ILOCIOWY OPIS ZAGADNIE INYNIERII RODOWISKA

TEORIA I PRAKTYKA
QUANTITATIVE DESCRIPTION OF ENVIRONMENTAL ENGINEERING
PROBLEMS THEORY AND PRACTICE
Jerzy M. Sawicki
Politechnika Gdaska, Wydzia Inynierii Ldowej i rodowiska, Katedra Hydrotechniki
ul. G. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdask
e-mail: jsaw@pg.gda.pl

ABSTRACT
The paper is devoted to the quantitative description of objects and processes, which institutes a basic
means of communication in the way of science and engineering. Numerical values of variables and
parameters the essence of this method can be obtained as results of dimensioning, which is a special
stage of design. After the discussion of main sources of information, used during the calculations,
particular groups of dimensioning methods were presented. It was shown, that environmental engineers
have at their disposal a well elaborated tool. Against the background of this friendly structure, the last
chapter of the paper contains discussion of some technical mistakes and faults, really committed by
engineers. These negative examples arise a question about the need of a technical qualifications
improvement.
Key words: environmental engineering, dimensioning, hydraulic calculations

1. UWAGI OGLNE
Tytu tej pracy nie moe by odczytywany
literalnie, bowiem oznaczaoby to konieczno
monograficznego
zestawienia
w
niej
niesychanie obszernego i zrnicowanego
materiau. Naley go natomiast odbiera w
ujciu metodycznym, wskazujcym rne
podejcia i rne poziomy dokadnoci opisu
interesujcych nas tu zagadnie.
Formalnym wyrazem rozwaanej tematyki jest
liczba, lub cig liczb, z reguy wymiarowych.
Kada z nich ma cile zdefiniowany sens
praktyczny, a okrela konkretn wielko
geometryczn, kinematyczn, dynamiczn,
technologiczn
Jest
wic
pojciem
podlegajcym realizacji. Mona powiedzie, e
w zasadzie kady wytwr ludzkiego umysu, o
ile ma zaistnie materialnie w rzeczywistoci,
musi by opisany liczbami.
Wyznaczanie cigu takich liczb, jednoznacznie
identyfikujcych w wytwr, okrela si
mianem wymiarowania. Proces ten stanowi
jeden z trzech gwnych etapw projektowania,
usytuowany
midzy
faz
koncepcyjn
(planowanie,
programowanie,
trasowanie,

rozmieszczanie obiektw), a stadium projektowania szczegowego.

Uyte powyej sformuowania brzmi bardzo
oglnie, gdy na tym wstpnym poziomie maj
odnosi si do moliwie najszerszego spektrum
twrczych dziaa ludzkich. Obejmuje ono
zarwno klasycznie rozumiane projekty
budowli inynierskich, jak te projekty
zamierze inwestycyjnych.
W dalszym cigu pracy rozwaone bd
zagadnienia
stanowice
przedmiot
zainteresowa inynierii rodowiska, ktra sama
w sobie cechuje si w tym zakresie znaczn
rnorodnoci. Mamy tu bowiem do czynienia
zarwno z obiektami, ktrych zasad jest
istnienie (jak na przykad budowle, tworzce
oczyszczalni ciekw), jak te z procesami, dla
ktrych istot jest przebieg (na przykad
usuwanie ze ciekw zawiesiny).
2. METODYKA WYMIAROWANIA
OBIEKTW I PROCESW
Pozostajc na moliwie wysokim poziomie
oglnoci
sformuowa,
zapewniajcym
wszake
bezporednie
odniesienia
do

270
konkretw technicznych, mona zaproponowa
nastpujc klasyfikacj metod wymiarowania:
- obiektywne:
- fizykalne:
- dokadne,
- uproszczone,
- wskanikowe,
- subiektywne.
Mianem metod obiektywnych okrelono tutaj te
wszystkie moliwoci okrelania wartoci
zmiennych stanu, dla ktrych istniej
jakiekolwiek, choby nawet powierzchowne,
uzasadnienia, odwoujce si do argumentw
wykraczajcych poza czynniki wolicjonalne.
Argumenty te mona z kolei podzieli, zgodnie
z ogln struktur rde poznania, na
fizykalne, czyli poparte treci uznanych i
moliwie oglnych praw przyrody, oraz
wskanikowe,
take
wynikajce
z
obiektywnie przebiegajcych procesw, lecz
bazujce na informacjach syntetycznych,
skrconych. W praktyce czsto otrzymuje si je
drog statystycznego opracowywania materiau
obserwacyjnego, a przyjmuj one posta
zalece,
wytycznych,
lub
wskanikw
technicznych (std nazwa tej kategorii metod).
Jeli chodzi o metody fizykalne, to niemal w
kadej dyscyplinie szczegowej wystpuje
pewien ich zestaw od najbardziej oglnych, a
po bardzo uproszczone. Przedziela je nieraz
kilkustopniowy zestaw modeli porednich. Cho
wic celowe byo tu wprowadzenie podziau tej
kategorii na dwie grupy metod dokadnych i
uproszczonych, to trzeba pamita, e jest to
kwalifikacja nieostra. Z jednej bowiem strony
wszystkie rwnania, opisujce stany i procesy,
zawieraj w istocie rzeczy jakie uproszczenia,
ale z drugiej strony ta sama metoda dla
pewnych zagadnie moe mie charakter
dokadny, za dla innych uproszczony.
Logicznym
domkniciem
omawianej
klasyfikacji
bdzie
kategoria
metod
subiektywnych, czyli takich, ktrych podstaw
stanowi czynniki wolicjonalne. Naley tu wiele
przepisw
prawnych,
postanowie
administracyjnych, jak te decyzji wynikajcych
z pogldw, zainteresowa, czy gustu.
Zestawione kategorie metod wymiarowania
wykazuj pewne interesujce waciwoci,
pozwalajce lepiej zrozumie ich usytuowanie,
znaczenie i przydatno w dziaalnoci
inynierskiej.
W pierwszej kolejnoci zwrmy uwag na
poziom ich zoonoci matematycznej. Osobno
naley tu rozwaa metody subiektywne oraz
wskanikowe, dla ktrych poziom w jest wrcz
elementarny sprowadzaj si one do wyboru
zalecanych wartoci liczbowych, podawanych w
tabelach, nomogramach, lub co najwyej w
formie prostych wzorw algebraicznych.

