsibiorczo
ci w zakresie drobnej gospodarki rolnej : zakadano spki rolnicze, kasy oszczdnociowe,
poyczkowe, towarzystwa gospody i inne. Przyczyniy si one do podniesienia poziomu
polskiej gospodarki i rozwoju wiadomoci narodowej .
Do czoowych dziaaczy na obszarze zaboru pruskiego zaliczy mona Karola Marcin

kowskiego, zaoyciela poznaskiego orodka spoecznego i towarzyskiego Bazar", Hipolita

Cegielskiego, twrcy warsztatu mechanicznego, a potem znanej fabryki, oraz Karola Libelta.
W zaborze pruskim rozwijay si instytucje owiatowe, takie j ak Towarzystwo
Naukowej Pomocy Towarzystwo Owiaty Ludowej Towarzystwo Czytelni Ludowych.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

Zajmoway si one szerzeniem kultury polskiej , czytelnictwa, owiaty, wspieray finansowo

niezamon, ale uzdolnion modzie.
Walk z polityk germanizacyjn symbolizowali mieszkaj cy w wozie cyrkowym
Micha Drzymaa oraz dzieci i rodzice ze szkoy we Wrzeni.

Autonomia Galicji
Zmiany w ustroju imperium Habsburgw, zwizane z powstaniem dualistycznych Austro
-Wgier (1867 r.), doprowadziy do wydania liberalnej konstytucji, zmieniaj cej m.in. sytu
acj Galicji.

Autonomia Galicji przej awiaa si m.in. w: istnieniu Sejmu Krajowego dla Galicji
funkcjonowaniu urzdu namiestnika, ktrym przez wiele lat by Agenor Gouchowski
polonizacji sdownictwa, administracji i owiaty.
W yciu politycznym Galicji dominuj c rol odgrywao stronnictwo konserwatystw
krakowskich, nazywanych staczykami. Opowiadali si oni za loj aln wspprac z Austri

(lojalizm) i zdecydowanie potpiali dziaalno o charakterze konspiracyjnym.

.

Wojna krymska i jej nastpstwa

Wojna krymska bya konfliktem zbrojnym, toczonym w latach 1853-1856, w ktrym
Rosja stara si z koalicj zoon z Francji, Wielkiej Brytanii, Turcji i Piemontu (Sardy
nii). Przyczyn wybuchu wojny bya rywalizacj a midzy mocarstwami o wpywy w Tur
cji i na Bliskim Wschodzie. Do najwaniej szych dziaa wojennych doszo na Pwyspie
Krymskim, nalecym dzi do Ukrainy. Sprzymierzeni przystpili do oblenia porto
wego Sewastopola, ktry po trwaj cych przez rok walkach zosta zdobyty. Flota rosyjska
zostaa zniszczona.
Poraka skonia Rosj do ustpstw. W Paryu zwoano kongres maj cy opracowa
zasady przyszego pokoju. Na mocy koczcego obrady traktatu, podpisanego 30 marca

1856 r., Rosja musiaa si zrzec niewielkich obszarw na rzecz Turcji: Karsu na Kaukazie
WWW.CEL-MATURA.PL

i Budziaku w Besarabii. Morze Czarne zostao zamknite dla flot woj ennych, Dunaj sta si
rzek neutraln.

Zjednoczenie Woch
Rodzce si w pierwszej poowie XIX w. poczucie tosamoci narodowej zaczo skania
rozbite na kilka kraj w narody do j e dnoczenia si. W przypadku woskim si napdow
zj ednoczenia bya buruazj a Piemontu . Za j ednego z najbardziej zasuonych dla zj edno
czenia Woch uchodzi Camillo Cavour, od 1852 r. premier Piemontu. Ambicj Cavoura
byo co prawda zjednoczenie tylko pnocnej czci Woch, ale zainicj owane przeze pro
cesy doprowadziy do penej jednoci kraj u .
N a przeszkodzie d o zj ednoczenia Woch stao mocarstwo austriackie, w ktrego
skad wchodzia niewielka cz Pwyspu Apeniskiego: Lombardia i Wenecj a , a kilka
innych pastw znaj dowao si pod wpywem Wiednia.
W 1859 r. przystpiono do dziaa woj ennych. Siy piemoncka-francuskie rozgromiy
woj ska austriackie w bitwach pod Magent i Solferino. Cesarz Francji dokona wtedy
niespodziewanego zwrotu i porozumia si z austriackim wadc Franciszkiem Jzefem
I. Na mocy postanowie pokojowych Austria tracia Lombardi na korzy Francji, ktra
z kolei przekazaa j Piemontowi. Wbrew woli Francj i , ktrej zaleao na utrzymaniu
rozbicia pwyspu, pomniej sze ksistwa woskie ogosiy poczenie z Piemontem. Wrd
nich znaj doway si Toskania, Parma i Modena.
W pnocnej czci Woch inicj atyw przej oddolny ruch powstaczy kierowany
przez Giuseppe Garibaldiego. Wraz z grup ok. 1000 boj ownikw Garibaldi wyldowa
na Sycylii, po czym zaj Krlestwo Neapolu. Wkrtce podporzdkowa si Cavourowi,
a zebrany w Turynie parlament oglnowoski zaproponowa piemonckiemu wadcy, Wik

torowi Emanuelowi l i , tytu krla Woch. Poza granicami kraju pozostaway austriacka
Wenecj a i papieski Rzym.
Przyczenie tych dwch ostatnich miast do Woch nastpio odpowiednio w roku

1 866 i 1870, w nastpstwie polityki jednoczenia Niemiec przez Prusy.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

Zjednoczenie Niemiec
Tak j ak w przypadku j ednoci Woch, tak i na drodze do zj ednoczenia Niemiec pod hege
moni Prus przeszkod bya Austria. Ustanowiony w 1834 r. N iemiecki Zwizek Celny,
liczcy ponad 20 niemieckich krajw, ale bez Austrii, znaczco wzmocni gospodarczo-poli
tyczn pozycj Prus.
Konfrontacj z Austri Bismarck rozoy na dwa etapy. Najpierw w 1864 r. wplta
Austri w woj n przeciwko Danii. Pretekstem byo odebranie temu pastwu ksistw Szle
zwiku i Holsztynu. Dania zostaa pokonana. Austria zgodzia si, by Prusy obj y Szlezwik,
a ona sama

Holsztyn . Poszczeglne pastwa odebray to j ako zwyky podzia upw, za co

win obarczyy Austri. Wiede zosta upokorzony.

Bismarck, zapewniwszy sobie neutralno Francji, a wczeniej Rosji, uderzy w 1866 r.
na osamotnion Austri, gromic jej woj ska w bitwie pod Sadow (1866 r.) . Zwizek Nie
miecki zosta bowiem rozwizany, a ewentualnej ekspansji Austria moga j u tylko szuka
w kierunku bakaskim. Ostatni przeszkod na drodze Prus do zjednoczenia Niemiec
pozostawaa Francja. Rwnie i tu Bismarck sprytnie sprowokowa rywala do dziaania. Do
wypowiedzenia Prusom wojny Francuzw skonia tzw. depesza emska.
Podobnie j a k wczeniej Austria , ta k i Fra n cja nie bya przygotowa n a do woj ny. Wojska
fra n cuskie wraz z cesarzem zostay otoczone przez Prusa kw w pobl iu Sedanu
i zmuszon e do poddania si. Na poleon I l i dosta si do n i ewol i . 4 wrzenia 1 8 70 r. doszo
w Pa ryu do przewrotu , w wyn i ku ktrego obalono cesa rstwo i prokla mowa no republik .

Nie czekajc nawet n a rozejm, poszczeglni ksita niemieccy zebrali si 1 8 stycznia

1 87 1 r. w Wersalu, w sali lustrzanej paacu wadcw francuskich, gdzie ogoszono powsta

nie Rzeszy Niemieckiej , z krlem pruskim Wilhelmem I j ako cesarzem.

Powstanie Austro-Wgier
Jeszcze przed klsk austriack w bitwie pod Sadow nard wgierski zada przywr
cenia konstytucji wgierskiej z 1848 r. W Wiedniu zdawano sobie spraw, e osabiona
porak Austria nie bdzie w stanie zachowa pozycji mocarstwa przy silnych tendencjach
separatystycznych na Wgrzech. Zdecydowano si wic zaspokoi denia niepodlegociowe
WWW.CEL-MATURA.PL

Wgrw, przeksztacaj c jednolite cesarstwo w tzw. monarchi dualistyczn: Monarchi

Austro-Wgiersk (Austro-Wgry).

ogoszenie doktryny
Monroe' a

[ zjednoczenie Niemiec [

powstan i e Niemieckiego
Zwizku Celnego

przejcie wadzy
we Francji przez
N a poleona I l i

1 823

1 834

[ zjednoczenie Woch [

1 870 1 87 1

1 85 1

Wojna secesyjna i wzrost znaczenia USA

Na przestrzeni XIX w. w Stanach Zjednoczonych nasilay si konflikty wewntrzne, szcze
glnie pomidzy Pnoc i Poudniem kraju.
Konflikty wymienione poniej stanowiy przyczyny wybuchu wojny domowej :

sprzecznoci interesw midzy Poudniem, gdzie podstaw gospodarki stanowio

rolnictwo, a pnocn czci kraju, gdzie rozwija si przemys. Pnoc
zainteresowana bya wprowadzeniem ce chronicych produkty przemysowe przed
towarami z Europy, Poudnie domagao si natomiast utrzymania wolnego handlu;

etyczny spr o status ludnoci murzyskiej . W 1 1 stanach Poudnia wci

trwao niewolnictwo: ok. 4 mln ciemnoskrych (na 9 mln mieszkacw stanw
poudniowych) wykorzystywano tam do pracy na plantajach baweny. W 23 stanach
Pnocy niewolnictwo byo j u zniesione;

wybr n a prezydenta Stanw Zjednoczonych republikanina Abrahama Lincolna

- zwolennika zniesienia niewolnictwa i wprowadzenia ce ochronnych.

20 grudnia 1860 r. Karolina Poudniowa ogosia tzw. secesj, tzn. wystpienie z USA.
W lad za ni poszo 10 kolejnych stanw, ktre utworzyy Skonfederowane Stany Ameryki,
zwane take Konfederacj (Pnoc nazywano U n i). Na czele Konfederacji stan Jeffer

son Davis.
W kwietniu 1861 r. woj ska konfederackie rozpoczy dziaania woj enne: zaatakowana
zostaa zaoga Fortu Sumter, ktra pozostaa wierna Unii, cho sam fort lea w Karoli
nie Poudniowej , stanie skonfederowanym. Pocztkowo przewag uzyskao Poudnie. Jego
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

woj skami kierowa uzdolniony genera Robert Lee. Gwnodowodzcym wojsk Unii by

genera U lisses Grant.

Decyduj ca bitwa rozegraa si w dniach 1-3 lipca 1863 r. pod Gettysburgiem. Kon
federaci ponieli w niej klsk. W 1864 r. doznali dalszych poraek: genera Grant zosta
przeniesiony na pnocno-wschodni odcinek frontu, gdzie zaj stolic Poudnia, Richmond.
Natomiast woj ska Unii skupione w pobliu uj cia Missisipi, dowodzone przez generaa Sher

mana, wyruszyy na wschd, pustoszc napotkane po drodze ziemie. Konfederacj a ulega

rozbiciu. Otoczony genera Lee zdecydowa si podpisa akt kapitulacji, co nastpio 9 kwiet
nia 1865 r. w Appomattox. czne straty obydwu stron szacowane s na 600 tys. polegych.
Nastpstwem sukcesu Unii byo zniesienie niewolnictwa. Decyzja ta nie zakoczya
jednak walki Murzynw o rwnouprawnienie. Dziaaa organizacj a Ku- Klux - Klan.

Powstanie i rozwj systemu kolonialnego

W ostatnich 30 latach XIX w. podbj kolonialny sta si j ednym z podstawowych celw poli
tyki mocarstw, realizowanej w imi wyszoci kultury biaych oraz ich misji wobec ludnoci
kolorowej . Najwiksze imperia kolonialne utworzyy Wielka Brytania i Francja.
Dopiero pod koniec XIX w. do wycigu kolonialnego doczyy si nowe pastwa:

Niemcy, Wochy i Japonia.

NAJWA N I EJSZE KON FLIKTY ZBROJNE W li POOWI E XIX W.
data i nazwa

strony

charakter dziaa i wane bitwy

skutki* oraz traktat koczcy

Rozdwik pomidzy gwnymi

1 853- 1 856

i Turcj a .

Pocztkowo dziaania ldowe

Woj na

Anglia .

i m orskie Rosji przeciw Turcj i .

mocarstwam i Europy. Reformy

krymska

Francj a ,

p o wczeniu si Anglii i Fran-

w Rosji (odwil posewastopolska),

cji gwnie oblenie m i asta

dalsze osa bienie Turcj i . Traktat

Sewastopol na Krymie.

parysk i .

Piemont
i Rosja

pod Sinope (morska)

obl-

enie Sewastopola (ldowa)

1 859- 1 860

i Piemont.

Woj na

Francja

Wojna ldowa , Francja zbroje-

Kompromitacja Austrii. wzrost

niami sprowokowaa Austri do

znaczenia krlestwa Piemontu .

ataku na Piemont.

fran cuskoi Austria

pod Solferi no

wego Woch. Pokj w Zurich u .

1 86 1 - 1 863

i Unia

Gwnie dziaania ldowe arm ii

Zniesienie niewolnictwa w USA.

U nii i Konfederacj i .

powstan i e segregacji rasowej

Woj na
secesyj n a

WWW.CEL-MATURA.PL

pod Magent

i Konfede-

racja

Appomattox

pocztek procesu zjednoczenia-

-austriacka

pod Gettysburgie m ,

pod

i Ku-Klux Klan u .

NAJWA NIEJSZE KON FLIKTY ZBROJNE W li POOWIE XIX W.

data i nazwa

strony

charakter dziaa i wane bitwy

skutki* oraz traktat koczcy

1 864

i Austria ,

Wojna m orska i ldowa , rozstrzy-

Przejcie Szlezwiku i Holsztyna

Wojna

Prusy

gnita na ldzie.

przez Austri i Prusy, pocztek

pod Helgolandem (morska)

polityki zjednoczeniowej Otto von

duska
..l. Dania

1 866

i Prusy

Wojna
siedm i oty-

..l. Austria

Bismarcka. Traktat wiedeski .

Szybka inwazja wojsk pruskich

Rozpad Zwizku Niemieckiego.

zakoczona decydujc bitw.

Utworzenie Austro-Wgier. Osa-

pod Sadow

bienie Austrii u m oliwio dalsze

godni owa

zjednoczenie N iemiec oraz

Woch. Traktat w Pradze.

1 870- 1 87 1

i Prusy

Sprawna inwazja wojsk pruskich

Zjednoczenie Niemiec. Trwaa

pozwolia na pokonanie Fran-

zmiana system u politycznego

..l. Fra n cja

cuzw w decydujcej bitwie ,

we Francji (powstanie repu-

cesarz francuski dosta si d o

bliki). Traktat w e Frankfurcie nad

niewol i .

Menem .

Wojna
francusko-pruska

pod Sedanem
Dalsze osabienie Imperium

1 877- 1 878

i Rosja

Gwnie ldowy.

Wojna

oraz

pod Filipopolem

rosyjsko-

powstacy

bakaskic h , w tym Wielkiej Bu-

-turecka

bakascy

garii. Traktat w San Stefano .

Osmaskiego, powstanie pastw

..l. Turcja

1 894- 1 895

i J aponia

I woj na
japosko-

.!. Chiny

-chi ska
1 898

i USA

Wojna USA
z Hiszpan i

..l. Hiszpania

Zasadniczo morska, m otywo-

J a po n i a zaja Tajwan , uzyskaa

wana aspiracjami kolonialnymi

wpywy w Kore i , pocztek zna-

J aponi i .

czcych podbojw kolonialnych

o Pjongjang

Japonii. Traktat z Shimonosek i .

Rozpoczta przez i ncydent

Zajcie przez USA Ku by, Filipin,

w porcie na Kubie, m iaa cha-

Puerto Rico i Hawajw - cz

rakter gwnie m orski .

z tych terenw bya zalena ,

w zatoce manilskiej pod

cz wczona d o Stanw,

Santiago de Cuba

pocztek polityki mocarstwowej

USA. Traktat paryski.

1 899-1 902

i Wielka

Gwnie ldowy, walki regu-

Brytyjczycy na zajtych terenach

Wojna

Brytania

larne oraz partyzanckie.

utworzyli Uni Poudniowej Afryki ,

pod Paardeberg

po raz pierwszy zastosowali tam

burska
..l. Burowie

obozy koncentracyjne. Pokj

w Vereeniging.

1 904- 1 905

i J aponia

Wojna
japosko-rosyjska

..l. Rosja

Dziaania na ldzie toczyy si

U pokorzenie Rosji na arenie

gwn ie w Mandurii , na morzu

midzynarodowej , przymierze

Rosja stracia dwie z trzech flot .

brytyjsko-rosyjskie tworzce Trj-

pod Mukden (ldowa) , pod

porozumienie, rewolucja 1 905 r.

Cuszim (morska)

w Rosj i , wzrost znaczenia Japonii

w rej o n i e Pacyfiku i w Manduri i .
Traktat w Portsmouth.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

6 . Kszt a tow a n i e s i E u r o p y u p rz e m ys o w i o n ej
Powstawanie pierwszych orodkw przemysowych
Krajem, ktry j ako pierwszy wkroczy w er rewolucji przemysowej , bya Anglia . Tam
te powstay pierwsze orodki industrialne. Pocztek rewolucji przemysowej w tym kraj u
nastpi j u w latach 80. XVIII w. , podczas gdy n a kontynencie europej skim dopiero
w poowie XIX w. Powodw tak wczesnej industrializacji Anglii byo kilka: zainicj o
wana ju w XVII w. rewolucj a agrarna, w wyniku ktrej powstay nowoczesne i przyno
szce dochd gospodarstwa farmerskie bogate zasoby wgla, ktry by podstawowym
surowcem energetycznym podwoj enie ludnoci: z 1 1 mln osb w 1800 r. do 2 1 mln
w 1850 r. Wiksza liczba ludnoci oznaczaa wikszy popyt wewntrzny na wytwarzane
towary dobrze rozbudowana infrastruktura transportowa, najpierw drogowa i rdl
dowa, a od lat 30. rwnie kolej owa zaangaowanie innowiercw, ktrzy nie mieli praw
politycznych ani moliwoci pracy w administracji, std j edyn perspektyw bya dla nich
kariera w gospodarce.
Do 1 850 r. w przemyle angielskim zatrudnienie znalazo 43% ludnoci czynnej zawo
dowo. Poowa spoeczestwa mieszkaa ju w miastach. Sie kolej owa liczya 10 tys. km,
a fabryki wytwarzay 50 mln ton stali (Niemcy - niecae 10 mln, a Francj a 5 mln ton).

I ndustrializacja wysp brytyjskich nie koncentrowaa si wycznie na Londynie i oko

licach. Pojawiay si nowe przemysowe zagbia w rodkowej Anglii (Birmingham, Leeds,
Sheffield) i Szkocji (Edynburg). Przemys wkienniczy rozwij a si w okolicach Manche
steru. Najwaniejszym obok Londynu portem handlowym by Liverpool.
Na kontynencie europej skim rewolucja przemysowa obja njpierw Belgi i Francj,
a nastpnie pnocn cz Woch i Niemcy. W tym ostatnim kraj u rozwin si w szcze
glnoci przemys ciki oparty na hutnictwie i przetwrstwie chemicznym. Rewolucj a
przemysowa zawitaa rwnie do Stanw Zjednoczonych.

Zmiany struktury spoecznej i konflikty spoeczne

Do poowy XIX w. rewoluja przemysowa w niewielkim stopniu wpyna na zmian sytu
acji na wsi. W wikszoci krajw Europy dominowaa wielka wasno ziemska. W Anglii
WWW.CEL-MATURA.PL

80% ziem naleao do redniej lub drobnej arystokracji. W Europie Wschodniej elit spoe
czestwa byli wci waciciele ziemscy, ktrzy zachowali szereg przywilejw.
Zupenie inna sytuacj a panowaa we Francji, gdzie w nastpstwie wydarze rewolu
cyjnych lat 1789-1815 wasno ziemska ulega znaczcemu rozproszeniu. W drugiej poo
wie XIX w. powierzchnia 90% gospodarstw rolnych nie przekraczaa 5 ha. Jednak i tu oraz
w Wielkiej Brytanii arystokracja ziemska nie stracia swojego prestiu w oczach mas
chopskich.
Rewolucj a polityczna w Anglii z poowy XVII w., j ak i rewolucj a francuska osabiy
pozycj arystokracji w obydwu krajach, jednak zachowaa ona znaczcy wpyw na szczeblu
lokalnym, gdzie dysponowaa wiern klientel. Wraz z postpem przemysu coraz wicej
szlachty porzucao ziemiaski styl ycia, inwestuj c zgromadzone majtki w rozwj wa
snych fabryk i zakadw przemysowych.
Do poowy XIX w. dramatyczne byy za to warunki ycia coraz liczniej szych robotni
kw, nazywanych niekiedy proletariatem. Masowo przybywali oni ze wsi do pracy w fabry
kach i zamieszkiwali przedmiecia aglomeracji przemysowych, w ciasnych i pozbawionych
wygd mieszkaniach. Chtnych do pracy byo wielu, dlatego waciciele przedsibiorstw
mogli bez obawy utrzymywa bardzo niski poziom pac. Co wicej , zatrudniano kobiety
i dzieci, ktre otrzymyway jeszcze nisze wynagrodzenie. Zmuszano take pracownikw do
przestrzegania drakoskiego rygoru pracy, przewanie od 12 do 14 godzin dziennie.
Robotnicy byli le wyywieni, nie zapewniano im rwnie warunkw higienicznych
(bieca woda, ogrzewanie, wywz nieczystoci). Powodowao to wysok miertelno, na
ktr nakada si postp rnorakich chorb (epidemie, grulica, choroby zawodowe),
wyczerpanie i alkoholizm.

pocztki rewolucj i
przemysowej
we Francji

powsta nie Rzdowej

Fabryki Machin
w Warszawie

powstanie zakad
Cegielskiego w Pozna iu

p rzyspieszenie
rozwoju kolei
w Wielkiej Bryta nii

1 780

1 826 1 830

ok. 1 855

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

przemys chem iczny

1 77 4

Carl Scheele

odkrycie chloru

1 789

N icolas Leblanc

odkrycie sody kaustycznej (wodorotlenku sodu)

1 792

William Murdoch

lampa gazowa

1 822

J oseph Niepce

pierwsza fotografia

1 842

Charles Goodyear

wulkanizacja (powstawanie gumy)

1 853

Ignacy ukasiewicz

destylacja ropy naftowej , l a m pa naftowa

1 907

Fritz Hofmann

kauczuk syntetyczny

napd , elektryczno , transport, czno

1 769

James Watt

maszyna parowa

1 800

Alessandro Volta

bateria elektryczna

1 803

Robert Fulton

statek parowy

1814

George Stephenson

lokomotywa parowa

1 837

Charles Wheatstone

telegraf elektryczny

1 840

Samuel M orse

alfabet telegraficzny

1 860

J oseph Wilson Swa n

arwka (udoskonalona potem przez Thomasa Edisona)

1 873

Alexander Graham Bell

telefon (wczeniej prototyp stworzy Woch Antonio Meucci)

1 873

N ikolaus Otto

czterosuwowy silnik spali n owy

1 830

linia kolejowa M anchester-Liverpool

1 885

Karl Benz

automobil z silnikiem spalinowym

1 895

Guglielmo Marconi

czno radiowa

1 895

August i Ludwik Lu m iere

kinematograf

1 897

Rudolf Diesel

silnik wysokoprny

Maria Skodowska-Curie

odkrycie polonu i rad u

1 898

i Piotr Curie
1 903

Orville i Wilbur Wright

pierwszy przelot samolotem o napdzie spalinowym

Now elit spoeczn, j ak rwnie grup, ktra najbardziej skorzystaa na rozwoj u

rewolucji przemysowej , bya buruazja, w tym gwnie b ankierzy i fabrykanci. Cechowa
ich wysoki poziom stopy yciowej .

Rozwj przemysu na ziemiach polskich

W poowie XIX w. powstay nowe i rozwijay si stare orodki przemysowe: wielki oro
dek grnictwa i hutnictwa na Grnym lsku zakady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu
- orodek przemysu metalowego i maszynowego grniczo-hutnicze Zagbie Dbrow
skie w Krlestwie Polskim rozwij aj ce si dziki polityce ministra skarbu - ksicia KsaweWWW.CEL-MATURA.PL

rego Druckiego-Lubeckiego unowoczeniony Staropolski Okrg Przemysowy (Staracho

wice) pierwsze zakady przemysu metalowego w Warszawie (fabryka machin parowych)
orodki przemysu wkienniczego w Biaymstoku, Warszawie i odzi.

7.

My l p o l i ty cz n a i ru c h y s p oe c z n e w E u r o p i e

Powstanie ruchw politycznych i partii politycznych

W XIX-wiecznej Europie uksztatoway si gwne kierunki myli politycznej , ktre w zmo
dyfikowanej formie funkcjonuj do dnia dzisiej szego. Nale do nich konserwatyzm , libe

ralizm oraz socjalizm.

W II poowie XIX w. uksztatoway si partie polityczne. Parti nazywamy organiza
cj dc do zdobycia lub utrzymania j u posiadanej wadzy publicznej . Partie polityczne,
ze wzgldu na swj charakter, zawieray si w trzech zasadniczych ruchach politycznych:

socjalistycznym, narodowym i ludowym.

Geneza i nurty socjalizmu

Ju na pocztku XIX w. robotnicy najemni byli njliczniejsz grup spoeczn w takich
pastwach j ak Anglia czy Francja. Zamieszkiwali w wielkich miastach przemysowych
w ndznych warunkach, ich zarobki byy bardzo niskie, a czas pracy nierzadko przekracza
nawet 16 godzin dziennie. Za niskie wynagrodzenie zatrudniano rwnie kobiety i dzieci.
Pooenie robotnikw wywoao wspczucie ludzi wraliwych. Rozpocza si fala krytyki
takiego stanu, powstaway koncepcj e przemian ustrojowych zwane socjalizmem.
Jako j eden z pierwszych prj ektw systemu zmierzj cego do poprawy sytuaji klasy
robotniczej opracowa angielski fabrykant Robert Owen. W swoich zakadach skrci czas
pracy, podnis zarobki, budowa robotnikom domy, szkoy, a nawet organizowa wypoczy
nek. Plany tworzenia sprawiedliwego ustroju tworzyli rwnie Francuzi: Henri Claude

Sai nt-Simon i Charles Fourier. Ich socjalizm nie by oparty na realnym rozeznaniu rzeczy
wistoci i jego postulaty w wczesnej sytuacji nie byy moliwe do zrealizowania, dlatego
nazwano go socjalizmem utopijnym.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

ogoszenie encykliki
Rerum Novarum "

ogoszenie
Ma n ifestu
komunistycznego"

powstanie
I Midzynarodwki

1 848

1 864

powstan i e
l i Midzynarodwki

1 889 1 89 1

Spord wielu koncepcji drg dochodzenia praw klasy robotniczej najwiksze popar
cie zyska marksizm, program opracowany przez niemieckich dziaaczy: Karola Marksa
i Fryderyka Engelsa, nazywany socjalizmem naukowym. Wydany przez nich Manifest
komunistyczny" (1848 r.) gosi m.in. : obalenie buruazji i kapitalizmu drog rewolucji
ustanowienie wadzy klasy robotniczej (dyktatura proletariatu) stworzenie nowego spo
eczestwa bez klas i wasnoci prywatnej .
Wprowadzenie w niektrych pastwach obowizkowych ubezpiecze i emerytur oraz
ograniczenie czasu pracy zapocztkowao nowy kierunek w ruchu robotniczym, odrzucaj cy
rewolucyjne metody walki

rewizjonizm (rewizja marksizmu) i wynikaj cy z niego refor

mizm (konieczno reform drog parlamentarn). Twrc nowej ideologii by niemiecki teo
retyk Edward Bernstein.
Z inicj atywy Marksa i Engelsa i przy ich wsppracy w 1864 r. w Londynie powo
ane zostao do ycia Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw zwane pniej I Mi

dzynarodwk. Reformizm za sta si dominujcym kierunkiem politycznym zaoonej

w 1889 r. l i Midzynarodwki .
Nietypowo przebiega rozwj ruchu socj alistycznego w Rosji. Tam, pomimo e robot
nicy nie byli tak liczni j ak w innych lepiej uprzemysowionych pastwach i pozostawali
na niskim poziomie wiadomoci politycznej , bardzo mocno rozwin si nurt rewolucyjny.
Przywdc socj alistw rosyjskich by Wodzimierz Lenin.

Nacjonalizm
Zupenie odmienny charakter mia nacjonalizm. Stawia on na pierwszym miej scu zna
czenie narodu w yciu danego spoeczestwa. Nacjonalizm gosi: naj doskonalsz form
ycia zbiorowego j est nard. Spoiwem dla kadego narodu jest odrbna tradycj a, jzyk i kul-

WWW.CEL-MATURA.PL

tura nard i pastwo to kategorie wystpuj ce czsto obok siebie. Dla istnienia narodu
pastwo nie j est jednak warunkiem koniecznym. Pastwo ma suy narodowi interesy
poszczeglnych narodw s nie tylko odrbne, ale naj czciej sprzeczne. Rywalizacj a pomi
dzy narodami jest wic naturalnym procesem dziejowym. Interes narodowy stanowi te
najwysze dobro dla jednostki ludzkiej dla istnienia narodu wane jest to, co czy, a nie
to, co dzieli ludzi. W sytuacj ach konfliktowych naley poszukiwa takich rozwiza, ktre
prowadz do dobra caego narodu (solidaryzm narodowy) wasno prywatna to jedno
z waniej szych praw, j akie przysuguj jednostce. Nie bez znaczenia pozostaje jednak pry
mat interesu narodowego nad interesem jednostki pastwem nie moe kierowa rzd
ponadnarodowy. Wadza powinna by w rku elity narodu czowiekowi przysuguje prawo
do zachowania odrbnoci etnicznej . Poszanowanie odrbnoci etnicznych ma si jednak
odbywa przy rwnoczesnym wtapianiu tej grupy we wsplnot narodow.

Katolicka nauka spoeczna

Na ksztatowanie si ycia politycznego i spoecznego Europy przeomu wiekw duy wpyw
miaa take postawa Kocioa. W 1891 r. papie Leon XII I ogosi encyklik Rerum nova

rum " , w ktrej poszukiwa sposobu pogodzenia interesw pracodawcw i pracownikw.

Encyklika ta, zawierajca podstawy nauki spoecznej Kocioa, zapocztkowaa nowy nurt
polityczny, zwany chrzecijask demokracj.

PYTANIA POWT RZENIOWE

1. ad wiedeski w Europie i na ziemiach polskich
1 . Wymie postanowienia kongresu wiedeskiego. 2. Scharakteryzuj gwne zaoenia

Konstytucji Krlestwa Polskiego. 3. Schara kteryzuj przyczyny i skutki Wiosny Ludw w Prusach,
Czechach, Austrii , na Wgrzech i we Woszech . 4 . Omw proces uwaszczenia chopw
na ziemiach polskich w XIX w.
2. Zryw romantyzmu: powstanie listopadowe i Wielka Emigracja
1 . Wymie przyczyny wybuchu powstania listopadowego. 2. Wska gwne bitwy z czasw

powstania listopadowego. 3. Scharakteryzuj polityk zaborcy rosyjskiego po upadku

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

9 . wiat w XIX w. (do 1 9 1 8 r. )

powstania listopadowego. 4. Wska gwne orodki dziaalnoci patriotycznej w kraju

i za g ranic po powstaniu listopadowym.
3. Walki Polakw o odzyskanie niepodlegoci w latach 1 83 1 - 1 864
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny i skutki rabacji galicyjskiej. 2. Wymie gwne miejsca

potyczek w czasie powsta nia wielkopolskiego 1 848 r. 3. Wymie przyczyny wybuchu

powstania styczniowego . 4. Wska rnice pomidzy programem obozu biaych"
i czerwonyc h " . 5 . Porwnaj chara kter walk powsta czych w powsta niu listopadowym
i styczniowym.
4. Polityka zaborcw wobec Polakw w li poowie XIX w.
1 . Schara kteryzuj polityk zaborcy rosyjskiego po upadku powstania styczniowego.
2. Jakie formy represji stosowane byy wobec Pola kw w zaborze pruskim? 3. Ja kie dziaania

podejmowali Polacy w zaborze rosyjskim i pruskim, by nie poddawa si polityce zaborcw?

4. Na czym polegaa autonomia Galicji?
5. Przemiany polityczne na wiecie w li poowie XIX w.
1 . Wska przyczyny i skutki wojny krymskiej . 2. Scharakteryzuj gwne etapy procesu

zjednoczenia Woch i Niemiec w XIX w. 3. Wyjanij , jakie byy przyczyny i skutki

wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych. 4. Wymie n ajwaniejsze konfl ikty zbrojne
l i poowy XIX w.
6. Ksztatowanie si Europy uprzemysowionej
1 . Dlaczego Wielka Brytania jako pierwsza wkroczya na drog rewolucji przemysowej?
2. Scharakteryzuj zmiany struktury spoecznej spoeczestwa europejskiego w XIX w.
3. Wymie najwan iejsze wynalazki techniczne XIX w. i ich twrcw. 4. Wymie gwne

orodki przemysowe na ziemiach polskich w XIX w.

7. Myl polityczna i ruchy spoeczne w Europie
1 . Wyjanij , jaka bya geneza narodzin ruchu socjal istycznego w Europie.
2. Wymie gwne nu rty socjalizmu i krtko je scha rakteryzuj . 3. Wymie gwne postulaty

europejskiego nacjon alizmu.

WWW.CEL-MATURA.PL

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

NOWOYTNO

DZIA l O .
I woj n a wiatowa
w E u ro p i e i n a
zi e m i a c h po lski c h

Powstanie systemu w ielkich przymierzy oraz rywalizacja kolonialna

doprowadziy do wybuchu I wojny wiatowej. W czasie czterech lat wojny
pozycyjnej, zastosowani u przestarzaej strategii oraz nowoczesnej broni
mier ponioso prawie 1 O mln ludzi. Wojna przyniosa nie tylko ogromne
stray i szok kulturowy, ale take przyczynia s i do powstania pierwszego
w historii pastwa komunistycznego w Rosji oraz odrodzenia si suwerennego
pastwa polskiego. Powstanie II Rzeczypospolitej moliwe byo dziki aktywnej
polityce Polakw podczas wojny, zarwno w ramach dziaa politycznych
i militarnych na ziemiach polskich, jak i dyplomatycznych w stolicach
pastw Ententy. W dziaania polityczne na froncie wschodnim zaangaowany
by w duej mierze Jzef Pisudski, natomiast dziaania dyp lomatyczne
prowadzili przede wszystkim Roman Dmowski oraz Ignacy Jan Paderewski.

1 . I w oj n a w i a t o w a ( 1 9 1 4 -1 9 1 8 )
Sytuacja midzynarodowa na przeomie XIX i

XX

w.

Wielki wycig o kolonie, ktry zawadn Europ w XIX w., zosta w zasadzie zakoczony
na pocztku wieku XX, ale jego rezultat nie by dla wszystkich mocarstw zadowalaj cy.
Pastwem, ktremu najbardziej zaleao na wybuchu wojny, byy Niemcy. Domagaj c
si nowego podziau kolonialnego wiata, Niemcy zainteresowane byy ekspansj w ramach
polityki wiatowej (weltpolitik). Austro-Wgry dyy natomiast do rozszerzenia swego
panowania na Bakanach, tam jednak swoje kroki skierowa zamierzaa rwnie Rosja.

Francja chciaa odzyska utracone na rzecz Niemiec ziemie: Alzacj i Lotaryngi (rewan
yzm). Interesy Anglii, Francji, Rosji i Niemiec krzyoway si w wielu zaktkach wiata.
Na przeomie stuleci Wielka Brytania prowadzia wojny przeciwko potomkom daw
nych kolonistw holenderskich (Burom) w Afryce Poudniowej (I wojna 1880-1881, II wojna

1899-1902), w celu aneksji bogatych w pokady zota i diamentw republik Transwal i Ora
nia. Wojny burskie zakoczyy si klsk republik burskich, ktre w 1902 r. zostay w
czone do imperium brytyj skiego.
W 1905 r. doszo do wybuchu rewolucji w Rosji . Pocztek rewolucji stanowia tzw.

krwawa niedziela 22 stycznia 1905 r. Wtedy pod Paac Zimowy (siedzib cara) przema
szerowa pokojowy pochd robotnikw pod przewodnictwem prawosawnego duchownego
Gapona, w celu wrczenia carowi petycji. Ochrona paacu odpowiedziaa strzaami, co spo
wodowao oglne oburzenie i dao pocztek protestom w caym kraju. Wystpienia zmu
siy cara Mikoaj a II do wydania manifestu zapowiadaj cego wprowadzenie swobd oby
watelskich, zwoanie parlamentu (Dumy) oraz amnesti. Pomimo e nie powiody si plany
zasadniczej reformy ustroju, to jednak skutkiem rewolucji by rozwj ycia politycznego.

Trjprzymierze i Trjporozumienie
Aby rozwiza podstawowe sprzecznoci i uzyska gwarancj e pomocy na wypadek konfliktu
zbrojnego, poszczeglne mocarstwa w latach 1879-1907 zawieray ze sob wzajemne ukady
i traktaty sojusznicze, co doprowadzio do powstania w Europie dwch zwalczaj cych si
blokw militarnych.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l O. I

woj na wiatowa w E u ropie i na ziemiach polskich

W 1879 r. , j ako pierwsze, ukad podpisay Niemcy z Austro-Wgrami. Ostrze

przymierza skierowane byo przeciw dwm pastwom - Rosji i Francji. Do tego sojuszu
w 1882 r. doczyy Wochy, koczc w ten sposb ksztatowanie si bloku zwanego Trj

przymierzem (pastwa centralne).

