You are on page 1of 135

ERNEST L.

ROSSI
HIPNOTERAPIA. PSYCHOBIOLOGICZNE MECHANIZMY UZDRAWIANIA
(The Psychobiology of Mind-Body Healling. New Concepts of Therapeutic Hypnosis / wyd. orygin.: 1986)

Ksik t dedykuj pionierom psychobiologii,


ktrych niedoceniane przez wiele lat prace badawcze
przywiody nas do zarania nowej epoki
i oto stajemy na progu poczenia w cao
psychiki, genw i czsteczek.
Dedykuj j take Margaret Ryan,
ktrej wsppraca, wraliwo i wiadomo
pomogy doprowadzi ten tom
do jego obecnej postaci.

SPIS TRECI:
Podzikowania
Przedmowa
Wstp
Cz pierwsza Psychobiologia komunikacji midzy psychik a
ciaem
1. Efekt placebo odrzucony kamie wgielny uzdrawiania za porednictwem
psychiki
2. Transdukcja informacji w uzdrawianiu i hipnozie
3. Uzdrawianie i hipnoza a uczenie si zalene od stanu
4. Stres i zjawiska psychosomatyczne. Pionierskie prace Hansa Selyego i
Miliona Ericksona
5. Nowe metody komunikacji midzy psychik a ciaem
Cz druga Psychobiologia uzdrawiania za porednictwem
psychiki
6. Komunikacja midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie przegld
zagadnie
7. Psychiczna modulacja autonomicznego ukadu nerwowego
8. Psychiczna modulacja ukadu hormonalnego
9. Psychiczna modulacja ukadu odpornociowego
10. Psychiczna modulacja ukadu neuropeptydowego
Podsumowanie
Bibliografia

PODZIKOWANIA
Chciabym serdecznie podzikowa swym kolegom za wsparcie i informacje zwrotne,
ktrych dostarczali mi podczas pisania tej ksiki. S to:
Jeanne Achterberg
Kenneth Bowers
Kristina Erickson
Stephen Gilligan
Melvin Gravitz
James Hall
Ernest Hilgard
Patrick Jichaku
Camillo Loriedo
Karl Pribram
Joyce Mills
Lewis Wolberg
Michael Yapko
Jeffrey Zeig
Wyrazy szczeglnej wdzicznoci nale si Alinie Lapierre za wykonanie precyzyjnych
rysunkw oraz Susan Barrows, ktrej entuzjazm, pomoc i zdolnoci przyczyniy si do
szybkiego wydania tego tomu.

PRZEDMOWA
Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania stanowi brakujce ogniwo midzy
pogldem, e psychika odgrywa znaczc rol w leczeniu chorb, a klinicznymi
obserwacjami lekarzy, ktrzy zauwayli, e przekonanie to potwierdza wystarczajco duo
przypadkw, by powanie bra je pod uwag. Ksika opisuje sposoby, w jakie ciao
przetwarza postawy czy emocje, w efekcie czego dochodzi do zmian fizjologicznych lub
biochemicznych. Przez ostatnie dziesi lat nastpi znaczny postp w wiedzy dotyczcej
owych sposobw postp tak wielki, e koncepcja partnerstwa pacjenta i lekarza niezwykle
szybko zacza si stawa dominujc tendencj we wspczesnej medycynie. W akt takiego
partnerstwa lekarz wnosi to, co najlepsze w medycynie, pacjent natomiast oferuje swoje
zasoby w postaci systemu uzdrawiania, ufnoci i determinacji, by w peni skorzysta z tego,
co daje mu lekarz.
Ksika ta dostarcza biecych informacji na temat interakcji ukadw: nerwowego,
hormonalnego i odpornociowego. Fakty zebrane i podsumowane w tym tomie
uniemoliwiaj dalsze powtarzanie, e brakuje pewnych dowodw na to, e to, co mylimy i
w co wierzymy, moe wywiera gboki wpyw na nasz zdolno do radzenia sobie z
powanymi wyzwaniami yciowymi, dotyczcymi zarwno stanu naszego zdrowia, jak i
funkcjonowania na co dzie.
sierpie 1986
Norman Cousins

WSTP
Ksik t rozpoczem kilka lat temu z pobudek osobistych. Chciaem dowiedzie si czego
o problemie, na temat ktrego wszyscy spekulowali, ale chyba nikt tak naprawd go nie
rozumia: czy rzeczywicie mona wykorzystywa psychik i jej metody w leczeniu chorb
ciaa? Kwestia ta miaa dla mnie ogromne znaczenie, poniewa osignwszy pewien wiek
zaczem doznawa takich objaww ze strony ukadu krenia, ktre mogy mie charakter
psychosomatyczny. Byo to dla mnie wane take z przyczyn profesjonalnych, poniewa jako
psycholog kliniczny, specjalizujcy si w hipnoterapii Miltona Ericksona, coraz czciej
spotykaem si z oczekiwaniami, i potrafi uly osobom cierpicym z powodu wszelkiego
rodzaju blw, nowotworw, artretyzmu i wielu innych schorze ciaa, o ktrych istnieniu
niemale nie miaem pojcia. Najwyraniej jaki duch czasu Zeitgeist nakazywa zaj si
caym obszarem relacji psychika-ciao.
Obecnie dysponujemy tysicami bada typu korelacyjnego, dokumentujcych statystycznie
istotne zwizki midzy postawami, nastrojami i innymi czynnikami spoeczno-kulturowymi a
chorobami somatycznymi. Jednak wyniki te pozostawiaj nam zwykle mgliste uczucie
nieusatysfakcjonowania. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e korelacja to nie zwizek
przyczynowo-skutkowy. W gruncie rzeczy nie rozumiemy, jak co tak niematerialnego jak
psychika moe wpywa na rzecz tak konkretn jak nasze ciao i krew. Gdzie znajduje si
powizanie midzy psychik a ciaem? Czy mona je zobaczy pod mikroskopem? Czy
mona je zmierzy w probwce?
Przebrnicie przez nowe teksty medyczne i psychobiologiczne, w ktrych rozprawia si o
relacjach psychika-ciao, stresie, psychoneuroimmunologii, neuroendokrynologii, genetyce
molekularnej oraz neurobiologii pamici i uczenia si, wymagao nie lada wysiku i
wytrwaoci. Wszystkie wymienione dziedziny zajmuj si bowiem koncepcjami i danymi, o
ktrych wikszo z nas jeli tylko nasza edukacja zakoczya si wicej ni dziesi lat
temu nigdy nie syszaa.
Podczas mych poszukiwa najbardziej irytowao mnie to, e aden ze specjalistw, ktrzy
zdawali si wszystko wiedzie, nigdy nie dzieli si sw wiedz z osobami spoza swej wskiej
specjalnoci. czc ze sob fakty pochodzce z rnych dziedzin szczegowych i
wynikajce z nich wnioski, cigle stykaem si z pozornie dziwacznymi pomysami, ktre
najwyraniej opieray si na solidnych badaniach. Nikt jednak nie mia ochoty ich uzna.
Na przykad: czy naprawd istnieje zwizek midzy psychik a genami? Czy psychika
wpywa nie tylko na emocje i cinienie krwi, ale take na geny i czsteczki, ktre powstaj w
mikroskopijnych komrkach naszego ciaa? Czy istniej jakie nie budzce wtpliwoci
dowody na to? No c, jeli wystarczajco mocno przyciniemy jakiegokolwiek
endokrynologa, przyzna on: Tak, to prawda!" Pod wpywem stresu psychicznego ukad
limbiczno-podwzgrzowy w mzgu przeksztaca komunikaty neuronowe na
neurohormonalne czsteczki przekanikowe naszego ciaa. Te z kolei mog nakaza ukadowi
hormonalnemu, eby produkowa hormony sterydowe, ktre dotarszy do jder rnych
komrek moduluj dziaanie genw. Nastpnie geny polecaj komrkom, by wytwarzay
rne czsteczki, a te reguluj metabolizm, wzrost poziomu aktywacji, seksualno i reakcje
odpornociowe w zdrowiu i chorobie. Oto prawdziwe powizanie psychiki z genami! To
psychika ostatecznie moduluje tworzenie i dziaanie czsteczek ycia!

Gdy ju wiemy, e komunikacja midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie [ang. mind-body
communicatiotion oraz mind-body healing (przyp. tum.)] to rzeczywicie istniejce procesy,
ktre mona obserwowa i mierzy, stajemy przed pytaniem, jak nauczy si wykorzystywa
te naturalne procesy komunikowania si ciaa i psychiki w celu polepszenia swego stanu
emocjonalnego i fizycznego? Owe procesy komunikacji zwykle zachodz autonomicznie na
poziomie niewiadomym. Gdy wszystko funkcjonuje dobrze, uzdrawianie dokonuje si samo,
a my nie musimy tym sobie zaprzta gowy. Gdy jednak sprawy przybieraj zy obrt,
problemy w naturalnym przepywie komunikatw midzy psychik a ciaem czyli choroba i
jej symptomy rwnie pojawiaj si samoistnie.
Czy moemy nauczy si korygowa te le funkcjonujce wzorce w sferze psychiki i ciaa
tak, by umoliwi leczenie i powrt do zdrowia, gdy dzieje si z nami co zego? Chciabym
wierzy, e badania i sposoby interpretacji ukazane w tej ksice stanowi znaczcy krok
naprzd w nabywaniu umiejtnoci korzystania z naturalnych procesw komunikacji midzy
psychik a ciaem, po to aby mc si samemu uzdrowi wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba.
Chocia wikszo zawartego w tej ksice materiau wywodzi si z historycznych i
wspczesnych metod hipnoterapii, zaznaczy trzeba, e zaprezentowane tu nowe podejcie
do uzdrawiania nie ogranicza si do formalnego wywoania stanu hipnozy czy transu. Odkd
ponad 200 lat temu zaczto stosowa w terapii hipnoz, profesjonalici nie mog si zgodzi
co do tego, czym waciwie ona jest. Nie wymylono ani definicji, ani empirycznego testu,
ktry pozwoliby stwierdzi, czy stan hipnotyczny w ogle istnieje. Moliwe, e nasz sposb
interpretacji uzdrawiania, ktre nastpuje w wyniku tzw. hipnozy czy transu terapeutycznego,
bdzie si zmienia tak dugo, jak dugo ewoluowa bd nasze koncepcje wiadomoci i
natury psychiki. Procesy uzdrawiania s naturaln funkcj, niezalenie od tego, czym jest
psychika, wyobrania czy ycie.
Oznacza to, e koncepcja psychobiologiczna i metody uzdrawiania zaprezentowane w tej
ksice mog by wykorzystywane przez terapeutw z dowolnej szkoy i o dowolnej
orientacji terapeutycznej. Maj one w zaoeniu uzupenia metodologi terapeutyczn
wszystkich pracownikw suby zdrowia, obojtnie jaka jest ich specjalno. Ksika ta
przedstawia szersz perspektyw odniesienia, jzyk bardziej skuteczny w poszukiwaniu i
umoliwianiu naturalnych procesw uzdrawiania, ktre s nieodcznym skadnikiem samego
ycia. W metodach tych nie ma niczego niezmiennego ani ostatecznego, s one tylko
pocztkiem drogi do lepszego zdrowia i samo-wspomagania, ktra bdzie istnie tak dugo,
jak dugo bdziemy tutaj, by ni poda.
Malibu, 1986
Ernest Lawrence Rossi

1
EFEKT PLACEBO ODRZUCONY KAMIE WGIELNY UZDRAWIANIA ZA
POREDNICTWEM PSYCHIKI
Wci powtarza si pewne ciekawe historie ilustrujce prawdy, ktrych nasz umys nie jest w
stanie ogarn. Tak wanie dzieje si w przypadku zarwno dawnych, jak i wspczesnych
opowieci o nagych zachorowaniach i cudownych uzdrowieniach. Nowoczesna nauka
skonna jest traktowa te doniesienia jako bardzo niepewne lub te w najlepszym razie
uznawa je za czyste przykady efektu placebo. Ludzie zdrowiej jedynie dziki wierzeniom
lub sugestiom, e akt uzdrowienia mia miejsce. Efekt placebo jest odrzucany jako czynnik
zakcajcy, ktrego nikt nie rozumie; jest niepewny i dlatego iluzoryczny. Rozdzia ten
rozpoczniemy od przytoczenia kilku takich historii uzdrowie tych, o ktrych donosili
wielce szanowani eksperci w dziedzinie medycyny po to, by dowiedzie si, czy da si w
nich znale jaki wsplny mianownik. Moe okae si, e efekt placebo jest w
rzeczywistoci odrzuconym kamieniem wgielnym tego, co mogo si sta praktyczn
koncepcj komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania.
Sympatyczny pan Wright. Rak a system odpornociowy
Jednym z moich pierwszych nauczycieli tajemnic ciaa i psychiki by stary Bruno Klopfer,
niski, potnie zbudowany mczyzna o wygldzie gnoma, ktry by krtkowidzem aby
odczyta druk, musia trzyma ksik przy samym nosie. Okulary tak mu powikszay oczy,
e zwykle byem tym zbyt oszoomiony, by si do niego odezwa. Uwaano go niemal za
geniusza w dziedzinie testu Rorschacha; by autorem podstawowej, trzy-tomowej pracy na ten
temat. Jednak jego skromne zachowanie nie zdradzao choby cienia tej magii
interpretacyjnej, ktra znacznie przewyszaa to, co by w stanie napisa czy wyoy.
Uprzejmo Bruna i doskonae maniery stanowiy naturalne dziedzictwo zwizane z jego
europejskim pochodzeniem. Postawa jego ciaa zawsze sygnalizowaa uwane wsuchiwanie
si w to, co kto a w szczeglnoci student mwi. Czasem udawao mi si duej
popatrze na niego z boku podczas seminariw przy kominku, ktre organizowa dla
jungistw w Asilomar na wybrzeu kalifornijskim we wczesnych latach szedziesitych.
Zawsze jednak odnosiem wraenie, e za tym zewntrznym skupieniem kryje si inna cz
jego osobowoci, obcujca z kt wie jakimi poziomami wyobrani i mdroci. Gdy
przyapywa moje spojrzenie, natychmiast powraca" z leciutkim mrugniciem i nikym,
koleeskim umiechem.
Jednym z lepiej udokumentowanych osigni Bruna bya umiejtno rozrniania zapisw
wypowiedzi w tecie Rorschacha tych pacjentw, u ktrych nowotwr mia posta ostr, od
tych, u ktrych rozwija si wolno. W przemwieniu wygoszonym w 1957 roku do czonkw
Towarzystwa Technik Projekcyjnych (by jego przewodniczcym) prbowa podzieli si
dowiadczeniami w tej dziedzinie, prezentujc swe pogldy na temat zmiennych
psychologicznych wystpujcych w przebiegu raka. Jak ju powiedziaem, Bruno by
czowiekiem skromnym, wic zamiast mwi o sukcesach, wola szczegowo przedstawi
jedn ze swych poraek. By to przypadek sympatycznego pana Wrighta, ktry zaintrygowa
Bruna do tego stopnia, e czsto o nim opowiada. Jestem przekonany, e przypadek ten
oznacza co wanego dla tej mdrej czci jego osobowoci, ktra tak czsto znajdowaa si
gdzie daleko, i dlatego przedstawi go tutaj dokadnie w takiej postaci, w jakiej opublikowa
go Bruno. Oryginaln histori pana Wrighta opisa jeden z jego osobistych lekarzy, doktor
Philip West, godny zaufania obserwator, ktry zreszt odegra w niej znaczc rol (Klopfer,

1957, s. 337-339).
U pana Wrighta wystpowa rozlegy i mocno zaawansowany zoliwy nowotwr wzw
chonnych misak limfatyczny. W kocu nadszed dzie, gdy pacjent przesta reagowa na
wszelkie znane rodki umierzajce bl. Jego pogbiajca si anemia uniemoliwiaa
stosowanie tak radykalnych metod jak promieniowanie rentgenowskie czy iperyt azotowy,
ktre mona by wyprbowa w innej sytuacji. Ogromne guzy wielkoci pomaraczy
znajdoway si pod pachami, w pachwinach, na szyi, klatce piersiowej i brzuchu. ledziona i
wtroba przybray gigantyczne rozmiary. Przewd piersiowy by niedrony. Co drugi dzie z
jego klatki piersiowej cigano od 1 do 2 litrw mlecznego pynu. Czsto korzysta z maski
tlenowej i odnosilimy wraenie, e znajdowa si w stanie terminalnym, a jedynym
sposobem leczenia mogo by podawanie rodkw umierzajcych bl.
Mimo e lekarze stracili nadziej, pan Wright wci j mia, a byo tak dlatego, i oczekiwa
pojawienia si nowego, pono zbawiennego leku, o ktrym ju donosia prasa. Preparat
nazywa si krebiozen i jak si pniej okazao, by zupenie nieskuteczny.
Pacjent dowiedzia si w jaki sposb, e nasza klinika zostaa przez Towarzystwo Lekarskie
wytypowana do przetestowania tego leku. Przeznaczono dla nas dawki wystarczajce, by
leczy dwunastu wybranych pacjentw. Pan Wright nie zalicza si do nich, poniewa
warunki umowy byy nastpujce: choroba wprawdzie powinna by tak zaawansowana, e
standardowa terapia nie moga przynie korzyci, ale przewidywany okres ycia pacjenta
musia wynosi co najmniej trzy, a najlepiej sze miesicy. Oczywicie pan Wright nie
spenia tego drugiego warunku nawet rokowanie, e poyje duej ni dwa tygodnie,
wydawao si bardzo optymistyczne.
Kilka dni pniej dostarczono preparat i zaczlimy szykowa program testowy, ktry nie
obejmowa pana Wrighta. Gdy ten usysza, e rozpoczynamy leczenie krebiozenem, jego
entuzjazm nie mia granic i, cho usilnie staraem si mu to wyperswadowa, tak gorco
baga, by da mu t niezwyk szans, e wbrew swoim pogldom i niezgodnie z warunkami
postawionymi przez Komisj do spraw Krebiozenu zadecydowaem, i wcz pana Wrighta
do programu.
Zastrzyki miay by podawane trzy razy w tygodniu. Pamitam, e pierwszy zaaplikowalimy
mu w pitek. Nie widziaem go potem a do poniedziaku, a gdy szedem do szpitala,
mylaem, e pacjent albo kona, albo ju umar.
Jaka oczekiwaa mnie niespodzianka! Zostawiem go w gorczce, oddychajcego z trudem,
cakowicie zoonego chorob. Teraz chodzi po oddziale, wesoo gawdzi z pielgniarkami i
z kadym, kto tylko zechcia sucha, dzieli si swym dobrym nastrojem. Natychmiast
pobiegem do innych pacjentw, ktrzy w tym samym czasie dostali swj pierwszy zastrzyk.
Okazao si, e nie nastpio ani polepszenie, ani pogorszenie ich stanu. Nadzwyczajna
poprawa widoczna bya tylko u pana Wrighta. Guzy zaczy znika jak topione na gorcym
piecu kule niegowe i przez tych kilka dni zmniejszyy si o poow. Regresja ta bya
znacznie wiksza, ni gdyby najbardziej wraliwego na promieniowanie guza poddawa
codziennie bombardowaniu promieniami rentgenowskimi. Wczeniej zreszt przekonalimy
si, e guzy naszego pacjenta nie reaguj na nawietlanie. Poza jednym, nieskutecznym
przecie zastrzykiem nie otrzyma on adnych innych lekw.
Fenomen ten wymaga wyjanienia i zmusi nas raczej do otwarcia si na now wiedz ni do

prb tumaczenia. Dalej, tak jak zaplanowalimy, podawalimy zastrzyki trzy razy
tygodniowo ku wielkiej radoci pacjenta i naszemu rosncemu zakopotaniu. W cigu
dziesiciu dni [pana Wrighta] wypuszczono z oa mierci" wszystkie objawy jego
choroby znikny w tak krtkim czasie. Brzmi to nieprawdopodobnie, ale ten miertelnie
chory czowiek, kiedy chwytajcy hausty powietrza przez mask tlenow, teraz nie tylko
normalnie oddycha, ale by w peni aktywny i bez problemw przelecia swym samolotem na
wysokoci 12 000 stp.
Ta nieprawdopodobna sytuacja zaistniaa na samym pocztku testowania krebiozenu. Po
okoo dwch miesicach zaczy si pojawia sprzeczne doniesienia. Wszystkie kliniki, ktre
wyprboway lek, donosiy o jego nieskutecznoci. Natomiast twrcy preparatu uparcie
zaprzeczali zniechcajcym faktom, ktre wychodziy na jaw.
Tygodnie wolno mijay, a wieci o krebiozenie bardzo martwiy naszego pana Wrighta. Cho
nie by on bardzo wyksztacony, jego sposb rozumowania by logiczny i prawie naukowy.
Pacjent zacz traci wiar w to, co stanowio jego ostatni nadziej i ratunek, a nie zostao
mu ju nic, czego mgby pragn. Gdy rezultaty, o ktrych pisano, zaczy wyglda
beznadziejnie, znikno take przekonanie pana Wrighta o skutecznoci leku. Po dwch
miesicach doskonaej formy wrci do poprzedniego stanu, sta si bardzo przygnbiony i
ponury.
Wwczas dostrzegem moliwo powtrnego sprawdzenia leku i by moe rwnie odkrycia
sposobu, w jaki znachorzy osigaj wyniki, ktre sobie przypisuj (a wiele ich wypowiedzi
mona rzetelnie udowodni). Znajc ju wrodzony optymizm mego pacjenta, -wiadomie go
oszukaem. Zrobiem to z powodw czysto naukowych. Chciaem wykona cile
kontrolowany eksperyment, ktry mg przynie odpowied na wszystkie kopotliwe pytania
zwizane z przypadkiem pana Wrighta. Co wicej, test mj nie mg w aden sposb
pogorszy jego stanu tego byem pewien; ponadto nie znaem niczego, co mogoby mu
pomc.
Gdy pan Wright prbowa walczy z rozpacz ogarniajc go z powodu nawrotu choroby,
ktry nastpi mimo cudownego leku", zdecydowaem si wykorzysta szans i odegra rol
znachora. Celowo skamaem, mwic mu, eby nie wierzy w to. co pisz gazety, bo lek
mimo wszystko jest niezwykle obiecujcy. Jaka wic spyta jest przyczyna mojego
pogorszenia?" Po prostu specyfik w tej postaci utraci swoj si odparem. Jutro
prawdopodobnie otrzymamy nowy, doskonale rafinowany produkt o podwjnej mocy, ktry
by moe podziaa dwukrotnie silniej ni pierwsze zastrzyki".
Wiadomo ta staa si dla pana Wrighta prawdziwym objawieniem. Ciko chory pacjent
znw jania optymizmem i chci rozpoczynania wszystkiego od pocztku. Przesunem o
kilka dni dat nadejcia przesyki, co sprawio, e pan Wright oczekiwa jej jak zbawienia.
Gdy oznajmiem, e niedugo zaczniemy now seri zastrzykw, by peen wiary i prawie
wpad w ekstaz.
Pierwszy zastrzyk podaem z wielkimi fanfarami i odgrywaniem przedstawienia (w tych
warunkach uznaem to za dopuszczalne). Nowy preparat o podwjnej mocy" skada si
wycznie z wody. Wyniki eksperymentu byy dla nas zaskakujce, cho skoro go robilimy,
musielimy oczekiwa jakich rezultatw.
Wydobycie si pacjenta ze stanu agonalnego miao teraz przebieg jeszcze bardziej

dramatyczny ni za pierwszym razem. Guzy rozpyny si, znikn pyn w klatce piersiowej,
pacjent powrci do pracy zawodowej, a nawet znowu zacz lata. Stanowi w owym czasie
okaz zdrowia. Przez ponad dwa miesice nie wystpoway u niego adne objawy. Pniej w
prasie ukaza si komunikat AMA (Amerykaskiego Towarzystwa Medycznego):
przeprowadzone w caym kraju testy dowiody, e krebiozen nie przedstawia adnej wartoci
jako lek na raka".
Kilka dni po ukazaniu si tego raportu pana Wrighta ponownie przyjto do szpitala w stanie
agonalnym. Utraci wiar, znikna nadzieja. Po dwch dniach umar.
Opis osobowoci pana Wrighta, dokonany przez Klopfera i zapisany po badaniu testem
Rorschacha, jest nastpujcy (Klopfer, 1957, s. 339):
Protok z badania testem Rorschacha sporzdzono, zanim nastpio przejcie od optymizmu
do pesymizmu. Odzwierciedla on osobowo, w ktrej wystpuje jak to kiedy okreliem
pynna organizacja ego. Wida to w obecnym zachowaniu pacjenta i wielkiej atwoci, z jak
najpierw podda si sugestii pyncej z reklamy leku, a pniej sugestiom lekarza podczas
celowo zaplanowanego eksperymentu; nie przejawia oznak ani obrony, ani nawet
krytycyzmu. Jego ego po prostu pynie i dlatego caa jego yciowa energia jest wolna
wywoaa zatem tak reakcj na lek, ktra wydawaa si czym w rodzaju cudu.
Niestety, sytuacja ta nie moga trwa duej, poniewa nie stabilizowao jej dobrze
zakorzenione centrum osobowoci, w ktrym dugofalowa perspektywa zapobiegaby
katastrofalnym konsekwencjom rozczarowania lekiem. Uywajc symbolicznej analogii,
mona powiedzie, e podczas pywania po powierzchni wody pod wpywem optymistycznej
autosugestii lub sugestii pacjent zamieni si w ciki kamie i bez walki poszed na dno w
chwili, gdy sia owej sugestii przestaa dziaa.
Przypadek pana Wrighta a nadto ywo ilustruje sukcesy i poraki prb komunikowania si
midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania na obecnym poziomie wiedzy. Jeszcze nic
rozumiemy wszystkich istotnych czynnikw, ktre wystpuj w kadej konkretnej sytuacji, i
mamy jedynie niejasne pojcie o tym, jak wspomaga niezawodne uzdrawianie. Jak dotd
wiemy na ten temat niewiele wicej, ni wiedziano 30 lat temu, gdy pan Wright
zaprezentowa swym lekarzom potg optymizmu.
Wiemy dzi na przykad, e ukad odpornociowy moe kontrolowa rozwj raka; ulepszajc
ten ukad, mona by doprowadzi do zmniejszenia przeze nowotworu. Ukad odpornociowy
pana Wrighta by z ca pewnoci pobudzony przez jego wiar w wyleczenie.
Nieprawdopodobne tempo, w jakim wraca do zdrowia, sugeruje, e jego ukady
autonomiczny i hormonalny byy podatne na sugesti i pomagay mu zmobilizowa ukad
krwionony z tak niezwyk skutecznoci, e doszo do usunicia toksycznych pynw i
innych pozostaoci szybko malejcego nowotworu. Jak si pniej okae, dzisiaj wiemy
wicej o ukadzie limbiczno-podwzgrzowym mzgu, ktry jest gwnym cznikiem midzy
psychik a ciaem, modulujcym aktywno ukadw odpornociowego, autonomicznego i
hormonalnego w odpowiedzi na sugesti psychiczn i autosugesti.
Podsumujmy: dowiadczenie pana Wrighta dowodzi, e jego gbokie przekonanie o
skutecznoci bezwartociowego leku, jakim by krebiozen, wywoao uzdrawiajcy efekt
placebo, spowodowao aktywizacj tych wanie gwnych systemw komunikacji midzy
psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Zaczlimy jednak zanadto wybiega w przd

pozwlcie, e najpierw opowiem wam o jeszcze jednym moim nauczycielu.


Pozytywne interpretacje Franza Alexandra. wiadomo, podwzgrze i ukad
hormonalny
Franz Alexander, gwny przedstawiciel medycyny psychosomatycznej, prowadzi
pionierskie prace nad powizaniem psychoanalizy z fizjologi (Alexander, 1939/1984). Tych,
ktrzy mieli szczcie by jego studentami, uczy, e nie wystarczy po prostu rozumie i
analizowa pacjentw. Mia inspirujcy styl wyraania interpretacji freudowskich w
pozytywny sposb, ktry wywoywa u pacjentw pewno, wiar i reakcj placebo
naturaln form uzdrawiania.
Alexander po mistrzowsku interpretowa relacje midzy osobowoci, konfliktem
emocjonalnym a ukadem hormonalnym. Podobnie jak Klopfer by darem, ktry Ameryka
otrzymaa od Europy, czowiekiem wyksztaconym w europejskiej klasycznej tradycji
intelektualnej. Ze swymi doskonale uszytymi garniturami i wypielgnowanymi paznokciami
prezentowa si jak patrycjusz. Czasem cichutko stuka tymi paznokciami w st
konferencyjny, gdy koledzy w pokoju monotonnie o czym rozmawiali. Rozmowy nie
przeszkadzay Alexandrowi, ktry najwyraniej posiada dar spokojnego oddawania si swym
przenikliwym wizjom, gdy my bdzilimy gdzie na zewntrz.
Tego, e Alexander docenia pozytywne aspekty psychosomatycznej adaptacji nawet do
najtrudniejszych stresorw rodowiskowych, dowodz opisane przez niego kliniczne
przykady osb z nadczynnoci tarczycy. Tarczyca jest czci ukadu hormonalnego,
wytwarzajc hormony odpowiedzialne za wzrost i metabolizm. Krtkie historie przypadkw
pokazuj, e stresy z dziecistwa mog nadmiernie stymulowa procesy wzrostu regulowane
przez ten gruczo, czego rezultatem jest przedwczesna, cho nietrwaa dojrzao psychiczna
(Alexander, 1950, s. 178-184).
Zachwianie poczucia bezpieczestwa w dziecistwie spotyka si powszechnie w historiach
zarwno neurotykw, jak i osb zdrowych. Dla ludzi z nadczynnoci tarczycy
charakterystyczny jest jednak sposb radzenia sobie z tym zachwianiem. Z powodu opisanych
wyej okolicznoci zewntrznych pacjenci tacy nie mog pokona swego niepokoju,
zwracajc si o pomoc do rodzicw. Los lub postawy rodzicielskie, tj. utrata jednego lub
obojga rodzicw, odrzucenie przez rodzicw, a take konflikty o bardziej zoonej naturze, w
ktrych wystpuje poczucie winy, powoduj, e ich potrzeba zalenoci nie jest zaspokojona.
W tej sytuacji pacjenci czyni desperackie prby przedwczesnej identyfikacji z jednym z
rodzicw zwykle jest to matka (jeli nie mog jej mie, musz si sta taki/taka jak ona,
eby si bez niej oby"). Ta przedwczesna identyfikacja przekracza ich moliwoci fizyczne i
psychiczne, a rezultatem jest ciga walka z niepokojem i poczuciem zagroenia za pomoc
pseudoniezalenoci.
[...] Oto przykady przedwczesnego pragnienia samowystarczalnoci, manifestowanego przez
aktywny udzia we wspieraniu rodziny lub opiece nad modszym rodzestwem.
B.R., 13-letnia biaa dziewczynka, opisywana przez swoj matk jako maa staruszka",
poniewa jest nad wiek dojrzaa, posuszna i godna zaufania. Gdy miaa sze lat, nauczya
si gotowa i od tego czasu szykowaa posiki oraz pomagaa w pracach domowych. Ilekro
jej matka chorowaa, dziewczynka sprztaa dom i opiekowaa si ca rodzin. Wobec swego
modszego brata odgrywaa rol drugiej matki.

H.D., 35-letni kawaler, najmodszy z omiorga dzieci, jest jedynym yjcym potomkiem pci
mskiej. Dwaj starsi bracia umarli: jeden majc dwa, drugi trzy lata, kolejny brat umar w
domu w tydzie po narodzinach pacjent mia wwczas dwa lata. Jego purytaski ojciec
szorstkim i bezosobowym traktowaniem innych maskowa wasn sabo i brak poczucia
bezpieczestwa. Zachowywa si pozornie wylewnie wobec dzieci, dopki byy one
bezradnymi niemowltami; jednak gdy zaczy chodzi i mwi, wymaga od nich dorosego
zachowania. Swoj on lekceway za to, e urodzia nielubne dziecko (najstarsz siostr
pacjenta), bdc nastolatk, a on sam polubi j z litoci. ona nie potrafia si mu
przeciwstawi. Gdy pacjent by may, matka pracowaa w rodzinnym sklepie, a ojciec postara
si, by ani ona, ani starsze siostry nie powicay chopcu zbyt wiele uwagi. Po tym jak H.D.
rozpocz nauk w pierwszej klasie, ojciec upar si, eby nikt mu ju odtd nie czyta bajek,
poniewa powinien to robi sam. Na chopca stale wywierano nacisk, by zachowywa si jak
dorosy, a w dodatku wci ograniczano jego aktywne poszukiwanie wasnych zainteresowa.
E.B., 24-letnia, niezamna, ciemnoskra kobieta, jako dziecko niezwykle uzdolniona,
czynia zdumiewajco szybkie postpy w latach szkolnych. Bya bardzo sumienna, nigdy nie
chodzia na wagary. Jej matka bya nauczycielk, kobiet niezwykle pikn i inteligentn".
Pacjentka najwyraniej z ni rywalizowaa, cho nigdy otwarcie nie wyraaa swej wrogoci.
Gdy matka zachorowaa, E.B. wzia na siebie odpowiedzialno za dwie modsze siostry i
zacza im matkowa. Nawet podczas swej nauki w college'u wspieraa je finansowo. Zawsze
samowystarczalna i ogromnie ambitna, ograniczaa lub wypieraa wikszo swych kobiecych
potrzeb po to, by osiga cele intelektualne.
Alexander uwaa, e stres psychiczny w jaki sposb oddziauje na podwzgrze, ktre z
kolei poprzez przysadk i tarczyc stymuluje cay ukad hormonalny. Podwzgrze stanowi
pomost pomidzy psyche i soma i by moe jest miejscem, gdzie zlokalizowana jest
wiadomo. W wydanej przez Alexandra i Frencha ksice (1948, s. 70) R, Grinker z
uznaniem cytuje pogld S. Inghama (1938):
Neurologiczna koncepcja wiadomoci mwi, e jest to stan aktywizacji caego ukadu
nerwowego, a w szczeglnoci mzgu. Stan ten przybiera jakociowo rne formy: od
najwyszego stopnia pobudzenia psychicznego do cakowitego braku aktywnoci, jak np.
podczas piczki lub narkozy. Chocia wszystkie czci mzgu mog bra udzia w procesach
psychicznych zachodzcych w stanie wiadomoci, to okazuje si, e wszelkiego rodzaju
aktywno psychiczna zaley od normalnego funkcjonowania grup neuronw w obrbie
prymitywnego midzymzgowia (czyli w podwzgrzu). Normalne cykle snu i czuwania s
dowodem fizjologicznej aktywnoci tego mechanizmu. Gdyby okazao si, e energia
wyzwalana w midzymzgowiu jest wystarczajco dua, by zaktywizowa ca reszt ukadu
nerwowego w zakresie zjawisk psychicznych, mona by postulowa, e centrum wiadomoci
znajduje si wanie w tym obszarze. Istnieje wiele dowodw klinicznych i
eksperymentalnych przemawiajcych za tym pogldem. Z pewnoci nie przypadkiem inne,
prymitywne funkcje ukadu nerwowego, zwizane z procesami wegetatywnymi, instynktami i
emocjami, okazay si zalene od struktur w obszarze podstawy mzgu, ktre znajduj si
bardzo blisko regionw uznawanych za centrum wiadomoci. Zastosowanie tej koncepcji
wiadomoci w psychiatrii wydaje si oczywiste wszak jakociowe zmiany wiadomoci
pojawiaj si w zaburzeniach zachowania zwizanych z inteligencj, emocjami i dziaaniami
instynktownymi.
Cho pogld ten dla naszych nowoczesnych uszu brzmi zapewne nieco osobliwie, mona go
uzna za wczesn, psychobiologiczn prb stworzenia koncepcji wiadomoci i komunikacji

midzy psychik a ciaem. W nastpnym rozdziale postaram si go uwspczeni, mwic o


wiadomoci jako procesie transdukcji informacji. Alexander wysoko sobie ceni prace
fizjologa Cannona, ktry przeprowadzi wiele pionierskich bada z zakresu medycyny
psychosomatycznej, szczeglnie dotyczcych psychobiologicz-nych podstaw pozornie
dziwacznych zbiegw okolicznoci, takich jak mier voodoo (wudu).
mier voodoo a ycie! Zesp rezygnacji a autonomiczny ukad nerwowy
Walter Cannon, uwaany za najbardziej twrczego i kompetentnego fizjologa swoich czasw,
relacjonuje nastpujce przypadki mierci voodoo (1957, s. 183-184):
Doktor S. M. Lambert ze sub medycznych Fundacji Rockefellera dla zachodniego Pacyfiku
napisa mi, e kilkakrotnie mia okazj zetkn si z wypadkami mierci ze strachu. W
jednym przypadku nastpio zdumiewajce wyzdrowienie. W misji Mona Mona (pnocny
Queens-land) mieszkao wielu tubylcw neofitw, a na jej peryferiach ya grupa nie
nawrconych, wrd nich pewien Nebo sawny znachor i czarownik. Jeden z nawrconych
imieniem Rb by gwnym pomocnikiem misjonarza. Gdy Lambert zjawi si na terenie
misji, dowiedzia si, e Rb le si czuje i e misjonarz pragnie, by doktor go zbada. Lekarz
zrobi to i okazao si, e mczyzna nie ma ani gorczki, ani innych objaww choroby, nie
uskara si te na bl. Jednak co zdumiao lekarza wygldao na to, e Rb jest ciko
chory i bardzo osabiony. Misjonarz powiedzia Lambertowi, e Nebo skierowa w stron
Roba ko, a pacjent by przekonany, e rezultatem tego bdzie jego mier. Lekarz i
misjonarz zdecydowali si odwiedzi Nebo i zagrozili mu, e jeli cokolwiek przydarzy si
Robowi, on i jego ludzie zostan wypdzeni ze swego terytorium. Czarownik natychmiast
zgodzi si pj z nimi do chorego. Pochyli si nad nim i oznajmi, e to, co si wydarzyo,
byo pomyk, zwykym artem i e tak naprawd nikt nie celowa w niego koci. Poprawa
stanu pacjenta pisze doktor Lambert nastpia od razu; jeszcze tego samego wieczoru Rb
wrci do pracy, znw szczliwy i peen si fizycznych.
A oto zakoczenie mniej szczliwe:
Doktor Lambert [...] napisa mi o dowiadczeniu doktora Clarka, zwizanym z Kanakami,
ktrzy pracowali na plantacji cukru w pnocnym Queenslandzie. Pewnego dnia do szpitala
przyszed jeden z nich i powiedzia, e za kilka dni umrze, bo rzucono na niego czar i nie
mona nic zrobi, by temu zapobiec. Lekarz zna ju troch tego czowieka. Zbada go bardzo
dokadnie (z badaniem stolca i moczu wcznie), ale wyniki byy prawidowe. Mimo to
pacjent pooy si do ka i zacz stopniowo sabn. Lekarz wezwa wic przywdc
Kanakw do szpitala, by ten doda otuchy choremu. Gdy jednak wdz zjawi si przy ku i
obejrza pacjenta, odwrci si do Clarka ze sowami: Tak, doktorze, to koniec, on umrze"
(to znaczy on umrze niebawem). Nastpnego ranka o godz. 11 mczyzna zmar.
Cannon (1942, 1963) wywnioskowa, e powodem mierci voodoo jest wzmoony i
przeduajcy si stres psychiczny, zwizany z wiar w to, e czowiek znajduje si pod
dziaaniem czarw znachora. Prawdziw fizjologiczn przyczyn jest za nadmierne
pobudzenie ukadu sympatycznego. Cannon by przekonany, e mier voodoo jest moliwa
tylko w warunkach zupenej niewiedzy i braku poczucia bezpieczestwa, ktre wystpuj
wrd plemion tubylczych yjcych w wiecie penym duchw. W nowszym opracowaniu
dotyczcym problemu nagej mierci pod wpywem stresu psychicznego Engel (1978)
wysun podobn hipotez, przypisujc mier gwatownym przemieszczeniom oddziaywa
sympatycznych i parasympatycznych na ukad sercowo-naczyniowy". Engel (1968) uwaa,

e ten biologiczny wzorzec reagowania w nagych sytuacjach" staje si zgubny, gdy


czowiek czuje, e nie jest w stanie poradzi sobie z sytuacj i straci nadziej na jakkolwiek
zmian lub pomoc z innego rda. Umiera zatem z powodu ostrego zespou rezygnacji i
poddania si. W najnowszym przegldzie tych zagadnie R. Hahn (1985) tak opisuje relacje
midzy mierci voodoo, autonomicznym ukadem nerwowym a doborem tubylczych
uzdrowicieli (s. 182):
B. Lex (1974) podobnie wyjania patogenez mierci voodoo i leczenie za pomoc rytuaw
uzdrowicielskich w terminach trjfazowego zestrajania" sympatycznych i
parasympatycznych procesw autonomicznego ukadu nerwowego. Sugestia przechodzi przez
obniony prg sdu analitycznego w stron tego wyniku, ktry jest sugerowany. Lex wyjania
rwnie, dlaczego tradycyjne systemy medyczne wymagay, aby uzdrowiciele przeszli kiedy
przez to, co maj leczy. Ich wczeniejsza choroba daje im zarwno wiedz z pierwszej rki,
jak i wyczulenie na wybryki autonomicznego ukadu nerwowego.
Jak zobaczymy w kolejnych rozdziaach tej ksiki, autonomiczny ukad nerwowy ze swymi
dwoma gaziami: sympatyczn (ktra wzmaga czstotliwo akcji serca, oddychanie,
cinienie krwi, napicie mini itd.) i parasympatyczn (ktrej oglnie relaksujce dziaanie
zmniejsza wpyw ukadu sympatycznego) jest w rzeczywistoci jednym z gwnych
systemw komunikacji midzy psychik a ciaem i podstaw efektu placebo w chorobie i w
powrocie do zdrowia.
Uzdrowicielskie serce i psychika. Pozytywne emocje Nonrtana Cousinsa
Jak dotd w rozdziale tym pokazalimy, e negatywne okolicznoci yciowe i postawy mog
prowadzi do choroby i mierci poprzez psychologiczn modulacj ukadw autonomicznego,
hormonalnego i odpornociowego. Wraliwi lekarze zawsze wiedzieli, e prawdziwe jest
rwnie twierdzenie odwrotne, a mdrzy obserwatorzy w wikszoci kultur zdawali sobie
spraw, e pozytywne nastawienie moe mie zbawienny wpyw na leczenie
najpowaniejszych nawet chorb.
Nikt w amerykaskiej literaturze nie zrobi wicej dla ukazania tej prawdy ni Norman
Cousins, ktry w swych dwch ksikach: Anatomy ofan Illness (Anatomia choroby) i The
Healing Heart (Uzdrowicielskie serce) poda wiele popartych dokumentami, wzruszajcych
przykadw z wasnego ycia. Jego osobisty kontakt z uzdrawianiem za porednictwem
psychiki rozpocz si, gdy mia dziesi lat. Wwczas to na skutek bdnej diagnozy posano
go na sze miesicy do sanatorium dla chorych na grulic. Pozostawiony sam sobie razem z
kolegami-pacjentami odkry metod pozytywnego nastawiania si i uzdrawiania, ktr tak
opisuje (1979, s. 155-156):
Najciekawsze byo dla mnie to, e ju bardzo wczenie pacjenci podzielili si na dwie grupy:
tych, ktrzy byli pewni, e przezwyci swj stan i bd mogli wrci do normalnego ycia,
oraz tych, ktrzy poddali si dugotrwaej i nieuleczalnej chorobie. Ci z nas, ktrzy byli
optymistami, stali si dobrymi przyjacimi, organizowali sobie rne twrcze zajcia i
niewiele mieli wsplnego z tymi, ktrzy pogodzili si z myl o najgorszym. Kiedy do
szpitala przychodzili nowi pacjenci, robilimy co w naszej mocy, by ich zwerbowa do siebie,
zanim zacza dziaa ponura brygada.
Nie mg nie robi wraenia fakt, e wrd chopcw z mojej grupy znacznie wyszy by
procent zwolnionych w stanie dobrym" ni wrd dzieci grupy drugiej. Ju w wieku

dziesiciu lat miaem skonno do filozofowania, staem si wic wiadomy potnej mocy,
jak w walce z chorob dysponuje psychika. Lekcja na temat nadziei, ktr wtedy dostaem,
wywarta znaczcy wpyw na mj powrt do zdrowia (bytem ju wtedy dorosy) oraz na
przekonanie o wartoci ycia, ktre od tego czasu ywi.
Ukoronowaniem tych jego wczesnych dowiadcze yciowych, dotyczcych roli optymizmu i
twrczoci, bya praca redaktora w jednym z czoowych periodykw amerykaskich The
Saturday Review" oraz objte ostatnio stanowisko wykadowcy w School of Medicine UCLA.
Szczegowo udokumentowany przypadek wyzdrowienia Cousinsa (1979) z artretycznej i
reumatoidalnopodobnej kolagenozy tkanek cznych (diagnozowanych jako zesztywniajce
zapalenie staww krgosupa) dziki podawaniu sobie duych dawek dobrego humoru
(gwnie w postaci starych filmw braci Mara i powtrek Candid Camera" Allena Funta)
staje si obecnie czci nowego stylu leczenia. Na temat jego pniejszego powrotu do
zdrowia po ataku serca, w ktrym wystpi zarwno zawa, jak i niewydolno zastoinowa,
dyskutowali kardiolodzy oraz inni lekarze, ktrzy go leczyli. Wrd czynnikw
odgrywajcych istotn rol w autoterapii Cousinsa wymienili oni:
1. Brak paniki w obliczu rzeczywicie powanych objaww ataku serca (panika jest czci
syndromu emocjonalnego, ktry zabija ofiary mierci voodoo).
2. Niewzruszone zaufanie do zdolnoci ciaa, ktre potrafi wykorzysta wasn wiedz w celu
wspomagania uzdrawiania.
3. Nieustannie dobry humor i pogod ducha, ktre stworzyy pomylny, leczniczy klimat dla
pacjenta i personelu szpitala.
4. Przejmowanie penej wspodpowiedzialnoci za wyzdrowienie dziki ustaleniu bliskich,
partnerskich relacji z lekarzami.
5. Koncentracj na twrczoci i znaczcych celach, ktre sprawiy, e mia po co walczy o
zdrowie i ycie.
Cousins podsumowa swoje osobiste dowiadczenia z uzdrawianiem, zwracajc uwag na
fakt, e pozytywne postawy i emocje mog wpywa na biochemi ciaa i w ten sposb
sprzyja modoci i zdrowiu. Pozytywne postawy i emocje s istot dobrego samopoczucia i
efektu placebo. Jake trafna jest uwaga: Placebo to lekarz, ktry jest w nas" (Cousins, 1979,
s. 69). To zdanie odzwierciedla gbok zmian, jaka zasza od czasw, gdy placebo uwaano
za czynnik zakcajcy.
A teraz przyjrzyjmy si bliej temu, co nowe badania nad efektem placebo mog nam
powiedzie o komunikacji midzy psychik a ciaem oraz o uzdrawianiu.
55-procentowy efekt placebo
W tym samym czasie, gdy pionierzy medycyny psychosomatycznej wizali ze sob
anegdotyczne doniesienia, ktre wczeniej opisaem, przeprowadzono bardziej obiektywne
badania naukowe typu podwjnie lepa prba (ang. double-blind; w badaniach tych ani
lekarze, ani pacjenci nie wiedz, kto dostaje prawdziwy lek, a kto placebo). Analiz i przegld
pitnastu takich bada Beecher (1959) koczy wnioskiem, e 35% pacjentw, u ktrych
wystpoway najrniejsze rodzaje blu pooperacyjnego, doznawao znaczcej ulgi po

otrzymaniu placebo (obojtny lek lub pastylki cukrowe). W nowszym opracowaniu (Evans,
1985) wnioski te potwierdzio jedenacie bada typu podwjnie lepa prba, w ktrych 36%
pacjentw doznao przynajmniej 50-procentowej ulgi po zayciu placebo. W najdokadniej
kontrolowanych badaniach klinicznych u okoo 1/3 pacjentw wystpia 50-procentowa ulga.
W odpowiednich warunkach medycznie obojtne placebo jest w stanie wzbudzi wiar i
nadziej na poziomie psychologicznym. To udostpnia i aktywizuje prawdziwe mechanizmy
uzdrawiania, nazywane obecnie przez niektrych efektem placebo.
w efekt placebo nie ogranicza si tylko do umierzania blu. Czynniki psychosomatyczne
wymieniono w przypadku nastpujcych problemw medycznych (pkt 1-3), procedur
terapeutycznych (pkt 4-6), a nawet w oczekiwaniu na otrzymanie pomocy (pkt 7):
1. Nadcinienie, bl serca, liczba krwinek, ble gowy, powikszone renice (zwizane z
autonomicznym ukadem nerwowym);
2. Czynno wydzielnicza nadnerczy, cukrzyca, wrzody, czynno wydzielnicza i motoryka
przewodu pokarmowego, zapalenie okrnicy, antykoncepcja doustna, bl menstruacyjny,
nadczynno tarczycy (zwizane z ukadem hormonalnym);
3. Zwyke przezibienie, gorczka, szczepienia, astma, stwardnienie rozsiane, reumatoidalne
zapalenie staww, brodawki, nowotwr (zwizane z ukadem odpornociowym);
4. Leczenie chirurgiczne (np. z powodu angina pectoris czy blu serca);
5. Korzystanie z aparatury opartej na biologicznym sprzeniu zwrotnym i z wszelkiego
rodzaju urzdze;
6. Terapia psychologiczna, np. warunkowanie (systematyczna desen-sytyzacja), i by moe
wszelkie formy psychoterapii;
7. Umawianie si z lekarzem na wizyt.
Referujc te badania, wikszo naukowcw (White, Tursky i Schwartz, 1985) dochodzi do
wniosku, e reakcja na podanie placebo, zademonstrowana w tak szerokim zakresie zarwno
problemw medycznych, jak i procedur leczenia, musi by istotnym skadnikiem oglnym
wszelkich sytuacji klinicznych" (Wickramasekera, 1985). Jednym z najbardziej pouczajcych,
nowszych opracowa jest praca Fredericka Evansa, psychologa, ktry wykona wiele
oryginalnych eksperymentw w interesujcej nas dziedzinie. Evans zgromadzi mnstwo
danych, ktre miay mu umoliwi odpowied na dwa podstawowe pytania dotyczce
dziaania placebo w rnych sytuacjach medycznych (1985, s. 215):
1. Jak silny jest efekt placebo, jeli chodzi o jego skuteczno kliniczn?
2. Do jakiego stopnia w efekcie placebo porednicz werbalne i poza-werbalne czynniki
zwizane z oczekiwaniami?
Aby odpowiedzie na pierwsze pytanie (kliniczna skuteczno efektu placebo), Evans
przestudiowa wyniki bada typu podwjnie lepa prba nad lekami umierzajcymi bl,
poniewa stanowiy one najliczniejsz grup dokadnie kontrolowanych prac
eksperymentalnych. Jak wida w zaczonej ramce, skuteczno nie znanego leku

umierzajcego bl okrela si przez obliczenie wspczynnika jego sprawnoci. Efekt


placebo okaza si niezwykle konsekwentny przecitnie wynosi okoo 55% efektu
leczniczego wszelkich przebadanych lekw umierzajcych bl.
Oznacza to, e cho morfina znieczula o wiele silniej ni aspiryna, to za 55% mocy kadego
leku odpowiada efekt placebo. Evans tak pisze o tym (1985, s. 223):
Innymi sowy, efektywno placebo w porwnaniu ze standardowymi dawkami rnych
rodkw umierzajcych bl w warunkach podwjnie lepej prby wydaje si stosunkowo
staa. Oto zatem prawdziwie godna uwagi i niepowtarzalna charakterystyka kadego czynnika
terapeutycznego! Efektywno placebo jest proporcjonalna do widocznej efektywnoci
aktywnego czynnika umierzajcego bl.
Ramka 1. Porwnanie efektywnoci placebo i lekw umierzajcych
bl
Obliczanie wskanika efektywnoci leku dla oszacowania efektywnoci
placebo w porwnaniu z lekami umierzajcymi bl
Wskanik efektywnoci leku umierzajcego bl:
redukcja blu za pomoc nie znanego leku
--------------------------------------------------------------------------redukcja blu za pomoc znanego leku (zwykle morfiny)
Kryterium blu:
Redukcja blu o 50% (porwnanie jego siy pocztkowej z si po leku)
lub:
Redukcja blu o 50% na skali szacunkowej (zwykle 10- lub 5-punktowej)
Wskanik efektywnoci placebo dla morfiny (uredniony dla 6 bada
podwjnie lepej prby, nie skrzyowanych):
redukcja blu za pomoc placebo
----------------------------------------------- = 56%
redukcja blu za pomoc morfiny
Wskanik efektywnoci placebo, porwnujcy placebo oraz: morfin,
aspiryn, darvon, kodein i zomax (pochodzi z dostpnych i
opublikowanych bada single-trial, podwjnie lepej prby)
Liczba bada
podwjnie lepej prby

Efektywno placebo dla:

6
9
2
2

morfiny
aspiryny
darvonu
kodeiny

56
54
54
56

zomaxu

55

Za zgod autora (Evans, 1985)


Warto zauway, e ten 56-procentowy wskanik efektywnoci nie ogranicza si do sytuacji,
gdy porwnujemy placebo z lekami umierzajcymi bl. To samo odkryto rwnie w
badaniach typu podwjnie lepa prba nad niefarmakologicznymi technikami leczenia
bezsennoci (wynik z 13 bada 58%) oraz lekami psychotropowymi do leczenia depresji,
takimi jak tricyclis (w 93 badaniach opisanych przez Morrisa i Beecha, 1974 59%) czy lit
(w 13 badaniach opisanych przez Mariniego, Shearda, Bridgesa i Wagnera, 1976 62%).
Wyglda wic na to, e efektywno placebo jest rwna 55-60% efektywnoci aktywnych
lekw, niezalenie od ich mocy.
Wniosek z tych bada jest nastpujcy: w wielu, jeli nie we wszystkich, procedurach
leczniczych wystpuje 55-procentowy efekt placebo. Tak spjna warto efektu placebo
sugeruje te, e istnieje jaki wsplny, podstawowy mechanizm lub proces, ktry odpowiada
za komunikacj midzy psychik a ciaem i uzdrawianie, niezalenie od problemu, symptomu
czy choroby.
To przypomina nam drugie pytanie Evansa, ktre dotyczyo stopnia, w jakim w efekcie
placebo porednicz werbalne i pozawerbalne czynniki zwizane z oczekiwaniami. Evans
omawia trzy takie czynniki: (1) sugestie (lub hipnoz): (2) redukcj niepokoju; (3)
oczekiwania zwizane z kulturowym lub medycznym systemem przekona. Kiedy
przypuszczano, e efekt placebo i sugestia to zjawiska dokadnie tego samego rodzaju. Jednak
z rnych, dobrze kontrolowanych eksperymentw porwnujcych efekt placebo z sugesti
hipnotyczn wynika zaskakujcy wniosek, e midzy tymi dwoma czynnikami nie ma ani
korelacji, ani zwizku (Evans, 1977, 1981; Orne, 1974; McGlashan, Evans i Orne, 1969). W
warunkach laboratoryjnych okazuje si, e sugestia hipnotyczna i efekt placebo dziaaj w
wyniku odmiennych mechanizmw i na rnych poziomach reakcji. Niektrzy interpretuj te
rnice w ten sposb: reaktywno hipnotyczna jest specyficzn, wrodzon cech,
umiejtnoci, ktra jest zdolna uruchamia lub zmienia wasne wzorce komunikacji midzy
psychik a ciaem z uyciem tylko i wycznie sugestii hipnotycznej. Efekt placebo jest
natomiast bardziej oglnym i automatycznym sposobem komunikacji midzy psychik a
ciaem, w ktrym wykorzystuje si metody uzdrawiania ciaa, by zredukowa niepokj i
wspomaga proces dochodzenia do zdrowia dziki uruchomieniu bardzo silnych oczekiwa
kulturowych i wiary w powodzenie terapii. Inni badacze, o ktrych opowiemy w nastpnym
rozdziale, sdz, e chocia efekt hipnotyczny i placebo wydaj si rne, jeli chodzi o to,
jak s udostpniane na poziomie spoeczno-kulturowym, to oba s podobnymi w istocie
rzeczy sposobami twrczej aktywnoci psychicznej na poziomie psychobiologicznym, na
ktrym ich porednikiem jest prawa pkula mzgowa.
Zagadnienia poruszane w tym rozdziale s zoone. Ich implikacje bd wczone w ogln
teori komunikacji i uzdrawiania za pomoc coraz bardziej zrozumiaych odson w kolejnych
rozdziaach. Na razie wystarczy zapamita, e przynajmniej u 1/3 populacji ludzi
konsekwentnie wystpuje 55-procentowy efekt placebo, ktry jest skutecznym skadnikiem
wielu rnych lekw i procedur terapeutycznych stosowanych w leczeniu schorze
psychofizjologicznych. Powszechno, z jak ten uzdrowicielski efekt pojawia si w
rozmaitych warunkach, wiadczy o tym, e mamy tu do czynienia ze wsplnym
mechanizmem lub powizaniem komunikacyjnym midzy psychik a ciaem. W dwch
nastpnych rozdziaach zobaczymy, e najbardziej rzucajc si w oczy struktur

anatomiczn, ktra mogaby by miejscem spotkania ciaa i psychiki, jest ukad limbicznopodwzgrzowy. Jest on unikatowym, psychofizjologicznym kanaem komunikacyjnym
midzy oczekiwaniami i procesami twrczymi psychiki a fizjologicznymi komponentami
emocji. Ukad ten stanowi wsplny mianownik umoliwiajcy pojawienie si efektu placebo
w takich pozornie odmiennych okolicznociach, jak naiwna wiara sympatycznego pana
Wrighta, negatywne oczekiwania ofiar voodoo i prawdziwe uzdrowienie zachodzce dziki
pozytywnym interpretacjom (wedug Alexandra) czy pozytywnym emocjom (wedug
Cousinsa).