Inaczej rzecz si ma z metodami fizykalnymi,

stosujc ktre oblicza si dane liczby z
rnych zalenoci matematycznych, przy czym
jest tu wyrana prawidowo im
dokadniejsza metoda, tym bardziej zoone s
rwnania w niej wystpujce. W duej czci s
one na tyle skomplikowane, e ich rozwizanie
wymaga metod numerycznych.
Jednake kopotliwy wzrost poziomu zoonoci
modeli bardziej rozbudowanych jest w
znacznym stopniu kompensowany wiksz
dokadnoci opisu stanw i procesw, jak one
zapewniaj.
Rozlego
penego
cigu
modeli
wymiarowania
jest
rna
w
rnych
dziedzinach techniki. W przypadku inynierii
rodowiska naley ona do wikszych, gdy z
jednej strony mamy tu wyraenia elementarnie
proste, za z drugiej ukady nieliniowych
rwna rniczkowych czstkowych. Jak
zwykle w takich sytuacjach, pojawia si tu
pytanie o to, jaka cz tego cigu musi
wchodzi w zakres standardw wyksztacenia
inynierskiego, a ktre zalenoci naley uzna
za materia opanowywany w ramach
indywidualnej
specjalizacji
osoby
zainteresowanej. Ma to bardzo wymierne
odniesienia praktyczne, choby dlatego, e
ustalony standard nauczania, jakikolwiek by nie
by, musi by objty programem nauczania
uczelni, oferujcej ten kierunek studiw.
Naturalnym progiem, pojawiajcym si w
dyskusjach o zakresie minimum wiedzy
inynierskiej na ten temat, jest styk metod
fizykalnych i wskanikowych. Ograniczenie
minimum do tego progu jest o tyle kuszce, e
pozwala znacznie zredukowa program i czas
nauczania matematyki (co ma zaskakujco
wielu zwolennikw), a jest o tyle uzasadnione,
e
bazujc
na
prostych
metodach
algebraicznych
mona
w
zasadzie
zaprojektowa niemal kady obiekt inynierii
rodowiska (cho otwarta pozostaje kwestia
funkcjonowania tak zaprojektowanego obiektu).
Jednake taki puap byby o tyle niebezpieczny,
e
praktycznie
uniemoliwiaby
tak
wyksztaconemu inynierowi podejmowanie
prb
poprawy
sytuacji
obiektw
le
dziaajcych. Jedyn moliwoci wiadomego
dziaania pozostawaoby bowiem wtedy
manewrowanie wartociami wskanikw, w
ramach zalecanego zakresu. Ponadto ujcie
takie nie daje moliwoci analizowania
dziaajcych
mechanizmw.
Tak
wic
minimalny zakres wiedzy inynierskiej na temat
istniejcych metod wymiarowania obiektw
i procesw musi obejmowa przynajmniej cz
uproszczonych modeli fizykalnych. Co wicej,
w dobie metod komputerowych inynier
powinien
przynajmniej
dysponowa