Odpowiedzi na t sytuacj byo zawarcie sojuszu pastw najbardziej zagroonych,
a wic Francji i Rosji ( 1892 r.), a nastpnie Anglii i Francji. Zawarty midzy nimi w 1904 r.
sojusz, zwany entente cordiale (serdeczne porozumienie), by tylko chwilow zgod na czas
wsplnej walki ze wsplnym wrogiem. W 1907 r. doszo do podpisania ukadu angielsko
-rosyj skiego, zamykaj cego porozumienie trzech pastw. Ten blok nazwano Trjporozu

mieniem lub Entent.

Geneza konfliktu zbrojnego - kocio bakaski "

Najbardziej zaognionym problemem w przededniu wojny sta si konflikt na terenie Pwy

spu Bakaskiego. W 1908 r. Austro-Wgry samowolnie zdecydoway si na aneksj Boni

i Hercegowiny. W 1912 r. rozpocza si aktywna
polityka pastw sowiaskich, ktre chciay si

Bezporedni przyczyn

ratowa przed ekspansj onizmem mocarstw. Bu

wybuchu I wojny wiatowej by

garia, Grecj a, Serbia i Czarnogra (tzw. Liga

za mach na nastpc tronu

a ustro-wgierskiego arcyksicia

Bakaska) przeprowadziy zwycisk wojn

Franciszka Ferdynanda

z Turcj (I wojna bakaska), odbierajc j ej

w Sarajewie, dokonany

resztki posiadoci europej skich.

2 8 czerwca 1 9 1 4 r. przez

W 1913 r. doszo do wybuchu l i wojny

bakaskiej pomidzy pastwami zwyciskimi

konspira cyj n serbsk org a n izacj

wojskow . Ten i ncydent Austro
Wg ry uznay za pretekst do

o podzia upw. Z wojny tej przegrana wysza

woj ny i majc poparcie N iemiec,

Bugaria, ktra wkrtce przyczya si do

miesic pn iej wypowiedziay

pastw centralnych.

Serbii wojn.

Gwne etapy wojny

Njpierw po stronie Serbii wystpia Rosja, a w cigu tygodnia do wjny przeciw Trjprzy
mierzu stany Francj a i Anglia oraz Belgia. W trakcie wojny do obozu tego przyczyy si
WWW.CEL-MATURA.PL

rwnie Japonia, Grecja, Rumunia, Stany Zjednoczone, a take Wochy, ktre wystpiy
z obozu pastw centralnych. Podczas wojny rozrs si take obz pastw centralnych, przy
czyy si do niego Turcj a i Bugaria. Ostatecznie w wojnie uczestniczyy 34 pastwa, a ich
mieszkacy stanowili 2/3 ogu mieszkacw Ziemi.
Dziaania wojenne podjy Niemcy, atakuj c Francj przez teren neutralnej Belgii.
Tak przewidywa bowiem od dawna przygotowany przez Niemcy tzw. plan Schlieffena.
Pocztkowo zwyciski marsz Niemcw przez terytorium Francji zosta zatrzymany nad

Marn, gdzie w dniach 6-9 wrzenia 1914 r. doszo do decydujcej bitwy. Klska Niemiec
rozpocza trwaj c wiele miesicy wojn pozycyjn.
Na froncie wschodnim ofensyw rozpoczli Rosj anie. Pierwsze sukcesy armii rosyjskiej
zostay jednak przerwane w bitwie pod Tannenbergiem (1914 r.) oraz w bitwie pod Gor

licami (1915 r.). W wyniku tej drugiej klski Rosj anie zostali cakowicie wyparci z terenu
byego Krlestwa Polskiego. Podobnie j ak na froncie zachodnim, rwnie na wschodnim
rozpocza si wojna pozycyjna.
W lutym 1916 r. Niemcy rozpoczy kolejn ofensyw na zachodzie. Mimo silnej kon
centracji woj sk niemieckich toczce si wok twierdzy Verdun, a trwaj ce kilka miesicy
walki zakoczyy si ponown klsk Niemiec. Rwnoczenie toczyy si walki nad Somm,
gdzie armie francuskie i angielskie usioway bezskutecznie przeama opr Niemcw.
W bitwach tych po obu stronach zgino ponad 1,6 mln onierzy.
Szala zwycistwa zacza si przechyla na stron Ententy, gdy po stronie tego bloku
do wojny przystpiy Stany Zjednoczone. Po wystpieniu z wojny Rosji i podpisaniu z bol
szewikami pokoju w Brzeciu 3 marca 1918 r. Niemcy przystpiy do ostatniej ofensywy na
froncie zachodnim. Dalsze klski z Francuzami i wspieraj cymi ich sjusznikami doprowa
dziy jednak do kapitulacji pastw centralnych i zawieszenia broni , co nastpio 1 1 listo
pada 1918 r. w Compiegne pod Paryem.

Polityczne nastpstwa wojny

Na skutek niepowodze woj ennych oraz przeobrae wewntrznych przestao istnie naj

wiksze mocarstwo Europy - N iemcy. W listopadzie 1918 r. cesarz Wilhelm II abdyko

wa, a Niemcy stay si republik.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l O. I

woj na wiatowa w E u ropie i na ziemiach polskich

I podpisa nie zawieszenia broni w Compiegne I

I przystpienie USA do wojny I

powstani e
Trjprzymierza

zabjstwo arcyksicia Ferdyn a n d a ,

wybuch I wojny wiatowej

I utworzenie Trjporozumienia I

1
-

1 882

1 907

1 914

1917 1918

Rozpadowi ulego rwnie imperium Habsburgw. Na terenie dawnego pastwa

austro-wgierskiego powstay: Czechosowacj a, Austria, Wgry oraz Krlestwo Serbw,
Chorwatw i Sowecw (Krlestwo SHS - od 1919 r. Jugosawia). Okres wojny sprzyj a
rwnie uj awnieniu de niepodlegociowych narodw wchodzcych w skad pa
stwa rosyj skiego. W kocowym okresie wojny powstay niepodlege republiki batyckie: Fin
landia, Litwa, otwa i Estonia.

2.

R e w o l u cj a l u t o w a i p rz e w rt b o l sz e w i c k i w R o sj i

Sytuacja w Rosji w przededniu rewolucji

Wybuch I wojny wiatowej spoeczestwo rosyjskie przyjo z wielkim entuzjazmem, a nie
nawi do Niemcw mobilizowaa do dziaa wojennych. Gdy jednak armia rosyj ska zacza
ponosi klski, a rzd i naczelne dowdztwo cae ycie kraju podporzdkowyway potrze
bom wojennym, nastroje ludnoci szybko ulegy zmianie. Masowe rekwizycj e dla wojska
i wynikaj cy z nich cigy brak ywnoci oraz niepewno jutra, a nade wszystko terror
policyjny, spowodoway, e na ulice coraz czciej wychodzili demonstranci nawouj cy do
zawarcia pokoju i wytykajcy bdy wczesnych wadz.

Obalenie caratu . Rosja republik

W pierwszych latach XIX w. wewntrz Socj aldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji
uksztatoway si w Rosji dwa obozy, ktre odegray kluczow rol w wydarzeniach w Rosji
w 1917 r.:
WWW.CEL-MATURA.PL

bolszewicy - obz lewicowego ugrupowania rosyj skiego wyodrbnionego w 1903 r. ;

dyli oni do rewolucji socj alistycznej i dyktatury proletariatu;

WA NI EJSZE BITWY I WOJ NY WIATOWEJ

charakter

data/bitwa

skutki

IX 1 9 1 4

Ofensywa wojsk niemieckich

pocztek wojny pozycyjnej : Niemcy

Pod Marn

na lini rzeki M a rny zakoczona

cignli cik artyleri , Francuzi

porak Niemiec.

zaczli budowa okopy, ktre wkrtce

rozcigny si w poprzek kontynentu

V I I I-IX 1 9 1 4

Wojska niem i eckie okryy i roz-

Pod

biy gwne siy rosyjskie.

utrata przez Rosj gwnych si uderzeniowych i wikszoci a rtylerii , samobjstwo rosyjskiego dowdcy g e n .

Tannenbergiem

Samson owa
IV 1 9 1 5

Pierwsze skuteczne zastosowa-

pierwsze skuteczne zastosowanie broni

Pod Ypres

nie gazu bojowego przez stron

chem i cznej , N ie m cy wygra l i , ale nie

niem ieck.

zdobyli Ypres

Kam pania morska marynarki

nieudana prba zaopatrzenia wojsk

Kampania

brytyjskiej , potem desant na plae

rosyjskich po klsce pod Tannenber-

Gallipoli

tureckie Gallipol i .

IV 1 9 1 5 - I 1 9 1 6

giem , wejcie Bugarii d o wojny p o

stronie pa stw centralnych

l l-Xll 1 9 1 6

Prba zajcia francuskiej twierdzy

jedna z najkrwawszych bitew I wojny

O Verdun

Verdun przy pomocy zmasowa-

wiatowej , praktyczny brak zmian na

nych szar piechoty niemieckiej .

l i n i i front u , mier ok. 700 tys. onierzy

VII-XI 1 9 1 6

Kontrofensywa brytyjska w celu

odcieni e wojsk walczcych w Ver-

Nad Somm

odcien ia fra ncuskich oddziaw

dun (twierdz udao si Francuzom

bronicych Verd u n . Po siedmio-

obroni) , mier okoo 1 m l n onierzy,

dniowym ostrzale artylerii Brytyj-

minim alne zmiany na fron c i e , przesu-

czycy przystpili do zmasowanych

nicia linii okopw w g ranicach 1 km

szturmw piechoty.
3 1 V - 1 VI 1 9 1 6

Bitwa Jutlandzka

Pom i m o taktycznego zwycistwa

nieudana prba usunicia blokad

floty niemieckiej (stosunek utraco-

m orskich , pierwsza tak dua bitwa

nych okrtw 1 1 : 1 4 dla N iemcw)

wielkich pancernikw (dreadnoughtw)

a d m . Tirpitz wycofa flot cesarsk

d o portw.
111 1 9 1 8

Udana prba przeamania linii

utrata najlepszych onierzy niem iec-

Ofensywa gen.

Ententy, zakoczona jednak zatrzy-

kic h , uytych w oddziaach szturm ow-

Ludendorffa

m aniem i otoczeniem oddziaw

cw " , znaczny spadek morale wojsk

(Kaiserschlacht)

niemieckic h .

niemieckich

IV 1 9 1 8

Udana kontrofensywa wojsk

trwae przeamanie linii niemieckich,

Aliancka ofen-

Ententy z m asowym zastosowa-

proba o zawieszenie broni , skiero-

sywa z Amiens

niem czogw.

wana przez gen. Ludendorffa do prezy-

(ofensywa

denta Wilsona

1 00 dni)

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l O. I

woj na wiatowa w E u ropie i na ziemiach polskich

mienszewicy - obz przeciwny zbroj nemu przewrotowi swoich rywali bolszewikw

i dyktaturze proletariatu; po rewolucji lutowej weszli w skad Rzdu Tymczasowego.

Rewolucj a lutowa rozpocza si 26 lutego 1917 r. (wedug kalendarza gregoriaskiego

12 marca) od spontanicznego strajku kobiet z fabryk tekstylnych Piotrogrodu, do ktrego
doczya niemal poowa robotnikw zakadw przemysowych miasta. Wojsko wysane do
ich rozpdzenia przeszo na stron demonstrantw.
Rewolucj onici szybko opanowali miasto i aresztowali czonkw dotychczasowych
wadz. Car Mikoaj li abdykowa 2 marca, a dzie pniej powsta Rzd Tymczasowy z pre
mierem ksiciem Grigorijem Lwowem j ako premierem. Rzd ten: znis cenzur zezwo
li na dziaalno partii politycznych znis tajn policj ogosi amnesti nie wycofa
si jednak z wojny, deklaruj c dotrzymanie zobowiza sojuszniczych wobec Zachodu.
Rwnoczenie bolszewicy w fabrykach i wrd onierzy zaczli tworzy wasne orodki
wadzy - Rady Delegatw Robotniczych i onierskic h . Piotrogrodzka Rada Delegatw
rocia sobie prawo do sprawowania wadzy nad krajem, rozpocz si okres dwuwadzy.
Po raz pierwszy program nowego kierunku przemian politycznych w Rosji sformuo
wa przywdca bolszewikw Wodzimierz Lenin w tzw. tezach kwietniowych. Gosi on
w nich m.in. , e nie udzielaj c poparcia Rzdowi Tymczasowemu, naley dy do drugiego
etapu rewolucji (tj . rewolucji komunistycznej) i stworzenia republiki rad.

Bolszewicy na drodze do wadzy

W nocy z 6 na 7 listopada (wedug starego kalendarza 24/25 X) zwolennicy bolszewikw
zdobyli siedzib rzdu (Paac Zimowy), ministrw aresztowano. II Zjazd Rad zatwierdzi
powoanie nowych wadz: Oglnorosyjskiego Centralnego Komitetu Rad oraz penicej
funkcj rzdu Rady Komisarzy Ludowych z Leninem na czele.
15 listopada 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych uchwalia Deklaracj Praw Naro

dw Rosji. Proklamowaa ona rwno i suwerenno wszystkich narodw imperium rosyj

skiego oraz dawaa im prawo samostanowienia o swoim losie. Bolszewicy gosili take hasa
propagandowe, tj . Ziemia, pokj , chleb", w celu zjednania sobie uboszej czci ludnoci
rosyj skiej , szczeglnie robotnikw, chopw i onierzy, ktrzy rekrutowani byli gwnie
spord chopstwa.
WWW.CEL-MATURA.PL

Wojna domowa
Przejcie wadzy przez bolszewikw nie zmienio jednak nastawienia spoeczestwa do tego
obozu. Bolszewicy przeprowadzili wprawdzie wybory do konstytuanty, uzyskali w nich jed
nak zaledwie 24% miej sc, w zwizku z czym Lenin zdecydowa si zamkn zgromadze
nie po j ednym dniu obrad. Rozpocza si wojna domowa z przeciwnikami bolszewizmu
i narodami dcymi do wyzwolenia si spod zwierzchnictwa Rosji.
Aby podj walk z kontrrewolucj, nowi wadcy Rosji 3 marca 1918 r. zawarli pokj
z Niemcami w Brzeciu Litewskim i wycofali si z wojny. Brak koordynacji dziaa w obozie
biaych", spory midzy rnymi siami antybolszewickimi oraz bdna polityka w stosunku
do chopw prowadziy do kolejnych klsk tego obozu. Na korzy komunistw dziaay take
masowe konskrypcje do utworzonej w styczniu 1918 r. przez Lwa Trockiego Robotniczo

-Chopskiej Arm ii Czerwonej.

Wiosn 1920 r. wojna domowa w Rosji zakoczya si ostatecznym zwycistwem
bolszewikw.
car Mikota l i Romanow
wybuch
I wojny
wiatowej

wybuch rewolucji lutowej w Rosj i ,

upadek caratu
listopa d : rewolucja padziernikowa

1914

1917

1918

1 920

Polityka eksportu rewolucji"

Po pokonaniu obcej interwencji i uporaniu si z zagroeniem wewntrznym bolszewicy
przystpili do realizowania goszonej od dawna wszechwiatowej rewolucji". Na Zacho
dzie prba ekspansji zakoczya si klsk poniesion w wojnie z Polsk w 1920 r.

3 . S p r a w a p o l s ka w I w oj n i e w i a t o w ej
Orientacje polityczne
W spoeczestwie polskim okresu poprzedzaj cego wybuch I wojny wiatowej uksztato
way si trzy orientacj e polityczne:
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l O. I

woj na wiatowa w E u ropie i na ziemiach polskich

zwizana z Rosj, ktrej przedstawiciele uwaali, e naj wikszym zagroeniem dla

polskiej pastwowoci s Niemcy, a przyszo narodu naley wiza ze sowiask
Rosj . Jednym z czoowych przedstawicieli tego obozu by Roman Dmowski;

zwizana z Austro-Wgra m i , ktrej przedstawiciele , w tym Jzef Pisudski,

twierdzili, e to Rosj a j est odwiecznym wrogiem, naley wic szuka soj uszu z j ej
przeciwnikami, pastwami centralnymi, przede wszystkim z monarchi habsbursk;

rewolucyj na (internacj onalistyczna), ktrej przedstawiciele odrzucali

w ogle spraw narodow, mwic, e rewolucj a zlikwiduj e wszelki ucisk
i niesprawiedliwo, dlatego te adne pastwa narodowe nie bd potrzebne
(PPS-Lewica, SDKPiL).

Udzia Polakw w walkach w czasie I wojny wiatowej

Ju 6 sierpnia 1914 r., na rzucone przez Pisudskiego haso wystpienia samodzielnej pol
skiej siy zbrojnej przeciwko Rosji, z Oleandrw pod Krakowem wyruszyy oddziay strze

leckie, aby porwa nard do walki.

Brak poparcia ze strony dowdztwa austriackiego oraz pesymistyczne nastawienie
samych Polakw do moliwoci zwycistwa zmusiy wkrtce strzelcw do wycofania si. Ini
cjatywa tworzenia oddziaw u boku Rosji zostaa sparaliowana przez dowdztwo carskie.
Polakw i tak wcielano do armii rosyjskiej , nie liczc si z ich postulatami.
16 sierpnia 1914 r. powsta w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, ktrego celem
byo koordynowanie przygotowa woj skowych i tworzenie przyszych si zbrojnych Polski.
Z jego inicj atywy utworzono Legiony Polskie - ochotnicze formacje przy armii austriackiej .
W 1915 r. objy one trzy brygady, liczce cznie ok. 20 tys . onierzy.
Pierwszym przykadem ich mstwa bya zwyciska szara pod Rokitn w czerwcu
1915 r. I Brygada Legionw dowodzona przez Jzefa Pisudskiego walczya w Galicji,
toczc bitwy z Rosj anami m.in. pod Limanow i owczwkiem. II Brygada pk. Jzefa

Hallera uczestniczya w dziaaniach na Wgrzech i w Galicji Wschodniej . III Brygada

pk. Stanisawa Szeptyckiego bia si na Lubelszczynie i Woyniu.
Po rewolucji lutowej w Rosji powoany zosta Naczelny Polski Komitet Wojskowy
(Naczpol) z Wadysawem Raczkiewiczem na czele, ktry otrzyma od dowdztwa rosyjWWW.CEL-MATURA.PL

skiego zgod na tworzenie w Rosji oddziaw polskich. Wkrtce potem powoano do ycia

I Korpus Polski pod dowdztwem gen. Jzefa Dowbora-Munickiego, nieco pniej powsta
l i Korpus pod dowdztwem gen. Hallera oraz I l i Korpus, walczcy na Ukrainie. I i III zostay
jednak po kilku miesicach rozwizane, a cz z rozbitego korpusu gen. Hallera zostaa
przerzucona do Francji. Drog t przeby rwnie Haller, ktry w poowie lipca 1918 r. sta
n na czele Armii Polskiej we Francji.

Stanowisko mocarstw w sprawie polskiej

W momencie wybuchu wojny pastwa zaborcze traktoway rozbiory Polski jako rzecz

ostateczn i nie bray pod uwag moliwoci odtworzenia pastwa polskiego. Wszystkie
jednak chciay wykorzysta Polakw i ziemie polskie: powoa onierzy do swoich armii
oraz eksploatowa rolnictwo i przemys.
Rosnce straty Niemiec zmusiy pastwa centralne do poczynienia ustpstw w spra
wie polskiej . Pierwsze odezwy do Polakw dowdcy armii obu walczcych stron wydali
ju w sierpniu 1914 r. Za pomoc w walce obiecywali odbudow pastwa polskiego.

5 listopada 1 9 1 6 r. wydany zosta manifest obu cesarzy (tzw. Akt 5 listopada") zapo
wiadaj cy stworzenie z ziem zaboru rosyj skiego, po okrojeniu ich na rzecz obu mocarstw,
podporzdkowanego im Krlestwa Polskiego dysponujcego wasnym wojskiem. Odpowie
dzi na ten akt by manifest sprawuj cego wadz w Rosji od marca 1917 r. Rzdu Tym

czasowego, ktry chcia przelicytowa pastwa centralne. Zapowiadano odbudowanie

pastwa polskiego ze wszystkich ziem o polskiej wikszoci narodowej . Po obydwu stronach
rozpoczto od razu zacig do polskich si zbrojnych. Deklaracje obu stron konfliktu w kwe
stii polskiej nazywa si wielk licytacj.
By zdoby zaufanie Polakw, obydwa walczce bloki powoay orodki wadzy polskiej :
pastwa centralne

Rad Regencyjn, a pastwa Ententy

Komitet Narodowy Pol

ski (Roman Dmowski). Rada Regencyjna bya formalnie njwysz wadz Krlestwa Pol
skiego. W jej skad wchodzili: arcybiskup metropolita warszawski Aleksander Kakowski,
ksi Zdzisaw Lubomirski i hrabia Jzef Ostrowski.
Gdy pastwa centralne zwlekay z realizacj obietnic zawartych w Akcie 5 listo
pada", w lipcu 1917 r. Pisudski odmwi zoenia przysigi na wierno cesarzom NieSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

l O. I

woj na wiatowa w E u ropie i na ziemiach polskich

wym arsz 1 . Kompanii

Kadrowej pod
d owdztwem
Pisudskiego
z Oleandrw

wydanie a ktu 5 listopada " ,

pocztek wielkiej licytacj i

1
-

VIII 1 9 1 4

ordzie prezydenta Wilsona

( 14 punktw) zawierajce postulat
utworzenia pastwa polskiego

XI 1916

kryzys
przysigowy

l
-

VII 1 9 1 7

1 1918
-

miec i Austro-Wgier. Polecenie, by nie skada przysigi, wykonaa wikszo onierzy

I i III Brygady Legionw, w wyniku czego zostali oni rozbroj eni i osadzeni w obozach.
Pisudskiego wywieziono do twierdzy w Magdeburgu. Owe wydarzenia przeszy do historii
pod nazw kryzysu przysigowego".
Od pocztku wojny we Francji, Stanach Zjednoczonych i Anglii dziaacze polscy r
nych orientacji politycznych wykorzystywali wszelkie sposobnoci, aby przypomina o pra
wach narodu polskiego do niepodlegoci i zwraca na to uwag wiata. Szczegln akcj
w tym kierunku rozwin znany pianista

Ignacy Jan Paderewski . Dziaania polonii

amerykaskiej i Paderewskiego przyniosy widoczny rezultat: 22 stycznia 1917 r. prezy

dent Thomas Woodrow Wilson stwierdzi, e w wyniku wojny powinna odrodzi si zjed
noczona, niepodlega i samoistna Polska".
Kolejn deklaracj w tym duchu prezydent zawar w swoim ordziu wygoszonym

8 stycznia 1 9 1 8 r. Zawarte tam w 13. punkcie stwierdzenie, e po wojnie powinno powsta

niepodlege pastwo polskie z terenw bezspornie polskich, z dostpem do morza, premie
rzy Francji, Wielkiej Brytanii i Woch uznali za suszne, a rzd bolszewicki 29 sierpnia
1918 r. wyda dekret o anulowaniu traktatw rozbiorowych.

WWW.CEL-MATURA.PL

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . I wojna wiatowa ( 1 9 1 4- 1 9 1 8)
1 . Wymie przyczyny wybuchu I wojny wiatowej . 2. Wska gwne etapy walk w czasie

I wojny wiatowej . 3. Schara kteryzuj skutki I wojny wiatowej .

2. Rewolucja lutowa i przewrt bolszewicki w Rosji
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny niezadowolenia spoeczestwa rosyjskiego przed wybuchem

rewolucji lutowej . 2. Na czym polegay rnice midzy bolszewikami i mienszewikami?

3. Sprawa polska w I wojnie wiatowej
1 . Wymie orientacje polityczne Polakw z okresu poprzedzajqcego wybuch I wojny

wiatowej . 2. Wymie oddziay polskie walczqce w czasie I wojny wiatowej i dokonaj ich
krtkiej chara kterystyki . 3. Scharakteryzuj polityk pastw za borczych i USA wobec sprawy
polskiej w czasie I wojny wiatowej .

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

DZI EJ E NAJNOWSZE

DZIA 1 1 .
Swiat m idzy
woj n a m i
;

Okres dw udziestolecia midzywojennego charakteryzoway znaczce

zmiany polityczne oraz spoeczne. Konferencja pokojowa w Paryu
przyczynia si do demokratyzacji pastw europejskich, nakadajc
jednoczenie w ramach traktatu wersalskiego s urowe restrykcje na pastwo
niemieckie. Nowe demokracje w w ielu pastwach nie przetrway jednak
prby czasu, zmieniajc si w dyktatury autorytarne lub totalitarne.
Wielki kryzys gospodarczy, k try uderzy w Stany Zjednoczone, a potem
w Europ, spowodowa dalsz erozj demokracji oraz powstanie
kolejnych pastw totalitarnych w Niemczech i Japonii, ktre w kolejnej
dekadzie doprowadziy wiat na skraj nastp nej wojny. Pastwa
demokratyczne osabione kryzysem, prowadziy polityk appeasementu,
k tra zaostrzya jedynie apetyt Hitlera na nowe zdobycze terytorialne.

1 . P o rz d e k w e rs a l s ki i w a s zy n g t o s ki
Konferencja w Paryu
W styczniu 1919 r. w Wersalu zebrali si przywdcy 27 pastw, ktre walczyy i zwyciyy
w I wojnie wiatowej . Mieli ustali zasady trwaego pokoj u i zarazem okreli losy pastw
pokonanych. Na kongresie nie byli obecni przedstawiciele Niemiec oraz Rosji. Decyduj cy
wpyw na postanowienia traktatw pokoj owych mieli szefowie trzech pastw: premier
Francji Georges Clemenceau , premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George i prezy
dent Stanw Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson.
Gwnym celem Anglii byo zdobycie przewagi na morzu, co stao si j u w momen
cie kapitulacji Niemiec. Anglia przeciwna bya
osabieniu Niemiec, ktre miay by rwnowag
dla poczyna Francji i murem" przed ekspansj
bolszewizmu z Rosji. Francja dya natomiast

Do n ajwaniejszych
posta nowie traktatu

w Wersalu n aleay: Fra ncja

odzyskaa Alzacj i Lota ryng i

do maksymalnego osabienia Niemiec i co za tym

fra nc uska kontrola ko pal

idzie, bya rzeczniczk powstania silnego pa

w Za g biu Saary (przez

stwa polskiego. Stany Zjednoczone byy przeciwne zagarniciu kolonii niemieckich oraz wszel

1 5 lat miay by pod kontrol

Ligi N a rodw) w wyn i ku
plebiscytw Belgia otrzymaa

kim dyktatorskim zapdom w Europie. Swoje

okrgi Eupen i Malmedy

wpywy na kontynencie chciay wzmocni poprzez

Dania otrzymaa Szlezwik

przywdztwo w midzynarodowej organizaji, do

powstania ktrej dyy.

28 czerwca 1 9 1 9 r. w Wersalu podpisany

zosta traktat pokqjowy z Niemcami, ktry obar
cza to pastwo win za spowodowanie wojny i za
straty poniesione przez inne kraje biorce w niej

i Holsztyn przeprowadzon o
demil itaryzacj Nadre n i i

odebrano N iemcom wszystkie

kolon i e zn i esion o powszechny
obowizek suby wojskowej

N iemcy mogy posiada

jedyn ie 1 OO-tys iczn a rmi,
nie mogy posiada lotn ictwa

udzia. Wane, e traktat ten zosta Niemcom

wojskowego a n i floty n aoono

podyktowany, czyli strona niemiecka nie moga

n a N iemcy odszkodowan i a

zgasza do niego uwag.

Na konferenji w Paryu istotne miej sce zj

w wysokoci 1 32 m l d mare k
w zocie N iemcy stay s i
republ ik z e stolic w Weimarze.

mowaa sprawa losw pastwa polskiego. IntereSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

d ecyzja o utworzeniu
Ligi N a rodw

podpisa n i e traktatu
w Rapallo

I 1919

IV 1 9 1 9

I 1 920

podpisanie
traktatu reskiego
w Locarno

1 925

XI 1 92 1 l i 1 922 1 922

sw Polski bronili reprezentujcy nasz kraj na konferencji Roman Dmowski i Ignacy Jan
Paderewski. Postanowiono: Niemcy uznay niepodlego Polski do Polski wczono
Wielkopolsk i Pomorze Gdaskie oraz cz Grnego lska na terenach spornych
(Grny lsk, Warmia, Mazury) miay si odby plebiscyty z Gdaska i okolic utworzono
Wolne Miasto Gdask pod kontrol Ligi Narodw.
Pozostae pastwa walczce po stronie Trjprzymierza musiay podporzdkowa si
odrbnym traktatom.

Liga Narodw
Jednym z gwnych celw konferencji paryskiej byo stworzenie organizacji skupiaj cej
wszystkie kraje wiata i strzegcej midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa. Tak wanie
funkcj miaa peni powoana do ycia 28 kwietnia 1919 r. Liga Narodw. Wrd 32 pastw
zaoycielskich obecna bya rwnie Polska.

Konferencja w Waszyngtonie
Po podpisaniu traktatw europejskich d o rozwizania pozostay jeszcze problemy w rej onie
Pacyfiku i Dalekiego Wschodu. Na przeomie 1921 i 1922 r. doszo do podpisania tzw. trak

tatw waszyngtoskich.

Traktaty waszyngtoskie zawieray postanowien i a : usta n owiono grne g ra nice

ton au okrtw w proporcjach: Anglia
-

1 ,75, Wochy

5 , Stany Zjednoczone

5 , Japonia

3, Francja

1 ,75 wprowa dzon o zakaz budowy n owych baz morskich n a Pacyfi ku

uznano suweren no terytorium c h i skiego" i zasad otwartych d rzwi" (rwno

praw hand lowych dla wszystkich pa stw).

WWW.CEL-MATURA.PL

U kad w Locarno
Przeomem w pozycji Niemiec na arenie europej skiej byo podpisanie z inicj atywy tego
pastwa w 1925 r. w Locarno tzw. ukadu reskiego. Niemcy zagwarantoway w nim
nienaruszalno granicy z Francj i Belgi, pominita zostaa natomiast kwestia granicy
wschodniej . Byo to wic dowodem nierwnego traktowania przez Europ Zachodni granicy
niemieckiej oraz zapowied skierowania ekspansji niemieckiej na wschd. Gwnym archi
tektem tego porozumienia by minister spraw zagranicznych Niemiec, Gustav Stresemann.
POROZU MIE NIA M IDZYWOJE N N E
pastwo

miejsce/data

postanowienia

Austria

Sai nt-

Austria uznaa niepodlego i granice Wg ier, Polski , Czechosowacji

-Germain

i Krlestwa SHS; Istri i poudniowy Tyrol utracia n a rzecz Woch; Austrii

1 0 IX 1 9 1 9 r.

odebra n o marynark wojenn; ograniczono armi do 30 tys.; naoono

odszkodowan i a .

Bugaria

N euilly
27 XI 1 9 1 9 r.

na rzecz Rumunii Bugaria tracia Dobrud; n a rzecz J ugosawii - cz

Macedonii; na rzecz Grecji - Tracj (dostp do M orza Egejskiego);
zredukowan o armi do 20 tys . ; naoono wysokie odszkodowa n i a .

Wgry

Trianon

w wyniku traktatu Wgry straciy n a rzecz ssiadw 68% swego

4 VI 1 920 r.

przedwojennego terytorium i 59"/o l u d n oci; zakaz powszechnej suby

wojskowej (ochotnicza tylko do 35 tys . ) .

Turcja

Sevres

tureckie terytoria bliskowschodnie stay si mandatami Anglii i Francji;

1 0 VIII 1 920 r.

europejskie posiadoci Turcji otrzymay Grecja i Wochy; cieniny Bosfor

i Darda nele oddane pod zarzd kom isji midzynarodowej .

2 . G w n e p r o b l e m y s p oe czn o - g o s p o d a r cze w i ata

Wielki kryzys lat 30. i jego skutki polityczne
Po I wojnie wiatowej produkcja malaa na caym wiecie w zwizku z przestawianiem
gospodarki na tory pokojowe. Pogbiy si dysproporcj e rozwj u poszczeglnych pastw.
W wyniku klski wzmocniy si problemy ekonomiczne Rzeszy, wstrzsu doznaa gospo
darka woska. Wzbogaciy si natomiast Stany Zjednoczone, ktrych produkcj a w 1925 r.
rwnaa si produkcji Wielkiej Brytanii, Franc* i Niemiec cznie.
W latach 1920-1921 odnotowano przejciowy kryzys, po ktrym gospodarka wiatowa
wesza w okres dugotrwaej poprawy koniunktury. Przerwa j na jesieni 1929 r. wielki

kryzys, ktry ogarn gospodarki wszystkich czoowych pastw wczesnego wiata. Dotkn
on wszystkie dziedziny gospodarki. Charakteryzowa go bardzo gboki i dugotrway spaSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

dek produkcji przemysowej , masowe bezrobocie, spadek dochodw ludnoci i daleko idce
skutki polityczne.

czarny czwartek,
pocztek wielkiego
kryzysu

1 929

pocztki nowego adu ,

dojcie H itlera d o wadzy
wygrana Fra n klina
Delona Roosevelta
w wyborach

1 932

przyjcie ZSRR do
Ligi N a rodw

1 933

1 934

Czarny czwartek (24 padziernika 1929 r.), czyli zaamanie notowa na giedzie
nowojorskiej , spowodowa nie tylko perturbacje ekonomiczne. Produkcj a spada o poow,
bezrobocie osigno w 1932 r. puap 25% ogu zatrudnionych. Dziaania podj te przez
prezydenta Herberta Hoovera dla ratowania gospodarki okazay si niewystarczaj ce.
Wybory prezydenckie w 1932 r. wygra kandydat demokratw Franklin Delano

Roosevelt, lansuj cy program szerokiej interwencji pastwa w zwalczaniu kryzysu. Jego

polityka, zwana Nowym adem (New Deal), przyniosa popraw sytuacji.
Reakcj na wielki kryzys gospodarczy byo powstanie teorii gospodarczej opracowanej
przez angielskiego ekonomist Johna Keynesa (keynesizm, etatyzm gospodarczy). Pro
ponowa on m.in.: progresj opodatkowania dochodw osobistych grup zamoniejszych
przy jednoczesnym zwikszaniu wiadcze spoecznych na rzecz grup biedniejszych bez
porednie zachty do inwestowania poprzez obnienie opodatkowania zyskw przeznacza
nych na inwestycje zarzdzanie wielkoci globalnych wydatkw rzdowych na inwesty
cje pastwowe czy roboty publiczne.
Skutkiem wielkiego kryzysu gospodarczego byo m.in. odchodzenie od systemw demo
kratycznych i poparcie dla systemw autorytarnych i totalitarnych. Do skutkw kryzysu
zaliczy mona zatem: umocnienie faszyzmu woskiego zwycistwo nazizmu w Niem
czech narodziny ruchw faszystowskich w innych pastwach umocnienie ruchw lewi
cowych, szczeglnie komunizmu w ZSRR.
W czasie gdy pastwa zachodnie pogray si w chaosie gospodarczym, plany picio
letnie Stalina wydaway si zapewnia Rosji Radzieckiej stabilny rozwj , co spowodowao
wzrost prestiu Zwizku Radzieckiego na arenie midzynarodowej .
WWW.CEL-MATURA.PL

3 . Tota I i t a ryz m y XX w.
Kryzys demokracji liberalnej - przyczyny i symptomy
Kryzys gospodarczy wiza si z kryzysem pastwa demokratycznego, ktre nie potra
fio sprosta problemom wynikaj cym z zaamania gospodarki. Przyczyny kryzysu demo
kracji liberalnej w Europie byy zoone: przemiany spoeczne

zorganizowanie si

mas proletariackich i powstawanie silnych partii komunistycznych, ktre nimi kieroway

negatywne skutki wojny

uksztatowanie si przekonania, e tylko sia militarna jest

w stanie zapewni rozwizanie problemw systemowych Europy rozczarowanie posta

nowieniami traktatw pokojowych , ktre w rzeczywistoci nie rozwizyway ywotnych

problemw lecych u rde wybuchu I wojny wiatowej pojawianie si problemw

spoecznych bdcych wynikiem zaamania si gospodarki wiatowej i wiatowego kry

zysu finansowego walka o wadz w poszczeglnych pastwach konflikty narodo

wociowe w nowo powstaych pastwach wielonarodowych (Czechosowacj a, Jugosawia)

wprowadzenie proporcjonalnych wyborw do parlamentu przez wiele pastw euro

pejskich, co skutkowao rozbiciem wielopartyjnym i nieskutecznoci rzdw.

Tendencje autorytarne w Europie

Tendencje autorytarne w Europie nasiliy si w latach 30. Autorytaryzm uksztatowa si
w nastpstwie rozkadu ustroj w demokratyczno-parlamentarnych dla przywrcenia auto
rytetu pastwa i wadzy. Autorytaryzm oznacza rzdy silnej rki, w ktrych wadza jest
sprawowana przez armi, policj, aparat biurokratyczny lub parti polityczn. Ustanowie
nie rzdw autorytarnych nastpuje zwykle w drodze zamachu stanu. Wadza przywdcy
wynika z jego osobistego autorytetu, ktry wypywa z dawnych zasug.
Przywdca autorytarny cieszy si poparciem znacznej czci spoeczestwa, a swo
istym uwielbieniem swoich kombatantw. Rzd nie j est oparty na wikszoci parlamen-

NASTANIE NAJWA NIEJ SZYCH SYSTEM W TOTALITARNYCH W E U ROPIE

1917

rewolucja padziern ikowa w ZSRR, rzdy kom unistyczne w Rosji

1 922

m a rsz na Rzym , dojcie do wadzy Benito M u ssoliniego

1 933

poar Reichstagu , d ojcie d o wadzy Adolfa Hitlera

1 936

przejcie wadzy w Hiszpanii przez Fra n cisco Franco

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

tarnej i nie podlega kontroli. Opozycja,

Dyktatury w Europie

jeeli istnieje, to w formie szcztkowej ,

o ograniczonych moliwociach oddzia
ywania na sprawy publiczne. Autoryta

Rosja (ZSRR) : Wodzi mierz Len i n , po

jego mierci Jzef Sta l i n

1 9 1 7 r.

Wochy: Benito M ussolini od 1 922 r.

ryzm, w odrnieniu od totalitaryzmu,

Bugari a : Aleksa nder Cankow

nie posuguje si j edn narzucon spoe

- 1 923- 1 930 , car Borys I l i od 1 934 r.

czestwu ideologi, tajn policj i zbrod

H iszpania : Primo de Rivera

niczym terrorem. Prowadzi natomiast do

Francisco Fra n co od 1 936 r.

biernoci spoeczestwa.