2
TRANSDUKCJA INFORMACJI W UZDRAWIANIU I HIPNOZIE
Pojcie transdukcji odnosi si do przeistaczania czy transformacji energii lub informacji z
jednej formy w inn. Wiatrak zamienia energi wiatru na energi mechaniczn obracajcych
si skrzyde. Jeli t mechaniczn energi skrzyde wprowadzimy do generatora, bdzie ona
przeistoczona w energi elektryczn, ktr z kolei mona zamieni na energi wietln
arwki. Typowe kliniczne zastosowanie biologicznego sprzenia zwrotnego polega na tym,
e energia biologiczna napicia mini jest przemieniana w widzialn informacj dostarczan
przez urzdzenie pomiarowe, ktra umoliwia podmiotowi regulowanie tonusu miniowego.
Te przykady oraz podstawowe pojcia teorii informatycznych, komunikacyjnych i
cybernetycznych stay si podstaw pogldu, e cae ycie biologiczne jest systemem
transdukcji informacji.
Dzieje ewolucji koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia
psychobiologii i hipnozy pokazuje tabela 1. Dla celw tej ksiki dogodnie bdzie rozpocz
nasz przegld od koncepcji Bernheima, ktry powszechnie uwaany jest za jednego z ojcw
hipnoterapii. Oto fragment, w ktrym Bernheim przedstawi swj pogld na hipnoterapi,
uznajc j za proces przeksztacania otrzymanej idei w czyn" (Bernheim, 1886, s. 137-138):
Jedno jest pewne: u osb hipnotyzowanych, ktre s podatne na sugesti, wystpuje osobliwa
zdolno przeksztacania otrzymanej idei w czyn. W normalnych warunkach kada
sformuowana idea jest kwestionowana przez umys. Wraenie jest odbierane przez orodki
korowe, nastpnie rozprzestrzenia si do komrek przylegajcych zwojw i pobudza ich
specyficzn aktywno. Pniej do gry wczaj si inne zdolnoci wyzwalane przez
substancj szar mzgu, wraenie zostaje dokadnie opracowane, zarejestrowane i
zanalizowane w wyniku zoonego procesu psychicznego, ktry koczy si jego przyjciem
lub neutralizacj jeli bdzie jaka przyczyna, umys postawi mu weto. U osoby
hipnotyzowanej odwrotnie: przeksztacenie myli w dziaanie, czucie, ruch lub wyobraenie
dokonuje si tak szybko i aktywnie, e nie ma czasu, by zadziaa zakaz intelektualny. Gdy
umys interweniuje, styka si z faktem ju dokonanym, ktry jest ze zdziwieniem
rejestrowany i ktry potwierdza rzeczywisto, a adna pniejsza interwencja nie moe mu
przeszkodzi. Jeeli powiem osobie hipnotyzowanej: Twoja do ma by zamknita", mzg
wcieli t ide w czyn od razu, gdy tylko bdzie ona sformuowana. Odruch natychmiast
przenosi si z orodka korowego, gdzie odebrano rozkaz wprowadzony poprzez nerw
suchowy, do orodka motorycznego, z ktrego wywodz si nerwy powodujce zaciskanie
doni, i dochodzi do skurczu mini. I oto mamy wzmoenie ideomotorycznej pobudliwoci
odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma transformacja myli w ruch, zachodzca bez
udziau woli.
To samo dzieje si, gdy mwi hipnotyzowanemu: Swdzi ci w nosie". Idea wprowadzona
za porednictwem suchu jest odzwierciedlona w orodku czucia wchowego, gdzie pobudza
wraliwy obraz pamiciowy takiego swdzenia, ktry by tam wdrukowany przez poprzednie
wraenia i pozosta w ukryciu. Przywoane w ten sposb wspomnienie czucia moe by tak
silne, e wywoa kichnicie. Tu rwnie mamy do czynienia ze wzmoeniem
ideosensorycznej pobudliwoci odruchowej, ktrej efektem jest niewiadoma transformacja
myli w czucie czy te obraz czuciowy.
W ten sam sposb dochodzi w nastpstwie sugerowanej idei do powstania obrazw

wzrokowych, suchowych i smakowych.


Mechanizm sugestii mona zatem oglnie zdefiniowa jako zwikszenie odruchowej
pobudliwoci ideomotorycznej, ideoczuciowej i obrazowej.
Tabela 1. Ewolucja koncepcji transdukcji informacji jako podstawowego zagadnienia
psychobiologii i terapii
Badacze
Bemheim (1886)

Koncepcja
Odruch ideomotoryczny i ideoczuciowy przemienia sugesti
hipnotyczn w proces somatyczny.
Selye (1936, 1982)
Transdukcja informacji za porednictwem hormonw stresu,
wydzielanych przez o podwzgrzowo-przysadkowonadnerczow, to podstawowy mechanizm zaburze
psychosomatycznych.
Papez (1937)
Doznanie psychiczne jest przemieniane w psychofizjologie
emocji przez ukad limbiczno-podwzgrzowy i struktury
pokrewne.
E. Scharrer i B. Scharrer (1940) Centralny ukad nerwowy kontroluje przekaniki
Harris (1948)
hormonalne za porednictwem podwzgrza.
Moruzzi i Magoun (1949)
Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS) dziaa na
ukad limbiczno-podwzgrzowy, stymulujc czuwanie.
Shannon i Weaver (1949)
Matematyczna teoria komunikacji. Cybernetyczna koncepcja
ycia jako systemu transdukcji informacji.
Wiener (1948)
Meyers Sperry (1953)
wiadomo powizana z lew i praw pkul mzgow,
i Sperry (1964)
ktre gdy poczenia neuronowe midzy nimi zostan
przerwane funkcjonuj niezalenie.
Olds i Milner (1954)
Odkrycie orodkw karania i nagradzania w ukadzie
limbiczno-podwzgrzowym.
Delgado, Roberts
i Miller (1954)
Jouvet (1973, 1975)
Sen paradoksalny lub marzenie senne jako proces integracji
zachowania za porednictwem ukadw korowego i
limbiczno-podwzgrzowego .
Black (1963, 1969)
Hipnoza moe modulowa psychofizjologiczne mechanizmy
ukadu odpornociowego.
Nauta (1964)
Ukad czoowo-limbiczny integruje funkcje planujce
przedniej kory czoowej z ukadem limbicznopodwzgrzowym.
Delbruck (1970)
Transdukcja informacji to podstawowy problem
psychobiologii.
Weiner (1972, 1977)
Zaburzenia psychosomatyczne s funkcj transdukcji
informacji midzy psychik a ciaem, w ktrej udzia bierze
ukad limbiczno-podwzgrzowo-przysadkowy.
Bowers (1977)
Informatyczne podejcie do hipnozy obejmuje transdukcj
informacji semantycznej w form, ktr mona dekodowa
somatycznie.
Ader (1981)
Badania psychoneuroimmunologiczne pokazuj, jak pod-

Mishkin (1982)

wzgrze poredniczy w komunikacji miedzy psychik a


ukadem odpornociowym.
Informacja czuciowa jest magazynowana i wczana w
obszary kojarzenia midzymodalnego w ukadzie limbicznopodwzgrzowym.

Cho sowa Bernheima brzmi dzi nieco starowiecko, trafnie opisa on transdukcj
informacji jako podstawowy proces hipnoterapii. Waciwie we wszystkich wspczesnych
zastosowaniach komunikacji midzy psychik a ciaem prbuje si wspomaga proces
przemiany sw, obrazw, odczu, myli, przekona i oczekiwa w uzdrawianie, w procesy
fizjologiczne ciaa.
Nowoczesne badania nad hipnoz zapocztkowali: Hull (1933), Erickson [Zobacz te cztery
tomy The Collected Works of Milion H. Erickson on Hypnosis (Prace zebrane Miltona H.
Ericksona o hipnozie), gdzie znale mona szeroki przegld bada tego autora na przestrzeni
piciu dziesicioleci (Erickson, 1980)] i Hilgard (1977). Zainspirowali oni nowe pokolenie
naukowcw (Fromm i Shor, 1979; Sheehan i Perry, 1976), ktre opracowao metodologi
bada obiektywnych, prowadzcych do informatycznej interpretacji pogldw na zjawiska
hipnoterapeutyczne. Na przykad Stephen Black w swej pionierskiej pracy Mind and body
(Psychika i ciao; 1969) zaj si modulujcym wpywem hipnozy na psychofizjologiczne
mechanizmy ukadu odpornociowego, a jego jednoczenie filozoficzny i eksperymentalny
stosunek do problemu zosta podporzdkowany teorii informacji. Bowers w nastpujcy
sposb podsumowa informatyczny pogld na hipnoz (1977, s. 231):
[...] Tendencja do dzielenia czynnikw etiologicznych choroby na psychiczne i somatyczne,
cho heurystyczna dla wielu celw, utrwala przynajmniej implicite dualizm
psychosomatyczny, ktry przez cae stulecia opiera si racjonalnym rozwizaniom. Moliwe,
e tak naprawd potrzeba nam nowego sformuowania starego problemu sformuowania,
ktre nie bdzie z gry zakada istnienia potnej przepaci midzy oddzielnymi
rzeczywistociami" psychiki i ciaa.
Jeden z pomysw na ponowne sformuowanie tego zagadnienia wie si z koncepcj
informacji. Cae ciao ludzkie mona uzna za sie sprzonych systemw informacyjnych:
genetycznych, odpornociowych, hormonalnych itd. Kady z tych systemw ma swj wasny
kod, a transmisja informacji midzy nimi wymaga pewnego rodzaju przetwornika, ktry
umoliwia przeoenie kodu jednego systemu, np. genetycznego, na kod innego systemu, np.
odpornociowego.
Z kolei psychika ze swoj zdolnoci do symbolizowania w formie jzykowej i
pozajzykowej moe by uwaana za rodek kodowania, przetwarzania i transmitowania
informacji zarwno w obrbie osobowoci, jak i na zewntrz niej. Skoro wic przetwarzanie i
transmitowanie informacji jest waciwoci psyche i sama, to podstawowe pytanie
psychosomatyki bdzie brzmie nastpujco: w jaki sposb informacja odbierana i
przetwarzana na poziomie semantycznym jest przeksztacana w informacj, ktr mona
odebra i przetworzy na poziomie somatycznym i odwrotnie? Pytanie to brzmi chyba
sensowniej ni owo wczeniejsze, ktre nim zastpiono. Niektrzy co bardziej zorientowani
badacze zaczynaj je ju zadawa. Podczas II Konferencji nt. Psychofizjologiczne aspekty
raka" Jonas Salk tak skomentowa interesujcy referat Shandsa (1969): Jzyk ludzki jest
wyspecjalizowan form komunikacji. Pan od razu po nim przeskoczy do poziomu
molekularnego. Ciesz si, e tak si stao, bo istniej tu pewne paralele oba te poziomy

wyraaj formy komunikowania si. Kod musi by przetumaczony [...]"


Niestety, daleko nam jeszcze do rozumienia zoonych mechanizmw, ktre pozwalaj
przenosi informacj z poziomu semantycznego na somatyczny. Mechanizmy takie na pewno
istniej, a zarwno wybirczy, jak i specyficzny wpyw sugestii na struktur i funkcjonowanie
ciaa zosta chyba niele udokumentowany. Uwaam, e zdolno do poddania si gbokiej
hipnozie jest wan zmienn w procesie transdukcji wykazalimy ju, e sugestia ma
najsilniejszy wpyw leczniczy na osoby podatne na gbok hipnoz.
W cigu dziesiciu lat, ktre miny od napisania tych sw, w interesujcej nas dziedzinie
dokona si znaczny postp. W nastpnych czciach tego rozdziau przyjrzymy si prbom
odpowiedzi na pytanie o korzystny wpyw hipnozy na proces transdukcji informacji midzy
psychik a ciaem. Najpierw zajmiemy si dowodami na to, e ukad limbicznopodwzgrrowy jest tu gwnym przetwornikiem. Nastpnie pokaemy, ile gwnych drg
aktywnoci mzgu, zaangaowanych w zapamitywanie, uczenie si i zachowanie, wspiera
ten ukad w procesie transdukcji informacji na drodze psychika-ciao.
Ukad limbiczno-podwzgrzowy gwny przetwornik informacji midzy psychik a
ciaem
Szybki rozwj bada w dziedzinie psychosomatyki zapocztkowa mody Hans Selye, ktry,
przeamawszy uprzedzenia elit medycznych, wprowadzi pojcie stresu i uzna go za czynnik
wart bada (Selye, 1936, 1976). Punktem kulminacyjnym prawdziwie odkrywczych,
prowadzonych przez cae ycie prac tego autora staa si teoria wyjaniajca, w jaki sposb
stres psychiczny i (lub) fizyczny za porednictwem hormonw osi podwzgrzowoprzysadkowo-nadnerczowej zamienia si w dolegliwoci psychosomatyczne. Ten proces
transdukcji zosta przez Selyego nazwany oglnym zespoem przystosowania (General
Adaptation Syndrome). Schemat tego zespou, wzbogacony o nowe elementy podkrelajce
modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego na ukady autonomiczny, hormonalny
i odpornociowy, przedstawia rysunek l (na rysunku pokazano take cay proces transdukcji
informacji midzy psychik a ciaem, ktry bardziej szczegowo bdzie omwiony w
dalszych czciach tej ksiki).
Prace Selyego s zgodne z wynikami bada anatomicznych Papeza (1937), ktry dowid, e
przemiana doznania psychicznego w charakterystyczn dla emocji reakcj fizjologiczn
zachodzi w obrbie struktur mzgowych, tworzcych to, co obecnie nazywamy ukadem
limbiczno-podwzgrzowym. Pniejsze, bardzo dokadne badania E. i B. Scharrersw (1940)
oraz Harrisa (1948) doprowadziy do odkrycia, e komrki wydzielnicze w obrbie
podwzgrza mog odgrywa rol czsteczkowych przetwornikw informacji przez
przeistoczenie zakodowanych w psychice impulsw nerwowych w czsteczki przekanika,
dziki ktrym ukad hormonalny reguluje funkcje ciaa. Ta przemiana sygnaw nerwowych
w czsteczki przekanika zostaa przez Wurtmana i Anton-Taya (1969) nazwana transdukcj
neurohormonaln.
Kolejny, powany przeom w pogldach na rol, jak odgrywa ukad limbicznopodwzgrzowy poredniczc w komunikacji midzy psychik a ciaem i modulujc j,
nastpi wraz z odkryciem orodkw przyjemnoci (nagradzania) i przykroci (karania).
Badane zwierzta potrafiy 15 000 razy na godzin naciska dwigni w celu dostarczenia
sobie nagrody, gdy umieszczono im w okrelonych obszarach podwzgrza (chodzi tu w
szczeglnoci o drog przyrodkow przodomzgowia oraz jdro boczne i

brzusznoprzyrodkowe) miniaturowe elektrody (Olds, 1977; Olds i Milner, 1954). Co wicej,


zwierzta wolay naciska dwigni, ktra dostarczaa im przyjemnoci, ni je! Z kolei
elektrody umieszczone w pobliskich obszarach, takich m.in. jak okookomorowe struktury
podwzgrza i wzgrza, drani orodki blu i karania (Delgado, 1969; Delgado, Roberts i
Miller, 1954). Chcc zademonstrowa, jak wielki jest wpyw orodkw karzcozniechcajcych na zachowanie, Delgado z niezrwnanym i nie spotykanym dotd u
neurofizjologw wigorem samotnie wyszed na aren, by stan oko w oko z szarujcym
bykiem. Badacz nacisn guzik uruchamiajcy elektrod, ktr umieszczono w orodku
blowym mzgu zwierzcia. Byk natychmiast stan w miejscu, a zgromadzony tum
krzykiem wyrazi swe uznanie dla tak niezwykle dramatycznej, publicznej prezentacji wiedzy
o psychice i ciele. Te demonstracje orodkw nagradzania i karania w ukadzie limbicznym
po raz kolejny wyjaniaj, dlaczego jest on gwnym centrum transdukcji informacji midzy
psychik a ciaem: przyjemno i bl s silnymi wzmocnieniami procesu uczenia si,
zachowania oraz tego, jak dowiadczamy i wyraamy samych siebie.

Rys. 1. Zesp oglnego przystosowania wg Selyego, wzbogacony o nowe elementy, ktre


podkrelaj modulujcy wpyw ukadu limbiczno-podwzgrzowego
podwzgrzowego na ukady: autonomiczny,
hormonalny i odpornociowy; filtr ukadu limbicznego (kwadrat), otaczajcy podwzgrze,
ilustruje teorie opart na pojciu uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu oraz
hipnoterapi jako zastosowanie
owanie tej teorii.
Poniewa wiadomo byo, e hormony kortykoidowe nadnerczy mog hamowa dziaanie
ukadu odpornociowego, sdzono, e to za ich porednictwem psychologiczny mechanizm
hipnozy wpywa na somatyczny ukad odpornociowy. Seria bezporednich bada,
ba
wykonanych przez Blacka (1963, 1969; Black i Friedman, 1965), dowioda jednak, e tak nie
jest. Hipnoza, owszem, efektywnie moduluje prac ukadu odpornociowego (szczeglnie w
walce z alergicznymi reakcjami skry), lecz jej terapeutyczne oddziaywanie
oddziaywani zachodzi dziki

porednictwu jakiego nie znanego jeszcze procesu midzy psychik i ciaem. Zagadk t
prbuje si wanie rozwiza za pomoc bada psychoneuroimmunologicznych (Ader,
1981), ktre pokazuj, w jaki sposb ukad odpornociowy bezporednio komunikuje si z
podwzgrzem dziki swym wasnym czsteczkom przekanikowym, zwanym
immunotransmiterami.
W 1970 roku fizyk Delbruk oznajmi, e zrozumienie mechanizmu transdukcji informacji jest
centralnym problemem neurobiologii. Zainspirowany tymi sowami Weiner w swym
monumentalnym dziele na temat psychobiologii i choroby (1972, 1977) przeanalizowa wiele
modeli transdukcji informacji pod ktem ich przydatnoci do wyjanienia zaburze
psychosomatycznych. Przyzna, e hipnoterapia okazaa si przydatna w leczeniu rozmaitych
problemw psychosomatycznych, lecz ostatecznie stwierdzi, i zbyt mao wiemy o
specyficznych mechanizmach biologicznych poszczeglnych chorb, aby okreli konkretne,
psychobiologicz-ne metody ich leczenia. Aby wyjani, jakie to s metody, w nastpnych
czterech rozdziaach przyjrzymy si bliej tym obszarom mzgu, ktre kieruj bodce i
dziaania zwizane z przetwarzaniem informacji do ukadu limbiczno-podwzgrzowego.
Ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy umys pobudzony, poszukujcy nowoci i
nicy
Kolejny wany kierunek w badaniach nad transdukcj informacji midzy psychik a ciaem
zapocztkowaa praca Moruzziego i Magouna (1949). Odkryli oni, e w pniu mzgu istnieje
ukad siatkowaty wstpujcy pobudzajcy (ARAS), ktry jest powizany z ukadem
limbiczno-podwzgrzowym, wzgrzem i polami kory, dziki czemu stymuluje on stan
czuwania mzgu. Struktur siatkowat opisuje si jako struktur wyrwnujc stan
aktywnoci w obrbie mostu i pnia mzgu" (Bloom, Lazerson i Hofstadter, 1985), ktra
odgrywa wan rol w transdukcji informacji midzy psychik a ciaem. Odbiera ona
informacje sensoryczne ze wszystkich drg nerwowych ciaa i dziaa jak filtr przepuszcza
do mzgu jedynie te, ktre s nowe lub bardzo natrtne.
Tym, co umoliwia skupienie aktywnoci mzgu na uczeniu si lub twrczoci, jest jego
zdolno do uzyskiwania stanw pobudzenia, czuwania i skupiania uwagi na nowych
wzorcach stymulacji sensorycznej czy informacjach. Psychobiologiczn podstaw tej
zdolnoci jest aktywno wizki neuronw zawierajcych noradrenalin, ktre mieszcz si w
miejscu sinawym mostu w obrbie pnia mzgu. Gdy do miejsca tego dociera nowy bodziec,
jego poczenia nerwowe wywouj krtki stan podwyszonej reaktywnoci w wyszych
obszarach korowych oraz w orodku limbiczno-podwzgrzowym, ktry integruje pami i w
ktrym mieszcz si mechanizmy nagradzania (przyjemnoci). Innymi sowy, w miejscu
sinawym nowy bodziec ulega przemianie we wzmoony stan psychobiologiczny. Z kolei
nieciekawe, powtarzajce si sytuacje powoduj zmniejszenie aktywnoci miejsca sinawego i
prowadz do odprenia, sennoci, wreszcie snu. Fakt, i rzeczy nowe i fascynujce
wzmagaj aktywno mzgu, jest bardzo wanym cho cigle niedocenianym warunkiem
wstpnym wszelkich form kreatywnie zorientowanej psychoterapii i praktyk
uzdrowicielskich, wykorzystujcych relacje midzy psychik a ciaem. Jest to jedna z
fundamentalnych zasad stosowanych w nowych metodach komunikacji midzy psychik a
ciaem, ktrymi dokadnie zajmiemy si w rozdziale pitym.
Zwizek midzy snem a aktywizacj miejsca sinawego odkry Jouvet (1975). Badacz ten
zniszczy w mzgach kotw t cz jdra miejsca sinawego, ktra normalnie blokuje
aktywno w czasie snu. W rezultacie koty zaczy odgrywa swoje sny w formie, ktr

nazwa zachowaniem pseudo-halucynacyjnym. Obserwacje te pozwoliy mu sformuowa


ciekaw teori snu jako teatru eksperymentalnego, w ktrym mona przeledzi wiele
wzorcw komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania (Dement, 1965, 1972;
LaBerge, 1985; Mindell, 1985a, b; Rossi, 1972/1985).
Jaka jest rnica midzy aktywnoci w stanie snu i czuwania? Jedna z odpowiedzi na to
pytanie brzmi: rnica tkwi w wiadomej i caociowej organizacji aktywnoci umysowej.
We nie mog wystpowa cae serie twrczych i niezwykle odkrywczych metafor, lecz
zwykle nie znajduj si one pod dowoln kontrol. La Berge (1985) opisa ostatnio
eksperymenty, w ktrych specjalnie wytrenowane (i uzdolnione) osoby najwyraniej byy w
stanie kontrolowa zarwno tre swych snw, jak i dostp do niektrych swoich funkcji
psychofizjologicznych (np. podniecenie seksualne, oddychanie). Ta stosunkowo rzadka
umiejtno, zwana przytomnym nieniem, moe jednak by wyjtkiem, ktry potwierdza
regu. Czowiek, ktry potrafi ni przytomnie, jest jednostk zdoln do wykorzystywania w
pewnym stopniu wiadomego planowania i dowolnej kontroli po to, by przeksztaci reakcj
psychiczn w fizjologiczn. Skupmy si zatem na gwnych obszarach mzgu, ktre s
zaangaowane w planowanie i dowoln kontrol.
Czoowe partie kory mzgowej umys organizujcy i planujcy
Kora czoowa (i przedczoowa) ze sw wyspecjalizowan funkcj planowania jest opisywana
jako najpniej rozwinity obszar ludzkiego mzgu. Jest stosunkowo dua (w porwnaniu ze
zwierztami) i zajmuje jedn czwart masy kadej z pkul, a dojrzao osiga dopiero w
wieku siedmiu lat. Ma liczne poczenia z ukadami siatkowatym (ARAS) i limbicznopodwzgrzowym, ktre omwilimy w poprzednich dwch czciach. Gwnym tematem tej
czci bdzie rola organizujcej aktywnoci kory czoowej w integracji informacji, ktra w
obu tych ukadach podlega transdukcji.
Dziki planujco-porzdkujcym funkcjom kory czoowej dostrzegane i organizowane s
nowe, przycigajce uwag i pobudzajce bodce, ktre przenosi struktura siatkowata oraz jej
wyspecjalizowane jdra (np. miejsce sinawe). Przejawem tego s normalne ludzkie reakcje.
Kora czoowa ma rwnie tak liczne powizania z ukadem limbiczno-podwzgrzowym, e
niektrzy badacze mwi nawet o odrbnym ukadzie czoowo-limbicznym (Nauta, 1964,
1972; Nauta i Domesick, 1980; Nauta i Feirtag, 1979). uria w nastpujcy sposb
podsumowa planujce-organizujce funkcje kory (1966, s. 223):
[...] Fakt, e obszar czoowy jest blisko zwizany z lecymi niej strukturami pata
limbicznego, a za ich porednictwem z innymi ukadami neuronalnymi wicymi si z
odbiorem bodcw z wntrza ustroju, pozwala przypuszcza, e otrzymuje on sygnay na
temat rnych zmian, ktre zachodz w organizmie, oraz e jest silnie zaangaowany w
regulacj stanw ciaa. Oczywiste jest, i zmiany stanu cielesnego nie pojawiaj si jedynie z
powodu wprowadzenia nowych bodcw, wywoujcych pobudzenie, ale rwnie ze wzgldu
na aktywno somatyczn, ktra stanowi reakcj na te bodce. Mona przyj, e owe
zmieniajce si stany prowadz do odpowiadajcych im, kolejnych zmian aktywnoci
somatycznej. To za daje powane podstawy, aby sdzi, e paty czoowe syntetyzuj
informacje o wiecie zewntrznym dostarczane przez eksteroreceptory i informacje z wntrza
ciaa oraz e s one rodkiem, za pomoc ktrego zachowanie organizmu jest regulowane w
zgodzie z efektami jego dziaa.
Organizowanie i synteza informacji zewntrznej oraz wewntrznej w celu regulacji stanw

ciaa" s wane dla zrozumienia komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania.
Regulacja ta zachodzi wwczas, gdy zorganizowane bodce ze wiata wewntrznego i
zewntrznego przechodz przez ukad limbiczno-podwzgrzowy. Psychofizjologowie, m.in.
Achterberg (1985; Achterberg i Lawlis, 1980, 1984), zgromadzili dowody na to, e
porednikiem w komunikacji midzy psychik a ciaem i w uzdrawianiu jest tzw. obraz ciaa,
czyli organizacja obrazu wzrokowego, ktra najprawdopodobniej zachodzi w ukadzie
czoowo-limbicznym ze szczeglnym udziaem prawej pkuli. Aby lepiej zrozumie to
pojcie, zajmiemy si teraz procesem transdukcji informacji w prawej i lewej pkuli oraz ich
udziaem w uatwianiu komunikacji midzy psychik a ciaem.
Pkule mzgowe umys logiczno-metaforyczny
Meyers i Sperry (1953) zapocztkowali okres wielkich odkry w dziedzinie transdukcji
informacji w mzgu (w latach pidziesitych i szedziesitych). Stwierdzili oni, e gdy
przetnie si poczenia nerwowe (ciao modzelowate) midzy lew i praw pkul u kota, to
bd one funkcjonowa czciowo oddzielnie. Poniewa wydawao si, e operacja ta nie
upoledza zdolnoci umysowych, Sperry (1964) i jego koledzy posuyli si ni w
postpowaniu ze starannie wybranymi osobami, u ktrych wystpoway ostre i
niekontrolowane ataki epilepsji typu grand mai (wielki napad). Uznali, e jeli rdo
epilepsji znajduje si w jednej z pkul, to operacja zapobiegnie przynajmniej
rozprzestrzenianiu si wyadowa do drugiej pkuli. Prba okazaa si niezwykle udana.
Ponadto po dokadnym przebadaniu pacjentw z rozszczepionym mzgiem psychologowie
dokonali wielu fascynujcych odkry, wskazujcych na istotne rnice w sposobie transdukcji
i przetwarzania informacji w lewej i prawej pkuli (Gazzaniga, 1967, 1985). Jeli chodzi o
nasze badania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania, najwaniejsze jest to,
e lewa pkula specjalizuje si w sowno-jzykowej transdukcji mowy i myleniu
analitycznym, prawa natomiast odgrywa dominujc rol w caociowej, metaforycznoanalogicznej transdukcji informacji, charakterystycznej dla emocji, wyobrae, a szczeglnie
obrazu ciaa (Achterberg, 1985). W zwizku z tym pojawia si hipoteza, e sposoby, jakimi
prawa pkula dokonuje transdukcji informacji, s cile powizane z ukadem limbicznopodwzgrzowym i komunikacj midzy psychik a ciaem, ktrej przejawem jest efekt
placebo. Niedawno an Wickramasekera tak przedstawi t koncepcj (1985, s. 274-275):
[...] Osoby wraliwe na efekt placebo (podobnie zreszt jak ludzie podatni na hipnoz) nie
przetwarzaj informacji w krytyczny i analityczny sposb, waciwy pkuli dominujcej (z
jej funkcjami werbalnymi). Ludzie ci nie dopuszczaj sygnaw wtpliwoci czy
sceptycyzmu, ktre s konsekwencj owego bardziej analitycznego sposobu przetwarzania
typowego dla dominujcej (lewej) pkuli. Podobnie jak osoby podatne na hipnoz, te, ktre
silnie reaguj na placebo, bd raczej wykorzystywa swj obszerny repertuar rodkw, by
waciwoci podanego im leku upikszy i wzbogaci o szczegy. Mog te zniweczy lub
osabi dziaanie [...] lekarstwa przez negatywne atrybucje.
Shapiro (1971) opisuje osoby nie reagujce na placebo jako sztywne, stereotypowe i
pozbawione gotowoci psychicznej (s. 445). Opis ten jest uderzajco podobny do
charakterystyk osb trudno poddajcych si hipnozie. Wzrasta liczba dowodw na to (Bakan,
1969; Graham i Pernicano, 1976; Gur i Gur, 1974; achman i Goode, 1976), e podatno na
hipnoz lub sugesti jest u osb praworcznych przewanie funkcj prawej pkuli
(niedominujcej, czyli drugorzdnej). Funkcje pkuli niedominujcej obejmuj aktywno
psychiczn o charakterze holistycznym i wyobraeniowym, w tym rozproszone i
symultaniczne przetwarzanie informacji (Ornstein, 1973; Sperry, 1964). Tendencja do

dostrzegania" powiza lub znacze w materiale nawet bardzo przypadkowo zbudowanym


(jak plamy atramentowe Rorschacha) okazaa si wic jakim aspektem twrczej aktywnoci
psychicznej a ta, jak si zakada, jest waciwoci pkuli niedominujcej. To wyjanienie
tumaczy podobiestwo midzy osobami wraliwymi na efekt placebo a tymi, ktre s
podatne na hipnoz.
Zwikszone zainteresowanie wspomaganiem twrczych moliwoci prawej pkuli w
zakresie uzdrawiania, przejawiane przez psychoterapeutw wszelkich orientacji,
doprowadzio do wielu kontrowersyjnych prb znalezienia obserwowalnych wskanikw
(mimicznych i pantomimicznych), ktre wizayby si z tym procesem. Teitlebaum (1954), a
potem niezalenie od niego Day (1964) opisali zwizek midzy ruchami gaek ocznych a
stylem mylenia czy refleksji. Bakan jako pierwszy zaproponowa, by uzna, e dominacja
prawej lub lewej pkuli odpowiada za skonno gaek ocznych do poruszania si w lewo lub
w prawo w zalenoci od tego, czy przetwarzanie informacji ma charakter logiczny czy
analogiczny.
Omawiajc nowsze badania z tej dziedziny, badacz ten (1980) doszed do wniosku, e prawa
pkula rzeczywicie odgrywa pierwszorzdn rol w wytwarzaniu nie obrobionych obrazw.
Gotowo do pojawiania si tych obrazw ronie podczas snu, refleksji, wolnych skojarze,
bdzenia myli i pod wpywem pewnych lekw, ktre blokuj komunikacj midzy
pkulami. Gdy jednak komunikacja midzy pkulami zachodzi sprawnie, nie obrobiony
obraz z prawej pkuli podlega w lewej obrbce lub transdukcji. Fakty te doprowadziy do
paradoksalnego odkrycia, e osoby, ktre dobrze wypadaj w ustrukturalizowanych testach
relacji obrazowych i przestrzennych czciej poruszaj oczami w praw stron, a to wskazuje
na intensywne zaangaowanie lewej pkuli. Stosujc ruchy gaek ocznych jako wskazwk
mwic, ktra pkula jest bardziej pobudzona, trzeba jednak bra pod uwag stopie, w
jakim obraz uleg transdukcji w wyniku procesu pierwotnego (nie obrobiony) lub wtrnego
(obrobiony).
Ta rnica midzy transdukcj w mzgu obrazu nie obrobionego i obrobionego moe by
cech charakterystyczn dla wszystkich innych mo-dalnoci zmysowych. Odkryto np., e u
nie wyrobionych suchaczy, czerpicych ze suchania jedynie przyjemno, muzyka pobudza
praw pkul; tymczasem u zawodowego muzyka podczas analizowania tego samego utworu
pobudzona jest pkula lewa (Mazziotta, Phelps, Carson i Kuhl, 1982). Te rnice w
transdukcji informacji dokonywanej przez praw i lew pkul mzgow (Rossi, 1977)
stanowi punkt wyjcia wielu metod wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem.
Omwimy je w nastpnych rozdziaach.
Pami i uczenie si. Psychika i wiadomo
Prowadzone ostatnio psychobiologiczne badania nad uczeniem si i zapamitywaniem
koncentroway si na tym, by potwierdzi, e dopiero uznanie roli transdukcji informacji w
obszarze limbiczno-podwzgrzowym umoliwia okrelenie, jak czucie i percepcja cz si w
cao z myleniem i zachowaniem. W tej czci zajmiemy si tylko dwoma zagadnieniami,
ktre z punktu widzenia omawianej przez nas tematyki s najistotniejsze. Chodzi tu o: (1) rol
hormonw w procesie zapamitywania i uczenia si oraz (2) sposb integrowania czucia i
percepcji z pamici i uczeniem si w ukadzie limbiczno-podwzgrzowym. McGaugh,
psycholog zajmujcy si fizjologi, tak przedstawi rol hormonw w procesie
zapamitywania i uczenia si (1983, s. 163-164):

Wiadomo, e stymulacja sensoryczna aktywizuje niespecyficzne ukady w mzgu [zachodzi


to jak widzielimy wczeniej poprzez ukad siatkowaty ARAS]. Wynikiem stymulacji
sensorycznej jest te uwolnienie hormonw, w tym ACTH, adrenaliny, wazopresyny i
peptydw opioidowych, enkefaliny oraz endorfiny. Wiele bada dowiodo, e hormony te
wpywaj na uczenie si i zapamitywanie [...]
Takie wyniki zachcaj do postawienia dwch wanych pyta. Po pierwsze, czy uwolnienie
owych hormonw stresu jest czci normalnych [...] procesw, wicych si z endogenn
modulacj magazynowania pamiciowego? Po drugie, czy skutki leczenia, ktrego
nastpstem moe by amnezja wsteczna i wsteczne pobudzenie pamici, s zwizane z
wpywem hormonw? Jeli odpowied na oba te pytania brzmi tak", jak to sugeruje
wikszo prowadzonych ostatnio bada, to gwn kwesti staje si podoe wpywu
hormonw endogennych na t aktywno mzgu, ktra jest podstaw magazynowania
pamiciowego [...] Wyniki bada prowadzonych zarwno przez nasze, jak i inne laboratoria
sugeruj, e na przechowywanie informacji w pamici wpywa adrenalina uwalniana w
rdzeniu nadnerczy (McGaugh i in., 1982). Przez par lat zajmowalimy si rwnie wpywem
potreningowej stymulacji elektrycznej mzgu na pami. Najnowsze nasze wyniki [...]
wskazuj, e jednym ze skutkw stymulacji jdra migdaowatego [jest to cz ukadu
limbicznego], istotnych dla zapamitywania, moe by uwolnienie peryferycznej adrenaliny.
Zbieno rezultatw uzyskanych przez te dwa rodzaje bada w powanym stopniu dowodzi,
e celem dziaania hormonw uwalnianych podczas dowiadczania czego jest
modulacja siy wspomnie o tym dowiadczeniu, a centralne modulowanie oddziaywa
na system pamiciowy (w ukadzie limbiczno-podwzg-rzowym) pozostaje w interakcji z
oddziaywaniami hormonw peryferycznych (podkr. E.L.R.).
Badania McGaugha dostarczyy nam tego, co moe si sta podoem wielu praktycznych
metod wspomagania komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania w procesie
terapii. Mimo e w niewielkim jeszcze stopniu rozumiemy niebywa zoono tych
procesw, to to, co wiemy, wystarcza, by podsun myl o integracji prac Hansa Selyego i
Miltona Ericksona w ramach medycyny psychosomatycznej. Sprbujemy to przedstawi w
rozdziale czwartym.
Mortimer Mishkin i jego koledzy z Pastwowego Instytutu Zdrowia Psychicznego skupili si
na przeledzeniu drogi, jak informacja sensory-czna z pl wzrokowych kory jest przesyana
do ukadu limbicznego, gdzie jest magazynowana i wczana w procesy zapamitywania i
uczenia si. Ukad limbiczny (a szczeglnie dwa jego skadniki: jdro migdaowate i
hipokamp) jest obszarem, w ktrym mona poczy ze sob informacje zgromadzone przez
wiele rnych systemw sensorycznych. Tego rodzaju midzymodalne kojarzenie powoduje,
e informacja sensoryczno-percepcyjna moe w podwzgrzu podlega plastycznej przemianie
w fizjologiczne reakcje ciaa (Murry i Mishkin, 1985).
Opisane badania nad skojarzeniami midzymodalnymi mona uwaa za najnowszy wyraz
niegdysiejszej koncepcji Bernheima, ktry uwaa ideodynamik za psychofizjologiczne
podoe hipnoterapii. Mishkin stworzy zatem nowe podstawy badawcze docieka nad
komunikacj midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianiem. Jego poszukiwania relacji midzy
modalnoci wzrokow a ukadem limbicznym musz by rozszerzone na wszystkie inne
modalnoci sensoryczne.
Analizujc w swych wczeniejszych pracach (Rossi, 1972/1985) feno-menologiczn tre
snw oraz zwizane z nimi procesy, doszedem do wniosku, e midzymodalne

przemieszczenia, jakie zachodz midzy doznaniami, spostrzeeniami, emocjami,


wyobraeniami, poznaniem, tosamoci i zachowaniem, to cechy charakterystyczne procesu
wzrostu i zmiany psychicznej. Prace Mishkina dostarczaj eksperymentalnych podstaw takim
wanie psychologicznym analizom rozwoju twrczego i stanowi podwaliny nowych
metodologii, rozwijanych obecnie w psychoterapii po to, by wspomaga procesy twrcze
(Mills i Cowley, 1986). Tymi procesami trans-dukcji informacji bdziemy si nadal
zajmowa, mwic o nowych metodach komunikacji midzy psychik a ciaem, ktre
zaprezentujemy w rozdziale pitym.
Badania Mishkina rozwizay wielki spr midzy behawiorystyczn a poznawcz
interpretacj przebiegu zapamitywania i uczenia si oraz pogldem na rol mylenia,
przytomnoci i wiadomoci w tym procesie. Stworzy on (Mishkin, Malamut i Bachevalier,
1984; Mishkin i Petri, 1984) dwupoziomow teori psychologiczn, w ktrej mieszcz si
zaoenia zarwno behawioryzmu, jak i koncepcji poznawczych. Nawyki, opisywane przez
behawiorystw jako automatyczne powizania midzy bodcami i reakcjami, tworzone
zawsze, gdy mamy do czynienia z odpowiedni nagrod, s przez Mishkina przedstawiane
jako bardziej podstawowy proces, ktry zachodzi na wszystkich poziomach ycia od
najprymitywniejszych jednokomrkowcw do czowieka. Do wytworzenia takich nawykw
nie jest potrzebny poznawczy proces autorefleksji czy mylenia. Gromadzenie informacji,
wiedzy oraz tworzenie samowiadomego i samosterujcego systemu pamici a to wanie
opisuj teoretycy poznawczego uczenia si wymaga ewolucji osi korowo-limbicznowzgrzowej, ktra jest charakterystyczna dla wszystkich wyej rozwinitych form ycia,
takich jak ssaki, w tym czowieka.
Szeroka perspektywa nakrelona w tym rozdziale pozwala nam zdefiniowa wiadomo czy
psychik jako proces autorefleksyjnej transdukcji informacji. Definicja ta moe nie
satysfakcjonuje filozofw, lecz jest wystarczajco praktycznym narzdziem interpretowania
komunikacji midzy psychik a ciaem oraz tworzenia nowych koncepcji uzdrawiania.
Opisane w tym rozdziale gwne procesy i sposoby autorefleksyjnej transdukcji informacji
zaczynaj odgrywa rol psychobiologicznego podoa samo-sterujcej wiadomoci i
komunikacji midzy psychik a ciaem. Wszystkie te sposoby skupiaj si na ukadzie
limbiczno-podwzgrzowym [Czytelnikom bardziej zaawansowanym w studiowaniu anatomii
dobrze bdzie zwrci uwag, e w tej ksice uywamy terminu ukad limbicznopodwzgrzowy" w jego najszerszym sensie, obejmujc nim: jdro migdaowate, hipokamp,
zakrt obrczy, sklepienie, przegrod oraz pewne jdra wzgrza i obwd Papeza] jako
centrum transdukcji informacji pomidzy psychik a ciaem.
Gdybymy wicej wiedzieli o psychobiologii, moglibymy dokadniej powiedzie, ktre z
poszczeglnych metod psychologicznych wspomagaj owe gwne drogi w procesie
komunikacji midzy psychik a ciaem. Na przykad: jakiego rodzaju procedura mogaby
najbardziej efektywnie stymulowa ukad siatkowaty (ARAS) do podnoszenia aktywnoci
kory, a tym samym uatwiania uczenia si nowych rzeczy przez konkretn jednostk; jak
uaktywni dostpn pacjentowi pami i systemy nawykw za pomoc wzrokowych
wyobrae z wykorzystaniem drogi potylicznej, skroniowej i osi limbiczno-podwzgrzowej;
planowanie jakich dziedzin ycia zaangauje ukad czoowo-limbiczny nastolatka
rozmylajcego nad celami yciowymi w sposb najbardziej poyteczny; jaka kombinacja
sowno-logicznego i analogiczno-metaforycznego sposobu transdukcji informacji
zoptymalizuje integracj lewej i prawej pkuli, prowadzc do twrczego rozwizania danego
problemu.

Cho do odpowiedzi na te pytania jest jeszcze daleko, ju samo ich postawienie stanowi krok
w kierunku rozstrzygnicia. Co wicej, wspczesne techniki eksperymentalne, takie jak
badanie PET (transosiowa tomografia z wykorzystaniem emisji pozytronw) czy obrazowanie
rezonansem magnetycznym, pozwalaj na przetestowanie kadej koncepcji i hipotezy
dotyczcej omawianej przez nas dziedziny. W dalszych rozdziaach omwimy wiele
sposobw dochodzenia do tych gwnych kanaw komunikacji midzy psychik a ciaem
oraz uzdrawiania oraz metod ich wykorzystania.

3
UZDRAWIANIE I HIPNOZA A UCZENIE SI ZALENE OD STANU
eby w peni doceni wielo tych teorii uzdrawiania psychosomatycznego i hipnozy, ktre
opieraj si na pojciu zalenoci od stanu, koniecznie trzeba si przyjrze ewolucji, jakiej
podlegay one na przestrzeni ponad 200 lat (tab. 2). W rozdziale drugim widzielimy, e tym,
ktry zapocztkowa wykorzystanie koncepcji transdukcji informacji w uzdrawianiu i
hipnozie, by Bernheim. Rozdzia trzeci rozpoczniemy od sw Jamesa Braida (1798-1860),
ktry jako pierwszy opar teori uzdrawiania i hipnozy na pojciu zmiany stanu czy te
zalenoci od stanu. Braid zaproponowa nastpujc definicj hipnozy (cyt. za: Tinterow,
1970, s. 370-372):
Ograniczmy termin hipnoza" jedynie do tych przypadkw, w ktrych [...] osoba
hipnotyzowana nie przypomina sobie niczego, co wydarzyo si w czasie snu, gdy zostanie
obudzona, lecz pamita to wszystko doskonale wtedy, gdy pniej przechodzi podobne
stadium hipnozy. W ten sposb hipnoza obejmowa bdzie tylko te przypadki, w ktrych
pojawia si to, co dotychczas nazywano stanem podwjnej wiadomoci.
Sdz wreszcie, e najodpowiedniejszym terminem oglnym, obejmujcym cao tych
zjawisk, ktre wynikaj ze wzajemnego oddziaywania psychiki i materii, jest termin
psychofizjologia".
W pierwszej czci zacytowanego fragmentu Braid definiuje hipnoz jako proces dysocjacji
czy odwracalnej amnezji, powodujcy powstanie stanu podwjnej wiadomoci".
Wspczeni badacze nazwaliby ten proces uczeniem si i zapamitywaniem zalenym od
stanu". To, czego si uczymy i co zapamitujemy, zaley od naszego stanu
psychofizjologicznego w momencie uczenia si. Wspomnienia nabywane w stanie hipnozy s
zapominane po przebudzeniu, ale staj si znw dostpne, gdy hipnoza si powtarza.
Poniewa wspomnienie jest zalene od stanu, w ktrym byo nabyte, i tylko do niego si
ogranicza, mwimy, i jest to informacja zwizana ze stanem".
W drugiej czci tego fragmentu Braid przedstawi wymylony przez siebie oglny termin:
psychofizjologia, ktry ma opisywa wszelkie zjawiska zwizane ze wzajemnym
oddziaywaniem psychiki i materii". Wprowadzenie tego terminu byo sposobem
konceptualizacji procesu transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, ktry ma miejsce
w uzdrawianiu i hipnozie.
Pierre Janet (1859-1947) to nastpna wana posta w historii hipnozy. Zjawisko amnezji
odwracalnej stao si dla niego podstaw zbudowania dysocjacyjnej teorii zaburze
psychosomatycznych. Dysocjacj czy te blok midzy psychik wiadom a niewiadom
uzna on za rdo psychopatologii, do ktrego mona dotrze za pomoc hipnozy i w ten
sposb usun zaburzenia. Pogld ten przyj Freud, ktry jednak wykorzystywa nie
formaln hipnoz, lecz technik wolnych skojarze, i dociera w ten sposb do
zdysocjowanych lub wypartych wspomnie tych wanie, ktre stanowiy podoe zaburze
psychicznych i psychosomatycznych.
Gwnym przedmiotem bada wczesnej psychoanalizy byy warunki konieczne i
wystarczajce, by wystpia odwracalna amnezja i dysocjacje. Freud tak omawia rol urazu w

swej pionierskiej pracy The Aetiology of Hystea (Etiologia histerii; Freud, 1956, s. 186):
Trzeba wyjani, e cofanie si ladem symptomu histerycznego a do traumatycznego
wydarzenia pomoe nam go zrozumie tylko wtedy, gdy wydarzenie, o ktrym mwimy,
spenia dwa warunki jeli ma wymagan jako rozstrzygajc oraz jeli moemy mu
przypisa niezbdn si traumatyczn.
Tabela 2. Ewolucja terapii psychosomatycznej i hipnoterapii opartych na zapamitywaniu,
uczeniu si i zachowaniach zalenych od stanu
Badacze
Braid (1855)

Koncepcja
Stan podwjnej wiadomoci, przejawicy si jako
amnezja odwracalna, jest psychofizjologicznym
podoem hipnozy.
Janet (1889, 1907)
Dysocjacja midzy treciami wiadomymi i
niewiadomymi, przejawiajca si jako blok lub
amnezja odwracalna, jest rdem psychopatologii, do
ktrego mona dotrze w hipnozie po to, by leczy
zaburzenia.
Freud (1896)
Podstawowe zaoenie psychoanalizy: uraz
Jung (1910)
emocjonalny prowadzi do dysocjacji, wyparcia,
Rank (1924)
kompleksw i amnezji, a to stanowi podoe nerwic i
psychoz czynnociowych.
Erickson (1932, 1943a, b, c, d, 1948) Pokaza, e amnezja pourazowa i objawy
psychosomatyczne s dysocjacjami
psychoneurofizjologicznymi, ktre mona usun za
pomoc resyntezy wewntrznej w hipnoterapii.
Cheek (1957-1981)
Hipnoza pojawia si spontanicznie w czasie stresu, co
sugeruje, e zjawisko to jest okolicznoci zalen od
stanu.
Overton (1968, 1972, 1973)
Dokonawszy przegldu literatury z okresu 40 lat ustali,
e zapamitywanie i uczenie si zalene od stanu byo
istotn eksperymentaln podstaw dysocjacji w wielu
paradygmatach bada nad lekami i psy cho fizjologi.
Fischer (1971a, b, c)
Informacja i zachowanie zwizane ze stanem stanowi
psychofizjologiczne podoe zmiany stanu, dysocjacji,
nastroju, zoonej osobowoci, snw, transu, zjawisk
religijnych, psychotycznych, twrczych, artystycznych
i narkoanalitycznych.
Rossi (1972, 1973)
Wstrzsy psychiczne i chwile natchnienia twrczego
pojawiaj si wtedy, gdy przerwane zostaj nawykowe
cigi wspomnie i skojarze zalenych od stanu.
Erickson i Rossi (1974)
Wyniki bada nad uczeniem si zalenym od stanu
potwierdziy eksperymentalnie pogld, e wszelkie
amnezje i dowiadczenia psychiczne s zwizane ze
stanem.
E. Hilgard J. Hilgard (1975)
Neodysocjacyjna teoria hipnozy zakadajca, e
i E. Hilgard (1977)
zapamitywanie i uczenie si zalene od stanu s

Rossi (1981, 1982)

Werntz (1981)
Werntz i in. (1981)

Benson (1983a, b)
Zornetzer (1978)
McGaugh (1983)
Izquierdo (1984)

zjawiskami tego samego rodzaju co dysocjacja


hipnotyczna.
Ultradobowa teoria postpowania
hipnoterapeutycznego: (1) rdem dolegliwoci
psychosomatycznych s zachodzce pod wpywem
stresu zaburzenia ultradobowych rytmw
psychobiologicznych w nadchiazmatycznym jdrze
pod-wzgrza; (2) praktyczna hipnoterapia Ericksona
dostosowuje owe rytmy ultradobowe do rwnowagi
ukadu autonomicznego.
Korelacja rytmw ultradobowych w pkulowej
dominacji nosowej i mzgowej jest centralnie
sterowana przez podwzgrze, poredniczce
utrzymywaniu rwnowagi w automatycznym ukadzie
nerwowym.
Zjawisko relaksacji w jodze i medytacji ma swe
lecznicze rdo w zintegrowanej reakcji podwzgrza,
ktrej wynikiem jest uoglniony spadek aktywnoci
sympatycznego ukadu nerwowego".
Hipoteza tworzenia wspomnie oparta na endogennej
zalenoci od stanu; hormony peryferyczne nadnerczy
moduluj pami i uczenie si w ukadzie limbicznopodwzgrzowyni.