271
informacj o charakterze istniejcych rwna
dokadniejszych, ktre mona wykorzysta
dziki
istniejcemu
oprogramowaniu
komercyjnemu. Z pewnoci kwestia ta jest
wci otwarta, a zwrcenie na ni uwagi jest
jednym z celw tego artykuu.
3. WYZNACZANIE FUNKCJONALNEJ
CHARAKTERYSTYKI REAKTORW
PRZEPYWOWYCH
Pojcie charakterystyki funkcjonalnej
Tytuowym terminem okrelono t grup
zmiennych stanu i parametrw ukadu,
wyznaczanych w procesie wymiarowania, ktre
zawieraj kompletn informacj o dziaaniu
szczeglnej kategorii obiektw, jake typowych
dla inynierii rodowiska, a mianowicie
reaktorw przepywowych, stosowanych do
oczyszczania wody i ciekw.
Ze wzgldu na charakter tych zmiennych,
mona podzieli je na oczywiste klasy:
- wielkoci geometryczne (dugo, szeroko,
gboko),
wielkoci
kinematyczne
(prdko,
wydatek),
- wielkoci dynamiczne (sia, naprenie),
- wielkoci technologiczne (stenia reagentw,
czas trwania procesu).
Biorc pod uwag wielorako podejmowanych
zada,
wyraajc
si
moliwym
zrnicowaniem zestawu wielkoci danych
oraz
niewiadomych,
celowe
jest
wypunktowanie (Grabarczyk, 1997):
- zada projektowych (gdy narzucone bd
informacje o celach, jakie naley osign, za
niewiadome bd wielkoci charakteryzujce
obiekt),
- zada eksploatacyjnych (gdy znana jest
charakterystyka ju istniejcego obiektu, a
poszukiwane s wielkoci opisujce jego
funkcjonowanie).
W dalszym cigu pracy przedstawione zostan
gwne
zarysy
metod,
sucych
do
wyznaczania funkcjonalnych charakterystyk
reaktorw, w kolejnoci okrelonej przez
omwion ju klasyfikacj, przy czym
omwione bd tylko metody obiektywne.
Trzeba wszake pamita, e przy rozwaaniu
metod typu subiektywnego take naley dy
do tego, aby byy one powizane z argumentami
racjonalnymi. W szczeglnoci dotyczy to tych
wymogw,
ktrych
przestrzeganie
jest
wymuszone regulacjami prawnymi. Naley je
analizowa, a w razie potrzeby nawoywa do
zmiany przepisw (Sawicki, 2003a).

3.1 Dokadne metody fizykalne

3.1.1.Moliwoci obliczeniowe
Metody
te,
w
przypadku
reaktorw
przepywowych, musz zapewnia harmonijny
zwizek dwch typw procesw, ktre w nich
zachodz

dynamicznej
transformacji
przestrzennego rozkadu masy (wyraonego
steniem kadego z reagentw) midzy
przekrojami wlotowym i wylotowym, oraz
transformacji procesowej (wynikajcej z reakcji
oraz/albo przemian chemicznych, biologicznych
oraz/albo fizycznych), jakie zachodz midzy
tymi przekrojami.
Podstawowy
zestaw
niewiadomych,
opisujcych
w
dokadnym
ujciu
funkcjonowanie
reaktora
przepywowego,
obejmuje prdko u, cinienie p, gsto ,
temperatur T oraz stenie ci (dla kadego z
reagentw, i = 1, 2,, I). Dopiero po ich
wyznaczeniu mona przystpi do obliczenia
wielkoci bezporednio decydujcych o
funkcjonowaniu obiektu.
Dla procesw
oczyszczania wody lub ciekw, tak
podstawow wielkoci bdzie efektywny
stopie zmiany stenia przetwarzanych
substancji:

refi =

C oi C Ki
C oi

(1)

gdzie: c0i, cKi odpowiednio pocztkowe

i kocowe stenie i-tej substancji.
Za miarodajny zestaw rwna, pozwalajcych
na poziomie oglnym wyznaczy podstawowy
zestaw
niewiadomych,
naley
uzna
(Puzyrewski i Sawicki, 2000; Sawicki, 2003b):
rwnanie
zachowania
masy
niejednorodnego (rwnanie cigoci):

+ div( u) = 0
t

pynu

(2)

rwnanie
zachowania
pdu
pynu
niejednorodnego (rwnanie dynamiczne; ze
wzgldu na powszechno turbulencji, zapisane
w postaci rwnania Reynoldsa):

Du
1

= f p ef div u + ef u
Dt
3

(3)

272
- rwnanie stanu (dla substancji nieciliwej,
lecz niejednorodnej i poddanej zmianom
termicznym):

= 0 [1 (T T0 )] +

(4)

i =1

(5)

- rwnanie zachowania energii (rwnanie

przewodzenia ciepa):

DT
= div K ef grad T + q
Dt

dC i
= k i C i
dt

(7)

Prowadzi ona do prostej relacji:

ci(t) = cio exp(- ki t)

- rwnanie zachowania masy kadej z substancji

rozproszonych (rwnanie dyfuzji burzliwej):
DC i
= div Def grad C i + Z i
Dt

Zi =

(6)

gdzie: f jednostkowa sia masowa; ef efektywny wspczynnik lepkoci (molekularnej

i
turbulentnej); wspczynnik
rozszerzalnoci cieplnej pynu; 0 - gsto
pynu dla T = T0; Def efektywny wspczynnik
dyfuzji (molekularnej i turbulentnej), Zi
wypadkowa funkcja rdowa, opisujca
przemiany i-tej substancji; Kef efektywny
wspczynnik
przewodzenia
ciepa
(molekularny i turbulentny); q funkcja,
opisujca wytwarzanie lub pobr ciepa w
trakcie
przemian
(reakcje
endoi
egzotermiczne).
W rozwaanych zagadnieniach szczegln rol
odgrywa dokadno odtworzenia funkcji
rdowych Zi. Jest to problem z zakresu
wyspecjalizowanego
dziau
odpowiedniej
dyscypliny
(kinetyka
reakcji
oraz/albo
przemian chemicznych, biologicznych oraz/albo
fizycznych). W ramach tego dziau mona
opisa przebieg rozwaanych procesw
teoretycznie
(za
pomoc
relacji
matematycznych) lub te empirycznie. Trzeba
podkreli, e ten etap prac jest paszczyzn
styku midzy zagadnieniami
z zakresu
inynierii procesowej oraz technologii. Zadania
niezbyt zoone specjalista z zakresu in ynierii
rodowiska jest w stanie rozwizywa
samodzielnie,
lecz
przy
problemach
rozbudowanych i nietypowych konieczna jest
wsppraca zespou interdyscyplinarnego. Jako
symboliczny zapis matematyczny dla funkcji
rdowych przytoczmy tu relacj opisujc
reakcj I rzdu (Sawicki, 2003b; Serwiski,
1982):