Istota totalitaryzmu

1 923- 1 930,

Albania: Ahmed Zog u od 1 925 r.

(od 1 928

r.

j a ko krl Zogu I)

Polska: Jzef Pisudski 1 926- 1 935, potem

i nni przedstawiciele sa nacj i

Totalizm (totalitaryzm), z ac. totus, totalis

Litwa: Anastas Smetana , od 1 926 r.

- cay, wszystek, to reim dcy do opa

Portugalia: Antonio Salaza r od 1 928

nowania wszystkich sfer ycia czowieka

Jugosawia: krl Aleksa nder I od 1 929 r.

i spoeczestwa, bez pozostawienia j akie

Niemcy: Adolf H itler od 1 933 r.

gokolwiek marginesu swobody. Charak

Austria: Engelbe rt Dollfuss 1 933- 1 934 ,

teryzowaa go: wszechobecna ideologia

(faszyzm, komunizm), ktra twierdzia,
e ma do zaoferowania wizj ostatecz
nie doskonaego spoeczestwa dla caej
ludzkoci system monopartyjny, czyli
jednopartyjny zorganizowany w sposb

r.

Kurt vo n Schuschnigg 1 934- 1 938 r.

Estonia : Konstantin Pats od 1 934 r.

otwa : Karlis U l manis od 1 934 r.
Grecja : loannis M etaxas od 1 936 r.
Rumunia: Karol li od 1 938

r. ,

lon

Antonescu od 1 940 r.

Sowacja: ks . J zef Tiso od 1 938

r.

hierarchiczny, zazwyczaj z jednym wodzem

(Mussolini, Hitler, Stalin), nadrzdnym
wobec administracji pastwowej aparat przymusu - cakowite skupienie w rku partii
(monopol) kontroli nad rozbudowan policj , armi i paramilitarnymi formacjami pomoc
niczymi; propaganda i cenzura - monopol i kontrola wszystkich rodkw masowego
komunikowania - prasy, radia, telewizji wrg pastwa - terrorystyczna kontrola poli
cyjna skierowana przeciwko rzeczywistym i urojonym wrogom, a take przeciwko dowol
nie wybranym grupom spoeczestwa.
WWW.CEL-MATURA.PL

Faszyzm woski i dyktatura Mussoliniego

Pastwo woskie wyszo z I wojny wiatowej , z pozoru, j ako kraj obozu zwycizcw. Spoe
czestwo i gospodarka doznay jednak ran tak dotkliwych, e doprowadzio to do powa
nego kryzysu spoecznego. Nie speniy si rwnie woskie plany uzyskania sporych korzy
ci terytorialnych. Doprowadzio to do radykalizacji spoecznej , nastroj w rewolucyjnych
i nacjonalistycznych.
Rywalizacj a midzy partiami i skcenie polityczne w parlamencie uatwiy rozwj
ruchu faszystowskiego, ktremu przewodzi byy socj alista

Benito Mussolini. Zj ednoczy

on w jednej organizacji Fasci di Combattimento weteranw rozczarowanych sytuacj spo

eczn. Oni wanie stali si zaczynem ruchu faszystowskiego. Powstay rwnie bojwki
faszystowskie

czarne koszule.

W 1921 r. Mussolini przeksztaci swoj organizacj w Narodow Parti Faszystow

sk. Faszyci, chcc zdoby poparcie spoeczne, gosili szereg popularnych hase, formu
owali liczne obietnice poprawy sytuacji socj alnej . W 1922 r. Mussolini dokona zamachu
stanu (marsz na Rzym). Krl Wiktor Emanuel III powierzy mu stanowisko premiera.
W kolejnych wyborach w 1924 r. faszyci zdobyli wikszo parlamentarn, Mussolini prze
j wadz dyktatorsk, ogaszaj c si wodzem (duce).

FASZYZM
Rozbicie mas jako siy twrczej

AUTORYTARYZM
N i e zmierza do cakowitej demobilizacji mas, ale
spycha je do roli przedmiotu w ramach reimu

Totalna negacja poprzednich reimw

Powoanie nowej warstwy rzqdzqcej

Gosi programy odnowy, uzdrowienia , sanacji

Opiera si na dawnych klasach panujqcych ,
dopuszczaj c ograniczone zmiany w obrbie
elit sprawujcych wadz

Istot jest m obilizacj a , ktra przybiera formy

Brak partii masowej , brak aktywnej mobilizacji

demagogiczne
Ch dokonania przeomw w szeregach klasy

Decydujca rola wojska

robotniczej . Przeobraenie klasy robotniczej w

si dziaajc wbrew wasnym interesom
Wdz charyzmatyczny

Dyktator starego typu

Skrajny antydemokratyzm

Pozostawiony margines swobd

demokratycznych

Antykomunizm , czsto antysem ityzm , krytyka systemu wielopartyjnego, program negacji

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

W 1926 r. rzd, na wniosek Mussoliniego, rozwiza wszystkie partie polityczne, za

wyj tkiem faszystowskiej (system monopartyjny). Zawieszono wolno prasy, anulowano
(uniewaniono) mandaty poselskie. Wolne ycie polityczne we Woszech, de facto, przestao
istnie. W 1928 r. Wielka Rada Faszystowska staa si organem nadrzdnym nad parla
mentem. Hasem, dziki ktremu Mussoliniemu udao si pozyska sympati i poparcie
wielu grup spoecznych, by korporacjonizm - koncepcj a solidaryzmu goszca, e pod
staw pastwa powinny by korporacje zawodowe zrzeszaj ce pracodawcw i pracobiorcw.

Narodziny narodowego socjalizmu w Rzeszy Niemieckiej

Niemcy po zakoczeniu I wojny wiatowej nie byy kraj em stabilnym. Z wielkim trudem
zdoano zdawi komunistyczne wystpienia rewolucyjne w 1918 i 1919 r a ju w marcu
1920 r. podj ta zostaa prba obalenia rzdu (pucz Kappa-Liittwitza).
Niemcy, na mocy konstytucji uchwalonej w Weimarze (std okrelenie Republika

Weimarska), przestay by monarchi. Ustanowiono system rzdw parlamentarnych.

Rzesza, ponoszc skutki gospodarcze i finansowe przegranej wojny w formie reparacji,
pogrya si w gbokim kryzysie.
W 1920 r. powstaa Narodowosocj alistyczna Niemiecka Partia Robotnikw (NSDAP),
pod kierownictwem Adolfa Hitlera. W listopadzie 1923 r. podj on pierwsz prb prze
jcia wadzy w Rzeszy, organizujc zamach stanu (tzw. pucz monachijski). Boj wkarze
hitlerowscy zostali rozbici przez polij bawarsk, a Hitler trafi do wizienia, gdzie napisa

Mein Kampf"

podstawowe dzieo nazizmu.

Wybr bohatera I wojny wiatowej , Paula von Hindenburga, na prezydenta Rzeszy

w 1925 r. rozpocz powoln ewolucj od systemu parlamentarnego, w ktrym czoow rol
odgrywa sejm Rzeszy (Reichstag), do prezydenckiego, opartego na silnej wadzy sdziwego
marszaka.
Nacjonalistyczne i antykomunistyczne hasa NSDAP oraz demagogiczna propaganda
socj alna przynosia sukcesy wyborcze, ale dopiero w czasach wielkiego kryzysu. Jest to
WWW.CEL-MATURA.PL

zrozumiae, gdy nawet w wiadomoci elit funkcj onowao przekonanie, e w tak napitej
i wybuchowej atmosferze Niemcy mog by albo czerwone (komunistyczne), albo brunatne
(faszystowskie). To ostatnie uznano za mniej niebezpieczne.
W 1933 r. partia Hitlera odniosa sukces w wyborach parlamentarnych i prezydent
Hindenburg powoa Hitlera na urzd kanclerza. Po mierci prezydenta w 1934 r. Hitler
poczy urzdy gowy pastwa i szefa rzdu i stan na czele Niemiec z tytuem wodza

(Fuhrer) i kanclerza Rzeszy, co zgodne byo z hasem: Ein Volk, ein Reich, ein Fuhrer"
(Jeden nard, j edna Rzesza, jeden wdz").

I wprowadzenie ustaw norymberskich I

I noc dugich noy I

I powstanie NSDAP I

I pucz monachijski I
l
1 920

I
1

mianowanie H itlera kanclerzem ,

poar Reichstagu

1 923

1 933 1 934 1 935

noc krysztaowa

1 938

Ili Rzesza hitlerowska - pastwo stanu wyjtkowego

Hitler obj wadz dyktatorsk, krwawo rozprawi si z przeciwnikami politycznymi
i potencj alnymi konkurentami we wasnych szeregach. Narzuci spoeczestwu nazizm j ako
obowizujc doktryn pastwow.
Pierwszym spektakularnym dziaaniem wymierzonym przeciw konkurentom wywo
dzcym si z dotychczasowych wsppracownikw bya tzw. noc dugich noy. 30 czerwca
1934 r. , na rozkaz Adolfa Hitlera, zbrodniarze z SS wymordowali gwnych przywdcw
Oddziaw Szturmowych (SA), z szefem sztabu Ernstem Rohmem, pod pretekstem rze
komo organizowanego przez nich zamachu stanu.
Przywdca narodowego socj alizmu, Adolf Hitler, koncentrowa sw uwag wok kwe
stii: koniecznoci obrony czystoci rasy, opartej na pseudonaukowych obserwacj ach przy
rody misji rasowej narodu niemieckiego, wobec ktrej pastwo staje si jedynie narz
dziem w subie narodu, to j est w subie jednoci rasowej .
Gosi skrajny nacjonalizm (szowinizm), uwaaj c nard za wsplnot krwi. Prymi
tywnie interpretujc myli Karola Darwina, uznawa si i walk za podstawowe prawo
spoeczne. Nacj onalizm w nazizmie znaj dowa wyraz w ideologii wroga, ktrego naley
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

bezwzgldnie zwalcza. Wrogiem by yd,

SA

komunista ,

- bya to org a n izacja para m ilitarna

libera,

socjaldemokrata.

Wrg by elementem zbdnym, dlatego

kady czowiek uznany za wroga mg

Oddziay Szturmowe NSDAP

partii h itlerowskiej , n azywa n a

n iekiedy ludow a rmi . Skadaa
si z ko mbatantw, bezro botnych

by w majestacie prawa uwiziony lub

i lumpenproleta riatu . Staa si gwn

zgadzony.

si w r kac h H itlera . W 1 933 r. liczya

Hitler zwraca si przeciw liberalizmowi,

systemowi

wielopartyjnemu

i parlamentaryzmowi oraz komunizmowi

o koo 600 tys . czon kw. Po przejciu

wadzy osig na l icze bno 2 mln
uzbrojonych szturmowcw. Utra cia na
znaczeniu podczas n ocy dugich n oy.

i pacyfizmowi, ktre uznawa za inspirowane i wspierane przez ydw. Wystpo

wa rwnie przeciwko chrzecij astwu

SS, czyli Sztafety O c h ro n ne NSDAP,

byy jed n z najbardziej zbrodn iczych
instytucj i I l i Rzeszy. Przeoony

i Kocioom, propaguj c tzw. pozytywne

organ izacji nosi stopie ReichsfO hrera

chrzecij astwo.

SS. U rzd ten najduej pen i H e i n rich

Narodowy

socj alizm

negowa warto czowieka j ako j ednostki.

Dy do zawadnicia nie tylko j ego cia
em, ale i dusz.
Syntez

ideologii

zasada charyzmatycznej

H i mmler - jeden z najwikszyc h

zbro d n i a rzy XX w. Oddziay SS, po
n ocy dugich n oy, zajy miejsce
SA od ktrej przejy nadzr n a d

nazizmu

bya

wadzy wodza

(Fuhrerprinzip), ktrego uosabia Hitler.

Zasada wodzostwa znalaza wyraz w dyk

o bozam i koncentracyj nymi. P o

roku 1 939 S S opanoway niemieck
policj. Oddziay SS, jako regularne
jed nostki frontowe, walczyy w l i wojnie
wiatowej . Odg ryway kluczow rol

taturze Hitlera. Nie istniaa adna opozy

w h itlerowskim a pa racie o kupacyj nym

cja polityczna. Nie istniaa te j akakolwiek

oraz zagadzie narodu ydowskiego.

kontrola nad poczynaniami wodza. W pa

stwie hitlerowskim nie byo adnych ele

Pod rzdami H i mmlera o rga nizacja

SS zapewnia sobie pozycj pastwa
w pastwie. W procesie norymberskim

mentw demokratycznych. Jednostka bya

zostaa uznana za org a n izacj

albo ulega pastwu, albo represjonowana.

zbrodn icz .

Reim hitlerowski stworzy aparat

ucisku gigantycznych rozmiarw. Cae spoeczestwo znalazo si pod kontrol tajnej policji. Kady przej aw niezadowolenia by bezWWW.CEL-MATURA.PL

wzgldnie tumiony. Powsta system obozw koncentracyjnych (Dachau

1933 r.), do

ktrych zsyano niepokornych. W dziej ach III Rzeszy szczegln rol odegray oddziay SA
i SS.
Rozbudzano antysemityzm, organizowano pogromy i bojkot ydowskich przedsi
biorstw. ydw usuwano ze suby pastwowej , a w 1935 r., na mocy tzw. ustaw norym
berskich, odebrano im prawa obywatelskie, konfiskowano mienie, narzucano dodatkowe
wiadczenia pienine, zabraniano wykonywania wikszoci zawodw i wstpu na wy
sze uczelnie. W czasie nocy krysztaowej (od rozbitych szyb witryn ydowskich sklepw)
z 9 na 10 listopada 1938 r. zniszczono wikszo sklepw ydowskich i synagog.

5.

R o sj a R a d z i e c ka i ZS R R 1 9 1 8 - 1 9 3 9

Powstanie Zwizku Radzieckiego

W 1922 r. , w wyniku poczenia republik bolszewickich, powsta Zwizek Socjalistycz

nych Republik Radzieckich - pastwo, w ktrym wcielano w praktyce zaoenia doktryny

komunistycznej . ZSRR byo, w okresie swojego istnienia, najwikszym pastwem wiata.

Doktryna pastwa dyktatury proletariatu

Ideologia komunizmu okrelaa mianem dyktatury proletariatu form sprawowania wa
dzy, opart na przemocy.
Pastwo radzieckie miao charakter totalitarny. Jego ustrj charakteryzowa si:
dominacj partii komunistycznej we wszystkich sferach ycia publicznego podporzd
kowaniem ustawodawstwa i prawa interesom partii rozbienoci midzy przepisami
prawa stanowionego a faktycznie obowizujcymi zasadami postpowania przenikaniem
si aparatu partyjnego i instytucji pastwowych (pastwo partyjne) monopolistyczn
pozyj partii - dziaalno jakijkolwiek opozycji bya zakazana i zagroona kar mierci
walk z religi i Kocioami, narzuceniem ateizmu j ako obowizujcego wiatopogldu.
Cae spoeczestwo znalazo si pod baczn kontrol policji politycznej i struktur par
tyjnych, ktre nadzoroway nie tylko wszelkie przej awy ycia publicznego, ale ingeroway
w sfer prywatn.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

Polityka gospodarcza
Gospodarka radziecka przechodzia rne fazy rozwoj owe: komunizm wojenny NEP
- Nowa Polityka Ekonomiczna gospodarka centralnie sterowana.
Wobec tragicznej sytuacji aprowizacyjnej w Rosji, gdzie w warunkach czerwonego
terroru trwaa wojna domowa, bolszewicy zdecydowali si na wprowadzenie komunizmu

wojennego. Mia on umoliwi pene zaopatrzenie Armii Czerwonej w czasie wojny domo
wej i nie dopuci do godu cywilnej ludnoci pracujcej w miastach. Doprowadzio to do
katastrofalnego spadku produkcji i kryzysu gospodarczego, ktrego najtragiczniej szym
przej awem by straszliwy gd i miliony ofiar miertelnych.
Wobec narastaj cego sprzeciwu spoecznego komunizm wojenny zastpiono Now

Polityk Ekonomiczn (NEP). W ramach NEP-u prbowano wskrzesi pewne elementy

rynku z zachowaniem monopolu wasnoci pastwowej w podstawowych dziedzinach prze
mysu: zamiana obowizkowego kontyngentu podw rolnych (rujnujcego wie) na poda
tek ywnociowy przywrcenie systemu
towarowo-pieninego w wymianie mi

Pol ityk N E P-u w 1 929 r. zlikwidowa

dzy miastem a wsi ustpstwa na rzecz

Sta l i n , o powia dajc si za

rzemiosa, usug i drobnego przemysu.

Przemiany te okazay si wkrtce bardzo

budow socja lizmu opa rtego n a

samowystarcza lnoci gospod a rczej
i kolektywizacji, czyli procesie

korzystne dla Rosji. W cigu trzech lat pro

polegajqcym n a likwidacj i

dukcja przemysowa wzrosa o 40%, zlikwi

i ndywid u a l nyc h gospoda rstw

dowano gd, opanowano inflacj oraz prze

prowadzono reform monetarn.

chopskich i organ izowa n i a

g ospo d a rstw kolektywnych zwa nych

kochozami.
Gospoda rka socjalistyczna opieraa

Ustanowienie dyktatury

si na pastwowej wasnoci

i umacnianie systemu

rodkw produ kcji (nacjonalizacji) ,

Wstrzs wywoany gbokimi przeobrae

a dysponowa nie n i mi zostao

niami ycia spoecznego pozwoli Stalinowi

zastrzeone wyczn ie dla wadz

i jego grupie ustanowi dyktatur i przez

niebywae

nasilenie

masowego

terroru

zastraszy spoeczestwo. Sygnaem dla

WWW.CEL-MATURA.PL

partyj n o-pastwowych . Wasn o

prywatna waciwie zostaa
zl ikwidowa n a .

wprowadzenie N E P-u
utworzen i e ZSRR

1 92 1

zwycistwo Stalina w walce

o wadz , pocztek
kolektywizacji i industria l izacji

1 922

1 934

1 929

1 938

rozpoczcia polityki ludobj czych represji byo zabjstwo popularnego sekretarza partii
w Leningradzie

Sergiusza Kirowa.

Zastosowane metody kontroli spoecznej okazay si tak skuteczne, e Stalin sta si

rzeczywistym samowadc. Nowa organizacj a spoeczestwa polegaa na wprowadzeniu na
wsi zalenych od pastwa spdzielni produkcyjnych
darstw rolnych

kochozw i pastwowych gospo

sowchozw.

W latach 1934-1938 przesza przez ZSRR pierwsza fala wielkich czystek. Najbardziej
krwawe represj e miay miejsce w czasach, gdy szefem radzieckich wadz bezpieczestwa
by Nikoaj Jeow. Od jego nazwiska fala ta nosi nazw j eowszczyzna. W okresie wielkiej
czystki aresztowano w ZSRR co najmniej 7 mln ludzi, z czego co najmniej 2 mln zgino lub
zostao zamordowanych.
Naj synniejszym zbrodniarzem epoki stalinowskiej by wszechwadny szef wadz bez
pieczestwa awrentij Beria. Kiedy zakoczono wielk czystk (beriowszczyzna), Beria
zaproponowa reform systemu obozw, w ktrych przebywao w 1938 r. okoo 16 mln ludzi.
Miaa ona polega na maksymalnym wykorzystaniu siy roboczej winiw. Zbudowano
imperium obozw pracy (Archipelag GUag).

6 . Sytu a cj a m i dzyn a r o d o w a w l a ta c h 1 9 2 9 -1 9 3 9
Polityka zagraniczna pastw faszystowskich
Polityka zagraniczna Mussoliniego odznaczaa si zaborczoci i deniem d o budowy
mocarstwowych Woch. Do gwnych przeomw w tej polityce zaliczy mona: podbj
Etiopii, zwanej Abisyni, w latach 1935-1936 i obalenie cesarza Hajle Syllasje zaanekto
wanie Albanii w 1939 r. akceptaj a, mimo pocztkowego sprzeciwu ( 1934 r.), likwidacji

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

Austrii ( 1938 r.) wspudzia w kreowaniu polityki monachij skiej , ktrej skutkiem byo
wymazanie Czechosowacji z mapy Europy, przy biernej postawie Anglii i Francji.
W 1936 r. Wochy zawary z Berlinem porozumienie, nazywane osi Berlin-Rzym,
ktre zapocztkowao realizacj polityki podboj w (uznanie podboju Etiopii przez Wochy,
ustalenie wsplnej polityki wobec wojny domowej w Hiszpanii, rozgraniczenie stref wpy
ww politycznych i gospodarczych.
Przedueniem porozumienia by pakt antykominternowski zawarty w 1936 r. midzy
Niemcami i Japoni, do ktrego w 1937 r. doczyy si Wochy (odtd o Berlin-Rzym
-Tokio). Komintern, czyli III Midzynarodwka Komunistyczna, by organizacj grupuj c
partie komunistyczne. Dziaa w latach 1919-1943, peni funkcj e orodka kierowniczego
i koordynacyjnego wszystkich partii komunistycznych na wiecie. W praktyce peni funk
cj agentury radzieckich sub bezpieczestwa, ktre posiaday zastpy ideowych, a zatem
darmowych, agentw w wielu pastwach wiata. Kraj owe partie komunistyczne byy sek
cjami Kominternu. Celem istnienia III Midzynarodwki bya walka o stworzenie midzy
narodowej Republiki Rad - w praktyce poszerzenie wpyww radzieckich.

Ekspansywna polityka pastw totalitarnych

Jako pierwsza d o podboj w ruszya Japonia, ktra poczwszy o d 193 1 r. rozpocza podbj

Mandurii, a nastpnie Chin. Na terenie Mandurii powstao faszystowskie pastwo Man

dukuo. Na drog ekspansjonizmu wstpiy rwnie Wochy, zajmuj c w 1936 r. Etiopi.
Najwikszy zasig miaa jednak niewtpliwie polityka imperialna Niemiec. amic
postanowienia traktatu wersalskiego i wykorzystuj c ulego innych pastw europej skich
pragncych utrzyma pokj , Hitler zdoa wprowadzi obowizkow sub woj skow
zwikszy liczebno armii (ze 100 do 380 tys. w 1935 r.) dokona remilitaryzacji Nad
renii (marzec 1936 r.) dokona przyczenia (Anschluss) Austrii - marzec 1938 r. przy
akceptacji Francji, Wielkiej Brytanii i Woch (konferencj a w Monachium) zaj czeskie
Sudety; na konferencji w Monachium w dniach 29-30 wrzenia 1938 r. obecni byli: Neville
Chamberlain, E douard Daladier, Adolf Hitler i Benito Mussolini doprowadzi do cakowi
tej likwidaji Czechosowacji, tworzc profaszystowskie pastwo ks. Jzefa Tiso w Sowaji,

WWW.CEL-MATURA.PL

utworzenie paktu osi

Berii n-Tokio-Rzym

japoska inwazja
na Manduri

konferencja
monachijska
1 93 1

a z pozostaej czci

1 935

1 939

1 936

Protektorat Czech i Moraw, ktry istnia w latach 1939-1945 j ako

prawno-administracyjny twr III Rzeszy na ziemiach czeskich.

W kocu Niemcy skieroway ekspansywn polityk zagraniczn w stron Polski. U si
uj c nady w podboj ach za Niemcami, w kwietniu 1939 r. Wochy podbiy Albani i w
czyy j do Krlestwa Woch.

Wojna domowa w H iszpanii

W latach 1936-1939 trwaa wojna domowa w Hiszpanii. Rzdzcy w tym czasie republi
kaski Front Ludowy zwalczany by przez skrajnie prawicow Falang. Na czele si anty
rzdowych stan gen. Francisco Franco. W wojnie tej po stronie rebeliantw Franco opo
wiedziay si Niemcy i Wochy, wysyajc potrzebny sprzt i armi ochotnicz.
W wojnie tej , w obronie republiki hiszpaskiej , udzia wzio rwnie okoo 5 tys.
ochotnikw z Polski, walczc w ramach tzw. brygad midzynarodowych. W marcu 1939 r.
wj ska gen. Franco opanoway Madryt, co zakoczyo wojn i wprowadzio na wiele lat
dyktatur woj skow.

Pakt Ribbentrop-Mootow
23 sierpnia 1939 r. podpisano na Kremlu radziecko-niemiecki pakt o nieagresji, znany pod
nazw paktu Ribbentrop-Mootow. W ukadzie obie strony zobowizay si do powstrzy
mania od wszelkich aktw agresji. Do ukadu tego doczono tajny protok, ktrego tre
zadecydowa miaa o losach znacznej czci Europy. Rozgranicza on strefy wpyww obu
mocarstw w przypadku wojny i wyznacza granic na terenie Polski wzdu linii: Pisa
- Narew - Wisa - San.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 1 . wiat m idzy wojnami

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Porzdek wersalski i waszyngtoski
1 . Jakie byy cele gwnych mocarstw na konferencji pokojowej w Paryu?
2. Wymie gwne posta nowienia traktatu wersalskiego. 3. Gdzie i kiedy podpisane

zostay traktaty pokojowe z in nymi pastwami wspierajcymi N iemcy w I wojnie wiatowej ?

4. Wyjanij , jakie znaczenie dla E u ropy miao podpisanie tra ktatu w Rapallo i u kadu

reskiego.
2. Gwne problemy spoeczno-gospodarcze wiata
1 . Wyjanij , jakie byy przyczyny i skutki wielkiego kryzysu gospodarczego na wiecie.
2. Wyjan ij , na czym polegaa koncepcja ekonomiczna stworzona przez Johna Keynesa .
3. Totalitaryzmy XX w.
1 . Wymie przyczyny kryzysu demokracji w Europie. 2. Wymie pastwa , w ktrych w okresie

midzywojennym istniay systemy autoryta rne. 3. Scharakteryzuj genez i program faszyzmu

woskiego. 4. Porwnaj zaoenia faszyzmu i autorytaryzmu .
4 . Republika Weimarska ( 1 9 1 9- 1 933) i Niemcy hitlerowskie ( 1 933- 1 939)
1 . Przedstaw przyczyny dojcia H itlera i NSDAP do wadzy. 2. Scharakteryzuj gwne

zaoenia nazizmu niemiec kiego. 3. Scharakteryzuj polityk wewntrzn H itlera po dojciu

do wadzy w 1 933 r.
5. Rosja Radziecka i ZSRR 1 9 1 8- 1 939
1 . Scha rakteryzuj gwne zaoenia ustroju komunistycznego w ZSRR. 2. Jakie trzy etapy

moemy wyoni w przemianach gospodarczych ZSRR okresu midzywojennego?

3. Wymie gwne kieru nki polityki wewntrznej Jzefa Stalina.
6. Sytuacja midzynarodowa w latach 1 929- 1 939
1 . Wymie dziaa nia Hitlera bdce naruszeniem posta nowie tra ktatu wersa lskiego.
2. W jaki sposb powsta pakt Berlin-Rzym-Tokio? Podaj odpowiednie daty. 3. Wymie

terytoria , ktre zajy pastwa faszystowskie przed wybuchem li wojny wiatowej .

WWW.CEL-MATURA.PL

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

DZI EJ E NAJNOWSZE

DZIA 1 2 .
l i Rzeczpospo l ita

Po 123 latach nieobecnoci na mapach wiata, po zakoczeniu

I wojny wiatowej Polska odzyskaa niepodlego. Pierwsze
lata po odrodzeniu pastwa to okres b udowy demokracji i walk
o granice: na zachodzie o granicach Polski zdecydoway dwa
plebiscyty i cztery powstania, na poudniu i wschodzie - walki
z ssiadami, w tym zagraajca istnieniu Polski i caej Europy
Zachodniej wojna polsko-bolszewicka 1920

r.

Niestabilne rzdy

parlamentarne doprowadziy do zamachu stanu i przejcia

wadzy dyktatorskiej przez Jzefa Pisudskiego. Niekorzystna
sytuacja midzynarodowa i powstanie totalitaryzmw wok
pastwa polskiego doprowadzio II Rzeczpospolit do upadku.

1 . O d b u d o w a p a stw o w o c i p o l s ki ej p o I w oj n i e w.
Konsolidacja orodkw wadzy w Rzeczypospolitej
Decyzj a o odbudowie suwerennego pastwa polskiego na arenie midzynarodowej zapada
podczas konferencji pokoj owej w Paryu. Zabiegi Romana Dmowskiego oraz Ignacego Jana
Paderewskiego doprowadziy do zawarcia przez prezydenta Wilsona w ramach 14 punktw
postulatu utworzenia pastwa polskiego. Postulat ten zrealizowano podczas paryskiej kon
ferencji pokojowej , za szczeglnym poparciem dyplomacji francuskiej . Polsk reprezentowa
tam Komitet Narodowy Polski pod przywdztwem Romana Dmowskiego.
Uznaje si, e Rzeczpospolita odrodzia si w momencie przejcia przez Jzefa Pisud

skiego wadzy nad wojskiem. Pisudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim na pocztku

listopada 1918 r. powrci do Warszawy z twierdzy magdeburskiej . W dniu 1 1 listopada
1918 r. przej on wadz nad wojskiem polskim, data ta j est wspczenie Narodowym wi
tem Niepodlegoci. Kilka dni pniej Rada

Regencyjna przekazaa Pisudskiemu take

Otrzymawszy wadz, Pisudski

wadz cywiln. Decyzja ta bya wana ze

na kaza rozbrojenie wojsk niemieckich

wzgldu na istnienie na ziemiach polskich

w 1918 r. wielu lokalnych orodkw wadzy,

oraz mianowa premierem socjal ist

Jdrzeja Moraczewskiego. Nowy

rzd mia c h a ra kter tymczasowy,

ktre z pewnoci atwiej zaakceptowayby

jego za daniem byo przygotowa nie

rzdy popularnego Pisudskiego. Rada nie

wybo rw do sej m u . M imo to

cieszya si popularnoci, poniewa sprawo

waa rzdy z nadania Berlina oraz Wiednia.
Rzd powierzy Pisudskiemu funkcj
Tymczasowego Naczelnika Pastwa oraz
zdecydowa o przyszej formie rzdw w Pol

Mora czewski przeprowa dzi szereg

reform, wprowadzajc m . i n . :

omiogodzi n ny dzie pracy

pac m i n i ma l n obowizkowe
ubezp iecze n i a spoeczne prawa
wyborcze d l a kobiet.

sce - republice.
W celu umidzynarodowienia sprawy polskiej w styczniu 1919 r. Pisudski zawar
ugod z Romanem Dmowskim, w ramach ktrej Komitet Narodowy Polski uzna przywdz
two Pisudskiego, w zamian za co Naczelnik Pastwa powoa na stanowisko nowego pre
miera: Ignacego Jana Paderewskiego. W ten sposb zakoczya si konsolidacja rzdu
centralnego, wikszo orodkw wadzy uznaa wadz Pisudskiego, a rzd polski uzyska
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

uznanie spoecznoci midzynarodowej . Wadzy Naczelnika Pastwa nie uznaa natomiast

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), utworzona w grudniu 1918 r.

Sejm Ustawodawczy i Maa Konstytucja

Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyy si 26 stycznia 1919 r., mogli w nich bra udzia
obywatele powyej 21. roku ycia, bez wzgldu na pe czy narodowo. Ze wzgldu na walki
o granice gosowanie odbyo si jedynie na terenach dawnego Krlestwa Polskiego oraz zachod
niej czci Galicji, w pozostaych rejonach przeprowadzono gosowanie uzupeniajce w p
niej szym terminie. Do sejmu weszy
m.in.:

Zwizek Narodowo-Ludowy,

tzw. endecja, z najwiksz iloci gosw,

PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, PPS

Do n ajwaniejszych naleay: Zwizek

N a rodowo-Ludowy (tzw. endecja)

oraz reprezentanci mniej szoci naro-

z Roma nem Dmowskim na czele,

dowych. Wybory zostay zbojkotowane

Chrzecijaska Demokracja (chadecja)

przez komunistw.

z Wojciechem Korfa ntym, PSL-Piast

Niecay miesic po wyborach sejm

z Wincentym Witosem, PSL-Wyzwolenie

oraz Polska Partia Socjalistyczna (PPS)

ogosi tzw. Ma Konstytucj, ktra

z I g n acym Daszyskim. Poza parla mentem

nakrelaa ramy ustrojowe pastwa do

dziaa l i take kom u n ici (Komun istyczn a

czasu uchwalenia penego dokumentu.

Partia Polski). Pisudski zwizany by

Wadz wykonawcz mia sprawowa

z PPS-em , z czasem wycofa si z polityki .

Naczelnik Pastwa powoywany i odpowiedzialny przed parlamentem. Jego decyzje wymagay kontrasygnaty odpowiedniego ministra w rzdzie. Na stanowisko Naczelnika jednogonie wybrano Pisudskiego, liczne ograni
czenia tego urzdu wynikay z sejmowej przewagi endecji, niechtnej Pisudskiemu.

2 . Ksztat o w a n i e s i g ra n i c p o I w oj n i e w i a t o w ej
Mapa Polski na pocztku listopada 1 9 1 8 r.
Pastwo polskie odrodzio si w listopadzie 1918 r., po 123 latach nieistnienia na mapach
wiata. Jednak nie wszystkie ziemie nalece do Rzeczypospolitej przed rozbiorami zostay
WWW.CEL-MATURA.PL

wczone do Polski porozbiorowej . Podczas gdy

Przywdcy pastw E ntenty

zachodni granic pastwa z Niemcami regu

obecni na konferencji w Pa ryu

lowa traktat wersalski, granica wschodnia

pozostawaa nieuregulowana, ze wzgldu na

prezentowa l i rny stosunek do

odra dzajcej si Rzeczypospol itej :

prezydent Woodrow Wilson popiera

nieobecno delegacji Rosji w Paryu, a take

powsta n i e wolnego pastwa

stan wojny domowej panuj cy w tym pastwie.

polskiego z dostpem do morza , co

Pod koniec 1918 r. w skad pastwa pol

skiego wchodziy m.in. : Pomorze Gdaskie,
wraz z Mierzej Helsk, tworzce pas wybrzea

zasyg n a lizowa na pocztku 1 9 1 8 r.

w ra mach 1 4 P u n ktw. Prezydent

Georges Clemenceau chc ia silnej

Polski j a ko przeciwwag i d l a Niemiec,

o dugoci 70 km Wielkopolska wraz z Pozna

ale jego wpywy ogra n i cza zy stan

niem Kuj awy wraz z Bydgoszcz Mazow

zdrowia oraz silne zaangaowanie

sze Maopolska Zachodnia Galicj a Kresy

w kwestie Ligi N a rodw. Premier

Wschodnie. Poza granicami pastwa polskiego

znalazy si natomiast: Gdask - otrzy

David Lloyd George d y natomiast

do utrzymania rwnowa gi si n a
kontynen c i e , uwaajc N iemcy

ma status wolnego miasta, ale znaj dowal si

za ba rier przed kom u n izmem ,

wewntrz polskiej strefy celnej Wilno, bdce

w zwizku z czym popiera raczej

stolic niepodlegej Litwy zachodnie rejony

de n ia n iemieckie ni polskie

Wielkopolski cz Zaolzia.
W rejonach lska, Powila, Warmii

w kwestii g ra n i c . To z jego in icjatywy

o przynalenoci czc i ziem miay
zdecydowa plebiscyty.

i Mazur miay odby si plebiscyty.

Walki o granic wschodni

Poniewa traktat wersalski nie regulowa wschodnich granic Rzeczypospolitj , Polacy mieli
swobod w decydowaniu o ksztacie pastwa w tym rejonie. Wyoniy si dwie koncepcje:

koncepcja inko rporacyjna Romana Dmowskiego zakadaa wczenie wschodnich

ziem do Rzeczypospolitej tak daleko na zachd, j ak tylko daoby si spolonizowa
ludno lokaln,

koncepcja federacyjna Jzefa Pisudskiego zakadaa pomoc ze strony Polakw

niesion narodom chccym utworzy swoj e pastwa na wschodzie, co pozwolioby na
stworzenie buforu kraj w odgradzaj cych Polsk od Rosj i Radzieckiej .
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

Plebiscyty
Wyniki plebiscytw byy dla Polski w wikszoci niekorzystne. W plebiscycie na lsku
(marzec 1921 r.) Polacy uzyskali 40,4% gosw. Utracie lska zapobiego jednak III powsta
nie lskie, dziki ktremu uzyskalimy 29% terytorium spornego (cz lepiej uprzemyso
wion). Plebiscyty na Warmii, Mazurach i Powilu zakoczyy si klsk, przeprowadzono
je bowiem w najtrudniej szym momencie wojny w 1920 r. Za Polsk gosowao jedynie 3,3%
mieszkacw.

Wojna obronna w 1 920 r.

Atak wojsk radzieckich: Bolszewicy w poowie 1920 r. wyszli zwycisko z wojny domowej .
W trakcie walk zbudowali liczn, kilkumilionow Armi Czerwon, ktrej postanowili uy
w walce przeciw Polakom oraz w celu eksportu rewolucji komunistycznej na zachd Europy.
W czerwcu 1920 r. Armia Konna Siemiona Budionnego uderzya na Ukrain, zdobya Kijw
i rozpocza oblenie Lwowa, w lipcu Micha Tuchaczewski poprowadzi gwne uderzenie
na Polsk, kierujc si w stron Warszawy. Przewaga liczebna bolszewikw i szybki marsz
uniemoliwiay nowo powstaej armii polskiej skuteczny opr, w sierpniu 1920 r. oddziay
rosyjskie dotary na lini Wisy.

Pertraktacje pokojowe prowadzone byy bezporednio w Misku oraz przy media

cji pastw Ententy w belgijskiej miejscowoci Spa. Poniewa rozmowy bezporednie nie
przynosiy skutku, Polacy zwrcili si do pastw Ententy z prob o mediacj. Mocarstwa
nie doszy jednak do zgody: Francj a chciaa wspiera Polsk, wysyajc do Warszawy dorad
cw wojskowych, Wielka Brytania negocjowaa w tym czasie umow handlow z Rosj,
wobec czego sprzyj aa stronie rosyjskiej . Brytyjski minister spraw zagranicznych wysun
propozycj oparcia granicy na linii drugiego rozbioru, zwan od jego nazwiska lini Cur

zona. Rzd Polski przyj projekt, jednak pewni zwycistwa bolszewicy odrzucili propozy
cj, powoujc jednoczenie w Biaymstoku Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski pod
przewodnictwem Feliksa Dzieryskiego i Juliana Marchlewskiego.