Okolicznoci yciowe, ktre maj wymagan jako rozstrzygajc i si traumatyczn


prowadz do powstawania kompleksw. Wpyw takich kompleksw na pami i zachowanie
eksperymentalnie zbada Jung. Autor tak opisuje swe eksperymenty nad skojarzeniami (Jung,
1910, s. 363):
Pod koniec eksperymentu [nad skojarzeniami] pytamy badan osob, czy dokadnie
przypomina sobie odpowiedzi, ktrych wczeniej udzielia na kade ze sw bodcowych;
oczywiste jest zatem, e normalnie zapominanie ma miejsce w momencie, gdy pojawia si
niepokj spowodowany kompleksem lub w chwil po tym. Tym, czym w rzeczywistoci si
zajmujemy, jest co w rodzaju zapominania freudowskiego" [czyli wyparcia]. Procedura ta
dostarcza nam skomplikowanych wskanikw, ktre jak dowiedziono maj warto
praktyczn.
Pniej Otto Rank (1924/1952) poszed jeszcze dalej w poszukiwaniu rda kompleksw i
nerwicy uzna, e jest nim uraz zwizany z narodzinami. Mona zatem powiedzie, e cay
gmach psychoanalizy wzniesiono dziki prbom wyjanienia, w jaki sposb uraz przyczynia
si do powstawania kompleksw, zapocztkowujc dysocjacj, wyparcie i amnezj.
Milton H. Erickson (1902-1980) udowodni, e amnezj spowodowane wstrzsami
psychicznymi i wydarzeniami traumatycznymi s dysocjacjami psychoneurofizjologicznymi,
ktre mona usun za pomoc hipnoterapeutycznej wewntrznej resyntezy (Erickson,
1948/1980). Jeden z dawnych studentw Ericksona, David Cheek, doktor medycyny, zaj si
koncepcj sygnalizacji ideomotorycznej i wykorzysta j do bada nad urazami
emocjonalnymi, stresem i objawami psychosomatycznymi. Prowadzone przez ponad 25 lat
badania kliniczne doprowadziy go do sformuowania teorii, e silny stres zawsze wywouje

zmian stanu, ktr mona zidentyfikowa jako rodzaj spontanicznej hipnozy, kodujcej
zwizane ze stanem problemy i objawy. Niedawno tak przedstawi swj pogld (Cheek, 1981,
s. 88):
Hipnoza pojawia si spontanicznie podczas stresu (Cheek, 1960), co sugeruje, e zjawisko to
jest zalen od stanu okolicznoci, ktra aktywizuje informacj poprzednio zwizan z
podobnym stresem (Cheek, 1962b).
W takich sytuacjach czowiek skonny jest powraca zarwno wspomnieniami, jak i
reakcjami fizjologicznymi do wczeniejszej chwili, gdy dozna silniejszego stresu.
Wprowadzenie go w hipnoz moe nagle wyzwoli przykre wspomnienia zwizane ze
spontanicznymi stanami hipnoidalnymi. Moe to by bardzo pomocne w poszukiwaniu
czynnikw odpowiedzialnych za zachowania o charakterze nieprzystosowaw-czym, lecz z
drugiej strony moe to wywoa zakopotanie u niedowiadczonego hipnotyzera, gdy ten
odkryje, e jego pacjent identyfikuje go z jakim zym czowiekiem spotkanym w przeszoci.
To zjawisko retrospekcji ma charakter niespecyficzny, moe uruchomi reakcje zupenie
nieadekwatne. Czsto z takimi si stykaem u osb bdcych pod narkoz.
Liczne publikacje kliniczne Cheeka zawieraj najszersz dokumentacj psychobiologicznego
sposobu podejcia do komunikacji midzy psychik a ciaem oraz do uzdrawiania, jak
mona obecnie znale w literaturze dotyczcej hipnoterapii. Jego wasn koncepcj
przedstawimy i zilustrujemy bardziej szczegowo w rozdziale pitym.
Kiedy razem z Ericksonem uzupenialimy histori hipnoterapii o podstawowe teorie i wyniki
bada psychologii wspczesnej, w taki oto sposb rozwinlimy pogld Fischera na zwizek
midzy uczeniem si zalenym od stanu a amnezj (Erickson i Rossi, 1974/1980, s. 71-90):
Gdy zbierzemy wyniki bada zarwno klinicznych, jak i prowadzonych w naturalnych
warunkach, widzimy, e trans hipnotyczny jest zmienionym stanem wiadomoci, a amnezj
stanowi naturaln konsekwencj owego zmienionego stanu. Niedawne eksperymenty nad
uczeniem si zalenym od stanu potwierdzaj oglne przekonanie, e kada amnezj jest
zwizana ze stanem". Obecnie moemy ju uzna amnezj za jednego tylko reprezentanta
caej klasy weryfikowalnych zjawisk, a nie za jaki szczeglny przypadek. Fischer (1971c)
nastpujco podsumowa zwizek midzy uczeniem si zalenym od stanu a amnezj:
Wobec faktu, e dowiadczenie wynika z powizania czy skojarzenia konkretnego stanu lub
poziomu pobudzenia z konkretn symboliczn interpretacj tego pobudzenia, musi by ono
zwizane ze stanem. Mona je zatem przywoa albo wzbudzajc w poziom pobudzenia,
albo tez prezentujc jaki symbol jego interpretacji, taki np. jak obraz, melodia czy smak.
W wykonanych niedawno badaniach 48 ochotnikw, pozostajcych pod wpywem alkoholu,
miao zapamita bezsensowne wyrazy. Po wytrzewieniu ludzie ci z trudem przypominali
sobie sowa, ktrych si przedtem nauczyli. Gdy jednak upili si powtrnie, przypominali je
sobie znacznie lepiej. W innych badaniach obserwowano zalene od stanu przypominanie
sobie konfiguracji geometrycznych: wzmoone pod wpywem amfetaminy i osabione pod
wpywem amobarbitalu. Ochotnicy zapamitywali, a potem przypominali sobie te
konfiguracje, pozostajc pod wpywem jednego z tych dwch rodkw. Pamitanie czego
tylko w chwili, gdy znajdujemy si w okrelonym stanie, zwykle nazywa si uczeniem
zalenym od stanu". Okazuje si, e aby doszo do zwizania ze stanem", nie jest konieczne
dugie uczenie si lub warunkowanie wrcz przeciwnie, wystarczy moe tylko jedno

dowiadczenie.
Zjawisko deja vu i tak zwana retrospekcja po LSD to szczeglne przypadki oglnego
zjawiska zwizania ze stanem. Zauwamy, e do wywoania retrospekcji nie s konieczne ani
zmiany ogniskowe, ani te czsteczki halucynogenw wystarczy moe symbol
przywoujcy to, czego dowiadczao si pod wpywem narkotyku.
Zwizana ze stanem natura dowiadczenia oraz fakt, e pomidzy stanem codziennego
funkcjonowania i wszelkimi innymi stanami hiper- i hipopobudzenia wystpuje amnezj,
dowodz, i to, co nazywa si podwiadomoci", jest jedynie inn nazw owej amnezji
wanie. Dlatego te zamiast postulowa istnienie jednej podwiadomoci, przyjmuj, e jest
tyle warstw samowiadomoci, ile poziomw pobudzenia i odpowiadajcych im interpretacji
symbolicznych wystpuje w repertuarze jednostki. Dlatego wanie moliwa jest wielokrotna
egzystencja: ycie od jednego stanu normalnej przytomnoci do drugiego; od snu do snu; od
jednej wizji po LSD do nastpnej; od jednego stanu uniesienia artystycznego, religijnego czy
psychotycznego do drugiego; od transu do transu; od zamylenia do zamylenia.
Zakadamy, e trans hipnotyczny moe by z wielkim poytkiem uznany za jeden z
jaskrawych przykadw tego, e kade dowiadczenie fenomenologiczne jest z natury rzeczy
zwizane ze stanem. Wyrana cigo stanu wiadomoci, wystpujca podczas normalnego
funkcjonowania, jest w rzeczywistoci nietrwa iluzj, ktrej powstanie umoliwiaj zwizki
skojarzeniowe istniejce pomidzy pokrewnymi jednostkami konwersacyjnymi,
zadaniowymi, orientacyjnymi kd. Kady z nas dowiadczy chwilowej amnezji, pojawiajcej
si w sytuacjach, gdy np. tracimy wtek myli lub zapominamy, co mielimy wanie zrobi.
Bez pomostu w postaci zwizkw skojarzeniowych wiadomo rozpadaby si na wiele
niecigych stanw, nie stykajcych si ze sob i w tym sensie podobnych do snw.
Zgodnie z tym pogldem, to, co odbieramy jako nasz zwyky, codzienny stan wiadomoci
czy przytomnoci, jest tak naprawd nawykowym ukadem zalenych od stanu wspomnie,
skojarze i zachowa. Ja sam uwaam, e twrcze chwile podczas dziaalnoci artystycznej
czy naukowej albo w snach i w yciu codziennym s przerwaniem tych nawykowych
ukadw (1972/1985). Nowe dowiadczenie, ktre pojawia si w momentach twrczoci, jest
podstawow jednostk oryginalnego mylenia, wgldu i zmiany osobowoci. Oto jak
opisaem moliwe, psychobiologiczne podoe chwil twrczych (Rossi, 1972/1985, s. 158):
Przeywanie chwil twrczych moe by fenomenologicznym odpowiednikiem zmiany
krytycznej, jaka zachodzi w strukturze czsteczkowej protein mzgu podczas uczenia si
(Kimble, 1965) lub tworzenia nowych ukadw komrkowych i sekwencji fazowych (Hebb,
1963).
Sposb, w jaki Erickson wykorzystywa wstrzs psychiczny (Rossi, 1973/1980) w celu
wywoania podczas hipnoterapii chwil twrczoci, ktre przeamayby nieprzystosowawcze
wzorce uczenia si zalenego od stanu, bdzie dokadnie omwiony w rozdziaach czwartym i
pitym.
W tym samym okresie Ernest Hilgard wykona badania dotyczce wykorzystania hipnozy do
umierzania blu, ktre dostarczyy eksperymentalnego poparcia teorii, e procesy dysocjacji
psychicznej oraz uczenia si zalenego od stanu s w swej istocie tosame (E. Hilgard i J.
Hilgard, 1975). E. Hilgard wyrazi swe pogldy w nastpujcy sposb (s. 183):

Ze zjawiskami dysocjacji wie si osobliwy wpyw niektrych narkotykw na


przechowywanie i przywoywanie wyuczonych treci, prowadzcy do tzw. uczenia si
zalenego od stanu. Jeli uczenie odbywa si pod wpywem odpowiedniego narkotyku,
wspomnienie tego, co wyuczone, moe by niedostpne po wyjciu ze stanu narkotycznego,
lecz wraca, gdy dana osoba znowu znajdzie si pod jego dziaaniem. Co takiego czasem
zdarza si z alkoholem: czowiek zapomina o tym, co mwi lub robi pod jego wpywem,
lecz przypomina to sobie, kiedy si znowu upije. Wspomnienia s wic magazynowane, lecz
jedynie w pewnych okolicznociach staj si dostpne. Zjawisko to ma zatem pewne cechy
amnezji hipnotycznej. Poznanie lokalizacji i charakteru tych efektw prawdopodobnie
wyjani ich zwizek z fizjologicznym podoem hipnozy.
Hilgard stworzy nastpnie neodysocjacyjn teori hipnozy, w ktrej poczy dane
historyczne, wspczesne, eksperymentalne i kliniczne po to, by pokaza, e wane,
klasyczne zjawiska zwizane z hipnoz mona uzna za formy podzielonej wiadomoci
(Hilgard, 1977, s. 244-245):
Jeli informacja, ktr nabywamy w jakim stanie (np. pod wpywem narkotyku), bdzie
zapomniana w innym stanie, lecz ponownie odtworzona, gdy w pierwszy stan si powtrzy,
to mamy do czynienia z eksperymentaln ilustracj odwracalnej amnezji. Ukad wydarze jest
tu oczywicie doskonaym przykadem uczenia si zalenego od stanu. Jednym z
najwaniejszych badaczy tych zagadnie jest Overton, ktry dokona te przegldu dotyczcej
ich literatury (Overton, 1972, 1973).
[...] Zdaniem Overtona (1973) rozrnianie narkotykw [...] moe si opiera na barierze
dysocjacyjnej, ktra osabia transfer wprawy pomidzy sytuacj bycia pod wpywem
narkotyku oraz sytuacj pozostawania poza tym wpywem". Pojcie dysocjacji, ktrym
posuguje si Overton, jest zgodne z teori neodysocjacyjn. Oznacza to, e dwa typy
zachowania mog by odizolowane od siebie ze wzgldu na rnice w dostpnej
informacji (podkr. E.L.R.).
Dalszy rozwj moich pogldw dotyczcych zwizku pomidzy hipnoz i uczeniem si
zalenym od stanu nastpi we wczesnych latach osiemdziesitych. Zetknem si wwczas z
podobiestwami midzy psychologicznymi charakterystykami rytmw ultradobowych a
zwykym, codziennym transem", ktry Erickson wykorzystywa w hipnoterapii (Rossi,
1972/1985, 1981, 1982, 1986a). To doprowadzio do sformuowania ultradobowej teorii
hipnoterapii, ktra przybraa tak posta (Rossi, 1982, s. 23):
Podobiestwa istniejce midzy behawioralnymi charakterystykami zarwno cykli
ultradobowych (stanowi one wielodrganiowy system procesw psychofizjologicznych, z
ktrych wiele wie si z funkcjonowaniem prawej pkuli i ukadu parasympatycznego;
okres drga w tym systemie wynosi 90 minut), jak i zwykego, codziennego transu"
doprowadziy autora do sformuowania nowej teorii hipnozy. Propozycj t poprzedzio
ponad osiem lat obserwacji klinicznych technik hipnoterapeutycznych Miliona H. Ericksona,
ktry w swej pracy wykorzystywa podobne 90-minutowe okresy. Ultradobowa teoria
hipnoterapii zakada, e: (1) rdem reakcji psychosomatycznej s wywoane przez stres
zaburzenia normalnego okresu drga w cyklach ultradobowych, (2) oparta na naturalnych
reakcjach metoda hipnoterapii umoliwia leczenie dziki temu, e pozwala na normalizacj
owych ultradobowych procesw.
Dokadne przyjrzenie si wynikom bada (Kripke, 1982) doprowadzio do wniosku, e

gwnym regulatorem tych rytmw czuych na uczenie si i warunkowanie z


wykorzystaniem zarwno czynnikw psychicznych, jak i fizjologicznych jest jdro
nadchiazmatyczne podwzgrza. Zupenie przypadkowo zdoaem dokona niezalenej
weryfikacji tego odkrycia, natknwszy si na niezwyk prac Debry Werntz (1981; Werntz,
Bickford, Bloom i Shannahoff-Khalsa, 1981). Badaczka ta dostarczya dodatkowych
dowodw na to, e podwzgrze stanowi rdo i mediator rytmw ultradobowych zarwno w
dominacji mzgowej i nosowej, jak i w integrowaniu autonomicznego ukadu nerwowego.
Prace Werntz i ich ekscytujce implikacje teoretyczne pomagaj zbudowa pomost
empiryczny pomidzy psychofizjologicznymi badaniami zmienionych stanw wiadomoci,
ktre s prowadzone w tradycji Zachodu, a uprawianymi od dawna praktykami wschodniej
jogi (Rossi, 1986). Take badania Bensona (1983a, b) dowodz, e zachodnia i wschodnia
koncepcja zwizku midzy ciaem a psychik s w gruncie rzeczy sobie bliskie. Benson
stwierdzi, e uzdrowicielskie rdo efektu relaksacji, ktry pojawia si podczas modlitwy,
medytacji i praktyk jogi, tkwi w zintegrowanej reakcji podwzgrzowej, ktrej rezultatem jest
uoglnione zmniejszenie aktywnoci ukadu sympatycznego.
Kolejny przeom w moich pogldach nastpi mniej wicej rok pniej, po zapoznaniu si z
dokonanym przez McGaugha (1983) przegldem nowych bada nad neurobiologi
zapamitywania i uczenia si. Badania te dowiody, e hormony uwalniane w stanie stresu
moduluj zapamitywanie i uczenie si w ukadzie limbicznym (szczeglnie dotyczy to jdra
migdaowatego i hipokampu). Od razu uwiadomiem sobie, e: (1) byy to te same hormony
ukadu podwzgrzowo-hormonalnego, ktre Selye uzna za rdo zaburze
psychosomatycznych, pojawiajcych si na skutek stresu; (2) zarwno te nowe badania
neurobiologiczne, jak i klasyczne prace Selyego z psychosomatyki tak naprawd dotycz
zjawisk uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu.
Nieco pniej pojawiy si doniesienia o dokonanych przez Izquierdo (1984) laboratoryjnych
badaniach tzw. endogennej zalenoci od stanu. Badacz ten rwnie potwierdzi, e pami
zaley od relacji midzy stanem neurohormonalnym a hormonalnym i zauway, e pierwsza
explicite wyraona hipoteza endogennej zalenoci od stanu pojawia si w roku 1978 u
Zornetzera (s. 646):
Podczas normalnego zapamitywania integraln czci zmagazynowanej informacji moe
si sta specyficzny wzorzec pobudzenia, ktre wystpio w mzgu w czasie uczenia si.
Neuronowa reprezentacja owego specyficznego wzorca prawdopodobnie zaley od wzorca
aktywnoci, wywoywanej przez ukady: acetylocholinowy, katecholaminowy i serotoninowy,
ktre wywodz si z pnia mzgu. To wanie w idiosynkratyczny, w unikatowy sposb
zorganizowany stan mzgu, pojawiajcy si w chwili, gdy tworzy si wspomnienie, bdzie
musia by odtworzony, przynajmniej do pewnego stopnia, w momencie przypominania sobie
po to, by zmagazynowana informacja moga by szczegowo przedstawiona.
Zornetzer ze swymi psychobiologicznymi hipotezami wydaje si wieszczem tego, co
nazywam tutaj opart na zalenoci od stanu teori uzdrawiania i hipnoterapii.
Cho zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu (state-dependent memory,
learning and behavior SDMLB) byy w cigu minionych 40 lat przedmiotem wielu
rzetelnych bada (Overton, 1978; Rossi i Ryan, 1986), to o ich wynikach wiadomo mniej ni
o warunkowaniu klasycznym (Paww) czy instrumentalnym (Skinner). Na pierwszy rzut oka
mogoby si wydawa, e SDMLB jest jak egzotyczn, bardzo wyspecjalizowan form
uczenia si, ktre stanowi mao znaczc odmian warunkowania klasycznego lub

instrumentalnego. W rzeczywistoci jest wanie odwrotnie: to SDMLB stanowi szerok,


ogln klas rnych sposobw uczenia si, ktre wystpuj u wszystkich zoonych
organizmw posiadajcych kor mzgow oraz ukad limbiczno-podwzgrzowy.
Warunkowanie pawowowskie czy skinnerowskie to jedynie poszczeglne odmiany SDMLB.
Wspomniani badacze pionierzy oraz ich nastpcy w wikszoci nie zdawali sobie sprawy
z tego, e w ich eksperymentach znaczc rol odgrywao limbiczno-podwzgrzowe
SDMLB.
Paww np. nie by w stanie uwzgldni wszystkich subtelnych wewntrznych objaww
stresu, ktre pojawiy si u jego psw, gdy metod warunkowania uczyy si lini, reagujc
tak na zewntrzne skojarzenie sproszkowanego misa i dwiku. Wikszo wspczesnych
badaczy, ktrzy reprezentuj orientacj psychobiologiczn, oraz teoretykw pamici i uczenia
si (Lynch, McGaugh i Weinberger, 1984) zgadza si (cho uywaj rnych terminw), e w
procesy zapamitywania i uczenia si u wszystkich organizmw wyszych zaangaowane s
przynajmniej dwie klasy reakcji wewntrznych: (1) na poziomie molekularno-komrkowosynaptycznym powstaje specyficzna lokalizacja ladu pamiciowego (Hawkins i Kandel,
1984; Rosenzweig i Bennett, 1984) oraz (2) w przetwarzanie, kodowanie i przywoywanie
specyficznego ladu pamiciowego angauj si jdro migdaowate i hipokamp cho lad
ten moe by zlokalizowany w innej czci mzgu (Mishkin i Petri, 1984; Thompson i in.,
1984). To wanie ten drugi element, zwizany z ukadem limbiczno-podwzgrzowym, czy
zapamitywanie, uczenie si i zachowania z subtelnymi i uzalenionymi od stanu czynnikami,
ktre koduj zaburzenia psychosomatyczne. Te za mog by usunite za pomoc
hipnoterapii i innych metod uzdrawiania.
Dokadne porwnanie prac Selyego i Ericksona wskazuje, e obaj zajmowali si tym samym
zjawiskiem: uczeniem si i zapamitywaniem zalenym od stanu, ktre odpowiada za
powstawanie i usuwanie zaburze psychosomatycznych, tyle e Selye interpretowa je z
punktu widzenia fizjologa, a Erickson psychologa. aden z nich jednak nie uwiadamia sobie,
e istnieje pojcie uczenia si i zapamitywania zalenego od stanu oraz e to pojcie
stanowi moe wsplny mianownik ich prac.
Zanim w nastpnym rozdziale zaprezentuj pogldy Selyego i Ericksona w sposb bardziej
szczegowy, chciabym pokaza dwa kliniczne przykady zaburze: amnezji pourazowej
oraz rozszczepienia osobowoci. Mog one posuy jako ilustracja teorii uzdrawiania i
hipnoterapii opartych na koncepcji zalenoci od stanu.
Przypadki kliniczne
Amnezja pourazowa. W swej pracy doktorskiej, zatytuowanej Mood State-Dependent
Memory and Lateralization of Emotion (Pami zalena od nastroju i laterializacji emocji),
Gage (1983) tak opisa Ericksona jako pioniera wykorzystujcego zapamitywanie zalene od
stanu w hipnoterapii (s. 14-15):
Milton H. Erickson, badacz zjawisk zwizanych z pamici, takich jak: hipermnezja
hipnotyczna, amnezja posthipnotyczna i sugestia post-hipnotyczna, by pionierem w
dziedzinie pamici uzalenionej od stanu i nastroju. Chocia w swych pracach nigdy nie
posugiwa si terminem zalena od stanu", to z ca pewnoci ten wanie rodzaj pamici
by przedmiotem jego bada. Udoskonali metod, dziki ktrej ludzie z amnezja mogli sobie
szczegowo przypomnie wydarzenia objte niepamici. Metoda ta opieraa si na procesie
reorientacji, w ktrym odtwarzano obrazy, dwiki, wraenia dotykowe, myli i uczucia

wspwystpujce z zapomnianym wydarzeniem (por. Erickson, 1937, 1939). Owa


reorientacja" to dokadnie ten sam proces, ktry opisuje pojcie pamici zalenej od stanu i
nastroju".
Ilustracj tego pogldu niech bdzie cytat z raportu Ericksona Develop-ment of Apparent
Uticonsciousness During Hypnotlc Reliving of a Traumatic Ezperience (Rozwj pozornej
nieprzytomnoci podczas ponownego przeywania wydarzenia traumatycznego w hipnozie).
W opisanym przypadku Erickson wykorzysta zjawisko regresji do wczeniejszego okresu
ycia, aby przeledzi rozwj psychiczny modego czowieka, ktry wczeniej przeszed
epizod psychotyczny (Erickson, 1937/1980, s. 45-59):
Procedura eksperymentalna polegaa na wyuczeniu pacjenta wchodzenia w stan gbokiej
hipnozy. Gdy ju znajdowa si w tym stanie, doprowadzano go za pomoc sugestii
hipnotycznych do cakowitej dezorientacji, a nastpnie przywracano mu orientacj, lecz
dotyczya ona wczeniejszego okresu jego ycia. Czyniono to za pomoc starannie
sformuowanych sugestii i pyta. Nastpnie nakaniano pacjenta, by ponownie przey
wydarzenia z przeszoci w porzdku chronologicznym i szczegowo opisa je
eksperymentatorowi w taki sposb, jakby zachodziy one w danej chwili. Obecny przy tym
stenograf dokadnie notowa wszystko, co dziao si w czasie eksperymentu, w tym take
materia opisowy. W kadym przypadku, w ktrym mona byo dotrze do danych
pochodzcych ze rda innego ni sam pacjent, okazywao si, e wydarzenia z odlegej
przeszoci byy przeywane i relacjonowane w sposb niezwykle barwny, bogaty i
szczegowy.
Analiza wynikw eksperymentu doprowadzia do odkrycia niezwykle ciekawego przypadku,
widocznego w osobliwym sposobie tworzenia wzajemnych powiza psychosomatycznych.
Przypadek w dotyczy czego, co objawiao si jako stan nieprzytomnoci w chwili, gdy
pacjent ponownie przeywa zamach na swoje ycie, ktry wydarzy si wczeniej; chopiec
mia wwczas 17 lat. Uprzednio powiedzia on tylko, e zabrano go na przejadk" i pobito
tak, i konieczny okaza si pobyt w szpitalu. Wydawao si, e u pacjenta doszo do
cakowitej zapomnienia wszelkich szczegw zwizanych z tym wydarzeniem, nawet takich
jak nazwa szpitala. Dugotrwae, uparte zadawanie mu pyta zarwno wtedy, gdy znajdowa
si w stanie gbokiej hipnozy, jak i podczas normalnego czuwania doprowadzio jedynie do
odkrycia pewnych mao wanych informacji, mimo i pacjent ze wszystkich si stara si
wsppracowa z badajcymi.
Kiedy podczas ponownego przeywania przeszoci doszed do krytycznego dnia, ujawni si
jego lk przed tym, i stanie si informatorem policji. Lk ten w jaskrawy sposb dowodzi,
e mczyzna odczuwa silny niepokj wywoany grob zemsty ze strony przestpcy, a jego
zachowanie i wygld wiadczyy o tym, i jest on straszliwie udrczony. Przeywajc znowu
wydarzenia owego dnia doszed do czwartej po poudniu i przywoa w pamici moment, gdy
dwch mczyzn (znanych mu jako podejrzane typy) polecio mu wsi do samochodu, a
potem dug podr, swj strach oraz pene przeraenia, aosne bagania, ktre kierowa do
porywaczy. Odtwarzaniu tych wydarze towarzyszyy bardzo silne emocje. W kocu odegra
scen, gdy pod przymusem wzi od przestpcw lemoniad. Peen lku i wahania wypi" j
z wyimaginowanej butelki. Pijc skrzywi si, mrucza, e ma gorzki smak, zapyta, czy jest
zatruta, a potem skuli si, jakby chcia unikn uderzenia. Po wypiciu czkn i nagle zacz
sprawia wraenie oszoomionego. Jego renice, ktrych szeroko cigle si przedtem
zmieniaa, rozszerzyy si; pojawi si lekki poziomy oczopls. Potem przetar oczy, skarc
si, e nie widzi wyranie, powiedzia, e wszdzie robi si ciemno, a on ma zawroty gowy.

Zacz potrzsa gow, jakby chcia z niej co zrzuci czy te si obudzi, a pytany przez
eksperymentatora oznajmi, i czuje si senny. Dawao si zauway, e jego pocztkowo
wyrane wypowiedzi stay si mtne i niejasne, a wygld uleg zmianie: od penego
przeraenia do ospaego.
W tym czasie pacjent siedzia na kanapie, a eksperymentator co par sekund sprawdza
istnienie katalepsji jako wskanika przebywania w stanie hipnozy. Przez jeszcze okoo dwie
minuty badany by coraz mniej aktywny, wolniej potrzsa gow i mamrota w sposb coraz
bardziej nieartykuowany. Potem zamkn oczy (cho najwyraniej usiowa je trzyma
otwarte), zacharcza apic oddech i upad na kanap jak nieywy. Eksperymentator zbada go
byskawicznie i stwierdzi cakowite ustpienie kontaktu hipnotycznego oraz brak katalepsji,
dotd wci wystpujcej. Jeli chodzi o objawy fizyczne, zaobserwowano opadnicie dolnej
szczki i wyran atoni mini rk i ng. Ponadto stwierdzono brak odruchw: kolanowego i
renicowego, zawsze obecnych w stanach hipnotycznych. Oddychanie i puls, znacznie
wzmoone, gdy pacjent znajdowa si w stanie przeraenia, potem sabsze, kiedy by senny,
teraz zmalay i stay si ledwo wyczuwalne. Krtko mwic, pacjent zdradza wszelkie
objawy nieprzytomnoci. Zanim jednak dokadnie zmierzono mu cinienie krwi i puls, zacz
si budzi. Poruszy si lekko i jkn. Powoli wrcia katalepsja. Po chwili otworzy oczy,
nieprzytomnie rozejrza si dookoa i lekko zamkn je znowu. Zauwaono, e renice cigle
byy szerokie, wystpowa lekki oczopls i brak odruchu zbienoci. Pacjent kilkakrotnie
obliza wargi i lekko przetar czoo, krzywic si przy tym z blu. Nie zwraca uwagi na
pytania, ktrymi zasypywa go eksperymentator: Co jest? Co si dzieje?"; powiedzia tylko:
Jest ciemno, ciemno". Potem po raz drugi opad na kanap. Nastpio to wolniej ni za
pierwszym razem, lecz wygldao tak samo i takie same byy objawy fizyczne poza jednym
wyjtkiem: oddycha gboko i z trudem, podczas gdy puls mia wolny i napity.
Eksperymentator kilka razy prbowa go obudzi, lecz pacjent nie reagowa. Trwao to kilka
minut, po czym wrcia katalepsja i pacjent otworzy oczy, rozgldajc si dookoa
niewidzcym wzrokiem. Znikn oczopls, a renice, cho lekko rozszerzone, zareagoway na
wiato. Pacjent pokrci gow, zajcza, pomasowa sobie kark, jakby go bola, i przetar
czoo, krzywic si z blu. Przez cay czas dygota. Znowu kilkakrotnie obliza wargi i cigle
prosi o wod. Jedyn reakcj na pytania eksperymentatora byy pojedyncze sowa: wiato"
i las". Od czasu do czasu przykada rce do uszu, lekko je pociera, mruczc szumi".
Po niedugim czasie wygldao ju na to, e odzyska przytomno i znowu zacz reagowa
na pytania eksperymentatora, zwizane z ponownie przeytymi wydarzeniami. Opowiedzia
(a relacja jego bya stosunkowo uboga w porwnaniu z poprzedni) o tym, jak lea w
przydronym, lenym rowie, o krwawicej ranie, ktr mia na czole, a potem przeszed do
tego, jak ostronie ciera krew. Powiedzia te, e byo to chyba rano.
Pniej zdoa przywoa jedynie fragmenty wspomnie o tym, jak jacy ludzie podnieli go i
zabrali do szpitala. Ponowne przeycie dwch nastpnych dni rwnie miao fragmentaryczny
i nieadekwatny charakter. Pniejsze wydarzenia odtworzy w sposb kompletny zdoano
wwczas uzyska od niego nazw szpitala.
To ponowne przeywanie prby morderstwa ilustruje sposb, w jaki zmiana stanu
psychofizycznego wyzwala informacje zwizane ze stanem (chodzi tu w szczeglnoci o
reakcj alarmow ze strony autonomicznego ukadu nerwowego oraz ukadu hormonalnego,
ktrej skutkiem jest wzmoone oddychanie, puls i cinienie krwi), do ktrych mona dotrze
w hi-pnoterapii. Erickson uzyskiwa dostp do informacji zwizanych ze stanem dziki temu,
e dokadnie odtwarza kontekst, w ktrym byy one osadzone (Erickson i Rossi, 1979). Jak

sam powiedzia, komentujc powyszy przypadek, Zastosowanie starannie sformuowanych


sugestii i pyta [...] w celu odtworzenia minionych wydarze w porzdku chronologicznym"
byo kluczem do sukcesu jego procedury. Te systematyczne pytania i sugestie udostpniay
konfiguracje pamiciowe, a to sprawio, e pacjent by w stanie ponownie przey
odizolowane na skutek urazu (zapomniane) wspomnienia zwizane ze stanem.
To, co robi Erickson docierajc do wspomnie zwizanych ze stanem przez odtwarzanie
kontekstu i sensoryczno-percepcyjnych aluzji, rni si zasadniczo od bezporednich sugestii,
z ktrych korzystano w tradycyjnej, autorytarnej metodzie hipnotyzowania. Na przykad,
tradycyjny sposb zachcania hipnotyzowanego, eby co zapamita, opiera si na rzekomej
hiperpodatnoci na sugesti, jaka wystpuje w stanie hipnozy. Erickson (1932/1980),
rozpoczynajc swe badania, odkry jednak, e hiperpodatno nie jest cech
charakterystyczn hipnozy (s. 495):
W przypadkach, z ktrymi zetkn si autor [...] nie zauwaono hiperpodatnoci, cho liczba
hipnotyzowanych wynosia okoo 300, a transw byo kilka tysicy. Du grup ludzi
poddano hipnozie od 300 do 500 razy na przestrzeni wielu lat; niektrzy z nich byli bliskimi
krewnymi, utrzymujcymi ze sob codzienne kontakty, a podczas eksperymentw uczono ich
szybkich i ochoczych reakcji na najlejsz nawet sugesti. adn miar nie zdoano ich
uczyni hiperpodatnymi konieczne okazao si bardzo ostrone postpowanie z nimi, gdy
w przeciwnym wypadku grozia utrata chci wsppracy z ich strony. Czsto sprawiali
wraenie, e kompensacyjnie wyrabiaj u siebie negatywn postaw wobec hipnotyzujcego,
jakby chcieli zapobiec zwikszeniu swej podatnoci. Ludzie, ktrych nauczono popada w
gbok hipnoz ju na kiwnicie palcem, skutecznie opierali si sugestii, gdy byli niechtnie
nastawieni lub bardziej zainteresowani innymi sprawami. Nawet przekonani, eby wbrew
sobie zgodzili si na hipnoz, nie byli w stanie podda si jej. Nie byli te podatni na sugestie
ze strony innych ludzi. Kiedy wypoyczono" ich kolegom autora, okazao si, e
wprowadzenie ich w stan hipnozy jest mimo wielu wicze rwnie trudne, jak byo na samym
pocztku pracy. To samo zreszt wydarzyo si, kiedy autor poyczy" sobie
hipnotyzowanych od innych badaczy. Krtko mwic: wydaje si prawdopodobne, e jeli
nawet wystpuje wzrost podatnoci, to jego zakres jest mao istotny (podkr. E.L.R.).
Zdanie konieczne okazao si bardzo ostrone postpowanie z nimi" stanowi klucz do
bardziej adekwatnej interpretacji hipnoterapii. Osoby hipnotyzowane nie s hiperpodatne, lecz
hiperwraliwe (Ellenberg, 1970, s. 115). Mona powiedzie, e osoby bdce dobrymi
obiektami hipnozy, maj atwy dostp do swych uzalenionych od stanu dowiadcze ze
wzgldu na wraliwo. Owa wraliwo jest t waciwoci, ktra powoduje, e posusznie
przyjmuj i realizuj sugestie wtedy, gdy ich wi z hipnotyzujcym ma charakter
kooperacyjny. Ta sama waciwo umoliwia im reagowanie na subtelne, czsto
niedoceniane niuanse komunikacji hipnotycznej, ktre nazwano wymogami (demand
characteristicc. Orne, 1962) lub minimalnymi wskazwkami (Erickson, 1964/1980, 1980b)
sytuacji hipnotycznej. Niektrzy, szczeglnie utalentowani, mog skorzysta ze swej
wraliwoci, by na nowo uporzdkowa wasne procesy sensoryczno-percepcyjne i umysowe
w sposb, ktry pozwoli im doznawa klasycznego zjawiska hipnozy i wielu niezwykych,
innowacyjnych wzorcw interakcji psychiki i ciaa zalenych od stanu.
Rozszczepienie osobowoci i zapamitywanie zalene od stanu. Jody Lienhart (1983)
sformuowaa w swej pracy doktorskiej teori rozszczepienia osobowoci, opart na pojciu
zalenoci od stanu, i zilustrowaa j picioma dokadnie udokumentowanymi przypadkami:
Sybil (Schreiber, 1973), Chrisa Sizemore (Thigpen i Cleckley, 1957; Sizemore, 1977),

Christiny Peters (Peters, 1978), Betsy (Brassfield, 1980, 1983) oraz swoim wasnym
(Brassfield, 1983; Putnam, 1982). Jako e sama bya jednym z tych przypadkw, miaa
niezwyk moliwo, by przedstawi zarwno dane obiektywne, jak i subiektywne. Oto jak
opisaa zakres swych bada i niektre zaoenia teoretyczne, ktre potem okazay si trafne:
Z kadym przypadkiem urazu z dziecistwa zwizana jest paradoksalna komunikacja o
bardzo uoglnionym charakterze. Chodzi o sposb komunikowania nazywany podwjnym
zwizaniem", ktry czsto pojawia si we wczesnych, przedwerbalnych fazach dziecistwa,
kiedy interpretacja otrzymywanych komunikatw rodzi dezorientacj. To z kolei sprawia, e
uczenie si oparte na dowiadczeniu, ktre mogoby pozwoli na uporzdkowanie
sprzecznych komunikatw, jest znacznie upoledzone (Hilgard i Marquis, 1961).
Co ciekawe, paradoksalne instrukcje o niespjnych przesaniach wytwarzaj stan hipnozy
(Haley, 1963). Liczne badania dowiody, e proces uczenia si i przypominania w hipnozie
zachodzi inaczej ni podczas normalnego zapominania" (Hilgard, 1977).
W pracy tej chc przedstawi hipotez, e do rozszczepienia osobowoci dochodzi wskutek
zalenego od stanu uczenia si, ktre ma miejsce we wczesnym dziecistwie. Co wicej,
mona zaoy, i uczenie to pojawia si z powodu hipnoidalnych skutkw urazw
dziecicych, takich jak np. molestowanie seksualne. Dziecko, ktre przecie nie jest w stanie
opracowa paradoksalnych komunikatw, jakie otrzymuje, popada w stan transu. Przypuszcza
si ponadto, e wspomnienia zarejestrowane podczas kadego dowiadczenia hipnoidalnego
maj podobny charakter jak wiedza nabywana w toku uczenia zalenego od stanu.
W stanie hipnozy Lienhart zdoaa sobie przypomnie wydarzenie, ktre odegrao krytyczn
rol w powstaniu dysocjacji pourazowej i tworzeniu nowej osobowoci. Stao si to przed jej
czwartymi urodzinami, kiedy to zostaa uwiedziona przez swego wujka Bulena". Oto jej
niezwykle ywa relacja, opisujca subiektywne poczucie dezorientacji i hipnotycznego
oszoomienia" wywoane przez traumatyzujcy incydent (1983, s. 74-75):
Wydarzeniem, ktre sprowokowao pierwsze podzielenie osobowoci, bya dokonana przez
Bulena prba wymuszenia na dziecku aktu fellatio. Jo Ella nie miaa oczywicie pojcia,
dlaczego wuj wciska jej do ust penisa; jej reakcj wywoay groby z jego strony i wraenie,
e dawi si t rzecz". Nie potrafia sobie ani poradzi z lkiem, ani te uciec od niego.
Doszo wic do tego, e jej psychika po prostu opucia scen przeraajcego dowiadczenia.
Byo to tak, jakby dziewczynka cakowicie oddzielia si od swego ciaa i znikna.
Po kilku chwilach, moe godzinach, mona byo zobaczy ma, dziecic posta skulon
przy cianie wielkiego, sliukowego budynku. Byo pne popoudnie, a jesienny chd
przenika jej uszyt w domu sukienk. Nie bya to ta sama Jo Ella, ktra wczeniej prbowaa
si wydosta z silnych obj swego ukochanego wujka Bulena". To nowe dziecko Jo Ella
II zostao pniej nazwane Dzieciakiem". Znikny wszelkie pamiciowe lady
wczeniejszego incydentu.
Dzieciak" mia talent imitatorski i doskonale naladowa sw pierwotn osobowo. Bya to
jednak pod prawie kadym wzgldem zupenie nowa osoba. Jej odbir wiata by inny i nie
mona byo tego naprawi. Incydent z wujkiem wprowadzi jej psychik w stan cakowitego
chaosu, a bez kontekstu nie mona byo odzyska straconego czasu", Niemoliwe te byo
poradzenie sobie z incydentem, poniewa brak byo takich dowiadcze, z ktrymi daoby si
go porwna. Jo Ella II znajdowaa si w stanie oszoomienia hipnotycznego. Nie potrafia

jeszcze znale sw, ktre pozwoliyby jej podzieli si swoim dowiadczeniem z sob sam
lub z innymi.
Jody Lienhart tak podsumowaa swj przypadek (1983, s. 89-90):
Historia Jody jest pena sprzecznoci wewntrznych, podobnych do tych, ktre sprawiaj, e
dzieci zostaj uwikane w nierozwizywalne konflikty. Dobry, wspaniaomylny i kochajcy
wujek zamienia si w kogo okrutnego i napastliwego. Jo Ella nie bya w stanie poczy ze
sob tak skrajnie rnych informacji i dlatego popada w stan transu, ktry uniemoliwi jej
emocjonalne wycofanie si z sytuacji. Nowo powstaa osoba, Jo Ella II, nie pamita
incydentu, ktry si wydarzy. Jedynym sposobem dotarcia do otorbionego dowiadczenia
jest hipnoza lub jego ponowne pojawienie si w takiej sytuacji, ktrej kontekst upodobni j do
sytuacji pierwotnej.
Powyszy opis tworzenia si rozszczepionej osobowoci zawiera zwracajcy uwag element
teorii hipnoterapii opartej na koncepcji zalenoci od stanu: skutkiem skrajnego stresu
psychofizjologicznego jest niepami wydarzenia, ktre w stres spowodowao, odwracalna
jedynie za pomoc hipnozy. Przypadek Jody, podobnie jak i inne opisane przez Lienhart,
zwraca uwag na jeszcze jeden wany element, jaki musi zawiera dobra teoria hipnoterapii,
ktra chce si posugiwa pojciem zalenoci od stanu. Chodzi tu o wyjanienie procesu
spontanicznego popadania w stan hipnozy, ktry zachodzi w sytuacji traumatycznej (Cheek,
1960), oraz roli, jak podwjne zwizanie czy komunikacja paradoksalna odgrywaj w
przyspieszaniu i utrzymywaniu stanu dysocjacji. Przypadek Lienhart dobrze pokazuje sposb,
w jaki hipnoterapia pozwala dotrze do wspomnie otorbionych wskutek urazowego procesu
uczenia si zwizanego ze stanem, a potem ponownie wczy je w zintegrowan osobowo.
Lienhart podsumowaa sw analiz wnioskami na temat roli, jak kontekst i konfiguracje
umysowe odgrywaj wtedy, gdy w danym stanie (lecz nie w innym) zyskujemy wiadomy
dostp do naszej wiedzy. Zacytuj tu jej pogld, poniewa moe on stanowi pomost
prowadzcy do wskazwek pamiciowych, z ktrych korzystaj psychologowie prowadzcy
eksperymenty nad pamici zalen od stanu. Szczeglnie wane jest tu intuicyjne
przekonanie autorki, e wiedza dzieli si na cz intelektualn i emocjonaln. Dostarcza ona
w ten sposb argumentw przemawiajcych za hipnoterapia Ericksona, ktry w sytuacji, gdy
czu, e zajmuje si urazowymi obszarami pacjentw, oddzielnie dociera do wspomnie
intelektualnych i emocjonalnych (Erickson i Rossi, 1979). Oto wnioski Lienhart (1983, s. 8889):
Hipnoza wymaga raczej silnej koncentracji, a nie snu" osoba z rozszczepieniem uczya si
wanie penej koncentracji na niektrych wspomnieniach z przeszoci. Fundamentalnym
problemem wydaje si wydobycie tych wspomnie z ogromnej liczby konfiguracji
pamiciowych. To w czasie wydobywania pojawiaj si znieksztacenia percepcyjne. Taka
sytuacja rodzi chaos, poniewa jednostki pamiciowe nie ulegaj otorbieniu w odpowiednio
uporzdkowanych konfiguracjach. Oznacza to, e wskazwki pamiciowe dotyczce jakiego
okresu ycia s zmagazynowane razem z nieodpowiedni konfiguracj pamiciow". W
rezultacie dany bodziec moe uruchomi jedn z konfiguracji zachowa, ktra naley do
niewaciwego kontekstu lub jest czci niewaciwej sekwencji. Proces ten jest mniej wicej
zbliony do znieksztace, kondensacji i powiza symbolicznych, ktre pojawiaj si we
nie. Wiedza dostpna w jednym stanie staje si niedostpna w innym, poniewa jest sabo
zintegrowana i do przypadkowo rozmieszczona w caym obszarze wspomnie, jakim
dysponuje osobowo dominujca.

Kolejn interesujc, a niezrozumia dla badaczy waciwoci osb z rozszczepieniem


osobowoci jest zdolno do oddzielania emocji od odpowiedniej konfiguracji
intelektualnej". Mogoby si okaza, e niektre dowiadczenia o charakterze afektywnym
s zmagazynowane w innych miejscach ni ich odpowiedniki intelektualne. Efektem tego
moe by przyczenie si jednostki emocjonalnej z jednej konfiguracji do konstelacji
wskazwek, ktre skadaj si na zupenie inn konfiguracj poznawcz.
Nieskoczona liczba konfiguracji pamiciowych, z ktrych kada jest w mniejszym lub
wikszym stopniu zwizana ze stanem, tworzy pozornie przypadkowe ukady skojarze,
ktrych na co dzie dowiadczamy jako stany subiektywnej wiadomoci (Erickson, Rossi i
Rossi, 1976). Za pomoc hipnoterapii systematycznie dociera si do tych konfiguracji po to,
by ponownie uruchomi dokadnie te, ktre s niezbdne w procesie leczenia (Erickson i
Rossi, 1979).
Nowsze badania dotyczce zjawiska rozszczepienia osobowoci pokazuj, e zarwno
poznawcze (Silberman, Putnam, Weingartner, Braun i Post, 1985), jak i psychofizjologiczne
wzorce reagowania mog by rne dla kadej osobowoci skadowej. Wykorzystujc pojcie
uczenia si zalenego od stanu Braun (1983a, b) wyjani, e u osb z rozszczepieniem
osobowoci funkcjonuj rne systemy pamiciowe. Dzieje si tak dlatego, e informacj
zakodowan w konkretnych warunkach psychofizjologicznych najatwiej jest wydoby
wtedy, gdy warunki s takie same" (1983a, s. 133).
Przeprowadzone przez Ludwiga (Ludwig i in., 1972) badania nad rozszczepieniem
osobowoci pokazay, e spord rnych stanw wiadomoci dysocjacji ulegy jedynie te
funkcje, ktre wchodziy w zakres zabarwionych emocjonalnie informacji, umiejtnoci i
form aktywnoci waciwych kadej osobowoci skadowej" (Ludwig, 1983, s. 94). Neutralne
informacje, umiejtnoci i formy aktywnoci, tj. nie zwizane z emocjonaln treci adnej
czci rozszczepionej osobowoci, nie ulegy dysocjacji. Fakt, e zabarwienie emocjonalne
jest czynnikiem istotnym w procesie dysocjacji informacji czy te jej zwizania ze stanem, i
to zarwno w przypadku rozszczepienia osobowoci, jak i hipnozy, po raz kolejny zwraca
uwag na funkcjonaln rol ukadu limbiczno-podwzgrzowego, ktry w procesach
emocjonalnych jest gwnym przetwornikiem (poczeniem psychiki i ciaa).
Psychobiologiczne rozwizywanie zaburze psychosomatycznych
Gdy wemiemy pod uwag opisane badania psychobiologiczne i wynikajce z nich logiczne
wnioski, uzyskamy pragmatyczne rozwizanie znanego od stuleci problemu wyjanienie
kartezjaskiego dualizmu psychofizycznego. Psychika i ciao to nie dwa rne zjawiska
jedno duchowe, drugie materialne. Psychika i ciao stanowi dwa aspekty systemu
informacyjnego, jakim jest ycie, a biologia jest procesem transdukcji informacji. Psychika i
ciao to po prostu dwa sposoby konceptualizacji tego samego systemu informacyjnego.
Wikszo teorii opisujcych powizania soma i psyche koczy si tym stwierdzeniem i nie
mwi nic konkretnego o sposobie, w jaki ciao i psychika s powizane oraz w jaki
komunikuj si ze sob. Nie zamierzamy tu pomin tego podstawowego zagadnienia, nie
uciekniemy si te do mglistych oglnikw filozoficznych. Nasz odwoujc si do pojcia
zalenoci od stanu teori komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania mona
przedstawi w postaci czterech zwartych hipotez:
1. Ukad limbiczno-podwzgrzowy jest gwnym anatomicznym powizaniem

komunikacyjnym midzy psychik a ciaem.


2. Zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu, zakodowane w ukadzie
limbiczno-podwzgrzowym i innych ukadach blisko z nimi zwizanych, to gwne
przetworniki informacji midzy psychik a ciaem.
3. Dziaanie wszelkich metod uzdrawiania czy hipnoterapii polega na docieraniu do systemw
pamici i uczenia si zalenego od stanu, w ktrych zakodowane s zaburzenia
psychosomatyczne, oraz restrukturalizacji tych systemw.
4. Do zakodowanych w sposb zaleny od stanu symptomw i zaburze psychosomatycznych
mona dotrze zarwno dziki rodkom psychologicznym, jak i fizjologicznym (np.
narkotyki), a efekt placebo jest skutkiem wsplnego dziaania obu tych metod.
Punktem wyjcia tych hipotez byo zaoenie, e transdukcja informacji midzy psychik a
ciaem oraz zapamitywanie, uczenie si i zachowania zalene od stanu to dwa podstawowe
procesy zachodzce w komunikacji midzy psychik a ciaem oraz w uzdrawianiu.
Specjalnoci medycyny s wszelkie anatomiczne, fizjologiczne i farmakologiczne metody
uruchamiania i wspomagania takiego uzdrawiania, a to oznacza koncentracj prawie
wycznie na cielesnych aspektach rwnowagi midzy psychik a ciaem. Przedstawiony w
tym rozdziale wywd na temat roli czynnikw psychicznych w procesie uzdrawiania opiera
si na eksperymentach psychofizjologicznych. Tym, czego brakowao wczeniejszym teoriom
opisujcym powizania midzy ciaem a psychik, s zalene od stanu: zapamitywanie,
uczenie si i zachowania. To one stanowi pomost nad tajemnicz przepaci, ktra istniaa
midzy psyche i soma; one s wsplnym mianownikiem tradycyjnej medycyny Zachodu i
wszelkich holistycznych, szamanistycznych czy spirytualistycznych koncepcji uzdrawiania,
ktre opieraj si na niezmiernie wyspecjalizowanych kulturowych systemach przekona,
pogldach na wiat i punktach odniesienia.
Obecnie moemy ju zacz wyjania wiele chorb jatrogennych i sposoby uzdrawiania,
ktre tak trudno byo zrozumie zachodniej medycynie i psychologii. Teoria uzdrawiania
opartego na pojciu zalenoci od stanu moe na przykad wytumaczy to, co odkryli
badacze (Dunlap, Henderson i Inch, 1952): e spord 17 000 przepisanych w Anglii lekarstw
30% stanowio placebo w tym sensie, e specyfiki te nie miay adnego szczeglnego wpywu
na fizjologi zaburze, z powodu ktrych je przepisywano. Rozumiemy teraz, dlaczego kady
lek zmieniajcy ktry z aspektw sen-soryczno-percepcyjnej lub fizjologicznej reaktywnoci
ciaa na dowolnym poziomie moe przerwa zalene od stanu kodowanie symptomw (jest
ono bardziej lub mniej kruche) i w ten sposb wywoywa wprawdzie niespecyficzny", ale
zupenie realny skutek leczniczy, ktry nazywamy efektem placebo.
Skupmy si zatem na dokadnych badaniach powiza midzy symptomami
psychosomatycznymi, uczeniem si zalenym od stanu i hipnoterapi porwnajmy
pionierskie prace Selyego i Ericksona.

4
STRES I ZJAWISKA PSYCHOSOMATYCZNE. PIONIERSKIE PRACE HANSA
SELYEGO I MILTONA ERICKSONA
W cigu ostatnich pidziesiciu lat wiedza o stresie i zjawiskach psychosomatycznych bya
gwnym bodcem do prowadzenia bada nad komunikacj midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawianiem. Zajmiemy si w tym miejscu uaktualnieniem i poczeniem w cao prac
dwch pionierw: fizjologa Hansa Selyego oraz psychiatry i hipnoterapeuty Miliona
Ericksona. Obydwaj ci badacze swymi niezwykle oryginalnymi spostrzeeniami pomogli nam
zrozumie zjawiska psychosomatyczne. Gwn zasug Selyego s jego odkrywcze
eksperymenty nad fizjologi stresu, Ericksona natomiast otwarte, oparte na naturalnych
zachowaniach studia nad dysfunkcjami psychosomatycznymi, ktre pojawiaj si
spontanicznie podczas hipnozy. Poczenie efektw ich prac prowadzi do bardziej
wszechstronnej orientacji w problemach psychosomatycznych i sposobach pomagania w ich
rozwizywaniu.
W tym rozdziale omwimy sformuowane przez Selyego pojcie oglnego zespou
przystosowania (GAS), ktre jest susznie uwaane za fundament medycyny
psychosomatycznej. Skorzystamy z koncepcji uczenia si i zapamitywania zalenych od
stanu oraz wicych si z nimi poj: informacji i zachowa zwizanych ze stanem, dziki
czemu uaktualnimy to, co Selye powiedzia na temat GAS. Nastpnie odwoamy si do
najnowszych bada, ktrych wyniki pogbiy nasz wiedz o funkcjach pod-wzgrza, po to,
by zintegrowa teori oglnego zespou przystosowania z pogldami Ericksona dotyczcymi
psychoneurofizjologicznych podstaw hipnozy i jej zwizku z dowiadczeniami czowieka.
Pojcie oglnego zespou przystosowania (GAS)

W ewolucji pojcia oglnego zespou przystosowania znaczc rol odegray co przyznawa


sam Selye pogldy wielkiego francuskiego fizjologa Claude Bernarda (1974). Bernard
uwaa, e najbardziej charakterystyczn cech wszelkich form ycia jest ich zdolno do
utrzymywania staoci rodowiska wewntrznego. Waciwo ta zostaa pniej przez
Waltera Cannona (1932, 1953) nazwana homeostaz, czyli zdolnoci utrzymywania
rwnowagi fizjologicznej pomimo zmian zachodzcych w rodo-wsku zewntrznym. Na
kade uszkodzenie czy chorob istoty ywe reaguj wysikiem, ktry ma na celu obron przed
zmian czy interwencj ze strony wiata zewntrznego w celu zachowania rwnowagi
homeostatycznej. Hans Selye jako pierwszy pokaza, e niezalenie od rda stresu
biologicznego, pod ktrego wpywem znajduje si dany organizm, rezultatem tego stanu
bdzie ten sam wzorzec reakcji, majcych na celu odzyskanie homeostazy wewntrznej. Oto
jak Selye opisuje swoje odkrycie (Selye, 1974, s. 24-27):
W 1926 roku, bdc studentem drugiego roku medycyny, po raz pierwszy zetknem si z
zagadnieniem stereotypowej reakcji na kady wzrost wymaga stawianych organizmowi.
Zaczem si zastanawia, dlaczego pacjenci cierpicy na wiele rnych chorb
zagraajcych homeostazie maj tak duo wsplnych oznak i objaww? Obojtne, czy dany
czowiek by chory na chorob zakan, zaawansowan posta raka, czy te utraci du ilo
krwi, zawsze traci apetyt, saba sia jego mini i motywacja do czynienia czegokolwiek;
dochodzio te do utraty wagi. Nawet wyraz twarzy pacjenta zdradza, e jest on chory. Jaka
jest naukowa podstawa tego, co wwczas nazywaem syndromem bycia chorym"?
[...] W jaki sposb rne bodce mog wywoywa te same skutki? W 1936 roku problem ten

pojawi si znowu tym razem w warunkach bardziej nadajcych si do laboratoryjnej


analizy eksperymentalnej. Przeprowadziem dowiadczenia ze szczurami, ktrym
wstrzykiwano rne zanieczyszczone i toksyczne preparaty gruczoowe. Okazao si, e
niezalenie od tego, z jakiej tkanki pochodziy te preparaty, wywoyway one stereotypowy
syndrom (ukad rwnoczenie pojawiajcych si zmian cielesnych), ktry charakteryzowa si
powikszeniem i wzmoon aktywnoci kory nadnerczy, skurczeniem (lub atrofi) grasicy i
wzw chonnych oraz pojawieniem si wrzodw odka i jelit.
Dowiadczenia ze zwierztami szybko dowiody, e taki sam ukad zmian cielesnych, jaki
wywouj ekstrakty gruczoowe, mog spowodowa inne czynniki: niskie i wysokie
temperatury, zakaenie, uraz, krwotok, podranienie nerwowe itp. [...] Reakcj t po raz
pierwszy opisaem w 1936 roku jako syndrom wywoywany przez rozmaite szkodliwe
czynniki". Potem staa si ona znana jako oglny zesp przystosowania (GAS) czy te
syndrom stresu biologicznego, przebiegajcy w trzech fazach: (1) alarmowej, (2) odpornoci,
(3) wyczerpania.
Uczenie si zalene od stanu a oglny zesp przystosowania. Dwie pierwsze fazy GAS
reakcja alarmowa i stan odpornoci nabieraj zupenie nowego znaczenia w wietle
wspczesnych bada nad zapamitywaniem i uczeniem si zalenym od stanu. Reakcj
alarmow charakteryzuje aktywizacja ukadu sympatycznego, w wyniku czego z rdzenia
nadnerczy uwalniana jest adrenalina i noradrenalina. Jak ju wspomnielimy, badania
McGaugha (1983) dowiody, e s to midzy innymi te same hormony, ktre moduluj
zdolno do zapamitywania. Zatem uczenie si i treci zapamitane podczas reakcji
alarmowej miayby charakter zaleny od stanu! U osoby, ktra jest uczestnikiem powanego
wypadku samochodowego, wystpuje silny przypyw hormonw reakcji alarmowej. Jej
szczegowe wspomnienia na temat wypadku s splecione ze zoonym stanem
psychofizjologicznym, wicym si z tymi hormonami. Gdy po kilku godzinach czy dniach
nastpi powrt do zwykego, normalnego stanu wiadomoci, wspomnienia bd zamazane
lub te w najbardziej skrajnych przypadkach (amnezja pourazowa przedstawiona w
poprzednim rozdziale) dojdzie do cakowitej niepamici. Wspomnienia te zaczynaj by
zwizane ze stanem to znaczy s powizane z tym wanie stanem, na ktry skadaj si
reakcja alarmowa oraz sensoryczno-percepcyjne wraenia z wypadku.
Tez t niedawno zweryfikowa eksperymentalnie Gold (1984). Odkry on, e efektem
jednego zastrzyku z adrenaliny jest dugotrwaa zmiana funkcjonowania mzgu [...] Wynik
ten sugeruje, e niektre reakcje hormonalne mog nie tylko regulowa te zmiany neuronowe,
ktre odpowiadaj za magazynowanie pamiciowe, lecz rwnie same mog inicjowa
dugotrwae zmiany funkcjonowania neuronw" (s. 379).
Kolejna, wyodrbniona przez Selyego faza faza odpornoci to okres, gdy wszystkie
objawy psychosomatyczne staj si szczeglnie widoczne i przykre. W naszym przykadzie z
wypadkiem samochodowym reakcj psychosomatyczn moe by kady z elementw reakcji
alarmowej, ktra wystpuje na pocztku: lk, bl, parali histeryczny, ble gowy,
owrzodzenia itd. Ofiara staje teraz przed wyrafinowanym problemem przystosowania, z
ktrym czsto nie potrafi sobie poradzi tradycyjna medycyna somatyczna. Dzieje si tak
zwaszcza wwczas, gdy pierwotna przyczyna stresu (taka jak wypadek samochodowy) znika,
a ciao i psychika, ktre nauczyy si nowego, obronnego sposobu przystosowania (jest to
sposb psychosomatyczny), cigle z niego korzystaj. Psychosomatyczny sposb
przystosowania zosta nabyty w szczeglnych (zazwyczaj traumatycznych) warunkach
psychofizjologicznych, ktre s zalene od stanu; trwa on nadal dlatego, e jest zwizany ze

stanem czy te zamknity w obrbie tych szczeglnych warunkw psychofizjologicznych,


nawet po tym, jak pacjent pozornie powrci do swego normalnego sposobu funkcjonowania.
Selye proponowa wiele sposobw rozwizywania zaburze psychosomatycznych
wystpujcych w fazie odpornoci. Najbardziej charakterystyczne byo podawanie lekw
przeciwdziaajcych hormonom stresu lub w przypadkach skrajnych chirurgiczne
usuwanie nadnerczy produkujcych te hormony. Faz odpornoci Selye czsto nazywa
stanem utknicia w koleinie". Wyraeniem tym okrela to, co obecnie opisujemy jako
zalene od stanu zachowanie psychofizjologiczne. Selye dowodzi, e skoro jaki wstrzs
moe nas do tej koleiny wepchn, to by moe inny szok zdoaby nas stamtd wypchn i w
ten sposb moglibymy si wyrwa chorobie" (Selye, 1976, s. 9). Uwaa, e rnego
rodzaju wstrzsy (elektrowstrzsy, terapia szokiem insulinowym, szok psychiczny itd.) to
jakby niespecyficzne formy terapii, ktre przeciwdziaaj wielu niespecyficznym aspektom
GAS. W nastpnej czci zobaczymy, e ten sposb interpretacji zwizkw midzy
wstrzsem a niespecyficznym dostpem do zaburze psychosomatycznych dokadnie pasuje
(cho nie zauwaono tego wczeniej) do metod Ericksona, ktry szok psychiczny traktowa
jako oglny (niespecyficzny) sposb docierania do wielu problemw emocjonalnych.
Zapamitywanie zalene od stanu, nastrj i zamordowanie Roberta Kennedy'ego.
Przedstawiony poniej opis zamordowania Roberta Kenne-dy'ego (Bower, 1981, s. 12)
stanowi niezwykle jasny przykad tego, jak sytuacja traumatyczna cznie z nasilon reakcj
alarmow moe wytworzy informacj zwizan ze stanem, ktra dostpna jest tylko za
pomoc hipnozy.
[Ten] przykad wie si z rozmow, ktr niedawno odbyem z Ver-nardem Diamondem,
psychiatr sdowym mieszkajcym w Bay Area. Rozmowa dotyczya synnej sprawy
sdowej, ktr si zajmowa przypadku Sirhana Sirhana, czowieka, ktry w 1968 roku w
Los Angeles zabi Bobby Kennedy'ego [...] Co ciekawe, Sirhan kompletnie nie pamita
samego morderstwa, ktre miao miejsce w maej kuchni hotelu Ambasador" tam wanie
odda do Kennedy'ego kilka strzaw. Sirhan dokona tego czynu w stanie silnego
poruszenia, a wszystko, co dotyczyo samego wydarzenia, byo objte niepamici. Na
prob adwokatw Sirhana doktor Diamond zahipnotyzowa go i pomg mu
zrekonstruowa pamiciowo wydarzenia owego fatalnego dnia. Pod dziaaniem hipnozy
coraz bardziej podekscytowany Sirhan stopniowo przypomina sobie wicej,
wspomnienia sypay si w miar, jak narastao jego pobudzenie, a do momentu, gdy
przywoa strzelanin. Wwczas zacz wykrzykiwa przeklestwa, strzela", a potem
dawi si, ponownie przeywajc chwil, gdy ochroniarze z Secret Ser-vice zapali go i o
mao nie udusili. Podczas innych seansw hipnotycznych Sirhan przypomnia sobie kluczowe
wydarzenia, czasem o nich opowiada, czasami zapisywa je zautomatyzowanym pismem.
Wspomnieniom zawsze towarzyszyo silne podekscytowanie.
Niezwyk waciwo tego przypadku stanowi fakt, e uzyskany w hipnozie materia nigdy
nie sta si dla Sirhana dostpny w stanie przytomnoci i przez cay czas zaprzecza on,
jakoby popeni morderstwo. Co wicej, zaprzecza, e kiedykolwiek by hipnotyzowany
przez Diamonda, twierdzi, e gos na tamie nie jest jego gosem, a pismo na kartkach nie
jest jego pismem. Domniemywa, e Diamond wynaj aktora lub specjalist od podrabiania
pisma, ktrzy mieli go naladowa. W kocu zaakceptowa teori, e to on zabi
Kennedy'ego, ale zracjonalizowa to uznajc, e by to heroiczny akt popeniony na rzecz
nacjonalizmu arabskiego. Byo to jednak przekonanie oparte na tym, co mu powiedziano
co mniej wicej takiego, jak moje przekonanie, e urodziem si w rod wieczorem z

pewnoci tak byo, cho tego nie pamitam (podkr. E.L.R.).


Przypadek ten wyranie pokazuje, jak w skrajnych warunkach psychofizjologicznych tworzy
si informacja zwizana ze stanem: Sirhan dokona tego czynu w stanie silnego poruszenia, a
wszystko, co dotyczyo samego wydarzenia, zostao objte niepamici. [...] Pod dziaaniem
hipnozy coraz bardziej podekscytowany Sirhan stopniowo przypomina sobie wicej,
wspomnienia sypay si w miar, jak narastao jego pobudzenie, a do momentu, gdy
przywoa strzelanin". Ten stan silnego poruszenia" to wzmoony stan psychofizjologicznej
reakcji alarmowej, ktra bya tak silna, e wspomnienia Sirhana zaczy by zwizane ze
stanem. Oddzieliy si (ulegy dysocjacji) od normalnego stanu przytomnoci, czego efektem
bya zupena niepami strzelaniny. Hipnoza pozwolia pacjentowi ponownie dowiadczy
tego kracowo odmiennego stanu psychofizjologicznego, w ktrym wspomnienia sypay si
w miar, jak narastao jego pobudzenie". Ten dokadnie opisany przykad bliskiego zwizku
midzy ukadem hormonalnym, reakcj alarmow i zwizan ze stanem informacj, ktra
podlega amnezji odwracalnej jedynie w hipnozie, jest typowy dla wielu przypadkw. Hipnoza
umoliwia odzyskanie wspomnie dlatego, e pozwala osign stan pobudzenia
emocjonalnego, z ktrym byy one zwizane.
Mgby tu pa zarzut, e ze wzgldu na skrajnie silny stres przypadek Sirhana stanowi
wyjtkowy przykad tworzenia informacji zwizanej ze stanem, poniewa w normalnych
warunkach, gdy emocje i nastroje s sabsze, sytuacja moe by zupenie inna. Bower (1981;
Gilligan i Bower, 1984) przeprowadzi wiele eksperymentw nad tworzeniem informacji
zwizanej z emocjami i nastrojami typowymi dla ycia codziennego. Wykorzystywa
wywoane pod wpywem hipnozy nastroje [...] po to, by stworzy eksperymentalny
odpowiednik uczenia si zwizanego ze stanem emocjonalnym", po czym dokonywa
pomiarw zapamitywania i przypominania sobie (Bower, 1981, s. 131). Okazao si, e gdy
osoby badane uczyy si czego w radosnym nastroju (wywoanym pod wpywem hipnozy),
lepiej przypominay sobie ten materia, gdy znowu byy w takim nastroju. Takie samo uczenie
si zwizane ze stanem emocjonalnym zachodzio wwczas, gdy wywoany na czas nauki
nastrj by smutny.
Stany emocjonalne maj take znaczenie, jeli chodzi o przywoywanie wspomnie z
dziecistwa. Kiedy badani byli w dobrym humorze, przypominali sobie wicej szczliwych
chwil z tego okresu; gdy byli smutni, przywoywali wicej smutnych wspomnie. Badania
Bowera udowodniy, e emocje mog uruchamia informacje (dostpne w hipnozie),
zwizane ze stanem, gdy wywoany nastrj odpowiada warunkom, w ktrych informacja bya
pierwotnie zakodowana. Aby wyjani wydobywanie wspomnie zalenych od nastroju, ktre
aktywizuj procesy fizjologiczne lub symboliczno-werbalne, Bower sformuowa teori
asocjacyjnej sieci pamiciowo-emocjonalnej. Gazzaniga (1985) przedstawi wyniki nowych
bada nad procesami dokonujcymi si w prawej i lewej pkuli mzgowej, ktre
potwierdzaj pogld, e te asocjacyjne sieci w umyle mog funkcjonowa jako na wp
automatyczne moduy, majce wiele cech niewiadomych i jak okrelamy to w tej pracy
zwizanych ze stanem informacji i zachowa.
Wanie w takich, zademonstrowanych przez Bowera i Gazzaniga, interakcjach tego co
fizjologiczne i symboliczne widzimy pewien rodzaj powiza midzy ciaem i psychik, do
ktrych najatwiej jest dotrze dziki hipnozie. Ich prace eksperymentalne, podobnie jak
badania innych uczonych (Blum, 1967, 1972; Gage, 1983), dostarczaj solidnych podstaw do
skutecznej hipnoterapii, podczas ktrej dociera si do sieci asocjacyjnych pacjenta oraz jego
ukadw odniesie, te za mona wykorzysta po to, by usun zaburzenia

psychosomatyczne.
Badanie zjawisk psychosomatycznych za pomoc hipnozy eksperymenty Ericksona

Cztery artykuy opublikowane w 1943 roku w styczniowym numerze czasopisma


Psychosomatic Medicine" (1943a, b, c, d/1980) stanowi oryginalny wkad Ericksona w
rozwj medycyny psychosomatycznej. Artykuy dotyczce psychicznych aspektw zjawisk
psychosomatycznych stanowi podsumowanie caej dekady zakrojonych na szerok skal
zarwno eksperymentalnych, jak i klinicznych prac, w ktrych wykorzystywano hipnoz.
Badania te prowadzono w tym samym czasie, gdy Selye dochodzi do swych odkrywczych
wnioskw na temat aspektw fizjologicznych. W pewnym sensie prace tych badaczy byy
komplementarne i podobne: Selye odkry, e dziaanie rnych stresorw powoduje t sam
reakcj fizjologiczn, ktr nazwa oglnym zespoem przystosowania; Erickson natomiast
stwierdzi, i ten sam stresor wywouje rne reakcje psychiczne, i nazwa je zjawiskami
wspwystpujcymi. cznie prace ich daj wszechstronny pogld na genez i usuwanie
zaburze psychosomatycznych.
Gdyby badania Selyego rozpatrywa osobno, to mona by wnioskowa, e skoro rne
stresory wywouj zesp tych samych objaww fizjologicznych (powikszenie kory
nadnerczy, zahamowanie ukadu odpornociowego i owrzodzenie przewodu pokarmowego),
u kadego czowieka powinny wystpowa niezalenie od rda stresu fizycznego lub
psychicznego takie same dysfunkcje fizjologiczne. Fakt, e w rzeczywistoci kada
jednostka prezentuje inny wzr objaww fizjologicznych, wskazuje na istnienie jeszcze
jednego skadnika reakcji na stres. Selye nazwa go skadnikiem specyficznym. Obejmuje on
zarwno charakterystyk urazu fizjologicznego (rana zadana noem i oparzenie powoduj ten
sam GAS, lecz ich cechy fizyczne i fizjologiczne s rne), jak i psychiczne odmiany reakcji
nabytych w wyniku uczenia warunkowego, ktre jednostka gromadzi w cigu swego ycia.
Selye nie wypowiada si jednak na temat dynamiki tych warunkowych skadnikw
psychicznych. To Erickson bada w unikatowy dla kadego czowieka wzorzec
uwarunkowanych psychicznie reakcji, ktre skadaj si na zaleny od stanu filtr (rys. 1).
Jeden z artykuw Ericksona, zatytuowany Hypnotic Investigation of Psychosomatic
Phenomena (Badanie zjawisk psychosomatycznych za pomoc hipnozy), rozpoczyna si
nastpujcym opisem zjawisk wspwystpujcych (1943c/1980):
Celem tego artykuu jest dokonanie przegldu rnych wzajemnych powiza i zalenoci
psychosomatycznych, ktre pojawiaj si podczas seansw hipnotycznych ze zdrowymi
ludmi i przybieraj posta zjawisk wspwystpujcych [...] Zjawiska te nie s zwykymi,
przewidywalnymi zmianami funkcjonowania psychicznego, fizjologicznego i somatycznego,
ktre powszechnie wystpuj u wszystkich osb znajdujcych si w gbokim transie (zmiany
czasu reakcji, progw sensorycznych, napicia miniowego itp.). S one raczej odlege od
opisanych objaww stanu hipnozy i najprawdopodobniej s wyrazem nie tyle tego stanu,
ile wzajemnych powiza istniejcych pomidzy zachowaniami i stanami, ktre
wywoano za pomoc hipnozy. Oznacza to, e po wprowadzeniu w stan gbokiej hipnozy,
mona zahipnotyzowanemu poda konkretne instrukcje, ktre maj wywoa reakcje
okrelonego rodzaju, ujawniajce si w konkretnej modalnoci zachowania. Jednake oprcz
tego zachowania, ktre zostao zasugerowane, mog si take pojawi widoczne jako
objawy wspwystpujce wyrane zmiany dotyczce pozornie nie zwizanych ze sob
modalnoci zachowania (s. 145-146).

[...] Tak wic np. u osoby, ktra w hipnozie staa si gucha, mog wystpi liczne zmiany
dotyczce funkcjonowania wzrokowego, motorycznego czy jeszcze innego rodzaju [...]
podczas gdy u kogo innego, kto pod wpywem hipnozy sta si lepy na barwy, pojawiaj si
liczne zakcenia motoryki, a nie wystpi zmiany w zakresie syszenia [...] U jednej z
badanych kobiet za kadym razem, gdy na skutek hipnozy stawaa si gucha, pojawiao si
uczucie mdoci i zawrotw gowy [...] Ponadto mona byo u niej zaobserwowa oczopls i
rozszerzanie si renic [...] Inny z badanych [...] w momencie pojawienia si guchoty
doznawa gbokiego zniesienia czucia. A do chwili powrotu czucia nie by on w stanie
odzyska suchu. [...] Rwnie u kilku innych osb stwierdzono niemono wyzwolenia si z
wywoanych zmian zachowania przed usuniciem zmian wspwystpujcych (s. 148-149).
[...] Stanowi one [zmiany wspwystpujce] indywidualne z natury objawy, ktre pojawiaj
si w bardzo rnych okolicznociach i w zwizku z rozmaitymi skojarzeniami. Co wicej,
ich posta nie jest staa u wszystkich osb postawionych w tej samej sytuacji [...] Wyniki
bada wydaj si jednak stae, jeli chodzi o konkretn modalno zachowania danej
jednostki, cho powtarzanie hipnozy prowadzi do stopniowego zmniejszania zakresu i
czasu trwania zjawisk mogcych powodowa dyskomfort badanego (s. 146; podkr.
E.L.R.).
Z przedstawionego w tej czci punktu widzenia zjawiska wspwyst-pujce mona uzna za
przejawy zwizanych ze stanem ukadw informacji i zachowa o niezwykle
zindywidualizowanym charakterze, ktre s nabywane przez kad jednostk w wyniku
dowiadcze yciowych. Te indywidualne ukady stanowi podstaw tworzenia unikatowego
zbioru reakcji hipnotycznych, ktre mona wykorzysta w celach terapeutycznych. Mona te
je uzna za przejawy twrczej niewiadomoci kadego czowieka. Kiedy kto znajduje si
przez pewien czas pod wpywem nadmiernego stresu, opisane zjawiska wspwystpujce
staj si podoem objaww psychosomatycznych, ktre stanowi wyraz nabytych
dowiadcze, zakodowanych w filtrach pamiciowych ukadu limbicznego.
Odkrycie przez Ericksona tego, e powtarzanie hipnozy moe prowadzi do stopniowego
zmniejszania zakresu i czasu trwania zjawisk powodujcych dyskomfort (psychosomatyczny)
badanego" stao si podstaw jego koncepcji dysfunkcji psychosomatycznych i hipnoterapii.
Jeden z pierwszych przykadw wykorzystania tej koncepcji znajdziemy w artykule
zatytuowanym Hypnotic Invesigation of Psychosomatic Phenomena: A Controlled
Experimental Use of Hypnotic Regression in the Therapy of an Acquired Food Intolerance
(Hipnotyczne badanie zjawisk psychosomatycznych: wykorzystanie regresji hipnotycznej do
terapii nabytej nietolerancji jedzenia w warunkach kontrolowanych eksperymentalnie).
Przypadek ten jest doskonaym przykadem na to, e hipnoterapia moe doprowadzi do
usunicia zaburze psychosomatycznych i fobii (w ktre prawdopodobnie zaangaowany jest
autonomiczny ukad nerwowy, a szczeglnie odkowo-jelitowy komponent GAS),
powstaych wskutek uczenia si zalenego od stanu (Erickson, 1943b/1980, s. 170):
Pacjentka, osoba dwudziestoparoletnia, uwielbiaa sok pomaraczowy, ktry pia przy kadej
okazji. Pewnego razu, cierpic na dolegliwoci odkowe, zdecydowaa si wyprbowa
jako lekarstwo olej rycynowy. Aby zniweczy jego smak, zmieszaa go z sokiem
pomaraczowym. Niestety, okazao si, e mieszanka ta spowodowaa ostre zaburzenia
gastryczne: dziewczyna miaa silne nudnoci i kilkakrotnie zwymiotowaa. Pniej pooya
si do ka. Nastpnego dnia rano bya bardzo godna, ale czua si duo lepiej. Posza do
kuchni, by jak zwykle wypi szklank soku pomaraczowego. Niespodziewanie zdaa sobie
spraw, e nie moe go pi, bo jego widok, zapach i smak powoduj mdoci i wymioty.

Ta gwatowna i ostra niech do pomaracz nie znikna spontanicznie, lecz trwaa tak dugo,
e przybraa posta niemal fobii. Dziewczyna nie moga nawet znie myli o tym, e
pomaracze s w lodwce, i jej rodzina przestaa je je. Nawet widok tych owocw na targu
przyprawia pacjentk o mdoci.
Erickson pisze, e w powstaniu warunkowej dolegliwoci odkowo-jelitowej uczestniczy
inny, silnie naadowany emocjonalnie czynnik, ktry po kilku dniach znikn. Autor nie
przedstawi go w swym artykule. Jednak wyuczona metoda warunkowania niech do
pomaracz trwaa nadal. Jest to zjawisko typowe dla zaburze psychosomatycznych i stanowi
ono istot dylematu z nimi zwizanego. Problemy, ktre s pierwotn przyczyn powstawania
zalenych od stanu ukadw pamiciowych i takiego uczenia si, zwykle atwo zostaj
rozwizane, ale psychiczne problemy przez nie spowodowane trwaj nadal! Nowy, zaburzony
ukad zyskuje autonomi funkcjonaln trwa w postaci zwizanych ze stanem informacji i
zachowa, ktre manifestuj si w sposb niezaleny, czsto buntujc si przeciwko
wiadomej woli (ego).
Ze wzgldu na wyizolowany charakter symptomu Erickson nie chcia na niego dziaa
bezporedni sugesti hipnotyczn, mimo e pacjentka go o to prosia. Zdecydowa si
zastosowa sposb poredni. Pewnego wieczoru, w czasie spotkania towarzyskiego, gocie
przekonali dziewczyn, aby zgodzia si na zahipnotyzowanie. Erickson zademonstrowa na
niej regresj do wczeniejszego okresu ycia, cofajc j do chwili sprzed dwch lat, zanim
jeszcze wytworzya nieszczsne skojarzenie midzy sokiem pomaraczowym, olejem
rycynowym i powanym problemem emocjonalnym. Po dwudziestu minutach pozostawania
w takiej regresji (Erickson zwykle potrzebowa tyle czasu, by utrwali stan gbokiej hipnozy)
dziewczyna razem z gomi wypia sok pomaraczowy, nie przejawiajc przy tym niechci.
Ani razu nie usyszaa bezporedniej sugestii zachcajcej, by rozwizaa swj problem. Dano
jej jedynie moliwo wypicia soku, a ona zrobia to z przyjemnoci. Pniej obudzia si z
hipnozy, nie pamitajc tego, co si wczeniej zdarzyo. Przez reszt wieczoru miaa
zaintrygowany i zadumany wyraz twarzy, stale obracaa jzykiem w ustach i oblizywaa
wargi tak, jakby prbowaa wyczu jaki nieuchwytny smak". W kilka dni potem
powiedziaa, e jakim sposobem spontanicznie" si wyleczya i odzyskaa swe
niegdysiejsze upodobanie do soku pomaraczowego.
W opisanym przypadku uderzajce jest to, e pacjentka odzyskaa swoje upodobanie do soku
pomaraczowego w sposb poredni, cofajc si do wczeniejszego etapu ycia i nie doznajc
wyuczonych objaww gastrycznych, ktre mogyby temu przeszkodzi. Z punktu widzenia
teorii zapamitywania i uczenia si zalenego od stanu mona by powiedzie, e stan regresji
do okresu wczeniejszego sta si okrn drog, ktra pozwolia omin wyuczone pniej
objawy odkowo-jelitowe. Kiedy dziewczyna po raz kolejny zasmakowaa w soku
pomaraczowym, objawy straciy sw moc lub wyuczone znaczenie (Rossi, 1973/1980;
Erickson i Rossi, 1976/1980) i nie przeszkodziy temu negatywne oczekiwania wiadomej
czci jej psychiki.
Taka forma hipnoterapii bardzo rni si od podejcia tradycyjnego, w ktrym bezporednia
sugestia ma odwoa" symptom albo zakaza mu pojawienia si. Porednia metoda
praktykowana przez Ericksona wykorzystuje naturalne sposoby autoleczenia, ktre s w
psychice. Nie ma tu miejsca na natrtn bezporedni sugesti, ktra wyraaaby jedynie
pewne ograniczone przekonania terapeuty na temat tego, jak powinno przebiega leczenie.
Terapia nastpuje nie na skutek rozkazw, ktre s wdrukowywane do umysu
zahipnotyzowanego czowieka, ale przez ominicie tego, co Erickson nazwa wyuczonymi

ograniczeniami, oraz przez docieranie do tych mocy uzdrowicielskich, ktre istniej w


kadym z nas. W opisanym przypadku wyuczone ograniczenie byo doskonaym przykadem
zwizanego ze stanem ukadu informacji i zachowa, ktry zakodowa nieprzyjemny
symptom, kccy si z pierwotnym upodobaniem pacjentki do soku pomaraczowego.
Korzystajc z regresji Erickson dotar do zwizanego ze stanem symptomu w sposb, ktry
pozwoli uruchomi twrcze siy pacjentki w celu rzeczywistego jej uzdrowienia. Niebawem
przedstawi jeszcze inne przykady na to, e tego rodzaju hipnoterapi mona wyjani z
punktu widzenia psychobiologii duo lepiej, ni gdyby wykorzystywa tradycyjn, czsto
zwodnicz koncepcj hipnozy jako programowania psychiki i zachowania. Sam Erickson
okrela programowanie mianem niezbyt wiadomego sposobu" uprawiania hipnoterapii
(Erickson i Rossi, 1979, s. 288).
W swym mao znanym i niedocenianym artykule na temat natury hipnoterapii Erickson
(1948/1980) przedstawi argumenty przemawiajce za cakowicie now koncepcj transu,
interpretowanego jako okres twrczej reorganizacji. Oto co napisa (s. 38):
Wprowadzanie i utrzymywanie transu suy temu, by powsta szczeglny stan psychiczny, w
ktrym pacjent moe na nowo powiza i zreorganizowa swe wewntrzne psychiczne
zawioci oraz wykorzysta moliwoci w sposb zgodny z przeszym dowiadczeniem [...]
Terapia jest rezultatem wewntrznej resyntezy zachowania, dokonywanej przez samego
pacjenta. To prawda, e bezporednia sugestia moe wywoa zmian zachowania pacjenta
oraz przynajmniej chwilowo wyleczy jego objawy. Jednak leczenie" takie jest po prostu
reakcj na sugesti, nie pocigajc za sob tworzenia nowych skojarze i reorganizacji
pogldw, poj i wspomnie. Tymczasem procesy te s niezbdne do rzeczywistego
wyzdrowienia. Leczenie polega na tworzeniu nowych skojarze i reorganizacji
dotychczasowych dowiadcze, a nie na manifestowaniu jakiej reakcji poprzez zachowanie,
ktre moe w najlepszym razie satysfakcjonowa jedynie obserwatora.
Nastpnym naszym krokiem bdzie szczegowa prezentacja twrczego sposobu podejcia do
tworzenia nowych skojarze i reorganizacji problemw psychosomatycznych. Procesy te opisaem
jako nowe metody komunikacji midzy psychik a ciaem i hipnoterapii (Rossi, 1987).

5
NOWE METODY KOMUNIKACJI MIDZY PSYCHIK A CIAEM
W tym rozdziale skoncentrujemy si na skutecznych metodach stymulowania komunikacji
midzy psychik a ciaem. Zobaczymy, e sowa, zwroty, pytania oraz inne strategie
badawcze mog udostpni problemy zakodowane w zwizanej ze stanem pamici i
spowodowa, e informacje bd wykorzystane w celu pomagania samemu sobie. Wszystkie
opisywane metody polegaj na wyszukiwaniu najlepszych sposobw uruchamiania ludzkich
moliwoci, a nie na manipulowaniu czy kontroli zachowania. Nie ma tu miejsca na
warunkowanie (zamaskowane lub jawne), komunikacj pod wpywem czy programowanie.
Nie uywamy nawet sugestii, konwencjonalnie pojmowanej jako wprowadzanie jakiej idei
do umysu pacjenta. Chodzi po prostu o uzyskanie dostpu do zalenych od stanu systemw
pamici, uczenia si i zachowa oraz wykorzystanie zakodowanej tam informacji w celu
rozwizywania problemw. rdem kontroli procesu leczenia przez cay czas jest sam
pacjent. Terapeuta to tylko pomocnik, przewodnik i konsultant.
W miar moliwoci zawsze korzystamy ze wiatopogldu, postaw i sw samego pacjenta,
poniewa one s najbardziej podane w docieraniu do zaburzonych obszarw. Skupiamy si
na problemach dlatego, e prowadz one do przeamania ogranicze w rozwoju danego
czowieka. Symptomy to czsto sygnay, e istnieje potrzeba rozwoju osobowoci. Wszelkie
nasze koncepcje terapeutyczne opieraj si na aktywnym udziale pacjentw (nawet podczas
pierwszej sesji), bo prowadzi to do szybkiego uzyskania przez nich umiejtnoci radzenia
sobie oraz do samowystarczalnoci.
Kade dojcie jest zmian struktury
Podstawow przesank wszystkich opisanych w tej ksice koncepcji jest stwierdzenie, e
kade dojcie jest zmian struktury. Za kadym razem, gdy docieramy do zwizanych ze
stanem wspomnie, efektw uczenia si czy zachowa, ktre koduj problem, mamy
mono wytworzenia nowych skojarze i dokonania reorganizacji, czyli przebudowania tego
problemu w sposb, ktry jest jednoczenie jego rozwizaniem. Przesanka ta opiera si na
wykonanych niedawno badaniach nad zapamitywaniem, uczeniem si i poznawaniem, o
ktrych wspomniaem poprzednio (rozdz. 3; Lynch, McGaugh i Weinberger, 1984). Pami
nie dziaa jak magnetofon, za pomoc ktrego po prostu odtwarzamy to, co przedtem
zapisalimy. Pami jest zawsze procesem konstruktywnym, w ktrym za kadym razem, gdy
sobie przypominamy wydarzenie z przeszoci, syntetyzujemy nowe, subiektywne
dowiadczenie. Pribram (1986) tak opisuje w aktywny, syntetyczny proces pamiciowy:
Obrazy i inne treci psychiczne nie s ani zmagazynowane, ani zlokalizowane" w mzgu.
Obrazy i zjawiska psychiczne s raczej konstruowane dziki dziaaniu miejscowych
obwodw mzgu, wspomaganemu zazwyczaj przez to, co przez wejcia sensoryczne napywa
ze rodowiska zewntrznego. Podobny mechanizm, w ktry zaangaowane s motoryczne
mechanizmy mzgu, moe odpowiada za zachowania intencjonalne i planowe. Dowodw
istnienia takiego mechanizmu mona szuka w Languages of the Brain (Jzykach mzgu) i
innych pracach (Pribram, 1971, 1976; Pribram i in., 1981). W wikszoci prowadzonych
przeze mnie bada chodzio o pokazanie, e mzg funkcjonuje w sposb aktywny, a nie
bierny, o jego interakcje ze rodowiskiem oraz o wyjanienie procesw skadajcych si na
ten aktywny aspekt psychiki. Badania udowodniy, e kora wewntrzna oraz formacja
limbiczna przodomzgowia aktywnie organizuj wejcia sensoryczne itd. (patrz przegld
Pribrama, 1980 podkr. E.L.R.).

Psychika i natura cigle si zmieniaj, stanowi jakby strumie twrczoci. Irytuje nas, e
nasze wspomnienia o danym wydarzeniu rni si od wspomnie innych osb oraz e
zmieniaj si w miar upywu czasu. Te zupenie naturalne rnice i zmiany stanowi
przedmiot zgryzoty naszych sdziw, ktrzy rozstrzygnicia prawne opieraj na do
naiwnym przekonaniu, e istnieje staa, niezmienna i obiektywna rzeczywisto, w ktrej
fakty s faktami, a nie subiektywnymi konstrukcjami umysu. Prawo wymaga, by wiadek
powtarza swoj relacj za kadym razem w ten sam sposb. Tymczasem natura umysu jest
taka, e ta sama historia powtarza si, lecz w postaci rozmaitych wariacji. Najwyraniej
umys cigle usiuje uaktualni i ustrukturalizowa rzeczywisto w zgodzie z nowymi
informacjami i pogldami, ktre spontanicznie wytwarza.
To, co jest zgryzot prawnikw, jest jednak szans dla psychologw. Kiedy np. umys w
naturalny sposb dokonuje przegldu wspomnie z rnicych si nieco midzy sob
punktw widzenia, spontanicznie angauje si w tworzenie kolejnych rzeczywistoci. To za
wobec zmieniajcych si cigle warunkw rodowiskowych ma warto przystosowawcz.
Ludzie, ktrzy nie uznaj, nie akceptuj i nie potrafi zintegrowa tych spontanicznych
zmian, s skazani na pozbawion elementw twrczoci egzystencj w zdezaktualizowanej
ju przeszoci (Rossi, 1972/1985). Wikszo z nas nie zdaje sobie sprawy, jak silnie
jestemy zaprogramowani na takie wanie ycie. Za wszelk cen cho na prno
usiujemy chroni nasze przesze style mylenia, odczucia i zachowania, a do chwili, gdy
symptom czy problem stanie si jawnym dowodem na to, e jestemy nieprzystosowani do
cigych zmian, ktre zachodz wok nas. Nasz problem lub symptom jest wwczas
najlepsz wskazwk do wykonania wewntrznej pracy, ktra pozwoli si nam ponownie
zaadaptowa. Za kadym razem, gdy analizujemy swj problem (tj. docieramy do niego),
moemy liczy na to, e nasz umys w poszukiwaniu odpowiedzi spontanicznie zreorganizuje
go, ujmie go w nieco inny sposb.
Rozwizywanie problemw metod trzech krokw
Podczas kongresu dotyczcego ewolucji w psychoterapii poinformowano, e istnieje obecnie
okoo 300 rnych jej form (Rossi, 1987). Wszystkie formy terapii w pewnym stopniu
wspomagaj komunikacj midzy psychik a ciaem oraz uzdrawianie. Rozwaanie drobnych
rnic midzy nimi prowadzioby do poczucia chaosu i zagubienia, a przecie maj one
wspln metod rozwizywania problemw, polegajc na wykonywaniu takich oto trzech
krokw:
1. Terapeuta i pacjent razem inicjuj proces komunikacji.
2. Angauj si w prac terapeutyczn pewnego rodzaju.
3. Posiadaj kryteria okrelajce rozwizanie problemu, to znaczy wiedz, kiedy przerwa
swoj interakcj.
W tradycyjnej hipnoterapii te trzy kroki wyglday nastpujco:
1. Uzyskanie zaufania i dobrego kontaktu.
2. Prezentacja sugestii terapeutycznych sucych wewntrznej pracy twrczej.
3. Zbudzenie" pacjenta i potwierdzenie rozwizania problemu (Erickson i Rossi, 1979).

Jeli problem nie zosta rozwizany, te same trzy kroki s powtarzane w odmienny sposb, z
uyciem innych sugestii oraz innych wzorcw pracy wewntrznej z wykorzystaniem tego,
czego pacjent nauczy si podczas pierwszej prby. Ten proces powtarzany jest wielokrotnie i
za kadym razem wykonuje si opisane trzy kroki, w efekcie czego coraz wicej wiadomo o
stanie wewntrznym i zasobach pacjenta. To z kolei moe sprawi, e kada nastpna prba
bdzie bardziej efektywna.
Przedstawiane w tym rozdziale metody trzech krokw s rne: zarwno proste, jak i
skomplikowane. atwo si ich nauczy w takiej kolejnoci, w jakiej je zaprezentowano,
poniewa dowiadczenia nabyte przy stosowaniu jednej z nich skadaj si na umiejtnoci
terapeutyczne potrzebne do efektywnego wykorzystania nastpnej. Wszystkie s jednak
rnymi odmianami tej samej podstawowej formuy. Przyjrzyjmy si jej zatem.
Podstawowa formua dochodzenia. Istot wszystkich zaprezentowanych w tym rozdziale
koncepcji terapeutycznych jest co, co mona okreli mianem podstawowej formuy
dochodzenia, od setek lat stosowanej na rne sposoby przez hipnoterapeutw. Erickson i
Rossi (1976/1980) okrelili j jako ukryt dyrektyw. Podstawowa formua dochodzenia rni
si zasadniczo od wszelkich uywanych poprzednio form sugestii bezporedniej i autorytarnej
tym, e nie ma w niej wdrukowywania, warunkowania czy programowania pacjenta zgodnie z
pogldami terapeuty na temat sposobu, w jaki naley rozwiza problem. Formua ta
dostarcza jakby ram, dziki ktrym pacjent dochodzi do powizanego ze stanem kodu swego
wasnego problemu i stymuluje transdukcj informacji w stopniu pozwalajcym na
uzdrowienie.
Podstawow formu dochodzenia mona opisywa na wiele rnych sposobw. Zawsze
jednak skadaj si na ni trzy standardowe elementy:
1. Wprowadzenie wyznaczajce czas terapii, ktre inicjuje wewntrzne poszukiwanie
systemw zapamitywania, uczenia si i zachowa zalenych od stanu.
2. Dochodzenie do problemw i symptomw zwizanych ze stanem oraz ich transdukcja.
3. Obserwowalne zachowania, ktre sygnalizuj, e procesy dochodzenia i transdukcji
terapeutycznej s zakoczone.
Ramka 2. Podstawowa formua dochodzenia
1. Wprowadzenie wyznaczajce czas terapii, inicjujce poszukiwania
wewntrzne
Gdy tylko twj wewntrzny umys (twrcza niewiadomo, duchowy
przewodnik itd.) zorientuje si,
2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem rde problemu
e potrafisz dokona przegldu wanych wspomnie zwizanych ze
rdem problemu,
3. Obserwowalne zachowania sygnalizujce rozwizywanie problemu

zamkniesz oczy (obserwowalne zachowanie), by dokona tego


przegldu, i poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony.
Kiedy reakcj pacjenta na formu dochodzenia wewntrznego jest wyciszenie si i
zamknicie oczu, dysponujemy ju obserwowalnymi zachowaniami, ktre dowodz, e
zachodzi praca wewntrzna. Taka metoda rozwizywania problemw jest cakowicie
naturalna i atwa do zaakceptowania, poniewa korzysta si tu ze zwykych codziennych
procesw, ktre dokonuj si w nas wwczas, gdy na chwil koncentrujemy uwag, prbujc
si upora z jak kwesti. Formua ta rozpoczyna i wspomaga proces przegldania
wspomnie wicych si z danym problemem. Zobaczymy te, e istniej rne sposoby
wyraania formuy dochodzenia, dziki ktrym moliwe jest uczenie si na nowo,
przeksztacanie nieaktualnych idei oraz znajdowanie drg ujcia dla autoekspresji. Wszystko
to ma suy lepszemu rozwizywaniu problemw.
Badania dotyczce mylenia twrczego (Rossi, 1972/1985) dowiody, e jdro tego, co nowe,
tworzy si zwykle w naszym wntrzu na poziomie niewiadomym. Potem wiadoma psychika
zwyczajnie przyjmuje now ide, zatwierdza j i integruje z dotychczasowymi wzorcami
orientacji. Podstawowa formua dochodzenia dostarcza okazji, by na ni e wiadomy m
poziomie, u samych rde twrczoci wydarzyo si co nowego. Jest to sposb, aby skupi
psychiczne zasoby pacjenta (np. zalene od stanu wspomnienia, skojarzenia sensorycznopercepcyjne, emocje, nawyki, rne wzorce uczenia si itd.) oraz zaangaowa je w twrcze
rozwizywanie problemw. Z niedawno wykonanych bada dotyczcych neurobiologii
uczenia si (Rosenzweig i Bennett, 1984) wynika, e podczas uczenia si w odpowiednich
komrkach mzgu zachodzi synteza nowych biaek. Moemy wic przypuszcza, e rne
odmiany formuy dochodzenia, o ktrych piszemy w tym i nastpnych rozdziaach,
rzeczywicie wspomagaj wewntrzn syntez nowych struktur biakowych, ktre mog
stanowi biologiczn podstaw nowych zachowa i dowiadcze zmysowych" (Erickson,
Rossi, 1976).
Przyjrzyjmy si zatem dokadnie niektrym odmianom podstawowej formuy dochodzenia
tym, ktre s szczeglnie przydatne z punktu widzenia klinicznego.
Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw w celu rozwizywania problemw.
Metoda trzech krokw, polegajca na rozwizywaniu problemw przez dochodzenie do
wewntrznych zasobw pacjenta, bya pierwotnie opisana przez Ericksona i Rossiego (1979,
s. l-l 4) jako podstawowy model hipnoterapii. Tutaj traktujemy j szerzej jako procedur
przydatn do bardzo wielu problemw, ktre pacjenci mog rozwizywa sami w czasie, gdy
dokonuj pracy wewntrznej.
Faza 1. Sygnalizowanie gotowoci do pracy wewntrznej. W pierwszej fazie terapeuta
prosi pacjenta, by dokona przegldu historii oraz natury swego problemu. w przegld
wzbudza pewnego rodzaju aktywno, polegajc na dochodzeniu i restrukturalizowaniu,
ktre zachodzi spontanicznie. Aktywno ta jest charakterystyczna dla wszelkich procesw
pamiciowych. Zatem przegld taki inicjuje rzeczywisty proces terapii, nawet jeli pacjent
jest przekonany, e tylko mwi o problemie. W pozytywnej atmosferze wytworzonej dziki
opartej na empatii transakcji terapeutycznej czsto spontanicznie zachodzi remisja symptomu
lub te pojawia si intuicyjna wiedza na temat sposobu rozwizania problemu. Terapeuta
wspiera oczywicie te wstpne poszukiwania, pomagajc pacjentowi zda sobie spraw, e
wewntrzny umys czy twrcza niewiadomo cigle dokonuje wewntrznej pracy, dziki
ktrej wyprbowuje czsto w udany sposb rne elementy caego procesu

