Piotr Szreniawski

Grzeczne notatki
o pastwie i administracji

Think Tank Nauk Administracyjnych

Wyd. Piotr Szreniawski
ISBN 978-83-60948-03-3
Lublin 2015

Spis treci
Wstp 3
Demokracja a kompromis 4
Rwno a demokracja 12
Optymalna wielko pastwa w kontekcie jednoczenia Europy 21
Wolno a samorzd terytorialny 30
Samorzd terytorialny a kultura polityczna 39
Reinkarnacja wadzy 48
amanie umowy spoecznej 57
Nuda a kryzys 66
Dostpno usug publicznych w miastach 75
Zagadnienia stoecznoci jednostek samorzdu terytorialnego 83
Bezosobowo a sprawiedliwo i zaufanie do wadz publicznych w prawie administracyjnym 91
Zapominanie a administracja 99
Zakoczenie 107

WSTP
Kilkakrotnie zostaem poproszony o uyczenie dawno opublikowanego tekstu. Dugotrwae
poszukiwania, a potem trudnoci z dostarczeniem i odzyskaniem ksiki, jak te obawa o stan
kserowanych publikacji, skoniy mnie do zebrania kilku artykuw w jednym miejscu. Owocem tych
dziaa jest niniejsza publikacja.
Dodatkowym czynnikiem zachcajcym mnie do stworzenia tego opracowania byy
pozytywne reakcje na opublikowanie dwa lata temu zbioru Notatki z filozofii administracji.
Zapraszajc do lektury, prosz o wyrozumiao i yczliwo.

Piotr Szreniawski

DEMOKRACJA A KOMPROMIS
Zdolno do prowadzenia debat, dyskusji czy zgodnego wspistnienia ludzi
o rnych pogldach, o rnym statusie majtkowym czy te o rnych zdolnociach
i cechach charakteru zwizana jest z odpowiednimi instytucjami kulturalnymi,
prawnymi czy politycznymi. Moliwe jest tutaj istnienie wielu rozwiza,
wyprbowanych w cigu wielu stuleci przez rozmaite spoeczestwa, jak i
wykorzystanie dorobku filozofii, prac wielu reformatorw spoecznych, mylicieli i
historykw. Obecny ustrj Polski wynika z dorobku historycznego, z uwarunkowa
wiatowych i lokalnych, jak i z myli politycznej majcej rda nie tylko we
wspczesnej Polsce, ale i w wielu innych krajach czy okresach.
Pojcie demokracji, jak wiadomo, wywodzi si z jzyka greckiego. Grecja
rwnie uwaana jest za kolebk filozofii. By moe wanie czynniki, wpywajce
na wspaniay rozwj myli czowieka w dziedzinie mioci do mdroci, umoliwiy
wyprbowanie przekazania wadzy ludowi? Jakiekolwiek czynniki - czy to
geograficzne, ekonomiczne czy indywidualny geniusz synw narodu greckiego miay wpyw na powstanie najbardziej chwalonego dzi ustroju, to zauwaalna jest
potrzeba

osignicia

przez

spoeczestwo

chcce

rzdzi

si

sposb

demokratyczny odpowiedniego poziomu umysowego i moralnego, do czego walnie

przyczynia si moe filozofia1.
Niedostatki demokracji znane s od dawna. Ju od pocztkw uznawania
jednakowego znaczenia gosw poszczeglnych obywateli okazywao si, e
przygotowanie ich do wpywania na losy pastwa byo bardzo zrnicowane.
Krytycy demokracji podkrelaj brak odpowiedniej wiedzy, talentu i czasu potrzebnych do odpowiedniego rozeznania w sprawach publicznych - u wikszoci
ludzi. I rzeczywicie, wiksza cz historii ludzkoci obywa si bez demokracji, a

Y. Simon: Filozofia rzdu demokratycznego, Krakw 1993, str. 52.

istniejce demokracje ograniczone byy i s rozmaitymi cenzusami, lub pod nazw

demokracji ukrywaj si ustroje zupenie inne2.
Czyme jest demokracja? Idealna demokracja byaby rzdami wszystkich,
decydowaniem caego spoeczestwa w kadej sprawie, wsplnym uchwalaniem
wszystkich przepisw i wyrokowaniem w kadym sporze. Jednake wymogi te s
praktycznie niemoliwe do spenienia, czy to ze wzgldu na wielko spoeczestwa,
wymogi skupienia wadzy w ciaach dziaajcych sprawniej, lub te ze wzgldu na
wymogi dotyczce koniecznoci odpowiedniego poziomu wyksztacenia sdziw.
Wymg dostosowania demokracji do jej postaci idealnej czyniby ten ustrj
zjawiskiem utopijnym. Dostosowanie demokracji do realnego wiata, z jednej strony
umoliwia przetrwanie tej formy ustroju i jej stosowanie, ale z drugiej strony
wprowadza do naszych rozwaa i do wiata demokracji pojcie kompromisu.
Kompromis to zgoda osignita w drodze ustpstw. Za klasyczny kompromis
moemy uzna sytuacj, kiedy wszystkie strony bdce w sporze poczyni jakie
ugodowe kroki, jednake zdarzaj si take kompromisy oparte o inne zasady, np.
kompromis, gdzie tylko jedna ze stron ustpuje. Istnieje take przenone rozumienie
pojcia kompromisu, czy to w znaczeniu kompromisu psychologicznego, gdzie
jednostka podejmuje jak decyzj, nie do koca zgodn z wasnymi przekonaniami,
czy to w znaczeniu kompromisu, jako idei pomagajcej w podejmowaniu decyzji
przez osoby o rnych pogldach.
Wanym - z punktu widzenia naszych rozwaa - wymiarem kompromisu
jest istnienie tej instytucji w ramach demokracji. Nie chodzi tylko o osiganie
porozumienia w drodze demokratycznego gosowania, ale take o koniecznoci
istnienia kompromisu w sposobie rozumienia pojcia demokracji.
Zauwaanym

od

dawna

kompromisem,

przydatnym

praktyce

funkcjonowania wikszych pastw demokratycznych, jest idea przedstawicielstwa.

Przedstawicielstwo oddala wizj urzeczywistnienia demokracji idealnej, jednake
bez tego kompromisu rzdzenie pastwem byoby bardzo utrudnione. Moliwe jest
2

R. Dahl: Demokracja i jej krytycy, Krakw 1995, str. 19.

oczywicie czste korzystanie z instytucji referendum, w dodatku istnienie opinii

publicznej czy sprawnych form komunikacji zblia nas do idei rzdw ludu,
jednake

nawet

krajach

uwaanych

za

bardzo

demokratyczne,

idea

przedstawicielstwa przyja si nie jako zaprzeczenie demokracji, lecz jako sposb jej
urzeczywistnienia3.
Wad, zawart w istocie systemu demokratycznego, jest moliwo
wpywania demagogw na pogldy i wybory tumu. Mona potraktowa t wad
jako argument przeciwko demokracji, ale mona zauway w nim tylko sygna
przypominajcy o koniecznoci budowania w obywatelach wysokiej wiadomoci
politycznej czy o potrzebie posugiwania si w debatach politycznych jzykiem
zrozumiaym. Czym innym jest lud, zdolny do kompromisu i kierujcy si
poczuciem dobra, a czym innym tum, bezrozumny i odrzucajcy kompromis.
Zjawisko przeciwdziaania demagogii rodkami socjotechnicznymi zwykle uwaane
jest za konieczne - choby z racji istnienia w wielu spoeczestwach ogromnych rzesz
ludnoci tylko powierzchownie zainteresowanych sprawami publicznymi - i rwnie
moe by uznane za kompromis. Ustpstwa takie wynikaj z potrzeby skutecznoci,
a ich nasilenie wzrasta razem ze spadkiem poziomu politycznego, intelektualnego i
moralnego spoeczestwa.
Jednake kompromis, na stae zwizany z ustrojem demokratycznym,
rozumiany moe by jeszcze inaczej. Kompromis istnieje podczas podejmowania
decyzji w sposb demokratyczny. Od dawna zauwaane jest istnienie potrzeby
ochrony

mniejszoci,

potrzeby

samoograniczenia

si

osb

sprawujcych

demokratyczn wadz. Kompromisowo jest tutaj cnot, wynikajc tak z

rozsdku, jak z mioci do ojczyzny. Nieuwzgldnianie potrzeby kompromisu,
koniecznoci ustanawiania praw szanujcych og, dbajcych o tradycj i
zmierzajcych do zapewnienia pomylnej przyszoci wszystkim osobom, wiadczy
o braku stosowania metod demokratycznych.
Wedug Michelsa, demokracja w praktyce nie jest moliwa, a kady system
sprawowania wadzy przechodzi w oligarchi. Obywatele, wybierajc swoich
3

P. Braud: Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, str. 111.

przedstawicieli, z ktrych w dodatku tylko cz bierze udzia w podejmowaniu

kluczowych

dla

pastwa

decyzji,

nie

uczestnicz

czystym

procesie

demokratycznym, ale tylko w legitymizowaniu grupy rzdzcej. Kompromisow

odpowiedzi na ten zarzut jest zauwaanie, e w opisanym systemie wadza nadal
moe nalee do wszystkich obywateli. Wskazanie takiego suwerena ukazuje
demokratyczn perspektyw udziau kadego obywatela w procesie rzdzenia.
Nadal mona by mwi o demokracji, dostosowanej tylko do znacznej wielkoci
pastwa. Z drugiej strony naley przyzna, e rwnie uprawnione byoby opisanie
takiej sytuacji jako oligarchii, ograniczonej koniecznoci sigania po wol obywateli
- np. w drodze wyborw - czy nawet pozbawionej takiego ograniczenia, i
wyaniajcej grup majc dostp do rzdw przy pomocy losowania. Czsto
uywanie poj takich jak demokracja i oligarchia zawiera w sobie elementy
oceniania.
Tradycje demokracji - czy ateskiej, szlacheckiej czy nowoytnej - wskazuj na
istnienie rozmaitych cenzusw, oddalajcych faktycznie istniejcy system od
demokracji utopijnej. Jeeli potraktujemy to zjawisko jako zarzut, to naley
zastanowi si, jakie byy w konkretnej rzeczywistoci alternatywy dla takiego
kompromisowego rozwizania. Najczstsz alternatyw byoby istnienie w
wybranym pastwie monarchii, przy czym zauwamy, e ten ustrj rwnie
korzysta w pewnym sensie z rozwiza kompromisowych, a monarcha nie zawsze co powinno mie miejsce zgodnie z greckim rdosowem - posiada cao wadzy
w pastwie. Natomiast wskazanie na oligarchi, jako na kolejne rozwizanie, kae
nam zastanowi si, co przez taki system rozumiemy.
Oligarchia, jako pojcie, wie si zwykle z ocen negatywn, z potpieniem
braku dostpu do wadzy zasuonych obywateli, i utrzymywania tej wadzy w
rkach grupy osb niezasuonych. Oligarchia taka moe powstawa w drodze
przewrotu, kiedy zaufane osoby otrzymuj wysokie stanowiska, moe te wyania
si z demokracji, oddalajc si jednak od jej zaoe rwnoci praw wszystkich
obywateli. Zauwamy, e w obu przypadkach mamy do czynienia nie z
kompromisem, ale z oszustwem.