Bitwa warszawska odwrcia losy wojny. Jeszcze w lipcu powoano w Warszawie

Rad Obrony Pastwa zoon z przedstawicieli rzdu, parlamentu i wadz woj skowych
pod przewodnictwem Pisudskiego. Plany opracowane przez rad oraz powszechna mobiWWW.CEL-MATURA.PL

lizacj a zaczy przynosi skutki: 13 sierpnia zaczy si dziaania wojenne na przedpolach

Warszawy, Polacy zatrzymali marsz wojsk sowieckich pod Radzyminem, a kontrofen

sywa znad rzeki Wieprz pod dowdztwem Pisudskiego pozwolia przeama linie radziec
kie. Rozbity zosta wtedy trzon Armii Czerwonej , bolszewicy rzucili si do ucieczki. Armia
Budionnego spieszya na pomoc siom Tuchaczewskiego, zostaa jednak pobita 3 1 sierpnia
w ostatniej wielkiej bitwie kawaleryjskiej pod Komarowem . W dniach 22-28 wrzenia
Polacy ostatecznie rozbili cztery armie radzieckie w bitwie nad Niemnem.

Traktat ryski podpisany 18 marca 1921 r. zakoczy wojn. Polacy, nie widzc mo
liwoci cakowitego podboj u Rosji, zgodzili si na rozejm ju w padzierniku 1920 r. Pra
wie proczne pertraktacje, naznaczone konfliktem midzy endecj a pisudczykami, nie
odzwierciedlay sukcesu militarnego wojsk polskich. Ostatecznie strony ustaliy: granic
midzy Rosj a Rzeczpospolit na linii od rzeki Dwiny do Zbrucza i Dniestru zobowi
zanie do wzaj emnego nieingerowania w sprawy wewntrzne drugiej strony zrzeczenie
si odszkodowa oraz zwrot przez stron rosyjsk mienia zagrabionego w czasach carskich
wczenie Ukrainy do Rosji, czym zamano postanowienia ugody z Symonem Petlur.
Traktat ryski oraz wczenie Litwy rodkowej do Polski zakoczyy okres walk o granice.
Mocarstwa zachodnie oficj alnie uznay granic pastwa polskiego dopiero w marcu 1923 r.
Odrodzone pastwo - II Rzeczpospolita Polska - liczyo 388 600 km2 i zajmowao szst
pozycj pod wzgldem obszaru w Europie.

1am111rm1M'"1
11
111

-----

Konstytucja marcowa
Prace nad konstytucj trway od 1919 r., jednak z powodu walk o granic sejm odwleka
jej uchwalenie. Dokument przyjto 17 marca 1921 r. , std nazwa konstytucji marcowej.
Konstytucj a okrelaa ramy ustrojowe II Rzeczypospolitej , wprowadzajc system parlamen
tarny (tj . z przewag parlamentu), wzorowany na francuskim modelu politycznym.

Wadza ustawodawcza. Stanowi j dwuizbowy parlament skadaj cy si

sejmu

(444 posw) i senatu ( 1 1 1 senatorw) wybierany na pi lat w picioprzymiotnikowych

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

wyborach (tajnych, powszechnych, rwnych, bezporednich i proporcj onalnych) czynne

prawo wyborcze przysugiwao wszystkim obywatelom powyej 2 1 . roku ycia, bez wzgldu
na pe. Bierne prawo wyborcze obywatele otrzymywali po ukoczeniu 25. r. . , do senatu
granice wiekowe wynosiy odpowiednio 30 i 40 lat.

Wadza wykonawcza. Sprawowa j

prezydent wraz z rzdem (Rad Ministrw)
prezydenta wybierao Zgromadzenie Naro

Silna wadza parla mentu

podyktowa na bya o bawa m i
end ecj i , ktra stanowia

dowe (poczony sejm i senat) na okres sied

najliczniejsz si w parlamencie

miu lat decyzje prezydenta wymagay

i ktra nie c h ciaa sil nej wadzy

kontrasygnaty odpowiednich ministrw, nie

mia on prawa weta wobec decyzji sejmu,

P isudskiego . Z kolei proporcjona lny

system przelicza nia gosw na
man daty powodowa ogromne

mg odwoa parlament, ale jedynie za zgod

rozd robnienie pol ityczne

3/5 senatu rzd posiada inicj atyw ustawo

w parlamencie i zmusza partie do

dawcz i odpowiada przed sejmem.

zakadania koal icji rzdowych .

Wolnoci obywatelskie. Konstytucj a

gwarantowaa w szerokim zakresie: wolno osobist, myli, przekona, wiary, prasy i zgro
madze, nietykalno mienia, wasno prywatn oraz tajemnic korespondencji rwne

prawa otrzymali mczyni i kobiety, zniesiono tytuy szlacheckie.

Wybory w 1 922 r.
Ptora roku po uchwaleniu konstytucji odbyy si wybory parlamentarne, a po nich wybory
prezydenckie. Do parlamentu weszo cznie 16 ugrupowa, co zmuszao partie do tworze
nia rzdw koalicyjnych. Najwicej gosw zdoby Chrzecijaski Zwizek Jednoci Naro
dowej , utworzony z przedstawicieli endecji i chadecji, potocznie nazywany Chjen. Drugi
wynik nalea do lewicy, sporo mandatw zdobyy take mniej szoci narodowe, pomimo
bojkotu wyborw ze strony Ukraicw i Biaorusinw.
W wyborach prezydenckich nie wystartowa Jzef Pisudski , ze wzgldu na zbyt
ograniczone kompetencje prezydenta. W ostatniej turze, 9 grudnia 1922 r. , niewielk
liczb gosw zwyciy kandydat lewicy, Gabriel Narutowicz. O przegranej kandydata
prawicy, Maurycego Zamoyskiego, zdecydoway m.in. gosy mniej szoci narodowych,
WWW.CEL-MATURA.PL

co stanowio pretekst do rozptania nagonki przeciw nowemu prezydentowi przez rodo

wiska katolickie i endeckie. Liczne ataki prasowe doprowadziy do zabjstwa Narutowi

cza

1 6 grudnia 1922 r. zastrzeli go niezrwnowaony psychicznie zwolennik endecji

Eligiusz Niewiadomski.
Zabj stwo polityczne wywoao wstrzs w spoeczestwie polskim. Na nowego prezy
denta wybrano 20 grudnia 1920 r. zwizanego z PSL-Piast Stanisawa Wojciechowskiego.

Demokracja parlamentarna w latach 1 922- 1 926

Okres demokracji parlamentarnej charakteryzowa si niestabilnoci polityczn: mno
go partii politycznych wymuszaa tworzenie rzdw koalicyjnych, ktre szybko upaday.
cznie w okresie 1919-1926 wadz sprawowao 1 3 gabinetw. Wymuszone koalicj e unie
moliwiay prowadzenie dalekowzrocznej polityki, rzdzcy czsto okazywali si nieodpo
wiedzialni. Tak byo w wypadku rzdu Wincentego Witosa powstaego w wyniku paktu
lanckoroskiego zawartego w 1923 r. pomidzy wspomnian ju Chj en oraz PSL-Piast,
zwanego potocznie rzdem Chjeno-Piasta. W obliczu braku pienidzy rzd zdecydowa si
na drukowanie banknotw, co doprowadzio do hiperinflacji.
W obliczu kryzysu parlament zdecydowa si na powoanie rzdu technokratw
( specj alistw) pod przewodnictwem znanego
ekonomisty Wadysawa Grabskiego. Rzd

Rzd Gra bskiego upad w 1 925 r.

Grabskiego urzdowa od grudnia 1923 r. do

z powodu fa li protestw robotniczych

pocztku 1925 r. i dziki uzyskanym od par

lamentu penomocnictwom wprowadzi wiele
istotnych reform:

przeprowadzi reform walutow,

spowodowanych rozpoczt przez

N iemcy wojnq celn z Polsk . Woj n a
ta bya nastpstwem podpisania
nieko rzystnego dla Polski traktatu
w Locarno.

wprowadzaj c now walut: zotego

polskiego,

emisj e b anknotw powierzy niezalenemu od rzdu Bankowi Polskiemu,

n aoy podatek gruntowy i zwikszy cigalno podatkw, przez

co zrwnowaono budet,

zmniej szy koszty administracj i pastwowej poprzez redukcj z atrudnienia,

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

z ainicj owa reform roln, z arzdzaj c p arcelacj e za odszko dowaniem

gospodarstw wikszych ni 1 8 0 ha (na kre s ach 3 0 0 ha).

Przyczyny i przebieg przewrotu majowego

Niestabilno rzdw, powracaj cy kryzys gospodarczy oraz partyjniactwo ( stawianie
interesw doranych partii ponad racj stanu) doprowadziy do rozczarowania demokracj .
Jzef Pisudski, po rezygnacji z ubiegania si o urzd prezydenta, usun si z polityki
i osiad w swym dworku w Sulej wku, piszc artykuy i krytykuj c wadz. Kiedy jednak
w maju 1926 r. po raz kolejny do wadzy doszed rzd Chjeno-Piasta , wywoao to niepokoje
spoeczne, a Pisudski zdecydowa si sign po wadz, przeprowadzajc zamach stanu.
Przyj aciel Pisudskiego, Lucjan eligowski, pod pozorem manewrw woj skowych
zebra na poligonie w Rembertowie oddziay loj alne marszakowi. Po niej asnym incydencie,
kiedy w nocy z 1 1 na 12 maj a 1926 r. nieznani sprawcy ostrzelali jego dom, Pisudski uda
si na rozmow do prezydenta Wojciechowskiego. Towarzyszyy mu lojalne oddziay z Rem
bertowa. Sawna rozmowa pomidzy Wojciechowskim i Pisudskim odbya si 12 maj a
1926 r. n a Mocie Poniatowskiego. Zaraz p o jej zakoczeniu rozpoczy si walki.
Przewrt majowy zakoczy si 14 maj a, po trzech dniach walk. Rzd wezwa na
pomoc loj alne oddziay z caej Polski, jednak tylko nieliczne dotary do Warszawy. O zwyci
stwie Pisudskiego przesdzi zainspirowany przez PPS strajk kolejarzy, ktry uniemoliwi
dotarcie na czas do Warszawy oddziaom wiernym rzdowi. W walkach zgino w sumie ok.
400 osb, a 900 zostao rannych. Rzd zdecydowa si poda do dymisji i przekaza wadz
Pisudskiemu, nie tylko ze wzgldu na przewag woj sk buntownikw, ale take obawiajc
si wjny domowj .

Bezporednie nastpstwa przewrotu majowego

Przewrt majowy rozpocz okres rzdw autorytarnych w II Rzeczypospolitej . Zgroma
dzenie Narodowe wybrao Pisudskiego na prezydenta, jednak ten nie przyj nominac:ji.
Premierem RP mianowano Kazimierza B artla ( 15 maj a 1926 r.), na prezydenta wybrano
WWW.CEL-MATURA.PL

Ignacego Mocickiego (1 czerwca 1926 r.). Pisudski pozosta szar eminencj, obejmuj c
tek ministra spraw woj skowych. Rzdy pisudczykw po 1926 r. nazywa si sanacj (ac.

sanatio

uzdrowienie), j ako e miay one uzdrowi stosunki spoeczne i polityczne w II RP.

Aby usan kcjonowa zamach sta n u oraz wzmoc n i prerogatywy prezydenta , parla ment
pod wpywem Pisudskiego 2 sierpnia 1 926 r. przeprowa dzi n owelizacj konstytucj i . Tzw.

nowele sierpniowe nadaway prezydentowi m . i n . : prawo wydawa n ia rozporzdze

z moc ustaw w czasie gdy sejm nie prowa dzi obrad prawo rozwizywa nia sejmu
i sen atu .
Zaraz po zmian i e konstytucj i powoano u rzd Generalnego Inspektora Si Zbrojnych
(GISZ) , ktry obj P isudski. Gen e ralny I nspektor posiada szerokie uprawn ienia wojskowe ,
a w czasie woj ny obejmowa funkcj N a czelnego Wodza .

Scena polityczna Polski po 1 926 r.

Ekipa zwolennikw Pisudskiego, skupiona w tzw. obozie sanacyjnym, gosia hasa
odnowy moralnej pastwa, w praktyce jednak zaj a si kumulacj wadzy. Pocztkowo,
przynajmniej formalnie, funkcjonowaa konstytucj a marcowa, a opozycj a miaa moliwoci
dziaania. Dziaa rwnie sejm. System ten stanowi j ednak zaledwie fasad demokracji.
Wikszo decyzji politycznych podejmowa marszaek i j ego bezporednie otoczenie, za
porednictwem biura politycznego sanacji usytuowanego przy pl. Saskim (dzi pl. Pisud
skiego) przekazywano wytyczne poszczeglnym politykom sanacyjnym.
W 1928 r. przeprowadzono wybory do sejmu. Obz sanacyjny powoa Bezpartyjny

Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR) pod przewodnictwem Walerego Sawka, zaufanego

czowieka zwizanego z Pisudskim. W trakcie wyborw miay miej sce liczne naduycia
i faszerstwa, tzw. cuda nad urnami. Wikszo mandatw przypada BBWR.
Przegrane wybory zj ednoczyy opozycj: partie lewicowe, ludowe i chrzecij askie
utworzyy w 1929 r. tzw. centrolew. Rok pniej zorganizowano Kongres Obrony Praw
i Wolnoci Ludu w Krakowie, wzywaj c do oporu wobec rzdu (m.in. niepacenia podatkw)
i zakoczenia dyktatury Pisudskiego.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

Wybory brzeskie
Konsolidacj a opozycji spowodowaa ostr reakcj rodowisk sanacyjnych: Jzef Pisud
ski czasowo obj funkcj premiera, prezydent Mocicki rozwiza parlament i zarz
dzi nowe wybory, na polecenie ministra spraw wewntrznych Felicj ana Skadkowskiego

aresztowano przywdcw opozycji (W. Witosa, W. Korfantego) i osadzono ich w twier

dzy w Brzeciu.
W listopadzie 1930 r. odbyy si kolejne wybory, tzw. brzeskie. Dziki rozbiciu opozy
cji oraz licznym naduyciom (m.in. uniewanienie wielkiej iloci kart do gosowania) BBWR
zdoby 56% miej sc w sejmie i a 68% w senacie. Po wyborach odbyy si tzw. procesy brze

skie 11 gwnych przywdcw opozycji. Wikszo z nich otrzymaa kary od 1,5 do 3 lat
wizienia, cz (m.in. W. Witos) udaa si na emigracj.
Zamach na ministra spraw wewntrznych Bronisawa Pierackiego w 1934 r. sta si
pretekstem do otwarcia specj alnego obozu internowania w Berezie Kartuskiej. Zamy
kano w nim, oprcz nacj onalistw ukraiskich, take radykalnych dziaaczy politycznych
opozycji.
Po wyborach brzeskich opozycj a dziaaa gwnie na emigracji. W 1936 r. Ignacy Pade
rewski i Wadysaw Sikorski zawizali tzw. Front Morges. Nazwa pochodzi od szwaj carskiej
miej scowoci, w ktrej znaj dowaa si willa Paderewskiego, miejsce spotka opozycj onistw.

Konstytucja kwietniowa
W zwizku z pogarszajcym si stanem zdrowia marszaka obz sanacyjny zdecydowa si
stworzy formalne podstawy rzdw autorytarnych, uchwalaj c tzw. konstytucj kwiet

niow. Ustaw zasadnicz uchwalono w czasie protestu opozyji, ktra opucia obrady.
Prezydent Mocicki podpisa dokument 23 kwietnia 1 935 r. Konstytucja znacznie posze
rzaa prerogatywy gowy pastwa. Prezydent: odpowiada jedynie przed Bogiem i histo
ri" mianowa premiera, Generalnego Inspektora Si Zbrqjnych i prezesa Sdu Njwy
szego mg rozwiza sejm i senat mia prawo aski, mg wydawa dekrety z moc
ustaw i zgasza weto zawieszajce ustawy wybierany by na siedem lat przez Zgroma
dzenie Narodowe lub w wyborach powszechnych, ale spord dwch kandydatw mg
wyznaczy nastpc w czasie wojny.
WWW.CEL-MATURA.PL

Dekompozycja obozu sanacji po mierci Pisudskiego

Po mierci marszaka w 1935 r. sanacj a podzielia si na rywalizuj ce ze sob obozy:
grupa zamkowa , skupiona wok prezydenta Mocickiego, koncentrowaa si na roz
woju gospodarczym kraju grupa GISZ-u, skupiona wok marszaka Edwarda Rydza
- migego, koncentrowaa si na modernizacji si zbrojnych grupa MSZ, skupiona wok
ministra spraw zagranicznych pk. Jzefa Becka.
Grupy te czsto rywalizoway ze sob, podejmujc niezalenie od siebie wane decy
zj e, np. Jzef Beck zdecydowa si na samodzielne rozwizanie problemu da niemiec
kich z 1938 r.

mier P isudskiego w d n i u 1 2 maja 1 935 r. bya wielkim wyda rzeniem w h istorii li RP.
Premier Sawek ogosi aob narodow trwajc pona d tydzie . Tru mn z ciaem
marszaka przewieziono w u roczystym kond ukcie aobnym do Krakowa , poc howa no go
n a Wawe l u . Pochd kra kowski liczy pon a d 1 00 tys. osb i mia kilka kilometrw dugoci ,
co wiadczy o ogromnym sza c u n ku Pola kw.

Sytuacja Polski na arenie midzynarodowej

Odrodzone po konferencji wersalskiej pastwo polskie znajdowao si w trudnym pooeniu.
Odbudowa Polski zakadaa bowiem odebranie ziem dawnym zaborcom, to j est Niemcom
i Rosji, przez co dwaj potni ssiedzi od pocztku starali si doprowadzi j do upadku: bol
szewicy poprzez inwazj zbrojn (wojna w 1920 r.), Niemcy natomiast szerzc propagand
przedstawiaj c Polsk .i ako pastwo sezonowe".
Walka o granice popsua stosunki z mniejszymi ssiadami: walki o Cieszyn spowodo
way konflikt z Czechami, spr o Galicj i zamanie postanowie ugody z Petlur skcio
Polakw z Ukraicami, a przyczenie Wileszczyzny doprowadzio Polsk do stanu wojny
z Litw.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

U kady z Francj i Rumuni

Bezpieczestwo Rzeczypospolitej oparto n a dwch traktatach soj uszniczych: z Francj
i z Rumuni. Traktat z Francj zawarty zosta w lutym 1 92 1 r. i zakada wzaj emn pomoc
w wypadku ataku niemieckiego. W czasach parlamentarnych Francj a uznawana bya za
gwnego sojusznika Rzeczypospolitej .

Traktat sojuszniczy z Rumuni zawarty w marcu 1 92 1 r. zobowizywa z kolei oba

pastwa do wzajemnej pomocy w wypadku agresji sowieckiej . Armia rumuska nie bya
jednak zbyt silna, wobec czego traktat mia ograniczone znaczenie.

Traktaty w Rapallo i Locarno

Rosj a Radziecka szybko porozumiaa si z Niemcami - fiasko midzynarodowej konferen
cji w Genoi spowodowao podpisanie w 1922 r. traktatu w Rapallo. Zakada on wspprac
gospodarcz, ale tajne protokoy umoliwiay Niemcom szkolenie woj sk i produkcj broni
na terenie Rosji.
Groniejszy w praktyce okaza si ukad w Locarno, podpisany w 1 925 r. pomidzy
Niemcami a Wielk Brytani, Francj i Belgi, z inicj atywy ministra spraw zagranicznych
Niemiec Gustava Stresemanna . Strona niemiecka zobowizaa si do przestrzegania nie
naruszalnoci swej zachodniej granicy i respektowania w jej rejonie traktatu wersalskiego.
Brak podobnych gwarancji na wschodzie otworzy Niemcom pole do rewizji granic z Polsk.

Konkordat
Traktat ze Stolic Apostolsk podpisa rzd Grabskiego l O lutego 1 925 r. : biskupw na
terenach polskich mianowa papie po zasigniciu opinii rzdu polskiego. Potwierdzono
wasno maj tkow Kocioa, ksia ponosili odpowiedzialno karn i cywiln przed
sdami polskimi.

Zmiany w polityce zag ranicznej po przewrocie majowym

Po zamachu majowym znacznie zmienia si polska koncepcj a polityki zagranicznej . Jzef
Pisudski nie wierzy w skuteczno dotychczasowych traktatw, polityk zagraniczn
postanowi wic oprze na koncepcji polityki prometejskiej oraz zasadzie rwnowagi.
WWW.CEL-MATURA.PL

Polityka prometejska zwizana z koncepcj federacyjn Pisudskiego zakadaa

finansowanie antykomunistycznych organizacji narodowociowych w ZSRR oraz wspiera
nie zryww niepodlegociowych. Nowo powstae pastwa miayby, razem z pastwami ba
tyckimi, wej w skad federacji midzymorza.

Polityka rwnowagi zakadaa utrzymywanie rwnej odlegoci w dyplomacji midzy

Rosj i Niemcami. W zwizku z tym 25 lipca 1 932 r. Polska zawara li traktat o nieagresji

z ZSRR. Po doj ciu Hitlera do wadzy Pisudski zaproponowa Francuzom wsplne uderzenie
prewencyjne na Niemcy. Dyplomacj a francuska odmwia, ale Hitler, obawiaj c si politycz
nej izolacji, poprosi Rzeczpospolit o gwarancje pokojowe: 26 stycznia 1 934 r. Polska podpi
saa z Niemcami J deklaracj o niestosowaniu przemocy, wan przez 10 lat.

dania niemieckie wobec Polski

W 1938 r. dyplomacj a polska popenia bd: Jzef Beck z decydowa si wykorzysta trudn
sytuacj Czechosowacji w czasie konferencji monachijskiej , zajmuj c Zaolzie. Ruch ten spo
wodowa izolacj Polski na arenie midzynarodowej , mocarstwa zachodnie uznay bowiem,
e Polska jest w zmowie z Niemcami.
Sytuacj wykorzystaa dyplomacja niemiecka: minister spraw zagranicznych III Rze
szy Joachim von Ribbentrop przedstawi w padzierniku 1938 r. ambasadorowi polskiemu
Jzefowi Lipskiemu propozycj

J utworzenia eksterytorialnej

li

wczenia Wolnego Miasta Gdaska do Rzeszy oraz

autostrady i linii koljowej czcej Niemcy i Prusy Wschod

nie. dania te spotkay si z kategoryczn odmow ze strony ministra Becka, ktry podczas
sawnego przemwienia w sejmie, 5 maja 1 939 r., odrzuci stanowczo propozycj niemieck.

Pakt Ribbentrop-Mootow
Adolf Hitler ju w poowie lat 30. skada Polsce nieformalne propozycje wsplnego ataku
na ZSRR. Dyplomacj a polska odmawiaa. Hitler chcia j ednak wojny na Wschodzie, zdecy
dowa si wic wykorzysta zmian sytuacji politycznej Polski w 1938 r.
Doprowadzio to do podpisania midzy rzdami III Rzeszy i ZSRR paktu o nieagresji,
zwanego paktem Ribbentrop-Mootow, od nazwisk ministrw spraw zagranicznych obu
pastw. Ukad podpisany 23 sierpnia 1 939 r. zawiera taj ny protok, ktry

li zobowi-

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

zywa stron radzieck do pomocy Niemcom w ataku na Polsk oraz

E dzieli terytorium

II RP pomidzy oba pastwa wzdu linii rzek Narew-Wisa-San.

Sytuacja Polski w przededniu wojny

Po zajciu przez Hitlera Czechosowacji mocarstwa zachodnie zdecydoway si porzuci
polityk appeasementu. W celu powstrzymania ekspansji hitlerowskiej Wielka Bryta
nia i Francj a udzieliy w marcu i kwietniu 1 939 r. gwarancji nienaruszalnoci terytorium
Polski.
Podpisanie paktu pomidzy ZSRR i III Rzesz spowodowao dalsz reakcj brytyjsk:

25 sierpnia 1 939 r. Anglia podpisaa z Polsk traktat o wzajemnej pomocy. Dziaania te

opniy atak na Polsk o pi dni, nie uratoway jednak pokoju.

6 . S p oe cze stw o i g o s p o d a rka Rz e czy p o s p o l i t ej

Struktura spoeczna, wyznaniowa i narodowociowa
Podstaw oceny struktury II RP jest spis powszechny z 1921 r. Wedug niego Polska liczya
27,2 mln mieszkacw, ze rednim zagszczeniem ludnoci wynoszcym 70 os . na km2 Naj
gciej zaludnione byy wojewdztwa zachodnie, najrzadziej Kresy Wschodnie. Administra
cyjnie pastwo polskie podzielono na 17 woj ewdztw.
Polska bya pastwem agrarnym: ok.

65%

spoeczestwa stanowili chopi, co oznaczao, e np.

reforma rolna dotyczya wikszoci spoeczestwa.

l i Rzeczpospolita bya
pastwem wielonarodowym:
65% ludn oci sta n owi li
Pola cy, 1 6% U kra icy,

Robotnicy zamieszkiwali gwnie wielkie miasta

1 0% ydzi , 5% N iemcy,

oraz rejon lska.

pozostay l % to Rosja n i e ,

W Rzeczypospolitej dominowaa religia rzym

Czesi , Litwi n i i i n n i .

skokatolicka, gow Kocioa by prymas (metropolita gnieniesko-poznaski): pocztkowo Edmund Dalbor, od 1926 r. August Hlond. Na
poudniowym wschodzie (cz ukraiska) dominoway wyznania grekokatolickie oraz pra
wosawne. Gow Kocioa greckiego by metropolita lwowski Andrzej Szeptycki, prawo
sawnego abp warszawsko-woyski Dionisij Waledyski. Wyznawcy judaizmu skupiali si
WWW.CEL-MATURA.PL

w gminach (kahaach), ktrymi kierowa ydowski Zwizek Religijny. Na Wileszczynie

istniay wsplnoty islamskie.

Problemy gospodarcze pocztkw l i Rzeczypospolitej

Nierwnomierny rozwj pastw zaborczych spowodowa, e utworzon po 1918 r. Rzecz
pospolit podzieli mona na dwa rej ony: Polsk A

cz zachodni, stanowic 36%

terytorium, ale posiadaj c 93% przemysu, oraz Polsk B

na wschodzie, stanowic

64% powierzchni pastwa, posiadaj c jedynie 7% przemysu. Ponadto tylko na zachodzie

istniay wiksze gospodarstwa chopskie, na wschodzie byy to przewanie mae dziaki
(2-6 ha).
Rozbudowane ustawodawstwo socj alne z czasw rzdu Moraczewskiego wymagao
wydatkw pastwa, na ktre rzd polski z niewydolnym systemem podatkowym, obciony
wydatkami zwizanymi z walk o granice, nie mg sobie pozwoli. Pierwsze rzdy II RP
uciekay si do drukowania pienidzy, co spowodowao hiperinflacj w 1923 r.

Rozwj gospodarczy l i Rzeczypospolitej

Pomimo znacznych trudnoci pastwo polskie w pewnym stopniu wyszo z opresji gospo
darczych obronn rk:

Hiperinflacja spowodowaa powoanie rzdu specj alistw Wadysawa Gra bskiego,

ktry przeprowadzi znaczce reformy fiskalne.

W 1 920 r. rozpoczto budow nowego portu w Gdyni, ktry w cigu kilkunastu

lat rozwin si w jedno z naj waniejszych miast portowych w tej czci Europy.
Wybudowano take tzw. magistral wglow, to jest lini kolej ow czc Grny
lsk z Gdyni.

Wielki kryzys gospodarczy zahamowa rozwj przemysowy kraju: spadek cen podw rol
nych spowodowa powszechn bied, a w konsekwenji spadek produkcji przemysowej .
Z Polski wycofa si obcy kapita, wiele fabryk upado. Rzd stara si ratowa sytuacj,
organizuj c roboty publiczne, stabilizuj c walut i utrzymuj c rezerwy kruszcw.
Sytuaj a poprawia si wraz z powrotem do rzdu Eugeniusza Kwiatkowskiego, eko
nomisty i zwolennika etatyzmu gospodarczego. Reformy Kwiatkowskiego objy: usprawSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

nienie programu robt publicznych pomoc zaduonym gospodarstwom rolnym przepro

wadzenie planu czteroletniego w 1937 r. , w ramach ktrego rozpoczto budow COP.

Centralny Okrg Przemysowy (COP) mia by nowym zagbiem przemysu wznie

sionym w widach Wisy i Sanu. Docelowo miao tam powsta ok. 300 zakadw poczonych
sieci komunikacyjn: liniami kolej owymi, szosami i rurocigami. Utworzenie COP-u miao
znaczenie gospodarcze oraz militarne: zakady przemysowe miay by usytuowane dalej
ni lsk od granicy z Niemcami, ale jednoczenie daleko od ZSRR. Pooenie w widach
rzek uatwiao komunikacj przemysow, a take umoliwiao obron zagbia z kadej
strony, przy stracie zaledwie 1/3 zakadw.

Reforma agrarna, pomimo swego znaczenia, bya porak wadz II RP. Okoo 65%
ludnoci Polski utrzymywao si z rolnictwa, zdecydowana wikszo gospodarstw bya
jednak zbyt maa, eby zapewni godziwy byt wacicielom. Rzd polski przeprowadzi
reform ju w 1920 r poddaj c parcelacji wielkie gospodarstwa rolne, powikszaj c mniej
sze i redukujc nierwnoci spoeczne. Parcelacji podlega miay maj tki o powierzchni
ponad 180 ha (na kresach ponad 300 ha). Wprowadzenie konstytucji marcowej w 1921 r. ,
gwarantuj cej prawo wasnoci, wstrzymao egzekucj reformy. Do sprawy powrci rzd
Grabskiego, wprowadzaj c parcelacj za odszkodowaniem, j ednak

li opr spoeczny oraz

El brak pienidzy w budecie uniemoliwiy skuteczn egzekucj ustawy.

PYTANIA POWT RZENIOWE

1. Odbudowa pastwowoci polskiej po I wojnie wiatowej

l . Wyjanij , w jaki sposb przebiegaa konsolidacja wadz polskich w latach 1 9 1 8- 1 9 1 9 .

2. Ja kie najwaniejsze elementy ustrojowe w pastwie polskim ustalono w omawianym

okresie? 3. Wymie i schara kteryzuj najwaniejsze partie polityczne li RP.

2. Ksztatowanie si granic po I wojnie wiatowej
1 . Wymie postanowienia paryskiej konferencji pokojowej odnonie do granic polskic h .
2 . Przedstaw i uzasadnij nastawie nie mocarstw europejskich do Rzeczypospolitej .
3. Wymie najwaniejsze konflikty g raniczne w latach 1 9 1 8- 1 922. 4. Omw dwie koncepcje

WWW.CEL-MATURA.PL

g ra nicy polskiej na wschodzie i podaj ich a utorw. 5. Przedstaw kolejne etapy walk Polakw
z Rosj Radzieck, zaczynajc od ofensywy kijowskiej .
3. Rzeczpospolita w dobie demokracji parlamentarnej
1 . Schara kteryzuj czynn iki wpywajce na ksztat konstytucji marcowej. 2. Przedstaw

najwaniejsze elementy ustrojowe li Rzeczypospolitej w dobie parla mentarnej. 3. Wyjanij

przyczyny kontrowersji politycznych wok wyborw w 1 922 r. 4. Przedstaw wady i zalety
systemu parlamentarnego li RP. 5. Wymie reformy rzdu Wadysawa Grabskiego.
6. Wyjanij przyczyny przewrotu majowego.
4. l i RP w okresie rzdw autorytarnych
1 . Scharakteryzuj przemiany ustrojowe , ja kie zaszy po za machu majowym w systemie

li Rzeczypospolitej. 2. Przedstaw dziaa nia opozycji w czasach rzdw sanacji. 3. Wymie

i scharakteryzuj metody walki sanacji z opozycj. 4. Wyjanij , w jaki sposb Pisudski wpywa
na rzdy sanacji oraz jakie konsekwencje miaa jego mier w 1 935 r.
5. Polityka zagraniczna li Rzeczypospolitej w latach 1 9 1 8- 1 939
1 . Przedstaw sytuacj midzynarodow Polski w latach 20. i 30. 2. W jaki sposb dyplomacja

polska budowaa pozycj pastwa w dobie parlamentarnej? 3. Jakie najwaniejsze zmiany

w dyplomacji polskiej zaszy po zamachu majowym? 4. Dlaczego Polska znalaza si
w niekorzystnym pooeniu midzynarodowym pod koniec lat 30. i jak rzd Polski stara si
wybrn ze zej sytuacji?
6. Spoeczestwo i gospodarka Rzeczypospolitej
1 . Schara kteryzuj struktur etniczn i wyznan iow pa stwa polskiego. 2. J akie problemy

natury spoecznej nkay li Rzeczpospolit? 3. Wymie najwaniejsze trudnoci gospodarcze,

jakie pastwo polskie musiao przezwyciy . 4. Wymie n ajwiksze osignicia
gospodarcze li Rzeczypospolitej .

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 2 . l i Rzeczpospol ita

powstanie

dziaalno POW

dowodzi gen. Dowbr-Municki

wielkopolskie

p rzyjazd Ignacego

zwycistwo dziki interwencji marszaka

Xll 1 9 1 8 - li 1 9 1 9 r.

Paderewskiego d o Poznania

F. Focha
zakoczone rozejmem w Trewirze

I powstanie lskie
VIII 1 9 1 9 r.

li powstanie lskie
VIII 1 920 r.

Ili powstanie lskie

V-VI 1 92 1 r.

nad uycia niem ieckie przed

plebiscytem
masowo migracjo N i emcw
no lsk

najwaniejsza bitwa o Gr w. Anny

dowodzi Wojciech Korfanty
1 /3 Grnego lsko przyczona
do Polski

niekorzystne wyni ki
plebiscytu no lsku

walki o lsk

konflikt narodowociowy

Cieszyski

znacze n i e gospodarcze
Cieszyna

nierozstrzygn i te walki pod Skoczkowem

(I 1 9 1 9)
rozstrzygnite przez konferencj

ambasadorw (VI I 1 957), Czesi uzyskali

57% terenw

walki o Galicj

utworzenie Zachodnio

Wschodni

ukraiskiej Republiki Ludowej

XI 1 9 1 8 - poowa

(ZRUL) w Galicji Wschodniej

1 9 1 9 r.

wojna obronna

obrona Lwowa przez wikszo polsk

(w tym modzie - Orlta Lwowskie)
zwycistwo dziki Bkitnej Arm ii
gen. Hallera

Dziaania poprzedzajce:

1920 r.

ugoda Pisudskiego z Petlur

VI 1 920 - I l i 1 92 1 r.

prewencyjne uderzenie polskie na Ukrain

przyczenie

Wileszczyzno byo

bunt eligowskiego no Wileszczynie

Wileszczyzny

m i ejscem u rodzenia

utworzenie Litwy rodkowej

X 1 920 - IV 1 922 r.

Pisudskiego

przyczenie Wileszczyzny do Polski

w Wilnie wikszo stanowili

Polacy

WWW.CEL-MATURA.PL

w wyniku referendu m

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

DZI EJ E NAJNOWSZE

DZIA 1 3 .
l i woj n a wiatowa

W latach 1939-1945 ludno wiata dowiadczya najbardziej krwawego

konfliktu w swej historii, ktry pochon okoo 60 mln ofiar. Walki prowadzono
na ldzie, w powietrzu i na wodach. Objy one pi kontynentw: Europ,
Afryk, Azj, czciowo take Australi i Ameryk Pnocn, ogromne kampanie
rozegray si na dwch oceanach: Spokojnym i Atlantyckim. Konflikt rozpoczy
totalitarne tzw. pastwa osi: Niemcy, Wochy i Japonia, a porednio take ZSRR.
Przeciw nim zawizaa si tzw. Wielka Koalicja zoona z Anglii, USA oraz
ZSRR, zmuszonego do zmiany stron. Polska staa si pierwsz ofiar agresji
niemieckiej. Pomimo u trzymania legalnego rzdu na uchodstwie, bohaterstwa
licznych jednostek Polskich Si Zbrojnych wsppracujcych z aliantami oraz
skutecznych dziaa dywersyjnych polskiego pastwa podziemnego Polska
wysza z wojny na przegranej pozycji jako pastwo satelickie ZSRR.

1 . W oj n a o b r o n n a 1 9 3 9 r.
Okolicznoci wybuchu wojny
Maj c za sob sojusznikw skupionych w pakcie Osi (Niemcy, Wochy, Japonia) oraz pod
pisany pakt Ribbentrop-Mootow (z ZSRR), Hitler zdecydowa si rozpocz wojn.
Polityka appeasementu przekonaa Hitlera o niskiej wartoci gwarancji francusko
-brytyj skich udzielonych Polsce w III i IV 1939 r., j ak rwnie polsko-brytyj skiego paktu
o wzajemnej pomocy z 25 sierpnia 1939 r.
Plan ataku na Polsk nosi kryptonim Fall Weis (Plan Biay). Stosuj c strategi wielkich

kleszczy, armie niemieckie miay zamkn wojska polskie w centrum pastwa. Oddziay
Wehrmachtu po raz pierwszy stosoway taktyk Blitzkriegu (wojny byskawicznej) wymylon
przez niemieckiego gen. Hansa Guderiana.
Atak poprzedzia tzw. prowokacja gliwicka

atak oddziau SS przebranego w mun

dury polskie na niemieck radiostacj w Gliwicach.

Niemcy rozpoczli dziaania wojenne 1 wrzenia 1939 r. : niemieckie bombowce znisz
czyy mosty na Wile w Wieluniu, a o godzinie 4.45 pancernik Schleswig- Holstein roz
pocz ostrza polskiej placwki na Westerplatte; dowodzona przez mjr. H. Sucharskiego
i kpt. F. Dbrowskiego bronia si przez siedem dni.