rozwizywania problemu. Nastpnie zachca pacjenta, by przemyla np. wczeniejsze


sytuacje yciowe, w ktrych on sam lub kto znajomy mg rozwiza podobny problem.
Kulminacyjnym punktem pierwszej fazy jest utworzenie pozytywnej struktury terapeutycznej:
moment, gdy pacjent z nadziej czeka na odpowied terapeuty. Odpowiedzi jest
wprowadzenie pacjenta w wewntrzny proces rozwizywania problemu, wygldajce mniej
wicej tak:
A teraz, skoro ju jeste gotw kontynuowa terapi na gbszym poziomie, moesz
zacz od tego, e uwraliwisz si na samego siebie" (przerwa).
Gdy gboka warstwa twego umysu zorientuje si, e wie, jak rozwiza ten problem
(przerwa), poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy zamkniesz oczy".
W przecitnej sytuacji terapeutycznej pacjent dysponuje wystarczajc podstaw w postaci
kulturowych systemw odniesie, ktra pozwala mu oczekiwa, e twrcze rozwizywanie
problemw zacznie si od refleksji oraz pracy w stanie relaksacji. W rzeczywistoci, gdy
pacjent znajduje tak pozycj ciaa, w ktrej jest odprony, i gdy jak mu polecono
zamyka oczy, terapeuta dysponuje ju obserwowalnymi zachowaniami, ktre wskazuj, e
tworz si idealne wewntrzne warunki psychobiologiczne sprzyjajce leczeniu. Wyraenie
poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony" nie jest jedynie utart formuk. Inicjuje ono
pewne przesunicie w systemie rwnowagi autonomicznej z dominacji ukadu
sympatycznego w stron dominacji ukadu parasympatycznego. Powoduje to obnienie
cakowitego poziomu pobudzenia (ARAS) pacjenta, poniewa zmniejsza si stymulacja
proprioceptywna i kinestetyczna z mini ciaa. To z kolei sprawia, e pacjent przestaje
zwraca uwag na nie zwizane ze spraw bodce zewntrzne, a skupia si na wewntrznych
wspomnieniach, wynikach uczenia si i zachowaniach zalenych od stanu, ktre musz by
zaangaowane w rozwizywanie problemu. Zamknicie oczu powoduje natychmiastowe
wzmoenie fal alfa (a w ostatecznoci i fal teta), ktre powstaj w mzgu. Wytwarzanie tych
fal wie si z twrczym odczuwaniem i odbiorem wrae oraz doznaniami
wyobraeniowymi. To z kolei oznacza, e umoliwilimy zmian mylenia racjonalnego i
linearnego (charakterystycznego dla lewej pkuli) na bardziej pierwotn, holistyczn form
przetwarzania, waciw pkuli prawej i blisko powizanej z psychosomatycznym,
limbiczno-podwzgrzowym systemem transdukcji informacji.
Moe si jednak zdarzy, e zamiast si zrelaksowa, zamkn oczy i skupi na swym
wntrzu, pacjent bdzie coraz bardziej czujny, niespokojny i wyczerpany. To wskazuje, e
jeszcze nie stworzono idealnych dla pierwszej fazy warunkw terapeutycznych, i moe
sugerowa, e istnieje jaka kwestia, ktr chciaby si zaj, zanim zacznie twrczy proces
rozwizywania problemu. W takiej sytuacji terapeuta musi ponownie skupi uwag pacjenta,
posugujc si pytaniami badawczymi. Moe to wyglda na przykad tak:
Ciekaw jestem, czy istniej jakie pytania lub problemy, ktrymi chciaby si zaj,
zanim podejmiesz prac wewntrzn?"
To precyzyjnie sformuowane pytanie badawcze ukrywa w sobie istotn tre: pacjent
podejmuje prac wewntrzn dopiero wtedy, gdy zajmie si wszelkimi innymi problemami
(Erickson i Rossi, 1979. 1980; Erickson, Rossi, 1976). Tre ta jest rwnie jakby instrukcj
wspomagajc planujce funkcje kory przedczoowej. Aby przeledzi jeszcze te problemy,
trzeba zorganizowa i rozmieci w czasie elementy pracy wewntrznej. Gdy pacjent ju tego

dokona, terapeuta moe znowu zaproponowa zasygnalizowanie gotowoci do pracy


wewntrznej.
Kiedy gboka warstwa twego wewntrznego umysu zorientuje si, e jest w stanie
rozwiza ten problem (przerwa), poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy
zamkniesz oczy".
Pierwsza faza, w ktrej osiga si gotowo do pracy wewntrznej, jest wic powtarzaln
procedur terapeutyczn. Mona j ponawia wielokrotnie po to, by od razu rozwika
wszelkie kwestie zakcajce proces, w ktrym pacjent zwraca si ku swemu wntrzu i w
spokoju rozwizuje problem. Kiedy ju nastpi odprenie i zamknicie oczu, terapeuta moe
przej do drugiej fazy.
Faza 2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw. Po tym, jak hipnotyzowany
zamknie oczy, terapeuta moe pozwoli, by proces pracy wewntrznej dokonywa si przez
pewnien czas sam, w cakowitym spokoju. Bardzo cenne jest obserwowanie pacjenta w tym
krtkim okresie, poniewa bdzie mona zauway wiele rozmaitych wzorcw reagowania.
Czasem bdzie to lekkie drganie powiek podczas zamykania oczu, ktre jest
charakterystyczne dla klasycznej indukcji hipnotycznej. Czasami w tym samym momencie
widoczne bdzie unoszenie gaek ocznych lub zez zbieny. Niektrzy badacze (Spiegel i
Spiegel, 1978) pisz, e s to wskazwki zdolnoci do zapadania w stan gbokiej hipnozy. Po
zamkniciu oczu powieki mog przez chwil ulega delikatnym, szybkim drganiom w
paszczynie pionowej, ktre sygnalizuj dochodzenie do zwizanych ze stanem procesw
wewntrznych. Bywa, e gaki oczne poruszaj si szybko w paszczynie horyzontalnej, co
sugeruje, e pacjent aktywnie obserwuje jaki wewntrzny krajobraz. Czasami mona te
dostrzec powolne, obszerne zataczanie gakami ocznymi przy zamknitych powiekach
(Weitzenhoffer, 1971), co z kolei wskazuje na gbokie stany zmienionych dozna. Wszystkie
opisane ruchy oczu s dowodami na to, e pacjent jest zaangaowany w proces poszukiwa,
idealnie odpowiadajcy tej fazie pracy wewntrznej. Bywa te tak, e pacjent jest po prostu
spokojny i nie wystpuj u niego adne ruchy. W rzeczywistoci zaleno midzy jakoci
pracy wewntrznej a nasileniem zewntrznej aktywnoci cielesnej wydaje si mie charakter
odwrotnie proporcjonalny (Erickson i Rossi, 1981).
Ramka 3. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw w procesie
rozwizywania problemw
1. Gotowo do pracy wewntrznej
Kiedy gboka warstwa twego wewntrznego umysu zorientuje si,
e jest w stanie rozwiza ten problem (przerwa), poczujesz, e jeste
coraz bardziej odprony i wtedy zamkniesz oczy.
2. Dochodzenie do zwizanych ze stanem zasobw i ich transdukcja
Teraz twj wewntrzny umys moe nadal pracowa nad
rozwizywaniem problemu w sposb cakowicie zgodny z twoimi
potrzebami (przerwa).
Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia,
dowiadczenia yciowe i zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie

sprawy.
3. Potwierdzenie rozwizania problemu
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e dalej moe
skutecznie zajmowa si tym problemem, ty poczujesz, e masz
ochot si poruszy (przerwa), Otworzysz oczy i obudzisz si zupenie
rzeki.
Terapeuta od czasu do czasu moe zapyta pacjenta o to, czego dowiadcza on w swym
wntrzu wtedy, gdy na zewntrz manifestuje rne wzorce zachowa. Jak dotd w dziedzinie
tej dokonano bardzo niewielu bada eksperymentalnych, nie zawsze wic wiemy, ktre
indywidualne wzory reagowania mog dostarczy uytecznych informacji na temat procesu
terapii. W kadym razie gdy ten stan wewntrznego zaangaowania pacjenta trwa ju kilka
minut, moemy rozpocz drug faz dochodzenia do zwizanych ze stanem zasobw i ich
transdukcji. Robimy to w taki mniej wicej sposb:
Teraz twj wewntrzny umys moe ju cakowicie samodzielnie pracowa nad
rozwizaniem problemu w sposb w peni zgodny z twoimi potrzebami (przerwa).
Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia, dowiadczenia yciowe i
zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie sprawy".
Te zupenie zwyczajnie brzmice zdania nios ze sob treci, ktre w subtelny sposb
wspomagaj proces rozwizywania problemu. Fragment: Twj wewntrzny umys moe ju
cakowicie samodzielnie pracowa..." sugeruje, e nastpuje stopniowe oddzielanie
wiadomie sterowanej aktywnoci mylowej lewej pkuli (jednostka steruje tu swoimi
mylami w sposb zamierzony) od organizujcego, autonomicznego i pierwotnego procesu
zachodzcego w pkuli prawej. Sabnie nieco moc tych ukadw odniesie, z ktrych zwykle
korzysta wiadomy umys, oraz moc nawykowych wzorcw aktywnoci (mog one by
czynnikiem wzmagajcym problem) na rzecz przetwarzania bardziej pierwotnego i
autonomicznego, ktre daje nadziej na twrcze rozwizanie problemu.
Drugie zdanie: Twj umys moe na rne sposoby wykorzysta wspomnienia,
dowiadczenia yciowe i zdolnoci, z ktrych dotd nie zdawae sobie sprawy" jest
sposobem dochodzenia i transdukcji systemw zapamitywania, uczenia si i zachowa, ktre
trzeba wczy w proces rozwizywania problemw. Idealnie byoby, gdyby pacjenci
otrzymywali t bardzo stymulujc informacj z uyciem ich wasnych sw oraz terminw
spjnych z ich systemami przekona.
Tabela 3 zawiera rozmaite wskaniki poznawcze, emocjonalne, sensoryczno-percepcyjne i
behawioralne, ktre dowodz znacznego zaangaowania w prac wewntrzn, polegajc na
dochodzeniu do zalenych od stanu wspomnie i nawykw kodujcych problemy oraz na
reorganizacji ich struktury. Rozpoznanie tych oznak jest bardzo wartociowe, poniewa
informuj one o tym, kiedy pacjent jest bardziej podatny na zmian pod wpywem terapii. Na
przykad, gdy pacjenci pacz, doznaj pewnych stanw emocjonalnych, ktre czyni ich
zdolnymi, by zareagowa na pytania i inne zabiegi terapeuty w pewien szczeglny,
uzdrawiajcy sposb. Pod wpywem gbokiej relaksacji lub katalepsji terapeutycznej
(bezruch ciaa poczony z intensywn prac wewntrzn) niektrzy pacjenci mog si sta
bardziej podatni na te zwizane ze stanem uczucia, impulsy, wyobraenia i idee, ktre s

cenne dla terapii, bo pomagaj im zmieni struktur swych dominujcych, a obcionych


problemem sposobw mylenia i funkcjonowania.
Faza 3. Potwierdzenie rozwizania problemu. Trzecia faza (potwierdzenie rozwizania
problemu i zakoczenie sesji terapeutycznej), podobnie jak dwie pierwsze, opiera si na
wewntrznej reaktywnoci pacjenta na ukryte polecenia terapeuty. Gdy ten ostatni czuje, e
za pomoc terapii osignito ju wystarczajco duo, moe w nastpujcy sposb zainicjowa
trzeci faz:
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e rozwizae problem w takim stopniu, w
jakim to byo moliwe, i e dalej moesz si nim skutecznie zajmowa, poczujesz, e masz
ochot si poruszy, otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki".
Po otwarciu oczu pacjent zwykle si przeciga i przybiera inn pozycj. Ta spontaniczna
zmiana uoenia ciaa jest po czci reakcj na sowa terapeuty (poczujesz, e masz ochot
si poruszy"), a po czci stanowi naturalne, spontaniczne dostosowanie si do zalenych od
stanu sposobw normalnego funkcjonowania w wiecie spoecznym. Pacjenci, ktrzy
posiadaj dar doznawania gbokich stanw zmienionych (ktre tradycyjnie kojarz si z
hipnoterapi), czsto relacjonuj, e byli na zewntrz", daleko", naprawd wewntrz tego",
w transie" czy te, e byli pod wpywem narkotykw albo hipnozy". Przez krtki czas wiat
moe si im wydawa janiejszy. Moe nawet nastpi poczucie utraty lub nasilenia trzeciego
wymiaru. Przez par minut wiat wydaje si gbszy lub bardziej paski. Wszystkie te
spontanicznie podawane informacje na temat zmienionych stanw traktuje si jako zupenie
naturalne, pozytywne wskaniki, e praca wewntrzna bya efektywna. Dowodz one, e
pacjent dotar do zjawisk zalenych od stanu w takim stopniu, e moe w celach
terapeutycznych zmieni ich struktur.
Pacjenci zwykle spontanicznie wygaszaj uwagi dotyczce dowiadcze wewntrznych oraz
konstruktywnych zmian, ktre nastpiy w obrbie symptomu (problemu). Jest to cakowicie
zgodne ze sposobem, w jaki zainicjowano faz trzeci: Kiedy twj wewntrzny umys
zorientuje si, e dalej moesz si sam skutecznie zajmowa tym problemem, poczujesz e
masz ochot si poruszy (przerwa). Otworzysz oczy i obudzisz si zupenie rzeki".
Tabela 3. Lista niektrych wskanikw poznawczych, emocjonalnych, sensorycznopercepcyjnych i behawioralnych, ktre dowodz znacznego zaangaowania w prac
wewntrzn i zjawiska zalene od stanu
Fazy snu
Literalizm
zawienie
Mowa ograniczona lub nieobecna
Ograniczenie ruchw
Opnienie odruchw mrugania, przestrachu i poykania
Przeciganie si
Reakcje emocjonalne
Ruchy gaek ocznych
Ruchy zwolnione lub ich brak
Spokj, odprenie
Spontaniczne pojawianie si stanw zmienionych:
Amnezja

Halucynacje
Iluzje
Katalepsja
Regresja do wczeniejszego okresu
Znieczulenie
Znieksztacenie czasu
Spowolnienie oddechu
Twarz zrelaksowana
Uczucie oddalenia (odczenia)
Zaczerwienienie lub zblednicie twarzy
Zamykanie i otwieranie oczu
Ziewanie
Zmiany sensoryczne, miniowe i somatyczne
Zmiany szerokoci renic Zmiany wokalne
Znieksztacenia sensoryczno-percepcyjne
Zwolnione reakcje motoryczne i mylenie Zwolniony puls
Na podstawie: Erickson i Rossi, 1976
Sowa te sugeruj, e a do chwili, gdy pacjent poczuje, e jego zdolno radzenia sobie z
problemem wzrosa, nie pojawi si ch poruszenia si. Ukryta w nich tre podobnie jak
wszystkie inne ukryte treci pozwala niewiadomym procesom pacjenta na wolny wybr. W
tym przypadku chodzi o swobodne zakoczenie pracy wewntrznej w jego wasnym stylu
oraz zadecydowanie, kiedy mona si poruszy i obudzi.
Zdanie: Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e dalej moesz si sam skutecznie
zajmowa tym problemem" zawiera pewn twrcz dwuznaczno, ktra znowu pozwala, aby
niewiadomo pacjenta dokonaa wyboru najbardziej odpowiedniego i zgodnego z
najlepszym dla niego sposobem funkcjonowania. Moe ona by w stanie rozwiza problem
tu i teraz, w czasie sesji terapeutycznej, lub moe si okaza, e bdzie musiaa kontynuowa
prac wewntrzn jeszcze po zakoczeniu sesji. Twrcza wieloznaczno wspomaga wolny
wybr! Wszyscy wszak funkcjonujemy na wielu poziomach; prowadzc pozornie normalne
ycie na jednym poziomie i odgrywajc pewne role, moemy by rwnoczenie
zaangaowani w gboko twrcz prac wewntrzn i zmian struktury wasnego ja" na
poziomach, ktre nas przygotowuj do nowych rl i form dziaania w przyszoci.
Wyzwalanie uzdrawiania za porednictwem psychiki. Przedstawiona odmiana
podstawowej formuy dochodzenia wywodzi si z wielu rnych rde. Filozofowie tacy jak
Vaihinger (1911) czy konstruktywici (Watz-lawick, 1984) dyskutuj nad wykorzystaniem
wyobrani (zjawiska gdybania" i samospeniajcych si proroctw) do ksztatowania
dowiadczanej rzeczywistoci oraz tzw. przeznaczenia. Gdy pozwalamy niewiadomoci (za
porednictwem jej autonomicznych procesw twrczych) na to, by tworzya nasz przyszo,
stajemy si ofiarami przeznaczenia. Jednak gdy dokonujemy pracy wewntrznej, ujmujemy
tworzenie swej przyszoci we wasne rce. Erickson pracowa nad czym, co nazwa
pseudoorientacj w czasie. Bya to metoda, dziki ktrej pacjent mg kreowa swoj
przyszo przez dochodzenie do wasnych moliwoci wewntrznych, ktre istniay w formie
zaledwie embrionalnej, oraz przez ich rozwijanie. Niektrzy klinicyci do dzi badaj
wykorzystywanie wyobrani jako gwnej modalnoci uatwiajcej wprowadzenie w ycie
pozytywnych proroctw o samospeniajcym si charakterze (Achterberg, 1985; Shorr, Sobel,
Robin i Connella, 1980), a tym samym sprzyjajcej uzdrawianiu. Inni korzystaj z takich
modalnoci jak zmys czucia, ktry Gendlin (1978) opisa jako istot zmiany

psychoterapeutycznej.
W naszej koncepcji zakadamy wykorzystywanie tylu modalnoci transdukcji informacji
midzy psychik a ciaem, do ilu ma dostp jednostka. Formua dochodzenia stanowi
adaptacj metody rysunkw zasobw wewntrznych Millsa i Crowleya (1986). Autorzy ci
wykorzystywali t strategi w pracy z dziemi. Prosili dziecko, by narysowao (1) problem,
ktry w danej chwili odczuwa; (2) rozwizany problem; (3) jak si dosta z pierwszego
rysunku do drugiego. W swej pracy z dorosymi zmodyfikowaem t metod wprowadzaem
sugesti, ktra miaa stymulowa wewntrzne poszukiwania w tych trzech obszarach.
Ramka 4. Wyzwalanie uzdrawiania za porednictwem psychiki
1. Sygna gotowoci dokonania przegldu obecnych problemw
Kiedy twj wewntrzny umys bdzie gotowy, by dokona przegldu
wszystkich aspektw twojego aktualnego problemu (przerwa),
poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony i wtedy zanikniesz oczy
(przerwa). Przyjrzyj si szczeglnie tym jego elementom, z ktrymi
jeszcze nie umiesz sobie poradzi.
2. Wyzwalanie obecnego i przyszego uzdrawiania
A teraz zastanw si nad moliwociami uzdrawiania w przyszoci.
Jak widzisz samego siebie? Co robisz teraz, gdy problem cakowicie
znikn? (przerwa)
Pozwl, by twj wewntrzny umys zobaczy, jak zamierzasz przej
od problemu (przerwa) do przyszoci, gdy ju zostaniesz uzdrowiony
(przerwa). Jakie kroki podejmujesz, aby wspomc swoje
uzdrawianie? (przerwa)
3. Potwierdzenie uzdrowienia
Kiedy twj wewntrzny umys zorientuje si, e moe sam
kontynuowa proces leczenia, i gdy twj wiadomy umys zorientuje
si, e moe w tym procesie wspuczestniczy (przerwa), poczujesz,
e si przecigasz, otwierasz oczy i budzisz si zupenie rzeki i
peen si.
W drugiej poowie ksiki dokadniej przyjrzymy si niektrym drogom fizjologicznym,
ktrymi przebiegaj procesy uzdrawiania. Z psychobiologicznego punktu widzenia formu
dochodzenia mona traktowa jako sposb wykorzystania planujcych funkcji kory
przedczoowej, a take zmagazynowanych obrazw wewntrznych zasobw i procedur
rozwizywania problemw, ktre mog by zakodowane w niedostpnych niegdy wzorcach
powizanych ze stanem. Wgldowi czy te spontanicznemu uwiadomieniu sobie
zapomnianych treci czsto towarzyszy uczucie ulgi emocjonalnej. Fakt ten jest typow
oznak, e osignito ju i za pomoc terapii /mieniono struktur wzorcw zapamitywania,
uczenia si i zachowa. Rwnoczenie z rozwizaniem problemu nastpuje psychologiczna
zmiana orientacji (pacjent zaczyna patrze w przyszo), ktrej towarzysz nowe bodce i
ukady odniesienia, umoliwiajce wyrwanie si z ram aktualnego problemu, ktre

ograniczay dostp do zasobw wewntrznych pacjenta.


Skalowanie symptomw i regulowanie ich nasilania. Ta odmiana podstawowej formuy
dochodzenia wprowadza dwa nowe elementy: (1) skalowanej doznawanej aktualnie
intensywnoci problemu przez przypisanie jej wartoci liczbowej; (2) nasilanie symptomu lub
problemu, polegajce na nakonieniu pacjenta, by zrobi co pozornie paradoksalnego:
dobrowolnie powikszy problem. Psychobiologiczna orientacja, ktr tu reprezentujemy,
wskazuje bowiem, e skalowanie moe si okaza sposobem koordynowania jzykw oraz
dziaa prawej i lewej pkuli mzgowej pod ktem problemu. W prawej pkuli jest on
zakodowany w postaci procesw analogiczno-metaforycznych, typowych dla emocji, mowy
ciaa czy marze, i w tej formie jest niedostpny dla linearnych, logicznych i racjonalnych
metod rozwizywania, charakterystycznych dla pkuli lewej. Skalowanie jest sposobem
dotarcia do procesw zachodzcych w lewej pkuli oraz wizania ich z problemem. Dzieje
si tak dlatego, e lewa pkula jest oswojona zarwno z liczbami, jak i wyraeniami typu:
bardziej lub mniej intensywny, wikszy lub mniejszy.
Proszc pacjentw o to, by dowiadczyli swego problemu, zwracamy si prawdopodobnie ku
procesom zachodzcym w prawej pkuli, ktrym atwiej jest dotrze do zalenego od stanu
kodu. Proszc ich rwnoczenie o skalowanie, przypuszczalnie uruchamiamy i skupiamy na
jednym celu umiejtnoci lewej pkuli, ktrymi mona kierowa w sposb bardziej
wiadomy. Z kolei kiedy pniej prosimy ich, by kilkakrotnie w szybkim tempie raz
powikszali, raz zmniejszali swj problem, prawdopodobnie kaemy im koordynowa prac
obu pkul, dziki czemu zyskuj oni lepszy dostp do emocjonalnych i behawioralnych
przejaww problemu oraz wiksz umiejtno ich kontrolowania.
Interakcje prawej i lewej pkuli ewoluuj wedug nastpujcej zasady: pewne funkcje, ktre
na pocztku swego rozwoju w prawej pkuli maj charakter wyranie lokalny, stopniowo
zyskuj nadrzdn, kontroln rol w pkuli lewej. Na przykad, przecitny czowiek, ktry
lubi sucha muzyki, wykorzystuje w czasie suchania gwnie pkul praw, podczas gdy u
skupionego na muzyce profesjonalisty dominujc rol odgrywa pkula lewa (Mazziotta,
Phelps, Carson i Kuhl, 1982; Phelps i Mazziotta, 1985). Moemy wic przypuszcza, e
pacjent, ktry powtarza skalowanie symptomu zakodowanego pierwotnie w prawej pkuli,
moe doprowadzi do tego, e kontrol nad nim przejmie pkula lewa. Dzieje si tak na
skutek uzyskiwania coraz wikszej wprawy w intensyfikowaniu i osabianiu symptomu.
Oznacza to, e badanie za pomoc tomografii komputerowej wykazaoby, i przez
powtarzanie skalowania i stopniowe osiganie kontroli nad zaburzonym zachowaniem
dominacja prawej pkuli ustpuje dominacji pkuli lewej. Takiej samej zmiany mona
oczekiwa u pacjentw, ktrzy nauczyli si kontrolowa swe symptomy za pomoc
biologicznego sprzenia zwrotnego.
Ramka 5. Skalowanie symptomu lub problemu
1. Skalowanie symptomu
Oce na skali od 1 do 100 (100 odpowiada najwikszej
intensywnoci), ktra liczba okrela stopie, w jakim w tej chwili
doznajesz swego problemu. Zrb to od razu.
2. Regulowanie nasilenia problemu

Teraz pozwl, by problem si powikszy. Oszacuj go na skali. Teraz


niech si zmniejszy. Oszacuj go na skali. Itd.
3. Potwierdzenie reakcji na terapi
(wiczenie terapeutyczne koczy si, gdy staje si oczywiste, e
pacjent wynis z niego korzyci. Ich przejawem jest obnienie
wartoci liczbowej, ktr pierwotnie przypisa problemowi, oraz
wyraenie pewnoci, e jest w stanie nadal uywa opisanej
procedury w celu coraz lepszego radzenia sobie z nim w przyszoci).
Terapia paradoksalna. Tak zwane paradoksalne aspekty opisanego sposobu podejcia do
problemu i jego leczenia wymagaj dalszych komentarzy, poniewa paradoks jako nowa
forma terapii zacz ostatnio wzbudza wielkie zainteresowanie (Seltzer, 1985; Weeks i
L'Abate, 1982; Zeig, 1980a, b). Z psychobiologicznego punktu widzenia terapia paradoksalna
nie jest wcale paradoksem: jak widzielimy, nasilanie symptomu lub problemu jest naprawd
najbardziej bezporednim sposobem prowadzcym do jego psychobiologicznych rde,
zakodowanych w obrbie mzgowych systemw pamici, uczenia si i zachowa zalenych
od stanu. Terapia paradoksalna wydaje si wic paradoksem jedynie z logicznego punktu
widzenia, ktrym posuguje si pacjent, prbujc unikn doznawania i wyraania problemu
w nadziei, e ten zniknie. Unikanie, wypieranie czy blokowanie problemu prowadzi jednak
tylko do tego, e jednostka nie jest w stanie do niego dotrze i zmieni jego struktury przez
terapi. To, e problem czy symptom powraca do pacjenta, jest przejawem dziaania psychiki
i natury, ktre prbuj wydoby go na powierzchni wiadomoci i w ten sposb
doprowadzi do jego rozwizania.
Jak zauwaylimy wczeniej, badania nad neurobiologi pamici i uczenia si wskazuj, e
proces nabywania czego i odtwarzania nie jest tylko samym nabywaniem i odtwarzaniem
jest to zawsze syntetyczny proces rekonstrukcji. Nasilanie symptomu jest wic w
rzeczywistoci procesem jego rekonstrukcji. Kiedy jak osob prosimy, by zamiast stawia
opr symptomowi, zacza go dobrowolnie dowiadcza, w drastyczny sposb zmieniamy t
dynamik wewntrzn i zalenie od stanu systemy zapamitywania i uczenia si, ktre
pozwalaj mu rozkwita. Sprawiamy, e z dziaania oddzielonego i mimowolnego
przeksztaca si w dziaanie dowolne, a zatem likwidujemy jego powizanie ze stanem.
Proszc o okrelenie intensywnoci symptomu na skali, zmieniamy go, przydajc mu now,
wiadom orientacj wartociujc. Ta nowa orientacja natychmiast powoduje nasilenie
procesw rozwizywania problemu, wzmaga zdolno do skutecznego radzenia sobie i
prowadzi do mocniejszego powizania ego pacjenta z oddzielonym niegdy symptomem.
O skutecznoci klinicznej opisanych metod paradoksalnych wiadczy fakt, e s one obecnie
wykorzystywane przez wiele rnych szk psychoterapeutycznych (ktre metodom tym
nadaj rozmaite nazwy). Jednak wielu teoretykw reprezentujcych te szkoy przyznaje, e
wyjanienie, dlaczego metody te s skuteczne, jest dla nich stale rdem zakopotania.
Poniewa podobnych uczu doznaj reprezentanci orientacji psychobiologicznej, warto
byoby przyjrze si rnym nazwom i formuom, ktre stosowano w odniesieniu do metod
paradoksalnych. Koncepcja psychobiologiczna mogaby stanowi ich wsplny mianownik
(Seltzer, 1985, s. 20):
Po psychoanalizie, w ktrej psychoterapeuta spenia rol wzorca, odziedziczylimy
okrelenia: antysugestia", pjcie za oporem", przyczenie si do oporu", odbijanie

(odzwierciedlanie) oporu", odchodzenie z oporem na bok", modelowa przesada",


umacnianie obrony", redukcja do absurdu", odtwarzanie przejawu psychozy",
odzwierciedlanie znieksztace dokonywanych przez pacjenta", branie udziau w fantazjach
pacjenta", wykrzykiwanie z siebie (out-crazying), wykorzystywanie pacjenta jako
konsultanta". Jeli chodzi o terapi behawioraln, elementy paradoksalne dostrzec mona w
takich procedurach, jak: wybuch" (blowup), implozja", wypywanie" (flooding),
wyuczona bezradno", trening zmasowany", trening negatywny", intencja
paradoksalna", nasycenie stymulacyjne" i planowanie symptomu". W terapii gestalt, gdzie
okrelenie paradoks" jest rzadko stosowane, prb paradoksalnego sprzyjania zmianom
dostrzec moemy w okrutnych pozornie sugestiach terapeuty, aby pozosta w (negatywnym)
doznaniu", wyolbrzymi uczucie" (czucie, doznanie, mow, ruch itd.). Wreszcie w
koncepcjach terapii opartych na systemach komunikacyjnych z ca pewnoci najbardziej
otwarcie popierajcych i wyjaniajcych strategie paradoksalne znajdziemy taki oto zbir
terminw i tytuw: technika dezorientacji", deklarowana bezradno", wyolbrzymianie
pooenia", nakaz paradoksalny", instrukcje paradoksalne", paradoksalne rytuay i
zadania", paradoksalne przekazy pisemne", powstrzymywanie (lub zakazywanie) zmiany",
przewidywanie nawrotu", zalecanie nawrotu", pozytywna konotacja" (lub interpretacja"),
restrukturalizacja", redefiniowanie" i przywracanie etykietek", zalecanie symptomu" (lub
zalecanie oporu, symptomu czy systemu"), paradoks terapeutyczny" i terapeutyczne
podwjne zwizanie". Greenberg w artykule noszcym intrygujcy podtytu The Power of
Negative Thinking (Potga mylenia negatywnego, 1973) okrela cz powyszych metod
jako techniki wbrew oczekiwaniom". Niech to posuy za przypomnienie uczynionej
wczeniej uwagi, e paradoksaln esencj wszystkich tych metod jest ich pozorna
nieracjonalno z punktu widzenia pacjenta.
Nasz uproszczony sposb skalowania i regulowania nasilenia problemu moe by
wzbogacony przez niektre interpretacje i sownictwo wszystkich metod docierania do
symptomw i problemw oraz ich restrukturalizacji.
Ujmowanie i transdukcja informacji. W psychoanalizie poszukuje si rozwizania
problemw i symptomw za pomoc analizy; behawioryzm zakada zastosowanie
warunkowania i wygaszania. Koncepcja psychobiologiczna prbuje uchwyci symptomy i
problemy i dokona ich transdukcji tak, by przybray form twrczoci. Ideodynamiczne
ujmowanie i transdukcja problemw i symptomw mog nam pomc dotrze do
niewyczerpanych zasobw twrczoci terapeutycznej oraz sposobw uzdrawiania.
Zaangaowane zostaj wszystkie modalnoci sensoryczno-percepcyjne: wzrok i wyobraenia
wzrokowe, such, czucie proprioceptywne i kinestezja, wch, smak oraz wszelkie moliwe ich
kombinacje, poniewa stanowi one znaczcy aspekt zarwno komunikacji
psychosomatycznej, jak i ludzkiej tosamoci. Ramka 6 przedstawia niektre podstawowe
kanay, suce do transdukcji tych zalenych od stanu modalnoci.
Ramka 6. Modalnoci zalene od stanu w komunikacji midzy
psychik a ciaem

Niektre podstawowe procesy zmiany psych


psychicznej widoczne w
marzeniach i psychoterapii. Kada z tych modalnoci ludzkiego
doznawania ma cechy zalene od stanu. Wszystkie angauj si w proces
transdukcji informacji, ktry jest istot rozwizywania problemw i
symptomw
(Za: Rossi, 1972/1985)
zdziale drugim wspomnielimy o oryginalnym pomyle Bernheima, ktry za
W rozdziale
podstawowy mechanizm transdukcji informacji w hipnozie uzna ideodynamik. W rozdziale
czwartym omwilimy dokonywane przez Ericksona eksperymenty zwizane ze zjawiskami
wspwystpujcymi,
ymi, ktre w etiologii symptomw psychosomatycznych stanowi
spontaniczne przejawy midzymodalnych transformacji sensorycznych. Badania Mishkina
(1982) dotyczce zapamitywania i uczenia si (przedstawione w rozdz. 3) oraz niedawne
odkrycia z dziedziny wielokanaowej
lokanaowej integracji zachowa niewerbalnych (Siegman i
Feldstein, 1985) dostarczaj z kolei eksperymentalnych podstaw rozwaaniom na temat tego,
jak informacja jest transmitowana, przeistaczana, a czasem nawet zamykana" w zwizanej ze
stanem formie po to,
o, by sta si czym, co ludzie zwykle okrelaj mianem problemu lub
symptomu.
Jednym z tych, ktrzy najwczeniej wykorzystywali midzymodaln transdukcj informacji
jako metod terapii w psychologii gbi, by Jung. Proces integrowania elementw
wiadomych
h i niewiadomych nazywa funkcj transcendentn (Jung, 1960, s. 67-91).
67
Czasami, gdy pacjentw ogarniay silne emocje, kaza im rysowa obrazki przedstawiajce te
uczucia. Po wyraeniu ich w formie obrazw mona byo pobudza te wyobraenia do
dialogu midzy
dzy sob. Skoro tylko pojawi si moliwo takiego dialogu, pacjent na dobre
rozpocznie proces godzenia rnych aspektw swej zdysocjowanej psychiki. Oto jak Jung
opisywa swoj metod (Jung, 1960, s. 81
81-83):
Intensywno zaburze emocjonalnych jest warto
wartoci,
ci, energi, ktr powinien on
wykorzysta w celu leczenia stanu pogorszonej adaptacji. Jeli stan ten ulegnie wyparciu lub

racjonalnej dewaluacji, nie osigniemy niczego.


Aby posi t energi, ktra znalaza si w zym miejscu, musi on uczyni swj stan
emocjonalny podstaw lub punktem wyjcia caej procedury. Musi sobie uwiadomi na
tyle, na ile jest to moliwe w jakim znajduje si nastroju, musi si w nim zatopi bez reszty i
zapisywa na papierze wszystkie fantazje i skojarzenia, ktre mu przychodz do gowy.
Naley w maksymalnym stopniu da upust fantazji [...]
Caa ta procedura jest jakby wzbogaceniem i oczyszczeniem afektu, dziki czemu afekt i jego
tre zbliaj si do wiadomoci, przez co staj si zarwno bardziej poruszajce, jak i
atwiejsze do zrozumienia. Ju samo wykonywanie takiej pracy wywiera dobroczynny i
oywczy wpyw, a w kadym razie kreuje now sytuacj, poniewa nieokrelony wczeniej
afekt sta si, dziki pomocy i kooperacji ze strony wiadomej psychiki, ide bardziej lub
mniej wyran i jasn. Tak wanie wyglda pocztek funkcji transcendentnej, tj. wsppracy
treci wiadomych i niewiadomych.
Zaburzeniami emocjonalnymi mona si rwnie zajmowa w inny sposb, nie przez ich
wyjanianie intelektualne, lecz nadajc im widzialne ksztaty. Pacjenci, ktrzy maj zdolnoci
plastyczne, mog wyrazi swj nastrj za pomoc obrazkw [...] Osoby nalece do tzw.
wzrokowcw powinny si skoncentrowa na wytwarzaniu obrazw wewntrznych. Taki
obraz-wyobraenie z reguy pojawia si by moe w sposb hipnogogiczny wic powinno
si go dokadnie zaobserwowa i zanotowa jego opis. Suchowcy zwykle sysz w swym
wntrzu sowa, ktre mog by jedynie fragmentami pozbawionych znaczenia zda, ale te
powinny by dokadnie zapisane.
[...] Osoby takie nie maj zazwyczaj problemw ze zdobywaniem niewiadomego materiau i
tworzeniem w ten sposb podstaw funkcji transcendentnej.
S te tacy, ktrzy nie potrafi nic zobaczy ani usysze w swoim wntrzu, ale maj zrczne
donie, zdolne da wyraz niewiadomym treciom. Ludzie ci mog z wielkim poytkiem
wykorzystywa materiay plastyczne. Stosunkowo rzadko natomiast zdarzaj si tacy, ktrzy
potrafi wyrazi to, co niewiadome, za pomoc ruchw ciaa. Minusem tej metody jest fakt,
e ruchw nie mona atwo utrwali w pamici, trzeba wic pniej dokadnie je narysowa,
tak by ich nie zapomnie. Jeszcze rzadsza cho rwnie wartociowa jest umiejtno
automatycznego pisania w sposb bezporedni lub z uyciem planchette [planchette maa
deseczka, zwykle w ksztacie serca, wykorzystywana podczas seansw spirytystycznych.
Porusza si pod dotykiem palcw medium i ma nakrela znaczce sowa (przyp. tum.)],
ktra rwnie daje uyteczne wyniki.
Doszlimy do nastpnej kwestii: co trzeba zrobi z materiaem uzyskanym za pomoc
jednego z opisanych wyej sposobw? Na pytanie to nie ma odpowiedzi a priori.
Otrzymujemy j, gdy wiadoma psychika stanie w obliczu wytworw niewiadomoci.
Wwczas pojawi si chwilowa reakcja, ktra okreli pniejsz procedur, a dowiadczenia
praktyczne mog nam dostarczy wskazwek. Z moich dowiadcze wynika, e istniej dwie
tendencje: jedna posuguje si twrczym formuowaniem, druga rozumieniem.
Cytat ten pochodzi z pracy Junga The Transcendent Function (Funkcja transcendentna), nad
ktr pracowa ponad 40 lat (w latach 1916-1957). Mona powiedzie, e zawiera ona istot
metodologii jego psychoterapii. Ja dodabym, e z punktu widzenia psychobiologii Jung
opisuje proces ujmowania informacji zwizanej ze stanem, ktra koduje symptomy i

problemy, oraz jej transdukcji w form wiadom z uyciem najbardziej dla pacjenta
naturalnej modalnoci sensoryczno-percepcyjno-ekspresyjnej. Metody Junga mona uzna za
niedostrzeone niegdy zwiastuny podobnych technik, ktre pojawiy si w terapii gestalt,
analizie transakcyjnej, terapii poznawczej i behawioralnej, psychosyntezie oraz we
wszystkich bardziej nam wspczesnych formach zastosowania analogii i metafory w
psychoterapii ericksonowskiej (Lankton i Lankton, 1983; Mills i Crowley, 1986; Zeig, 1985).
Ideodynamiczne ujmowanie oraz transdukcja problemw i symptomw stanowi zatem
psychobiologiczn podstaw wielu rnorodnych form psychoterapii wspczesnej. Dlatego
wanie formuy dochodzenia, zaprezentowane w tym i nastpnych rozdziaach, mog by
wykorzystane przez wikszo szk psychoterapeutycznych. Pierwsze stadium powinno
polega na rozpoznawaniu modalnoci, w ktrej problem pacjenta uleg zwizaniu ze stanem.
Na przykad, kiedy pewna pacjentka, majca bardzo due zahamowania, opowiadaa w
urywany sposb o swoim problemie, stale otwieraa i zamykaa donie, nie bdc tego
wiadoma. Trudno byo od niej uzyska jasne informacje, lecz oczywiste wydawao si, i
prbuje ona zintegrowa wiele zoonych kwestii wewntrznych i zewntrznych, zwizanych
z decyzj o tym, czy powinna urodzi dziecko. Wykorzystaem te spontaniczne ruchy rk po
to, by uj poszukiwanie, transdukcj i integracj tych kwestii w sposb zaprezentowany w
ramce 7.
Ten pozornie prosty przykad stanowi ilustracj wielu istotnych zagadnie zwizanych z
wewntrznym dochodzeniem do problemw, ktrych pacjent nie potrafi wyrazi, oraz ich
rozwizywaniem. W tradycyjnej psychoanalizie takie zachowanie pacjenta nazwano by
oporem. W psychobiologii tzw. opr uwaany jest za trudno w dotarciu do zwizanej ze
stanem informacji i jej transdukcji w tak form, by moga posuy do rozwizania
problemu. Pierwsze zdanie: Zajmujesz si wieloma kwestiami, ktre trudno ci jest wyrazi"
stanowi oczywist prawd, ktr pacjent z atwoci akceptuje. W przypadku mojej pacjentki
zdanie to dao pocztek atmosferze terapeutycznej wsppracy dlatego, e opisywao jej
sposb doznawania biecej rzeczywistoci. Nastpnie skorzystaem z pewnego elementu
doznawanej przez ni rzeczywistoci, gdy dostrzegem mow jej ciaa spontaniczne
otwieranie i zamykanie doni (modalno proprioceptywno-kinestetyczna). Mowa ciaa bya
dla niej sposobem dokonywania autoekspresji, kanaem czcym ze zwizan ze stanem
informacj, ktra nie bya w stanie dotrze do modalnoci werbalnej.
Ramka 7. Ujmowanie i transdukcja problemu w celu uatwienia
autoekspresji
1. Okrelenie sposobu doznawania obecnej sytuacji
Zajmujesz si wieloma kwestiami, ktre trudno ci jest wyrazi
(przerwa).
2. Ujmowanie i transdukcja informacji zwizanej ze stanem
Zatem, gdy poczujesz, e zaczynasz kry wok jakiej wanej
kwestii, zaniknij donie tak, jakby j nimi chwytaa. Spokojnie
rozwa j w swoim umyle (przerwa).
3. Wyraenie i potwierdzenie rozwizania problemu

Kiedy ju znajdziesz sowa i pojcia, ktre pomog ci rozwiza t


kwesti, twoje donie otworz si (przerwa). Teraz moesz mi o tym
opowiedzie tak duo, bym by w stanie ci pomc w kwestii nastpnej.
Dlatego wanie skorzystaem z tych wyranych komunikatw ciaa i rozpoczem terapi od
sw: Zatem, gdy poczujesz, e zaczynasz kry wok jakiej wanej kwestii, zamknij
donie tak, jakby j nimi chwytaa". Metaforyczne krenie" i chwytanie" suy temu, by
uchwyci jzyk jej ciaa i dokona jego transformacji w terminy werbalne. Tak wic to proste
zdanie ma umoliwi transdukcj midzymodaln, polegajc na przejciu od modalnoci
kinetycznej do werbalnej.
Faza trzecia, polegajca na wyraeniu problemu i potwierdzeniu jego rozwizania, zaczyna
si od jeszcze innej formuy dochodzenia: Kiedy ju znajdziesz sowa i pojcia, ktre
pomog ci rozwiza t kwesti, twoje donie otworz si". Pozwoliem pacjentce, by
wewntrzn prac nad dojciem do problemu i jego rozwizaniem wykonaa sama w ten
sposb uczya si efektywniejszych metod pracy nad sob i wyprbowywaa je.
Nastpne zdanie: Teraz moesz mi o tym opowiedzie tak duo, bym by w stanie ci pomc
w kwestii nastpnej" skierowao j w stron bardziej zogniskowanej autoekspresji, dziki
czemu terapeuta mg si zorientowa, jaka kwestia wymaga rozwizania w nastpnej
kolejnoci. Caa zatem procedura skupia si na pacjencie i jest powtarzalna; krok po kroku
pacjent dokonuje wszelkich wiadomych wgldw, ktre s potrzebne, aby w przyszoci
umoliwi rozwizywanie problemw.
Sygnalizowanie ideomotoryczne. Jedn z najpopularniejszych obecnie metod
rozwizywania problemw w hipnoterapii jest sygnalizowanie ideomotoryczne. W dziedzinie
tej mamy do czynienia z dwiema koncepcjami: (1) oryginaln, wykorzystujc naturalne
zachowania i w tym sensie utylitarn metod Ericksona (1961/1980) oraz (2) lepiej
ustrukturalizowan metod Cheeka i LeCrona (Cheek i LeCron, 1968; LeCron, 1954).
Metoda Ericksona opieraa si na wykorzystywaniu kadej osobliwej formy zachowania
ideomotorycznego, ktr pacjent zdy ju zaprezentowa. Jeli np. w czasie sesji
terapeutycznej pacjent spontanicznie kiwa czy potrzsa gow w sposb najwyraniej
niewiadomy, Erickson uznawa ten ruch za sygna ideomotoryczny pochodzcy z
niewerbalnego poziomu reaktywnoci. Innymi naturalnymi formami zachowania
ideomotorycznego mogy by ruchy oczu (mruganie lub zezowanie w stanie stresu), ramion,
ng lub doni. W poprzednim podrozdziale opisaem, jak sam wykorzystaem niewiadome
otwieranie i zamykanie doni, ktre dla mojej pacjentki byo najstosowniejszym sposobem
naturalnego sygnalizowania ideomotorycznego.
Z kolei ustrukturalizowan metoda Cheeka i LeCrona opiera si na standardowej formie
sygnalizowania ideomotorycznego za pomoc palcw. Odpowiedzi tak", nie", nie wiem" i
nie chc odpowiedzie" przypisuje si rnym palcom doni pacjenta, a nastpnie zadaje si
seri pyta, na ktre mona odpowiedzie sygnaami palcw. Celem tych pyta jest dotarcie
do rda problemu oraz znalezienie jego rozwizania. Typowe dla tej metody jest pogrenie
pacjenta w ustrukturalizowanej regresji do okresu wczeniejszego. Pacjenta prosi si o to, by
dokona przeniesienia w czasie, zanim dojdzie do ujawnienia problemu. Nastpnie terapeuta
zadaje wiele pyta, na ktre odpowiada si sygnaami palcw. Ma to umoliwia uwany i
dokadny przegld wszystkich sensoryczno-percepcyjnych umiejtnoci, postaw i ukadw
odniesienia, ktre s czci rda problemu oraz jego obecnej egzystencji.

Ramka 8. Ideomotoryczne sygnalizowanie palcami jako sposb


docierania do problemw i ich restrukturyzacji
1. Ustalenie, ktry palec sygnalizuje tak", a ktry nie"
Przypomnij sobie co bardzo miego albo satysfakcjonujcego.
Zobaczymy, ktry palec podniesie si jakby z wasnej woli i
zasygnalizuje tak" (przerwa pacjent ustala, ktry palec podniesie
si, a zatem sygnalizuje tak"). Teraz przypomnij sobie co bardzo
nieprzyjemnego i zobacz, ktry palec podnosi si, by sygnalizowa
nie" (przerwa a do chwili, gdy pacjent ustali, ktry to palec).
2. Dojcie do rda problemu i tego, co go podtrzymuje
Niech twj wewntrzny umys zabierze ci w podr w czasie do
okresu, zanim pojawi si problem. Potem daj sygna palcem, ebym
wiedzia, e ju tam dotare. Zgadzasz si jeszcze raz przez to
wszystko przej, krok po kroku, od pocztku do koca odtworzy to,
co dziao si od czasu, gdy problem pojawi si po raz pierwszy?
(Pniej nastpuje seria pyta, na ktre pacjent odpowiada sygnaem
tak" lub nie", rozpoznajc zwizane ze stanem dowiadczenia i
uczucia towarzyszce pojawieniu si problemu. Potem znowu zadaje
si pytania typu tak nie", pozwalajce okreli te postawy i
okolicznoci, ktre obecnie podtrzymuj istnienie problemu).
3. Ustalenie warunkw rozwizania problemu
Czy zgadzasz si cakowicie uwolni od tego problemu? Czy istnieje
moe jaka data w przyszoci, kiedy to jak sdzisz bdziesz ju
od niego wolny?
(Pniej jeli to konieczne nastpuje seria pyta ustalajcych
wszelkie warunki, ktrych caa osobowo potrzebuje do rozwizania
problemu).
Ramka 8 prezentuje taki sposb wprowadzania sygnalizacji ideomotorycznej za pomoc
palcw, ktry moe zaakceptowa wikszo pacjentw. Jak wida, pytania sformuowano
tak, by mona byo na nie odpowiedzie prostym sygnaem tak" lub nie". Wicej
przykadw serii pyta, ktre mog by zastosowane w rnych problemach klinicznych,
podaj Cheek i LeCron (1986). Ramka 9 pokazuje interesujc odmian tej metody
zastosowanie ideomotorycznej sygnalizacji gow. Podobnie jak poprzednio, wszystkie
pytania formuuje si w taki sposb, by jako odpowied wystarczyo proste kiwnicie lub
potrznicie gow.
Ramka 9. Ideomotoryczne sygnalizowanie gow jako sposb
docierania do problemw i ich restrukturalizacji
1. Ustalenie sygnaw tak" i nie"

Kiedy twoja niewiadomo bdzie gotowa, by przyjrze si rdom


problemu, poczujesz, e kiwasz gow sygnalizujc tak. Kiedy
bdziesz dokonywa przegldu jakich negatywnych konsekwencji
tego problemu, potrzniesz gow sygnalizujc nie".
2. Dojcie do rda problemu i tego, co go podtrzymuje
Kiedy ju cofniesz si w czasie do okresu sprzed pojawienia si
problemu, moesz kiwn gow (przerwa). Czy zgadzasz si
przyjrze temu, w jaki sposb dowiadczye tego problemu po raz
pierwszy?
(Potem nastpuje seria pyta, ktre zmierzaj do okrelenia
zwizanych ze stanem dowiadcze, ktre towarzyszyy pojawieniu
si problemu, oraz tych okolicznoci i postaw, ktre obecnie
podtrzymuj jego istnienie).
3. Ustalenie warunkw rozwizania problemu
Czy zgadzasz si uwolni od tego problemu lub poda dat, kiedy ju
w wystarczajcym stopniu go rozwiesz? (Potem nastpuje seria
pyta ustalajcych wszelkie warunki, ktrych caa osobowo
potrzebuje do rozwizania problemu).
Pojawiy si jednak zarzuty, e metody ideomotoryczne zachcaj pacjentw do wymylania
takich odpowiedzi, ktre zadowalaj terapeut. Cheek zareagowa na nie publikujc wiele
artykuw zawierajcych bogat dokumentacj kliniczn (1957-1981). Okreli trzypunktowe
kryterium szacowania rzetelnoci postawy pacjenta podczas terapii i opisa je w nastpujcy
sposb (Cheek, 1981, s. 89-90):
Zastosowanie nowych technik hipnozy, w ktrych wykorzystuje si powtarzanie
podwiadomego przegldu wydarze (odbywa si to poniej poziomu wiadomego i
werbalnego), umoliwia odkrycie zwizkw przyczynowo-skutkowych istniejcych midzy
dostarczon informacj sensoryczn a wynikymi pniej reakcjami. Wnioski, ktre
przedstawiam, wycignem po przebadaniu ponad 3000 pacjentw po operacjach oraz 15
mczyzn i kobiet, ktrzy utracili przytomno wskutek urazw gowy.
Czy moemy zaufa informacjom uzyskanym za pomoc metod ideo-motorycznych? Wiemy,
e osoby zahipnotyzowane maj szczegln zdolno wymylania informacji po to, by
zadowoli hipnotyzujcego lub by nie musie ponownie przeywa jakiego wyjtkowo
traumatycznego dowiadczenia. Wydaje si jednak, e zdolno ta zlokalizowana jest na
wyszych, bardziej wiadomych poziomach mylenia i prawdopodobnie nie pojawia si na
poziomach gbszych. Moemy zaufa informacji wtedy, gdy jej ostateczne przeistoczenie w
form werbaln przebiega wedug nastpujcej kolejnoci:
1. Obserwujemy fizjologiczne oznaki nieprzyjemnego stresu. cignite brwi, przyspieszony
oddech i pulsowanie krwi w naczyniach na szyi mwi nam, e co powoduje stres, lecz
osoba hipnotyzowana nie wie", co si dzieje w momencie, gdy zadajemy pytanie.
2. Po tym, jak spostrzegamy zmiany fizjologiczne, pojawia si sygna ideomotoryczny

wskazujcy, e rozpoczo si przeywanie traumatycznego dowiadczenia. Pytany o to


wydarzenie pacjent nadal ignoruje je na poziomie werbalnym.
3. Relacja sowna staje si moliwa dopiero po kilkakrotnym (liczba ta moe by rna)
przebadaniu danego zdarzenia w podwiadomoci. Jeli nie jest ono zbyt grone, zostaje
szybko zrelacjonowane. [Kiedy] musiaem 13 razy powtrzy ca procedur, nim pacjent
odzyska pami.
W przypadku gdy pojawi si wtpliwoci co do rzetelnoci relacji pacjenta, mona poprosi
o odpowied na pytanie: czy wewntrzna cz twego umysu zgadza si z tym, co mi
opowiedziae?" Ja sam nie przywizywabym wagi do uzyskanych za pomoc metod
ideomotorycznych zezna naogowego alkoholika, narkomana, patologicznego kamcy, nie
ufabym rwnie sowom czowieka oskaronego o popenienie przestpstwa, poniewa moje
studia nie obejmoway ludzi nalecych do tych kategorii.
Z przyjtego w tej ksice punktu widzenia wymieniane przez Cheeka poziomy:
fizjologiczny, ideomotoryczny i werbalny s przykadami zwizanych ze stanem ukadw
informacji, ktre oddzieliy si od siebie. Objawy psychosomatyczne stanowi sposb
wyraania owego oddzielenia, a terapia polega na umoliwieniu transdukcji informacji
midzy nimi. Zacytowane sowa Cheeka jasno dowodz, e powtarzanie pyta wywouje
rekursywne (takie, ktre powracaj nawet po przerwie), wewntrzne poszukiwania,
prowadzone przez pacjenta na gbszym, zalenym od stanu poziomie psychobiologicznym
tak dugo, a poszukiwany materia bdzie przeniesiony na poziom werbalny. Metoda ta jest
idealna w leczeniu skutkw sytuacji trau-matycznych, poniewa jej gwnym przeznaczeniem
jest uatwianie procesw rekursywnych. Jak ju widzielimy, uraz wywouje stan zmieniony,
w ktrym wspomnienia s zakodowane w formie zwizanej ze stanem, niedostpnej
normalnym stanom wiadomoci ego, Cheek przebada wiele sytuacji traumatycznych i
przypadkw zmienionych stanw, ktre wywoyway zwizane ze stanem wydarzenia, takie
jak: cika choroba (1969), pord (1975, 1976), narkoza (1981), wypadki (1960), napady
marze (1965), przeraajce dowiadczenia seksualne, np. gwat (1960), oraz mier lub
powane kalectwo kogo bliskiego (1960). Jego metoda jest szczeglnie przydatna w
sytuacjach wymagajcych dyrektywnych, krtkotrwaych wysikw badawczych,
pozwalajcych na szybkie dotarcie do tych symptomw i skutkw urazu, ktre sigaj
gbokich psychofizjologicznych poziomw przechowywania pamiciowego,
wdrukowywania i uczenia si. Gdy na skutek stosowania tej metody dojdzie do ujawnienia
urazw, pojawiaj si silne reakcje emocjonalne, wymagajce dobrze przemylanego
postpowania klinicznego, ktre powinien prowadzi wykwalifikowany terapeuta. W
rozdziale sidmym pokaemy, jak pracowa Cheek. Zobaczymy, jak zrnicowane i twrcze
s jego sposoby docierania do problemw, bdcych efektem oddziaywania stresu na ukad
autonomiczny i hormonalny oraz ich transdukcji.
Ultradobowa koncepcja leczenia. Najnowsze koncepcje komunikacji midzy psychik a
ciaem oraz uzdrawiania wykorzystuj pojcie rytmw ultradobowych. W innych swych
pracach przedstawiem szczegowe dane dotyczce podobiestw, jakie istniej midzy
poznawczo-behawioralnymi charakterystykami tych rytmw a zwykym, codziennym transem
(Rossi, 1982, 1986a). Poniewa mona tam znale zarwno teori, jak i opis ich
praktycznych zastosowa, tutaj naszkicujemy jedynie formu dochodzenia opart na
koncepcji tych rytmw.
Ramka 10. Ultradobowa formua dochodzenia

1. Dostrzeganie i stymulowanie naturalnych rytmw ultradobowych


Widz, e przez kilka ostatnich chwil twoje ciao uspokoio si, a ty
niewiele mwisz, wygldasz przez okno (tu wzmiankujemy o tym, co
pacjent robi, by zamanifestowa swoje wycofanie). Ciekaw jestem,
czy to oznacza, e twoja niewiadomo jest gotowa wej we
wspania faz uzdrawiania? (przerwa)
Jeli tak jest, poczujesz, e jeste coraz bardziej odprony, i wtedy
zamkniesz oczy.
2. Dochodzenie do uzdrawiania ultradobowego i jego wykorzystywanie
Pozwl, by ten przyjemny nastrj pogbi si, tak jak to si dzieje,
gdy rozkoszujesz si przerw w pracy lub upragnion drzemk
(przerwa).
3. Potwierdzenie kontynuacji uzdrawiania i radzenia sobie
Kiedy twoja niewiadomo zda sobie spraw, e rozwaya t kwesti
najpeniej, jak to byo moliwe, przynajmniej na razie (przerwa), i
gdy twj wiadomy umys zorientuje si, e moe ci pozwoli na
kontynuowanie uzdrawiania wewntrznego za kadym razem w
cigu dnia, gdy odczujesz, e jest to naturalne (przerwa), poczujesz,
e masz ochot si przecign, otworzysz oczy i obudzisz si
zupenie rzeki i peen si.
Rytmy ultradobowe maj 90-minutowe interway, zatem ich subtelne przejawy behawioralne
mog by zaobserwowane przez terapeut dopiero podczas sesji terapeutycznej, ktra trwa co
najmniej tak samo dugo. Gdy na przykad pacjent spontanicznie wchodzi w nastrj spokoju
lub wewntrznego skupienia, mona by prawie pewnym, e znajduje si w ultradobowej
fazie odpoczynku. Terapeuta moe wykorzystywa i stymulowa uzdrawiajce moce tej
ultradobowej przerwy, wyraajc sw aprobat i pozwalajc niewiadomoci pacjenta na
spokojne wykonywanie pracy wewntrznej przez okres od 5 do 20 minut bez prowadzenia
zewntrznego dialogu. Jeli faz t zignoruje, nastpi po niej taki moment w sesji
terapeutycznej, w ktrym pacjent zamanifestuje opr, przybierajcy posta wielu nie dajcych
si w inny sposb wyjani symptomw (ponury nastrj, czciowe wycofanie si,
draliwo, przejzyczenia, luki pamiciowe i innego rodzaju bdy, ktre popeniamy, gdy
jestemy zmczeni i potrzebujemy odpoczynku). Cho zrozumienie psychodynamicznych
implikacji tych przejaww oporu jest zawsze cenne, mdrze jest rwnie uzna je za
behawioralne sygnay tego, i naley pozwoli niewiadomoci na wykonywanie wasnego,
wewntrznego uzdrawiania.
W drugiej czci ksiki zaprezentuj praktyczne, kliniczne przykady stosowania
ultradobowej koncepcji terapii. Na razie warto zapamita, e poniewa poznawcze,
emocjonalne i behawioralne przejawy rytmw ultra-dobowych s bardzo podobne do
objaww stanw zmienionych oraz hipnozy, terapeuta moe odczuwa naturaln pokus, by
sugerowa czy wywoywa te zachowania take wtedy, gdy one si nie pojawiaj. I
rzeczywicie, wikszo hipnoterapeutw tak wanie czyni. Namawiaj oni pacjenta, by

wszed w stan hipnotyczny lub wprowadzaj go we wwczas, gdy to oni s gotowi, a nie
niewiadomo (i fizjologia) pacjenta. Takie podejcie czsto przynosi sukces ze wzgldu na
to, e rytmy ultradobowe s w swych przejawach niezwykle plastyczne; mona je
przeskakiwa", a ich dugo zmienia si z atwoci u wikszoci ludzi. W wielu zatem
przypadkach hipnoterapia prowadzona w ten sposb jest skuteczna. Jestem jednak
przekonany, e gdy hipnoterapeuta arbitralnie narzuca pacjentowi swj rytm pracy, moe
doprowadzi do oporu i reakcji paranoidanych. Warto byoby empirycznie sprawdzi, czy
istotnie pacjenci lepiej reaguj na hipnoterapi wtedy, gdy korzysta si z ich naturalnych
rytmw ultradobowych ni wwczas, gdy si je ignoruje.
Czytelnik, ktry dokadnie przeczyta to, co zawarto w przedstawionych w tym rozdziale
ramkach, dostrzee, e wszystkie opisane procedury s odmianami podstawowej formuy
dochodzenia, wprowadzonej na samym pocztku. We wszystkich wystpuj te same trzy
kroki: odpowiednie wprowadzenie, okres pracy wewntrznej oraz ostateczne potwierdzenie
osignitego efektu terapeutycznego. Te rne odmiany pozwalaj terapeucie na wiksz
plastyczno i dostosowanie metody do indywidualnych potrzeb kadego pacjenta. W
nastpnych rozdziaach podamy dalsze przykady zastosowania kadej z tych odmian w celu
dotarcia do wielu rnych problemw psychobiologicznych oraz ich rozwizywania.