Faktyczne podobiestwo iloci osb biorcych udzia w sprawowaniu kadej

z trzech - wedug szeroko przyjtej koncepcji - gazi wadzy, czyli wadzy
ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej, w systemie demokratycznym i
oligarchicznym nie wiadczy o tym, e nie istniej midzy tymi systemami rnice.
Oligarchizacja demokracji zachodzia i zachodzi w wielu krajach i wielu epokach, i
zwykle taki proces by rozpoznawany przez klasykw teorii demokracji po
zjawiskach takich, jak zmniejszanie si znaczenia wyborw, niedostpno wadzy
dla wybranych grup osb czy utrzymywanie procesw wadzy w nadmiernej
tajemnicy.
Pamitajmy, e demokracja jest systemem odpowiednim tylko w niektrych
okolicznociach.

Przede

wszystkim

do

jej

zaistnienia

prawidowego

funkcjonowania potrzeba bardzo wysokiego poziomu wiedzy, umiejtnoci i

moralnoci obywateli. Osignicie tego stanu rzeczy nie jest atwe, ale zaniedbania w
tych dziedzinach s nie do wybaczenia. Niezwykle wane jest tworzenie i
szanowanie rozwiza demokratycznych, panowanie wysokiej kultury umysowej,
szanowanie i rozwj szkolnictwa, i wiele innych zagadnie. Ustalenie doskonaego,
zamknitego katalogu takich wymogw prawdopodobnie nie jest moliwe, jednake
nie naley z niego rezygnowa, pamitajc jednak o niedoskonaociach takich
uoglnie. Katalogi takie byy tworzone zarwno przez teoretykw prawa, mylicieli
politycznych i filozofw, jak i przez pedagogw, artystw czy praktykw dziaania
politycznego.
Zagadnienie cenzusw jest elementem przywoujcym myli na temat
nieistnienia demokracji utopijnej, z drugiej strony w kadej w sposb rzeczywisty
funkcjonujcej demokracji cenzusy istniej. Aby nie zgubi istoty demokracji,
wprowadzanie i utrzymywanie cenzusw nie moe by zwizane ze z wol
ustrojodawcy. Cenzusy z jednej strony zwykle s uzasadniane merytorycznie, a
gwnym argumentem jest tu niezdolno pewnych grup do udziau we wadzy.
Jednake wielokrotnie historia dawaa ilustracje, e cenzusy takie czasem zwizane
byy z pogldami czy interesami, a nie z brakiem zrozumienia dla demokracji czy
brakiem uczciwoci.

W demokracji - cho nie tylko - walka o wadz toczy si cigle, a konflikty i

spory maj charakter permanentny. Dyskusja, przekonywanie, gosowanie s w
demokracji codziennoci, i jest to stan normalny, o ile obecny jest tutaj duch
kompromisu, zwizany z szacunkiem do dyskutantw, dopuszczaniem myli, e
wiele pogldw moe by susznych oraz e role rzdzcych i rzdzonych mog si
zmienia w sposb pokojowy i kulturalny4.
Mimo, i klasycy myli demokratycznej zakadali zbieno interesw
wszystkich obywateli, konieczn dla prawidowego funkcjonowania demokratycznie
rzdzonego pastwa, to ta zbieno interesw nie oznacza braku sporw czy
rnorodnych opinii. Naley dba o poszanowanie podstaw pastwa, o wzajemne
rozumienie si obywateli czy istnienie elementw rwnoci szans. Jednake
pluralizm pastwa demokratycznego jest wpisany w jego istot, a zachowanie i
uszanowanie rnorodnoci jest wanym elementem utrzymania demokratycznego
ustroju5.
Istotnym elementem idei kompromisu w demokracji jest konieczno
wywaania interesw jednostki i ogu. Idealnym stanem jest zbieno tyche
interesw, i rzeczywicie, dobrobyt i bezpieczestwo caego pastwa czsto wi
si z dobrobytem i bezpieczestwem jednostek, jednake dla sprawnego
funkcjonowania spoeczestwa konieczne jest pewne ograniczenie wolnoci
jednostki, a dla speniania si przez jednostk potrzeba pozostawienia mu przez
pastwo pewnej swobody 6 . Kompromis obecny jest take pomidzy jednostk a
grupami, do ktrych ta jednostka naley, w tym rwnie potrzebny kompromis
midzy jednostk a caoci spoeczestwa, pomidzy wol rzdzcego w
demokracji ludu, a jego poszczeglnymi czonkami. Wanie w idei umowy
spoecznej myliciele tacy jak Epikur, Marsyliusz z Padwy, Hobbes czy Rousseau
widzieli rdo odpowiedniego ustroju pastwowego. Kompromis tutaj polega na

J. Rudniaski: Kompromis i walka, Warszawa 1989, str. 30.

M. Gulczyski: Zasada pluralizmu politycznego, [w:] W. Sokolewicz (red.): Zasady podstawowe
polskiej Konstytucji, Warszawa 1998, str. 165.
6 A. Jamrz: Demokracja, Biaystok 1995, str. 16.
4
5

zauwaaniu i uwzgldnianiu w miar moliwoci interesw wszystkich czonkw

spoeczestwa, co rwnie powinno mie miejsce w ustroju demokratycznym7.
Wprowadzanie systemu demokratycznego rwnie zawiera w sobie pewne
zacztki kompromisu. Trudno urzeczywistni wszystkie przedrewolucyjne ideay
bez odejcia od demokracji i sigania po metody dyktatury. Trudno ocenia
suszno abstrakcyjnych rozwiza porewolucyjnych, jednake zauway moemy,
e zwykle rewolucyjne zmiany prowadzce ustrj w kierunku demokracji, s
mniejsze ni zakadali ich pomysodawcy. Mimo, e w szerokim odczuciu
spoecznym wadza robi co chce, nie poszukujc kompromisu, jednake system
parlamentarny, kontrola spoeczna czy strach przez obaleniem zmuszaj wadc do
licznych kompromisw, czsto wprowadzajcych do systemu rzdw elementy
demokratyczne.
Prawodawca

rwnie

siga

do

instytucji

kompromisu,

nie

tylko

wprowadzajc takie formy rozstrzygania sporw, jak ugoda czy mediacja, ale take
posugujc si niektrymi klauzulami generalnymi czy dopuszczalnymi reguami
wykadni. Idea kompromisu ciera si tutaj z ide wiernoci postanowieniom, co
moe by zilustrowane przeciwiestwem dwu rzymskich paremii: Summum ius
summa iniuria oraz Dura lex sed lex. Oczywicie rozwizania kompromisowe wi si
nie tylko z instytucjami demokratycznymi, jednake bez miejsca na kompromis
zawarty w przepisach, pastwu trudno jest utrzyma demokratyczny charakter8.
Naley uwaa, aby demokratyczny kompromis nie oznacza przegranej.
Postulat ten rozumiany moe by przynajmniej na dwa sposoby. Osignicie
porozumienia kosztem ustpstw w sumie moe da wicej korzyci, ni brak
porozumienia. Poza tym w miar moliwoci nie naley ukada si z osobami
nieuczciwymi.

Porak

jest

zwykle

kompromis

pozbawiony

cechy

demokratycznoci, czy to z powodu koniecznoci przyjmowania rozwiza

E. Nowicka-Wodarczyk: Uwagi o kompromisie w yciu politycznym, [w:] T. Przybykiewicz (red.):

Kompromis w yciu spoecznym, Krakw 1998, str. 9.
8 Z. Kmieciak: Mediacja i koncyliacja w prawie administracyjnym, Krakw 2004, str. 33.
7

10

niekorzystnych, czy z powodu ich niesprawiedliwoci. Kompromis i demokracja

maj wiele podobiestw, cz si ze sob i wynikaj z siebie nawzajem9.
Zauwamy

obecno

idei

kompromisu

rwnie

na

poziomie

midzynarodowym. Organizacje midzynarodowe zauwaaj z jednej strony

potrzeb traktowania wszystkich pastw jako rwne, a z drugiej niektre pastwa
odgrywaj w polityce wiksz rol, ni inne. Demokracja midzynarodowa
zwizana jest z wieloma kompromisami, nakierowanymi na dbanie o wsplne
interesy czy agodzenie sporw. Dyplomacja wrcz utosamiana jest z umiejtnoci
korzystania z kompromisu.
Zauwamy, e w stosunkach midzynarodowych kompromis czsto wie si
z pokojem, a brak kompromisu - z wojn. Nie oznacza to oczywicie, e kady
kompromis oznacza przyjacielskie stosunki midzy pastwami. Czsto wymuszony
kompromis

podporzdkowuje

zachowania

sabszych

partnerw

silniejszym

uczestnikom gry midzypastwowej, jednake to wanie kompromis zwykle lepiej

pozwala na wspistnienie rnych pastw, ni brak kompromisu10.
Oprcz wymienionych tutaj zalet, idea kompromisu zwykle wie si z
rozmaitymi wadami. Kompromis nie zadowala w peni, zwykle nie spenia
oczekiwa adnej ze stron. Kompromisowo oznacza brak dziaa radykalnych,
zmniejsza efektowno sporu politycznego. Kompromisowo ukazuje take
pozorn sabo rzdzcych, nie mogcych w peni wprowadzi planowanych
rozwiza. Jednake w chwili obecnej naley podkreli, e wady te s duo
mniejsze, ni zalety, jakie niesie ze sob idea kompromisu. Brak zdolnoci do
kompromisu prowadzi demokracj w stron dyktatury.