Dziaania wojenne na froncie polsko-niemieckim

Pierwsze trzy dni walk to tzw. bitwa graniczna. Dowdcw polskich zaskoczya nowa stra
tegia dziaa oraz ilo niemieckiej broni pancernej . Polskie wojsko oparte na piechocie
oraz kawalerii nie dorwnywao si bojow armiom wroga. Mimo bohaterskich walk pod

Mokr (1 wrzenia) oraz nad Wizn (8-10 wrzenia) armie polskie zostay rozbite lub zmu
szone do odwrotu.
Cz rozbitych woj sk udao si zgrupowa w okolicach twierdzy Modlin. Stamtd
rozpocza si kontrofensywa woj sk polskich dowodzona przez gen. Franciszka Kutrzeb.
Polacy atakujc wzdu rzeki Bzury, odnieli pocztkowo sukces , rozbij aj c niemieck dywi
zj piechoty i odbijajc kilka miast, j ednak posiki niemieckie zatrzymay ofensyw. Spo
rd otoczonych przez Niemcw oddziaw tylko czci udao si przedosta do Warszawy.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

Bitwa nad Bzur (9-22 wrzenia) uznawana jest za najwiksz w kampanii wrzeniowej :
zgino w niej 15 tys. Polakw, ponad 100 tys. dostao si do niewoli.
Wehrmacht dotar pod Warszaw 8 wrzenia. Hitler nakaza zaj miasto z marszu,
ale woj ska polskie wraz z obron cywiln odpary atak. Niemcy przystpili wic do oble
nia, przez wiele dni prowadzc zmasowany ostrza artyleryjski, chcc zama ducha walki
warszawiakw. Znaczc rol w obronie miasta odegra j ego prezydent, Stefan Starzyski.

Atak ZSRR
Noc 1 6/17 wrzenia ambasadora polski w Moskwie wezwano do Komisariatu Spraw Zagra
nicznych, gdzie Wiaczesaw Mootow wrczy mu notatk informuj c o wkroczeniu Armii
Czerwonej do Polski. Armia radziecka wkroczya na Kresy Wschodnie 1 7 wrzenia 1 939 r.
Ata k radziec ki zaskoczy dowdztwo wojsk polskich. N aczelny wdz, ma rszaek
Rydz- migy, zakaza wa lk z Sowieta mi, nie wypowiedzia n o take Rosji wojny. Decyzja
o kazaa si bdem politycznym, poniewa na Kresach znajdoway si sprawne bojowo
oddziay polskie .

Gen . Wadysaw Langer, ktry dowodzi obron Lwowa przed Niemcami, pod
da miasto Sowietom. Pomimo gwarancji poszanowania praw j enieckich czerwonoarmici
wymordowali polskich policj antw, a oficerw wysali do obozw jenieckich. Nie wszystkie
jednostki wykonay jednak rozkaz Naczelnego Wodza, niektre oddziay Korpusu Ochrony

Pogranicza broniy si zacicie.

Po ataku radzieckim przegrana woj sk polskich bya tylko kwesti czasu:

nia poddaa si Warszawa,

lJ 4 padziernika

11 28 wrze

skapitulowa Hel pod dowdztwem kontr

adm. Jzefa Unruga, ostatnim oddziaem, ktry podda si po przegranej

El bitwie pod

Kockiem (2-5 padziernika), bya SGO Polesie" dowodzona przez gen. Franciszka
Kleeberga.
Pod koniec kampanii, 28 wrzenia 1939 r. , ZSRR i III Rzesza podpisay ukad kory
guj cy podzia Rzeczypospolitej wzdu linii wytyczonej na rzece Bug. W walkach polego
77 tys. onierzy polskich, ponad 700 tys . dostao si do niewoli.

WWW.CEL-MATURA.PL

Ewakuacja wadz polskich

Wobec inwazji radzieckiej rzd polski zdecydowa si na ewakuacj z terytorium Polski.
Noc 1 7I 1 8 wrzenia przekroczy granic z Rumuni, gdzie zosta internowany. Wadze
Rumunii dokonay internowania pomimo podpisanych z Polsk paktw. W zaistniaej sytu
acji prezydent Mocicki wykorzysta prerogatywy przysuguj ce mu na mocy konstytucji
kwietniowej i przekaza wadz Wadysawowi Raczkiewiczowi, ktry mianowa premierem
gen. Wadysawa Sikorskiego. W ten sposb zachowano cigo legalnych wadz polskich.

Dziwna wojna
Po agresji Niemiec na Polsk, w dniu 3 wrzenia, Wielka Brytania i Francja wypowiedziay
wojn Niemcom. Nie podjto jednak dziaa zbrojnych, ograniczaj c si do zrzucenia ulotek
pacyfistycznych na Berlin. Stan ten trwa do kwietnia 1940 r. i nazywany jest dziwn wojn".
PRZYCZYNY PRZEGRANEJ POLAK W W KAM PAN I I 1 939 R.
Zalene od dowdztwa polskiego

N ieprzygotowanie a rm i i polskiej do wojny.

Arm ia opieraa si na starych doktrynach

Niezalene od dowdztwa polskiego

Zastosowanie przez Wehrmacht nowoczesnej

strategii blitzkri e g u .

wojennych . brakowao planw wojny z Niem

cam i , m odernizacj podjto dopiero w 1 936 r.

- posiadali oni nowoczesny sprzt w kilkukrotnie

wikszej od Polakw iloci .

Brak koordynacji dziaa wojsk polskich. M a r

Przewaga technologiczno-ilociowa Niemiec

szaek Rydz- m igy przekaza bowiem instrukcje

poszczeglnym dowdcom , nie podajc im

Zaoenia obronne Polski zakaday bowiem

caoci planw, a 4 wrzenia opuci stolic .

powstrzyma n i e Niemiec przez kilka d n i , do czasu

Polacy polegali take na telefonach polowyc h ,

uderzenia francuskieg o .

radiostacje nie byy dobrze przygotowane.

Brak reakcji z e strony aliantw Polski.

Upalne lato i wyschnite rzeki - doktryna

obronna polski zakadaa obron na linii rzek.

2. l i

woj n a w i a t o w a - p rzeo m y n a f r o nta c h

Bitwa o Atlantyk
Atlantycki teatr dziaa zosta otwarty zaraz po przystpieniu Wielkiej Brytanii do wojny.
Jego znaczenie wzroso po uchwaleniu przez Kongres USA programu poyczek sprztu
wojennego dla Wielkiej Brytanii, potem take dla ZSRR (lend-lease Act, luty 1 94 1 r.).
Bitwa miaa charakter walki o konwoje transportuj ce sprzt i ywno z USA. Nie
miecka flota u-bootw dowodzona przez adm. Karla Donitza dziaaa w rozproszeniu,
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

koncentruj c si jedynie podczas ataku, co minimalizowao straty (tzw. taktyka wilczych

stad). Pierwszym statkiem zatopionym przez Niemcw bya pasaerska SS Athenia.

Brytyj czycy szybko zdobyli przewag, dziki

li

zastosowaniu systemu konwojw,

samolotw obserwacyjnych i bomb gbinowych oraz

El

znajomoci kodu niemieckiej

Enigmy, zamanego przez Polakw jeszcze przed wybuchem wojny.

Powstanie Wielkiej Koalicji

W wyniku niemieckiej inwazji na ZSRR oraz j aposkiego ataku na amerykask baz
Pearl Harbor na Hawaj ach (7 grudnia 1941 r.) powstaa koalicj a antyhitlerowska. Jeszcze
przed przystpieniem USA do wojny brytyjski premier Winston Churchill i amerykaski
prezydent Franklin D. Roosevelt spotkali si na pokadzie okrtu HMS Prince of Wales,
gdzie 1 4 sierpnia 1 94 1 r. podpisali tzw. Kart Atlantyck, zawierajc cele woj enne koalicji,
m.in. samostanowienie wyzwolonych narodw oraz zwycistwo bez korzyci terytorialnych.
W czasie wojny podpisao j jeszcze 46 pastw, w tym Polska i ZSRR. Do pierwszego spotka
nia przywdcw tzw. Wielkiej Trjki : Churchilla, Roosevelta i Stalina doszo na przeomie

listopada i grudnia 1 943 r. w Teheranie. Ustalono tam m.in. : li otwarcie drugiego frontu
w Normandii w maju 1944 r. , E poparcie komunistycznej partyzantki J. Tito w Jugosawii,

El utworzenie po wojnie ONZ-u oraz li przesunicie Polski na zachd.

Postanowienia utajniono ze wzgldu na zbliajce si w USA wybory - Roosevelt nie
chcia straci gosw polonii amerykaskiej .

Przeomowe bitwy
Do przeomu doszo podczas bitwy pod El -Alamein w Egipcie (padziernik/listopad 1942 r.).
Po zwycistwie nad Grecj Hitler wysa do pnocnej Afryki oddziay tzw. Africa Korps
pod dowdztwem gen. Erwina Rommla. Miay one wspomc Wochw walczcych w Etio
pii, zdoby Kana Sueski oraz zoa roponone na Bliskim Wschodzie. Ulegy one jednak
oddziaom brytyj skim gen. Bernarda M ontgomery'ego. Ldowanie Amerykanw na
zachodnim wybrzeu Afryki zmusio Niemcw do ewakuacji z Tunisu w maj u 1943 r.
Punkt zwrotny w wojnie stanowia bitwa o Stalingrad na przeomie 1 942 i 1 943 r.
Hitler nakaza zdobycie miasta noszcego imi Stalina za wszelk cen. Gen. Friedrich
WWW.CEL-MATURA.PL

Paulus nie zdoa j ednak zama oporu radzieckiego, przeszkodziy mu: poraaj cy mrz,
liczebno wojsk radzieckich oraz dobrze wyszkolone dywizje snajperskie Armii Czer
wonej . Po wygranej bitwie Rosj anie rozpoczli przygotowania do kontrofensywy, kon
centruj c oddziay pancerne nad rzek Kursk. Atak niemiecki w miej sce zgrupowania
doprowadzi do najwikszej w historii bitwy pancernej na uku Kurskim (lipiec/sierpe

1 943 r.). Pomimo uycia potnych maszyn boj owych (czogi Tygrys" i Pantera") Niemcy
ponieli w niej klsk. Po zwycistwie Armia Czerwona przesza do ofensywy na froncie
wschodnim.

Nowe fronty w Europie

Zwycistwo nad Africa Korps pozwolio Brytyj czykom i Amerykanom na otwarcie frontu
na poudniu Woch. Ldowania aliantw na Sycylii i w Salerno w poowie 1943 r. zako
czyy si sukcesem: Mussoliniego zdymisjonowano, Wochy zmieniy front. Niemcy doko
nali jednak zamachu stanu we Woszech i obsadzili pasmo grskie na pnoc od Neapolu.
Bitwa o Monte Cassino trwaa do maja 1 944 r. , zdobyy je oddziay polskie dowodzone
przez gen. Andersa. Kolejna linia niemiecka w Alpach (tzw. Linia Gotw) wytrzymaa a
do kwietnia 1 945 r.
Wiksz wag miao ldowanie wojsk brytY,jskich i amerykaskich na plaach Nor

mandii rozpoczte 6 czerwca 1 944 r. W ramach operacji Overlord" dowodzonej przez

gen. Dwighta Eisenhowera siedem dywizji piechoty w cikich walkach przeamao nie
mieckie umocnienia tzw. Wau Atlantyckiego. Ldowanie alianckie pozwolio na utworze
nie drugiego frontu we Francji. Po zwyciskich walkach o Falaise alianci zachodni rozpo
czli marsz na wschd, jednak niemiecka kontrofensywa w Ardenach (grudzie 1944 r.)
oraz trudnoci przy przekraczaniu Renu (bitwa pod Arnhem) spowodowaa, e przegrali
tzw. rajd do Berlina .
Berlin zdobyli 2 maj a 1945 r. Rosj anie. Po zwycistwie na uku Kurskim Armia
Czerwona ruszya do ofensywy: zaskoczya niemieckich dowdcw, ( 1 ) atakujc bagniste
rej ony Biaorusi, (2) w styczniu 1945 r. przekroczya lini Wisy i po zacitych (3) walkach
o Wa Pomorski dotara do Berlina. Nie udao si jednak pojma Hitlera, ktry 30 kwietnia
1945 r. popeni samobj stwo.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

Konferencje pokojowe
W 1945 r. odbyy si jeszcze dwie konferencje pokojowe, na ktrych ustalono dziaania pro
wadzce do pokonania Niemiec i Japonii oraz nakrelono ksztat powojennego wiata.

Konferencja w Jacie (4-1 1 lutego) na Krymie z udziaem wielkiej trjki : Stalina,

Roosevelta i Churchilla zdecydowaa o
stw j ako zbrodniarzy,

okupacj i Niemiec po wojnie i osdzeniu nazi

naoeniu na nich reparacji,

li

przystpieniu ZSRR do wojny

z Japoni w cigu trzech miesicy od pokonania Niemiec. W kwestii polskiej postanowiono:

li

zrekompensowa utrat Kresw Wschodnich ziemiami odebranymi Niemcom, m.in.

Pomorzem Zachodnim oraz Dolnym lskiem,

li skd zdecydowano wysiedli Niemcw,

oraz li utworzy rzd koalicyjny zoony z politykw londyskich" oraz komunistw.

Konferencja w Poczdamie ( 1 7 lipca-2 sierpnia) pod Berlinem w zmienionym ska

dzie: Stalin, prezydent Harry Truman oraz premier Clement Attlee, dodaa szczegy do
ustale j ataskich, m.in. dzielc Niemcy na cztery strefy okupacyjne i poddaj c je poli
tyce czterech D (denazyfikacji, demokratyzacji, demilitaryzacji i dekartelizacji), ustalaj c
sposb patnoci reparacji oraz wschodni

Na konferencji domi n owaa jednak

atmosfera n ieufnoc i , szczeglnie
midzy Sta l i n e m i Tru manem.

granic Niemiec na Odrze i Nysie uyckiej .

Wojna na Pacyfiku
Japoski atak na amerykask baz woj skow na Pearl Harbor (7 grudnia 1941 r.) roz
pocz trwaj c prawie cztery lata wojn na Pacyfiku. Japoczycy mieli nadzieje zniszczy
flot USA, co umoliwioby im swobodn ekspansj na Pacyfiku, jednak cz floty amery
kaskiej ocalaa.
Po cikich walkach o Guadalcanal Amerykanie przyj li taktyk abich skokw, to
jest ataku tylko wysp wanych strategicznie w celu minimalizacji strat i przyspieszenia
tempa walk. Przeom nastpi w II poowie 1944 r. W dwch bitwach na Morzu Filipiskim
(czerwiec 1944 r.) oraz koo wyspy Leyte (padziernik 1944 r.) amerykaska 7. Flota cako
wicie zniszczya flot cesarsk.
Japoczycy nadal stawiali zacity opr, szczeglnie kiedy walki dotary w rejon rdzen
nych wysp cesarstwa j aposkiego: w walkach o Iwo J im i Okinaw zgino wielu ameryWWW.CEL-MATURA.PL

kaskich onierzy, cesarz nakaza onierzom zwycistwo lub mier, co doprowadzio do

samobj czych atakw lotniczych tzw. kamikaze. Wobec oporu Japoczykw prezydent Tru
man zdecydowa o uyciu nowej broni: zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszim (6 sierp
nia 1945 r.) i Nagasaki (9 sierpnia 1945 r.). cznie w atakach zgino ok 120 tys. ludzi,
a centra miast zostay zrwnane z ziemi. Zastosowanie nowej broni oraz atak radziecki na
Manduri doprowadziy do kapitulacji Japonii 2 wrzenia 1 945 r.
Amerykanie zawdziczali swe zwycistwo talentom gwnodowodzcego si ame
rykaskich gen. Douglasa MacArthura oraz dowdcy floty amerykaskiej adm. Che

stera Nimitza . Decyduj ce znaczenie miao take zastosowanie lotniskowcw oraz broni
atomowej .

3 . P o l i ty ka o ku p a n t w w o b e c n a ro d u p o l s ki e g o
Okupacyjny status ziem polskich
Podzia ziem polskich pomidzy ZSRR i III Rzesz regulowa ukad o granicach i przyjani
z 28 wrzenia 1939 r. : strona niemiecka otrzymaa 49% terytorium Polski (188 tys. km2),
strona radziecka za 51 % (200 tys. km2). Granic oparto na rzece Bug.
Ziemie polskie pod okupacj niemieck podzielono na dwie kategorie: do Rzeszy w

czono Pomorze Gdaskie, Wielkopolsk, lsk, Suwalszczyzn, cz Mazowsza i Ziemi

dzk. Z pozostaych terytoriw utworzono tzw. Generaln Guberni, administrowan
z Krakowa przez Hansa Franka. Gubernator rezydowa na Wawelu. Gubernia podzielona
zostaa na cztery dystrykty: krakowski, lubelski, radomski i warszawski. Po inwazji na
ZSRR do Generalnej Guberni doczono pity dystrykt - Galicj, a pozostae tereny prze
j te od Rosjan wczono do Rzeszy.
Ziemie zajte przez ZSRR wczono do Rosji na podstawie sfaszowanego referendum.

Polityka niemiecka na terenach wcielonych do Rzeszy i na terenie

Generalnej Guberni
Niemcy w ramach pozyskiwania przestrzeni yciowej na Wschodzie (Lebensraum) plano
wali ograniczenie liczebnoci ludnoci polskiej poprzez przesiedlanie lub fizyczn eksterSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

minacj. Szczegowe wytyczne opracowano

Lud n o polsk ydowskiego

w ramach Generalnego Planu Wschodnie go

poc hodzenia pla nowano

(Generalplan Ost).
Na terenach wczonych do Rzeszy jesz

wyelimi n owa . W 1 94 1 r. ruszy plan

tzw. Ostatecznego rozwiza n i a
kwestii ydowskiej " , p o konferencji

cze we wrzeniu rozpoczto masowe mordy na

w Wa nnsee w styczniu 1 942 r.

Polakach. Na tyach oddziaw Wehrmachtu

przystpiono do jego skrupulatnej

dziaay tzw. Einsatzgruppen, ktre przy

wsppracy z mniejszoci niemieck selek

rea l izacj i . W sumie wymord owa no

6 mln ydw.

cjonoway i mordoway osoby postrzegane

jako niebezpieczne, np. elity polskie. Jesieni 1939 r. zabito ponad 80 tys . Polakw. Kolejne
900 tys . deportowano do Generalnej Guberni lub na roboty przymusowe do Rzeszy. W ich
miej sce sprowadzono ok. 360 tys . kolonistw niemieckich. Stworzono te tzw. volklist, na
ktr wpisywano Niemcw oraz Polakw moliwych do germanizacji. Obecno na licie
dawaa przywileje, ale bya le widziana przez ludno polsk.
W Generalnej Guberni take przeprowadzono akcj e maj ce na celu zmniejszenie
populacji polskiej oraz sprowadzenie j ej do poziomu ludnoci poddanej : w ramach akcji

Sonderaktion Krakau aresztowano i wywieziono do obozu w Sachsenchausen profesorw

krakowskich uczelni, szczeglnie Uniwersytetu Jagielloskiego Akcja AB take suya
eliminacji elit polskich poprzez masowe mordy. Egzekucje odbyway si m.in. w Palmi
rach pod Warszaw, zgin tam np. marszaek sejmu Maciej Ratj szkolnictwo dostpne
dla Polakw obejmowao jedynie poziom podstawowy i zawodowy zlikwidowano prawie
wszystkie organizacj e polskie z wyj tkiem Czerwonego Krzya jzyk polski funkcjono
wa, ale w ograniczonym zakresie. Polacy mogli zjmowa nisze, gorzej patne stanowiska
w administracji i tzw. niebieskiej policji zalenej od wadz guberni.

Polityka okupanta radzieckiego

Skupiaa si na eliminacji fizycznej elit polskich oraz deportacji czci Polakw w gb
Rosji. Deportacj e rozpoczy si w lutym 1940 r. , NKWD informowao rodziny polskie na
1-2 godziny przed wyj azdem, aby nie zdyy uciec, ale mogy zabra njpotrzebniejsze rze
czy. W pierwszej kolejnoci deportowano urzdnikw, policj antw, nauczycieli i woj skowych.
WWW.CEL-MATURA.PL

Wprowadzano take radziecki porzdek administracyjny, upastwawiano wasno

prywatn. Od 1940 r. wprowadzono przymusow kolektywizacj wsi oraz nadawanie pasz
portw, co zobowizywao do suby w Armii Czerwonej .

Szczeglnie o krutny wymi a r miaa tzw. zbrodnia katyska , doko n a n a na polskic h

oficerach , wzityc h do n i ewoli we wrze n i u 1 939 r. Wysa n i do obozw w Kozielsku ,

Starobielsku i Ostaszkowie wraz z czciq i nteligencji polskiej byli tam przetrzymywa n i ,

odcici od wiata . N a poczqtku ma rca 1 940 r. Stalin podjq decyzj o wymordowan i u
winiw. Jecw przewoono d o pobliskich lasw, gdzie za bija n o i c h strzaem w ty
gowy, a c iaa wrzucano do dou . W sumie zg ino tak o k. 2 1 tys. Pola kw. Nazwa
poc hodzi od pierwszego ujawn ioneg o miejsca zbrod n i - lasku katyskieg o , gdzie
mordowa no jecw z Kozielska .

.
.

.
.

,
.

,
.

Sytuacja rzdu RP we wrzeniu 1 939 r.

W trakcie kampanii wrzeniowej rzd RP opuci granice pastwa, uda si do Rumunii,
gdzie zosta internowany. Prezydent Mocicki na mocy konstytucji kwietniowej przekaza
wadz Wadysawowi Raczkiewiczowi, zaprzysionemu na prezydenta 30 wrzenia

1 939 r.
Premierem zosta gen. Wadysaw Sikorski , wikszo stanowisk ministerialnych
zaj li przedstawiciele opozycji emigracyjnej zwizani z Frontem Morges. W celu uspraw
nienia dziaa rzdu prezydent przekaza wikszo uprawnie premierowi Sikorskiemu,
ktry obj take stanowisko Naczelnego Wodza pastwa.
Utworzono take Rad Narodow RP, ktra miaa peni funkcje doradcze i sta
nowia namiastk polskiego parlamentu. W jej skad wchodzili przedstawiciele wszyst
kich stronnictw i partii politycznych, jej pierwszym przewodniczcym zosta Ignacy Jan

Paderewski.
Rzd polski na uchodstwie pocztkowo rezydowa we francuskim miecie Angers,
jednak po podboj u Francji przez Niemcy w czerwcu 1940 r. zosta ewakuowany do Londynu.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

Celem nadrzdnym rzdu na uchodstwie bya odbudowa pastwa polskiego. Obec

no legalnych wadz RP w Londynie przypominaa sojusznikom o potrzebie odtworzenia
pastwa po wojnie, wysiek zbrojny polskich formacji na Zachodzie stanowi wkad w zwy
cistwo. Rzd planowa take wznieci w odpowiednim czasie oglnonarodowe powstanie.

Stosunki rzdu RP z ZSRR

Po agresji ZSRR na Polsk rzd RP pozostawa we wrogich stosunkach z rzdem radzieckim
(pomimo braku formalnego wypowiedzenia wojny). Sytuacj a ulega zmianie, kiedy Niemcy
dokonali inwazji na ZSRR i Stalin doczy do Wielkiej Koalicji.
Wadysaw Sikorski podpisa w Londynie 30 lipca 1 94 1 r. pakt z ambasadorem
sowieckim Iwanem Maj skim. Pakt Sikorski-Majski zakada: Przywrcenie stosunkw
dyplomatycznych midzy Polsk i ZSRR. Uniewanienie Paktu Ribbentrop-Moo
tow. Utworzenie armii polskiej na terytorium radzieckim. Amnestie wobec Polakw
zamknitych w wizieniach i agrach.
W konsekwencji zawartego paktu na terytorium ZSRR powstaa Armia Polska:
do Moskwy udaa si misj a woj skowa, 14 sierpnia 1941 r. podpisano porozumienie ze
Stalinem, ustalaj ce liczebno woj sk na 30 tys . Wdz mianowa Dowdc Naczelnym

gen. Wadysawa Andersa.

Do punktw zbornych napywaa ludno z agrw, brakowao jednak polskich ofi
cerw (zamordowanych w ramach zbrodni katyskiej ) . Wadze radzieckie utrudniay
dotarcie do punktw zbornych, Polakom brakowao z aopatrzenia. Stalin domaga si
usunicia z armii cywilw, w lutym 1 942 r. rozkaza wysanie si polskich na front. Gen.
Anders odmwi. W mediacj e wczy si Winston Churchill, proponuj c przeniesienie
Armii Polskiej do Iranu. Ewakuacj a armii Andersa obja 1 1 7 tys . Polakw, w tym
kobiety i dzieci.
W kwietniu 1943 r. doszo do zerwania stosunkw dyplomatycznych pomidzy ZSRR
i rzdem RP na uchodstwie. Przyczyniy si do tego:
oraz

D konflikt zwizany z Armi Andersa

El ujawnienie przez Niemcy zbrodni katyskiej .

Informacj podan w radiu niemiec

kim zweryfikoway reprezentacje Polskiego Czerwonego Krzya i polskiego duchowie

stwa, a take Midzynarodowy Czerwony Krzy. Stalin wykorzysta sytuacj do zerwaWWW.CEL-MATURA.PL

nia stosunkw z rzdem polskim w Londynie (25 kwietnia 1943 r.), zarzucaj c Polakom
oszczerstwa wobec ZSRR.

Katastrofa gibraltarska i dziaalno rzdu na uchodstwie

po 1 943 r.
Wobec pogarszaj cych si nastrojw w rzdzie RP oraz w armii Andersa premier Sikorski
uda si na wizytacje wojsk polskich na Bliski Wschd. W czasie powrotu z Tobruku doszo
do katastrofy: 4 lipca 1943 r. samolot premiera rozbi si na Gibraltarze, Sikorski zgin na
miejscu. Po katastrofie Naczelnym Wodzem zosta gen. Kazimierz Sosnkowski, premierem
Stanisaw Mikoaj czyk.
Dziaalno rzdu emigracyjnego RP w latach 1943-1945 skupia si na wspieraniu
aliantw w walkach z hitlerowcami oraz prbach odtworzenia pastwa polskiego w przed
wojennych granicach. Pocztkowo rzd polski zakada, e udzia polskich formacji w wa
niejszych bitwach pozwoli na uznanie polskich granic przedwojennych wbrew naciskom
ZSRR. Kiedy j ednak Stanisaw Mikoajczyk nie zosta zaproszony na obrady Wielkiej Trjki
w Teheranie, rzd emigracyjny zdecydowa si na zbrojne wystpienie przeciw Niemcom
na terenach dawnej Rzeczypospolitej w ramach akcji Burza".

Organizacja Polskiego Pastwa Podziemnego

Podjcie przez Polakw dziaa zbrojnych przeciw Niemcom umoliwio wykszta
cenie si na terenach okupowanych rozbudowanej sieci struktur administracji cywilnej
i wojskowej, zwanej potocznie Polskim Pastwem Podziemnym .
Pierwsze powstay struktury woj skowe: Sub Zwycistwu Polski powoano
27 wrzenia 1939 r. w Warszawie. Dowodzi ni gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski. Premier
rozwiza SZP ze wzgldu na j ej sanacyjny charakter w jej miej sce utworzono Zwizek

Walki Zbrojnej ( 1 3 listopada 1939 r.). Na terenach okupowanych przez Niemcw dowo
dzony przez pk. Stefana Roweckiego Grot".
W wyniku akcji scaleniowej obejmuj cej rne organizacj e zbrojne polskiego podzie
mia powstaa Armia Krajowa (AK, luty 1942 r.) . Pierwszym j ej dowdc by Stefan Rowecki

Grot". Podzielona na okrgi, w 1944 r. liczya ponad 400 tys. onierzy. Poza Armi Krajow
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

pozostay niektre podziemne organizacje wojskowe, np. Narodowe Siy Zbrojne zwizane
z endecj czy grupy partyzantw ukrywaj cych si w lasach.
Pniej utworzono take struktury cywilne. Odradzaj ce si partie polityczne utwo
rzyy Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP). W j ego skad weszy ukryte pod kryptonimami stronnictwa: narodowe - kwadrat", ludowe - trjkt", demokratyczne - prostokt" oraz Wolno, Rwno, Niepodlego (PPS) - koo".
Kade ze stronnictw tworzce tzw. grub
czwrk posiadao wasn organizacj boj ow.

N a terenach okupowa nyc h przez

W styczniu 1944 r. PKP przemianowano na

N iemcw dziaay te konspira cyjne

Rad Jednoci Narodowej i wprowadzono

do niej przedstawicieli mniejszych partii. RJN
penia funkcj parlamentu krajowego.
Niezalenie od inicjatyw partyjnych rzd
londyski w grudniu 1940 r. utworzy konspi
racyjn delegatur rzdu na kraj : na j ej
czele sta delegat rzdu na kraj . Ten wany

szkoy, wobec restrykcji naoonych

przez Niemcw na szko lnictwo
orga nizowano tajne kom plety
na poziomie szk red n i c h ,
two rzono u n iwersytety. Dziaay
taj n e d ru ka rn i e , drukowa no pras
podziemn , a nawet ksi ki . Istniao
take ko nspira cyj ne harcerstwo:

Szare Szeregi o raz H ufce Polskie.

urzd penili kolejno: Cyryl Ratj ski, Jan

Piekakiewicz, Jan Jankowski i Stefan Korboski delegatowi podlegay departamenty penice funkcje ministerstw w ramach
delegatury dziaaa take Rada Pomocy ydom egota" delegatura miaa swe przedstawicielstwa we wszystkich wojewdztwach i powiatach.

Formy oporu na ziemiach polskich

Opr wobec okupantw przyjmowa formy spontaniczne oraz zorganizowane. Za te dru
gie odpowiadao zazwyczaj Polskie Pastwo Podziemne : akcjami dywersyjnymi , np.
wysadzaniem torw na liniach zaopatrzenia, koordynowao kierownictwo dywersji AK

( Kedyw) pod dowdztwem gen. Augusta Fieldorfa Nila" za likwidacj naj okrutniej
szych niemieckich dygnitarzy take odpowiada Kedyw. Akcje takie prowadzili party
zanci lub Grupy Szturmowe Szarych Szeregw. Do najsawniej szych naley likwidacja
szefa dystryktu warszawskiego SS gen. Franka Kutschery ( 1 lutego 1 944 r.) do spontaWWW.CEL-MATURA.PL

nicznego oporu zachcao Kierownictwo Walki Cywilnej, odpowiedzialne m.in. za wyda

wanie gazet i ulotek pitnuj cych kolaboracj i zachcaj cych do biernego oporu akcje

sabotaowe miay take wymiar indywidualny: polscy robotnicy umylnie wytwarzali

wadliwe produkty niemieckie, polscy kolej arze kierowali niemieckie pocigi zaopatrze

W terenach lenych dziaaa take

niowe na niewaciwe tory w ramach tzw.

pa rtyzantka . Do najskuteczniejszych

maego

sabotau harcerze wykonywali

n a l ea oddzia mjr. Hen ryka

Dobrza skiego H u bala " . Dziaa na

rysunki na murach, zachcaj c do biernego

terenie Gr witokrzyskich , siejc

oporu (znak Polski Walczcej ) lub te pit

postrach wrd rezyd ujcych ta m

nuj c poddawanie si niemieckiej propagan-

oddziaw niemiecki c h .

dzie (tylko winie siedz w kinie") egota

organizowaa pomoc ydom, znaj duj c domy, w ktrych mogli si ukry a take organi
zuj c dla nich faszywe metryki chrztu. AK dostarczaa take bro powstacom w getcie
warszawskim w 1943 r.

MllllW'''"'niw+&m
Powstanie i dziaalno Zwizku Patriotw Polskich
W trakcie wojny Jzef Stalin dy do utworzenia rzdu polskiego, ktry byby podporzd
kowany ZSRR. W tym celu wykorzysta uj awnienie zbrodni katyskiej przez Niemcw j ako
pretekst do zerwania stosunkw z rzdem
polskim na uchodstwie i utworzy Zwizek
Patriotw Polskich (ZPP).
I zj azd ZPP odby si w Moskwie
w czerwcu 1943 r. Wybrano na nim wadze
oraz ustalono cele dziaania zwizku: orga
nizacj a polskich struktur zbrojnych w ramach
Armii Czerwonej , denie do odtworzenia

Do za rzdu ZPP weszli m . i n . Wa nda

Was i lewska , Alfred Lampe, Zyg m u nt
Berli ng.
Postu laty ZPP odzwiercied lay
zm i a ny g ra nicy polskiej , j a ki e
zaproponowa Sta l i n jeszcze w tym
sa mym roku podczas konfere n cj i w
Tehe ra n i e o raz pniej w Jac i e .

pastwa polskiego zczonego bratnim sojuSTARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

szem z ZSRR, odtworzenie sprawiedliwej granicy na wschodzie" i piastowskiej granicy

na zachodzie".

Polska Partia Robotnicza - program i przywdcy

Nieco wczeniej na rozkaz Stalina rozpoczto na terenach okupowanych tworzenie Polskiej
Partii Robotniczej (PPR). Zrzuceni na spadochronach w grudniu 1941 r. polscy komunici:
Marceli Nowotko, Pawe Finder i Bolesaw Mooj ec nawizali kontakt z lokalnymi komuni
stami polskimi.
Partia miaa na celu zgromadzenie j ak najwikszego poparcia dla idei budowania
pastwa polskiego w soj uszu z ZSRR. Celowo omijano skoj arzenia komunistyczne, wzy
wano do tworzenia frontu narodowego" walki z nazistami. Masowa partyzantka miaa
dezorganizowa dziaania niemieckie, nie liczc si ze stratami. Rami zbrojne stanowia
Gwardia Ludowa.
Pocztkowo partii przewodzi Marceli Nowotko. Zgin j ednak w taj emniczych oko
licznociach, o jego morderstwo oskarono braci Moojcw. Po ich eliminacji I sekretarzem
zosta Pawe Finder, a po j ego aresztowaniu przez Niemcw (listopad 1943 r.) na czele partii
stan Wadysaw Gomuka.

Udzia Polakw w walkach na froncie wschodnim

Po ewakuacji armii Andersa z ZSRR wadze radzieckie przystpiy do budowy polskich
si zbrojnych w ramach Armii Czerwonej , jednak opieray si na zaufanych ludziach. Na
dowdc wybrano pk. Zygmunta Berlinga, byego oficera Armii Polskiej , ktry zgodzi si
wsppracowa z wadzami radzieckimi.
Pierwsz j ednostk sformowano w Sielcach nad Ok, bya to 1. Dywizj a Piechoty im.
Tadeusza Kociuszki. onierzy rekrutowano spord Polakw zamieszkujcych Kresy, jed
nak kadr oficersk stanowili Rosjanie. Dywizja po raz pierwszy wzia udzia w bitwie pod
Lenino, gdzie poniosa znaczne straty: 3 tys. z 12 tys. onierzy zmaro lub odnioso rany.
Po bitwie pod Lenino rozbudowano t jednostk do 1 . Armii Wojska Polskiego, liczc
100 tys. onierzy. Berlinga awansowano do stopnia generaa. Armia wzia udzia m.in

w walkach o Wa Pomorski na froncie wschodnim na pocztku 1945 r.

WWW.CEL-MATURA.PL

KRN i PKWN
W momencie przekroczenia wojsk radzieckich przedwoj ennej granicy polskiej , w nocy
z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 r. , w Warszawie powstaa Kraj owa Rada Narodowa.
Miaa ona stanowi centraln struktur komunistycznego podziemia oraz zalek parla
mentu. W skad rady weszy wycznie rodowiska lewicowe, jej przewodniczcym zosta
Bolesaw Bierut. KRN przemianowaa Gwardi Ludow na Armi Ludow, mianowaa te
nowego dowdc: Michaa ymierskiego Rol".
W lipcu 1944 r. powsta w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN).
Mia stanowi zalek rzdu polskiego pod przewodnictwem Edwarda Osbki-Morawskiego.
Teoretycznie wielopartyjny, w praktyce by cakowicie podporzdkowany komunistom.
W dniu 22 lipca 1944 r. moskiewskie radio przekazao wygoszony rzekomo w Che
mie Lubelskim manifest PKWN, uznaj cy za obowizuj c konstytucj marcow z 1921 r.
(co delegalizowao rzd w Londynie), a take obiecuj cy nadanie ziemi chopom z poszano
waniem wasnoci prywatnej . PKWN zawar take taj ne porozumienie z ZSRR uznaj ce
granic wschodni na linii Curzona, utworzy take Ludowe Wojsko Polskie, noszce mun
dury podobne do przedwoj ennych, j ednak z orzekiem bez korony.

Sprawa polska na konferencji w Teheranie

Podczas konferencji w Teheranie (28 listopada-1 grudnia 1943 r.) przedstawiciele Wiel
kiej Trjki dyskutowali o wsppracy wojennej i o ksztacie powojennej Europy. Kon
flikty interesw pomidzy ZSRR a Zachodem spowodoway, e sprawy mniej szych pastw
traktowano przedmiotowo. W szczeglnoci sprawa polska stanowia w tym sporze kart
przetargow.
W kwestii Rzeczypospolitej ustalono przesunicie pastwa na zachd", opieraj c j ej
wschodni granic na linii Curzona, zachodni natomiast na Odrze. Sytuacj a taka bya dla
Polski niekorzystna, tracia ona bowiem du cz ziem na Kresach Wschodnich, w tym
Wilno oraz Lww. Rzd londyski nie by skonny zaakceptowa takiego rozwizania.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

Sytuacja polityczna na ziemiach polskich w lipcu 1 944 r.

W drugiej poowie 1943 r. , po przejciu wojsk radzieckich do ofensywy, stao si j asne dla rzdu
RP w Londynie, e polskie ziemie wyzwala bdzie Armia Czerwona. W styczniu 1944 r. siy

radzieckie przekroczyy przedwojenn granic Polski. Wadze ZSRR ogaszay wyzwolenie"

kolejnych miast radzieckich". Powstanie zalenego od Moskwy PKWN (lipiec 1944 r.) suge
rowao, e Stalin planuje utworzenie marionetkowego rzdu w powojennej Polsce.

Plan Burza"
W zaistniaej sytuacji Naczelny Wdz gen. Kazimierz Sosnkowski j eszcze 27 padzier
nika 1943 r. wyda rozkaz o rozpoczciu przygotowa do j awnej walki z Niemcami, ale
jednoczenie przej cia do ponownej konspiracji w wypadku wrogiej postawy Rosj an.
Szczegy opracowa dowdca AK, gen. Tadeusz Komorowski Br." Tak powsta

plan Burza " , zakadaj cy walk z Niemcami wsplnie bd jeszcze przed uderzeniem si
radzieckich. Oddziay Armii Krajowej miay wyzwala wiksze miasta polskie, a wadze
cywilne polskiego podziemia uj awnia si sowietom j ako lokalna administracj a polska.