(8)

ktr wygodnie jest zastpi biecym stopniem

zmiany stenia i-tej substancji:

ri (t ) =

C io C i (t )
= 1 exp( k i t )
C io

(9)

gdzie: ki staa szybkoci rozwaanej

przemiany. Z kolei empirycznie wyznaczon
funkcj ri(t) zasygnalizujmy tutaj wykresem na
rys. 2d.
Przywoany ukad rwna jest zoony i trudny
do rozwizania, tote szeroko stosuje si tu
modele uproszczone. Skala wprowadzanych
przyblie jest zrnicowana. Ze wzgldw
praktycznych celowy jest podzia istniejcego
cigu tych moliwoci na grup relacji
dokadnych oraz przyblionych. Granica midzy
nimi jest raczej nieostra. Orientacyjnie mona
przyj istotny wyrnik zalenoci pierwszej
grupy mona w zasadzie rozwizywa tylko
przy u yciu maszyn liczcych, podczas gdy dla
pozostaych relacji da si poszukiwa rozwiza
analitycznych.
Wydaje si, e jako wariant progowy mona tu
zaproponowa odnoszce si do ruchu paskiego
rwnanie biharmoniczne, pozwalajce na
wyznaczenie funkcji prdu, definiujcej
skadowe wektora prdkoci jak nastpuje:
= 0 , u x =

, uy =

(10)

W ramach rodziny metod dokadnych mamy do

dyspozycji kilka moliwoci (Sawicki, 2003b).
Dobr modelu uwarunkowany jest przez
charakter konkretnego problemu, jednake na
poziomie oglniejszym warto zwrci uwag,
e istniej dwa typy kryteriw, wpywajcych
na ten dobr. Pierwszy z nich moemy nazwa
zero-jedynkowym, a obejmuje on te
zagadnienia, dla ktrych mona zdefiniowa
(mniej lub bardziej dokadnie) pewn warto
progow (lub stan progowy) jej przekroczenie
oznacza spenienie wymogu poprawnego
funkcjonowania obiektu. Dla tej grupy
problemw
celowe
jest
rozwizywanie
moliwie najdokadniejszych rwna.
Natomiast kryteria drugiego typu maj charakter
wymogu racjonalnego, ktry nie musi by

273
speniony przez kady element ukadu, lecz
jedynie przez ukad traktowany jako cao.
Innymi sowy, chodzi tu o takie sytuacje, gdy
wynik czny jest akceptowany dziki temu, e
cz elementw ukadu spenia wymogi z
naddatkiem, cho inne elementy nie osigaj
puapu efektywnego.

organicznych oraz zawiesin mineralnych o

rednicy miarodajnej dm < 0,1 mm, natomiast
zatrzymywaa czstki wiksze (Cywiski, 1972;
Piotrowski i Roman, 1974). Aby speni tak
zdecydowanie
zdefiniowany
wymg
technologiczny, nale y przeanalizowa ruch
czstki o parametrach progowych, a jest
zrozumiae, e naley to uczyni moliwie
najdokadniej.
Pole prdkoci tego spiralnego przepywu da si
opisa ju przywoanymi rwnaniami, lub
ktr z ich wersji uproszczonych (lecz wci
moliwie dokadnych), natomiast trajektori
takiej progowej czstki z definicji opisuje
zaleno:

3.1.2. Wymogi zero-jedynkowe

Typowych zagadnie, nalecych do pierwszej
kategorii,
dostarczaj
procesy separacji
zawiesiny, wywoanej siami masowymi
(grawitacyjnymi,
odrodkowymi,
elektromagnetycznymi). Mamy tu do czynienia
z klasycznym warunkiem typu 0-1 albo
czstka zawiesiny zostanie usunita (w
osadniku, cyklonie, elektrofiltrze), albo nie. W
ujciu nieco artobliwym mona powiedzie, e
nie ma takiej moliwoci, by jedna czstka
zostaa usunita dwukrotnie, druga wypyna
z reaktora, a rednio mona byoby uzna, i
wszystkie czstki zostay usunite.
Tytuem przykadu rozwamy piaskownik
napowietrzany rozbudowany i zoony
obiekt,
w
ktrym
dziki
systemowi
napowietrzania wywouje si specyficzny ruch
spiralny. Jego intensywno musi by tak
dobrana, aby umoliwia tranzyt lekkich czstek

c Vc

drc
= vc
dt

(11)