6
KOMUNIKACJA MIDZY PSYCHIK A CIAEM ORAZ UZDRAWIANIE
PRZEGLD ZAGADNIE
Uczeni zastanawiaj si, czy psychika moe przenosi gry". W ksice tej zajmujemy si
kwesti o wiele skromniejsz: czy psychika moe przenosi czsteczki. Poprzednie rozdziay
powiciem zagadnieniu istotnej roli, jak ukad limbiczno-podwzgrzowy odgrywa w
poredniczeniu w procesach psychobiologicznych obcionych emocjonalnie oraz w ich
modulowaniu. Teraz chciabym szczegowo przedstawi powizania istniejce midzy
anatomi i funkcjami ukadu limbiczno-podwzgrzowego a powstawaniem i rozwizywaniem
problemw psychosomatycznych. Zaprezentuj dane potwierdzajce pogld, e problemy
psychosomatyczne mona z du trafnoci zdefiniowa jako dysfunkcje zakodowane w
postaci efektw uczenia si zalenego od stanu, ktre zaszo w limbiczno-podwzgrzowym
ukadzie transdukcji informacji midzy psychik a ciaem.
W tym i nastpnych rozdziaach przyjrzymy si dokadnie czterem gwnym systemom
transdukcji informacji midzy psychik a ciaem, w ktrych modulatorem jest ukad
limbiczno-podwzgrzowy. S to ukady: autonomiczny, hormonalny, odpornociowy i
neuropeptydowy. Dla wspczesnej psychobiologii podstawowym przedmiotem
zainteresowania jest zagadnienie wzajemnego komunikowania si tych czterech systemw w
stanie zdrowia i choroby. Po kolei przeledzimy anatomi i funkcjonowanie kadego z nich
oraz omwimy niektre objawy, problemy i choroby psychosomatyczne, ktre jak to
wynika z bada s z nimi najcilej zwizane. Na tyle, na ile to bdzie moliwe, dokonamy
rwnie przegldu przypadkw, ilustrujcych niektre nowatorskie sposoby uprawiania
hipnoterapii, ktre, pojawiy si ostatnio, oraz typowe dla nich style uzdrawiania.
Anatomia i funkcje podwzgrza
Na prno by szuka jasnych informacji o anatomii i funkcjach podwzgrza! Omawiajce te
zagadnienia podrczniki medycyny sprawiaj wraenie, jakby opisyway zupenie odmienne
struktury, a ich opis uzaleniony jest od tego, o jakie funkcje chodzi i z jakich metod
korzystano (Ganong, 1985; Guyon, 1981; Kandel i Schwartz, 1985; Ornstein i Thompson,
1984). Podwzgrze nie jawi si jako oddzielny, atwy do zidentyfikowania organ, taki jak
serce, puca czy pkule mzgowe. Jest raczej skupiskiem tkanek podstawy mzgu, ktrych
granice s pozornie nieostre. Skadaj si na nie liczne wane jdra czy te orodki
transdukcji i wzajemnej regulacji midzy psychik a ciaem. Funkcje wielu z tych jder (patrz
rys. 2) rni si od siebie do tego stopnia, e sprawiaj wraenie, i s to procesy cakowicie
niezalene, przez przypadek zlokalizowane blisko siebie. Jednak to, co na pierwszy rzut oka
wydaje si przypadkiem, z ca pewnoci dowodzi, e nie znamy doniosych projektw
natury, poniewa po dokadnym przestudiowaniu funkcji tych jder dojdziemy do wniosku, e
wszystkie one wi si z regulacj rodowiska wewntrznego za porednictwem ukadw:
autonomicznego, hormonalnego, odpornociowego i neuropeptydowego.

Rys. 2. Niektre funkcje podwzgrza


wzgrza jako rda transdukcji informacji midzy psychik a
ukadami: autonomicznym (A), hormonalnym (H) i odpornociowym (O)
Podwzgrze spenia wiele wanych funkcji, a zajmuje niezwykle ma powierzchni mzgu:
way tylko kilka gramw i jest wielkoci zziarnka
iarnka grochu. Rysunki 2, 3a i 3b ilustruj jego
centraln rol w ukadzie limbicznym mzgu. Sowo limbiczny" oznacza graniczny.
Najpierw uywano go, by opisa granic midzy wyszymi funkcjami psychicznymi kory
mzgowej a niszymi strukturami mzgu zwiz
zwizanymi
anymi z regulacj emocjonaln i fizjologi
ciaa. Podwzgrze odbiera sygnay ze wszystkich czci ukadu nerwowego, a zatem
funkcjonuje jako centrum wymiany informacji, decyduje wic o dobrej kondycji caego
organizmu.
Oto jak Guyon opisa centraln rol ppodwzgrza (1981, s. 700-701):
Podwzgrze ley w samym rodku ukadu limbicznego i ma powizania komunikacyjne ze
wszystkimi jego poziomami. Z kolei ono samo i jego struktury pokrewne przegroda oraz
ciaa suteczkowate wysyaj sygnay w dwch kierunkach
kierunkach:: (1) w d, gwnie przez pie
mzgu, do siatkowatych tworw rdmzgowia, mostu i rdzenia, oraz (2) w gr, w stron
wielu obszarw mzgu, szczeglnie przedniej czci wzgrza i kory limbicznej. W poredni
sposb wpywa rwnie (a jest to wpyw bardzo si
silny)
lny) na funkcjonowanie kory mzgowej
dziki aktywizacji lub hamowaniu ukadu siatkowatego pobudzajcego, ktry rozpoczyna si
w pniu mzgu.
Podwzgrze stanowi zatem gwny punkt wyjcia dla ukadu limbicznego, integrujcy
biologiczne funkcjonowanie ciaa z sensoryczno-percepcyjnymi,
percepcyjnymi, emocjonalnymi i
poznawczymi funkcjami psychiki. Poniewa w ukadzie limbiczno
limbiczno-podwzgrzowym
podwzgrzowym stale

dokonuje si proces zmian stanw psychoneurofizjologicznych, wszelkie zwizane z tym


ukadem uczenie si jest z koniecznoci zalene od stanu.
Podwzgrze a autonomiczny ukad nerwowy
Podwzgrze nazwano centrum kierowniczym autonomicznego ukadu nerwowego z uwagi na
to, e jest ono gwnym integratorem podstawowych systemw, ktre reguluj funkcje ciaa
(gd, pragnienie, seks, temperatur, czsto akcji serca, cinienie krwi itd.). Ma to kluczowe
znaczenie dla omawianych tu koncepcji, poniewa autonomiczny ukad nerwowy by
tradycyjnie uwaany za gwnego porednika, dziki ktremu hipnoterapia wywouje skutki
biologiczne. Ukad ten skada si z dwch gazi: (1) ukadu sympatycznego, ktry dziaa
pobudzajco i angauje si w reakcj alarmow, stymulujc akcj serca, cinienie krwi,
oddychanie itd., oraz (2) ukadu parasympatycznego, dziki ktremu te same funkcje s
wyciszane. Niektrzy badacze (Bulloch, 1985) uznali ostatnio, e trzeci gazi
autonomicznego ukadu nerwowego jest ukad jelitowy (enteryczny), ktry angauje si
gwnie w wewntrzn regulacj odka, jelit itd. Jednak ukad ten spenia swoje funkcje w
sposb czciowo niezaleny od ukadu autonomicznego, a poniewa jego podstawowymi
regulatorami s niedawno odkryte przekanikowe czsteczki ukadu neuropeptydowego,
omwimy go przy okazji przedstawiania tego ostatniego.
Podwzgrze a ukad hormonalny
Wikszo z nas wie, e przysadka mzgowa jest naczelnym gruczoem ukadu
hormonalnego, regulujcym wydzielanie wszystkich hormonw ciaa. Jednak to podwzgrze
poredniczy w przekazywaniu informacji rzdzcej nawet przysadk. Kiedy np. czowiek
odczuwa bl, wzgrze suy jako stacja przekanikowa, przesyajca cz sygnau prosto do
podwzgrza, jeszcze zanim uwiadomione jest doznanie blowe. Ta sama prawidowo
dotyczy wszystkich innych dozna zmysowych, z wyjtkiem sygnaw wchowych, ktre do
podwzgrza docieraj przez jdro migdaowate. Bezporednio albo poprzez przysadk
zachodz nawet procesy pobudzania i hamowania rnych centrw podwzgrza
zawiadujcych sprzeniami zwrotnymi i regulujcych wewntrzne rodowisko czowieka
ktre zwizane s ze steniem substancji odywczych, elektrolitw, wody,
neuroprzekanikw i hormonw we krwi i pynie mzgowo-rdzeniowym. Natomiast po
drugiej stronie granicy limbicznej sfera psychiczna moe oddziaywa na podwzgrze za
pomoc pobudzajcych lub hamujcych impulsw neuronowych kory mzgowej, ktre
wyspecjalizowane jdra podwzgrza zamieniaj w regulacj przysadkow.
Co obecnie wiadomo na temat tych wyspecjalizowanych jder podwzgrza, czyli na temat
tego, jak psychika i ciao w rzeczywistoci porozumiewaj si na poziomie komrkowym i
czsteczkowym? Wiemy wszyscy, e nastawieni filozoficznie badacze dyskutuj nad tym ju
od wiekw, lecz czy dysponujemy dzisiaj jakimi faktami? O dziwo, odpowied na to pytanie
brzmi: zdecydowanie tak. Rysunki 3a i 3b przedstawiaj przetworniki na linii psychika i ciao,
ktre dziaaj na poziomie czsteczkowym pomidzy podwzgrzem i przysadk.
Czymkolwiek byaby psychika, wikszo z nas ze spor doz pewnoci przeczuwa, e jest
ona blisko powizana z aktywnoci 2100 000 000 000 000 [jest to dwa do potgi stobilionowej.
Wedug Carla Sagana (1977) oznacza to, e w mzgu kadego czowieka istnieje wicej
potencjalnych stanw psychicznych, ni wynosi liczba atomw w znanym wszechwiecie]
pocze, ktre istniej midzy komrkami nerwowymi mzgu. Czymkolwiek byoby ciao,
wikszo z nas myli o nim w kategoriach tkanek, krwi, gruczow, koci, sposobu, w jaki

na te wszystkie elementy wpywaj hormony itd. Rysunki 3a i 3b przedstawiaj dwa typy


nerwowych komrek podwzgrza, ktre wyspecjalizoway si jjako
ako przetworniki na linii
psychika i ciao. Na jednym swym zakoczeniu odbieraj one podobnie jak kada inna
zwyczajna komrka mzgu elektryczne impulsy psychiki (kory mzgowej), na drugim
jednak wydzielaj czynnik uwalniajcy lub hormon, ktry reguluj
regulujee funkcjonowanie ciaa.
Rysunek 3a ilustruje np. fakt, e komrki nerwowe w jdrze ukowatym podwzgrza
wytwarzaj czynniki uwalniajce hormony, ktre s wydzielane do miejscowego krwiobiegu i
w ten sposb dostarczane do przedniego pata przysadki. Nastpnie przedni pat przysadki
wydziela hormon prolaktyn, ktry pobudza wydzielanie mleka w eskich gruczoach
piersiowych. Rysunek 3b z kolei pokazuje, w jaki sposb komrki podwzgrzowych jder
parakomorowych i nadwzrokowych dokonuj tra
transdukcji
nsdukcji impulsw nerwowych z wyszych
poziomw korowych, w rezultacie czego nastpuje produkcja wazopresyny i oksytocyny.
Hormony te s przechowywane w komrkach tylnego pata przysadki a do chwili, gdy pod
wpywem stresu bd uwolnione do krwiobiegu i zzaczn
aczn regulowa funkcjonowanie nerek i
innych organw. Wiele takich komrek, nalecych do rnych jder podwzgrza, dokonuje
transdukcji informacji neuronowej pochodzenia psychicznego w procesy somatyczne poprzez
ukad przysadkowy i hormonalny.

Rys. 3. Poczenia midzy psychik a ciaem od wyszych centrw psychiki, przez


podwzgrze oraz: a) przedni pat przysadki do reszty ciaa, b) tylny pat przysadki do reszty
ciaa
Proces dokonywanej przez
ez neurony podwzgrza transdukcji informacji pochodzenia
psychicznego w czsteczki przekanikw hormonalnych okrelany jest mianem neurosekrecji.
Jest to centralne pojcie wspczesnej neuroendokrynologii. Istnienie takich
neurohormonanych przetwornikw iinformacji
nformacji jest podstawow przyczyn dla ktrej now
dziedzin psychobiologii uznano za ga teorii informacji. Ich odkrycie stao si tym
bodcem, ktry pozwoli na zjednoczenie biologii i psychologii w ramach jednej teorii
informacji, i to w sposb, ktr
ktry
y sprawia, e komunikacja midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawianie staj si nauk empiryczn, a nie tylko pobonym yczeniem.

Podwzgrze a ukad odpornociowy


Wpyw podwzgrza na system odpornociowy poznano niedawno. Wiadomoci na temat
cantralnie dokonywanej modulacji systemu odpornociowego s tak nowe, e nie zawieraj
ich standardowe podrczniki psychofizjologii i medycyny. Jednak dziki pionierskim pracom
kilku badaczy (m.in. Ader, 1981; Stein, Schleifer i Keller, 1981) zaczlimy poznawa
rzeczywiste mechanizmy psychofizjologiczne, dziki ktrym podwzgrze wpywa na reakcje
immunologiczne zachodzce w jego jdrach, przednich i tylnych, zarwno na poziomie
komrkowym, jak i czsteczkowym. W czci dotyczcej raka, reumatoidalnego zapalenia
staww i astmy dokadniej przedstawi niektre wspczesne koncepcje wyjaniajce
wspomniane mechanizmy.
Podwzgrze a ukad neuropeptydowy
Neuropeptydy to czsteczki przekanikowe powstajce w czasie transdukcji informacji, ktra
z neuronowych impulsw przeksztaca si w hormony (wczeniej nazwalimy to
neurohormonaln transdukcj informacji). Pojcie ukadu neuropeptydowego jest na tyle
nowe, e jego anatomia i funkcjonowanie s jedynie przedmiotem spekulacji niewielkiej
grupy czoowych badaczy. Wiadomo jednak, e centralnym orodkiem aktywnoci
neuropeptydowej jest podwzgrze, a cay ten ukad wydaje si nakada na ukady
autonomiczny, hormonalny i odpornociowy, poniewa wszystkie one wykorzystuj
neuropeptydy jako czsteczki przekanikowe w komunikacji zachodzcej midzy nimi oraz w
obrbie kadego z nich. Ukad neuropeptydowy ma nieprawdopodobnie szerokie i plastyczne
moliwoci komunikacyjne, poniewa jego czsteczki przekanikowe kr po caym ciele.
Moe on by zatem najbardziej wielostronnym kanaem transdukcji informacji oraz
ujawniania si zalenych od stanu wspomnie i wynikw uczenia si. Zamierzamy dokadnie
przeanalizowa liczne spekulacje na temat roli, jak ukad ten prawdopodobnie odgrywa w
takich zjawiskach, jak obraz ciaa, seksualno czy emocje oraz w poredniczeniu niektrym
tzw. tajemniczym fenomenom hipnozy, do dzi nie wyjanionym.

7
PSYCHICZNA MODULACJA AUTONOMICZNEGO UKADU NERWOWEGO
Cho hipnoz od dawna uznaje si za efektywny sposb modulowania autonomicznego
ukadu nerwowego (Braun, 1983b; Crasilneck i Hall, 1959, 1985; Gorton, 1957, 1958), to
jednak sporo badaczy ma niewiele do powiedzenia na temat zaangaowanych w ten
mechanizm procesw psychobiologicznych. Niech wstpem do dokadnego rozwaenia tych
procesw bdzie rysunek 4, ilustrujcy niektre gwne poczenia anatomiczne i
funkcjonalne, istniejce midzy psychik, podwzgrzem i autonomicznym ukadem
nerwowym.
Psychiczne oddziaywanie kory mzgowej dociera do podwzgrza przez skojarzone z nim
struktury ukadu limbicznego, hipokamp, jdro migdaowate oraz wzgrze. Z kolei
podwzgrze przesya te oddziaywania do autonomicznego ukadu nerwowego. Zachodzi to
poprzez niej pooone orodki kontrolne pnia mzgu, ktre su jako stacje przekanikowe
na drodze do ukadw sympatycznego i parasympatycznego. Stymulacja odpowiednich
obszarw podwzgrza moe doprowadzi do aktywizacji orodkw, ktre w ukadzie
sympatycznym kontroluj prac serca do tego stopnia, e cinienie krwi wzronie o ponad
100%. Inne orodki podwzgrza mog kontrolowa temperatur ciaa dziki temu, e reguluj
dopyw krwi do powierzchni skry, mog intensyfikowa lub hamowa wydzielanie liny i
motoryk przewodu pokarmowego, a take spowodowa oprnienie pcherza.
Procesy yciowe wszystkich organw, regulowane przez ukad autonomiczny, podlegaj
uczeniu si zalenemu od stanu. Dzieje si tak dlatego, e s one blisko zwizane z ukadem
limbiczno-podwzgrzowym, ktry niejako umieszcza w nich to, czego dowiadczylimy w
swoim yciu. Innymi sowy, wszystkie organy, ktre przedstawiono na rysunku 4, mog
reagowa w sposb psychosomatyczny. Pod wpywem stresu w obrbie systemu regulujcego
pojedyncze organy lub ich kombinacje powstaj zwizane ze stanem wzorce informacji.
Wzorce te mog si ujawnia jako nieodpowiednie reakcje, ktre nazywamy problemami
psychosomatycznymi. By zrozumie, jak do nich dochodzi, musimy si przyjrze sposobowi,
w jaki psychika moduluje procesy biochemiczne w obrbie poszczeglnych komrek kadego
organu, ktry podlega wpywowi autonomicznego ukadu nerwowego.

Rys. 4. Psychiczna modulacja autonomicznego ukadu nerwowego i jego dwch gazi:

sympatycznej (pobudzajcej) i parasympatycznej (relaksujcej) a do poziomu komrkowego


Psychiczne modulowanie aktywnoci komrkowej poprzez autonomiczny ukad
nerwowy
Weiner (1977) pisze, e nasza wiedza o tym, jak naprawd psychika i centralny ukad
nerwowy moduluj zoon machin chemiczn, ktr stanowi kada ywa komrka ciaa,
jest przyjmowana z niedowierzaniem i obojtnoci. Ludzko potrzebowaa kilku setek lat,
by uwierzy sowom Mikoaja Kopernika, e to Ziemia obraca si dookoa Soca, a nie
odwrotnie, i wykorzysta konsekwencje tego odkrycia. Podobnie wszystko wskazuje na to, e
wikszo ludzi potrzebuje kilkudziesiciu, jeli nie kilkuset lat, aby zrozumie i wykorzysta
t umiejtno psychiki, ktra polega na stymulowaniu procesw uzdrowicielskich na
poziomach komrkowym i biochemicznym.
Rysunek 4 stanowi ilustracj trjfazowego procesu, za pomoc ktrego psychika poprzez
ukad autonomiczny moduluje czynno komrek. Faza pierwsza obejmuje wytwarzanie
przez psychik myli i obrazw (impulsw neuronowych) w obrbie kory czoowej
(Achterberg, 1985). W fazie drugiej owe wytworzone przez psychik impulsy s filtrowane
przez zalene od stanu wspomnienia, wyniki uczenia si oraz zwizane z emocjami obszary
ukadu limbiczno-podwzgrzowego, a nastpnie podlegaj transdukcji w neurotransmitery,
regulujce narzdy autonomicznego ukadu nerwowego, ktry ostatecznie dzieli si na dwie
gazie: sympatyczn (pobudzajc) i parasympatyczn (relaksujc). Zakoczenia nerwu
kracowego gazi sympatycznej wydzielaj noradrenalin neurotransmiter pobudzajcy
receptory komrek narzdw, na ktre wywierany jest wpyw (serce, puca, trzustka, jelita
itd.); w gazi parasympatycznej wydzielana jest natomiast acetylocholina. Uwolnienie tych
neurotransmiterw rozpoczyna trzeci faz procesu transdukcji informacji, w ktrym myli,
obrazy i emocje przeistaczaj si w biochemiczne reakcje pojedynczych komrek, ktre
skadaj si na tkanki i narzdy ciaa. Ta ostatnia faza ma mniej wicej taki przebieg:
1. Neurotransmitery to czsteczki przekanikowe, ktre wi si z receptorami w cianach
komrkowych i w ten sposb daj sygnay tkankom poszczeglnych narzdw. Proces ten
ilustruje dolna cz rysunku 4, gdzie wida, jak neurotransmiter przekracza szczelin midzy
neuronem a komrk i dopasowuje si do receptorw w cianie komrkowej, co prowadzi do
zmiany struktury czsteczkowej tyche receptorw.
2. Poniewa receptor jest czci ciany komrkowej, zmiana jego struktury czsteczkowej
prowadzi do zmiany przepuszczalnoci tej ciany dla rnych jonw (sodu, potasu, wapnia
itd.). To z kolei wywouje zmian waciwoci elektrycznych komrek i pobudzenia
charakterystycznych dla nich czynnoci.
3. Inny sposb przesyania informacji przez receptor polega na pobudzeniu enzymu bony
komrkowej (np. cyklazy adenilowej). Enzym ten zapocztkowuje wytwarzanie
adenozynotrjfosforanu (ATP) i cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP), czyli tzw.
drugiego systemu przekanikowego, ktry nastpnie inicjuje i pobudza metabolizm
charakterystyczny dla kadej komrki.
To, co napisalimy o trzech fazach procesu, stanowi jedynie skromny zarys czego, co
obejmuje setki nieprawdopodobnie zoonych reakcji chemicznych. Jednak w wystarczajcy
sposb ilustruje to pewn wan kwesti: psychika moduluje biochemiczne funkcjonowanie
komrek wszystkich gwnych narzdw i tkanek ciaa poprzez autonomiczny ukad

nerwowy. W dalszych partiach tej ksiki przeledzimy analogiczne sposoby, ktrymi


dokonuje si transdukcja informacji od psychiki do czsteczek odpowiednich komrek ciaa
w ukadach hormonalnym, odpornociowym i neuropeptydowym.
Psychobiologia uzdrawiania na poziomie komrkowym regeneracja tkanek i rak.
Podczas konferencji powiconej neuroimmunologii Melnechuk w taki oto sposb
przedstawi rol autonomicznego ukadu nerwowego, jeli chodzi o psychobiologiczne
procesy uzdrawiania, ktre zachodz na poziomie komrkowym (1985, s. 57-58):
Trzeba sobie przypomnie, e nerwy bezporednie rdo neurotransmiterw peni
funkcje odywcze (wzrostowe) podczas powstawania przynajmniej niektrych organw w
okresie wzrostu i rozwoju embrionu. Wiadomo te, e pniej odgrywaj pewn rol w
procesie cigego rozwijania si kubkw smakowych, a take regeneracji nadnerczy i innych
tkanek. Poniewa nerwy docieraj do wszystkich partii ciaa, wydzielane przez nie
neurotransmitery prawdopodobnie przez cae ycie uczestnicz w metabolizmie, biosyntezie i
podziale komrkowym. Czyni to albo dziki temu, e same s jak dowodz badania
czynnikami odywczymi, albo te taka jest moja hipoteza dlatego, e moduluj aktywno
czynnikw wzrostowych dziaajcych w komrkach, ktre unerwiaj.
W tym ostatnim przypadku mogyby one wpywa albo na same czynniki wzrostowe, albo na
ich receptory lub przekaniki drugiego stopnia, ktrych uwalnianie jest wywoywane przez
czynniki wzrostowe w komrkach docelowych. Jest to kwestia warta opracowania choby
dlatego, e w onkogenach (geny, ktrych rozwj moe powodowa raka) s prawdopodobnie
zakodowane rne czynniki wzrostowe, receptory tych czynnikw oraz przekaniki drugiego
stopnia. Z tego wanie powodu pojcie psychoneuronalnej modulacji dziaania
onkogenicznych czynnikw wzrostu moe pomc wyjani, w jaki sposb dochodzi do tzw.
spontanicznej i sprawiajcej wraenie cudu remisji raka [...]
Wydaje si, e pozytywne emocje maj swoiste odpowiedniki biochemiczne, ktre z kolei w
specyficzny sposb wpywaj na tkanki i wi si z chorobami. Autonomiczny ukad
nerwowy (na ktrego funkcjonowanie wpywaj emocje) wydziela zapewne nie tylko znane
od dawna neurotransmitery katecholaminowe (np. adrenalin, noradrenalin, dopamin), lecz
rwnie niedawno odkryte neuropeptydy. Dlatego wanie moe on dostarcza swoiste
kombinacje rnych przekanikw do poszczeglnych tkanek. Jak ostatnio stwierdzono,
nerwy czuciowe wydzielaj na swych peryferycznych zakoczeniach neurotransmitery
peptydowe, zatem one rwnie mog wywiera wpyw na wzrost tkanek. Jeli przyjmiemy, e
ukad nerwowy jest rdem neurotransmiterw modulujcych czynniki wzrostowe, to
moemy uzna, e mzg siedlisko emocji i postaw jest w stanie wysya do
poszczeglnych miejsc odpowiednie iloci neurotransmiterw i hormonw, zmieszanych ze
sob we waciwy sposb.
Z zacytowanego fragmentu w oczywisty sposb wynika, i psychobiologowie nareszcie
zaczli odkrywa biochemiczne mechanizmy, za pomoc ktrych psychika moduluje
czsteczki na poziomie zarwno komrkowym, jak i genetycznym. W ten sposb mona
wyjania tajemnice spontanicznych uzdrowie, efektu placebo czy tzw. cudownych lekw.
Zadaniem hipnoterapeutw (i wyzwaniem dla nich) stao si znalezienie sposobu
stymulowania procesw uzdrowicielskich na tych wanie swoistych, biochemicznych
poziomach komrkowych w sposb zgodny z wynikami bada i cho umiejtno ta jest
jeszcze poza naszym zasigiem, w nastpnych rozdziaach sprbujemy si przyjrze
niektrym pionierskim pracom prowadzonym w tej dziedzinie.

Psychiczna modulacja przepywu krwi a autonomiczny ukad nerwowy


Barber (1978, 1974) zebra i przedstawi fascynujce wyniki, ktre dowodz, e hipnoterapia
moe si okaza skuteczna w uzdrawianiu wielu pozornie z sob nie zwizanych problemw
psychosomatycznych. W zwizku z tym nasuwa si hipoteza, e takie zjawiska, jak
zogniskowana uwaga, tworzenie obrazw, biologiczne sprzenie zwrotne czy hipnoterapia
zachodz dziki zmianom kierunku przepywu krwi. Zmiana przepywu krwi za pomoc
ukierunkowanego mylenia, wyobraania sobie i odczuwania jest jednym z podstawowych,
wsplnych czynnikw wystpujcych podczas rozwizywania wikszoci, jeli nie
wszystkich, problemw psychosomatycznych. Poniej przedstawiamy list bada
dotyczcych procesw uzdrawiania, ktre mona stymulowa za pomoc psychicznej
modulacji dopywu krwi do rnych tkanek i komrek ciaa. Lista ta rozszerza i
uszczegawia przegld, ktrego dokona Barber.
1. Ogrzewanie i ochadzanie rnych czci ciaa w leczeniu blw gowy (Barabasz i
McGeorge, 1978; Barber, 1978, 1984; Erickson, 1943c/1980);
2. Kontrola czerwienienia i blednicia skry (Barber, 1978, 1984; Erickson, 1980c);
3. Stymulowanie powikszania i pozornego wzrostu piersi u kobiet (Barber, 1984; Erickson,
1960a/1980; Williams, 1974);
4. Stymulowanie podniecenia seksualnego i erekcji penisa (Barber, 1978, 1984; Crasilneck,
1982);
5. Znikanie sicw (Barber, 1984; Cheek, 1962a);
6. Kontrola krwawienia podczas operacji (Banks, 1985; Cheek, 1969);
7. Zmniejszanie i leczenie oparze (Barber, 1984; Cheek, 1962a; Moore i Kapan, 1983);
8. Wytwarzanie miejscowych stanw zapalnych skry, przypominajcych wczeniejsze
oparzenia (Barber, 1984);
9. Leczenie brodawek (Johnson i Barber, 1978; Ullman, 1959);
10. Wywoywanie i leczenie rozmaitych zapale skry (Barber, 1984; Ikemi i Nakagawa,
1962);
11. agodzenie wrodzonego nadmiernego rogowacenia (Barber, 1984; Mason, 1952, 1955);
12. Poprawianie krzepnicia krwi u chorych na hemofili (Banks, 1985; Barber, 1984);
13. agodzenie reakcji alarmowej (Cheek, 1960, 1969; Rossi, 1973/1980);
14. agodzenie nadcinienia i dolegliwoci kardiologicznych (Benson, 1983a, b; Gruen,
1972; Schneck, 1948; Wain, Amen i Oetgen, 1984; Yanowski, 1962);
15. agodzenie objaww choroby Raynauda (Conn i Mott, 1984; Jacob-son i in., 1973);

16. Zwikszanie reakcji odpornociowych (Black, 1969; Hall, 1982-83; Lewis, 1927; Mason,
1963).
Kolejny krok stanowi poznanie mechanizmw psychobiologicznych rzdzcych procesami
przepywu krwi, ktre jak si zakada le u podoa tak rnych przypadkw. W tym
jednak momencie nagle docieramy do granic naszego obecnego stanu wiedzy. By zrozumie
choby te granice, musimy najpierw przyjrze si temu, co ju wiadomo o kontroli przepywu
krwi. Regulacja przepywu krwi jest zwykle rozwaana w odniesieniu do: (1)
autonomicznego ukadu nerwowego, (2) ukadw humoralnych, (3) miejscowej kontroli
przepywu krwi w tkankach. Te trzy zagadnienia stan si wic kolejno przedmiotem naszych
rozwaa.
1. Autonomiczny ukad nerwowy. Ukad ten ze swymi gaziami sympatyczn i
parasympatyczn reguluje przepyw krwi dziki temu, e rozszerza lub zwa naczynia
krwionone. Regulacja taka zachodzi przede wszystkim z udziaem neurotransmiterw
uwalnianych na zakoczeniach nerww sympatycznych, ktre mieszcz si w ttnicach,
letniczkach, metarteriolach, yach i ykach (lecz nie w naczyniach wosowatych i ich
zwieraczach). Ukad parasympatyczny odgrywa tu rol drugorzdn; jedynym wanym
efektem jego dziaania jest zmniejszanie czstotliwoci akcji serca i jego kurczliwoci
poprzez nerw bdny.
Kontrola dokonywana przez autonomiczny ukad nerwowy ma pewne istotne cechy. Moe
zachodzi do gwatownie (zaczyna si w cigu sekundy, a w czasie od 5 do 30 sekund
osiga sw peni) i moe jednoczenie obj due partie ciaa. Cay jej system dziaa
automatycznie, na poziomie niewiadomym, pod kontrol orodka naczyniowo-ruchowego,
ktry znajduje si w pniu mzgu. Orodek kontroli automatycznej podlega jednak modulacji
psychicznej, odbywajcej si poprzez ukad limbiczno-podwzgrzowy, ktry wysya
informacje pobudzajce lub hamujce. Funkcje kontrolne orodka naczyniowo-ruchowego s
modulowane przez liczne partie kory mzgowej i zwykle zachodzi to poprzez ukad
limbiczno-podwzgrzowy. Wspomniane partie obejmuj kor motoryczn, przedni pat
skroniowy oraz kor czoow, ktra ma zdolno wykorzystywania oraz sterowania
psychobiologicznym wyraaniem tego, co w wyniku uczenia si zostao zakodowane w
obrbie ukadu limbicznego. Wiele partii kory wpywajcych na rozmaite procesy
sensoryczno-percepcyjne (tworzenie obrazw, kinestezja, such) daje pocztek drogom,
ktrymi zalene od stanu wspomnienia i wyniki uczenia si mog by skierowane do ukadu
limbicznego po to, by poprzez ukad autonomiczny modulowa przepyw krwi. Jednym z
najwaniejszych efektw wpywu autonomicznego ukadu nerwowego na przepyw krwi
(zachodzi to za porednictwem podwzgrza) jest reakcja alarmowa. Gdy nagle stykamy si z
niebezpieczestwem, dochodzi do stymulacji podwzgrza. Wyrane wzorce tej stymulacji
ulegaj transdukcji, ktrej rezultatem jest gwatowne rozszerzenie naczy oraz or-ganiczenie
iloci krwi dostarczanej do mini i gruczow. Nastpuje wzrost cinienia ttniczego, ronie
pojemno minutowa serca, a cay system krwionony jest gotw dostarcza tlen i skadniki
odywcze do tych tkanek, ktre ich potrzebuj. Reakcja ta jest jednym z efektw
zmasowanego" oddziaywania ukadu autonomicznego na przepyw krwi i ma wielk
warto, jeli chodzi o przygotowanie organizmu do nagych wypadkw, lecz z drugiej strony
jej nadmierne przeduanie prowadzi do stresu i zwizanych z nim problemw
psychosomatycznych.
2. Humoralna kontrola krwi. Pojcie kontroli humoralnej odnosi si do takich substancji,
jak hormony, jony i inne skadniki pynw ciaa, ktre mog regulowa przepyw krwi. Wiele

hormonw stanowicych cz ukadu hormonalnego (powiemy o tym pniej) moe by


uwalnianych przez ukad autonomiczny. Na przykad ukad sympatyczny stymuluje rdze
nadnerczy (ich cz centraln) do wydzielania dwch czynnikw hormonalnych: adrenaliny i
noradrenaliny, ktre rozchodz si po caym ciele i reguluj przepyw krwi przez zwanie
lub rozszerzanie naczy krwiononych. Nor-adrenalina zwa wikszo systemw
naczyniowych ciaa, natomiast adrenalina wywiera podobny wpyw na wikszo tkanek, z
tym e w sytuacjach, gdy potrzebna jest krew (szczeglnie podczas reakcji alarmowej),
agodnie rozszerza minie szkieletowe oraz misie sercowy.
Mechanizmy kontroli humoralnej dziaaj duej ni szybsza, lecz krcej trwajca,
bezporednia stymulacja za pomoc neurotransmiterw uwalnianych na zakoczeniach
nerwowych ukadu sympatycznego. Te dugotrwae mechanizmy wpywaj na gwne
gruczoy hormonalne tak, jak to przedstawiono na rysunku 4. Kiedy jednak proces ten
wymknie si spod kontroli, dochodzi do staego, nadmiernego stresu, ktry w kocu
powoduje problemy psychosomatyczne, wice si z oglnym zespoem przystosowania.
3. Lokalna kontrola przepywu krwi w tkankach. W miar jak zbliamy si do lokalnych
systemw kontrolnych, decydujcych o iloci krwi, ktra przez letniczki i naczynia
wosowate dotrze do pojedynczych komrek w tkankach, nasza wiedza na temat moliwoci
psychicznej modulacji zmniejsza si. Wspomniaem ju, e letniczki s unerwiane
bezporednio przez ukad sympatyczny oraz porednio za pomoc adrenaliny i noradrenaliny,
uwalnianych do krwi przez rdze nadnerczy. Ttniczki podlegaj alem modulacji
psychicznej, w ktrej poredniczy o podwzgrzowo-autonomiczna, podczas gdy regulacja
naczy wosowatych dokonuje si za porednictwem lokalnego zapotrzebowania na tlen i
skadniki odywcze, ktre wystpuje w tkankach. Mechanizm owej kontroli znajduje si w
niewielkim miniu zwieraczu przedwoniczkowym, ktry otacza pocztek woniczki.
Na temat regulacji pracy zwieraczy przedwoniczkowych powstay dwie teorie: rozszerzania
naczy oraz zapotrzebowania na tlen (Guyon, 1981). Teoria rozszerzania naczy mwi, e im
szybsze jest tempo metabolizmu, tym wicej wydziela si substancji rozszerzajcych naczynia
(takich jak dwutlenek wgla, kwas mlekowy czy adenozynofosforan), ktre powoduj
rozwarcie zwieraczy przedwoniczkowych, metarterioli i letniczek. Szczeglnie istotna na
tym poziomie jest rola adenozyny, substancji uwalnianej przez komrki minia sercowego
wtedy, gdy wiecowy przepyw krwi jest za may; niewystarczajca alem ilo uwalnianej
adenozyny moe si wiza z wystpowaniem zaburze kardiologicznych. Rysunek 4
ilustruje fundamentaln rol, jak odgrywa adenozynotrjfosforan (ATP), ktry w komrkach
sianowi drugi system przekanikowy, dokonujcy transdukcji informacji otrzymanej za
porednictwem osi korowo-limbiczno-podwzgrzowo-autonomicznej.
Teoria zapotrzebowania na tlen znana jest rwnie pod nazw teorii zapotrzebowania na
skadniki odywcze. Wedug tej koncepcji regulacja przepywu krwi zachodzi w zwieraczach
przedwoniczkowych, ktre znajduj si w cigym ruchu. Ruch len polega na zmianie
rednicy otworw, a wielko ta jest w przyblieniu proporcjonalna do metabolicznych
potrzeb tkanek. Nie znam koncepcji mwicych o istnieniu na tym poziomie jakiejkolwiek
modulacji psychicznej, mona jednak przypuszcza, e za porednictwem jakich nie znanych
jeszcze procesw mogyby tu dziaa orodki godu i pragnienia, ktre znajduj si w
podwzgrzu.
Olness i Conroy (1985) przeprowadzili niedawno pionierskie badania nad dowoln oraz
zachodzc w hipnozie kontrol dotlenienia tkanek. Odkryli, e dzieci nauczone autohipnozy

byy w stanie doprowadzi do zwikszenia iloci tlenu w swych tkankach (pomiary


prowadzono bez przerwy za pomoc systemu monitorowania przez skr Novamatrix). Jedno
dziecko samodzielnie doprowadzio te do zmniejszenia poziomu tlenu. Cho autorzy bada
nie zajmowali si biorcymi w tym udzia mechanizmami psychofizjologicznymi,
opracowanie swe zakoczyli wnioskiem, e praca ich stanowi udokumentowanie dowolnej
kontroli nad tym wanie przejawem funkcjonowania autonomicznego ukadu nerwowego.
Ukad autonomiczny a koncepcje hipnoterapii
Jednym z waniejszych dowodw, e psychika moduluje aktywno komrek za
porednictwem ukadu autonomicznego, jest pobudzenie organizmu do reakcji alarmowej,
gdy na skutek impulsu z gazi sympatycznej rdze nadnerczy (jest to centrum tego gruczou)
wydziela do krwiobiegu adrenalin i noradrenalin. Niezwykle wana jest umiejtno
radzenia sobie z reakcj alarmow w takich sytuacjach, jak wypadki, zagroenie ycia czy
wszelkie zabiegi medyczne (np. operacje), poniewa pojawiajcy si wwczas u pacjenta czy
ofiary lk moe spowodowa nadmiern utrat krwi, nadcinienie, zaburzenia pracy serca czy
nawet szok fizjologiczny. Te wywoane przez stres objawy moe w duym stopniu zagodzi
wsparcie otrzymane od jakiejkolwiek odpowiedzialnej osoby (lekarza, pielgniarki, asystenta
medycznego czy osoby przypadkowej, ktra po prostu chce pomc), poniewa prowadzi ono
do osabienia reakcji alarmowej ukadu sympatycznego i zastpienia jej relaksujcym
dziaaniem czci parasympa-tycznej. W tej czci zajmiemy si niektrymi sposobami
uprawiania hipnoterapii tymi, ktre okazay si skuteczne w wielu rnych przypadkach
klinicznych, gdy wystpowaa reakcja alarmowa.
1. Kontrola krwawienia podczas operacji oraz u chorych na hemofili. Banks (1985)
opisa ostatnio sposb wykorzystania sugestii hipnotycznej w celu kontrolowania krwawienia,
ktre pojawio si podczas angiografii (badanie naczy krwiononych za pomoc promieni
rentgenowskich) i embolizacji (zamierzonego wstrzykiwania blokad naczyniowych do ttnic
zasilajcych obszary patologiczne), a take podczas ostrych krwotokw z przewodu
pokarmowego. Badacz ten uzna, e stres i uczucie zagubienia, wystpujce w wyej
wymienionych sytuacjach, same w sobie wystarczaj, by wywoa u pacjenta stan wzmoonej
wraliwoci, ktrego skutkiem jest dua podatno na sugesti (nawet jeli nie dochodzi do
wprowadzenia go w stan hipnozy). Na przykad takie oto sugestie mog powstrzyma (lub
przywrci) nadmierne krwawienie podczas angiografii (Banks, 1985, s. 80):
Moje pytanie moe ci si wyda dziwne, ale czy kto ju ci prosi o to, by powstrzyma
krwawienie?"
Na zdziwione spojrzenie pacjenta i udzielon przez niego odpowied nie" zareagowano
nastpujc krtk wypowiedzi: To dlaczego nie powstrzymasz krwawienia? Teraz! Wiem,
e ta proba brzmi dziwnie, ale to naprawd moe nam uatwi udzielenie Ci pomocy. W
kocu przez cae ycie kontrolujesz krwawienie i pewnie nawet sobie z tego nie zdajesz
sprawy. Skaleczysz si albo podrapiesz i powstrzymujesz krwawienie, podobnie jak
przyspieszasz akcj swego serca, gdy si wystraszysz, i zwalniasz j, kiedy odpoczywasz.
Robisz to, chocia nie wiesz, w jaki sposb. Zatem nie musisz sobie uwiadamia, jak si
powstrzymuje krwawienie, tylko po prostu niech to si stanie... teraz!"
Jeeli potem trzeba znowu wywoa krwawienie, lekarz sugeruje to w nastpujcy sposb:
Na razie idzie ci dobrze. Cakowicie powstrzymae krwawienie. Teraz musisz nam pokaza,

co krwawio, wic musisz uniewani to, co zrobie. Nie musisz wiedzie, jak to zrobi po
prostu pozwl, eby krew znowu leciaa, ju teraz, dziki czemu dowiemy si, czy
znalelimy dobre miejsce".
Te proste, lecz precyzyjnie sformuowane proby opieraj si na wielu porednich sugestiach
hipnotycznych, opisanych przez Ericksona i Rossiego (1980). Czytelnik dostrzee zapewne,
e proby te s w rzeczywistoci odmianami podstawowej formuy dochodzenia: (1) istnieje
wprowadzenie wyznaczajce czas terapii: To dlaczego nie powstrzymasz krwawienia?
Teraz!"; (2) dochodzi si do zwizanych ze stanem, nieuwiadamianych procesw, ktre
kontroluj krwawienie: po prostu niech to si stanie"; (3) wystpuje obserwowalne
zachowanie, ktre potwierdza, e wystpi proces wewntrzny (pacjent faktycznie przestaje
krwawi).
Banksa zainteresowa rwnie fakt, e u pacjenta z hemofili i nowotworem ustpio
krwawienie, ktrego nie mona byo zatamowa metodami fizjologicznymi (1985, s. 85):
Czy pacjent prowokuje skurcz normalnych ttnic zasilajcych? [...] Aktywizuje czynniki
sprzyjajce krzepniciu krwi? Ani sami chorzy, ani pracujcy z nimi lekarze nie potrafi
znale logicznego wyjanienia tego, jak dochodzi do osignicia tak niezwykych
rezultatw, mimo e w ukadzie krenia brakuje czynnika VIII [jest to skadnik krwi
potrzebny do normalnego jej krzepnicia, ktrego nie posiadaj chorzy na hemofili]. My te
nie potrafimy tego zrobi.
Z punktu widzenia teorii prezentowanej w tej ksice mona by wysun hipotez, e to ukad
limbiczno-podwzgrzowo-autonomiczny umoliwia chorym na hemofili osignicie tego
rezultatu. Sympatyczna ga ukadu autonomicznego powoduje bowiem zwenie naczy
krwiononych i w ten sposb odcina dopyw krwi.
2. Rola sygnalizowania ideomotorycznego w dochodzeniu do problemw zwizanych z
narkoz, wypadkami i cikimi chorobami. Pracujc nad ujawnionym w hipnozie
niewiadomym odbiorem znaczcych dwikw, ktre pojawiaj si podczas narkozy" David
Cheek (1959) dokona wielu oryginalnych odkry. Oto przykad typowy dla jego sposobu
pracy (Cheek, 1957, s. 109):
Ten 27-letni dentysta dobrowolnie zgodzi si, bymy przeledzili operacj wyrostka
robaczkowego, ktr przeszed majc 15 lat. Oznajmi, e zawsze by ciekaw, czy operacji
dokona inny chirurg, nie ten, ktry mia to zrobi, ale nigdy nie wiedzia, dlaczego tak si mu
wydawao. Chcia wiedzie, czy jego przekonanie byo suszne, a autor pracy odnis
wraenie, e ciekawo ta pozbawiona bya wrogoci.
W czasie wprowadzania w hipnoz pacjent porwna swe doznanie sabego transu do tego, co
czu, gdy w wieku 16 lat zosta uderzony podczas meczu futbolowego i straci przytomno.
Zapytany, czy byy rwnie inne sytuacje, w ktrych czu si podobnie, da palcem znak tak"
i przenis si wstecz do momentu, gdy wprowadzono go w narkoz przed wyciciem
wyrostka robaczkowego, ktre miao miejsce rok wczeniej. Z dowiadcze autora wynika, e
takie porwnanie stanu hipnozy z doznawanym uprzednio delirium czy brakiem przytomnoci
podczas narkozy lub piczki cukrzycowej zdarza si czsto.
Pytanie: Gdzie teraz jeste?"