D. Waniek: Kompromis w systemie politycznym RFN: Partnerstwo czy walka, Warszawa 1988, str.
19.
10 J. Czubaty: Zasada dwch sumie - Normy postpowania i granice kompromisu politycznego
Polakw w sytuacjach wyboru (1795-1815), Warszawa 2005, str. 684.
9

11

RWNO A DEMOKRACJA
Wykorzystywane pojcie, aby oddawa istot rzeczy i pozwala na
wytumaczenie czego, musi by zrozumiane. Rozumienie poj wynika nie tylko z
ich znajomoci, ale take z wyczuwania kontekstu, w ktrych zostay uyte. Do poj
wieloznacznych, cho pozornie jasnych i oczywistych, nale m.in. pojcia rwnoci i
demokracji, std rozwaania nad ich powizaniami warto poprzedzi prb
zastanowienia si nad istot kadego z nich.
Rwno jest to pojcie matematyczne, oznaczajce tak sam ilo.
Demokracja to pojcie dotyczce zjawisk politycznych, oznaczajce wadz ludu.
Demokracja moe by definiowana jako ustrj, w ktrym wszyscy obywatele maj
rwne prawa, co zbliaoby ten ustrj do isonomii. Bardziej waciwe w zakresie
opisywania demokracji wydaje si podkrelanie wymiaru politycznego tego ustroju,
czyli np. wskazywanie, e jest to ustrj, w ktrym wszyscy maj rwne prawa
polityczne, lub konkretniej, e jest to ustrj, w ktrym kady obywatel ma rwne
prawo gosu.
Umiejtno

dostrzegania

istoty

prdw

politycznych,

kierunkw

filozoficznych czy innych zjawisk, opisywanych potem w podrcznikach historii

danej

dziedziny,

niejednokrotnie

czy

si

ze

zdolnoci

spojrzenia

perspektywicznego na dane zjawiska. Postrzeganie kontekstu danych zjawisk w tak

duym stopniu uwarunkowane jest od sposobu nawietlania tyche zjawisk przez
historykw, e wyobraenie na ich temat jest zwykle tylko niedokadnym odbiciem
czego, co w jaki sposb te zjawiska przypomina 1. Wiedza na temat pastw, w
ktrych panuje bd panowaa demokracja, daje obraz zrnicowany, i prowadzcy
do tylko czciowo optymistycznych wnioskw. Zauway naley, e aby
demokracja si utrzymaa i funkcjonowaa naleycie, potrzebne s sprzyjajce

Naley przy tym zauway, e historykiem jest w pewnym sensie kada osoba, ktra opisuje
zjawiska z przeszoci.
1

12

warunki, przede wszystkim w postaci spoeczestwa charakteryzujcego si dobr

wol i mdroci.
Uznawanie rwnoci obywateli w zakresie rzdzenia pastwem pozwala na
tworzenie ustroju, w ktrym urzdy obsadzane s przez losowanie, ale take ustroju,
w ktrym wszystkie sprawy rozstrzygane s w referendach. Zarwno wzgldy
praktyczne, takie jak brak czasu czy brak zainteresowania sprawami publicznymi u
wielu obywateli zniechcaj do korzystania z drogi losowania w wyznaczaniu osb
majcych peni okrelone funkcje, podobnie jak zdawanie sobie sprawy z rnych
uzdolnie poszczeglnych ludzi. Realne funkcjonowanie demokracji skania do
osigania kompromisw rwnie w zakresie samej istoty demokracji. Mamy tu do
czynienia zatem z czciow rwnoci, ograniczan czy to zdrowym rozsdkiem,
czy to si uczestnikw ycia politycznego, wsptworzcych okrelony model
demokracji.
Wrogami demokracji s czsto ci, ktrzy uwaaj innych za nierwnych sobie.
Ograniczenie uznawania rwnoci innych osb tylko do okrelonej grupy moe
skutkowa istnieniem podziau na stany czy klasy, cho moe by take wynikiem
istnienia takiego podziau. Demokracja szlachecka bya przykadem ustroju, kiedy
okrelony stan, posiadajcy wadz, uznawa i podkrela znaczenie rwnoci
pomidzy

czonkami

poszczeglnymi

tego

szlachcicami

stanu.
nie

Demokratyczno

przeszkadzaa

stosunkw

brakowi

midzy

demokratycznych

stosunkw pomidzy szlachcicem a chopami pracujcymi na jego ziemi.

Zauwamy, e w omawianym przypadku pojcia rwnoci i demokracji s
praktycznie tosame znaczeniowo.
Zagadnienie wasnoci indywidualnej, sprzeczne z ideaem rwnoci, gdy
ograniczajce dostp do okrelonych rzeczy przez wszystkich obywateli, ale
umoliwiajce odczuwanie wasnej wartoci i odpowiedzialnoci, jest jednym z
kluczowych aspektw, czcych rwno i demokratyczno. Za demokratyczne
stosunki wasnoci uznawa moemy zarwno wasno pastwow czy np.
spdzielcz, jak i istnienie niezbyt wielkiego zrnicowania bogactwa pomidzy
poszczeglnymi obywatelami. Odczuwanie dysproporcji majtkowych czy te

13

niesprawiedliwoci podziau dbr, prowadzi do kwestionowania istniejcego

porzdku, i pragnie stworzenia porzdku bardziej demokratycznego - cho nie
tylko, jako e - wzbudza moe wycznie denie do zajcia uprzywilejowanych
pozycji w ramach istniejcego systemu. Brak satysfakcji z wasnej sytuacji materialnej
i nieumiejtno dostrzegania wasnego lenistwa czy podstaw do bogacenia si
innych

osb

prowadzi

niejednokrotnie

do

de

niedemokratycznych,

dyskryminacji czy mordowania okrelonych grup ludnoci. Demokracja potrzebuje

solidnych

podstaw

mentalnociowych,

zarwno

dla

stworzenia

postawy

odpowiedzialnej, jak i dla tolerancji wobec zrnicowania.

Podobnie jak nierwno, tak i rwno moe by nieuzasadniona. Za
niesprawiedliwe uzna moemy rwne traktowanie osb uczciwych i nieuczciwych,
czy rwne opacanie pracy leniwych partaczy i pracowitych fachowcw. Umiejtno
oceny, co naley sdzi i jak naley postpowa w danym przypadku zwizana jest z
koniecznoci wykorzystania mdroci. W przypadku ustroju demokratycznego,
wykorzystywanie mdroci ludu czy si powinno z ksztaceniem teje mdroci,
zwizane z takimi zagadnieniami, jak tworzenie jak najlepszej religii, jak najlepszej
edukacji czy z pielgnowaniem przyzwyczaje demokratycznych.
Zarwno religia, edukacja, jak i przyzwyczajenia oraz tradycje mog mie
pozytywny,

ale

te

negatywny

wpyw

na

jako

ustroju.

ustroju

demokratycznym, wane jest istnienie demokratycznych religii i demokratycznej

edukacji oraz pielgnowanie pozytywnych demokratycznych przyzwyczaje i
tradycji. Demokracj czasem prbuje si wprowadza w ycie w spoeczestwach,
ktre nie s ni zainteresowane czy te nie s do niej przygotowane. Jak wskazuje
historia, prby wprowadzania porzdkw demokratycznych czsto wi si z
przejciowym istnieniem stanu owieconej dyktatury, cho wcale takie rozwizanie
do demokracji prowadzi nie musi. Podstawow przeszkod w rozwoju potencjau
demokratycznego spoeczestw s antydemokratyczne religie.
Zaobserwowa

mona

sytuacj,

kiedy

wiele

niedemokratycznie

funkcjonujcych organizacji tworzy w sumie ustrj demokratyczny. Bogata w

podmioty aktywne politycznie rzeczywisto danego pastwa moe - funkcjonujc

14

jako demokracja - pozwala na istnienie zwizkw zawodowych czy partii bdcych

w sferze wewntrznej dyktaturami, jednake organizacje takie musi w jaki sposb
kontrolowa duch demokracji - odczuwalny w dziaaniach sdw, mediw czy
ruchw obywatelskich. Nie tylko formalnie istniejcy w konstytucji i ustawach, ale
take w kadej decyzji administracyjnej, wyroku sdowym, czy artykule prasowym i
ocenie ucznia, realny byt pierwiastka demokratycznego jest konieczny dla
utrzymania zwizkw realnie funkcjonujcego ustroju z ide demokratyczn.
Ksztatowanie przyzwyczaje demokratycznych w duym stopniu odbywa
si w ramach organizacji wykorzystujcych demokratyczne metody funkcjonowania
w sferze wewntrznej. Niejednokrotnie takie organizacje istniej jako demokratyczne
enklawy w ramach niedemokratycznego systemu, funkcjonujcego w danym
pastwie. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacj odwrotn, ni kiedy
niedemokratyczne organizacje tworz pluralistyczny ustrj demokratyczny. Warto
jednak mie na uwadze, e w wielu przypadkach okrelanie danej organizacji
mianem demokratycznej jest tylko fasad dla ukrywania dziaa antypastwowych,
niejednokrotnie nawet kierowanych przez obce mocarstwa.
Jednym z waniejszych uzasadnie dla istnienia danego ustroju politycznego
jest jego zdolno obsadzania stanowisk publicznych odpowiednimi osobami 2. O ile
w ustrojach opartych o dziedziczenie wadzy, za uzasadnienie takie suy moe
tradycja i pochodzenie wadcy od wielkich przodkw, czy te fakt przygotowania
nastpcy tronu do penienia roli wadcy ju od wczesnych lat jego ycia, o tyle w
ustrojach, gdzie wadcy wybierani s w drodze gosowania, silnym argumentem za
utrzymaniem przy wadzy danej osoby czy danej grupy osb jest skuteczno
wadzy. Skuteczno taka moe by oceniana w kontekcie oceny jakoci ycia przez
obywateli, ale take moe by rozumiana jako sama zdolno wykorzystywania
mechanizmw gosowania, umiejtno prowadzenia kampanii wyborczej czy
eliminowania konkurentw politycznych.
O ile w monarchiach wadza najczciej jest dziedziczona, to w republikach
wyznaczana jest zwykle w oparciu o gosowanie, cho moliwa jest take elekcja
2

Arystoteles: Polityka, De Agostini Altaya, Warszawa 2002, str. 138.