Wektor prdkoci czstki mona wyznaczy za

pomoc odpowiednio zaadaptowanego II prawa
Newtona (Sawicki, 2003b) (12) lub ktr z
jego uproszczonych wersji. Rozwizujc te
zalenoci moemy tak dobiera ksztat i
wymiary piaskownika, by spenia on stawiane
warunki (Sawicki, 2004). Moliwe sytuacje
schematycznie przedstawia szkic na rys. 1.

u v C (u v C )
dv c
d (u v C )
= ( c )V c g + s V c
+ C D FC
dt
dt
2

(12)

tor czstki wypywajcej

tory czstek
opadajcych
na dno

Rys. 1. Typowe trajektorie czstek zawiesiny w piaskowniku napowietrzanym

3.1.3. Wymogi racjonalne

Klasycznym przykadem procesu, dla ktrego
mona operowa wskanikami o charakterze
racjonalnym, jest metoda oczyszczania
ciekw za pomoc osadu czynnego. Jako

wymg podstawowy przyjmuje si tu, e

efektywny stopie redukcji stenia substancji
organicznej (1) nie moe by mniejszy ni
warto ustalona z administracj ochrony
rodowiska, przy czym oceniany jest tu wynik
czny, okrelany dla caego strumienia

274
masy rne czci porcji masy, wpywajcej
do reaktora jako cao, opuszczaj go po
upywie rnych odcinkw czasu. Najlepszym
sposobem opisu tego zrnicowania jest
krzywa rozkadu stenia i-tego skadnika w
przekroju kocowym reaktora, gdy skadnik ten
zosta do obiektu wprowadzony jako impuls
(rys. 2a).

ciekw. Mona wic zaakceptowa sytuacj,

gdy cz tego strumienia oczyszczana jest w
stopniu niedostatecznym, jeeli pozostaa cz
oczyszczana jest w stopniu odpowiednio
wyszym.
Przywoanie tej moliwoci jest o tyle wane
i uzasadnione, e w kadym reaktorze
przepywowym pojawia si efekt dyspersji

a) Q C

Q = const
Co (t) - stenie pocztkowe

b) Q C

Q = const
C k (t)

Ckr (t)
przepyw
rzeczywisty

tp

c) Q C

tM

Q = const
C kt (t) = Co (t - t st )

przepyw tokowy

Cktr(t)
0

t st

d)

t
r (t)

Rys. 2. Funkcjonalna charakterystyka procesu transformacji masy w reaktorze

Krzywa ta moe by wyznaczona teoretycznie

(jako rozwizanie odpowiednio dobranych
rwna), lub empirycznie (drog pomiaru
stenia znacznika, wprowadzonego do ukadu).
Dla zachowania czytelnoci procedury dobrze
jest oba te czynniki rozwaa oddzielnie. Tak
wic dla znacznika trwaego otrzymamy w
przekroju kocowym funkcj ck(t) (linia ciga
na rys. 2b), ktra w istocie rzeczy przedstawia
dystrybucj czasu zatrzymania poszczeglnych
czci caej dawki znacznika w reaktorze, jest

bowiem rwnowana zewntrznej krzywej

rozkadu czasu przebywania (Orzechowski i
in., 1997; Sawicki, 2008b). Cakowita masa tej
dawki wynosi:

M C = c K (t )Q dt

(13)

Aby teraz uwzgldni wpyw reakcji, ktrym

ulega dany skadnik, musimy dysponowa

275
3.2. Uproszczone metody fizykalne

funkcj (9), opisujc czasowy przebieg tej

przemiany. Mona j wyznaczy empirycznie, a
w
prostszych
przypadkach

dobra
odpowiedni zaleno teoretyczn (rys. 2d).
Krzyw
kocowego stenia substancji
reagujcej otrzymamy z oczywistej relacji:
ckr(t) = ck(t) [1 r(t)]

Jak ju wspomniano, nie istnieje jednoznaczna

granica midzy omawianymi kategoriami metod
fizykalnych. To samo podejcie dla jednych
urzdze bdzie miao charakter metody
dokadnej, za uproszczonej dla innych. Dlatego
wane tu jest nie tyle opanowanie konkretnych
procedur, ile zapoznanie si z istnieniem
pewnego cigu algorytmw obliczeniowych
oraz uwiadomienie sobie moliwoci i wrcz
potrzeby doboru metody do rozwizywanego
problemu.
Tym niemniej celowe jest wskazanie pewnych
cech, wiadczcych o tym, e podzia ten ma nie
tylko charakter dydaktyczny, lecz take
merytoryczny. Tak wic warto zauwa y, e
wrd narzdzi typowych dla
metod
przyblionych dominuj relacje algebraiczne,
lub co najwyej proste rwnania rniczkowe.
Ograniczajc si w dalszym cigu do
omwienia
tylko
charakterystycznych
przykadw tej grupy metod, dla ruchu czstki
zawiesiny, ktry w dokadnym ujciu opisany
jest relacj (12), moemy przyj relacj
uproszczon (Sawicki, 2003b):

(14)

Przedstawia j wykres na rys. 2b. Cakowita

masa znacznika, ktra opuszcza reaktor, jest
wic rwna:

M W = C kr (t ) Q dt

(15)