Odpowied: Myl, e w sali operacyjnej. Nie idzie im ze mn najlepiej" (czstotliwo


oddechw skoczya z 14 do 28).
P: Boisz si?"
O: palcem: Nie".
P: Czy syszysz jakie dwiki?"
O: Chodzi wentylator oni stale mwi nie do mnie".
P: Czy co ci martwi?"
O: palcem: Tak"; sownie: Nie".
JR: Czy dobrze byoby usysze to wiadomie?"
O: palcem: Tak"; sownie po przerwie: Lepiej przetnij tutaj".
P: Skd to dochodzi?"
O: Chyba od Sobiego" (lekarz domowy). W tym momencie kazano pacjentowi jeszcze raz
wrci do tej sytuacji i poda sowa dokadnie tak, jakby odtwarza pyt.
O: Myl, e lepiej przeci tutaj".
P: Czy co prcz tego ci denerwuje?"
O: palcem po upywie 10 sekund: Tak"; sownie: Wydaje mi si, e nie mog go znale.
Zwin si pod spodem to sowa lekarza stojcego po lewej stronie" (Sobiego); po kolejnej
25-se-kundowej przerwie: Dalej, musimy go wydosta".
P: Czyj to gos?"
O: Chyba nie Sobiego. On zdaje si stoi z lewej strony, a kto inny po prawej i jeszcze kto
koo stp".
P: Czy to zdanie przerazio gbok cz twego mzgu?"
O: palcem: Nie".
P: Czy gboka cz twego mzgu odczuwa cokolwiek?"
O: palcem: Nie"; sownie: Tylko troch zwikszon wiadomo prawej dolnej wiartki".
(Trzeba zwrci uwag, e dobr sw wie si z orientacj pniejsz).
P: Czy jest ci nieprzyjemnie, kiedy oni szukaj?"
O: palcem: Nie".

Poproszony o nastpn informacj odpowiada, e nikt nic nie mwi, ale on czuje ulg, bo wie,
e znaleli wyrostek.
Nieco pniej oznajmia: Teraz wiato znajduje si na wprost mojej gowy. Przedtem tak nie
byo. Zrobio si janiej. Chyba zdjli mi mask czy co w tym rodzaju".
P: Czy ju skoczyli?" O: Nie".
Pacjent wydaje si zdenerwowany, poniewa z rozmowy lekarzy wynika, e operacja si
skoczya, a oni decyduj si zaoy jeszcze jedn par kleszczy.
Ten przykad zastosowania sygnalizowania ideomotorycznego za pomoc palcw,
pozwalajcego na dotarcie do zwizanej ze stanem informacji, ktra wskutek narkozy ulega
otorbieniu i oddzieleniu od normalnego stanu przytomnoci, zawiera kilka interesujcych
elementw. Pierwszym jest to, e czsto oddechw pacjenta skoczya z 14 do 28. Wskazuje
to, e w chwili, gdy pod hipnoz rozpoczo si dochodzenie do traumatycznych wspomnie
zwizanych z operacj, nastpio jakie istotne przesunicie psychobiologiczne. Innym
istotnym elementem zaprezentowanego przykadu jest konflikt midzy poziomem
ideomotorycznym i sownym. Na zadane przez Cheeka pytanie: Czy co ci martwi?",
odpowied udzielona palcem miaa posta Tak", natomiast sowna brzmiaa Nie". Takie
wanie sprzeczne odpowiedzi s przyczyn, dla ktrej Cheek korzysta a z trzech poziomw
reaktywnoci psychobiologicznej po to, by odpowiednio oszacowa stopie zaangaowania w
terapi oraz rzetelno swych bada. Przyjrzyjmy si tym poziomom raz jeszcze tym razem
w kontekcie powyszego przykadu.
1. Poziom pierwszy zazwyczaj wie si z intensyfikacj pocenia si, oddychania oraz
czstotliwoci akcji serca. S to wszystko wskaniki pobudzenia ukadu autonomicznego,
ktre zgodnie z cytowan wczeniej prac McGaugha (1983) dotyczc hormonalnego i
neurohormonalnego kodowania dowiadcze yciowych stanowi podstaw do
wyodrbnienia tego pierwszego poziomu reaktywnoci psychobiologicznej. Reakcje
pochodzce z tego poziomu mona uzna za mimowolne.
2. Poziom drugi stanowi samo ideomotoryczne sygnalizowanie palcami. Pacjenci zwykle
odbieraj je jako ruchy o charakterze autonomicznym i mimowolnym. Niektrzy jednak
odnosz wraenie, e ruchy te maj po czci charakter dowolny, inni z kolei nie wiedz, czy
s one cakowicie mimowolne.
3. Poziom trzeci stanowi wypowied sowna. Wielu pacjentw odbiera go jako cakowicie
dowolny, inni s mniej pewni, dla niektrych nawet ten poziom ma charakter mimowolny.
Poziomy te mona okreli jako wzajemnie na siebie oddziaujce ukady informacji
zwizanych ze stanem. Ze wzgldu na to, e zostay zakodowane przez ukad limbicznopodwzgrzowo-autonomiczny w warunkach traumatycznych, nie s dostpne zwykym,
wiadomym sieciom skojarzeniowym danej osoby. Doszo do zaamania normalnych
procesw transdukcji informacji. Opracowana przez Cheeka metoda sygnalizowania palcami
jest unikatowym sposobem ponownego przywracania procesu transdukcji informacji midzy
poziomami fizjologicznym, ideomotorycznym i werbalnym.
Cheek kae swoim pacjentom dokonywa kilkakrotnego przegldu zwizanych ze stanem
wspomnie na poziomie ideomotorycznym, pniej dopiero prbuje uzyska wypowied

sown. Do kuszca wydaje si hipoteza, e owa potrzeba dokonania przegldu" stanowi w


rzeczywistoci jaki sposb osigania i aktywizowania hebbowskich zespow
komrkowych i sekwencji fazowych" (1949) czy te jak u Gazzanigi moduw
psychicznych" (1985), ktre koduj zwizane ze stanem informacje w neuronowych sieciach
skojarzeniowych. Powtarzanie procesu osigania i aktywizowania prowadzi do wzrostu
prawdopodobiestwa, e przywrcona bdzie transdukcja informacji midzy poziomami
fizjologicznym i sownym. Wiele prowadzonych obecnie programw badawczych potwierdza
suszno zastosowanego przez Cheeka ideomotorycznego sposobu osigania i
restrukturalizowania traumatycznych wspomnie. Na przykad Barnett (1984) donosi o
wynikach swych bada, prowadzonych przez dziesi lat, nad rol urazw prenatalnych w
rozwoju negatywnych dowiadcze zwizanych z narodzinami. Wykorzystywa w nich
metod sygnalizowania palcami po to, by dotrze do wspomnie, ktre prawdopodobnie
wizay si z licznymi zaburzeniami funkcjonalnymi, takimi jak: alkoholizm, lk, depresja,
astma, fobie, obgryzanie paznokci, dysfunkcje seksualne i problemy maeskie.
Badania nad zwierztami, prowadzone przez psychobiologw Weinbergera, Golda i
Sternberga (1984), dostarczyy z kolei wynikw laboratoryjnych potwierdzajcych to, co
Cheek napisa na temat niewiadomej percepcji znaczcych dwikw w czasie narkozy.
Wspomniani badacze odkryli, e zwierzta potrafiy si nauczy reakcji warunkowej na
sygna dwikowy wwczas, gdy podano im dawk adrenaliny wprowadzajc je w stan
pobudzenia psychofizjologicznego. Uwaaj oni, e poniewa adrenalina jest wanym
neurotransmiterem, funkcj jej jest utrwalanie przechowywania pamiciowego. Sowa te s w
uderzajcy sposb zgodne z cytowan wczeniej prac McGaugha na temat
psychobiologicznego kodowania informacji zwizanych ze stanem.
Badania prowadzone nad ludmi przez Henryego Bennetta (1985), psychologa z
Uniwersytetu Kalifornijskiego w Davis, dowiody, e niewiadome uczenie si w czasie
operacji moe wpyn zarwno na jej wynik, jak i na tempo powracania do penego zdrowia.
Oczywicie, konieczne s dalsze badania tego typu, prowadzone w kontrolowanych
warunkach. Pozwol one na poznanie parametrw, ogranicze i moliwoci tej dziedziny.
Psychobiologia radzenia sobie przemiana negatywnego zagroenia w pozytywne
wyzwanie
Zdolno do radzenia sobie ze stresem zaczyna by jednym z najbardziej znaczcych
czynnikw zwizanych z psychobiologi zdrowia i choroby (Gentry, 1984). Wikszo szk
psychoterapeutycznych uwaa, e rozszerzanie umiejtnoci radzenia sobie jest zarwno
celem, jak i kryterium efektywnoci pracy terapeutycznej. rdem tych pogldw, ktre tak
wielk wag przywizuj do radzenia sobie, s oczywicie pionierskie prace nad
psychobiologi stresu, prowadzone przez Selyego. Ju jako dojrzay badacz Selye (1974)
wprowadzi rozrnienie midzy stresem, ktry powoduje choroby, i eustresem, ktry sprzyja
yciu. To rozrnienie piknie koresponduje z pogldami psychologa humanistycznego
Abrahama Masowa (1962), ktry wyrni dwie gazie motywacji ludzkiej: (1) motywacj
braku, ktra wywouje negatywne uczucia i choroby spowodowane deprywacj
podstawowych potrzeb yciowych, oraz (2) motywacj wzrostu, ktra wspomaga ycie za
pomoc pozytywnych uczu, takich jak mio, rado, nadzieja i szczcie.
Psychobiologicznymi podstawami odrniania emocji negatywnych od pozytywnych jako
elementw reakcji na stres zajmowao si ostatnio wielu badaczy (Holroyd i Lazarus, 1982;
Lazarus i Folkman, 1984). Zauwayli oni, e organizm zupenie inaczej reaguje na zagroenie

(stres) i wyzwanie (eustres). Wie si to z dwoma czynnikami. Po pierwsze, wzrasta poziom


katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny) we krwi. Substancje te s wydzielane przez rdze
nadnerczy w odpowiedzi na stymulacj ze strony ukadu sympatycznego, ktr wczeniej
nazwalimy reakcj alarmow ze strony ukadu autonomicznego. Po drugie, do ukadu
krwiononego dostaje si, uwalniany przez kor nadnerczy, kortyzol. Dzieje si to na znak
dany przez przysadk mzgow, ktra (jak wida na rys. 1) wysya do kory nadnerczy ACTH.
W sytuacji wyzwania nastpuje jedynie podniesienie poziomu katecholamin.
Prowadzc badania nad biochemi samowystarczalnoci (radzenia sobie), Bandura (1985)
odkry, e u pacjentw w stanie fobii nastpuje wzrost poziomu katecholamin. Nastpnie
okazao si, e im wiksze byo u nich poczucie, e s w stanie z t fobi sobie poradzi, tym
niszy by poziom katecholamin. Im wiksze jest poczucie samowystarczalnoci, tym
sabszego doznajemy stresu i tym niszy pozostaje poziom katecholamin. Wyniki te sugeruj,
e podstawowa zasada zorientowanej psychobiologicznie terapii powinna brzmie
nastpujco: zamieniaj negatywny stres zwizany z zagroeniem w pozytywne i oparte na
umiejtnoci radzenia sobie dowiadczanie wyzwania. Ten nowatorski sposb ujmowania
celu terapii, obecny w rnych postaciach podstawowej formuy dochodzenia, ilustruje ramka
11.
Nasz sposb leczenia fobii za pomoc hipnoterapii opartej na jednej z odmian podstawowej
formuy dochodzenia, pocztkowo opisywanej jako trjfazowa koncepcja praktycznej
hipnoterapii (Erickson i Rossi, 1979), wykorzystali Nugent, Garden i Montgomery (1984)
usiujc potwierdzi suszno zarwno samej koncepcji, jak i hipnozy, e w ten sposb
mona dotrze do niewiadomych procesw twrczych i wykorzysta je w celach
terapeutycznych". Celem zastosowanej przez nich standardowej sugestii" byo dotarcie do
niewiadomych procesw twrczych i takie ich ukierunkowanie, by doszo do wytwarzania
oraz wprowadzania w czyn satysfakcjonujcych sposobw usunicia tych zachowa, ktre s
dla pacjenta problemem i ktre wci powracaj" (s. 201). W trzech przypadkach badacze ci
zdoali doprowadzi do usunicia zaburze snu i fobii zwizanej ze strzykawkami do
zastrzykw podskrnych ju po jednej sesji hipnoterapeutycznej. Oto jak opisali sposb
leczenia natrtnego lku przed strzykawkami u pewnej studentki, okrelanej jako B (Nugent,
Garden i Montgomery, 1984, s. 202-203):
Wprowadzenie w stan hipnozy poprzedzia rozmowa wstpna. Na rozpoczcie wizualizacji
wewntrznej pacjentka zareagowaa popadni-ciem w gboki trans. Nastpnie dalimy jej
zadanie twrcze miaa znale jaki sposb na to, by w przyszoci, w sytuacjach
zwizanych z igami moga si zachowywa wiadomie i przytomnie. Zadanie to
przedstawiono jej za pomoc standardowej sugestii, z ktrej korzystamy zawsze, ilekro
stosujemy nasz procedur: Teraz twoja niewiadoma psychika moe wykona to, co jest
konieczne, w sposb cakowicie speniajcy twoje osobiste potrzeby, po to, by... (podany
wynik terapii). Gdy tylko twa niewiadomo zorientuje si, e moesz... (podany wynik
terapii), zasygnalizuje to za pomoc... (odpowiedni sygna ideomotoryczny)".
Ramka 11. Przemiana negatywnego zagroenia w pozytywne
wyzwanie
1. Sygnalizowanie gotowoci do pracy wewntrznej
O tym, e jeste gotowy podj prac nad bardziej efektywnym
radzeniem sobie z tym problemem, dowiesz si (przerwa), gdy

poczujesz, e z kadym oddechem jeste coraz bardziej odprony


(przerwa).
Skupiajc si na problemie, moesz nawet zamkn oczy.
2. Przeksztacanie zagroenia w wyzwanie
Moesz spokojnie dokona przegldu tych wszystkich aspektw
swego problemu, ktre najbardziej ci zagraaj (przerwa),
i zastanowi si, w jaki sposb rozwiesz je z powodzeniem, uznajc
to za warte zachodu wyzwanie.
3. Potwierdzenie rozwizania problemu
Kiedy zorientujesz si, e jeste w stanie nadal stosowa t skuteczn
metod (przerwa), poczujesz, e masz ochot si przecign, obudzi
i zastosowa wobec tego wyzwania jeden czy dwa skuteczne sposoby
te, ktre najbardziej ci odpowiadaj.

Sugestia podana B brzmiaa nastpujco: Teraz twoja niewiadoma psychika moe wykona
to, co jest konieczne, w sposb cakowicie speniajcy twoje osobiste potrzeby, po to, by za
kadym razem, gdy otrzymasz zastrzyk, moga zachowa si w sposb spokojny, wiadomy i
przytomny. Gdy tylko twoja niewiadomo zorientuje si, e otrzymujc zastrzyk, moesz
si zachowywa w sposb spokojny, wiadomy i przytomny, zasygnalizuje to przez
uniesienie twej prawej rki ponad to krzeso". Sugestia ta bya dla nas prb porozumienia si
z pacjentem w celu dotarcia do niewiadomych procesw twrczych i takiego ich
ukierunkowania, by doszo do wytwarzania oraz wprowadzania w czyn zmienionych reakcji
behawioralnych na zastrzyk. Trzy minuty po wysuchaniu naszej sugestii prawa rka B
gwatowanie podniosa si. Pacjentk obudzono, po czym okazao si, e nie pamita nic z
okresu hipnozy.
Dobrze byoby oceni, jaka jest skuteczno tej formuy hipnoterapii, jeli chodzi o obnianie
poziomu katecholamin w porwnaniu z opisan przez Bandur metod behawiorystyczn.
Rytmy ultradobowe a autonomiczny ukad nerwowy
Odkrycie rytmw ultradobowych, regulujcych wiele funkcji ukadw autonomicznego i
hormonalnego, stao si niedawno kamieniem milowym nauki i pocigno za sob rozwj
nowych koncepcji hipnoterapii (zob. Rossi, 1982, 1986a). Tutaj omwimy niektre
implikacje wynikajce z powizania tych rytmw z ukadem autonomicznym; nastpnie
zajmiemy si relacj midzy rytmami ultradobowymi a ukadem hormonalnym.
Pojcie dominacji, odnoszce si do funkcjonowania pkul mzgowych, ma dug tradycj,
zakorzenion w fizjologii i medycynie (Gazzaniga, 1985). Do niedawna sdzono, e dziaanie
pkul mzgowych jest wyspecjalizowane w zakresie poszczeglnych funkcji oraz e jest
niezmienne w czasie. Jednak seria bada wykonanych nad osobami picymi (Goldstein,
Stoltzfus i Gardocki, 1972; Gordon, Frooman i Lavie, 1982) wskazaa, e istniej pewne

naturalne, 90-minutowe rytmy dominacji pkulowej, ktre mog wpywa na


funkcjonowanie psychiczne. Na przykad, u wikszoci picych ludzi co 90 minut wystpuje
okres nienia (sen typu REM). Klein i Armitage (1979) odkryli nastpnie, e take podczas
czuwania wystpuj naturalne, 90-minutowe oscylacje ultradobowych rytmw aktywnoci
psychicznej oraz stylu poznawczego dominacja pkuli lewej i prawej zmienia si
rwnolegle do zmian w cyklu ultradobowym.
Kolejny krok w tej dziedzinie stanowiy eksperymenty Werntz (1981), ktra stwierdzia, e
ultradobowe rytmy dominacji pkul mzgowych s zwizane z podobnymi zmianami
wystpujcymi w cyklu oddychania nosem, tzn. gdy lewe nozdrze jest otwarte i nabiera
powietrza, w prawej pkuli mzgowej wystpuje wzr EEG charakterystyczny dla
wikszego pobudzenia, i odwrotnie. Pniej (Werntz i in., 1981) badaczka ta odkrya, e
zmiana jednej ze stron, ktr oddychamy, na drug prowadzi take do zmiany dominacji
pkulowej! Oddychanie nosem stanowi wic naturalny, nieinwazyjny sposb podgldania
aktywnoci pkul mzgowych, a co wicej: zmieniajc w dowolny sposb przepyw
powietrza midzy prawym i lewym nozdrzem, mona zmienia lokalizacj aktywnoci w
pkuli lewej i prawej na najwyszych poziomach funkcjonowania mzgu i psychiki. Werntz i
jej koledzy przedstawili taki oto teoretyczny zarys tych relacji z ukadem autonomicznym
(Werntz i in., 1981, s. 4-6):
Odnosimy wraenie, e ta korelacja cyklu nosowego ze zmianami aktywnoci pkul
mzgowych jest spjna z modelem pojedynczego systemu oscylacji ultradobowych i e
zmusza nas ona do sformuowania nowej koncepcji ukadu nerwowego [...] Chcemy
zaproponowa bardziej kompletn i zintegrowan struktur teoretyczn, w ktrej
zorganizowane bd wszelkie rytmy ultradobowe oraz system ich regulacji za pomoc ukadu
autonomicznego, a szczeglnie integracja aktywnoci autonomicznej i pkulowej. Sdzimy,
e s podstawy, by przypuszcza, i oddzielne formy inteligencji" zlokalizowane w kadej z
pkul wymagaj zwikszonego wsparcia metabolicznego z przeciwlegej strony ciaa,
zgodnie z ogln tendencj, jakiej mog suy. W tym kontekcie cykl nosowy moe by
uznany za atwy do zmierzenia wskanik czy te okno", przez ktre wida t struktur.
[...] Tak wic cae ciao podlega oscylacjom pomidzy odpoczynkiem a aktywnoci czy
pobudzeniem sympatycznym a parasympatycznym, a jednoczenie podlega
przemieszczeniom: lewa strona ciaa prawa pkola mzgu oraz prawa strona ciaa lewa
pkula mzgu". To z kolei sprawia, e rytmy ultradobowe wystpuj na wszystkich
poziomach: od wielkoci renic a po wysze funkcje korowe i zachowanie [...] Istotny
wydaje si fakt, e to, co przedstawilimy, pokazuje rozleg integracj aktywnoci
autonomicznej i korowej. Jest to relacja, ktrej dotd ani nie opisano, ani nie zbadano.
Sdzimy, e cykl nosowy jest prawdopodobnie regulowany za pomoc mechanizmu
podlegajcego centralnej kontroli by moe przez podwzgrze ktry zmienia rwnowag
sympatyczno-parasympatyczn. Proces ten zachodzi na obszarze caego ciaa (nie wyczajc
mzgu) i stanowi mechanizm, za pomoc ktrego napicie naczyniowo-motoryczne wpywa
na przepyw krwi w naczyniach mzgowych i zmienia w ten sposb aktywno pkul.
Wschodni jogowie ju od tysicy lat utrzymuj, e potrafi wpywa na swe stany
wiadomoci dziki regulowaniu oddechu za pomoc pranayamy (Rossi, 1985, 1986a).
Twierdz te, e swe rzekomo cudowne panowanie nad fizjologi ciaa zawdziczaj
wiadomej kontroli rytmu oddechowego. Jako e te niezwyke przejawy kontroli psychiki nad
ciaem wi si przede wszystkim z dziaaniem ukadu autonomicznego, mona uzna, e
praca Werntz stanowi teoretyczny i empiryczny pomost czcy nas z najdawniejszymi

tradycjami jogi.
Z rozmw przeprowadzonych z Davidem Shannahoff-Khals (1983) z Jonas Salk Institute w
La Jolla (Kalifornia) wynika, e kady stan psychosomatyczny czy te problem, w ktry
uwikany jest ukad autonomiczny, mona bezpiecznie i z atwoci zbada, dokonujc
przemieszczenia dominacji pkulowej za pomoc rytmu oddychania nosem. W swej
wczeniejszej pracy dokadnie opisaem kilka metod dokonywania takiego przemieszczenia
(Rossi, 1986a, b). Moja ulubiona metoda polega po prostu na wygodnym leeniu na jednym
boku. Kiedy leymy na prawym boku, prawe nozdrze ulega przekrwieniu, lewe natomiast
otwiera si w cigu paru minut. To z kolei w sposb zwrotny aktywizuje praw pkul. Jeeli
natomiast leymy na lewym boku, dochodzi do aktywizacji pkuli lewej.
Wstpne badania z wykorzystaniem tej prostej metody (zob. ramka 12) zaowocoway
fascynujcymi wynikami. Mona byo np. stosunkowo szybko zmieni intensywno i
lokalizacj czynnociowego blu gowy (spowodowanego przepracowaniem lub stresem), po
prostu przemieszczajc rytm nosowy z jednej strony na drug. Niektrzy pacjenci donosili, e
bl uleg ideodynamicznej przemianie w uczucie przyjemnego ciepa, chodu czy czego
jeszcze innego i e dokonyway tego podlegajce przemieszczeniom strony ciaa. Nastroje,
negatywne emocje i dolegliwoci somatyczne mona sobie przemyle, uywajc do tego
wartociowego wgldu, ktry pojawia si po 5 lub 6 minutach prowadzonej w ten sposb
zabawy z wasnymi transformacjami sensorycznymi. W innej pracy przedstawiem niektre z
moich osobistych dowiadcze, polegajcych na osiganiu gbokich stanw
autohipnotycznego przytomnego somnambulizmu". Dokonywaem tego w czasie
ultradobowych okresw odpoczynku za pomoc przemieszczania dominacji mzgowej na
prawo (Rossi, 1972/1985).
W ksice zatytuowanej Meditation and the Art of Dying (Medytacja a sztuka umierania;
1979) doktor Usharbudh Arya opisa interesujce powizanie midzy cyklem nosowym,
orgazmem a stanem najwyszej bogoci w samadhi. Wedug dawnej literatury jogistycznej
zarwno w czasie orgazmu, jak i podczas najgbszych stanw skupienia medytacyjnego w
samadhi oba nozdrza s otwarte. Ekstaza charakterystyczna dla opisywanej formy medytacji
powstaje wskutek skierowanych w gr implozji [...] kundalini [kundalini sia yciowa,
ktrej rdem ma by podstawa krgosupa; wzbudzona prowadzi do uruchomienia
inteligencji i wgldu duchowego (przyp. tum.)] [...] tak, e celibat staje si atwiejszy i
zabawniejszy ni seks". Nauce Zachodu pozostaje ocena wartoci tych spostrzee.
Ramka 12. Przemieszczanie dominacji pkulowej oraz stanw
psychosomatycznych
1. Identyfikacja dominacji nosowej i stanu psychosomatycznego
Gdy zaczniesz doznawa tego stanu psychosomatycznego, ktry
chciaby przebada i zmieni, okrel najpierw, ktra z twoich
dziurek od nosa jest pusta.
2. Przesuwanie dominacji nosowej i pkulowej
Po si na boku tak, by pusta dziurka znajdowaa si na dole. To
sprawi, e w przecigu kilku minut mzgowa dominacja przesunie si
u ciebie w t stron, ktra jest teraz na dole. Ty masz tylko odbiera

wszystkie przemieszczenia sensoryczne, percepcyjne, emocjonalne,


poznawcze czy symptomatyczne i zastanawia si nad nimi. Bd one
si dokonyway samoistnie w cigu najbliszych 5-20 minut.
3. Potwierdzenie, e nastpiy przemieszczenia pkulowe i
psychosomatyczne
Wyprostuj si i zwr uwag, e zablokowana poprzednio dziurka od
nosa jest teraz pusta i odwrotnie. Zanotuj zmiany psychosomatyczne,
ktre towarzyszyy temu przemieszczeniu nosowo-pkulowemu, i
przeanalizuj, jakie byy twoje najbardziej charakterystyczne reakcje.
To pomoe ci kierowa sob w przyszoci.
Przedstawione tu wstpne uwagi na temat zwizkw, jakie istniej midzy ukadem
autonomicznym, zjawiskiem dominacji pkulowej oraz zachowaniem, otwieraj niezwykle
szerokie, interesujce moliwoci zwizane z rozwojem nowych, psychobiologicznych
koncepcji hipnoterapii, uzdrawiania i wspomagania ludzkich potencjaw.
Przyjrzawszy si jeszcze raz rysunkowi 4, czytelnik zauway, e zawiera on peny przegld
licznych koncepcji, o ktrych wspomniano w tym rozdziale. Rysunek ten stanowi bowiem
ilustracj caej transdukcji informacji, ktra przebiega pomidzy psychik, ciaem i procesami
czsteczkowymi odbywajcymi si w jego komrkach, a w ktrej rol porednika odgrywa
ukad autonomiczny. Przebieg transdukcji informacji jest nieprzerwanie i automatycznie
modulowany (zachodzi to na poziomie mimowolnym i niewiadomym) przez zalene od
stanu zakodowane wspomnienia, wyniki uczenia si i zachowania, pochodzce z naszych
codziennych dowiadcze. Dalsze badania i praktyka kliniczna odkryj z pewnoci rne
sposoby, ktre pozwol nam nauczy si bardziej wiadomego wspomagania tych procesw.
W nastpnym rozdziale poszerzymy zakres tych moliwoci, analizujc nasz dotychczasow
wiedz na temat psychicznej modulacji ukadu hormonalnego.

8
PSYCHICZNA MODULACJA UKADU HORMONALNEGO
Na ukad hormonalny skada si wiele narzdw rozmieszczonych w caym ciele. Wydzielaj
one do krwi hormony, ktre reguluj komrkowe funkcje metaboliczne, takie jak: czsto
reakcji chemicznych w procesie przemiany materii, wzrost, poziom aktywnoci, seksualno
itd. Rysunek 5 ilustruje wpyw zachodzcych za porednictwem ukadu limbicznopodwzgrzowego procesw modulacji psychicznej na gwne narzdy i funkcje ukadu
hormonalnego. Wszystkie te narzdy mog albo peni funkcj poredniczc, albo by
rdem zaburze psychosomatycznych.
Przysadka mzgowa w podstawie mzgu jest naczelnym gruczoem ukadu hormonalnego.
Wysya ona hormony czsteczki przekanikowe ktre reguluj prac wszystkich innych
gruczow wydzielania wewntrznego (patrz rys. 5). Z kolei sama przysadka jest modulowana
przez ukad limbiczno-podwzgrzowy. Jak ju wczeniej wspomniaem, ukad ten skada si z
wielu jder czy orodkw nerwowych, ktre odgrywaj rol stacji odbiorczych,
gromadzcych informacje na temat rodowiska wewntrznego (pochodz one z krwi i pynu
mzgowo-rdzeniowego) oraz zewntrznego (z narzdw zmysw). Ukad limbicznopodwzgrzowy jest gwnym orodkiem, w ktrym odbywa si integrowanie tych informacji
z procesami psychicznymi, a nastpnie transdukcja owej wieo zintegrowanej informacji do
przysadki, ktra z kolei reguluje dziaanie wszystkich narzdw ukadu hormonalnego. Te
komrki podwzgrza, ktre zajmuj si transdukcja impulsw nerwowych psychiki w
wydzieliny (hormonalne czynniki uwalniajce) regulujce prac przysadki, przedstawiono
wczeniej na rysunkach 3a i 3b.

9
PSYCHICZNA MODULACJA UKADU ODPORNOCIOWEGO
Niedawno dopiero zbadanym, fascynujcym i zoonym powizaniem midzy psychik a
ciaem jest rola, jak centralny ukad nerwowy, wczesne dowiadczenia, emocje i uczenie si
odgrywaj w modulacji ukadu odpornociowego.
Historycy medycyny zawsze rejestrowali pojawiajce si od czasu do czasu anegdotyczne
doniesienia mwice o pozornie cudownych uzdrowieniach oraz przypadkach wyzdrowie
opartych tylko na wierze (Ellenberg, 1970). Antropologowie zebrali wiele danych
dotyczcych rytuaw uzdrowicielskich i praktyk medycyny naturalnej, ktre wydaway si
poczeniem leczenia zioami z uzdrawianiem wiar. Wspczeni psychologowie (LeShan,
1977; Achterberg, 1985) powizali natomiast ze sob empiryczne dowody na to, e w
osiganiu tych uzdrowicielskich efektw znaczn rol odgrywaj psychika i wiara. Do
niedawna jednak niemoliwa bya systematyczna, naukowa interpretacja tych zagadnie.
Dopiero badania Adera i tzw. nowych immunologw doprowadziy do stworzeni a
bezprecedensowego pomostu czcego psychik i ciao. Ich eksperymenty dowiody, e za
pomoc warunkowania mona hamowa lub intensyfikowa reakcje ukadu odpornociowego
(Ader, 1981, 1983, 1985; Ghanta, Hiramoto, Solvason i Spector, 1985; Solomon, 1985).
Jednak dopiero niedawno uznano, e ukad odpornociowy jest trzecim gwnym systemem
regulacji ciaa, na rwni z ukadami autonomicznym i hormonalnym. W rozdziale tym
przedstawimy tylko podstawowe informacje na temat tego ukadu, ktre umoliwi nam
zrozumienie nowych koncepcji dotyczcych wspomagania jego optymalnego funkcjonowania
za pomoc hipnoterapii.
Anatomia i funkcje ukadu odpornociowego
Zarwno anatomi, jak i funkcje ukadu odpornociowego atwo jest zrozumie w oglnych
zarysach, jednak szczegy dotyczce tych zagadnie s nieprawdopodobnie zoone i cigle
jeszcze tajemnicze. Wikszo podrcznikw rozpoczyna si od takiej definicji ukadu
odpornociowego, ktra podkrela, e jego funkcj jest opieranie si prawie wszystkim
toksynom czy ustrojom, ktre wtargny do organizmu i mog go uszkodzi. Istniej dwa
typy odpornoci: wrodzona oraz nabyta.
Odporno wrodzona, czyli ta, z ktr przychodzimy na wiat, daje nam ogln,
niespecyficzn zdolno do obrony przed wszelkimi zagroeniami. Pierwsz lini obrony
stanowi skra oraz odek ze swymi enzymami trawiennymi i wydzielanym kwasem. Druga
linia znajduje si we krwi, gdzie biae krwinki oraz liczne czsteczki (np. lizosomy,
podstawowe polipeptydy czy pewne biaka) atakuj i niszcz rnego rodzaju czynniki
chorobotwrcze. Biae krwinki to takie skadniki odpornoci wrodzonej, ktre s ruchomymi
jednostkami, przeznaczonymi do niszczenia znajdujcych si w krwiobiegu obcych cia. Ze
wzgldu na to, e due stenie tych krwinek wystpuje w ukadzie limfatycznym, nazywa si
je rwnie limfocytami. Rysunek 6 przedstawia miejsca, w ktrych skoncentrowane s tkanki
gwnych centrw ukadu odpornociowego, a take niektre poczenia ich sieci
komunikacyjnej z ukadami autonomicznym i hormonalnym.
U dorosego czowieka na milimetr szecienny krwi przypada okoo 7000 biaych krwinek.
Istniej rne ich rodzaje, a udzia procentowy poszczeglnych typw wyglda zwykle tak:
krwinki biae obojtnochonne 62%, eozynochonne 2,3%, zasadochonne 0,4%,

monocyty 5,3% i limfocyty 30%. W systemie odpornoci wrodzonej gwnymi


czynnikami niszczcymi bakterie, wirusy i inne czynniki s krwinki obojtnochonne i
monocyty. Krwinki obojtnochonne to dojrzae komrki, ktre atakuj i niszcz bakterie oraz
wirusy krce we krwi. Monocyty to niedojrzae komrki, ktrych zdolno do walki z
czynnikami chorobotwrczymi jest pocztkowo niewielka, ale gdy ju dotr do tkanek w
pobliu miejsca uszkodzenia, piciokrotnie zwikszaj swoje rozmiary (do 80 mikronw, tak
e s widoczne goym okiem). W tej nowej, wikszej postaci teraz zwane makrofagami
potrafi znacznie lepiej zwalcza czynniki chorobotwrcze.
Odporno nabyta czy te przystosowawcza to pewna zdolno organizmu, ktry potrafi
wytworzy potne, specyficzne sposoby obrony przed poszczeglnymi rodzajami gronych
bakterii, wirusw i toksyn. Odporno tego rodzaju pojawia si dopiero po tym, jak obca
substancja po raz pierwszy wtargnie w gb ustroju. Kada substancja (bakteria, toksyna itd.)
zdolna do pobudzania aktywnoci ukadu odpornociowego nazywa si antygenem.
Odporno nabyta rozwija si w wyniku nastpujcych procesw: rozpoznania antygenw
oraz stworzenia dwch szerokich sposobw obrony przed nimi odpornoci humoralnej oraz
komrkowej. Oba te typy odpornoci rodz si w szpiku kostnym, ktry wytwarza komrki
macierzyste.

10
PSYCHICZNA MODULACJA UKADU NEUROPEPTYDOWEGO
Z wynikw najnowszych bada neurobiologicznych wynika, e ukad neuropeptydowy jest
pojciem pozwalajcym na stworzenie cakowicie nowej koncepcji komunikacji midzy
psychik a ciaem, w ktrej zintegrowane bd ukady: autonomiczny, hormonalny i
odpornociowy. Pert oraz jej koledzy, pracujcy na Wydziale Biochemii Mzgu w
Narodowym Instytucie Zdrowia Psychicznego, doszli do wniosku, e neuropeptydy i ich
receptory stanowi nie dostrzeon wczeniej sie psychosomatyczn. Oto jak prezentuj ten
pogld (Pert, Weber, Ruff i Herkenham, 1985, s. 820):
Wielk zmian w naukach neurologicznych przynioso uwiadomienie sobie, e
funkcjonowanie mzgu jest modulowane przez liczne (poza tymi klasycznymi)
neurotransmitery chemiczne. Wiele tych substancji informacyjnych stanowi neuropeptydy,
kiedy badane w zupenie innym kontekcie jako hormony, peptydy jelitowe" czy czynniki
wzrostu. Ich liczba przekroczya ju obecnie 50 i wikszo, jeli nie wszystkie, zmieniaj
zachowania i nastroje, cho ze wzgldu na t ich waciwo dokadnie zbadano jedynie
endogenne odpowiedniki narkotykw, takich jak morfina, valium czy fencyklidyna. Obecnie
zdajemy sobie spraw, e gwn przyczyn ich specyficznoci sygnaowej s raczej
receptory (stanowi one oddzielny rodzaj czsteczek obdarzonych zdolnoci
rozpoznawania), a nie bliska odlego, w jakiej znajduj si synapsy. Okrelono ju
precyzyjnie wzorce rozmieszczenia sporej liczby receptorw neuropeptydowych w mzgu.
Okazao si, e wiele miejsc w mzgu, z ktrych liczne znajduj si w obrbie obszarw
poredniczcych emocjom, jest wzbogaconych w rnego rodzaju receptory neuropeptydowe,
co dowodzi, e w tych wanie wzach" zbiegaj si informacje. Co wicej, receptory
neuropeptydowe znajduj si rwnie na powierzchniach ruchomych komrek ukadu
odpornociowego; monocyty mog dy (chemotaksja) do wielu neuropeptydw dziki
procesom, w ktrych jak wskazuje analiza struktury i aktywnoci porednicz oddzielne
receptory. S one nie do odrnienia od tych znajdowanych w mzgu. Neuropeptydy i ich
receptory cz mzg, gruczoy oraz ukad odpornociowy w sie pocze komunikacyjnych
midzy mzgiem a ciaem i stanowi prawdopodobnie biochemiczny substrat emocji (podkr.
E.L.R.).
Sposb, w jaki Pert uywa terminu substancja informacyjna", opisujc nim istotn,
przekanikow funkcj ukadu odpornociowego, stanowi cakowicie nowy sposb integracji
danych i zachowa, pochodzcych z oddzielnych niegdy dziedzin, takich jak: psychologia,
neurologia, anatomia, biochemia i biologia molekularna. Wiele wynikw bada sugeruje, e
centralny i autonomiczny ukad nerwowy oraz ukady hormonalny i odpornociowy s
kanaami, transporterami czy przenonikami czsteczek przekanikowych ukadu
neuropeptydowego (Basedovsky, del Rey i Sor-kin, 1985; Blalock, Harbour-McMenamin i
Smith, 1985; Bloom, 1985; Felton i in., 1985). Rysunek 7 stanowi ilustracj tego, co obecnie
wiemy na temat ukadu neuropeptydowego. Jak wida, ukad ten wzbogaca, czciowo
pokrywa i integruje wszystkie omwione wczeniej systemy komunikacji midzy psychik a
ciaem (rys. 1-6). Dla penej jasnoci przedstawimy sze ogniskowych obszarw ukadu
neuropeptydowego, ktre obecnie s przedmiotem intensywnych bada.
1. Limbiczno-podwzgrzowa lokalizacja aktywnoci neuropeptydowej. Nasz pogld, e
ukad limbiczno-podwzgrzowy odgrywa fundamentaln rol jako filtr w komunikacji
midzy psychik a ciaem (rys. 1) potwierdzaj dokonane ostatnio ustalenia co do ukadu

neuropeptydowego (Pert i in., 1985, s. 821):


Podstawow cech wszystkich receptorw neuropeptydowych, ktrych rozmieszczenie w
mzgu dokadnie przebadano, jest niezwyke ich bogactwo w wielu obszarach mzgowych.
Liczne, bogate w receptory neuropeptydowe miejsca znajduj si w obrbie sucego do
komunikacji konglomeratu struktur, ktry tradycyjnie nazywa si ukadem lim-bicznym. Jest
on uwaany za porednika zachowa emocjonalnych. U osb, ktre poddano stymulacji
mzgu zamiast narkozie (przed operacj z powodu epilepsji), pobudzenie kory w pobliu
jdra migdaowatego (czyli samego rdzenia ukadu limbicznego) wywoywao niezwykle
szeroki zakres reakcji emocjonalnych. Odkryto te, e w mzgach ludzi oraz map jdro
migdaowate, podwzgrze i inne powizane z nimi struktury s niezwykle bogate w receptory
opiatowe. Potem stworzono mapy receptorw wielu innych neuropeptydw (takich jak:
substancja P, bombezyna, cholecystokinina, neurotenzyna, insulina i transferyna), ktre
rwnie pokazyway, e jdro migdaowate oraz zwizane z nim struktury ukadu
limbicznego s siedliskami receptorw. Tam wanie prawdopodobnie zachodzi biochemicza
modyfikacja nastrojw.

PODSUMOWANIE
Dokonany w tej ksice przegld zagadnie zwizanych z uzdrawianiem za porednictwem
psychiki doprowadzi do wielu zaskakujcych odkry, ktre zmieniy nasze pogldy na temat
funkcjonowania czowieka. Podsumujemy niektre z nich.
1. Teoria informacji moe stanowi struktur pojciow, obejmujc zjawiska psychiczne,
biologiczne i fizyczne oraz wyjaniajc uzdrawianie, rozwj osobowoci, ewolucj ludzkiej
wiadomoci czy wreszcie fascynujc panoram praktyk kulturowych.
2. Transdukcja informacji zaczyna si stawa kluczowym pojciem naszej
psychobiologicznej teorii komunikacji midzy psychik a ciaem oraz uzdrawiania. Wszystkie
podstawowe prawa biologii, psychologii i antropologii kulturowej s po prostu sposobami
opisywania rnych poziomw tej transdukcji.
3. Dynamik transdukcji informacji u czowieka mona wytumaczy za pomoc
najoglniejszej klasy zjawisk psychobiologicznych, ktr stanowi zapamitywanie, uczenie
si i zachowania zalene od stanu. Warunkowanie klasyczne, instrumentalne i
psychodynamik procesu psychoanalizy mona w sensowny sposb ujmowa jako szczeglne
przypadki zapamitywania, uczenia si i zachowa zalenych od stanu.
4. Nie istnieje adna tajemnicza przepa midzy psychik a ciaem. Procesy wice si z
zalenym od stanu zapamitywaniem, uczeniem si i zachowaniami, zakodowane w ukadzie
limbiczno-podwzgrzowym i innych, blisko z nim zwizanych, s gwnymi przetwornikami
informacji, ktre jednoczenie likwiduj kartezjask dychotomi psychiki i ciaa.
5. Klasyczne symptomy psychosomatyczne oraz prawdopodobnie problemy
psychosomatyczne powstaj w wyniku uczenia si przez dowiadczenie a konkretnie przez
zalene od stanu uczenie si wzorcw reakcji skadajcych si na oglny zesp
przystosowania. Trwae problemy psychosomatyczne s przejawami tych wanie,
zwizanych ze stanem wzorcw uczenia si, zakodowanych w obrbie limbicznopodwzgrzowego filtru, ktry moduluje komunikacj midzy psychik a ciaem.
6. Filtr limbiczno-podwzgrzowy koordynuje wszystkie gwne kanay wzajemnej regulacji
psychiki i ciaa poprzez ukady: autonomiczny, hormonalny, odpornociowy i
neuropeptydowy. Czsteczki przekanikowe (neurotransmitery, hormony,
immunotransmitery itd.), przepywajce tymi kanaami, s strukturalnymi mediatorami
informacyjnymi w komunikacji midzy psychik a ciaem i transformacji.
7. Prowadzone obecnie badania umoliwiaj wyjanienie, w jaki sposb czsteczki
przekanikowe porednicz w poczeniu psychiki z genem, co jest podstaw wikszoci
procesw uzdrawiania, dokonywanego za pomoc hipnoterapii, efektu placebo oraz
tradycyjnych praktyk medycyny mityczno-poetyckiej i holistycznej.
8. Nowe metody uzdrawiania i hipnoterapii mona interpretowa jako procesy dochodzenia
do zalenych od stanu wspomnie, wynikw uczenia si i zachowa, ktre koduj problem,
wykorzystania ich, a nastpnie zmiany ich struktury w celu osignicia bardziej
zintegrowanej adaptacji i rozwoju.

9. Ultradobowa reakcja uzdrowicielska to nowa metoda uzdrawiania, ktrej atwo jest si


nauczy. Polega ona na zwikszaniu wasnej wraliwoci na naturalne, 90-minutowe rytmy
psychobiologiczne.
10. W nowych koncepcjach hipnoterapii podkrela si rol naturalnego,
psychobiologicznego procesu transdukcji informacji oraz zalenych od stanu zachowa,
uczenia si i zapamitywania. Celem tego jest dotarcie do wewntrznych zasobw pacjenta i
wspomaganie ich wykorzystania w rozwizywaniu problemw. Koncepcje te s wic
zaprzeczeniem stosowanych wczeniej metod hipnotycznych, w ktrych opierano si na
autorytatywnych sugestiach, komunikowania pod wpywem, ukrytym warunkowaniu i
programowaniu.
Zaprezentowana w tej ksice psychologia komunikacji midzy psychik a ciaem oraz
uzdrawiania wprowadza pewien majcy solidne podstawy paradygmat informacyjny. W jego
ramach mona zintegrowa wszystkie obowizujce poprzednio koncepcje choroby i terapii, a
take dokona ich uzupenienia. Wikszo zawartego tu materiau jest na tyle nowa, e
mona go przedstawi jedynie w sposb sprawiajcy wraenie intuicyjnego i wizjonerskiego.
Materia ten ma jednak rzeteln dokumentacj naukow. Sztuka i naukowa koncepcja
zamiany symptomu w sygna, a problemu w funkcj twrcz stanowi dopiero pocztek.
Zagadnienia te bd wymagay oddania i wysiku ze strony kadego z nas dopty, dopki
stopniowo nie wyodrbnimy tego, co okae si wartociowe i co wyznaczy kierunek naszym
przyszym badaniom, teoriom i praktyce klinicznej.

BIBLIOGRAFIA
Achterberg J. (1985) Imagery and healing. Boston, Shambala.
Achterberg J., Lawlis G. (1980) Bridges of the mind/body. Champaign, Illinois, Institute for
Personality and Ability Testing
Achterberg J., Lawlis G. (1984) Imagery and disease. Champaign, Illinois, Institute for
Personality and Ability Testing.
Ader R. (red.) (1981) Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press.
Ader R. (1983) Behavioral condotioning and the immune system, [w:] L. Temoshok,
C. Van Dyke, L. Zegans (red.), Neural modulation of immunity, New York, Raven Press, s.
55-69.
Alexander F. (1939/1984) Psychological aspects of medicine. Po raz pierwszy opublikowano
w: Psychosomatic Medicine" 1 (1). Przedruk w 1984 r. w: Advances", 1 (2), s. 53-60.
Alexander F. (1950) Psychosomatic medicine. New York, Norton.
Alexander F., Trench T. (1948) Studies in psychosomatic medicine: An approach to the cause
and treatment of vegetative disturbances. New York, Roland Press.

Amkraut A., Solomon G. (1975) From the symbolic stimulus to the pathophysiologic
response: Immune mechanisms. International Journal of Psychiatry in Medicine", 5, s. 541563.
Anokhin P. (1949) Problems in higher nervous activity. Moscow, Izd. Akad. Med. Nauk
SSSR.
Anokhin P. (1955) New data on the afferent apparatus of the conditioned reflex. Vop.
Psikhol.", No. 6.
Araoz D. (1982) Hypnosis and sex therapy. New York, Brunner/Mazel.
Araoz D. (1985) The new hypnosis. New York, Brunner/Mazel.
Arya U. (1979) Meditation and the art of dying. Honesdale, PA, Himalayan International
Institute.
Bakan P. (1980) Hypnotizability, laterality of eye movements, and functional brain asymetry.
Perceptual and Motor Skills", 28, s. 927-932.
Bakan P. (1980) Imagery, raw and cooked: A hemispheric recipe, [w:] J. Shorr, G. Sobel, P.
Robin, J. Connella (red.), Imagery. New York, Plenum, s. 35-53.
Bandura A. (1985) Catecholamine secretion as a function of perceived coping self-efficacy.
.Journal of Counseling and Clinical Psychology", 58 (3), s. 406-414.
Banks W. (1985) Hypnotic suggestion for the control of bleeding in the angiograghy suite.
Ericksonian Monographs", 1, s. 76-88.
Barabasz A., McGeorge C. (1978) Biofeedback, mediated biofeedback and hypnosis in
peripheral vasodilation training. The American Journal of Clinical Hypnosis", 21 (1), s. 2837.
Barber T.X. (1972) Suggested (..hypnotic") behavior: The trance paradigm versus an alternate
paradigm, [w:] E. Fromm, R. Shor (red.), Hypnosis: Research development and perspectives.
New York, Aldine-Atherton.
Barber T.X. (1978) Hypnosis, suggestions and psychosomatic phenomena: A new look from
the standpoint of recent experimental studies. American Journal of Clinical Hypnosis", 21
(1), s. 13-27.
Barber T.X. (1984) Changing unchangeable bodily processes by (hypnotic) suggestions: A
new look at hypnosis, cognitions, imagining, and the mind-body problem. Advances", 1 (2),
s. 7-40.
Barber T.X., Meyer D. (1977) Evaluation of the efficacy and neuronal mechanism of a
hypnotic analgesia procedure in experimental and clinical dental pain. Pain",4, s. 41-48.

Barnett E. (1984) The role of prenatal trauma in the development of the negative birth
experience. Referat przedstawiony podczas Dorocznego Spotkania Amerykartskiego
Towarzystwa Hipnozy Klinicznej w San Francisco.
Beecher H. (1959) Measurement of subjective responses: Quantitative effect of drugs. New
York, Oxford University Press.
Bennett H. (1985) Behavioral anesthesia. Advances", 2 (4), s. 11-21.
Benson H. (1975) The relaxation response. New York, Avon.
Benson H. (1983a) The relaxation response and norepinephrine: A new study illuminates
mechanisms. Integrative Psychiatry", 1, s. 15-18.
Benson H. (1983b) The relaxation response: Its subjective and objective historical precedents
and physiology. Trends in Neuroscience", July, s. 281-284.
Bernheim H. (1886/1957) Suggestive therapeutives: A treatise on the nature and uses of
hypnotism. Westport, Conn., Associated Booksellers. Po raz pierwszy wydane przez
Putnama.
Besedovsky H., del Rey A., Sorkin E. (1985) Immunological-Neuroendocrine feedback
circuits, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity.
New York, Raven Press, s. 165-177.
Black S. (1963) Inhibition of immediate type hypersentivity response by direct suggestion
under hypnosis. British Medical Journal", April 6, s. 925-929.
Black S. (1969) Mind and body. London, William Kimber.
Black S., Edholm R., Fox R., Kidd D. (1963) The effect of suggestions under hypnosis on the
peripheral circulation in man. Clinical Science", 25, s. 223-230.
Black S., Friedman M. (1965) Adrenal function and the inhibition of allergic responses under
hypnosis. British Medical Journal", 1, s. 562-567.
Black S., Humphrey J., Niven J., (1963) Inhibition of Mantoux reaction by direct suggestion
under hypnosis. British Medical Journal", June 22, s. 1649-1652.
Blalock E., Harbour-McMenamin D., Smith E. (1985) Peptide hormones shaped by the
neuroendocrine and immunohgic systems. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 858s861s.
Blankstein J., Reyes F., Winter J., Faiman C. (1981) Endorphins and the regulation of the
human menstrual cycle. Clinical Endocrinology", 14 (3), s. 287-294.
Bloom F. (1985) Neuropeptides and other mediators in the central nervous system. The
Journal of Immunology", 135 (2), s. 743s-745s.