Ze wzgldu na znaczenie miasta i jego mieszka cw wadze polskie zdecydoway si

wyczy Warszaw z a kcji Burza " . Cika sytuacja polityczna , agitacja powsta cza

komunistw oraz gotowo warszawiakw do podjcia walk wpyny na zmian decyzji

dowdztwa AK. Radio moskiewskie wzywao do powstania, 3 1 lipca gen. Komorowski otrzyma
niesprawdzony meldunek o pojawieniu si wojsk radzieckich na przedpolach miasta.

Egzekucj a planu nie przebiegaa tak, jak zaplanowano, nie wszystkim oddziaom udao
si bowiem wyzwoli miasta przed wejciem si radzieckich. Co gorsza, Armia Czerwona cz
sto aresztowaa uj awniajcych si wojskowych i cywilnych przywdcw polskiego podziemia.
W ramach operacji Ostra Brama" (lipiec 1944 r.) partyzanci polscy wsplnie oswobodzili
Wilno. Zaraz potem aresztowano jednak wikszo onierzy i wywieziono ich w gb Rosji.

Przebieg walk powstaczych

Powstanie wybucho 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17 (tzw. godzinie W). Do walki przy
stpio ok. 30 tys . sabo uzbroj onych onierzy, spord ktrych tyko 10% posiadao bro.
WWW.CEL-MATURA.PL

Dowdztwo bezporednie obj szef warszawskiego okrgu AK, gen. Antoni Chruciel
Monter".
Pomimo sabego uzbrojenia w cigu czterech pierwszych dni Polacy odnieli znaczne
sukcesy: zdobyli Stare Miasto, rdmiecie, Powile, oliborz, Wol oraz cz Mokotowa.
czno midzy oddziaami zapewniali kurierzy przenoszcy meldunki kanaami lub
w ruinach miasta. Nie udao si jednak zdoby adnego z celw strategicznych (budynku
PAST-y, mostw, cytadeli), co utrudnio zaopatrzenie. Alianci zachodni zdecydowali si wysa
zaopatrzenie powstacom, ale Stalin nie zezwoli na uycie radzieckich lotnisk, co bardzo
utrudnio zrzuty.
Armia Czerwona dotara na Prag w poowie wrzenia, Stalin jednak nakaza zatrzy
ma marsz si radzieckich. Oddziaom armii Berlinga pozwolono wprawdzie na desant przez
Wis, ale bez wsparcia radzieckiej artylerii przyczki na Czerniakowie i oliborzu szybko
upady.
Niemcy, pomimo zaskoczenia, ju 5 sierpnia podjli kontrofensyw na Warszaw. Do
tumienia powstania skierowano ponad 50 tys. onierzy wspartych przez czogi, lotnictwo
i artyleri. Oddziay niemieckie, szczeglnie bataliony SS, cechowao szczeglne okruciestwo.
Przewaaj ce siy niemieckie stumiy powstanie: 8 sierpnia pada Wola, 2 wrzenia
- Starwka, 27 wrzenia - Mokotw. Powstacy prbowali ewakuowa si kanaami, co
jednak szybko odkryli Niemcy - skutki byy tragiczne. Kapitulacj powstania podpisano
2 padziernika 1944 r.
Powstanie trwao 63 dni. W walkach zgino 18 tys. powstacw, 25 tys. odnioso rany,
a 16 tys. dostao si do niewoli. Niemcy i ich sprzymierzecy wymordowali ok. 180 tys. cywilw.

Konsekwencje polityczne upadku powstania

Aliantw, ale take Naczelnego Wodza gen. Sosnkowskiego, zaskoczy wybuch powstania.
Przywdcy zachodni mieli za ze Polakom, e nie uzgodnili z nimi terminu rozpoczcia walk.
Stalinowi powstanie byo w zasadzie na rk - mg on bowiem pozby si czci pol
skiego podziemia rkami niemieckimi. Dlatego komunici zaprzeczali pocztkowo doniesie
niom o wybuchu powstania, Stalin zatrzyma marsz wojsk radzieckich i zabroni wykorzysta
nia lotnisk radzieckich przez pilotw zachodnich.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 3 . l i wojna wi atowa

Po powstaniu aresztowano wielu czonkw AK . Do niewoli dosta si sam gen. Komorow

ski. Nowy dowdca AK, gen. Leopold Okulicki, w styczniu 1945 r. zdecydowa o rozwizaniu
AK. W konspiracji pozostali jedynie dowdcy skupieni w organizacji NIE" (j ak niepodlego).

Alianci zachodni wczyli powstacw w swe siy zbrojne, dziki czemu Niemcy umiecili
wikszo z nich w obozach jenieckich. Wczeniej onierzy AK rozstrzeliwano na miejscu.

Sprawa polska na konferencji jataskiej

Pomimo bohaterskich walk Polakw w ramach akcji Burza" i Powstaniu Warszawskim
decyzje konferencji j ataskiej (luty 1945 r.) potwierdziy projekty z Teheranu:
miaa znaj dowa si w granicach pomidzy Odr a Lini Curzona,

li Polska

E mia powsta Tym

czasowy Rzd Jednoci Narodowej , zoony w gwnej mierze z przedstawicieli PKWN

przy wspudziale Polakw z zagranicy,

El

na terenie Polski miay si odby demokra

tyczne wybory. Stalin odrzuci jednak moliwo nadzoru midzynarodowego nad nimi.
Postanowienia j ataskie, przeciwnie do teheraskich, podano do wiadomoci publicz
nej . Polacy byli zszokowani, rzd emigracyjny uzna t decyzj za zdrad i kolejny rozbir.
PRZYCZYNY ZWYCISTWA ALIANT W W li WOJ NIE WIATOWEJ
Mocne strony aliantw

Sabe strony pastw osi

Kolektywne dowdztwo , swoboda dziaania

Permanentne ingerencje H itlera w decyzje

d owdcw wojskowyc h .

generaw, przenoszenie dowdcw midzy

Dobra koordynacja dziaa , szczeglnie

frontam i , zakaz wycofywania si dla oddziaw

midzy Brytyjczyka m i i Amerykanami.

Wehrmacht u .

Wsppraca gospoda rcza (dostawy sprztu

Brak koordynacji dziaa: siy niem i eckie

dla Anglii i ZSRR) .

musiay ratowa wojska M ussoliniego w walkach

Wiksze zasoby ludzkie (ZSRR)

przeciw Grecj i , J a ponia nie uderzya na ZSRR

oraz gospodarcze (USA).

w trakcie oblenia Moskwy przez Wehrmacht.

Zastosowanie prostych i atwych w naprawie

Sporadyczne braki w zasobach , problemy

maszyn (np. czog radziecki T-34).

z zaopatrzeniem w rop.

Rosjanie walczcy na wasnym terenie,

Czste awarie sprztu wojskowego w

w znanych im warunkach klimatycznyc h .

wyniku dziaa sabotaowych na poziomie

U miejtne zastosowanie technolog i i : uycie

produkcyjnym (np. niesprawne czogi Pantera

myliwcw eskortujcych P-5 1 Mustang

w bitwie na uku Kurskim) .

do eskorty lotw strategicznych nad Niemca m i ,

N ieprzygotowa nie do rosyjskiej zimy.

zrzu cenie bomby atomowej n a Hiroszim

N iekonsekwentne stosowanie wynalazkw,

i N agasaki.

szczeglnie myliwcw odrzutowych Me-262

czy rakiet V- 1 .

WWW.CEL-MATURA.PL

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Wojna obronna 1 939 r.
1 . Wyjanij , dlaczego Hitler zdecydowa si zaatakowa Polsk?
2. Przedstaw przebieg dziaa wojennych w czasie kampanii wrzeniowej .
3. Wyjanij przyczyny zwycistwa wojsk niemieckich nad polskimi. 4. W jaki sposb rzd polski

stara si utrzyma pa stwowo polsk pomimo przeg ran ej wojny?

2. li wojna wiatowa - przeomy na frontach
1 . Wymie przeomowe bitwy li wojny wiatowej . 2. Ja kie znaczenie miay walki morskie

w czasie li wojny wiatowej? 3. Jakie znaczenie miao przyst pienie USA do wojny?
3. Polityka okupantw wobec narodu polskiego
1 . Wyjanij , w jaki sposb podzielono ziemie polskie po zakoczeniu dziaa wojen nych.
2. Porwnaj n iemieck i radzieck polityk okupacyjn.
3. Czym bya zbrodnia katyska?
4. Powstanie i dziaalno Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodstwie
1 . Wyjanij , jakie cele przywiecay rzdowi polskiemu na uchodstwie? 2. Omw struktury

wojskowe i cywilne pastwa polskiego, wyjanij zalenoci midzy nimi. 3. W jaki sposb rzd
polski w Londynie kontrolowa sytuacj w okupowa nej Polsce? 4. Przedstaw, w jaki sposb
Polacy stawiali opr okupantom .
5. Ksztatowanie si i dziaalno obozu komunistycznego w Polsce w czasie l i wojny w.
1 . Wyjanij , w jaki sposb Stalin stara si podporzdkowa sobie przyszy rzd polski.
2. Wymie i scharakteryzuj struktury komunistycznego podziemia w Polsce oraz polskie

struktury komunistyczn e w Moskwie. 3. Wymie polskie formacje wojskowe walczce

na froncie wschodnim oraz bitwy, w ktrych bray udzia.
6. Geneza, przebieg i skutki Powstania Warszawskiego
1 . Wyjanij przyczyny (a) rozpoczcia akcji Burza " oraz (b) wybuchu Powsta nia

Warszawskiego. 2. Schara kteryzuj postaw Stalina wobec Powsta nia Warszawskiego.

3. Przedstaw najwaniejsze ustalenia dotyczce Polski, podjte podczas konferencji

w Teheranie i Jacie.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

DZI EJ E NAJNOWSZE

DZIA 1 4 .
Swi at powoj e n ny
i a d j a ta ski
;

Po zakoczeniu II wojny wiatowej glob zdominowaa rywalizacja dwch

wielkich supermocarstw: Stanw Zjednoczonych oraz ZSRR. Konflikt
ten trwa nieprzerwanie a do koca lat 80. i przyj nazw zimnej
wojny. Oba mocarstwa utworzyy strefy wpyww: Rosja wprowadzajc
system komunistyczny w krajach Europy Wschodniej oraz wspomagajc
rewolucje komunistyczne w Chinach, na Kubie i niektrych pastwach
afrykaskich oraz poudniowoamerykaskich, USA natomiast wspierajc
rzdy demokratyczne Europy Zachodniej w walce z komunizmem, a take
utrzymujc przyjazne reimy w innych czciach wiata. Okres zimnowojenny
zdominowany by przez wycig zbroje oraz wycig technologiczny, a sojusznicy
supermocarstw wielokrotnie toczyli ze sob krwawe wojny. Nie doszo jednak
do wybuchu bezporedniego konfliktu zbrojnego pomidzy ZSRR a USA.

Rozpad Wielkiej Koalicji

Powstanie Wielkiej Koalicji wymusia sytuacj a wojenna: USA przystpiy do wojny z powodu
j aposkiego ataku na Pearl Harbor, Zwizek Radziecki sta si przedmiotem inwazji nie
mieckiej . O ile jednak przymierze midzy USA i Wielk Brytani spaj ay podobiestwa
polityczne i kulturowe, o tyle ZSRR przystpio do koalicji tylko ze wzgldu na wsplnego
wroga. Kiedy Niemcy zostay pokonane, czynnik czcy znikn.

Narodziny systemu jataskiego

Ksztat powojennego wiata ustalony zosta w duej mierze w czasie dwch konferencji
wojennych: jataskiej (4- 1 1 lutego 1945 r.) i poczdamskiej ( 17 lipca-2 sierpnia 1945 r).
Decyzje odnoszce si do konkretnych dziaa woj ennych miay przeoenie na sytuacj
powojenn.
Decyzja o otwarciu drugiego frontu w Normandii zostaa podj ta ju w Tehera
nie. Oznaczaa w praktyce, e pastwa Europy Wschodniej wyzwoli Armia Czerwona, co
dawao Stalinowi moliwo ingerencji w sprawy wewntrzne tych pastw. Premier Chur
chill zaproponowa otwarcie drugiego frontu na Bakanach, pomys ten jednak odrzucono.
Alianci zachodni dali przeprowadzenia w kraj ach Europy Wschodniej wolnych
wyborw, jednak wizyta Churchilla w Moskwie (padziernik 1944 r.) zaowocowaa nakre
leniem proporcjonalnego udziau komunistw w rnych rzdach pastw europejskich,
co w praktyce oznaczao uznanie radzieckiej strefy wpyww.
Podczas konferencji w Jacie ustalono
take podzia Niemiec na strefy okupacyjne

Wana bya rwnie kwestia

g ra n i c : ju w Jacie zdecydowa n o

oraz reparacje woj enne. Konferencj a w Pocz

o przesuniciu Polski na za chd,

damie ustalia granice czterech stref okupa

opierajc jej g ra nic n a Odrze

cyjnych oraz form reparacji, ktre miay by

i Nysie Kodzkiej , na wschodzie za

pacone poprzez demonta instalacji przemy

sowych oraz zjcie niemieckich rodkw ulo

na linii Curzo n a . Wszystkie tereny n a

wsc h d od tej l i n i i , w tym Krlewie c ,
wczono do ZSRR.

kowanych za granic.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

N a Bliskim Wschodzie ustalono wycofanie woj sk brytyj skich i radzieckich z Iranu.

Na Dalekim Wschodzie Stalin mia przystpi do dziaa wojennych z Japoni, w Wietna
mie i Korei wyznaczono linie demarkacyjne dla woj sk amerykaskich i radzieckich wzdu
17. i 38. rwnolenika.

Geneza zimnej wojny

W efekcie II wojny wiatowej powstay dwa supermocarstwa: Stany Zjednoczone i Zwi
zek Radziecki. Oba pastwa zakoczyy zmagania woj enne, posiadaj c ogromne armie,
ich potga gospodarcza i militarna wyrastaa znacznie ponad inne pastwa. Ponadto oba
mocarstwa oparte byy na wrogich sobie systemach polityczno-gospodarczych: komunizmie
i kapitalizmie. Konflikt interesw oraz konflikt ideologii doprowadzi do wybuchu tzw. zim

nej wojny.
Konflikt midzy supermocarstwami narasta od 1945 r. i zakoczy si w 1989 r., wraz
z upadkiem komunizmu w Europie Wschodniej . Jego nazwa pochodzi od wydanej w 1947 r.
ksiki amerykaskiego dziennikarza Waltera Lippmanna pod tym wanie tytuem.
Eskalacja konfliktu rozpocza si, kiedy Stalin zacz ama postanowienia konferen
cji poczdamskiej : nie przeprowadzi wolnych wyborw w Europie Wschodniej , powrci do
przedwoj ennej , antyzachodniej retoryki, a take odmwi wycofania wojsk z Iranu.
Ekspansjonistyczne motywy dziaa Stalina przedstawi czonek personelu ambasady
USA w Moskwie, George Kennan, wysyaj c do Waszyngtonu tzw. Dugi Telegram. Za ofi
cjaln deklaracj zimnej wojny uznaje si przemow Churchilla na uniwersytecie w Fulton
5 marca 1946 r. Byy premier stwierdzi, e od Szczecina na Batyku, po Triest na Adria
tyku, elazna kurtyna zapada wzdu kontynentu". Termin elazna kurtyna oznacza od
tej pory granic pomidzy strefami wpyww obu stron konfliktu.

Charakter zimnej wojny

Dziaania obu stron doprowadziy do utworzenia w Europie dwch blokw pastw: komuni
stycznego i kapitalistycznego, przedzielonych elazn kurtyn. Oba bloki zrzeszone zostay
w sojuszach militarnych: pastwa zachodnie utworzyy Pakt Pnocnoatlantycki (NATO)
w kwietniu 1949 r., Rosjanie zawizali Ukad Warszawski w maju 1955 r.
WWW.CEL-MATURA.PL

Okres zimnowojenny zdominoway zmagania dyplomatyczne, gospodarcze i techno

logiczne midzy dwoma supermocarstwami, nie spowodoway one jednak bezporedniego
konfliktu zbrojnego. Wybuchay natomiast lokalne woj ny (tzw. wojny zastpcze) pro
wadzone przez sojusznikw, z bezporednim zaangaowaniem tylko jednego z supermo
carstw (wojna w Korei 1950-1953, wojna w Wietnamie 1 954-1973 i wojna w Afganistanie
1979-1989).
Zimna wojna przyjmowaa charakter rywalizacji politycznej oraz technologicznej .
W ramach rywalizacji politycznej ZSRR starao si rozprzestrzenia komunizm, w latach
40. w Europie, pniej take na wiecie, wpywaj c na rzdy powstaych w wyniku deko
lonizacji pastw. Komunizm udao si wprowadzi m.in. w Chinach (1949 r.), na Kubie
( 1959 r.), w latach 50. sojusznikiem radzieckim by take Egipt. Stany Zjednoczone przyjy
natomiast strategi powstrzymywania komunizmu, staraj c si utrzyma systemy demo
kratyczne bd reimy gotowe walczy z komunizmem, np. w Wietnamie Poudniowym czy
Korei Poudniowej .

Rywalizacja technologiczna przyja form wycigu zbroje o raz wycigu kosmicznego:

wycig zbroje rozpocz si od detonacj i pierwszej bomby atomowej przez ZSRR
w 1 949 r. W latach 50 . opra cowa no bomby termojdrowe , w latach 60. zaczto
ko nstruowa ra kiety balistyczn e . Wycig zbroje wyha m owa po podpisa n i u paktu
SALT ( 1 972 r.) , kiedy to obie strony zgodziy si n a utrzyman i e a ktualnego sta n u rakiet
na poziomie ok. 1 O tys. wycig kosmiczny rozpoczo wystrzelenie p rzez Rosj a n
w kosmos pierwszego sztucznego satelity (sput n i ka) w 1 957 r . Sta ny Zjedn oczon e
od powiedziay wysaniem czowie ka n a Ksiyc w 1 968 r . Wycig kosmiczny doprowa dzi
do u mieszczenia satelit na orbicie Ziemi , sta n owicych podstaw dziaania system u G PS
czy telefonii komrkowej .

Kwestia Niemiec po l i wojnie wiatowej

Najwaniej si dygnitarze nazistowscy, ktrzy przeyli woj n, zostali osdzeni i skazani pod
czas tzw. procesw norymberskich (listopad 1945-padziernik 1946). Oskaronym posta
wiono cztery zarzuty: podeganie do wojny, zbrodnie przeciw pokjowi, zbrodnie wojenne
oraz zbrodnie przeciw ludzkoci. Spord 22 oskaronych 12 otrzymao kar mierci. Cz
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

nazistw zbiega jednak do Ameryki Poudniowej , gdzie przez lata poszukiwa ich izraelski
wywiad.

W ramach ustale poczdamskich Niemcy poddano D polityce tzw. 4D (denazyfi

kacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i demokratyzacji),

l podzielono na cztery strefy oku

pacyjne (amerykask, brytyjsk, radzieck i francusk) oraz El ustalono spat reparacji

na zasadzie demontau instalacji przemysowych. Berlin j ako stolica, pomimo e znaj dowa
si w radzieckiej strefie, take podzielono na cztery strefy okupacyjne. Strefy miay tworzy
wsplny obszar gospodarczy, poddany utworzonej 30 sierpnia 1945 r. Sojuszniczej Radzie

Kontroli.
Kwestia Niemiec szybko staa si zarzewiem konfliktu z powodu rnych koncepcji
okupacyjnych oraz w wyniku narastania konfliktu zimnowojennego. Pastwa zachodnie
chciay odbudowy Niemiec w oparciu o kapitalizm, nie chcc powtarza bdw traktatu
wersalskiego, ktry naoy zbyt mocne restrykcje. Stalin domaga si natomiast surowej
polityki i j ak naj szybszej egzekucji reparacji w postaci wywoonych z Niemiec fabryk.
W celu odbudowy gospodarczej pastwa alianci zachodni zdecydowali zj ednoczy
swoje strefy okupacyjne i wprowadzi tam wspln walut. W 194 7 r. ze stref ameryka
skiej i brytyj skiej powstaa Bizonia, na pocztku 1949 r. doczya take niechtna poczt
kowo Francj a, utworzono Trizoni.
Dziaania zj ednoczeniowe oraz wprowadzenie nowej waluty zagraay supremacji
radzieckiej w Niemczech. Nie chcc dopuci do dominacji gospodarczej Zachodu, Stalin
zarzdzi cakowit blokad Berlina: od czerwca 1948 do maj a 1949 r. odcito dopyw wody,
gazu oraz ywnoci do zachodniej czci miasta. Pastwa zachodnie odpowiedziay, tworzc
most powietrzny i zaopatrujc miasto z powietrza. Dziaania obu stron wywary ogromne
wraenie na spoecznoci midzynarodowej , stanowiy te wany krok w eskalaji zimnej
wojny.
Blokada Berlina miaa znaczce nastpstwa: spowodowaa zawizanie Paktu P
nocnoatlantyckiego oraz utworzenie dwch osobnych pastw niemieckich - demokra
tycznej Republiki Federalnej Niemiec ( RFN) we wrzeniu oraz komunistycznej Niemieckiej
Republiki Demokratycznej (NRD) w padzierniku 1949 r.
W czerwcu 1953 r. rozpoczy si w Berlinie Wschodnim strajki robotnicze spowodo
wane podniesieniem norm produkcyjnych w NRD o 10%. Ludno niemiecka, niezadowoWWW.CEL-MATURA.PL

lona z rzdw komunistycznych Waltera Ulbrichta, wysza na ulic. Rosjanie zdecydowali

stumi protesty przy uyciu czogw - zgino ponad 200 osb. Z czasem dysproporcj a
poziomu ycia pomidzy RFN i NRD staa si widoczna. Niemcy zaczli masowo ucieka
na Zachd przez Berlin Zachodni. Wobec tego I Sekretarz KPZR Nikita Chruszczow podj
decyzj o budowie muru berli skiego. Wzniesiony 13 sierpnia 1961 r. sta si symbolem
zimnej wojny.
KON FLIKTY WSCH D - ZACH D
konflikt/okres

reakcja drugiej strony

pocztkowy przebieg

Bro atom owa

Pierwsza eksplozja atomowa

Zamanie m onopolu atomowego USA przez

1 945- 1 953

w USA - 1 945 r. , nastpnie

ZSRR w 1 949 r. , radziecka bomba wodorowa

wyprodu kowanie bomby

w 1 953 r. , nastpnie deni e do uzyskania

wodorowej ( 1 952 r.)

przewag i w liczbie gowic

Plan Marshalla

Ogoszenie przez USA planu

Zbojkotowanie inicj atywy am eryka skiej

1 947-1 952

pomocy gospodarczej

przez ZSRR i zakaz uczestnictwa w progra m ie

dla pastw odbudowujcej si

pastw satelickich C m . i n . Polski)

Europy
Blokada Ber-

Zamknicie przez ZSRR

Zorganizowanie przez zach . aliantw mostu

lina

wszystkich drg dojazdowych

powietrznego z zaopatrzeniem (cznie

1 948-1 949

do Berlina Zachodniego

l ,6 mln ton towarw). Rezygnacja ZSRR

- cakowite odcicie dostaw

z blokady

Wojna

U ruchomienie rozgoni

1 948 - zakaz su chania obcych stacji w ZSRR

w eterze "

radiowej Wolna Europa "

i krajach bloku . Budowa czynnych do lat 80.

1 948- 1 989

sieci stacji zaguszajcych

Pakty

1 949 r. - utworzenie NATO

Pocztkowo pene , ale n i eformalne pod-

wojskowe

(Euro p a , USA, Kanada)

porzdkowanie wojsk krajw satelickich

po 1 949 r.

1 954 r. - utworzenie SEATO (Azja

ZSRR, 1 955 r. - formalne utworzenie Ukadu

Pd .-Wsc h . , USA)

Warszawskiego

Wojna

N iespodziewane wtargnicie

Interwencja wojsk ONZ (g. USA) , wkroczenie

koreaska

wojsk komunistycznej Korei Pn.

do Korei Pn. , atak wojsk chiskic h , od 1 95 1 r.

1 950- 1 953

do czci Korei Pd . , do wrze-

stabilizacja frontu w pobliu pierwotnej

nia zajcie przy pomocy Chin

granicy. 26 VII 1 95 1 r. - rozej m , 1 952 r. - walki

i ZSRR prawie caego pwyspu

sporadyczne

Konfli kt

Wspieranie przez ZSRR

Wspieranie przez USA Izraela i konserwa-

a rabsko-

postpowych" krajw

tywnych krajw a ra bskich C m . i n . Ara b i i

-izraelski

arabskich i Organizacji

Saudyjskiej)

po 1 956 r.

Wyzwolenia Palestyny

Rywalizacja

1 957 r. - pierwszy sputnik

w kosm osie

radziecki 1 96 1

1 957- 1 970

czowiek w kosm osie (ZSRR)

r.

- pierwszy

Do po. lat 60. wyrana przewaga ZSRR

w technice rakietowej , po ldowan i u
Amerykanw na Ksiycu ( 1 969 r. )
rezygnacja ZSRR z propagandowego
traktowania osigni kosmicznych

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

KONFLI KTY WSCH D - ZACH D

konflikt/okres

pocztkowy przebieg

reakcja drugiej strony

Mur berliski

Zbudowanie w cigu jednego

Pene zaskocze n i e , pra ktyczny brak moliwa-

1 96 1 r.

dnia ogrodzenia wok Berlina

ci zareagowania przez stron zachod n i .

Zach . Wczeniej przez Berl i n

M u r istnieje i spenia swoj funkcj d o jesieni

Zach. kraj opuciy setki tys.

1 989 r.

obywateli N RD
Kryzys kubaski

1 962 r. - ZSRR potajem nie

1 962 r.

instaluje na Kubie rakiety zdolne

Kuby, mocarstwa w stanie gotowoci atomo-

osiga cele w USA. Wykrycie

wej. Chruszczow zgadza si usun rakiety,

tego faktu przez amerykaskie

zniesio n a blokada

Prezydent USA Kennedy zarzdza blokad

samoloty zwiadowcze
Woj na wiet-

Prby zawadnicia przez

Pocztkowo pomoc wojskowa , od 1 964 r.

n amska

kom u nistw z Wietnamu Pn.

bezporednia interwencja USA w wojnie;

1 964- 1 975

reszty kraju (przy wsparc i u ZSRR

wskutek niepowodze wycofanie si USA

i Chin). W Wietnamie Pd. dykta-

( 1 973 r.) . Ostatecznie - opanowanie przez

tura wspiera n a przez USA

komunistw Wietnamu Pd . , Laosu i Kam body ( 1 975 r.)

Wojna afga-

Interwencja wojsk radzieckich

Amerykaskie dostawy broni dla party-

ska

w celu zainstalowania posusz-

zantw (g. przez Pakista n ) , uwikanie ZSRR

1 979- 1 989

nego rz d u napotkaa silny

w dugotrwa wojn i w kocu zmuszenie

opr

g o do ewakuacji wojsk

Bojkot olimpiad

USA i niektre inne kraje

W rewanu ZSRR bojkotuje olim piad w Los

1 980, 1 984 r.

w odpowiedzi na radziecki

Angeles ( 1 984 r.) i zab ra n i a udziau krajom

najazd na Afganistan odma-

satelickim C m . i n . Polsce)

wiaj udziau w olim piadzie

w Moskwie ( 1 980 r.)
Wojny

Projekt Reagana utworzenia

Niemono sprostania wyzwaniu wobec

Gwiezdn e "

w kosmosie systemu obrony

zapnienia ZSRR w dziedzinie elektroniki

przeciwrakietowej - wyzwanie

i informatyk i , ataki propagandowe na USA,

1 983- 1 987

technologiczne wobec ZSRR

nieudana prba zreformowania systemu

przez Gorbaczowa

Radziecka strefa wpyww i sowietyzacja pastw Europy

rodkowej i Wschodniej
Wyzwolenie pastw Europy rodkowej i Wschodniej przez Armi Czerwon pozwolio Sta
linowi na wprowadzenie w nich rzdw sprzyj aj cych ZSRR. W lad za armi radzieck
do kraj w tych wkroczyli komunici przygotowani jeszcze w Moskwie do obj cia rzdw

WWW.CEL-MATURA.PL

w swoich pastwach. Zabezpieczenie dla ich wadzy stanowiy bazy woj sk radzieckich roz
lokowane na terytoriach pastw wyzwolonych" oraz dziaalno NKWD.
Po II wojnie wiatowej do Zwizku Radzieckiego wczono m.in. pastwa batyckie
(Litwa, otwa, Estonia), wschodnie kresy Rzeczypospolitej , Besarabi oraz Ru Zakar
pack. Na terenach tych prowadzono brutaln sowietyzacj, eliminowano lokalne elity,
a cz ludnoci deportowano w gb Rosji.
W pozostaych pastwach Europy rodkowej wprowadzono system komunistyczny.
Albania, Bugaria, Czechosowacj a, Polska, Rumunia oraz Wgry utworzyy tzw. blok

wschodni. Pastwa te formalnie zachoway niepodlego, w praktyce jednak wprowa

dzono w nich systemy polityczne i gospodarcze wzorowane na ZSRR, a ich komunistyczne
rzdy byy zalene od Moskwy.

Budowa systemu pastw demokracji ludowej

Budow systemu pastw satelickich w Europie rodkowo-Wschodniej Stalin przeprowa
dza etapami:

Wkroczenie woj sk Armii Czerwonej , utworzenie komitetu komunistw aspirujcego

do roli rzdu.

Zastosowanie taktyki s alami (patrz ramka).

Po ustabilizowaniu dominacji politycznej komunistw przystpowano do przeksztacania

gospodarki na model radziecki: prowadzono kolektywizacj rolnictwa, w ramach planw
picia- i szecioletnich nacj onalizowano przemys. Utworzone w ten sposb pastwa nazy
wano kraj ami demokracji ludowej lub demoludami.
Stalin kontrolowa pastwa bloku wschodniego, wywieraj c wpyw na poszczeglne
partie komunistyczne. W tym celu we wrzeniu 1947 r. utworzono tzw. Komunistyczne
Biuro Informacyjne (Kominform) pod przewodnictwem Andrieja danowa. Pierwsza kon
ferencja odbya si w Szklarskiej Porbie, gdzie doszo do pierwszego konfliktu: Wadysaw
Gomuka i Josip Broz Tito domagali si dostosowania polityki swoich partii komunistycz
nych do warunkw ich pastw. Gomuk wkrtce usunito na boczny tor.
O integraj gospodarcz krajw bloku wschodniego z ZSRR dbaa Rada Wzajem

nej Pomocy Gospodarczej, utworzona w 1949 r. Pastwa Europy Wschodniej otrzymay

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

take pomoc finansow w ramach planu

Mootowa

odpowiedzi na amerykaski
Wymuszen i e na lokalnych partiach

plan Marshalla.
Dziaania

politycznych utworzenia bloku

armii

pastw

komuni

stycznych koordynowa U kad Warszawski ,

utworzony w 1955 r. , j u w czasach rzdw
I sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa.

z kom u n ista mi na czas wyborw;

start ka n dydatw z jednej listy.

Obsada sta nowisk pastwowych

po wyg ranych wyborach

wedug woli kierownictwa bloku

Dowdztwo ukadu skadao si w wikszoci

zdomi nowan ego przez komun istw

z oficerw radzieckich, ZSRR miao w nim

E l i m i n a cja n i ewygodnych

rol przewodni.

czon kw pa rla mentu i opozycj i

Kontroli nie podda si jednak przy

wdca jugosowiaski Josip Broz Tito. Postrze

pop rzez czystki.

N azw wymyli Matyas Rakosi,

przywdca wgierskich komun istw,

gany j ako bohater narodowy ze wzgldu na

opisujc postpowa nie z partiq

aktywn walk z rzdem pronazistowskim

wacicieli ziems kich .

Tito posiada legitymizacj w swym pastwie.

Nie chcia si podporzdkowa Moskwie i zaraz po spotkaniu w Szklarskiej Porbie ogosi
wystpienie z Kominformu. Stalin grozi interwencj zbrojn, jednak poparcie Zachodu dla
Tity (take finansowe) pokrzyowao jego plany.

Powstania w bloku wschodnim

Pierwsze protesty wybuchy zaraz po mierci Stalina w czerwcu 1953 r. w NRD. Robot
nicy, rozczarowani warunkami pracy, wyszli na ulic, protestuj c przeciw podniesieniu
norm robotniczych o 10%. Wadze NRD stumiy protesty przy uyciu czogw radzieckich.
Kolejnym buntem wewntrz bloku wschodniego byo powstanie na Wg rzech (listo
pad 1956 r.). Zainspirowani przykadem reform w Polsce Wgrzy domagali si zmiany kie
rownictwa partii, szczeglnie stalinowskiego przywdcy Matyasa Rakosiego. Manifestacj a
pod pomnikiem Jzefa Bema w Budapeszcie przerodzia si w zamieszki: wadz obj

Imre Nagy, ogaszaj c li wprowadzenie systemu wielopartyjnego i li wystpienie Wgier

z Ukadu Warszawskiego. Nikita Chruszczow odpowiedzia przy uyciu czogw: armia
radziecka stumia powstanie, zabijaj c ok. 20 tys. Wgrw. Kolejne 2 tys. , w tym Nagya,
WWW.CEL-MATURA.PL

rozstrzelano. Po powstaniu wadz obj Janos Kadar. Reakcj a Chruszczowa dobrze ilu
struje polityk radzieck wobec bloku wschodniego.
Do podobnej interwe n cji doszo na Czechosowacji w 1 968 r. , kiedy I sekretarz
Ko munistycznej Partii Czech osowacji Aleksander Dubcek zdecydowa o zn i esie n i u
cenzury, c h c c wprowadzi socjalizm z ludzk twarz " . Zn iesienie cenzury wywoao
fal krytyki systemu komunistyczneg o , zwa n Prask Wiosn. Pomimo e nie nast piy
wiksze zmiany polityczne, Leonid Breniew zdecydowa o inte rwencji U kadu
Warszawskieg o : wkroczyy wojska Buga ri i , NRD, Polski , Wg ier i ZSRR.
N i e doszo jednak do intensywnych wal k, poniewa Dubcek wezwa n a rd
do niestawia n ia oporu. Wadz przej Gustav Husak. Interwencja w Czechosowacji
daa pocztek tzw. doktrynie Breniewa .

3 . P r o c e s y i n te g ra cyj n e w E u ro p i e Z a c h o d n i ej
Zjednoczenie Europy - integracja polityczna i gospodarcza
Plan Marshalla spowodowa powstanie Organizacji Europejskiej Wsplnoty Gospodar

czej (OEEC), w skad ktrej weszo 16 pastw korzystajcych z pomocy amerykaskiej .

Od roku 1960 j ej zadania kontynuuje Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD).
Niezalenie od OEEC powstaa w 1952 r. Europejska Wsplnota Wgla i Stali
(EWWiS). Jej utworzenie byo rezultatem poj ednania francusko-niemieckiego, promowa
nego przez Winstona Churchilla. W 1950 r. francuski minister spraw zagranicznych Robert
Schuman w ramach tzw. planu Schumana zaproponowa francusko-niemieck koordyna
cj produkc:ji wgla i stali. Do inic:jatywy doczyy wkrtce Wochy oraz kraje Beneluksu,
tworzc EWWiS.
Dalsza integracj a nastpia w ramach traktatw rzymskich podpisanych w 1957 r.
przez Francj, RFN, Wochy, Belgi, Holandi i Luksemburg. Powstay wtedy: Europej

ska Wsplnota Gospodarcza (EWG), wewntrz ktrej stworzono wsplny rynek, znoszc
ca, zapewniaj c swobod pracy we wszystkich pastwach czonkowskich oraz wprowa
dzj c ochronne ca zewntrzne i dotacje na wsplny rynek rolny. Powstaa take komi
sja EWG, przeksztacona pniej w Komisj Europej sk Wsplnota Energii Atomowej
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

(Euratom), majca za zadanie koordynacj bada i rozwoj u energii atomowej w Europie dla
celw pokojowych.
Zwieczeniem integracji europej skiej w XX w. byo podpisanie traktatu w Maastricht

w 1 993 r. Podpisao go 12 pastw, tworzc U ni Europejsk

organizacj opart na

wsppracy gospodarczej i politycznej w ramach trzech filarw: Wsplnot Europej skich

(charakter gwnie gospodarczy), wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa oraz
wymiaru sprawiedliwoci i spraw wewntrznych. W 1999 r. wprowadzono wspln walut

(euro). W 2 0 1 1 r. Unia liczya ju 27 pastw czonkowskich.

N i eza len ie od integracj i gospoda rczej nastpowaa take w E u ropie koordynacja
polityczna : w 1 949 r. z inicjatywy Roberta S c h u ma n a , Kon rada Ade nauera i Wocha
Alcide de Gasperiego powoa no Rad Europy, ktra stanowia forum ko nsu ltacyjne
dla rzqdw 1 6 pa stw czon kowskich po podpisa n i u tra ktatw rzymskich Komisja
EWG zyskaa take prerogatywy polityczn e w 1 979 r. powoa no Parlament Europejski
z siedzibq w Strasburg u w 1 985 r. zawarto porozu mienie w Schen ge n , w ra mach
kt rego pa stwa czon kowskie zrezyg noway z kontroli granicznej wewnqtrz objtej
porozum ieniem tzw. strefy Schengen.