Moemy teraz okreli efektywny stopie

redukcji stenia substancji, jako iloraz masy
usunitej w reaktorze (MC MW) do masy
wprowadzonej MC:

ref =

M C M W
MC

(16)

Zaleno ta o tyle rni si od pokrewnej

relacji (1), e otrzymana zostaa w wyniku
analizy struktury procesw, zachodzcych w
reaktorze (zarwno przepywowych, jak i
zwizanych z reakcjami). Tym samym pozwala
ona na prowadzenie rnego rodzaju oblicze
symulacyjnych lub korekcyjnych. Trzeba
podkreli, e proces otrzymywania funkcji ck(t)
jest trudny, gdy wymaga okrelenia pl
prdkoci i stenia we wntrzu reaktora. Z tego
wzgldu trudno omwion procedur traktowa
jako rutynowe narzdzie pracy in yniera. Z
pewnoci do projektowania nowych obiektw
bardziej
przydatna
bdzie
ktra
z
uproszczonych metod fizykalnych. Gdy jednak
pojawiaj si problemy z eksploatacj
istniejcych obiektw, do poszukiwania drg
poprawy sytuacji, warto wykorzysta omwion
procedur.

drc
= v C = u + v CS
dt

(17)

gdzie: vcs prdko swobodnej sedymentacji.

Dla
klasycznego
przypadku
osadnika
prostopadociennego (o dugoci L, szerokoci
B i gbokoci H) zaleno ta daje prost i
wzgldnie dokadn zaleno midzy redni
prdkoci przepywu:

v = Q / (BH)
a parametrami geometrycznymi, postaci:

H / L = vcs / v

v
H

vcs
vc
L

Rys. 3. Uproszczona metoda wymiarowania piaskownika

276
Z kolei dla metody osadu czynnego, za typowe
narzdzie uproszczone nale y uzna model
przepywu tokowego, zgodnie z ktrym czas
przebywania masy w ukadzie jest jednakowy
dla kadego elementu pynu i wynosi (V
kubatura obiektu):

tst =V / Q

(20)

Wic ten parametr ze stopniem redukcji

stenia substancji organicznej (rys. 2c),
moemy dla znanego wydatku ciekw za
pomoc (20) obliczy potrzebn kubatur
reaktorw, przy czym metoda ta nie daje ju
podstaw do okrelenia jego wymiarw
liniowych (zauwamy, e t sam kubatur
mona uzyska przy rnych wartociach L, B
oraz H).

3.3. Metody wskanikowe

Ich obiektywizm wynika z faktu, e bazuj na
wynikach obserwacji rzeczywistych urzdze,
jednake powstaj nie dziki refleksji
teoretycznej, lecz w wyniku statystycznej
obrbki tych wynikw. Maj wic posta
wytycznych technicznych, podajcych zalecane
wartoci (lub czciej ich przedziay) pewnych
parametrw, ktre zostay zidentyfikowane w
ramach prac rdowych.
Prezentowane s one w tradycyjnych
podrcznikach technicznych, jak na przykad
(Cywiski, 1972; Piotrowski i Roman, 1974),
lub te wrcz jako oddzielne wydawnictwa, jak
na przykad (ATV, 2000; Manual of Practice,
1992).
Tytuem przykadu podajmy zestaw takich
wytycznych
dla
piaskownika
napowietrzanego, dla ktrego dokadna metoda
wymiarowania zostaa omwiona w punkcie
3.2.2. Mamy tu nastpujce zalecenia
(Cywiski, 1972):
- czas zatrzymania ciekw dla Qmax t = 90
120 sekund;
- prdko wlotowa v > 0,915 m/s; wlot
usytuowany z boku, aby nawet bez dopywu
powietrza powstawaa cyrkulacja poprzeczna;
- optymalna prdko powierzchniowa vopt =
0,61 m/s;
- intensywno napowietrzania Qp = 0,278 m3/m
min;
- prdko przydenna powinna by rwna 0,75
vopt;
- szeroko komory B < 4,30 m;
- gboko komory H = 3,30 3,70 m.
Nawet pobieny ogld podanych wskanikw
pozwala zauwa y, e maj one charakter
niesystematyczny, a cz z nich jest wrcz
niejasna. Na przykad nie wiadomo, jak

utrzyma zalecane prdkoci powierzchniow

i przydenn. Brakuje w tym wzgldzie
konkretnych zalece, a nie ma te wyranej
sugestii, e nale y to czyni metod regulacji
przepywu w czasie eksploatacji obiektu.
Niestety bywa i tak, e sam dobr tych
parametrw budzi wtpliwoci. Wida to na
przykadzie zalece wskanikowych dla
konwencjonalnego wariantu metody osadu
czynnego. Zaleca si tu przyjmowa
(Gaczarczyk, 1969):
- obcienie komr adunkiem substancji
organicznej:

LK = co Q / V = 500 700 kg BZT5 / m3 d (21)

- obcienie
organicznej:

osadu

adunkiem

substancji

LS = co Q / cs V = 0,10 0,70 kg BZT5 / g d (22)

stenie
napowietrzania:

osadu

cs = 1500 3000 g/m3

komorach

(23)

gdzie: co BZT5 ciekw surowych.