15

monarchy czy objcie wadzy w republice bez wyborw. Zjawiska takie jak wybory,
gosowanie czy referenda cz si najczciej z ustrojem demokratycznym, i wanie
w gosowaniach mona odnale najbardziej charakterystyczn cech demokracji.
Zagadnienie rwnoci czy si moe z gosowaniami w wielu postaciach, w tym
przede wszystkim z przyporzdkowaniem kademu obywatelowi prawa do jednego
gosu. Nie zawsze jednak kady gos jest rwny, i nie zawsze kady obywatel ma
prawo gosu. Niektre zjawiska, takie jak faszowanie wynikw wyborw,
tendencyjne wyznaczanie okrgw wyborczych czy odmawianie prawa gosu
okrelonym grupom ludnoci mona uzna za amanie regu demokracji, cho jednak
wyznaczanie cenzusw wyborczych czy wprowadzanie okrelonych ordynacji
wyborczych mona uzna za element prowadzenia walki politycznej a nawet dbania
o to, aby uprawnienia do gosowania miay osoby o odpowiednim poziomie
rozumienia

spraw

publicznych.

Debaty

na

temat

szczegowych

regu

przeprowadzania wyborw s cigym elementem procesu demokratycznego.

Demokracja jest bowiem procesem, ktry niejednokrotnie sam ksztatuje, a nawet
musi ksztatowa swoje reguy3.
Optymalny ustrj powinien pozwala na wykorzystanie talentw jednostek,
dla dobra ich samych i dla dobra ogu. Podejcie egalitarne czyoby si z
zapewnieniem sprawdzania uzdolnie obywateli i zapewniania im warunkw do
rozwoju i twrczej aktywnoci. Nie zawsze zapewnienie takich warunkw jest
moliwe, a ograniczenie moliwoci rozwoju jednostek odbywa si moe z rnych
powodw i na rnych zasadach. Czynnikiem decydujcym o losach ludzi moe by
urodzenie, zamono czy np. dostpna w okolicy edukacja. Rol pastwa moe by
zapewnianie bezpieczestwa czy budowa infrastruktury, jak rwnie prowadzenie
przyszociowej polityki edukacyjnej czy rozwj systemu stypendiw. Z drugiej
strony pastwo niejednokrotnie koncentruje si na wyzyskiwaniu ludnoci i na
ograniczaniu rozwoju jednostek. W tym kontekcie wadza demokratyczna
postrzegana by moe jako tworzca pastwo sprawniejsze i silniejsze, jako

D. Held: Modele demokracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2010, str. 354.

16

umoliwiajca lepsze wykorzystanie i pomnaanie talentw ludnoci 4 . Uwagi te

odnosz si jednak do demokracji zblionej do politei, gdzie przewaa troska nad
dobrem ogu, za obywatele posiadaj niezbdn mdro. W dzisiejszych czasach
w wiecie zachodnim pojcie demokracji zblia si wanie do arystotelesowskiego
sposobu pojmowania ustroju zwanego politej, a nawet zauway moemy
kojarzenie wszystkiego co dobre z tym, co demokratyczne. Zjawisko to dotyczy
zreszt nie tylko demokracji, ale take wielu poj okrelajcych istot danego
ustroju, i okrele dotyczcych zjawisk zbliajcych do ideau tego ustroju czy te
zgodne z jego naczeln ide.
Zrozumienie spraw publicznych potrzebne jest w demokracji nie tylko
profesjonalnym politykom, ale take najszerszym krgom obywateli. Std w
demokracji konieczne jest dbanie o dostpno edukacji czy o jako mediw.
Rwno w zakresie edukacji czy si z umoliwianiem wywierania realnego
wpywu na sprawy publiczne przez rne jednostki, pochodzce z rnych
rodowisk czy miejscowoci. Przeciwiestwem takiego podejcia jest elitaryzm
edukacji,

odtwarzanie

struktur

spoecznych

kolejnych

pokoleniach

czy

niedemokratyczne traktowanie uczniw w szkoach. Sama rwno w edukacji

jednake nie wystarcza dla zapewnienia waciwego funkcjonowania demokracji.
Rwno w tym zakresie musi by poczona z wysokim poziomem nauczania, ale
take

ksztatowaniem

przyzwyczaje

zwizanych

odpowiedzialnoci,

miaoci czy partnerstwem. Szkoa ogupiajca przyczynia si do feudalizacji ycia

publicznego, kiedy edukacja zachcajca do wasnych poszukiwa wzbogaca ycie
publiczne i ksztatuje wraliwo a take przenikliwo w zakresie rozumienia
spraw spoecznych.
Demokratyczna rwno polega moe na wsplnoci losw, czyli np.
zaobserwowa moemy e na bogaceniu si bogatych korzystaj take biedni, m.in.
dziki podatkom paconym przez bogatych - przy czym bogaci nie bogac si
kosztem biednych, tylko kosztem wasnych zasug. Zasugi czy rola jednostki istotna
jest te w zakresie pomocy spoecznej, np. biednym naley zapewni pomoc
R. Patel: Warto niczego - Jak przeksztaci spoeczestwo rynkowe i na nowo zdefiniowa
demokracj, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2010, str. 165.
4

17

materialn, jeli s biedni nie ze swojej winy, natomiast jeli sami s za to

odpowiedzialni, nie naley im pomaga, ale te nie wolno pozwoli, aby ograniczali
prawa czy utrudniali ycie innych osb, np. swoich dzieci, ssiadw czy
spoeczestwa w ogle. Jednostka ma wnosi co dla spoeczestwa, a spoeczestwo
ma dba o jednostk. W tym rozumieniu pojcie demokratycznej rwnoci jest
rwnoznaczne z pojciem socjalizmu5.
Poszczeglne pogldy, jako potencjalnie rwne, w trakcie demokratycznego
procesu podejmowania decyzji analizowane s na podstawie argumentw,
przekonywania i gromadzenia sojusznikw przez zwolennikw tyche pogldw.
Proces taki konieczny jest dla podejmowania demokratycznych decyzji w ogle,
jednake dla podejmowania susznych decyzji konieczny jest wystarczajcy poziom
moralny i intelektualny, jak i oparcie si na rzetelnej wiedzy. Zdolno dyskutowania
i szanowanie regu gry demokratycznej nierozerwalnie czy si z dostrzeganiem
rwnoci gosw obywateli. Sprawno systemu demokratycznego czy unikanie
paraliu decyzyjnego z unikaniem bdnych decyzji. Wiedza fachowa politykw i
wypowiadajcych
zakorzeniona

si

konkretnych

przyzwyczajeniach

sprawach

ekspertw

rwnociowych

powinna

by

demokratycznych

spoeczestwa6.
Nacjonalizm, jak i - realne czy te wyimaginowane - zagroenia zewntrzne s
w wielu przypadkach wykorzystywane dla ograniczenia praw jednostek, czy te
ujednolicania postaw i zachowa. Demokracja ani rwno nie oznaczaj jednolitoci
czy jednakowoci obywateli. Cywilizowany konflikt jest wpisany w mechanizmy
demokratyczne. Rwne prawo wszystkich obywateli do udziau w yciu
politycznym take czy si z podstawami demokracji. Rwno w demokracji nie
musi oznacza koncentrowania si wszystkich obywateli na sferze polityki.
K. Reinhard: Idea rwnoci w polskiej szkole - rne rozumienia, rne konsekwencje, [w:] A.
Mczkowska-Christiansen, P. Mikiewicz (red.): Idee - Diagnozy - Nadzieje, Szkoa polska a idee
rwnoci, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej, Wrocaw 2009, str. 56.
6 Przejawami istnienia takich przyzwyczaje mog by tak zagadnienia np. sposoby ubierania si
ludzi - podobne u osb bogatych i biednych czy te zainteresowania tymi samymi rozrywkami, ale
take np. testem na istnienie mentalnoci feudalnej czy demokratycznej moe by to, czy normalne w
danym spoeczestwie jest przy powitaniu caowanie jednego obywatela przez drugiego w rk, czy
obecne s przywitania zwizane z rwnorzdnoci osb, np. ucisk doni.
5

18

Wystarczajce jest uznawanie rwnowartoci rnych dziedzin. Bycie elit w

rnych dziedzinach w sumie tworzy rwno midzy ludmi, nawet jeli kady z
nich uwaa si za najlepszego. Od dawna znane s zagroenia jakoci i rezultatw
demokracji, takie jak wpywy demagogw czy przeradzanie si wyborcw w
bezmylny tum. Dzi w Polsce najgroniejszym zagroeniem demokracji jest
wcielana w ycie idea pastwa wyznaniowego.
Demokracja moe by rozumiana jako walka polityczna oparta o ide
rwnoci obywateli. Walk polityczn w demokracji porwna moemy zarwno do
rywalizacji sportowej, gdzie moliwa jest ocena np. tego, ktry zawodnik przybieg
do mety jako pierwszy, ale take do konkursu, w ktrym o ocenie zawodnikw
decyduj jurorzy, np. biorc pod uwag pikno wykonania danego ukadu
gimnastycznego.