4 . R o z p a d syste m u ko l o n i a l n e g o
U padek imperiw kolonialnych pastw europejskich
Wojny wiatowe w znaczcy sposb osabiy potgi kolonialne: Angli i Franj. Rozkwit
pacyfizmu po I wojnie wiatowej oraz demokratyzacja ustrojw pastw europej skich utrud
niy stosowanie represji w koloniach. Z kolei wydarzenia II wojny: podbj Francji przez
Niemcy oraz trudnoci gospodarcze spowodowane nalotami Luftwaffe na Angli oraz
atakami niemieckich u-bootw na brytyj skie linie zaopatrzeniowe osabiy oba pastwa

gospodarczo.
W trakcie II wojny wiatowej niebagatelne znaczenie miay podboje j aposkie na
Pacyfiku. W ramach budowy tzw. Wielkiej Wschodnioazj atyckiej Strefy Dobrobytu Japo
czycy gosili hasa wypdzenia kolonizatorw i oddania Azji Azjatom. Woj ska cesarskie
pokonay siy dawnych imperiw: Francuzi utracili Indochiny, w lutym 1942 r. pad Singa
pur - najwiksza kolonialna twierdza brytyjska na Dalekim Wschodzie.
WWW.CEL-MATURA.PL

Walki na pnocy Afryki pomidzy Brytyj czykami i Africa Korps pokazay miesz
kacom tego kontynentu, j ak skcone bywaj pastwa europej skie. Z kolei dziaania
Wochw w Abisynii udowodniy sabo woj sk kolonizatorw.
Po zakoczeniu wojny trudnoci gospodarcze i polityczne spowodoway, e dawne
imperia nie byy w stanie duej utrzyma swych posiadoci. Symptomem brytyj skiej sa
boci bya kwestia greckiej wojny domowej

Wielka Brytania odmwia pomocy rzdowi

greckiemu w walce z komunistami ze wzgldu na trudn sytuacj kolonialn w Indiach.

Zobowizania brytyjskie przejo USA, ogaszaj c w 194 7 r. doktryn Trumana.

Ruchy narodowowyzwolecze w Azji i w Afryce

Nastroje niepodlegociowe w Indiach narastay ju w okresie midzywojennym, m.in.
za spraw hinduskiego prawnika Mahatmy Gandhiego. Stan on na czele Indyjskiego

Kongresu Narodowego, a dziki metodom biernego oporu (bojkot towarw brytyj

skich, organizowanie demonstracji oraz pisanie petycji) doprowadzi do wyzwolenia Indii
w 194 7 r. Niebagatelne znaczenie w caym procesie miaa brytyj ska opinia publiczna,
sprzeciwiaj ca si stosowaniu dugotrwaych represji wobec hindusw.
W I ndochinach natomiast w czas ach okupacji j aposkiej , w 1941 r. , powstaa
partyzantka wietnamska pod nazw Viet Minh. Prby odbudowania adu kolonialnego
na pwyspie po II woj nie wiatowej spotkay si z oporem partyzantw. Zacite
walki doprowadziy do druzgoccej klski

Pozostae posiadoci brytyjskie

w Azji stopniowo uzyskiway
niepod lego : Birma i Cejlon

woj sk francuskich w 1 954 r. pod Dien Bien

w 1 948 r. , Ma laj e w 1 957 r. , Singapur

Phu . Na konferencji w Genewie podj to

w 1 959 r. , w 1 997 r. Hongkong

decyzj o podziale pwyspu: spord nowo

powstaych

pastw Wietnam

prze kaza no w rce Chin .

podzielono

na dwie czci , ktre przeksztaciy si w komunistyczn Demokratyczn Republik

Wietnamu (DRW) z Ho Chi Minhem na czele oraz podlegaj cy wpywom amerykaskim

Wietnam Poudniowy.
W Afryce ruchy niepodlegociowe poj awiy si pniej . Cay kontynent z wyjtkiem
Egiptu, Etiopii i Liberii by skolonizowany: Francuzi dominowali w Afryce Zachodniej ,
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

Brytyj czycy n a wschodzie i poudniu, Belgowie n a poudnie od rzeki Kongo, Wosi pano
wali w Somalii.
Impuls niepodlegociowy nadszed z Indochin - Algierczycy zainspirowani sukce
sami Viet Minhu podj li walk z Francuzami. Wobec silnego oporu gen. de Gaulle zdecy
dowa si w 1961 r. przeprowadzi referendum, ktre dao Algierii niepodlego.
W 1960 r. (tzw. roku Afryki) niepodlego uzyskao a 17 pastw. W Nigerii i Kongu
wybuchy jednak krwawe wojny domowe, przez co zdecydowano si utworzy w 1963 r.
Organizacj Jednoci Afryki (OJA), maj c za zadanie pokoj owe rozwizywanie konfliktw
na kontynencie afrykaskim. Do 1980 r. niepodlego w Afryce uzyskao a 48 pastw.

5.

Zw i z e k R a d z i e c ki p o

li

w oj n i e w i a t o w ej

Ludobjstwo stalinowskie
Okres po II wojnie wiatowej stanowi apogeum stalinowskiego terroru. Powrciy zaha
mowane przed wybuchem wojny przeladowania, do wizie i obozw pracy (tzw. archipe
lagu Guag) zsyano masowo winiw politycznych lub przypadkowe ofiary terroru. Wan
pozycj w biurze politycznym zaj Andriej danow, od j ego nazwiska nasilaj ce si fale
terroru nazwano danowszczyznq. W 1950 r. liczba winiw signa 15 mln osb.
Planowano przeprowadzi kolejn czystk pod hasem nasilajcej si walki klaso
wej". Miaa ona prawdopodobnie obj nie tylko najwyszych dygnitarzy w ZSRR (np. on
Mootowa zesano do obozu pracy), ale take kadry komunistyczne w pastwach bloku
wschodniego, spord ktrych cz aresztowano i przeprowadzono ich procesy pokazowe.
XIX zj azd partii w 1952 r.

zmieni jej nazw na Komunistyczn Parti Zwizku

Radzieckiego (KPZR).

mier Stalina i

XX

zjazd KPZR

5 marca 1 953 r. w swojej daczy w Kuncewie zmar Jzef Stalin. Jego mier, do dzi nie
jasna, wywoaa walk o wadz pomidzy trzema politykami: awrientijem Beri (szefem
NKWD), Griegorijem Malenkowem i Nikit Chruszczowem. Wygra j ten ostatni, dopro
wadzaj c do rozstrzelania Berii oraz pokonuj c Malenkowa na gruncie polityki agrarnej .
WWW.CEL-MATURA.PL

Po dojciu do wadzy, w lutym 1956 r. Chruszczow zwoa XX zjazd KPZR, podczas

ktrego wygosi tajny referat
oraz

D potpiajcy Stalina j ako

morderc, winnego czystkom

B stwierdzaj cy moliwo pokojowego wspistnienia

kapitalizmu i komunizmu

na wiecie. Referat wywoa piorunuj ce wraenie na zgromadzonych politykach, mimo

jego utajnienia przedosta si do prasy zachodniej , odbij aj c si na wiecie szerokim echem.
Tezy wygoszone w tajnym referacie otwieray drog do zmian w polityce wewntrznej
i zagranicznej ZSRR.
Wewntrz pastwa Chruszczow wprowadzi tzw. odwil, redukuj c terror i cenzur,
stara si rwnie wprowadzi kadencje partyjne oraz usprawni rolnictwo poprzez posze
rzenie areau i rozwij anie plantacji kukurydzy. W polityce midzynarodowej nowy I sekre
tarz zyska uznanie w oczach Zachodu, dziki czemu w stosunkach zimnowoj ennych nast
pio odprenie: woj ska ZSRR wycofano w 1955 r. z Austrii, Chruszczow odwiedzi nawet
USA w 1959 r.

Kurs konfrontacyjny w polityce Chruszczowa

W 1957 r. ZSRR umiecio pierwszego sztucznego satelit (sputnik) na orbicie, co dao Rosj a
nom moliwo uycia rakiet do przeniesienia adunku nuklearnego w dowolne miejsce
wiata. W zwizku z tym wycig zbroje przyspieszy: konstruowano rakiety balistyczne,
Chruszczow zacz stosowa szanta nuklearny w negocj acjach z USA.
Intensyfikacj a zbroj e spowodowaa wzrost napicia midzy USA i ZSRR. Kataliza
torem konfliktu stay si:

kryzys berliski, spowodowany masow emigracj z NRD do RFN przez Berlin

Zachodni,

strcenie a merykaskiego samolotu zwiadowczego U - 2 nad Rosj ( 1960 r.).

Chruszczow domaga si neutralizacj i Berlina j ako midzynarodowego miasta oraz
przeprosin strony amerykaskiej . Prezydent Eisenhower odrzuci oba dania.

W dodatku nowy prezydent USA John F. Kennedy zleci CIA nieudan, jak si pniej
okazao, prb przejcia Kuby z rk komunistycznego reimu Fidela Castro przy pomocy
emigrantw kubaskich. Wydarzenie to nosi nazw i ncydentu w Zatoce wi (kwiecie
1961 r.).
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

Punkt kulminacyjny zimna wojna osigna, kiedy wzniesiono mur berliski . W lipcu
1961 r. Chruszczow nakaza otoczenie murem Berlina Zachodniego, w celu uszczelnienia
granic NRD.

Drugim punktem kulminacji by kubaski kryzys rakietowy. W padzierniku 1962 r.

ZSRR rozmiecio na Kubie rakiety j drowe w celu ochrony wyspy przed inwazj oraz uzy
skania przewagi strategicznej nad USA Amerykanie odpowiedzieli blokad morsk wyspy. Kryzys

W 1 959

trwa 13 dni i omal nie doprowadzi do wybuchu

ogosi doktryn wsp iera n ia

wojny j drowej . W kocu Chruszczow usun rakiety

w zamian za podobny ruch ze strony USA w rejonie
Morza Czarnego.

r.

Chruszczow

d ekolonizacyj nych ruchw

wyzwoleczych . W ra mach
pomocy ZSRR wysyao
m . i n . pomoc materialnq do
Wietnamu Pnocnego.

Lata zastoju
Polityka reform wewntrznych oraz eskalacj a konfliktu zimnowoj ennego na skraj wojny
jdrowej doprowadzia do usunicia Chruszczowa przez Komitet Centralny KPZR w 1964 r.
Jego miej sce zaj Leonid Breniew - czowiek niechtnie nastawiony do reform, skory do
stabilizacji systemu i loj alny wobec towarzyszy partyjnych.
Okres rzdw Breniewa charakteryzowa zastj gospodarczy i gerontokracja
(starzenie si kadry partyjnej ). Nakazowa gospodarka okazaa si nieefektywna, robotni
kw motywowa do pracy jedynie strach, szerzya si korupcj a i czarny rynek towarw defi
cytowych, poza kontrol pastwa (tzw. bot). Marnotrawiono surowce i energi, kiepskie
rezultaty gospodarcze maskoway przychody z eksportu ropy. W dodatku system mia mae
szanse na reform, poniewa starzej ca si kadra komunistyczna bya niechtna zmianom.

Wojna w Afganistanie
Symptomy kryzysu uwidocznia dopiero wojna w Afganistanie ( 1979-1989). Wadze ZSRR
zdecydoway si na interwencj zbrojn z powodu zamachu stanu, przeprowadzonego
wewntrz partii komunistycznej (Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu). Prezydent
Mohammad Daud zacz zawiera umowy z pastwami zachodnimi, co zaniepokoio wa
dze ZSRR. Zgodnie z doktryn Breniewa Armia Czerwona wkroczya w grudniu 1979 r.
WWW.CEL-MATURA.PL

Pomimo ogromnej przewagi technologicznej i znacznej liczebnoci armia radziecka

ponosia znaczne straty. Czogi i helikoptery radzieckie okazay si mao skuteczne przeciw
ukrywaj cym si w grach mudahedinom . Partyzanci afgascy otrzymywali pomoc od
CIA, m.in. przenone wyrzutnie rakiet Stinger, skuteczne przeciw migowcom. Ogromne
straty, obcienia finansowe zwizane z wojn i utrata prestiu zmusiy ZSRR do wycofa
nia si z wojny w grudniu 1989 r.

Prby reform. Pierestrojka i glasnost

W I poowie lat 80. ZSRR dotkn take kryzys polityczny. Po mierci Breniewa w 1982 r.
jego nastpcy rzdzili krtko: byy szef KGB Jurij Andropow i Konstantin Czernienko
zmarli w 1984 r. W obliczu kryzysu gospodarczego oraz problemw w Afganistanie zde
cydowano si powoa na przywdc modszego, bardziej liberalnego dziaacza

Michaia

Gorbaczowa.
Po objciu stanowiska I sekretarza w marcu 1985 r. Gorbaczow przystpi do reform:
rozpocz od usprawnienia niewydolnego kolektywnego systemu rolnictwa radzieckiego,
jednak utworzony przez niego Gosagroprom (ministerstwo rolnictwa) nie speni oczeki
wa wprowadzi glasnost, czyli zniesienie cenzury i monopolu wadzy KPZR. Uchwalono
take poprawki do konstytucj i z 1977 r. , demokratyzuj ce system polityczny zainicj owa

pierestrojk (przebudow) systemu radzieckiego, wprowadzaj c elementy kapitalistyczne

(np . pozwolenie na dziaanie maych firm prywatnych w 1987 r.).

Postpujcy rozkad pastwa

Reformy nie powiody si jednak, poniewa podjte zostay zbyt pno i spotkay si z opo
rem konserwatystw partyjnych. Obstrukcj a glasnosti oraz niewydolno systemu decyzji
politycznych widoczna bya w wypadku katastrofy reaktora atomowego w Czarnobylu

w 1 986 r. , kiedy wadze zataiy wiadomo o eksplozji, a gdy informaje poday zachod
nie media, zbagatelizowano wypadek. Nie odwoano np. uroczystoci pierwszomajowych
w Kij owie, przez co uczestnicy zostali napromieniowani.
Radioaktywne chmury dotary nad Europ rodkow, Finlandi, a take Grej
i Wochy.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

.,'i'l'W11ff11!11Ir1111If!I!lpy111111:a.1TtTf'i'lll!tT51I

_
_
_

Mocarstwowa pozycja USA po l i wojnie wiatowej

II wojna wiatowa przyczynia si do wzrostu znaczenia Stanw Zj ednoczonych na arenie
midzynarodowej : Przystpienie Stanw do wojny pokazao si militarn i gospodarcz
USA, pozwolio take gospodarce amerykaskiej ostatecznie wyj z kryzysu po 1929 r.
Ponadto Stany Zjednoczone relatywnie najmniej ucierpiay podczas wojny, j ako e dziaa
nia wojenne nie dotkny kontynentalnej czci pastwa. Wreszcie migracj a naukowcw
niemieckich pochodzenia ydowskiego do USA oraz postp technologiczny day Ameryka
nom do 1949 r. monopol na bro atomow.

Pomoc ekonomiczna dla Europy

Narastanie konfliktu zimnowoj ennego oraz obawa o utrat europejskich rynkw zbytu na
rzecz komunizmu spowodoway przygotowanie przez USA planw pomocy finansowej dla
Europy:

w marcu 1 94 7 r. prezydent USA ogosi tzw. doktryn Trumana, w ramach ktrej

Kongres USA przyzna 400 mln dol. na pomoc Grecji w walce z partyzantk
komunistyczn oraz Turcji, od ktrej Stalin zada dostpu do wszystkich baz
czarnomorskich;

w lipcu 1 947 r. doktryn Trumana poszerzono, organizuj c tzw. plan Marshalla.

Amerykaski sekretarz stanu George Marshall z aproponowa pomoc finansow
w odbudowie powojennej wszystkim pastwom posiadaj cym demokratyczn form
rzdw oraz gospodark wolnorynkow. Kongres przyzna na ten cel w sumie
13,5 bln dol. Pomoc amerykaska nie tylko pomoga w odbudowie pastwom
europejskim, ale take powstrzymaa komunistw w Grecji oraz osabia wpywy
popularnych we Woszech i Francji partii komunistycznych. Oficj alnie plan
Marshalla ogoszono j ako Program Odbudowy Europy.

Polityka zag raniczna

Atak j aposki na Pearl Harbor w 1941 r. trwale zakoczy amerykask polityk izolacjo
nizmu, umoliwiaj c Stanom Zjednoczonym wczenie si w konflikt zimnowojenny.
WWW.CEL-MATURA.PL

Pod koniec lat 40. USA za gwn doktryn swej polityki zagranicznej przyjy strate

gi powstrzymywania komunizmu. Za jej autora uznaj e si George' a Kennana, autora

Dugiego Telegramu. Pocztkowo strategia powstrzymywania si polegaa na

pomocy

finansowej pastwom demokratycznym, przy zaoeniu, e ubstwo sprzyja ruchom komu

nistycznym, dobrobyt natomiast wzmacnia kapitalizm. W wyniku wojny koreaskiej przy
jto jednak dyrektyw Narodowej Rady Bezpieczestwa NSC-68, ktra zakadaa take
militarne zaangaowanie USA w walk z komunizmem.

W latach 50. Stany Zjednoczo ne opary doktryn powstrzymywa nia na szantau

n uklearnym - doktryn i e zmasowanego odwetu, sformuowa n q przez a me ryka skiego
sekreta rza sta n u Johna F. Du llesa . Sta ra no si take wiqza sojuszn ikw pa kta m i : cz
pastw na Pacyfiku utworzya wspierany przez USA Pakt Poudniowoazjatycki SEATO
( 1 954 r.) , do E u ropy ju w 1 950 r. wysa n o wojska pod dowdztwem g e n . Eisenhowera.

Dowiadczenia kubaskiego kryzysu rakietowego oraz poraka woj sk amerykaskich

w Wietnamie doprowadziy do odprenia stosunkw midzy ZSRR i USA (Detente). Pod
pisano wtedy szereg paktw midzy obydwoma pastwami, wczajc w to Ukad o Ogra
niczeniu Zbroje Strategicznych (SALT, 1972 r.) oraz ukad helsiski (1975 r.). Pierwszy
zobowizywa obie strony do zamroenia wycigu zbroje na poziomie ok. 10 tys. gowic
nuklearnych, drugi nakazywa stosowanie praw czowieka na terenie obu mocarstw. USA
uznay take w 1972 r. rzd Chiskiej Republiki Ludowej , co stanowio przeom w zimnej
wojnie. Architektem polityki Detente by narodowy doradca prezydenta ds . bezpieczestwa

Henry Kissinger.
Rozpoczcie wojny w Afganistanie oraz wybr na prezydenta Ronalda Reagana spo
wodoway zaostrzenie zimnowojennego kursu przez USA. W 1983 r. nowy prezydent okre
li ZSRR mianem imperium za" , wznowi wycig zbroje, rozbudowuj c flot ameryka
sk oraz wznawiajc program wojen gwiezdnych (umieszczenie antyrakiet na satelitach
wojskowych), a take zainicjowa pomoc finansow dla ruchw antykomunistycznych, m.in.
w pastwach bloku wschodniego (Solidarno"), ale take antykomunistycznj party
zantki contras w Nikaragui czy mudahedinw w Afganistanie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

Interwencje zbrojne
W czasie zimnej wojny Stany Zjednoczone zaangaoway si w szereg konfliktw zbrojnych
w ramach doktryny powstrzymywania.
Podczas wojny w Korei ( 1950-1953) wojska amerykaskie pod egid ONZ zatrzy
may inwazj pnocnokoreask na Kore Poudniow. Siami USA dowodzi gen. Douglas
MacArthur, jego decyzje omal nie doprowadziy do wybuchu wojny nuklearnej . W konflikt
zaangaoway si rwnie Chiny. Zakoczya si ona w 1953 r. zawieszeniem broni w Pan
mundom, pokoj u pastwa koreaskie nie podpisay jednak do dzi.
Woj ska USA walczyy take w Wietnamie ( 1964-1 973), wspieraj c rzd Wietnamu
Pd. w walce z komunistyczn partyzantk wspomagan przez Wietnam Pnocny (DRW).
Wojna miaa charakter przeciwpartyzancki, komunici wietnamscy kryli si w dungli
i podziemnych tunelach, korzystali ze sprztu dostarczanego przez ZSRR. Pomimo prze
wagi technologicznej woj ska USA poniosy klsk, protesty spoeczne zmusiy prezydenta
Nixona do wycofania wojsk i podpisania pokoju w Paryu w 1973 r. Pokj okaza si nie
trway, wojska DRW najechay i zdobyy Wietnam Poudniowy w 1975 r. Protesty antywo
jenne wymusiy sformuowanie doktryny Nixona, zapewniaj cej sojusznikom pomoc sprz
tow i finansow USA, przy koniecznoci prowadzenia walki z komunizmem opartej na
wasnych siach zbrojnych.

7.

U p a d e k a d u j a ta s ki e g o

Jesie Ludw"
Pierwszy ustpi rzd komunistyczny w Polsce. Dziaania Solidarnoci doprowadziy do
obrad wadzy komunistycznej i przedstawicieli opozycji przy okrgym stole w lutym

1 989 r. W czerwcu odbyy si pierwsze czciowo wolne wybory, w ktrych 100% miej sc
obieralnych zdobyli przedstawiciele Solidarnoci". Rok pniej , w listopadzie i grudniu
1990 r. , odbyy si wolne wybory prezydenckie, ktre wygra jeden z przywdcw solidar
noci, Lech Wasa.

Na Wgrzech upadek rzdu komunistycznego rozpoczo usunicie Janasa Kadara

oraz uchwalenie przez parlament ustawy zezwalaj cej na tworzenie partii politycznych
WWW.CEL-MATURA.PL

(stycze 1 989 r.). Zalegalizowane partie opozycyjne zawary w padzierniku 1989 r. poro
zumienie z komunistami, na mocy ktrego wiosn 1989 r. odbyy si na Wgrzech wolne
wybory. Znaczc rol odegra powstay jeszcze w marcu 1988 r. Fidesz

Zwizek Modych

Demokratw.

W Czechosowacji demonstracje rozpoczy si w styczniu 1989 r., jednak z polece

nia Gustava Husaka protestujcych rozpdzono. Surowe represje w kolejnych miesicach,
nawet aresztowanie Havla, nie zatrzymay zmian. Kolejne, masowe protesty w listopadzie
1988 r. , inspirowane przykadem polskim, doprowadziy do tzw. aksamitnej rewolucji:
Husak zrezygnowa ze stanowiska, prezydentem zosta Vaclav Havel.

W Rumunii doszo do rozlewu krwi, m.in. ze wzgldu na autorytarny charakter przy

wdcy rumuskich komunistw, Nicolae Ceausescu. Nie chcia on odda wadzy, by zwo
lennikiem uycia siy. Aresztowanie opozycjonisty rumuskiego Laszl Tkesa spowodo
wao masowe protesty. Doszo do walk protestujcych z tajn policj Securitate. Wysane
przez Ceausescu woj sko przeszo na stron opozycji, w grudniu 1989 r. dyktator zosta
aresztowany, skazany przez sd wojskowy na mier i rozstrzelany wraz z on.

W Jugosawii upadek komunizmu oznacza take rozpad pastwa. mier Tity

w 1980 r. spowodowaa oywienie nacj onalizmw, najbogatsze republiki dyy do niepodle
goci. W czerwcu 1 990 r. Sowenia i Chorwacja proklamoway niepodlego. Przywdca
Serbw Slobodan Milosevi zdeterminowany by utrzyma jedno pastwa, uy wic armii
oraz ochotniczych oddziaw serbskich (czetnikw) przeciw nowo powstaym republikom,
co doprowadzio do krwawej wojny domowej oraz czystek etnicznych.

Likwidacja U kadu Warszawskiego i RWPG

W obliczu rozpadu bloku wschodniego RWPG przestaa w zasadzie funkcjonowa ju
w 1989 r., jednak jej formalne rozwizanie nastpio dopiero w czerwcu 1991 r. Oficj alne
rozwizanie Ukadu Warszawskiego nastpio podczas konferencji w Pradze w lipcu 1991 r.

Likwidacja NRD i wczenie landw wschodnich do RFN

Upadek reimu komunistycznego w NRD mia nietypowy charakter. Zmiany systemw poli
tycznych w krajach Europy Wschodniej doprowadziy do masowej migracji obywateli NRD
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

na Zachd poprzez ambasady RFN w Polsce i n a Wgrzech. Doprowadzio to d o dymisji

Ericha Honeckera , nowe wadze 9 listopada 1989 r. zdecydoway o otwarciu granicy mi

dzy Berlinem Wschodnim i Zachodnim. Nie ustalono jednak szczegw, co doprowadzio do
wybuchu euforii i rozbirki muru granicznego. Upadek muru berliskiego w listopadzie
1989 r. sta si symbolem zakoczenia zimnej wojny.

Podczas konferencji 2+4 (RFN, N RD i ZSRR , U SA, Wielka Bryta n i a , Fra n cja) w Moskwie
we wrzen i u 1 990 r. ka nclerz zachodnion iemiecki Helmut Kohl p rzekona uczestnikw
do poczenia obu pastw. Oficjalne zjednoczenie Niemiec nast pio 3 padziernika
1 990 r.

Traktat biaowieski i rozwizanie ZSRR

Problemy narodowociowe doprowadziy Zwizek Radziecki na skraj rozpadu. W ZSRR yo
bowiem ok 130 narodowoci, z czego Rosjanie ( 145 mln) stanowili niewiele ponad 50%.
Zmiany w polityce wobec bloku wschodniego, glasnost oraz odrodzenie islamu
na terenach azj atyckich doprowadziy do wzrostu tendencji nacjonalistycznych. Samosta
nowienia zaczy domaga si republiki batyckie oraz kaukaskie. Kiedy w marcu 1990 r.
Litwa ogosia niepodlego, ZSRR wysao woj ska w celu stumienia protestw. Gorbaczow
podj jednak prb zmiany Zwizku Radzieckiego w lun federacj.
Wobec demokratyzacji systemu i dekompozycji ZSRR konserwatyci komunistyczni
zdecydowali si przeprowadzi zamach stanu, zwany puczem Janajewa : w 1991 r. Gor
baczowa internowano, wadz przej wiceprezydent Giennadij J anajew, na ulic wypro
wadzono wqj sko. Postawa Borysa Jelcyna, prezydenta Republiki Rosyjskiej , zdecydowaa
o niepowodzeniu zamachu i doprowadzia do wystpienia Rosji z ZSRR. W grudniu 1991 r.
Zwizek Radziecki przesta istnie.
Spotkanie Borysa Jelcyna (prezydent Rosyjskiej Radzieckiej Republiki Sowieckiej ),
Stanisawa Szuszkiewicza (Biaoruskiej SSR) i Leonida Krawczuka (Ukraiska SRR)
w Puszczy Biaowieskiej zdecydowao o rozwizaniu ZSRR i utworzeniu w jej miejsce

Wsplnoty Niepodlegych Pastw (WNP). Gorbaczow ogosi t informacj 26 grudnia

1991 r. w przemwieniu telewizyjnym.
WWW.CEL-MATURA.PL

PYTANIA POWT RZE N I OWE

1 . Europa i wiat po l i wojnie wiatowej
1 . Wyjanij , w jaki sposb ustalenia konferencji w Jacie i Poczdamie wpyny na ksztat

powojen nego wiata. 2. Przedstaw powody wybuchu zimnej wojny. 3. Wyjanij, czym bya
zimna wojna i schara kteryzuj rywalizacj stron konfl iktu. 4. W jaki sposb kwestia okupacji
Niemiec przyczynia si do wzrostu napicia pomidzy ZSRR a USA?
2. Sowietyzacja pastw Europy rodkowej i Wschodniej
1 . Wyjanij , w jaki sposb wprowadzano w pa stwach Europy Wschodn iej rzdy

komunistyczne. 2. Wymie rejony wczone do Zwizku Radzieckiego po li wojnie wiatowej

oraz pastwa wchodzce w skad bloku wschodn iego. 3. Wyjanij , w jaki sposb Zwizek
Radziecki kontrolowa pastwa satelickie. 4. Wymie i scharakteryzuj najwaniejsze
powstania przeciw kontroli sowieckiej w bloku wschodnim w czasie zimnej wojny.
3. Procesy integracyjne w Europie Zachodniej
1 . Omw czynniki sprzyjajce wsppracy europejskiej . 2. Wymie najwan iejsze etapy

w integracji europejskiej. 3. W jakich strefach udao si pastwom europejskim nawiza

wspprac? Podaj konkretne przykady. 4. Wyjan ij wpyw Stanw Zjednoczonych oraz
zimnej wojny na i ntegracj europejsk .
4. Rozpad systemu kolonialnego
1 . Wyjanij powody osabienia pastw kolonialnych po li wojnie wiatowej .
2. Porwnaj przyczyny rnych powsta niepodlegociowych w Azji i Afryce.
3. Wymie pastwa utworzone w wyniku tych powsta .
5 . Zwizek Radziecki p o li wojnie wiatowej
1 . Wyjanij przyczyny niewydolnoci gospoda rki sowieckiej. 2. Jakie znaczenie mia terror dla

utrzymania wadzy przez parti komunistyczn w Rosji? 3. Wyjanij powody n iepowodzenia

reform podejmowanych w ZSRR przez Chruszczowa i Gorbaczowa . 4. Wyjanij przyczyny
interwencji oraz przeg ra nej wojsk radzieckich w Afga nista nie.

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 4 . wi at powoj en ny i ad jata ski

6 . Stany Zjednoczone po li wojnie wiatowej

1 . Wyjanij przyczyny uzyska nia przez Stany Zjednoczone statusu mocarstwa . 2. Oce

znaczenie a merykaskiej pomocy gospodarczej dla Europy w latach 40. 3. Wymie

i schara kteryzuj gwne etapy w polityce zagranicznej USA w czasie zimnej wojny.
4. Wymie najwan iejsze pakty i porozu mienia zawarte przez USA w trakcie zimnej wojny.
7. U padek adu jataskiego
1 . Wyjanij , w ktrych pastwach i dlaczego doszo do rozlewu krwi podczas transformacji

ustrojowej . 2. Wytumacz, co spowodowao zjednoczenie Niemiec w roku 1 990.

3. Przedstaw powody upadku ZSRR.

WWW.CEL-MATURA.PL

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

DZI EJ E NAJNOWSZE

DZIA 1 5 .
Po lska po l i woj n i e
wiatowej

Po wojnie Rzeczpospolita znalaza si w strefie wpyww ZSRR: rzd

Polski na uchodstwie utraci wpyw na sytuacj w kraju, gdzie do wadzy
doszli wsp ierani przez Armi Czerwon komunici. Pierwsza dekada p o
zakoczeniu II wojny wiatowej t o okres stalinizmu charakteryzujcy si
nasilonym terrorem, ksztatowaniem aparatu represji i walk z pozostajcymi
w konsp iracji onierzami dawnej Armii Krajowej. Jednoczenie jednak
wadze komunistyczne przy masowym wspudziale spoeczestwa polskiego
odbudowyway kraj ze zniszcze wojennych. Po mierci Jzefa Stalina
i zmniejszeniu represji w kraju zacza odywa opozycja: znaczc rol
odegra Koci katolicki, spoeczestwo b untowao si kilkukrotnie, wzniecajc
powstania i strajki w latach : 1956, 1 968, 1 970, 1976 i 1 980. Dziaalno
NSZZ Solidarno" doprowadzia do upadku komunizmu w Polsce w 1 989

r.

1 . Sta l i n i z m w P o l s c e
Walka o wadz i ksztat pastwa w latach 1 944- 1 945
Od wrzenia 1939 r. w Londynie dziaa rzd Polski na uchodstwie pod przewodnic
twem premiera Stanisawa Mikoaj czyka, stanowicy przeduenie legalnej wadzy II RP.
Reprezentowa on Polsk w czasie II wojny wiatowej , kontakt z pastwem podziemnym
zapewnia delegat rzdu na kraj .
W lipcu 1944 r. , w lad za Armi Czerwon na ziemie polskie wkroczy Polski Komi
tet Wyzwolenia Narodowego zoony z komunistw. Manifest PKWN ogoszony 22 lipca
1944 r. odwoywa si do konstytucji marcowej 1921 r. , przez co kwestionowa legalno
wadz polskich w Londynie, by cakowicie zaleny od Stalina.
PKWN przeksztacono w Rzd Tymczasowy 3 1 grudnia 1944 r. Premierem zosta
E dward Osbka-Morawski, wicepremierem Wadysaw Gomuka. Prac nowego rzdu
komunistycznego nadzorowa genera NKWD Iwan Sierow. Realn wadz na terenach
polskich sprawowaa Armia Czerwona, ktra wsppracowaa wycznie z nowo powsta
ym rzdem, zapewniaj c mu zaplecze techniczne, siedziby, poj azdy i ywno.
Nowe wadze komunistyczne przystpiy do likwidacji polskiego podziemia: j aw
niajcych si przedstawicieli administracji cywilnej i Armii Kraj owej aresztowano, zsy
ano do ZSRR i mordowano. NKWD szkolio take polsk tajn policj polityczn - U rzd

Bezpieczestwa.
W dniach 18-21 czerwca 1945 r. odby si tzw. proces szesnastu . NKWD aresztowao
zaproszonych na rozmowy przedstawicieli Polskiego Pastwa Podziemnego, m.in. dowdc
AK Leopolda Okulickiego, delegata rzdu na kraj Jana Jankowskiego i przewodni
czcego RJN Kazimierza Puaka. Aresztowanych 16 przywdcw osdzono w Moskwie
i skazano na wizienie. Okulicki i Jankowski zmarli w niewyj anionych okolicznociach.

Sprawa polska na konferencji pokojowej

w Poczdamie
Oba rzdy prezentoway rne koncepcje odtworzenia pastwa polskiego: rzd londyski
domaga si przedwojennych granic polskich, podczas gdy PKWN j eszcze 27 lipca 1944 r.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

podpisa porozumienie ze Stalinem, zrzekaj c si Kresw Wschodnich na rzecz nabytkw

terytorialnych na zachodzie, kosztem Niemiec (tzw. ziem odzyskanych).
Na konferencj i poczdamskiej zatwierdzono przesunicie granic Polski na zachd.
Rzeczpospolita utracia 45% ziem na wschodzie (Kresy Wschodnie) z Wilnem i Lwowem,
uzyskuj c Warmi, Mazury, Pomorze Zachodnie, Dolny lsk oraz Ziemi Lubusk. Tereny
te byy lepiej rozwinite gospodarczo, ale zniszczone przez wojn i rozgrabione przez Armi
Czerwon. Terytorium Polski zmniejszono z 388 tys. do 3 12 tys . km2
Zmianom teryto rialnym towa rzyszyy repatriacje. Przesied lono m . i n . l ,5 mln Polakw
z Kresw na ziemie odzyska n e " , s k d wysiedlono n a za chd ponad 2 ,5 mln N iemcw.
Do Polski wrcio take 1 50 tys. ydw, z ktrych wikszo nast pnie wyemigrowaa
do Palestyny i U SA. N a dawne Kresy Wschodnie przesiedlono ok. 40 tys. Biaorusinw
i 500 tys. Ukra i cw, przez co Polska staa si pa stwem p rawie jednolitym narodowo
(97,6% spoeczestwa sta nowil i Polacy) .

Zdecydowano utworzy Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej (TRJN), maj cy repre

zentowa wszystkie siy polityczne kraju. W praktyce do rzdu weszo tylko trzech przedsta
wicieli niezwizanych z Kremlem: Wadysaw Kiernik, Czesaw Wycech i Stanisaw Miko

ajczyk j ako wicepremier. Mimo to uznay go pastwa zachodnie, wycofuj c poparcie dla
rzdu polskiego na emigracji.

Referendum ludowe 1 946 i wybory 1 947

W celu wysondowania opinii spoecznej i przewiczenia metod manipulacji zorganizowano
w 1 946 r. tzw. referendum ludowe, zadaj c spoeczestwu trzy do oglne pytania doty
czce zmian politycznych, gospodarczych oraz zmiany granic. Komunici zachcali do goso
wania 3

TAK, opozycja (PSL) namawiaa do gosowania NIE na pierwsze pytanie. Wyniki

referendum sfaszowano.
Rok pniej ( 194 7 r.) zdecydowano si przeprowadzi wybory do sejmu. Poprzedzia
je fala terroru skierowana przeciw PSL - aresztowano kilkadziesit tysicy dziaaczy,
dwustu zamordowali nieznani sprawcy". Pozostae partie zmuszono do utworzenia Bloku

Demokratycznego wsplnie z PPR. Wyniki sfaszowano, PSL otrzymao jedynie 10%

WWW.CEL-MATURA.PL

z 444 miej sc w sejmie. O podziale mandatw wewntrz Bloku Demokratycznego komunici

zadecydowali po wyborach.
W nastpstwie tych wydarze komunici przej li cakowit wadz w pastwie: nowy
rzd utworzy Jzef Cyrankiewicz z PPS, na czele pastwa stan Bolesaw Bierut. Pol
sk Parti Socj alistyczn, lepiej zorganizowan i popularniej sz od PPR-u, zmuszono do
poczenia si z komunistami: 15 grudnia 1948 r. na kongresie utworzono Polsk Zjedno

czon Parti Robotnicz (PZPR), w ktrej kierownictwo obj li komunici. Stronnictwom:

Ludowemu i Demokratycznemu pozwolono dziaa jeszcze przez j aki czas, tworzc iluzj
systemu wielopartyjnego.

Konstytucja PRL
W 1952 r. uchwalono ostatecznie now konstytucj, tworzc ramy nowej , komunistycz
nej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL): trjpodzia wadzy zastpiono jednoci
wadzy ludowej zlikwidowano urzd prezydenta, powouj c na jego miejsce kolektywn

Rad Pastwa, ktra miaa szerokie uprawnienia, moga wydawa dekrety z moc ustaw
formalnie najwysz wadz posiada sejm (senat zlikwidowano po referendum ludowym)
w konstytucji zagwarantowano take wszystkie prawa i wolnoci demokratyczne.
W pra ktyce pastwo dziaao jednak wedug modelu ra dziec kieg o : faktyczn wadz
posiadaa partia ( PZPR) , na czele ktrej sta I sekretarz Komitetu Centralnego. Decyzje
podejmowan o podczas tzw. plenw (spotka Biura Pol itycznego KC) , wikszo
czonkw biura piastowaa jed noczenie sta nowiska rzdowe. Konstytucj przed
u c hwaleniem przedstawiono Sta linowi, ktry oso bicie n a n i s poprawki.