Zauwamy, e pierwszy z tych wskanikw,
podzielony przez drugi, daje trzeci z nich:

LK / LS = cs

(24)

Oznacza to, e tylko dwa z tych trzech

wskanikw ma charakter formalnie niezaleny,
bowiem kady z nich moe by obliczony za
pomoc dwch pozostaych. Jednak ta
wspzaleno matematyczna nie jest w peni
potwierdzona wartociami zalecanych zakresw
zmiennoci tych parametrw. Pozostajc przy
podanych przykadach atwo stwierdzi, e
proponowany zakres zmiennoci cs wedug (23)
jest wszy, ni wyznaczony przez wartoci
graniczne wedug (24), wynoszcy 1000 5000
g/m3.
Tak wic naley stwierdzi, e metody
wskanikowe wykazuj istotne wady. Z punktu
widzenia analizy formalnej oraz statystycznej s
sabo dopracowane, za ze swej natury nie
opisuj struktury zachodzcych procesw.
Oznacza to, e w przypadku wadliwie
funkcjonujcego
obiektu
daj
bardzo
ograniczon moliwo poprawy sytuacji.
Sprowadza si ona do ewentualnego manewru
parametrami w zalecanym zakresie (o ile
konstrukcja obiektu stwarza tak moliwo).
Jednake zasadnicz zalet tej grupy metod jest
ogromna prostota formalna. Z tego wzgldu
ciesz si one ogromn popularnoci i mog
by traktowane jako wyjciowe przy
projektowaniu nowych urzdze. Jednake przy

277
weryfikacji projektu lub modernizacji obiektw
ju istniejcych warto, a z reguy wrcz trzeba,
wykorzystywa metody dokadniejsze.

4.

obliczeniowy, pozwalajcy na rozwizywanie

problemw technicznych.
Niestety, analiza praktyki technicznej w tym
zakresie wykazuje zaskakujco du liczb
bdw, popenianych w trakcie projektowania
obiektw. Powstaj one waciwie na
wszystkich etapach procesu od wstpnego
planowania inwestycji, poprzez wymiarowanie,
a po kocowe opracowywanie szczegw
konstrukcyjnych.
Jako pierwszy przykad rozwamy ambitn
koncepcj budowy zbiornikw gazu na terenie
gminy Kosakowo w pobliu Gdyni (rys. 4).

PRAKTYKA TECHNICZNA

W poprzednich rozdziaach przedstawiono

systematyczn charakterystyk istniejcych
moliwoci w zakresie metod wymiarowania
obiektw in ynierii rodowiska. Tak wic
w teorii specjalici maj do dyspozycji
zrnicowany i dobrze opracowany aparat

ROZEWIE

WADYSAWOWO

PUCK

MO
RZ
EB
A
TY
CK
IE

ZATOKA
PUCKA

JASTARNIA
LOKALIZACJA
ZBIORNIKW
GAZU

REWA
WYLOT CIEKW
(MECHELINKI)

SOLANKA
KANA

KOSAKOWO

OCZYSZCZALNIA
CIEKW
DBOGRZE

HEL

ZATOKA GDASKA

Rys. 4. Zrzut solanki do Zatoki Puckiej szkic sytuacyjny

Maj one mie form podziemnych komr,

wypukanych w zalegajcych tam zoach soli
metoda w zasadzie znana i stosowana. Jako
czynnik rozpuszczajcy NaCl miayby zosta
wykorzystane cieki, odpywajce z pobliskiej
oczyszczalni w Dbogrzu.
Wtpliwoci pojawiaj si podczas
analizy liczb. Jeli przyj informacje prasowe
(Sowula, 2008), czna pojemno komr ma
wynosi 250 000 000 m3, co oznacza
konieczno rozpuszczenia 540 000 000 ton
soli. Skoro maksymalne stenie tej substancji
w wodzie jest rzdu 350 kg/m3, to do jej
wypukania potrzeba okoo ptorej miliarda
metrw szeciennych cieczy. Wobec faktu, e
oczyszczalnia w Dbogrzu dostarcza okoo

60 000 m3/d ciekw, proces wymywania

komr bdzie trwa okoo 70 lat. Pojawia si
pytanie, czy taka perspektywa czasowa
upowania do publicznej prezentacji tego
pomysu?
Interesujcego materiau do refleksji nad
praktyk
in yniersk
dostarcza
projekt
piaskownika napowietrzanego dla jednej z
oczyszczalni ciekw (Sawicki, 2004). Komor
o wieloktnym przekroju poprzecznym (rys. 5)
wyposaono, zgodnie z zaleceniami, w pionowa
przegrod podun. Jak wiadomo z literatury
(Albrecht, 1967; Sawicki, 1980), jej zadaniem
jest ustabilizowanie cyrkulacji poprzecznej,
cho nie jest ona koniecznym elementem
takiego piaskownika.