Czynnikiem

obiektywizujcym

wybory

demokratyczne

umoliwiajcym podejmowanie decyzji w ogle jest moliwo liczenia gosw, i

oceny np. ktry kandydat zdoby najwiksze poparcie. Z drugiej jednak strony,
wybory demokratyczne mog przypomina konkurs, w ktrym publiczno ocenia
wystpy artystw i niejednokrotnie w takim wypadku dla zwycistwa konieczne jest
schlebianie niskim gustom, jeli publiczno skada si z osb mniej wyrobionych
artystycznie. Zarwno decyzje podejmowane przez wyselekcjonowanych jurorw,
jak i przez og publicznoci, czsto bywaj bdne, ale take mog by cakowicie
suszne. Poza zagadnieniami takimi jak przypadek czy szczcie, podstawowe
znaczenie dla wynikw danego konkursu ma wanie znajomo rzeczy wrd osb
podejmujcych decyzje.
Jeli porwnamy ustrj polityczny do rynku w znaczeniu ekonomicznym, to o
ile monarchia bdzie monopolem, a oligarchia systemem, kiedy na rynku jest
okrelona grupa graczy, to demokracja bdzie najbardziej zbliona do wolnego
rynku. Rne ustroje mog by dobre dla mieszkacw danego pastwa, podobnie
jak rne sytuacje na rynku mog suy konsumentowi czy sprzyja jakoci
produktw. Monopol wskazany by moe np. kiedy okrelone dobra dostpne s w
bardzo ograniczonym zakresie, czy te kiedy odpowiedni system kontroli - w tym
samokontrola - w zakresie cen i jakoci zapewniaj prawidowy stan rzeczy. Rwnie

19

wolny rynek sprzyja moe tak dostpnoci mnstwa tandety, jak i moliwoci
wyboru ze strony konsumenta, przy czym sukces rynkowy wiza si moe tak z
jakoci produktu, czy np. z jego promocj. System oligarchiczny moe zblia si do
monopolu bd do wolnego rynku, w zalenoci od wielu czynnikw, w tym
midzy innymi od obecnoci w nim pierwiastka rywalizacji o wadz.
Zmienno wadzy i konkurencja, czy to w monarchii, oligarchii czy
demokracji, wiza si moe tak z podnoszeniem jakoci rzdw, jak i z sukcesami
jednostek czy grup brutalniejszych i pozbawionych skrupuw. Walki dynastyczne,
trucizna i sztylet, tak mog suy dobru pastwa, jak dyskusje na argumenty i
gosowania, przy czym demokratyczne metody walki o wadz wydaj si bardziej
cywilizowane. Rozwj cywilizacji, postp technologiczny i wzrost iloci ludnoci
mog tak prowadzi do niszczenia rodowiska, totalitaryzmu i wojen, jak do
rozkwitu twrczoci artystycznej, rozwoju naukowego czy bardziej sprawiedliwego
urzdzania pastwa. Znajdowanie czy te praktyczne wypracowywanie najlepszych
rozwiza wie si z dostrzeganiem w rnych ustrojach tego co w nich ze, i tego
co dobre. O ile za optymalny ustrj uznamy ustrj mieszany, to prawdopodobnie
suszne

nim

bdzie

uwzgldnienie

wielu

egalitarystycznych7.

S. White: Rwno, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, str. 41.

20

cech

demokratycznych

OPTYMALNA WIELKO PASTWA

W KONTEKCIE JEDNOCZENIA EUROPY

Istnieje wiele definicji pastwa, zwykle wskazuj one na wystpowanie w

pastwie takich elementw, jak ludzie, wadza i terytorium1. Czasem odrnieniu
pastwa od innych organizacji moe suy istnienie wyodrbnionego aparatu
administracyjnego, czy skierowanie jego zainteresowania na sprawy podstawowe,
takie jak bezpieczestwo albo przetrwanie. Sytuacyjna teoria pastwa opisuje
moliwo zastosowania pojcia pastwa do rnorodnych zjawisk, podkrelajc
istnienie wadzy w konkretnym miejscu i czasie2. Inne sposoby ujmowania pojcia
pastwa podkrelaj konfliktowy charakter pastwa, wskazujc na istnienie wrogw
w postaci innych pastw jako na podstawowy element legitymujcy istnienie
pastwa, s take teorie uznajce moliwo wsppracy i przyjacielskich stosunkw
rnych pastw. W wikszoci definicje pastwa - w sposb dosowny albo
dorozumiany - zakadaj dziaalno pastwa w konkretnej rzeczywistoci
terytorialnej. To wanie terytorium jest zagadnieniem najcilej zwizanym z
optymaln wielkoci pastwa3.
Zagadnienia terytorium pastwa, jego wielkoci, sposobw podziau
terytorialnego czy metod komunikacji s problemami nalecymi do zainteresowa
geografii administracyjnej. Dyscyplina ta, rozwijana w niektrych krajach
samodzielnie,

wielu

paszczyznach

czy

si

innymi

naukami

administracyjnymi, takimi jak prawo administracyjne, polityka administracji czy

historia administracji. Geografia administracyjna zasuguje na samodzielne istnienie,
korzystajce zarwno z metod i dorobku geografii politycznej, jak i z wiedzy

W. Lang, J. Wrblewski, S. Zawadzki: Teoria pastwa i prawa, Warszawa 1986, str. 71.
P. Szreniawski: Sytuacyjna teoria pastwa, Lublin 2005, str. 8.
3 S. Otok: Geografia polityczna, geopolityka - pastwo - ekopolityka, Warszawa 1996, str. 123.
1
2

21

zdobytej dziki wielu naukom administracyjnym 4 . Co wicej, wiele przemyle

dotyczcych terytorium pastwa zawartych jest w pracach z dziedziny filozofii,
literatury piknej, psychologii spoecznej i socjologii, jak i w dzieach powiconych
myli technicznej w zakresie komunikacji i transportu5.
Poza tym sposobem rozumienia wielkoci, istnieje sposb przenony,
ujmujcy wielko pastwa jako jego potg czy rozbudowanie administracji. Mimo,
e rozwaania dotyczce tych sposobw rozumienia wielkoci pastwa s niezwykle
interesujce i w pewien sposb cz si z rozumieniem dosownym, to geografia
administracyjna koncentruje swoje zainteresowania na pojciu wielkoci w
znaczeniu terytorialnym, a nie gospodarczym, militarnym czy dotyczcym
twrczoci artystycznej czy technicznej6.
Lao Tsy by przeciwnikiem silnej wadzy pastwowej, chocia nadmierne
oddalenie wadzy od ludnoci take uwaa za bdne 7 . Optymalna wielko
pastwa oznaczona bya moliwoci usyszenia haasu z drugiego koca
terytorium, co wskazuje na niewielki obszar. Podobne zalecenia znajdujemy u wielu
filozofw ze staroytnej Grecji, takich jak Platon czy Arystoteles 8. Pastwo wedug
wczesnych standardw powinno umoliwia osobiste znajomoci pomidzy
wszystkimi jego obywatelami, co znowu oznacza pastwo o dosy ograniczonej
powierzchni.
Wiele utopii spoecznych, powstaych zarwno w staroytnoci, jak i w
czasach pniejszych, wskazywao na optymalny obszar pastwa9. Pastwo idealne
mogo by zarwno terytorium niewielkim, zwykle wysp, jednake niektre
doktryny wskazuj take na potrzeb rzdu wiatowego, rozcigajcego panowanie
nad ca planet. Futuryci i twrcy science fiction opisuj sytuacje istnienia pastw
rozcigajcych swoje terytoria na wiele planet. Ludzko ju w pewnym zakresie
P. Szreniawski: Podstawowe zagadnienia geografii administracyjnej, [w:] Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Prawo IV, Rzeszw 2006, str. 448.
5 A. Piskozub: Midzy historiozofi a geozofi - szkice z filozofii czasoprzestrzeni ludzkiej, Gdask
1994, str. 173.
6 A. Piskozub: Cywilizacje w czasie i przestrzeni, Gdask 1996, str. 17.
7 Lao Tsy: Ksiga dao i de, Krakw 2006, str. 109.
8 G. Reale: Platon i Arystoteles, Lublin 2001, str. 19.
9 J. Szacki: Utopie, Warszawa 1968, str. 19.
4

22

zmaga si z takimi zagadnieniami, w przyszoci prawdopodobnie problem ten

rwnie bdzie podejmowany.
Naley zauway takie zjawiska - zmieniajce niektre wyobraenia
dotyczce standardw terytorialnych - jak rozwj komunikacji elektronicznej, czy
podre czowieka na Ksiyc. Znajomo poczty, czy efektywnych sposobw
transportu, ju od staroytnoci umoliwiaa czowiekowi tworzenie wikszych
organizmw pastwowych. Bez sprawnych sposobw komunikacji na odlego nie
jest moliwe zarzdzanie wikszym obszarem. Zauwamy jednake, e pojcia takie
jak efektywno czy sprawno s wzgldne, i naley porwnywa je z osigniciami
innych pastw.
Wpyw wielkoci pastwa na ekonomi rwnie jest znaczny. Zauwaalny
by ju przez takich geografw
Tukidydes

11

podkrelany

by

i historykw staroytnych, jak Strabon 10 czy

rwnie

przez

pniejszych

teoretykw

pastwowoci, takich jak Machiavelli 12 , Monteskiusz 13 czy Grocjusz. Zasug

ekonomii politycznej i teorii wojskowoci jest okrelanie optymalnej wielkoci
pastw, w zalenoci od sytuacji geopolitycznej. Podobnie obecnie, oceniajc
optymaln wielko pastwa naley zauwaa kontekst polityczny, ekonomiczny,
militarny czy komunikacyjny14.
Zrnicowanie geograficzne Europy od dawna wpywao na jej histori i
specyfik poszczeglnych jej czci. Myli i wynalazki, powstae w poszczeglnych
krajach, docieray do innych krajw i wpyway rwnie na nie, jednak zwykle
istniaa pomidzy poszczeglnymi europejskimi pastwami rywalizacja. Zarwno
twrczo artystyczna, naukowa i techniczna, jak i gospodarka czy wojskowo
zwykle miaa suy poszczeglnym pastwom europejskim. Powstajce sojusze i

G. Malinowski: Zwierzta wiata antycznego - studia nad Geografi Strabona, Wrocaw 2003, str.
39.
11 Tukidydes: Wojna peloponeska, Warszawa 2003, str. 131.
12 N. Machiavelli: Ksi, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liviusza,
Warszawa 1993, str. 71.
13 L. Sugocki: Polska i problemy polskie w dziele Montesquieu De lesprit des lois, d 2004, str.
13.
14 R. Umiastowski: Terytorjum Polski pod wzgldem wojskowym, Warszawa 1921, str. 19.
10