PRL jako pastwo totalitarne

Pomimo konstytucyjnych swobd obywatelskich PRL bya pastwem totalitarnym. Mini
sterstwo Bezpieczestwa Publicznego (MBP), kierowane przez Stanisawa Radkiewicza,
zmierzao do eliminacji wrogw ustroju", w pastwie aktywnie dziaaa bezwzgldna poli
cja polityczna - Urzd Bezpieczestwa (U B). Terror obejmowa nie tylko czonkw opozy
cji politycznej czy podziemia niepodlegociowego, ale take zwykych ludzi (inteligencj,
bogatszych chopw), starano si bowiem stworzy nowy porzdek spoeczny.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

Opozycj polityczn eliminowano stopniowo. Jeszcze w 1945 r. zablokowano powsta

nie Stronnictwa Narodowego, komunici sami zakadali poszczeglne partie polityczne,
ubiegaj c ich wyjcie z niepodlegociowego podziemia. Pocztkowo pozwolono dziaa PSL,
jednak popularno tego ugrupowania, ktre osigno 800 tys . czonkw w 1945 r. , pra
wie dwukrotnie wicej ni PPR, spowodowaa jego przeladowania: po krwawej kampanii
wyborczej w 1948 r. wikszo dziaaczy aresztowano, zwizany z PSL Mikoajczyk uciek
za granic. W kocu podstawione kierownictwo partii zdecydowao o jej wczeniu do Zjed
noczonego Stronnictwa Ludowego, ktre zrezygnowao z dziaalnoci politycznej , uznaj c
kierownicz rol PZPR.
Krwawo rozprawiano si te z przedstawicielami polskiego podziemia niepodlego
ciowego: powstaa we wrzeniu, maj ca rozwinite struktury organizacja Wolno i N ie

zawiso (WiN) oraz oddziay walczce pod szyldem Narodowych Si Zbrojnych liczyy
ok. 20 tys . onierzy. Walczyli oni z wadz komunistyczn, rozbij aj c j ej lokalne orodki
i uwalniaj c winiw. Do rozprawy z podziemiem zaangaowano znaczne siy: Armi
Czerwon, wojska NKWD, komunistyczne Woj sko Polskie, w sumie 125 tys . funkcj onariu
szy, onierzy i milicj antw. Dowdcw polskiego podziemia skazywano na mier w sfingo
wanych procesach pokazowych. W sierpniu 1945 r. wadze komunistyczne ogosiy amne

sti" dla onierzy podziemia, jednak tych, ktrzy z niej skorzystali, wkrtce aresztowano.
W kocu, do poowy lat 50., udao si komunistom przej dowdztwo WiN i zlikwidowa
jej struktury.
Okres najwikszego natenia terroru w Polsce po II wojnie wiatowej nazywamy

stalinizmem.

Rola Kocioa w yciu pastwa i spoeczestwa

Znaczc funkcj w czasach nasilonego terroru stalinowskiego peni Koci katolicki, sta
nowi on bowiem alternatyw dla wszechobecnej komunistycznej propagandy, utrzymywa
patriotyzm, by te w zasadzie jedyn organizacj spoeczn niekontrolowan przez pastwo.
W 1949 r. papie Pius XI zagrozi ekskomunik wobec czonkw partii komunistycznych.
Znaczc rol odegra take kardyna Stefan Wyszyski, od 1948 r. prymas Polski.
Stara si on zachowa pewn niezaleno Kocioa, krytykuj c wadze komunistyczne,
WWW.CEL-MATURA.PL

w ostrony jednak sposb. W 1953 r. z j ego inspiracji powsta memoria biskupw sprzeci
wiaj cy si podporzdkowaniu Kocioa pastwu.
Komunici stopniowo intensyfikowali poczynania antykocielne, oskaraj c Koci
o dziaalno na rzecz obcego Watykanu, a ksiy o szpiegostwo na rzecz Zachodu. W 1950 r.
kard. Wyszyski doprowadzi do porozumienia Kocioa i wadz PRL, zakadaj cego posza
nowanie dziaalnoci i dbr kocielnych, w tym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Porozu mienie szybko jednak za m a n o , wadze za mkny wikszo semina riw,
a Wyszyskiego a resztowa no na pewien czas. Ksia byli szyka n owa n i , utworzono
ta ke ruch

ksiy patriotw" (w ra mach ZBOWiD-u), do ktrego w 1 954 r. n a leao

ok. l 0% duchownych .

2 . S p oe cze stw o i g o s p o d a rka P o l s ki

Straty wojenne
Szacuje si, e podczas wojny zniszczeniu ulego ok. 40% maj tku narodowego, w tym wiele
bezcennych zabytkw (np. paac Saski). Totalny charakter II wojny wiatowej spowodowa,
e celem dziaa wojennych byy czsto miasta, wzy przemysowe, linie kolejowe oraz
mosty.
W czasie woj ny ycie stracio take ok. 6 mln Polakw, z czego 2 , 5 mln pochodze
nia ydowskiego. Du cz strat spoecznych stanowiy elity i inteligencj a, mordo
wane w ramach zaplanowanych akcji, takich j ak Sonderaktion Krakau czy zbrodnia

katyska .

Awans spoeczny
Represj e polityczne doprowadziy do spaszczenia struktury spoecznej : znikna prak
tycznie klasa rednia, chopi i robotnicy stanowili 90% spoeczestwa. Awans spoeczny
by moliwy jedynie poprzez rozbudowan biurokracj , w ramach wsppracy z syste
mem komunistycznym. Powstaa nowa klasa spoeczna: aparat partyjno-pastwowy,
wewntrz ktrego uprzywilej owan grup stanowili wysi dziaacze partyjni zwani

nomenklatur.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

Reforma rolna i nacjonalizacja przemysu

W Polsce starano si wprowadza stopniowo radziecki model gospodarki planowej oparty
na kolektywnym rolnictwie oraz znacjonalizowanym przemyle. Ju w listopadzie 1945 r.
powoano Centralny U rzd Planowania (CUP) koordynujcy odbudow pastwa, prze
ksztacony w 1949 r. w Pastwow Komisj Planowa nia Gospodarczego z Hilarym
Mincem na czele, odpowiedzialn za planowanie gospodarcze w ramach kilkuletnich pla
nw gospodarczych.
Reform roln rozpoczto ju we wrzeniu 1944 r. , wprowadzaj c parcelacj dziaek
wikszych ni 50 ha. Zniszczono take przedwojenne ziemiastwo, odbieraj c mu, oprcz
ziemi, take dwory. Uzyskan poprzez parcelacj ziemie oddawano chopom maorolnym
lub tworzono z niej Pastwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), wzorowane na radzieckich ko
chozach. Nie udao si rozparcelowa wszystkich dziaek, wobec chopw utrzymano jednak
system obowizkowych kontyngentw zboowych skupowanych przez pastwo po cenach
niszych ni rynkowe.
Na mocy ustawy nacjonalizacyjnej z 6 stycznia 1 946 r. pastwo przej o wszystkie
przedsibiorstwa i fabryki zatrudniaj ce ponad 50 pracownikw. W ramach bitwy o han

del ogoszonej wobec groby odrodzenia si kapitalizmu" zlikwidowano du cz prywat

nych sklepw i hurtowni. W kocu rzd przeprowadzi nacjonalizacj bankw, uzyskujc
pen kontrol nad gospodark.

Trzyletni plan odbudowy kraju ze zniszcze

Wobec ogromu zniszcze wojennych Polacy entuzjastycznie i czsto spontanicznie rozpo
czli odbudow kraju. Partie polskie po 1945 r. (PPR, PSL, PPS) wspieray interwencj onizm
pastwowy, co pozwolio skutecznie zaplanowa i przeprowadzi odbudow pastwa.

Trzyletni plan gospodarczy ( 1947-1949) by jedynym skutecznie przeprowadzonym

po wojnie planem gospodarczym. Zakoczy si dwa miesice przed czasem, przekroczono
zaoone w nim normy. Zakada on uruchomienie naj waniejszych orodkw przemysu:
portw, kopal, stoczni, hut oraz fabryk. W ramach planu trzyletniego odbudowano take
cz tzw. ziem odzyskanych, gdzie zniszczenia byy ogromne ze wzgldu na zacite walki
toczone na ich obszarze.
WWW.CEL-MATURA.PL

Zaoenia planu szecioletniego i jego konsekwencje

Kolejny, szecioletni plan gospodarczy ( 1950-1955), nie by j u tak udany. Prowadzono go
wedug modelu stalinowskiego, skupiaj c si na budowie przemysu cikiego. Wzniesiono
wiele fabryk, pod Krakowem powstaa Nowa Huta

modelowe miasto robotnicze, skupione

wok Huty im. Lenina. Planowano wznie 1,5 tys . zakadw przemysowych, powstao
zaledwie 2/3 . Z zakadanego wzrostu pac realnych o 50-60% osignito ledwie 13%.
Plan szecioletni mia negatywne implikacje gospodarcze i spoeczne. Napyw ludnoci
do miast przy niewydolnej polityce rolnej w ramach kolektywizacji spowodowa zaamanie
produkcji rolnej . Z powodu niedoboru pracownikw zatrudniano kobiety i dzieci. Na osie
dlach robotniczych brakowao miejsc rozrywki i kociow, stay si one orodkami patologii.

3 . G e n e z a i p rzej a wy o d w i l y " w P o l s c e
Reperkusje

XX

Zjazdu KPZR

W marcu 1953 r. zmar Jzef Stalin, j ego mier nie przyniosa jednak natychmiastowych
zmian. Kolektywne przywdztwo zaprowadzone na Kremlu po jego mierci wpyno jedy
nie na rezygnacj Bieruta z funkcji premiera, pozosta on jednak nadal I sekretarzem
PZPR. mier szefa NKWD, awrientij a Berii, spowodowaa zagodzenie terroru i odsu
nicie zagorzaych stalinistw z aparatu bezpieczestwa, m.in. Jzefa wiaty z Urzdu
Bezpieczestwa.
Lawin zmian rozpocz dopiero XX Zj azd KPZR. Bolesaw Bierut zmar podczas
zj azdu w niej asnych okolicznociach, na stanowisku I sekretarza KC PZPR zastpi go
E dward Ochab. Nastanie odwily w ZSRR spowodowao reperkusje take w PRL.

Sytuacja polityczna w kraju po mierci Bieruta

Przeciek tajnego referatu, w ktrym Nikita Chruszczow oskara Stalina o zbrodnie i pot
pia j ego metody, wywoay rozam w PZPR. Grupa dziaaczy dcych do zmian, pod prze
wodnictwem Romana Zambrowskiego, nazwaa si puawianami (od miejsca spotka
w mieszkaniu przy ul. Puawskiej). Konserwatystw, chccych utrzyma metody stalinow
skie, zwano natoliczykami, j ako e zbierali si oni w paacu Rady Ministrw na Natolinie.
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

Pod naciskiem puawian w rodkach masowego przekazu zaczy poj awia si infor
macje o zbrodniach okresu stalinowskiego. Zagodzono cenzur, w tygodniku Po prostu"
(czasopismo puawian) rozpocza si krytyka realizmu socj alistycznego. Stanowiska stra
cili: Stanisaw Radkiewicz (szef MBW) oraz Jakub Berman , obaj zwizani ze stalinow
skim aparatem represji.
Napicie polityczne podgrzeway take audycje nadawane przez Radio Wolna Europa
zza elaznej kurtyny. Uczestniczy w nich m.in. Jzef wiato, ktry po zwolnieniu z UB
zbieg na Zachd, opowiadaj c o zbrodniach systemu stalinowskiego.

Wydarzenia poznaskie w 1 956 r.

Nieefektywno programw gospodarczych doprowadzia do kryzysu: centralne planowanie
okazao si niewydolne pomimo rozbudowanej biurokracji, inwestycj e w przemys ciki
spowodoway niedobory w innych strefach gospodarczych, zwikszao si oboenie robot
nikw, za polityka rolna doprowadzia do brakw w ywnoci. Obiecywano wzrost pac na
poziomie 50%, do poowy lat 50. wzrosy one j ednak zaledwie o 13%.
W efekcie doszo do serii strajkw, ktre zmieniy si w zamieszki. Grupa robotni
kw z Zakadw Hipolita Cegielskiego w Poznaniu domagaa si zwrotu zbyt wysokiego
podatku od wynagrodze. Osignito kompromis, jednak rzd nie wywiza si z umowy,
w zwizku z czym 28 czerwca 1 956 r. robotnicy poznascy wyszli na ulice. Protestowao
ponad 100 tys. osb.
Do robotn ikw doczya lud no Pozn a n i a , doma gajca si wprowa dzen i a
za powiada nych w prasie zmia n . Protestujcy zaj li budynek woj ewdzkiego U B. Doszo
do wa l k ulicznych , wieczorem do miasta wkroczyo wojsko. Za mieszki stumiono, zg ino
ok. 70 osb. Wydarzenia te nazywa si poznaskim czerwcem .

Polski padziernik
Wiadomoci o zamieszkach w Poznaniu dotary d o spoeczestwa polskiego za pored
nictwem Radia Wolna Europa . Polacy nie wierzyli, e zamieszki wywoali obcy agenci".
Oburzenie spoeczne wobec uycia siy przeciw robotnikom wykorzystali puawianie. Usu
nito Hilarego Minca (szefa komisji planuj cej ) , Edwarda Ochaba zastpi Wadysaw
WWW.CEL-MATURA.PL

Gomuka, poprzednio usunity z partii za krytyk metod stalinowskich (m.in. podczas

spotkania zaoycielskiego Kominformu).
W Warszawie niespodziewanie poj awia si delegacj a radziecka, z Nikit Chrusz
czowem na czele, Armi Czerwon postawiono w stan gotowoci. Chruszczow obawia si
bowiem demokratycznych reform, jednak po zapewnieniach Gomuki pozwoli mu obj
stanowisko I sekretarza KC PZPR (21 padziernika 1956 r.).

Przejawy destali n izacj i w Polsce

Spoeczestwo obda rzyo Gomuk kredytem za ufa n i a , uznaj c , e ocali Polsk
od interwen cj i radzieckiej . J ego przemwienie na pl. Defilad 24 padziernika 1 956 r.
zg romadzio ok 400 tys . osb. Pod kon iec 1 956 r. do Polski dotara odwil: ogoszono
amnesti dla win iw pol itycznych , cz ofiar zrehabilitowa n o , okres stalinizmu
nazwano czasem bdw i wypacze".

Odchodzenie od obietnic padziernika

Po wyborach w 1957 r. wadze komunistyczne zaczy wycofywa si z reform i powraca do
polityki represji. Starano si pacyfikowa aktywno spoeczn pozostaj c poza kontrol
partii. Zamknito tygodnik Po prostu'', aresztuj c ok. 900 osb spord protestujcych
przeciw tej decyzji. Gomuka odsun od wadzy puawian, zaostrzono rwnie cenzur,
uniemoliwiajc j akkolwiek krytyk wadzy.
Gomuka wznowi rwnie walk z Kocioem. Staraj c si zakci obchody Mile

nium Chrztu Polski, wadze nakazay aresztowanie obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej
podczas peregrynacji (22 czerwca 1966 r.), rozpoczto take nagonk na Koci w zwizku
z listem biskupw polskich do biskupw niemieckich , w ktrym polski Koci wyba
cza i prosi o wybaczenie" ( 1 8 listopada 1965 r.).
Okres po wyborach w 1957 r. , ze wzgldu na popraw sytuacji materialnej przy
zwikszeniu kontroli nad spoeczestwem oraz nasileniu represji, nazywa si ma

stabilizacj".
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

Geneza i skutki wydarze marcowych w 1 968 r.

Zaostrzenie kursu wadzy i eliminacj a reformatorsko nastawionych puawian doprowa
dzia do powstania opozycji wewntrz i poza parti. Wewntrz struktur wadzy powstay
dwa obozy dce do obalenia Gomuki:

Partyzanci, skupieni wok Mieczysawa Moczara i kierowanego przez niego

ZBOWiD-u (Zwizku Wojownikw o Wolno i Demokracj): gwnie kombatanci,
nastawieni nacj on alistycznie i antysemicko.

Druga grupa skupia si wok E dwarda Gierka, s ekretarza Komitetu

Woj ewdzkiego PZPR w Katowicach.

Opozycj a pozapartyjna skadaa si gwnie z inteligencji. Intelektualici rozczarowani

polityk Gomuki wystosowali tzw. list 34, domagaj c si swobody twrczej oraz zniesie
nia przydziaw na papier dla twrcw i naukowcw. Inicj atorem listu by Antoni Sonim
ski, podpisali go take historyk Pawe Jasienica, publicysta Jan Lipski, pisarka Maria
Dbrowska.
Ogniskiem konfliktu stay si Dziady" Adama Mickiewicza, wystawione na scenie
Teatru Narodowego w Warszawie. ywa reakcj a publicznoci podczas spektaklu spowodo
waa antyradzieckie wystpienia. Wadze prboway ocenzurowa sztuk, w kocu zdjto
j ze sceny. Prby kontroli sztuki Stefan Kisielewski okreli j ako dyktatur ciemnia

kw" . Protestowali take skraj ni lewicowi dziaacze zwani komandosami (m.in. Jacek
Kuro i Karol Modzelewski).
W odpowiedzi na protesty Gomuka zastosowa represje, usuwaj c z Uniwersytetu
Warszawskiego cz modych dziaaczy (m.in. Adama Michnika i Henryka Szlajfera).

8 marca 1 968 r. studenci zorganizowali protest, ktry wadze rozpdziy przy uyciu
siy: Milicji Obywatelskiej , ORMO oraz tzw. aktywu robotniczego. Kolejnego dnia prote
stowali ju studenci z caej Polski, z ktrymi take rozprawiono si bezpardonowo.
Zaj cia planowa wykorzysta Mieczysaw Moczar. Uywj c swojej pozyji w MSW,
chcia skompromitowa Gomuk, a poprzez demonstracj siy uzyska nominacj Kremla
na stanowisko I sekretarza PZPR. Grupa Edwarda Gierka popara Gomuk, przez co
ten pozosta na stanowisku. Moczara zwolniono z MSW, dwa lata pniej Gierek zosta
I sekretarzem.
WWW.CEL-MATURA.PL

Wystpienia studentw okrelano j ako spisek syjonistyczny", partyzanci chcieli w ten

sposb skompromitowa spiskowcw i doprowadzi do czystki antyydowskiej . W efekcie
deportowano wielu Polakw pochodzenia ydowskiego, osabiaj c inteligencj polsk.

Protest robotniczy w 1 970 r.

geneza i znaczenie

Po wydarzeniach w 1968 r. Gomuka przystpi do reform:

PRL podpisaa z RFN ukad Cyra nkiewicz-Brandt dotyczcy z achodniej granicy

Polski (7 grudnia 1970 r.),

W ramach reform gospodarczych ogoszono podwyk cen (12 grudnia 1970 r.).

Wywoao to protest robotnikw ( 14-2 1 grudnia 1970 r.) : strajk w Stoczni Gdaskiej roz
przestrzeni si na cae Wybrzee. Demonstranci zebrani pod siedzib Komitetu Wojewdz
kiego PZPR w Gdasku wdarli si do rodka, gdzie znaleli zapasy alkoholu i towarw
luksusowych, m.in. j edzenia niedostpnego na co dzie w sklepach. Wywoao to oburze
nie spoeczne. Wadze odpowiedziay stanowczo: okreliy wystpienia robotnikw mianem
kontrrewolucji, do tumienia zamieszek wysano milicj i woj sko. 1 6 grudnia pady pierw
sze strzay, zginli robotnicy protestujcy przed Stoczni Gdask. Z helikopterw rzucano
petardy i gaz zawicy. Doszo do star z milicj , uyto przeciw robotnikom take broni
maszynowej .
Leonid Breniew uzna, e Gomuka nie panuje nad sytuacj, w zwizku z czym naka
za jego zwolnienie. Na stanowisku I sekretarza zastpi go Edward Gierek, ktry w pierw
szej kolejnoci uda si na bezporednie rozmowy z protestuj cymi. W Gdasku podczas
przemowy do robotnikw pado synne pytanie pomoecie?", na ktre robotnicy odpowie
dzieli zgodnie pomoemy". Cofnicie podwyki cen ywnoci uspokoio sytuacj.

Protesty spoeczne w 1 976 r.

Po przejciu wadzy E dward Gierek zacign znaczne poyczki w bankach zachodnich
(na sum 65 mld dol.), gwnie na nowe technologie i unowoczenienie przemysu. Wyko
rzystano j e j ednak na wielkie proj ekty w grnictwie i przemyle cikim oraz na znaczce
inwestycje o znaczeniu propagandowym, takie j ak budowa Dworca Centralnego w War
szawie czy utworzenie trasy szybkiego ruchu Gdask-Katowice. Chwilowo poprawia
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

si sytuacj a materialna Polakw, dostpne byy m.in. samochody (fiat 126p), pralki czy
lodwki. Bdna alokacj a funduszy oraz brak dugofalowego planowania spowodoway, e
pienidze szybko si skoczyy.
W 1975 r. wadze PRL podpisay take Akt kocowy KBWE w Helsinkach, w ktrym
zobowizyway si do przestrzegania praw czowieka. Rok pniej znowelizowano kon

stytucj, wprowadzaj c zapis o przewodniej roli partii komunistycznej oraz braterstwie ze

Zwizkiem Radzieckim. Zmiany te przyczyniy si do wzrostu niepokoj w spoecznych.

Bezporedni przyczyn wybuchu fali protestw byo ogoszenie kolejnej podwyki

cen 24 czerwca 1 976 r. Nastpnego dnia w wielu przedsibiorstwac h wybuchy

strajki, najwiksze w Radomi u , U rsusie i Pocku. Do tu mienia zamieszek wysano ZOMO
(Zmotoryzowa ne Odwody Milicji Obywatelskiej). Gierek zakaza uycia broni palnej , wobec
czego za mieszki tu miono za pomoc a rmatek wodnyc h , g azu i paek. Zgino jed n a k
kilka osb, wielu protestujcych a resztowa no i skazan o na kary wizienia (nawet do 1 0 lat) .

Powstanie opozycji: KOR, ROPCiO i KPN

We wrzeniu 1976 r. , na fali wydarze czerwcowych, powsta Komitet Obrony Robot

nikw (KOR), zoony z intelektualistw oraz dziaaczy demokratycznych (m.in. Jacka

Kuronia i Antoniego Macierewicza). Dziki jego dziaalnoci zaprzestano represj onowa
nia robotnikw w Ursusie i Radomiu. Dziaa on na rzecz tworzenia opozycji (m.in. nie
zalenych zwizkw zawodowych), opieraj c si na zasadach KBWE. Organizowa tajne
wykady z historii i literatury w ramach tzw. uniwersytetu latajcego.
Inn organizacj pozapartyjn by Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela
(ROPCiO) utworzony w 1977 r. Wyonia si pniej z niego Konfederacja Polski N iepod

legej (KPN) - pierwsza organizacj a uwaajca si za parti opozycyjn i odwoujca si do

tradycji pisudczykowskich. Przewodniczy j ej Leszek Moczulski.
Opozyj a bya wprawdzie nieliczna, ze wzgldu na ryzyko represji: dziaaczy czsto
zatrzymywano w areszcie, zwalniano z pracy i zastraszano, wiece opozycyjne zakcay
interwencje Milicji Obywatelskiej .
Jednak z drugiej strony jej dziaania miay do szerokie spektrum: byy zauwaalne
w spoeczestwie, ukazyway moliwo walki obywatelskiej . Powstaway take podWWW.CEL-MATURA.PL

ziemne" drukarnie, dystrybuowano tzw. bibu zawieraj c teksty, ktre nie przeszyby
przez oficj aln cenzur.

tGl!i1mr;1t11llw1aHill!ll
Strajki sierpniowe w 1 980 r. , ich geneza i skutki
Upadek komunizmu w Polsce rozpocz si w zasadzie od strajkw sierpniowych w 1980 r.
Przyczyny strajku mona podzieli na gospodarcze i polityczno-spoeczne.
Do pierwszej grupy mona zaliczy rosnc n iewydolno polskiej gospodarki.
Uzyskane na pocztku lat 70. pienidze wydatkowano nierozsdnie, dug zagraniczny spo
wodowa niewypacalno pastwa. Polityka penego zatrudnienia podnosia wydatki. Nie
rozwane gospodarowanie zawyao koszty budowy fabryk. W sklepach zaczo brakowa
towarw, od 1975 r. pojawiy si przerwy w dostawach energii. Stopniowy wzrost cen pod
nosi napicie spoeczne.
Do przyczyn spoeczno-politycznych naley zaliczy dziaanie struktur opozycyjnych
powstaych po 1976 r., a take wybr Karola Wojtyy na papiea w padzierniku 1978 r.
Rok pniej , w czerwcu, papie Jan Pawe II przyjecha z pielgrzymk do Polski. Podczas
mszy na warszawskim pl. Zwycistwa (dzi pl. Pisudskiego) prosi, aby zstpi Duch
[ wity] i odnowi oblicze tej ziemi". Zebrani na placu odebrali to jako zacht do wprowa
dzenia zmian w Polsce. W spotkaniach z Ojcem witym wzio udzia w sumie ok. 6 mln
ludzi.

Strajki rozpoczy si latem 1 980 r. na Lubelszczynie. Wadze prboway bezsku

tecznie uspokoi nastroje, podnoszc pensje. W sierpniu rozpoczto strajki na Wybrzeu.
Bezporedni przyczyn wystpie w Stoczni Gdaskiej (im. Lenina) byo zwolnienie suw
nicowej Anny Walentynowicz, dziaaczki Wolnych Zwizkw Zawodowych. Protesty roz
przestrzeniy si, powsta Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, z elektrykiem Lechem

Was na czele.
Wsplnie z KOR-em wysunito 2 1 postulatw dotyczcych m.in. legalizacji nieza
lenych zwizkw zawodowych, prawa do strajku i zwolnienia winiw politycznych. Wa
dze zdecydoway si ustpi: poinformoway o zadueniu pastwa i poprosiy o mediacje
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

kardynaa Wyszyskiego. Kiedy to nie pomogo, wicepremier Wojciech Jagielski podpisa

z Lechem Was tzw. porozumienie sierpniowe, zatwierdzaj ce 2 1 postulatw.

W efekcie porozu mie sierpn iowych za legal izowa no n i ezalene zwiqzki zawodowe.
Ustqpi take Edward Gierek (oficja lnie ze wzg ldu na sta n zdrowia) , zastq pi go

Stanisaw Kania .

Solidarno" jako ruch spoeczny i polityczny

Po uznaniu 2 1 postulatw w zakadach przemysowych w caej Polsce zaczy powstawa
zwizki zawodowe, pojawia si take koncepcj a utworzenia zwizku oglnokrajowego.
Wadza prbowaa nie dopuci do zjednoczenia, staraj c si skci opozycj m.in. poprzez
oskaranie KOR-u o szpiegostwo na rzecz Zachodu. Doprowadzio to do kolejnej fali straj
kw w listopadzie 1980 r., obejmuj cej ponad 1 mln osb. W efekcie 1 O listopada 1 980 r.
sd zarejestrowa N iezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno" .
Solidarno" szybko nabraa charakteru ruchu spoecznego, o czym wiadczy liczba
czonkw -

10 mln Polakw. Nie wszyscy byli czynni zawodowo. Utworzono Tygodnik

Solidarno" pod redakcj Tadeusza Mazowieckiego. Wzorem Solidarnoci" tworzono

inne organizacje spoeczne: Niezalene Zrzeszenie Studentw oraz NSZZ Rolnikw

Indywidualnych.
We wrzeniu i padzierniku 1981 r. odby si I Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno" .
Uchwalono na nim program zwizku zawieraj cy postulaty polityczne i ekonomiczne,
wybrano na przewodniczcego Lecha Was, wystosowano rwnie Posanie do ludzi

pracy Europy Wschodniej" . Te dziaania spowodoway odpowied rzdu.

Konfrontacyjna polityka wadzy

W zwizku z sytuacj w Polsce przeprowadzono manewry Ukadu Warszawskiego
Sojuz 81'', a przywdcy Czechosowacj i (Gustav Husak) i NRD (Erich Honecker) naci
skali na interwencj, obawiaj c si rozprzestrzenienia protestw w ich kraj ach. Amery
kaski prezydent Jimmy Carter zagrozi reakcj USA, wobec czego Breniew zaniecha
interwencji.
WWW.CEL-MATURA.PL

Od 1980 r. partia obraa dwuznaczny kurs: staraa si zwalcza Solidarno", a jed

noczenie dya do kompromisu. W ramach tzw. prowokacji bydgoskiej zaproszono
przedstawicieli NSZZ na posiedzenie tamtejszej Wojewdzkiej Rady Narodowej , po czym
usunito ich si.

Wydarzenia w

1 98 1

r.

Za mach na J a na Pawa l i ( 1 3 maja), mier kardynaa Wyszyskiego (28 maja),

a w szczeglnoci zjazd Solidarnoc i " (wrzesie /padziernik) i manewry Sojuz 8 1 "
spowodoway zaostrzenie ku rsu PZPR. Zwolniono I se kreta rza KC PZPR Sta n isawa Ka n i ,
j e g o miejsce zaj gen. Wojciech Jaruzelski. Od marca 1 98 1 r . zaczto p rzygotowa nia d o
sta n u wojennego. Gro ma dzone zapasy powodoway bra ki w sklepa c h , co t u maczono
skutka mi strajkw Solidarn oc i " .

Geneza stanu wojennego, organizacja pastwa

Rano 13 grudnia 1981 r. ogoszono wprowadzenie stanu wojennego, ktry trwa a do
lata 1983 r. Wiadomo poda w telewizji sam Jaruzelski, pojawiaj c si zamiast popular
nego programu dla dzieci: Teleranka". Rada Pastwa przekazaa wadz tzw. Wojskowej

Radzie Ocalenia Narodowego (WRON) zoonej gwnie z woj skowych, pod dowdztwem
Jaruzelskiego.
Na ulic wyjechay czogi, wprowadzono godzin policyjn, aresztowano take czon
kw kierownictwa NSZZ Solidarno", wamywano si do siedzib zwizkowych. W sumie
internowano ok. 10 tys . osb. Przerwano czno telefoniczn a do stycznia 1982 r. , wpro
wadzono kontrol korespondenc:ji, ukazyway si tylko dwa czasopisma: Trybuna Ludu"
(oficj alna gazeta PZPR) oraz onierz Wolnoci" (MON). Strajki i wystpienia tumiono
si: w kopalni wgla kamiennego Wujek" w Katowicach milicj a zastrzelia dziewiciu
grnikw.
Jaruzelski tumaczy pocztkowo wprowadzenie stanu wojennego niechci Soli
darnoci" do kompromisu, oskaraj c j ej dziaaczy o ch wywoania wojny domowej . Pniej
pojawi si take element wyboru mniej szego za" wobec groby interwencji radzieckiej .

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

PRL po zakoczeniu stanu wojennego

Po zakoczeniu stanu wojennego Jaruzelski pozosta u wadzy, otrzyma take Order
Lenina (najwysze odznaczenie radzieckie) za likwidacj Solidarnoci", zdelegalizowa
nej w padzierniku 1982 r. Wadze ogosiy normalizacj, tumic j ednoczenie resztki
oporu spoecznego: w padzierniku 1984 r. zamordowano kapelana Solidarnoci", ksidza
Jerzego Popieuszk, w 1986 r. aresztowano ostatniego z konspiracyjnych liderw Soli
darnoci", Zbigniewa Buj aka. Maj tek zwizku przejo zalene od rzdu Oglnopolskie

Porozumienie Zwizkw Zawodowych (OPZZ).

Stan woj enny rozwiza chwilowo problem polityczny komunistw, ale gospodarka
pograa si w kryzysie. Pastwa zachodnie w wyniku stanu wojennego naoyy na PRL
embargo. Prby reform polegay gwnie na centralizacji, co jeszcze zmniej szao efektyw
no gospodarki. W 1987 r. rzd Zbigniewa Messnera ogosi referendum w sprawie reform
gospodarczych, ktre wikszo Polakw zbojkotowaa. Operacj a cenowo-dochodowa", czyli
najwysza od 1982 r. podwyka cen ywnoci, spowodowaa fal strajkw wiosn 1988 r.
Okres po zakoczeniu stanu woj ennego cechowa marazm. Nie pozwalano na oficj alne
dziaania opozycji, ale Polacy poprzez bierny opr skutecznie blokowali inicj atywy rzdowe.
Kryzys gospodarczy spowodowa reglamentacj (kartki) produktw, sklepy wieciy pust
kami, powstaway dugie kolejki.
Dziaacze solidarnociowi zeszli do podziemia. Skupiali si gwnie na drukowaniu
nielegalnych czasopism i ulotek oraz pomocy represj onowanym. Skutecznie wzywano spo
eczestwo do biernego oporu. Pomimo represji podziemna Solidarno" dziaaa dziki
funduszom z USA przesyanym za porednictwem Kocioa oraz midzynarodowych orga
nizaji zwizkw zawodowych.

Upadek komunizmu
Fala strajkw w 1988 r. postawia rzd komunistyczny w beznadziejnej sytuacji. Dziaacze
partyjni skupili si na zdobywaniu przywilejw ekonomicznych, aparat partyjny uleg roz
kadowi, co uniemoliwio wprowadzenie kolejnego stanu woj ennego. Nie mona byo liczy
na ZSRR z powodu wojny w Afganistanie oraz nowej polityki Gorbaczowa.

WWW.CEL-MATURA.PL

W zaistniaej sytuacji oraz wobec naciskw ze strony Gorbaczowa przedstawiciele

wadzy rozpoczli rozmowy z opozycj : gen. Czesaw Kiszczak spotka si z Lechem Was
w sierpniu 1988 r. , dalsze rozmowy prowadzono w orodku MSW w Magdalence pod
Warszaw.
Na pocztku 1989 r. rozpoczy si obrady Okrgego Stou (6 luteg<>--5 kwietnia

1989 r.) w Paacu Namiestnikowskim przy Krakowskim Przedmieciu. Przy stole zasie
dli do negocj acji przedstawiciele opozycji oraz PZPR, a take przedstawiciele Kociow:
katolickiego i ewangelicko-augsburskiego. Dyskutowano na trzech paszczyznach:
czas oficj alnych spotka plenarnych transmitowanych w telewizji,
czych oraz

D pod

w zespoach robo

li w wszym gronie w Magdalence, gdzie zapady najwaniej sze decyzje. Tam

zawarto kontrakt:

w przyszym sej mie komunici mieli otrzyma 65% miejsc gwarantowanych,

pozostae 35% przypadao opozycji,

utworzono senat oraz urzd prezydenta,

wybory do senatu miay by zupenie wolne,

prezydenta wybiera miao zgromadzenie narodowe raz n a sze lat,

zalegalizowano take NSZZ Solidarno".

Dziaacze partyjni liczyli, e system komunistyczny zastpi siln wadz Jaruzelskiego

oraz przewag w sejmie.

Pierwsze, czciowo wolne wybory odbyy si 4 czerwca 1 989 r. Opozycj a

wystawia j edn list, zdobywaj c 160 mandatw poselskich (cae 35% wybieralnych) i 99
ze 100 miej sc w senacie. Frekwencj a w pierwszej turze wyniosa 62%. Posowie opozycji
utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP). Na prezydenta wybrano Jaruzelskiego,
zgodnie z umow z Magdalenki.

llAISllllll;fM.ii.1.1011
Pierwszy rzd po wyborach 12 wrzenia 1989 r. utworzy Tadeusz Mazowiecki. Mia on cha
rakter koalicyjny, poniewa resortami siowymi kierowali generaowie: MSW - gen. Cze
saw Kiszczak, MON - gen. Florian Siwicki. Mazowiecki ogosi take tzw. polityk grubej
STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL

1 5. Polska po l i woj n i e wi atowej

kreski , to znaczy nierozliczania dziaaczy komunistycznych z ich przeszoci. Przywrcono

historyczn nazw pastwa: Rzeczpospolita Polska i historyczne godo pastwowe z orem
w koronie, za rocznice - 3 maj a i 15 sierpnia - uznano witami narodowymi. Milicj
przemianowano n a policj.
Do najwaniej szych wydarze w historii III RP nale:

I 1 990 r. - wprowadzenie reformy finansowej Leszka Balcerowicza,

Xl l 1 990 r.

IV 1 997 r.

I l i 1 999 r. - przystpienie Polski do NATO ,

V 2004 r.

pierwsze wolne wybory prezydenckie, zwyciy Lech Wasa,

uchwalenie Konstytucji III Rzeczypospolitej ,

przystpienie Polski do Unii Europej skiej .

lii'4116.#mi[e)riillte}Wi
1 . Stalinizm w Polsce
1 . Wyjanij metody przejmowa nia przez komun istw wadzy w Polsce.
2. Wymie i omw organ izacje opozycyjne dziaajqce w epoce stalinizmu.
3. Przedstaw najwaniejsze elementy ustrojowe PRL, wymie etapy ksztatowania si

polskiego pastwa komun istycznego.

4. Wyjan ij rol Kocioa w pierwszych latach istnienia PRL.
2. Spoeczestwo i gospodarka Polski
1 . Oce sytuacj gospoda rczq Polski po li wojnie wiatowej.
2. W jaki sposb komunici sta rali si odbudowa polskq gospoda rk?
3. Przedstaw elementy sowieckiego modelu gospodarczego wprowadzanego w Polsce.
3. Geneza i przejawy odwily" w Polsce

l . Omw rne przyczyny wydarze w Poznaniu w 1 956 r. : polityczne, spoeczne

i gospodarcze. 2. Na czym polega konflikt pomidzy puawia nami i natoliczykami?

Wyjanij , kto wygra i dlaczego? 3. Oce , w ja kim stopniu odwil gwarantowaa wolno

WWW.CEL-MATURA.PL

spoeczestwu polskiemu. 4. Wyjanij obawy kierown ictwa radzieckiego wobec zmian

w Polsce w padzierniku 1 956 r.
4. Przesilenia polityczne i spoeczne w latach 60. i 70.
1. Porwnaj chara kter wystpie w 1 968 , 1 970 i 1 976 r. Wska podobiestwa i rnice.
2. Jakie moesz poda powody protestw spoecznych w latach 60. i 70. ?
3. Porwnaj polityk wewntrzn Wadysawa Gomuki i Edwarda Gierka.
4. Wymie i scharakteryzuj najwan iejsze organizacje opozycyjne powstae po 1 976 r.
5. Od Solidarnoci" do wolnej Polski
1 . Wyjanij przyczyny strajkw sierpniowych w 1 980 r. 2. Omw wpyw Solidarnoci "

na sytuacj w Polsce w latach 8 0 . 3. Przedstaw i oce powody wprowadzenia stanu

wojennego w Polsce . 4 . Wyjanij przyczyny upadku systemu komunistycznego w 1 989 r.
5. Jak na sytuacj w Polsce w latach 80. wpyna sytuacja midzynarodowa?

STARA DOBRA SZKOA

OLOSCHOOL