Bloom F., Lazerson A., Hofstadter L. (1985) Brain, mind and behavior. New York, W.H.
Freeman.
Blum G. (1967) Experimental observations on the contextual nature of hypnosis.
International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 15 (4), s. 160-171.
Blum G. (1972) Hypnotic programming techniques in psychological experiments, [w:] E.
Fromm, R. Shor (red.), Hypnosis: Research developments and perspectives. Chicago, AldineAtherton, s. 359-385.
Bockman D., Kirby M. (1985) Neural crest interactions in the development of the immune
system. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 766s-768s.
Bower G. (1981) Mood and memory. American Psychologist", 36 (2), s. 129-148.
Bowers K. (1977) Hypnosis: An informational approach. Annuals of the New York
Academy of Sciences", 296, s. 222-237.
Bowers K., Kelly P. (1979) Stress, disease, psychotherapy and hypnosis. Journal of
Abnormal Psychology", 88 (5), s. 490-505.
Braid J. (1855) The physiology of fascination of the critics criticized. Manchester, England,
Grant and Company.
Brassfield P. (1980) A discriminative study of the dissociative states of a multiple personality.
Praca doktorska, United States International University.
Brassfield P. (1983) Unfolding patterns of the multiple personality through hypnosis. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 146-152.
Braun B. (1983a) Neurophysiologic changes in multiple personality due to integration: A
preliminary report. The American Journal of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 84-92.
Braun B. (1983b) Psychophysiological phenomena in multiple personality. The American
Journal of Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 124-137.
Brown F., Graeber R. (red.) (1982) Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey,
Lawrence Erlbaum Associates.
Bulloch K. (1985) Neuroanatomy of lymphoid tissue: A rewiew.[w.] R. Guillemin, M. Cohn,
T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 111-141.
Cannon W. (1932) The wisdom of the body. New York, W. W. Norton and Co.
Cannon W. (1942) Voodoo death. American Anthropologist", 44 (2), s. 169-181.
Cannon W. (1953) Bodily changes in pain, hunger, fear and rage (wyd. 2). Boston, Charles T.
Branford Co.
Cannon W. (1957) Voodoo" death. Psychosomatic Medicine", 19 (3), s. 182-190.

Cannon W. (1963) The wisdom of the body (wyd. 2). New York, W. W. Norton.
Cheek D. (1957) Effectiveness of incentive in clinical hypnosis. Obstetrics and Gynecology, 9
(6), s. 720-724.
Cheek D. (1959) Unconscious perception of meaningful sounds during surgical anesthesia as
revealed under hypnosis. The American Journal of Clinical Hypnosis", 1, s. 101-113.
Cheek D. (1960) Removal of subconscious resistance to hypnosis using ideomotor
questioning techniques. The American Journal of Clinical Hypnosis" 3 (2) s 103-107.
Cheek D. (1962a) Ideomotor questioning for investigation of subconscious pain and target
organ vulnerability. The American Journal of Clinical Hypnosis" 5 (1) s 30-41.
Cheek D. (1962b) Importance of recognizing that surgical patients behave as though
hypnotized. The American Journal of Clinical Hypnosis", 4, s. 227-238.
Cheek D. (1965) Some newer understandings of dreams in relation to threatened abortion and
premature labor. Pacific Medical and Surgical", Nov-Dec, s. 379-384.
Cheek D. (1969) Communication with the critically ill. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 12 (2), s. 75-85.
Cheek D. (1975) Maladjustment patterns apparently related to imprinting at birth. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 18 (2), s. 75-82.
Cheek D. (1976) Short-term hypnotherapy for fragility using exploration of early life
attitudes. The American Journal of Clinical Hypnosis", 19 (1), s. 20-27.
Cheek D. (1978) Were you originally left-handed? Swedish Journal of Hypnosis", s. 17-25.
Cheek D. (1981) Awereness of meaningful sounds under general anesthesia: Considerations
and a review of the literature, 1959-1979. Theoretical and Clinical Aspects of Clinical
Hypnosis". Sympozjum Specjalistow, Miami, Florida.
Cheek D., LeCron L. (1968) Clinical hypnotherapy, New York, Grune and Stratton.
Chiba Y., Chiba K., Halberg F., Cutkomp L. (1977) Longitudinal evaluation of arcadian
rhythm characteristics and their circaseptan modulation in an apparently normal couple, [w:]
J. McGovern, M. Smolensky, A. Reinberg (red.), Chronobiology in allergy and immunology.
Springfield, Illinois, Thomas, s. 17-35.
Cohn M. (1985) What are the must" elements of immune responsiveness? [w:] R. Guillemin,
M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 325
Conn L., Mott T. (1984) Plethysmographic demonstration of rapid vasodilation by direct
suggestion: A case ofRaynaud's disease treated by hypnosis. The American Journal of
Clinical Hypnosis", 26 (3), s. 166-170.

Cordes C. (1985) Neuropeptides: Chemical cruise steers emotions. APA Monitor", 16 (9), s.
18.
Cousins N. (1979) Anatomy of an illness as perceived by the patient. New York, Norton.
Cousins N. (1983) The healing heart. New York, Norton.
Crasilneck H. (1982) A follow-up study in the use of hypnotherapy in the treatment of
psychogenic impotency. The American Journal of Clinical Hypnosis", 25 (1), s. 52-61.
Crasilneck H., Hall J. (1959) Physiological changes associated with hypnosis: A review of the
literature since 1948. International Journal of Clinical and Experimantal Hypnosis", 7 (1), s.
9-50.
Crasilneck H., Hall J. (1985) Clinical hypnosis. New York, Grune and Stratton.
Dalton K. (1971) Prospective study into puerperal depression. British Journal of Psychiatry",
118, s. 689-692.
Davis J. (1984) Endorphins. New York, Dial Press.
Day M. (1964) An eye-movement phenomenon related to attention, thought and anxiety.
"Perceptual and Motor Skills", 19, s. 443-446.
Delbruck M. (1970) A physicist's renewed look at biology: Twenty years later. Science",
168, s. 1312-1314.
Delgado J. (1969) Physical control of the mind. New York, Harper and Row.
Delgado J., Roberts W., Miller N. (1954) Learning motivated by electrical stimulation of the
brain. American Journal of Physiology", 179, s. 587.
Delhounge F., Hansen K. (1927) Die suggestive beeinflussbarkeit der Magen- und
Pankreassekretion in der hypnose. Dtsch. Arch. Klin. Med.", 157, s. 20.
Dement W. (1965) An essay on dreams: The role of physiology in understanding their nature,
[w:] New directions in psychology II. New York, Holt, Rinehart and Winston
Dement W. (1972) Some must watch while some must sleep. San Francisco, Freeman.
Dement W., Kleitman N. (1957) Cyclic variations in EEC readings during sleep and their
relation to eye movements, body motility, and dreaming. Electroencephalography and
Clinical Neurophysiology", 9, s. 673-690.
DePiano F., Salzberg H. (1979) Clinical applications of hypnosis to three psychosomatic
disorders. Psychological Bulletin", 86, s. 1223-1235.
Dohrenwend B., Dohrenwend B. (red.) (1974) Stressful life events: Their nature and effects.
New York, Wiley.

Domangue B., Margolis C, Lieberman D., Kaji H. (1985) Biochemical correlates of


hypnoanalgesia in arthritic pain patients. Journal of Clinical Psychiatry", 46, s. 235-238.
Dunbar F. (1954) Emotions and bodily changes. New York, Columbia University Press.
Dunlap D., Henderson T., Inch R. (1952) Survey of 17,301 prescriptions of Form Ec 10.
British Medical Journal", 1, s. 292-295.
Edelson R., Fink J. (1985) The immunological function of skin. Scientific American", June,
s. 46-53.
Ellenberg H. (1970) The discovery of the unconscious. New York, Basic Books.
Engel G. (1968) A life setting conducive to illness: The giving-up-given-up complex. "Annals
of Internal Medicine", 69 (2), s. 292-300.
Engel G. (1971) Sudden and rapid death during psychological stress: Folklore or folkwisdom?
Annals of Internal Medicine", 74, s. 771-782.
Erickson M. (1932/1980) Possible detrimental effects of experimental hypnosis, [w:] E. Rossi
(red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and
suggestion. New York, Irvington, s. 493-497.
Erickson M. (1937/1980) Development of apparent unconsciousness during hypnotic reliving
of a traumatic experience, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on
hypnosis. Ill: Hypnotic investigation of psychodynamic process. New York, Irvington, s. 4552.
Erickson M. (1939/1980) Experimental demonstration of psychopathology of everyday life,
[w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. Ill: Hypnotic
investigation of psychodynamic process. New York, Irvington, s. 190-202.
Erickson M. (1943a/1980) Experimentally elicited salivary and related responses to hypnotic
visual hallucinations confirmed by personality reactions, [w:] E. Rossi (red.), The collected
papers of Milton H. Erickson on hypnosis. U: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and
psychophysical process. New York, Irvington, s. 175-178.
Erickson M. (1943b/1980) Hypnotic investigation of psychosomatic phenomena: A controlled
experimental use of hypnotic regression in the therapy of an acquired food intolerance, [w:] E.
Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis, II: Hypnotic alteration
of sensory, perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s. 169-174.
Erickson M. (1943c/1980) Hypnotic investigation of psychosomatic phenomena:
Psychosomatic interrelationships studied by experimental hypnosis, [w:] E. Rossi (red.), The
collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory,
perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s. 145-156.
Erickson M. (1943d/1980) Investigation of psychosomatic phenomena: The development of
aphasialike reactions from hypnotically induced amnesia, [w:] E. Rossi (red.), The collected

papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and
psychophysical processes. New York, Irvington, s. 157-168.
Erickson M. (1948/1980) Hypnotic psychotherapy, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers
of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative hypnotherapy. New York, Irvington, s. 3548.
Erickson M. (1952/1980) Deep hypnosis and its induction, [w:] E. Rossi (red.), The collected
papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New
York, Irvington, s. 139-167.
Erickson M. (1954/1980) Pseudo-orientation in time as a hypnotherapeutic procedure. [w:] E.
Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative
hypnotherapy. New York, Irvington, s. 397-423.
Erickson M. (1960a/1980) Breast development possibly influenced by hypnosis: Two
instances and the psychotherapeutic results, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of
Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic investigation of sensory, perceptual and
psychophysical processes. New York, Irvington, s. 203-206.
Erickson M. (1960b/1980) Psychogenic alteration of menstrual functioning: Three instances,
[w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic
investigation of sensory, perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s.
207-212.
Erickson M. (1961/1980) Historical note on the hand levitation and other ideomotor
techniques, [w:] E. Rossi (red), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I:
The nature of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 135-138.
Erickson M. (1963/1980) Hypnotically oriented psychotherapy in organic brain damage, [w:]
E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative
hypnotherapy. New York, Irvington, s. 283-311.
Erickson M. (1964/1980) The surprise" and my-friend-John" techniques of hypnosis:
Minimal cues and naturel field experimentation, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of
Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York,
Irvington, s. 340-359.
Erickson M. (1967/1980) Further experimental investigation of hypnosis: Hypnotic and
nonhypnotic realities, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on
hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 18-82.
Erickson M. (1977/1980) Control of physiological Junctions by hypnosis, [w:] E. Rossi(red.),
The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory,
perceptual and psychophysical processes. New York, Irvington, s. 179-191.
Erickson M. (1980a) Provocation as a means of motivating recovery from a cerebrovascular
accident, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV:
Innovative hypnotherapy. New York, Irvington, s. 321-327.

Erickson M. (1980b) The collected works of Milton H. Erickson on hypnosis, 4 Volumes. Pod
redakcj Ernesta L. Rossiego. New York, Irvington.
Erickson M. (1980c) The hypnotic alteration of blood flow: An experiment comparing waking
and hypnotic responsiveness, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson
on hypnosis. II: Hypnotic alteration of sensory, perceptual and psychophysical processes.
New York, Irvington, s. 192-195.
Erickson M. (1985) Memory and hallucination, Part I: The utilization approach to hypnotic
suggestion. Wydanie z komentarzami Ernesta Rossiego. Erickson Monographs, 1, s. 1-21.
Erickson M., Rossi E. (1974/1980) Varietes of hypnotic amnesia, [w:] E. Rossi (red.), The
collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. Ill: Hypnotic investigation of
psychodynamic processes. New York, Irvington, s. 71-90.
Erickson M., Rossi E. (1976/1980) Two-level communication and the microdynamics of
trance and suggestion, [w:] E. Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on
hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion. New York, Irvington, s. 430-451.
Erickson M., Rossi. (1979) Hypnotherapy: An exploratory casebook. New York, Irvington.
Erickson M., Rossi E. (1980) The indirect forms of suggestion, [w:] E. Rossi (red.), The
collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. I: The nature of hypnosis and suggestion.
New York, Irvington, s. 452-477.
Erickson M., Rossi E. (1981) Experiencing hypnosis: Therapeutic approaches to altered
states. New York, Irvington.
Erickson M., Rossi E. (1976) Hypnotic realities. New York, Irvington.
Evans F. (1977) The placebo control of pain: A paragigmfor investigating non-specific effects
in psychotherapy, [w:] J. Brady, J. Mendels, W Reiger, M. Orne (red.), Psychiatry: Areas of
promise and advancement. New York, Spectrum, s. 215-228.
Evans F. (1981) The placebo response in pain control. Psychopharmacology Bulletin", 17, s.
72-76.
Evans F. (1985) Expectancy, therapeutic instructions, and the placebo response, [w:] L.
White, B. Tursky, G. Schwartz (red.), Placebo: Theory, research, and mecha-mism. New
York, Guilford Press, s. 215-228.
Felton D., Felton S., Carlson S., Olschowka J., Livnat S. (1985) Noradrenergic and
peptidergic innervation of lymphoid tissue. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 755s765s.
Finkelstein S., Greenleaf H. (1982-83) Cancer prevention: A three year pilot study. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 25 (2-3), s. 177-187.
Fischer R. (1971a) Arousal-statebound recall of experience. Diseases of the Nervous
System", 32, s.373-382.

Fischer R. (1971b) The flashback": Arousal-statebound recall of experience. Journa of


Psychedelic Drugs", 3, s. 31-39.
Fischer R. (1971c) A cartography of ecstatic and meditative states. Science", 174 s 897-904.
Frankel F. (1985) Personal communication (przedstawione tez przez P. Bagne [w:] "Omni",
April 1985, s. 122).
Freud S. (1956) Collected papers. Pod red. E. Jonesa. New York, Basics.
Frick D. (1976) Immediate hypersensitivity. [w:] H. Fudenberg (red.), Basic and clinical
immunology. Los Altos, Calif., Lange Medical Publications, s. 204-224.
Friedman S. (1972) On the presence of a variant form of instinctual regression: Oral drive
cycles in obesity-bulimia. Psychoanalytic Quarterly", 41, s. 364-383.
Friedman S. (1978) A psychophysiological model for the chemotherapy of psychosomatic
illness. The Journal of Nervous and Mental Diseases"; 166, s. 110-116.
Friedman S., Kantor I., Sobel S., Miller R. (1978) On the treatment of neurodermatitis with a
monoamine oxidase inhibition. The Journal of Nervous and Mental Diseases", 166, s. 117125.
Fromm E., Shor R. (red.) (1979) Hypnosis: Research development and perspectives(wyd. 2).
Chicago, Aldine-Atherton.
Gage D. (1983) Mood state-dependent memory and the lateralization of emotion. Praca
doktorska, Catholic University of America.
Ganong W. (1985) Review of medical physiology (wyd. 12). Los Altos, Calif., Lange
Medical Publications.
Gazzaniga M. (1967) The split brain in man: Scientific American", 217, s. 24-29.
Gazzaniga M. (1985) The social brain: Discovering the networks of the mind. New York,
Basic Books.
Gendlin E. (1978) Focusing. New York, Everest House.
Gentry W. (red.) (1984) Handbook of behavioral medicine. New York, Guilford Press.
Gershon M., Payette R., Rothman T. (1985) Microenvironmental factors in phenotypic
expression by enteric neurons: Parallels to lymphocytes, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T.
Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 221-252.
Ghanta V., Hiramoto R., Solvason H., Spector N. (1985) Neural and environmental influences
on neoplasia and conditioning of NK activity. .Journal of Immunology", 135 (2), s. 848s852s.

Gill M., Brenman M. (1959) Hypnosis and related states. New York, International
Universities Press.
Gilligan S., Bower G. (1984) Cognitive consequences of emotional arousal, [w:] C. Izard, J.
Kagan, R. Zajonc (red.), Emotions, cognitions and behavior. New York, Cambridge Press.
Gold P. (1984) Memory modulation: Neurobiological contexts, [w:] G. Lynch, J. McGa-ugh,
N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory. New York, Guilford Press, s.
374-382.
Goldstein A., Hilgard E. (1975) Lack of influence of the morphine antagonist naloxone on
hypnotic analgesia, proceedings of the National Academy of Science U.S.A.", 72, s. 20412043.
Goldstein L., Stoltzfus N., Gardocki J. (1972) Changes in interhemispheric amplitude
relationships in EEC during sleep. Physiology and Behavior", 8, s. 811-815.
Gorczynski R., Macrae S., Kennedy M. (1982) Conditioned immune response associated with
allogenic skin grafts in mice. Journal of Immunology", 129, s. 704-709.
Gordon H., Frooman B., Lavie P. (1982) Shift in cognitive asymmetries between wakings
from REM and NREM sleep. Neuropsychologica", 20, s. 99-103.
Gorton B. (1957) The physiology of hypnosis, I. Journal of the American Society of
Psychosomatic Dentistry", 4 (3), s. 86-103.
Gorton B. (1958) The physiology of hypnosis: Vasomotor activity in hypnosis. .Journal of the
American Society of Psychosomatic Dentistry", 5 (1), s. 20-28.
Graham K., Pernicano K. (1976) Laterality, hypnosis and the autokinetic effect. Referat
przedstawiony podczas spotkania Amerykanskiego Towarzystwa Psychologicznego,
Waszyngton D.C.
Greenberg R. (1973) Anti-expectation techniques in psychotherapy: The power of negative
thinking. Psychotherapy: Theory, Research and Practice", 10, s. 145-148.
Groer M., Shekleton M., Kant K. (1979) Basicpathophysiology. St. Louis, C.V. Mosby
Company.
Gruen W. (1972) A successful application of systematic self-relaxation and self-suggestions
about postoperative reactions in a case of cardiac surgery, international Journal of Clinical
and Experimantal Hypnosis", 20, s. 141-151.
Guillemin R. (1978) Peptides in the brain: The new endocrinology of the neuron "Science",
202, s. 390-402.
Gur R., Gur R. (1974) Handedness, sex, eyedness, and moderating variables in relation to
hypnotic susceptibility and functional brain symmetry. Journal of Abnormal Psychology", 83,
s. 635-643.

Guyon A. (1981) Textbook of medical physiology. New York, Saunders.


Hahn R. (1985) A sociocultural model of illness and health, [w:] L. White, B. Tursky (red.),
Placebo: Theory, research, and mechanisms. New York, Guilford Press, s. 167-195.
Haley J. (1963) Strategies of psychotherapy. New York, Grune and Stratton.
Haley J. (1985) Conversations with Milton H. Erickson. (3 Vols.). New York, Triangle Press.
Hall H. (1982-83) Hypnosis and the immune system: A review with implications for cancer
and the psychology of healing. The American Journal of Clinical Hypnosis, 25 (2-3), s. 92103.
Hall N., Goldstein A. (1985) Neurotransmitters and host defense, [w:] R. Guillemin, M. Cohn,
T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 143-156.
Hall N., McGillis J., Spangelo B., Goldstein A. (1985) Evidence that thymosins and other
biologic response modifiers can function as neuroactive immunotransmitters. The Journal of
Immunology", 135 (2), s. 806s-811s.
Harding E. (1955) Woman's mysteries ancient and modem. New York, Pantheon. Harris G.
(1948) Neural control of the pituitary gland. Physiological Review", 28, s. 139-179.
Hawkins R., Kandel E. (1984) Steps toward a cell-biological alphabet for elementary forms of
learning [w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and
memory. New York, Guilford Press, s. 385-404.
Hebb D. (1949) The organization of behavior. A neuropsychological theory. New York
Wiley.
Hebb D. (1963) The semi-autonomous process, its nature and nurture. American
Psychologist", 18, s. 16-27.
Henry J. (1982) Circulating opioids: Possible physiological roles in central nervous function.
Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 6, s. 229-245.
Hilgard E. (1977) Divided consciousness: Multiple controls in human thought and action.
New York, Wiley.
Hilgard E. (1984) Recenzja The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis "The
International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 32 (2), s. 257-265.
Hilgard E., Higard J. (1975) Hypnosis in the relief of pain. Los Altos, Calif., Kaufman.
Hilgard E., Marquis D. (1968) Procesy warunkowania i uczenia si?. Thim. J. Radzicki,
Warszawa, PWN.
Hillman J. (1983) Healing fiction. Barrytown, New York, Hill Press.

Hokama Y., Nakamura R. (1982) Immunology and immunopathology. Boston, Little, Brown
and Co.
Holroyd K., Lazarus R. (1982) Stress, coping and somatic adaptation, [w:] L. Goldberger, S.
Breznitz (red.), Handbook of stress. New York, Free press, s. 21-35.
Hopkins J., Marcus M., Campbell S. (1984) Postpartum depression: A critical review
psychological Bulletin", 95 (3), s. 498-515.
Hudgins C. (1933) Conditioning and voluntary control of pupillary light reflex. Journal of
General Psychology", 8, s. 3.
Hull C. (1933) Hypnosis and suggestibility: An experimental approach. New York, AppletonCentury.
Ikemi Y., Nakagawa S. (1962) A psychosomatic study of contagious dermatitis. Kyushu
Journal of Medical Science", 13, s. 335-350.
Ingham S. (1938) Some neurologic aspects of psychiatry. Journal of American Medical
Association", 111, s. 665.
Izquierdo I. (1984) Endogenous state-dependency: Memory depends on the relation between
the neurohumoral and hormonal states present after training at the time of testing, [w:] G.
Lynch, J. McGaugh, N. Weinberg (red.), Neurobiology of learning and memory. New York,
Guilford Press, s. 65-77.
Jacobson A., Hackett T., Surman O., Silverberg E. (1973) Raynaud's phenomenon: Treatment
with hypnotic and operant technique. .Journal of the American Medical Association", 225, s.
739-740.
Janet P. (1889) L'Automatisme psychologique. Paris, Felix Alcan.
Janet P. (1907) The major symptoms of hysteria. New York, Macmillan.
Johnson R., Barber T. (1978) Hypnosis, suggestion, and warts: An experimental investigation
implicating the importance of believed-in efficacy". The American Journal of Clinical
Hypnosis", 20, s. 165-174.
Jouvet M. (1973) Telencephalic and rhonbencephalic sleep in the cat. [w:] W. Webb (red.),
Sleep: An active process. Glenview, 111., Scott Foresman and Co, s. 12-32.
Jouvet M. (1975) The function of dreaming: A neurophysiologist's point of view, [w:] M.
Gazzaniga, C. Blakemore (red.), The handbook of psychobiology. New York, Academic
Press.
Jung C. (1910) Jb. Psychoanal. Psychopath. Forschgg.", 11 (1), s. 363.
Jung C. (1929/1984) Dream analysis. Pod red. Williama McGuire. Bollinger Series XCIX.
New Jersey, Princeton University Press.

Jung C. (1950) The symbolic life. Vol. XVIII. The collected works of Carl G. Jung. Thim.
R.F.C. Hull. Bolinger Series XX. Princeton, New Jersey, Princeton University Press.
Jung C. (1960) The structure and dynamics of the psyche. XXX Vol. III. The collected works
of Carl G. Jung. Tum. R.F.C. Hull. Bolinger Series XX. Princeton, New Jersey, Princeton
University Press.
Jung C. (1976) The vision seminars. Book 1, Part 7. Zurich, Switzerland, Spring Publications.
Kandel E., Schwartz G. (1985) Principles of neural science (wyd. 2). New York, Elsevier
Press.
Kaneko Z. Takahashi N. (1963) Psychometric studies on chronic urticaria. Folia Psychiatrica
et Neurologica Japonica", 17, s. 16-24.
Kimble D. (1965) Learning, remembering and forgetting. Vol. I. The anatomy of learning.
Palo Alto, CA, Science and Behavior Books.
Kissilef H., Pi-Sunyer F. i in. (1981) C-terminal octapeptide of cholecystokinin decreases
food intake in man. The American Journal of Clinical Nutrition", 34, s. 154-160.
Klein R., Armitage R. (1979) Rhytms in human performance: One-and-a-half-hour
oscillations in cognitive style. Science", 204, s. 1326-1328.
Kleitman N. (1963) Sleep and wakefulness (wyd. 2). Chicago, Uniwersyty of Chicago Press.
Klopfer B. (1957) Psychological variables in human cancer. .Journal of Projective
Techniques", 21, s. 331-340.
Kreinheder A. (1979) The call to individuation. Psychological Perspectives", 10 (1), s. 5865.
Kripke D. (1982) Ultradian rhythms in behavior and physiology, [w:] F. Brown, R. Graeber
(red.), Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Erlbaum and Associates, s. 313344.
Kroger W., Fezler W. (1976) Hypnosis and behavior modification: Imagery conditioning.
Philadelphia, Pa., Lippencott.
LaBerge S. (1985) Lucid dreaming. Los Angeles, Tarcher.
Lachman S., Goode W. (1976) Hemispheric dominance and variables related to hypnotic
susceptibility. Referat przedstawiony podczas spotkania Amerykariskiego To-warzystwa
Psychologicznego.
Lankton S. (1987) The scramble technique. Ericksonian Monographs, 2.
Lankton S., Lankton C. (1983) The answer within: A clinical framework of Ericksonian
hypnotherapy. New York, Brunner/Mazel.

Lazarus R., Folkman S. (1984) Coping and adaptation, [w:] W. Gentry (red.), Handbook of
berhavioral medicine. New York, Guilford Press, s. 282-325.
Leckie F. (1964) Hypnotherapy in gynecological disorders. International Journal of Clinical
and Experimental Hypnosis", 12, s. 121-146.
LeCron L. (1954) A hypnotic technique for uncovering unconscious material. .Journal of
Clinical and Experimental Hypnosis", 2, s. 76-79.
Leonard G. (1981) The silnet pulse. New York, Bantam Books.
LeShan L. (1977) You can fight your life. New York, Evans and Co.
Lewis J., Sarbin T. (1943) Studies in psychosomatics. Psychosomatic Medicine", 5, s. 125.
Lewis T. (1927) The blood vessels of the human skin and their responses. London, Shaw and
Sons.
Lex B. (1974) Voodoo death: New thoughts for an old explanation. American
Anthropologist", 76, s. 818-823.
Lienhart J. (1983) Multiple personality and state-dependent learning. Praca doktorska, U.S.
International University, San Diego, California.
Locke S., Kraus L., Leserman J., Hurst M., Heisel S., Williams R. (1984) Life change stress,
psychiatric symptoms, and natural killer-cell activity. Psychosomatic Medicine", 46, s. 441453.
Ludwig A. (1983) The psychobiological functions of dissociation. The American Journal of
Clinical Hypnosis", 26 (2), s. 93-99.
Ludwig A., Brandsma J., Wilbur C., Benfeldt F., Jameson D. (1972) The objective study of a
multiple personality. Archives of General Psychiatry", 26, s. 298-310.
Luria A. (1966) Higher cortical functions in man. Thim. H. Teuber, K. Pribram. New York,
Basic Books.
Lynch G., McGaugh J., Weinberger N. (red.) (1984) Neurobiology of learning and memory.
New York, Guilford Press.
Maclean D., Reichlin S. (1981) Neuroendocrinology and the immune process, [w:] R. Ader
(red.), Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press, s. 475-519.
Margolis C. (1982-83) Hypnotic imagery with cancer patients. The American Journal of
Clinical Hypnosis", 25 (2-3), s. 128-134.
Margules D. (1979) Beta-endorphin and endoloxone: Hormones of the autonomic nervous
system for conservation or expenditure of bodily resources and energy for anticipation of
famine or feast. Neuroscience and Biobehavioral Review", 3, s. 155-162.

Marini J., Sheard M.. Bridges C., Wagner E. (1976) An evaluation of the double-blind design
in a study comparing lithium carbonate with placebo. Acta Psychiatrica Scandinavica", 53, s.
343-354.
Markowitz A. (1985) Change of life: Dreams and the menopause. Toronto, Cabada, Inner
City Books.
Marrack P., Kappler J. (1986) The T cell and its receptor. Scientific American", Feb., 254
(2), s. 36-45.
Maslow A. (1986) W strone. psychologii istnienia. Tum. I. Wyrzykowska. Warszawa, Pax.
Mason A. (1952) A case of congenital ichthyosiform erythrodermia of Brocq treated by
hypnosis. British Medical Journal", 2, s. 422-423.
Mason A. (1955) Ichihyosis and hypnosis. British Medical Journal", 2 s. 57.
Mason A. (1963) Hypnosis and allergy. British Medical Journal", 13, s. 1675-1676.
Mazziotta J., Phelps M., Carson R., Kuhl D. (1982) Tomographic mapping of human cerebral
metabolism: Auditory stimulation. Neurology", 32, s. 921-937.
McGaugh J. (1983) Preserving the presence of the past: Hormonal influences on memory
storage. American Psychologist", 38 (2), s. 161-173.
McGlashan T., Evans P., Orne M. (1969) The nature of hypnotic analgesia and placebo
response to experimental pain. Psychosomatic Medicine", 31, s. 227-246.
Meares A. (1982-83) A from of intensive meditation associated with the regression of cancer.
The American Journal of Clinical Hypnosis", 25 (2-3), s. 114-121.
Melnechuk T. (1985) Neuroimmunology: Crossroads between behavior and disease.
Doniesienia z wybranych konferencji i warsztatow. Advances", 2 (3), Summer, s. 54-58.
Merleau-Ponty M. (1963) The strukture of behavior. Tum. A. Fisher. Boston, Beacon Press.
Meyers R., Sperry R. (1953) Interocular transfer of a visual form discrimination habit in cats
after section of the optic chiasm and corpus callosum. Anatomical Record", 115, s. 351-352.
Miller G., Galanter E., Pribram K. (1980) Plany i struktura zachowania. Tum. A.
Grzybowska, A. Szewczyk. Warszawa, PWN.
Mills J., Crowley R. (1986) Therapeutic metaphors for children and the child within, New
York, Brunner/Mazel.
Mindell A. (1982) Dreambody. Los Angeles, Sigo Press.
Mindell A. (1985a) River's way: The process science of the dreambody. Boston. Rout-ledge
and Kegan Paul.

Mindell A. (1985b) Working with the dreaming body. Boston, Routledge and Kegan Paul.
Mishkin M. (1982) A memory system in the monkey. Phil. Trans. R. Soc. Lond.", B298, s.
85-95.
Mishkin M., Malamut B., Bachevalier J. (1984) Memories and habits: Two neural systems,
[w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and memory.
New York, Guilford Press, s. 65-77.
Mishkin M., Petri H. (1984) Memories and habits: Some implications for the analysis of
learning and retention, [w:] S. Squire, N. Butters (red.), Neuropsychology of memory. New
York, Guilford Press, s. 287-296.
Moore L., Kaplan J. (1983) Hypnotically accelerated bum wound healing. The American
Journal of Clinical Hypnosis", 26 (1), s. 16-19.
Morris J., Beck A. (1974) The efficacy of antidepressant drugs: A review of research(1958 to
1972). "Archives of General Psychiatry", 30, s. 667-674.
Moruzzi I., Magoun M. (1949) Brain stem reticularformation. Electroencephalography and
Clinical Neurophysiology", 1, s. 455-473.
Murry E., Mishkin M. (1985) Amygdalectomy impairs crossmodal association in monkeys.
Science", 228, s. 604-606.
Nauta W. (1964) Some efferent connections of the prefrontal cortex in the monkey. [w:] J.
Warren, K. Akert (red.), The frontal granular cortex and behavior. New York, McGraw-Hill.
Nauta W. (1972) Neural associations of the frontal corex. Acta Neurobiologiae
Experimentalis", 32, s. 125-140.
Nauta W., Domesick V. (1980) Neural associations of the limbic system, [w:] A. Beckman
(red.), Neural substrates of behavior. New York, Spectrum.
Nauta W., Feirtag M. (1979) The organization of the brain. Scientific American", 41, s. 78105.
Nemiah J., Freybetger H., Sifneos P. (1976) Alexithymia: A view of the psychosomatic
process, [w:] D. Hill (red.), Modem trends in psychosomatic medicine. Vol. III. London,
Butterworth, s. 430-439.
Newton B. (1982-83) Introduction: Hypnosis and cancer. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 25 (2-3), s 89-91.
Nugent W., Garden N., Montgomery D. (1984) Utilizing the creative unconscious in the
treatment of hypodermic phobias and sleep disturbance. The American Journal of Clinical
Hypnosis", 26 (3), s. 201-205.
Olds J. (1977) Drives and reinforcements: Behavioral studies of hypothalamic functions. New
York, Raven.

Olds J., Milner P. (1954) Positive reinforcement produced by electrical stimulation of septal
area and other regions of rat brain. Journal of Comparative and Physiological Psychology",
47, s. 419-427.
Olness K., Conroy M. (1985) A pilot study of voluntary control of transcutaneous POi by
children. International Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 33 (1), s. 1-5.
Olness K., Wain H., Ng L. (1980) Pilot study of blood endorphin levels in children using selfhypnosis to control pain. Developmental and Behavioral Pediatrics", 1 (4), s. 187-188.
Ome M. (1962) The social psychology of the psychological experiment: With particular
reference to demand characteristics and their implications. American Psychologist", 17, s.
776-783.
Orne M. (1972) On the stimulating subject as a quasi-control group in hypnosis research:
What, why and how? [w:] E. Fromm, R. Shor (red.), Hypnosis: Research development and
perspectives. Chicago, Aldine-Atherton, s. 399-443.
Orne M. (1974) Pain suppression by hypnosis and related phenomena, [w:] J. Bonica (red.),
Pain. New York, Raven Press.
Omstein R. (1973) The psychology of consciousness. New York, Viking.
Ornstein R., Thompson R. (1984) The amazing brain. Boston, Houghton Mifflin.
Orr W., Hoffman H., Hegge F. (1974) Ultradian rhythms in extended performance.
Aerospace Medicine", 45, s. 995-1000.
Overton D. (1968) Dissociated learning in drug states (state-dependent learning), [w:] D.
Effron, J. Cole, J. Levine, R. Wittenborn (red.), Psychopharmacology: A review of progress,
1957-1967. Public Health Service Publications, 1836. U.S. Government Printing Office,
Washington D.C., s. 918-930.
Overton D. (1972) State-dependent learning produced by alcohol and its relevance to
alcoholism, [w:] B. Kissen, H. Begleiter (red.), The biology of alcoholism. Vol. II. Physiology
and behavior. New York, Plenum, s. 193-217.
Overton D. (1973) State-dependent learning produced by addictiong drugs, [w:] S. Fisher, A.
Freedman (red.), Opiate addiction: Origins and treatment. Washington D.C., Winston, s. 6175.
Overton D. (1978) Major theories of state dependent learning, [w:] B. Ho, D. Richards, D.
Chute (red.), Drug discrimination and state-dependent learning. New York, Academic Press,
s. 283-318.
Palmblad J. (1985) Stress and human immunologic competence, [w:] R. Guillemin, M. Cohn.
T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 45-53.
Papez J. (1937) A proposed mechanism of emotion. .Archives of Neurology and Physiology",
38, s. 725-744.

Peavey B. (1982) Biofeedback assisted relaxation: Effects on phagocytic immune function.


Praca doktorska, North Texas State University, Denton, Texas.
Pert C. (1986) Emotions in body, not just in brain. Brain/Mind Bulletin", 11 (4), s. 1.
Pert C., Ruff M., Weber R., Herkenham M. (1985) Neuropeptides and their receptors: A
psychosomatic network. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 820s-826s.
Peters C. (1978) Tell me who I am before I die. New York, Rawson.
Phelps M., Mazziotta J. (1985) Positron emission tomography: Human brain function and
biochemistry. Science", 228, s. 799-809.
Poirel C. (1982) Circadian rhythms in behavior and experimantal psychotherapy, [w:] F.
Brown, R. Graeber (red.), Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Erlbaum and
Associates, s. 363-398.
Pribram K. (1965) Proposal for a structural pragmatism: Some neuropsychological
considerations of problems in philosophy, [w:] B. Wolman, E. Nagle (red.), Scientific
psychology: Principles and approaches. New York, Basic Books, s. 426-459.
Pribram K. (1971) Languages of the brain: Experimental paradoxes and principles in
neuropsychology (wyd. 3). New York, Brandon House.
Pribram K. (1976) Problems concerning the structure of consciousness, [w:] G. Globus, G.
Maxwell, I. Savodnik (red.), Consciousness and the brain: A scientific and philosophical
inquiry. New York, Plenum, s. 798-809.
Pribram K. (1979) Behaviorism, phenomenology and holism in psychology: A scientific
analysis. .Journal of Social and Biological Structure", 2, s. 65-72.
Pribram K. (1980) Cognition and performance: The relation to neural mechanisms of
consequence , confidence, and competence, [w:] A. Routtenberg (red.), Biology of
reinforcement: Facets of brain stimulation reward. New York, Academic Press, s. 11-36.
Pribram K. (1986) The cognitive revolution and mind/brain issues. American Psychologist",
41, s. 507-520.
Pribram K., Lassonde M., Ptito M. (1981) Classification of receptive field properties in cat
visual cortex. Experimental Brain Research", 43, s. 119-130.
Putnam F. (1982) Traces of Eve's faces. Psychology Today", October, s. 88.
Rank O. (1924/1952) The trauma of birth. (W jez. niemieckim ukazalo sie w 1924 r., w jez.
angielskim w 1952) New York, R. Brunner.
Reinberg A., Gervais P., Ghata J. (1977) Chronobiologic aspects of asthma.^/:] J. McGovern,
M. Smolensky, A. Reinberg (red.), Chronobiology in allergy and immunology. Springfield,
Illinois, Thomas, s. 36-63.

Reus V., Weingartner H., Post R. (1979) Clinical implication of state-dependent learning.
American Journal of Psychiatry", 136 (7), s. 927-931.
Rigter H., Crabbe J. (1979) Modulation of Memory by pituitary hormones. Vitamins and
Hormones, 37. New York, Academic Press.
Rosenberg S. i in. (1985) Observations on the systemic administration of autologous
lymphokineactivated killer cells and recombinant interleukin-2 to patients with metastic
canser. New England Journal of Medicine", 23 (3B), s. 1485-1492.
Rosenblatt M. (1983) Neuropeptides: Future implications for medicine. Medical Times",
November, s. 31-37.
Rosenzweig M., Bennett E. (1984) Basic processes and modulatory influences in the stages of
memory formation, [w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of
learning and memory. New York, Guilford Press, s. 263-288.
Rossi E. (1972/1985) Dreams and the growth of personality: Expanding awareness in
psychotherapy (wyd. 2). New York, Brunner/Mazel.
Rossi E. (1973/1980) Psychological shocks and creative moments in psychotherapy. [w:] E.
Rossi (red.), The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. IV: Innovative
hypnotherapy. New York. Irvington, s. 447-463.
Rossi (1977) The cerebral hemispheres in analytical psychology. Joumal of Analytical
Psychology", 22, s. 32-51.
Rossi E. (1981) Hypnotic describes natural rhythms of trance readiness. B rain/Mind
Bulletin", March, s. 1.
Rossi E. (1982) Hypnosis and ultradian cycles: A new state (s) theory of hypnosis? The
American Journal of Clinical Hypnosis", 25, s. 21-32.
Rossi E. (1985) Unity and diversity in Ericksonian approaches: Now and in the future. [w:] J.
Zeig (red.), Ericksonian psychotherapy. Vol. I: Structures. New York, Brunner/Mazel, s. 1530.
Rossi E. (1986a) Altered states of consciousness in everyday life: The ultradian rhythms. [w:]
B. Wolman, M. Ullman (red), Handbook of altered states of consciousness. New York, Van
Nostrand, s. 97-132.
Rossi E. (1986b) Hypnosis and ultradian rhythms, [w:] B. Zilbergeld, G. Edelstien, D. Araoz
(red.), Hypnosis questions and answers. New York, W. W. Norton, s. 17-21.
Rossi E. (1987) Mind/body connections and the new language of human facilitation. [w:] J.
Zeig (red.), The evolution of psychotherapy. New York, Brunner/Mazel.
Rossi E., Ryan M. (red.) (1986) Mind-body communication in hypnosis. Vol. Ill: The
seminars, lectures, and workshops of Milton H. Erickson. New York, Irvington.

Roszman T., Cross R., Brooks W., Markesbery W. (1985) Neuroimmodulation: Effects of
neural lesions on cellular immunity, [w:] R. Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.). Neural
modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 95-109.
Roth J., LeRoith D., Collier E., Weaver N., Watkinson A., Cleland C., Click S. (1985)
Evolutionary origins of neuropeptides, hormones, and receptors: Possible applications to
immunology. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 816s-819s.
Sachar E. (1969) Psychological homeostasis and endocrine function, [w:] A. Mandell, M.
Mandell (red.), Psychological strategies in man. New York, Academic Press.
Sagan C. (1977) The dragons of Eden: Speculations on the evolution of human intelligence.
New York, Random House.
Salk J. (1969) Immunological paradoxes: Theoretical considerations in the rejection or
retention of grafts, tumors and normal tissue. Annals of New York Academy of Science",
164 (2), s. 365-380.
Saltz E. (1973) Higher mental processes as the bases for the laws of conditioning, [w:] F.
McGuigan, D. Lumsden (red.), Contemporary approaches to conditioning and learning. New
York, Wiley.
Sarbin T., Coe W. (1972) Hypnosis: A social psychological analysis of influence
communication. New York, Holt, Rinehart and Winston.
Scharrer E., Scharrer B. (1940) Secretory cells within the hypothalamus. Research
publications of the Association of Nervous and Mental Diseases. New York, Hafner.
Schneck J. (1948) Psychogenic cardiovascular reaction interpreted and successfully treated
with hypnosis. Psychoanalytical Review", 35, s. 14-19.
Schneider J., Smith W., Witcher S. (1983) The relationship of mental imagery to white blood
cells (neutrophil) function: Experimental studies of normal subjects. Nie rozpowszechniana
kopia. Michigan State University, College of Medicine. East Lansing, Michigan.
Schneider J., Smith W., Witcher S. (1984) The relationship of mental imagery to white blood
cell (neutrophil) function in normal subjects. Referat zaprezentowany podczas 36 Dorocznego
Spotkania Naukowego Miedzynarodowego Towarzystwa Hipnozy Klinicznej i
Eksperymentalnej, San Antonio, Texas, October 25th.
Schreiber F. (1973) Sybil. Chicago, Regnery.
Seltzer L. (1985) Paradoxical strategies in psychotherapy. New York, Wiley and Sons.
Selye H. (1936) A syndrome produced by diverse noxious agents. Cyt. [w:] Stres zycia.
Warszawa 1960, PZWL.
Selye H. (1977) Stres okietznany. Thim. T. Zalewski. Warszawa, PIW.
Selye H. (1960) Stres zycia. Tum. J. W. Guzek, R. Rembiesa. Warszawa, PZWL.

Selye H. (1982) History and present status of the stress concept, [w:] L. Goldberger, S.
Breznitz (red.), Handbook of stress. New York, MacMillan, s. 7-20.
Shands H. (1969) Integration, discipline, and the concept of shape. Annals of New York
Academy of Science", 164 (2), s. 578-587.
Shannahoff-Khalsa D. (1983) Personal communication.
Shannon C., Weaver W. (1949) The mathematical theory of communication. Urbana,
University of Illinois Press.
Shapiro A. (1971) Placebo effects in medicine, psychotherapy and psychoanalysis, [w:] A.
Bergin, S. Garfield (red.), Handbook of psychotherapy and behavior change. New York,
Wiley.
Shavit Y., Terman G., Martin F., Lewis J., Liebeskind., Gale R. (1985) Stress, opioid
peptides, the immune system, and cancer. The Journal of Immunology" 135 (2) s. 834s-837s.
Sheehan P., Perry C. (1976) Methodologies of hypnosis. Hillsdale. New Jersey, Lawrence
Erlbaum Publishers.
Shor R. (1959) Hypnosis and the concept of the generalized reality-orientation. American
Journal of Psychotherapy", 13, s. 582-602.
Shorr J., Sobel G., Robin P., ConnellaO. (1980) Imagery: Its many dimensions and
applications. New York, Plenum Press.
Siegman A., Feldstein S. (red.) (1985) Multichannel integrations of nonverbal behavior.
Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum Publishers.
Silberman E., Putnam F., Weingartner H., Braun B., Post R. (1985) Dissociative states in
multiple personality disorders: A quantitative study. Psychiatry Research", 15, s. 253-260.
Silberner J. (1985) A new look at arthritis origins. Science News", 127 (23), s. 358-359.
Simonton O., Simonton S., Creighton J. (1978) Getting well again. Los Angeles, Tarcher.
Sizemore C. (1977) I'm Eve. New York, Harcourt Brace Jovanovich.
Smith E., Harbour-McMenamin D., Blalock J. (1985) Lymphocyte production of endorphins
and endorphin-mediated immunoregulatory activity. The Journal of Immunology", 135 (2),
s. 779s-782s.
Smith G., McDaniel S. (1983) Psychologically mediated effect on the delayed hypersensitivity reaction to tuberculin in humans. Psychosomatic Medicine", 46, s. 65-73.
Smith G., McKenzie J., Marmer D., Steele R. (1985) Psychologic modulation of the human
immune response to varicella zoster. Archives of Internal Medicine", 145, s. 2110-2112.
Snyder S. (1980) Brain peptides as neurotransmitters. Science", 209, s. 976-983.

Solomon G. (1985) The emerging field of psychoneuroimmunology with a special note on


AIDS. Advances", 2 (Winter), s. 6-19.
Solomon G., Amkraut A. (1981) Psychoneuroendocrinological effects on the immune
response. Annual Review of Microbiology"; 35, s. 155-184.
Sperry R. (1964) The great cerebral commisure. Scientific American", 210, s. 42-52.
Spiegel H., Spiegel D. (1978) Trance and treatment. New York, Basic Books.
Spruiell G., Steck C., Lippencott C., King D. (1983) Failure ofnaloxone to modify the depth
of hypnotic trance. Experientia", 39 (7-12), s. 763-764.
Stein M. (1985) Bereavement, depression, stress, and immunity, [w:] R. Guillemin, M. Cohn,
T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven Press, s. 29-53.
Stein M., Keller S., Schleifer S. (1985) Stress and immunomodulation: The role of depression
and neuroendocrine function. The Journal of Immunology", 135 (2), s. 827s-833s.
Stein M., Schiavi R., Camerino M. (1976) Influence of brain and beliavior on the immune
system. Science", 191, s. 435-440.
Stein M., Schleifer S., Keller S. (1981) Hypothelamic influences on immune responses, [w:]
A. Ader (red.), Psychoneuroimmunology. New York, Academic Press, s. 429-447.
Stephenson J. (1978) Reversal of hypnosis-induced analgesia by naloxone. Lancet, (28097), s.
991-992.
Sternbach R. (1982) On strategies for identifying neurochemical correlates of hypnotic
analgesia, international Journal of Clinical and Experimental Hypnosis", 30 (3), s. 251-256.
Steward J. (1981) Brain ACTH-endorphin neurones as regulators of central nervous system
activity, [w:] K. Brunfeldt (red.), Peptides, 1980. Copenhagen, Denmark, Scriptor, s. 774-779.
Steward J., Krebs W., Kaczender E. (1971) State-dependent learning produced with steroids.
Nature", 216, s. 1233-1234.
Teitlebaum H. (1954) Spontaneous rhythmic ocular movements: Their possible relationship to
mental activity. Neurology", 4, s. 350-354.
Thigpen C, Cleckley H. (1957) The three faces of Eve. Kingsport, Tenn, Kingsport Press.
Thompson R. i in. (1984) Neuronal substrates of learning and memory: A multiple--trace"
view, [w:] G. Lynch, J. McGaugh, N. Weinberger (red.), Neurobiology of learning and
memory. New York, Guilford Press, s. 137-164
Tinterow M. (1970) Foundations of hypnosis. Springfield, Illinois, C. C. Thomas.
Ullman M. (1959) On the psyche and warts. I: Suggestion and warts: A review and comment.
Psychosomatic Medicine", 21, s. 473-488.

Vaihinger H. (1911) Philosophy of the as-if. Ttum C. K. Ogden w 1924 r. London, Routledge.
Wadden T., Anderton C. (1982) The clinical use of hypnosis, psychological Bulletin", 91 (2),
s. 215-243.
Wain H., Amen D., Oetgen W. (1984) Hypnotic intervention in cardiac arrhythmias. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 27 (1), s. 70-75.
Waksman B. (1985) Neuroimmunomodulation of homeostatis and host gefense. Journal of
Immunology", 135 (2), s. 862s.
Walford R. (1983) Maximum lifespan. New York, Avon Publishers.
Walking J. (1978) The therapeutic self. New York, Human Sciences Press.
Watkins J. (1980) The silent abreaction. International Journal of Clinical and Experimental
Hypnosis", 28, s. 101-113.
Watzlawick P. (red.) (1984) The invented reality. New York, W. W. Norton.
Weeks G., L'Abate L. (1982) Paradoxical psychotherapy: Theory and practice with
individuals, couples, and families. New York, Brunner/Mazel.
Wehr T. (1982) Circadian rhythm disturbances in depression and mania, [w:] F. Brown, R.
Graeber (red.), Rhythmic aspects of behavior. Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum
Publishers.
Weinberger N., Gold P., Sternberg D. (1984) Epinephrine enables Pavlovian fear conditioning
under anesthesia. Science", 223, February 10, s. 605-607.
Weiner H. (1972) Presidential address: Some comments on the transduction of experience by
the brain: Implications for our understanding of the relationship of mind to body.
Psychosomatic Medicine", 34 (4), s. 355-380.
Weiner H. (1977) Psychobiology and human disease. New York, Elsevier.
Weingartner H. (1986) Memory: The roots of failure. Psychology Today", January, s. 6-7.
Weingartner H., Miller H., Murphy D. (1977) Mood state-dependent retrieval of verbal
associations. Journal of Abnormal Psychology", 86, s. 276-284.
Weingartner H., Murphy D. (1977) Brain states and memory. Psychopharmacological
Bulletin". 13, s. 66-67.
Weitzenhoffer A. (1971) Oculer changes associated with passive hypnotic behavior. The
American Journal of Clinical Hypnosis", 14, s. 102-121.
Weitzenhoffer A. (1982) In search of hypnosis. International Journal of Clinical and
Experimental Hypnosis", 30 (2), s. 210-211.

Werntz D. (1981) Cerebral hemispheric activity and autonomic nervous function. Praca
doktorska, University of California, San Diego.
Werntz D., Bickford R., Bloom F., Shannahoff-Khalsa D. (1981) Selective cortical activation
by alternating autonomic function. Referat przedstawiony podczas Spot-kania Zachodniego
Towarzystwa ds. EEG, February 12, Reno, Nevada.
White L., Tursky B., Schwartz G. (1985) Placebo: Clinical implication and new insights. New
York, Guilford Press.
Wickramasekera I. (red.) (1976) Biofeedback, behavior therapy and hypnosis. Chicago,
Nelson Hall.
Wickramasekera I. (1985) A conditioned response model of the placebo effect: Predictions
from the model, [w:] L. White, B. Tursky, G. Schwartz (red.), Placebo: Theory, research, and
mechanisms. New York, Guilford Press, s. 255-287.
Wiener N. (1948) Cybernetics, or control and communication in the animal and the machine.
New York, Wiley.
Williams J. (1974) Stimulation of breast growth by hypnosis. Journal of Sex Research", 10,
s. 316-326.
Wolberg L. (1947) Hypnotic experiments in psychosomatic medicine. Psychosomatic
Medicine", 9, s. 337-342.
Woodman M. (1984) Psyche/soma awareness. Quadrant", 17 (2), s. 25-37.
Wurtman R., Anton-Tay F. (1969) The mammalian pinel as a neuroendocrine transducer.
Recent Progress in Hormone Research", 25, s. 493-513.
Wybran J. (1985) Enkephalins, endorphins, substance P, and the immune system, [w:] R.
Guillemin, M. Cohn, T. Melnechuk (red.), Neural modulation of immunity. New York, Raven
Press, s. 157-161.
Yanovski A. (1962) The feasibility of alteration of cardiovascular manifestations in hypnosis.
The American Journal of Clinical Hypnosis", 5, s. 8-16.
Zeig J. (1980a) Symptom prescription and Ericksonian principles of hypnosis and
psychotherapy. The American Journal of Clinical Hypnosis", 23 (1), s. 16-22.
Zeig J. (1980b) Symptom prescription techniques: Clinical applications using elements of
communication. The American Journal of Clinical Hypnosis", 23 (1), s. 23-33.
Zeig J. (red.) (1985) Ericksonian psychotherapy. Vol. I: Structures. New York,
Brunner/Mazel.
Zornetzer S. (1978) Neurotransmitter modulation and memory: A new neuropharma-cological
phrenology? [w:] M. Lipton, A. di Mascio, K. Killam (red.), Psycho-pharmacology: A
generation of progress. New York, Raven Press.

You might also like