23

zauwaane podobiestwa wynikay zwykle z biecej wsplnoty interesw, i tylko

wyjtkowo oparte byy na trwaych i solidnych podstawach.
Wielkie imperia musz umie dba o integralno swojego terytorium.
Znaczenie panowania nad wanymi obszarami podkrelaj teoretycy wojny, jak Sun
Tzu i Clausewitz. Wana jest nie tylko wielko terytorialna, ale take nasycenie
terytorium drogami komunikacyjnymi i umiejtno ksztatowania rzeczywistoci w
poszczeglnych czciach pastwa. Wiele wzorcw imperiw staroytnych i
wspczesnych ukazuje konieczno istnienia silnych wizw czcych wszystkie
obszary w jedn cao. Nie jest tutaj wystarczajca faktyczna wadza, gdy kiedy
wadza istnieje bez innych czynnikw integrujcych pastwo, traktowana jest ona
jako okupacja15. Pewne zrnicowanie caego terytorium wielkich pastw wie si z
naturalnym zrnicowaniem geograficznym, wynikajcym z uksztatowania terenu,
klimatu czy wystpowania specyficznych elementw geograficznych, jednake
imperium moe istnie tylko wtedy, kiedy nad elementami rnicujcymi dominuj
cechy jednoczce.
Wielkie terytorialnie pastwa - tak w staroytnoci jak i wspczenie musz stawia czoa zagadnieniom takim, jak zrnicowanie jzykowe czy
kulturowe. Dla prawidowego funkcjonowania rozlegego imperium konieczne jest
istnienie czynnikw czcych cao pastwa. Moe odbywa si to na zasadzie
dominacji kultury pastwa, podbijajcego inne kraje, albo czenia elementw kultur
istniejcych w wielu rnych krajach. Wanym elementem jest umiejtno
porozumiewania si ludnoci pastwa. Zwykle polega to na istnieniu znanego na
caym terytorium pastwa jzyka. W staroytnym Rzymie jzykiem takim bya
acina, w Imperium Arabskim - jzyk arabski, w Chinach - mandaryski, w USA angielski. Zauwamy specyfik podmiotw takich jak Indie czy Unia Europejska,
gdzie istnieje bardzo wiele jzykw, a zrnicowanie kulturowe caoci obszaru jest
znaczne. Takie zrnicowanie z jednej strony zwykle zmniejsza stopie integracji, a z
drugiej strony wpywa na wzbogacenie kultury16.

15
16

G. Seidler: O istocie i akceptacji wadzy pastwowej, Lublin 1995, str. 53.

A. Toynbee: Hellenizm - dzieje cywilizacji, Toru 2002, str. 191.

24

Bardzo interesujcym zagadnieniem jest historyczny rozwj terytorialny

poszczeglnych pastw. Mimo, e nie s znane doskonae recepty, dotyczce
osignicia rozlegego terytorium, ani zalecenia dotyczce osignicia optymalnej
wielkoci przez pastwo, to rzeczami podstawowymi w tej dziedzinie s zarwno
determinanty ekonomiczne, historyczne, demograficzne czy klimatyczne oraz
wielko i mdro wadcw.
W obecnych czasach najwiksze znaczenie w wiecie polityki maj imperia o
wielkim terytorium i wielkim potencjale militarnym i gospodarczym, takie jak USA,
Chiny czy Rosja. Polska nie jest wystarczajco dua terytorialnie czy ekonomicznie,
aby samodzielnie odgrywa rol imperium wiatowego. Co wicej, w swojej historii
wielokrotnie

dowiadczalimy

wpywania

innych

pastw

na

losy

Polski.

Umiejtno odpowiedniego funkcjonowania w ramach Unii Europejskiej daje Polsce

szans na zajmowanie pozycji uczestnika gry wiatowych mocarstw. Jednake
wymaga to bardzo wiele wysiku, a Polska nie moe ulega tendencjom
prowincjonalnym i powiela sarmackich bdw z naszej przeszoci17. Odpowiednie
wykorzystanie naszej pozycji geopolitycznej polega moe na wyksztaceniu
wyspecjalizowanych kadr, tworzeniu spoeczestwa realistycznie patrzcego na
sprawy wiata, odpowiedzialnego i cenicego kultur dialogu18.
Obszar i uksztatowanie geograficzne Polski powinny by wykorzystywane
w sposb odpowiedni, podobnie jak nasze umiejscowienie na mapie wiata, klimat
czy struktura geologiczna. Wiele opracowa podkrela rzadko wystpowania w
Polsce zjawisk takich, jak trzsienia ziemi, i cho czsto zdarzaj si tu powodzie czy
huragany, to ich skala zwykle jest mniejsza, ni w wielu innych obszarach wiata.
Szkody, zwizane ze zjawisk takich, jak susze czy powodzie zwykle wynikaj z
bdw czowieka, niskiej kultury rolniczej czy z braku przezornoci. Cho znaczenie
istnienia sprawnych sub ratowniczych, prowadzenia prognoz meteorologicznych
czy koordynowania prac administracji publicznej jest wielkie, to nawet najlepsze

17
18

R. Coudenhove-Kalergi: Nard europejski, Toru 1997, str. 55.

S. Otok: Geografia spoeczna, Warszawa 1987, str. 19.

25

rozwizania w tych dziedzinach nie mog odnosi odpowiednich skutkw bez

wystarczajcego poziomu mentalnego spoeczestwa19.
Granice pastwa cign si nie tylko na powierzchni ziemi, ale take
uznawana jest przynaleno do danego pastwa obszarw pooonych pod
powierzchni ziemi, a do rodka planety. Granica pastwa rozciga si take w
przestrzeni powietrznej. Granica pastwa moe przebiega midzy dwoma
pastwami, albo - w przypadku granicy morskiej - by w pewnej odlegoci od
ldowego terytorium pastwa.
Granice pastwa zwykle wi si z jego bezpieczestwem, z zasigiem
wadzy czy obowizywaniem przepisw. Jednake granice to nie tylko granice
polityczne, zauwaa naley take obszary takie, jak strefy klimatyczne, obszary
kulturowe czy obszary obowizywania umw z dziedziny handlu czy komunikacji.
Rozwizania takie, jak strefa Schengen czy NAFTA zmieniaj znaczenie granic
pastwowych w pewnych dziedzinach20.
Sama wielko terytorialna pastwa nie gwarantuje jego potgi czy jakoci
ycia jego mieszkacw. W chwili obecnej Kanada i Luxemburg nale do pastw
bogatych. Podobnie znaczenie polityczne podmiotw takich jak Watykan czy
Grenlandia nie wynika wycznie z wielkoci ich obszaru.
Granice jednostek podziau administracyjnego czasem staj si granicami
pastw, np. w przypadku ogaszania niepodlegoci czci terytorium wikszego
kraju. Spotykamy take sytuacje odwrotne, kiedy pastwo staje si czci wikszego
organizmu pastwowego, np. w wyniku pokojowego zjednoczenia czy podboju.
Oczywicie na pewnych odcinkach granica jednostki podziau terytorialnego jest
czasem granic pastwa.
Zauwaalne jest podobiestwo jednostek podziau terytorialnego do
pastw. Rwnie tutaj moemy zauway ludno i terytorium. Czynnikiem
decydujcym o pastwowoci jest tutaj element wadzy. Optymalna wielko
J. Symonides, Janusz: Terytorium pastwowe w wietle zasady efektywnoci, Toru 1971, str. 39.
M. Szydo: Swobody rynku wewntrznego a reguy konkurencji - midzy konwergencj a
dywergencj, Toru 2006, str. 29.
19
20

26

jednostek podziau terytorialnego rwnie ma wiele wsplnego z rozwaaniami na

temat optymalnej wielkoci pastwa. Wspczesna gmina swoimi rozmiarami
przypomina czasem staroytne pastwo-miasto, a niektre regiony wspczesnych
pastw odrniaj si swoj specyfik w dziedzinie historii, kultury czy jzyka na
tyle, e od przecitnego pastwa rni je wycznie podporzdkowanie wadzy
centralnej. Rwnie istnienie pastw marionetkowych, ktrych niezaleno jest
fikcyjna,

upodabnia

terytoria

niektrych

pastw

do

jednostek

podziau

terytorialnego21.
Szczelno granicy pastwowej moe by bardzo rna. Od koncepcji
autarkicznych, oddzielajcych dane pastwo cakowicie od wpyww ze strony
innych pastw, a do rozpynicia si niepodlegoci danego kraju w wikszym
pastwie, granice mog dotyczy bardzo wielu czynnikw. Za podstawowy element,
ktrego dotycz granice pastwowe, najczciej uznaje si wadz. Jednake
doktryny imperiw nawet w tym przypadku wskazuj na brak koniecznoci
samoograniczenia22. Szanowanie granic pastwowych jest jednym z podstawowych
czynnikw zapewniajcych pokj pomidzy pastwami.
Naruszenie rwnowagi pomidzy pastwami czsto wpywa na zmiany
terytorium w drodze wojen. Jednake wiele pastw korzystao z wojen toczonych
poza ich terytoriami. Zarwno w przypadku braku udziau w wojnie, kiedy pastwo
wykorzystuje okazje do handlu, czy dbajc militarnie o swoje interesy, unikajc
jednake pustoszenia wasnego terytorium, wojny tworz potgi i zmieniaj
znaczenie polityczne rnych pastw. Z punktu widzenia nas interesujcego, czyli
opisu optymalnego terytorium pastwa, zwykle wanie wojny wpyway na zmiany
terytorium, a ocena wpywu wielkoci na funkcjonowania pastwa zwykle odbywa
si moe zarwno na podstawie kryterium odpowiedniego zarzdzania pastwem,
jak i jego funkcjonowania na arenie midzynarodowej.
Rne s optymalne wielkoci pastwa w rnych okolicznociach,
przyjmowane rozwizania dostosowane s zwykle do specyfiki czasw, moliwoci
21
22