278

napowietrzanie
przegroda

brak
cyrkulacji

strefa
cyrkulacji
poprzecznej

Rys. 5. Przekrj poprzeczny przykadowego piaskownika napowietrzanego

dopyw
ciekw

W
omawianym
obiekcie
przegrod
zaprojektowano i wykonano tak, e jest ona
wynurzona w swej grnej czci (rys. 5).
Oczywist
konsekwencj
takiego
jej
usytuowania brak moliwoci wytworzenia si
cyrkulacji wok przegrody, ktra tym samym
dzieli komor na dwie czci napowietrzan
oraz tradycyjn. Nie udao si uzyska

brzeg
morski

odpowiedzi na pytanie, co kierowao

projektantem przy podejmowaniu tej decyzji.
Jako ostatni przykad rozwamy problem
morskiego wylotu kanalizacyjnego z gdaskiej
oczyszczalni ciekw (Sawicki i in., 2008a),
usytuowanego w odlegoci okoo 2.50 km od
brzegu (rys. 6), na gbokoci okoo 12,0 m.

dyfuzor R
(L=218m
D=1000mm)

komora
rozdzielcza

dyfuzor P
(L=218m
D=1000mmm)

Rys. 6. Schemat morskiego wylotu kanalizacyjnego

Po jego uruchomieniu wydarzya si awaria,

polegajca na oddzieleniu si od komory
rozdzielczej oraz podunym przemieszczeniu
wzdu podpr dyfuzora R. Z dokumentacji
awarii wynika, e po uruchomieniu obiektu
awaria powtarzaa si jeszcze dwukrotnie,
zanim jego waciciel zdecydowa si zwrci o
konsultacj do grupy niezalenych ekspertw.

Jak si okazao, przyczyn bdu byo

nieuwzgldnienie
siy
reakcji
hydrodynamicznej, dziaajcej na dyfuzory.
Jej warto bya wiksza od wytrzymaoci
poczenia dyfuzora z komor rozdzielcz.

279
5.

KONKLUZJA

Wyzwania, stojce przed Polsk na polu

ochrony naturalnego rodowiska czowieka, s
wci
ogromne.
Przyjte
standardy
midzynarodowe, ktre zobowizalimy si
wprowadzi
w
ustalonych
okresach
przejciowych, nakazuj intensywn prac na
kadym polu tej bran y. Jednym z nich jest
metodyka, stosowana podczas projektowania
inwestycji z zakresu in ynierii rodowiska.
Istnieje tu szeroki i dobrze opracowany system
narzdzi. Niestety,
praktyka
techniczna
dostarcza bardzo wielu przykadw dziaa
bdnych. Dyskusja tego problemu i poprawa
sytuacji w tym zakresie jest rzecz bardzo
potrzebn.

LITERATURA

ALBRECHT A.E.; 1967, Aerated grit operation,

design and chamber, Water Sewage Works, vol.
9, No 114, pp. 331-335.
CYWISKI
B.;
Oczyszczanie
miejskich, Arkady, Warszawa 1972.

ciekw

Design of municipal water treatment plants.

WEF manual of practice. WEF and ASCE
Publ., Brattleboro (Vermont) 1992.
GACZARCZYK J.; Oczyszczanie ciekw
miejskich metod osadu czynnego, Arkady,
Warszawa 1969.
GRABARCZYK CZ.; Przepywy cieczy w
przewodach. Metody obliczeniowe, Envirotech,
Pozna 1997.

Niemiecki
zbir
regu
ATV-DVWK,
Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa
2000.
ORZECHOWSKI
Z.,
PRYWER
J.,
ZARZYCKI R,; Mechanika pynw w inynierii
rodowiska,
Wydawnictwa
NaukowoTechniczne, Warszawa 1997.

PIOTROWSKI I., ROMAN M.; Urzdzenia do

oczyszczania wody i ciekw, PWN, Warszawa
1974.

Poradnik. Wodocigi i kanalizacja, (pr. zb.),

Arkady, Warszawa 1971.
PUZYREWSKI R., SAWICKI J.M.; Podstawy
mechaniki pynw i hydrauliki, Wydawnictwo
naukowe PWN, Warszawa 2000.
SAWICKI
J.M.;
1980,
Wymiarowanie
piaskownikw napowietrzanych, Gaz, Woda i
Technika Sanitarna, vol. Vol. 54, Nr 6, pp. 164166.
SAWICKI J.M.; 2003, Wpyw przeleww
burzowych na efektywno oczyszczania
ciekw, Gaz, Woda i Technika Sanitarna, vol.
77, Nr 7-8, pp. 257-259.
SAWICKI J.M.; Migracja zanieczyszcze,
Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask
2003.
SAWICKI J.M.; 2004, Aerated grit chambers
hydraulic design equation, J. of Env. Eng.
ASCE, vol. 130, No 9. pp.1050-1058.
SAWICKI J.M., MARCINKOWSKI T.,
CUDNY M., BOLT A.; Wymiarowanie
gbokowodnych wylotw kanalizacyjnych,
Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask
2008.
SAWICKI J.M., MALUS D., ZIMA P.;
Hydraulika
reaktorw
recyrkulacyjnych,
Wydawnictwo politechniki Gdaskiej, Gdask
2008.
SERWISKI M.; Zasady inynierii chemicznej
i procesowej, Wydawnictwa NaukowoTechniczne, Warszawa 1982.
SOWULA S,; Nie zostawia wjta samego z
kalkulatorem, Gazeta Wyborcza Trjmiasto z
dnia 23-24.02.2008.