A. Piskozub: Rozwj horyzontu geograficznego, Gdask 1993, str. 27.

B. Barber: Imperium strachu - wojna, terroryzm i demokracja, Warszawa 2005, str. 135.

27

poszczeglnych pastw czy siy ich ssiadw. Jako na czynniki wpywajce na

wielko pastwa wskaza moemy ponadto filozofie, jakimi dane pastwa si
kieruj. Jeeli za gwny cel istnienia wybranego pastwa jest jego potga, zwykle
pastwo takie dy bdzie do powikszania swojego terytorium. Jeeli podstawowe
znaczenie ma jako ycia mieszkacw, denie do powikszania terytorium nie
jest elementem koniecznym23.
Ocena wielkoci i ksztatu terytorialnego Polski, jak i jej umiejscowienia
geograficznego wypada zdecydowanie pozytywnie. Jednake wszelkie cechy i
specyfiki naszego kraju powinny by wykorzystywane w sposb odpowiedni, przy
uwzgldnieniu szerszego kontekstu. Wielu klasykw uznaje rozmiar wasnego
pastwa za wzorcowy, niezalenie czy dotyczy to pastw wielkich czy maych
terytorialnie. Podobnie my powinnimy doceni zalety terytorium Polski, szanowa
jej obszar i o ni dba.
Terytorium Unii Europejskiej, mimo znacznego urozmaicenia i bogactwa
geograficznego,

przedstawia

nadal

wiele

punktw

zapalnych,

takich

jak

wystpowanie wielu - pooonych pord obszarw Unii Europejskiej - enklaw do

niej nie nalecych. Okrelenie przyszociowych granic zjednoczonej Europy
wymaga patrzenia perspektywicznego, a tylko optymalna wsppraca wszystkich
podmiotw nalecych do Unii, a take wykorzystywanie caego potencjau - nie
tylko terytorialnego - pozwoli moe Europie odgrywa w przyszoci wan rol w
polityce wiatowej.
Przyjmowanie okrelonej wielkoci przez pastwa moe by opisane
zarwno w sposb deterministyczny - wynikajcy np. z koniecznoci gospodarczej,
czynnikw demograficznych czy konkurencji midzy pastwami, jak i z punktu
widzenia wolnej woli jednostek, rzdw pastw czy spoeczestw. Zarwno dla
osignicia optymalnej wielkoci, jak i dla optymalnego wykorzystania istniejcej
wielkoci pastwa potrzebne jest wspaniae opanowanie sztuki rzdzenia,

C. Berezowski: Terytorium, instytucje wyspecjalizowane, wsppraca midzynarodowa, obszary

kolonialne i zalene, wojna powietrzna, Warszawa 1957, str. 35.
23

28

odpowiedni poziom kultury, moralnoci czy gospodarki. Znaczenie tu maj zarwno

szczcie czy przyroda, jak i istniejce doktryny czy programy polityczne.

29

WOLNO A SAMORZD TERYTORIALNY

Decentralizacja moe by rozumiana jako pozbycie si pewnego zakresu

wolnoci przez wadc, przekazanie moliwoci decydowania o konkretnych
sprawach innym podmiotom. Z drugiej strony przekazanie uprawnie samorzdowi
terytorialnemu wyposaa jego jednostki wanie w pewien zakres wolnoci.
Samorzd terytorialny znajduje si bowiem pod wieloma wzgldami pomidzy
wolnoci, a jej brakiem. Zachodnie rozumienie pojcia jednostki, walczcej o
przetrwanie nie z natur, ale z podobnymi konkurentami oraz waciwe filozofii
Wschodu podkrelanie znaczenia wsplnoty spotykaj si wanie na poziomie
samorzdu terytorialnego, nie bdcego ani cakowit wolnoci, ani cakowitym
zniewoleniem.
Nie oznacza to jednak, i naley przekreli moliwo istnienia w ramach
instytucji samorzdu terytorialnego cakowitej wolnoci. Nie mamy tu na myli
zagadnienia zdobycia niepodlegoci przez jednostk samorzdu terytorialnego, ale
stan subiektywnego pojmowania pojcia wolnoci w warunkach tworzcych zgod
midzy chciami a moliwociami. Przypisywana Schopenhauerowi definicja
okrelajca wolno jako moliwo robienia tego, co si chce, w niektrych
warunkach moe mie zastosowanie do opisu funkcjonowania tak jednostek
samorzdu terytorialnego, jak i dziaa ich mieszkacw. Samorzd terytorialny
moe by take traktowany jako moliwo przygotowania do korzystania z
wolnoci pastwowej, czyli niepodlegoci. Zarzdzanie sprawami publicznymi dla
dobra ogu, a nie dla samego utrzymania wadzy moliwe jest oczywicie rwnie
w ramach instytucji pastwowych, jednake wanie ograniczenie samodzielnoci
jednostek samorzdu terytorialnego sprzyja skupianiu si na sprawach zwizanych
bezporednio z zaspokajaniem potrzeb mieszkacw, a nie z ksztatowaniem
struktur aparatu administracyjnego czy z hasami politycznymi. Doda naley, e
30

samorzdno nie ogranicza ambicji jednostek, walk frakcyjnych czy innych zjawisk
sucych raczej sprawom wadcw ni rzdzonych, jednake takie zjawiska wanie
upodabniaj samorzd terytorialny do pastwa, i nie nale do immanentnych cech
samorzdnoci.
Tradycje polskie z czasw zaborw ukazuj, jak wana bya moliwo
istnienia samorzdu terytorialnego umoliwiajcego zaatwianie spraw w jzyku
polskim czy funkcjonowanie osb przynalenych do narodu nie posiadajcego
wasnego pastwa nawet na wysokich szczeblach aparatu administracyjnego.
Samorzd terytorialny sta si miejscem pielgnowania i rozwijania polskiej praktyki
administracyjnej, przygotowujc w duym zakresie kadry i rozwizania ustrojowe
przyszego niepodlegego pastwa polskiego. Wanie poczucie udziau we
wadzach, bycia gospodarzem, odpowiedzialnym za sprawy publiczne rwnie na
poziomie samorzdu terytorialnego moe by jednym z czynnikw sprzyjajcych
ksztatowaniu postaw sucych praktycznej realizacji idei demokratycznego
pastwa prawnego. Samorzd terytorialny wskazany by moe jako element
systemu nie tylko posiadajcy wasn wolno, ale take jako czynnik sprzyjajcy
wolnoci politycznej w szerszym kontekcie1.
Samorzd terytorialny dziaa na podstawie i w granicach prawa - te granice
take s granic jego wolnoci. Podstawowe znaczenie dla ksztatu przepisw prawa
maj instytucje pastwowe, cho w praktyce wielkie znaczenie odgrywaj tu partie
polityczne, opinie grup ekspertw czy choby tendencje prawodawcze w pastwach
sucych za wzorce ustrojowe. Granice te ponadto w duej mierze wyznaczane s
przez orzecznictwo sdw administracyjnych, cho naley tu zauway take
zagadnienia intuicyjnego pojmowania prawa czy te przyjte metody wykadni,
rwnie wpywajce na zachowania samorzdu. Std rwnie znajomo praktyki
spoecznej,

czy

te

wiedza

orzeczeniach

Trybunau

Konstytucyjnego,

M. muda: Wolno, Wadza, Samorzd - Zarys myli politycznej Francisa Liebera, Toru 2001, str.
134.
1

31

Europejskiego Trybunau Praw Czowieka czy praktyki organw nadzoru ma

wielkie znaczenie na dziaania podejmowane przez samorzd2.
Bogactwo zdaje si sprzyja wolnoci. Z drugiej strony nadmierne bogactwo,
odczuwane przez biednych jako niesprawiedliwo, zagraa moe poczuciu
sprawiedliwoci jak i destabilizowa pastwo. Bogactwo

jednostek, bdc

niejednokrotnie - szczeglnie w systemie kapitalistycznym - warunkiem istnienia

moliwoci zdobycia wyksztacenia czy oddziaywania na sprawy publiczne, moe
by take rdem bogactwa poszczeglnych jednostek samorzdu terytorialnego,
jednake moe by takie rdem naduy, poprzez powstawanie zalenoci np.
mediw lokalnych czy lokalnego wiata polityki, od jednostek posiadajcych
pienidze. Z drugiej strony bieda nie sprzyja wolnoci, zarwno poszczeglnych
obywateli i spoeczestwa jako caoci, jak i wolnoci samorzdu terytorialnego.
Pastwo stara si wyrwnywa rnice bogactwa midzy poszczeglnymi
jednostkami samorzdu terytorialnego, ale tylko w pewnym stopniu, zwykle dbajc
o integralno pastwa ale i o zachcanie poszczeglnych regionw czy mniejszych
jednostek samorzdu terytorialnego do pewnego konkurowania midzy sob i do
rozwijania wasnych inicjatyw. Rwnie ten stosunek do samorzdu terytorialnego
ukazuje po raz kolejny jego zwizki ze stanem pomidzy cakowit wolnoci a
cakowitym jej brakiem.
Nie zawsze instytucje ustrojowe wiadcz o istnieniu w danym systemie
faktycznej wolnoci. Czsto duo wiksze znaczenie ma kultura spoeczestwa,
typowy styl sprawowania wadzy, zdolno obywateli do samoorganizowania si
czy do wyraania sprzeciwu, ale i do brania odpowiedzialnoci za sprawy publiczne.
Moemy tu mwi o podstawowym znaczeniu ducha wolnoci, ktry moe by te
okrelany jako klimat wolnoci czy jej poczucie wrd obywateli. Zagadnienia te
zwizane s zwykle z poziomem rozwoju cywilizacyjnego danego spoeczestwa,
uksztatowanych tradycji i poziomem zaufania midzy jednostkami. Wiele
czynnikw moe mie tutaj znaczenie dodatkowe, takich jak sprawy ekonomii,
zdrowia publicznego czy te stosunki z ssiadami.
2

B. Dolnicki: Nadzr nad samorzdem terytorialnym, Katowice 1993, str. 20.

32

W czasie obrad Okrgego Stou strona solidarnociowa bya przeciwna

jakiemukolwiek nadzorowi nad samorzdem terytorialnym, traktujc go jako
ograniczenie wolnoci. Mj tata, referujc istot nadzoru, przywoujc przykady
pastw zachodnich, ukazywa celowo dbania o przestrzeganie przez samorzd
terytorialny kryterium legalnoci i ukazywa moliwo pogodzenia nadzoru nad
samorzdem terytorialnym ze standardami demokracji. Ograniczenie wolnoci
samorzdu terytorialnego zapobiega ma anarchizacji ycia publicznego w jego
jednostkach, jak i zapewnia zgodno dziaa samorzdu z polityk pastwa.
Naley przy tym zauway, e samorzd terytorialny w wielu kwestiach ma punkt
widzenia inny od rzdowego, i prowadzi moe polityk inn, ni polityka rzdu.
Jednake zarwno polityka samorzdu terytorialnego, jak i polityka rzdu, wchodz
w skad polityki pastwa, oddziaujc zarwno na sytuacj obywateli i stan spraw
publicznych, jak i nawet na pozycj pastwa w wiecie.
Zdobywanie dowiadcze we wadzach administracji samorzdowej moe
suy lepszemu funkcjonowaniu jednostki w strukturach administracji rzdowej, i
by traktowane jedynie jako przygotowanie do waciwej kariery. Niejednokrotnie
osoby, ktrym nie udao si zdoby mandatu do Sejmu startuj w wyborach
samorzdowych, traktujc jednake takie zachowanie jako gr o nisz stawk.
Zauway jednake naley, e zarwno obecne wielkie znaczenie jednostek
samorzdu terytorialnego w sprawach wykorzystywania funduszy z Unii
Europejskiej, jak i rola samorzdu terytorialnego w zaspokajaniu potrzeb jednostek
wpywaj ostatnio na powaniejsze traktowanie np. wyborw do samorzdu
terytorialnego

przez

partie

polityczne,

majce

podstawowy

wpyw

na

organizowanie kampanii wyborczych czy na konkretne dziaania jednostek

samorzdu terytorialnego.
Sprawy kadrowe, zarwno dotyczce wiedzy i umiejtnoci, jak i w zakresie
uczciwoci czy dobrej woli, s niejednokrotnie czynnikiem decydujcym o jakoci
dziaania samorzdu terytorialnego. Aby prawidowe - nie czynice szkody dobru
publicznemu, a nawet mu suce - byy sposoby wykorzystania wolnoci
samorzdu terytorialnego, konieczne jest istnienie odpowiednich przesanek
33

edukacyjnych, wysoki poziom kultury ycia publicznego jak i sprzyjajce warunki

funkcjonowania pastwa. Niejednokrotnie wanie za wola czy niski poziom
wpywajcych na czonkw spoeczestwa mediw, zwizkw wyznaniowych i
szk uniemoliwia prawidowe dziaanie samorzdu terytorialnego, z drugiej
strony rozwj edukacji, poszerzanie horyzontw jednostek przez podre, czy
dostp do informacji i moliwoci komunikacyjne wpywaj na zwikszanie
poczucia odpowiedzialnoci jednostek jak i tworz zaufanie do moliwoci
spoeczestwa.
Centralizacja, ograniczanie wpyww samorzdu terytorialnego czy jego
likwidacja mog by zwizane z okrelonymi pogldami czy z cyklami dotyczcymi
centralizacji i decentralizacji, co jaki czas zmieniajcymi ustroje wielu pastw, mog
wynika one take z warunkw zewntrznych, ze stanu zagroenia czy z braku
rodkw finansowych. Niezadowolenie ze stanu samorzdu terytorialnego, z
poziomu lokalnych politykw czy z ich niemonoci uchwalania potrzebnych aktw
rodzi moe zarwno ch zmian personalnych, jak i pytania o zasadno danych
rozwiza ustrojowych. Zauway jednake naley, e reformy ustrojowe nie
powinny by przeprowadzane zbyt czsto. Wolno samorzdu terytorialnego jest
rodkiem, z ktrego korzystania trzeba si uczy, a nauka ta trwa czasem wiele lat.
Tradycje udziau w wyborach lokalnych, referendach, zaufanie do mediw i do
politykw czy poczucie tosamoci lokalnej s kapitaem, na ktrym bazowa moe
sprawny i przyjazny samorzd terytorialny, z drugiej za strony to wanie
funkcjonowanie samorzdu terytorialnego wpywa na ksztat wielu zagadnie
dotyczcych spoeczestwa, jakoci ycia w danym miecie, panujcej atmosfery czy
zadowolenia i dumy - lub ich braku - ze swojego miejsca zamieszkania.
Wadze samorzdowe czsto s jednymi z wzorcw zachowa obywateli,
przy czym moe to by wzorzec negatywny, jak i pozytywny. Lenistwo, brak kultury
i inteligencji, brak zainteresowania rzeczywistymi problemami czy marnowanie
publicznych pienidzy przez osoby bdce we wadzach danej jednostki samorzdu
terytorialnego niejednokrotnie bd naladowane, negatywnie wpywajc na jako
ycia spoeczestwa nie tylko przez zaniechania nalecych do danych organw
34

jednostek samorzdu terytorialnego obowizkw, ale take przez ich destrukcyjne

oddziaywanie na sfer emocji i wyobrae. Std wielkie znaczenie kontroli
spoecznej - czy to w postaci mediw, czy w postaci zrzesze - ksztatujcych opini
publiczn. Skuteczno kontroli spoecznej ujawnia si moe w postaci kontroli
politycznej, ktra to w postaci wynikw wyborw moe ujawnia opinie ludnoci
wobec

poszczeglnych

aktorw

ycia

publicznego,

czy

choby

poziom

zainteresowania mieszkacw sprawami danej jednostki samorzdu terytorialnego.

Zrnicowanie opinii, poszanowanie dla rnorodnoci czy zdolno
prowadzenia konstruktywnych dyskusji bardziej sprzyjaj samorzdnoci i wolnoci
samorzdu terytorialnego ni uniemoliwianie wyraania pogldw czy brak
zaufania. Podobiestwo pogldw, sposobw zachowania, gustw czy nawet
preferencji kulinarnych wrd czonkw danej wsplnoty samorzdowej sprzyja
moe jej sprawnoci dziaania i zdolnociom organizacyjnym, czasem rwnie jest
atrakcyjne ze wzgldw promocyjnych, choby w zakresie przycigania turystw. Z
drugiej strony, nadmierne rnice midzy jednostkami samorzdu terytorialnego
czasem tworz wzajemne niechci i uprzedzenia, czasem nawet s szkodliwe dla
jednoci pastwa3.
Problematyka wolnoci mediw lokalnych czy te ich uzalenienia, a take
problematyka wolnoci gospodarczej, ale take wyrwnywania rnic przez
pastwo lub te konkurowania midzy jednostkami samorzdu terytorialnego mog
by

rozpatrywane

jako

cile

zwizane

pozycj

ustrojow

samorzdu

terytorialnego i pozycj prawn jego mieszkacw. Zarwno wolno do tworzenia

samorzdu terytorialnego, jak i wolno udziau we wadzach, choby przez
gosowanie, jak i zagadnienia takie, jak granice teje wolnoci s zagadnieniami
dotyczcymi istoty zwizkw wolnoci i samorzdu terytorialnego4.
W konkretnej sytuacji wolno moe by dobra, jak i za. Nieodpowiedzialni
politycy, wybierani przez nieodpowiedzialne spoeczestwo, zwykle sprzyjaj
J. Michalik-Surwka: Wolno w koncepcji socjalizacji Jrgena Habermasa, [w:] J. Danilewska (red.):
Granice wolnoci i przymusu w edukacji szkolnej, Krakw 2001, str. 59.
4 D. DeVos: Podstawy wolnoci - Wartoci decydujce o sukcesie jednostek i spoeczestw, Warszawa
1998, str. 109.
3

35

ideologiom odbierajcym wolno, nawet jeli kryj si one za hasami do wolnoci

si odwoujcymi. Z drugiej strony niedawanie ludnoci szans korzystania z
wolnoci,

opartej

na

solidnej

edukacji

poczonej

religi

promujc

odpowiedzialno, marnuje ogromny potencja, jaki w wolnoci jest zawarty.

Osignicie warunkw umoliwiajcych odpowiedzialne korzystanie z wolnoci nie
jest zadaniem atwym. Zachynicie si wolnoci niejednokrotnie prowadzi do
destrukcji, za dawni piewcy wolnoci okazuj si by rzecznikami terroru i
nietolerancji. dza wadzy niejednokrotnie prowadzi do prb ograniczania
wolnoci przeciwnikw politycznych, podobnie jak dza posiadania jedynych
susznych pogldw, czy to w dziedzinie polityki, religii, moralnoci czy nauki.
Wolno w takich przypadkach czsto staje si okazj do niszczenia wolnoci.
Dojrzao spoeczestwa, jak i poszczeglnych jednostek odgrywajcych wane role
polityczne, wydaje si by tutaj jednym z waniejszych czynnikw, wpywajcych na
proporcje podanej wolnoci czy te na sposoby jej wykorzystywania.
Dowiadczenie wolnoci jest jednym z elementw tworzcych czowieka w
arystotelesowskim rozumieniu zwierzcia politycznego. Podobnie tosamo
jednostki

samorzdu

terytorialnego

ksztatowana

jest

oparciu

jej

odpowiedzialno za wasne sprawy. Pomidzy hobbesowsk koniecznoci

wyzbycia si wolnoci dla zakoczenia wojny wszystkich ze wszystkimi, a
rouseeausowskim stanem szczliwej wolnoci znajduje si stan poredni,
urzeczywistniony w postaci samorzdu terytorialnego5.
Moliwe jest istnienie faktyczne kadej z czterech relacji pomidzy wolnoci
a samorzdem terytorialnym6, jednake w ustroju kapitalistycznym najczciej stan
istnienia wolnoci politycznej czony jest z istnieniem samorzdu terytorialnego, za
brak wolnoci z jego brakiem. Znaczenie samorzdu terytorialnego dla ksztatowania
i ochrony wolnoci w danym pastwie znane jest od dawna, za wpyw istnienia
Zauwamy podobiestwo oparcia wspczesnego samorzdu terytorialnego na koncepcjach
opierajcych niejeden ustrj polityczny czy ekonomiczny na klasie redniej ludnoci - czyli na klasie
nie pragncej rewolucji i pozbawionej nadmiernych ambicji, ale w miar sumiennie pracujcej,
biorcej udzia w wyborach i paccej podatki.
6 1) Wolno i istnienie samorzdu terytorialnego; 2) Brak wolnoci i istnienie samorzdu
terytorialnego; 3) Wolno i brak samorzdu terytorialnego; 4) Brak wolnoci i brak samorzdu
terytorialnego.
5

36

samorzdu terytorialnego na kultur polityczn sprzyjajc wolnoci znajduje wiele

ilustracji, mogcych suy za pozytywne przykady. Jednake wolno majca
wpywa pozytywnie na losy spoeczestwa i pastwa musi by oparte na dobrej
woli, w ustroju demokratycznym nie powinna to by wycznie wolno dla nas, a
niewola dla innych, cho niejednokrotnie istnienie okrelonych cenzusw w
znacznym stopniu zmienia tutaj optyk pojmowania demokracji7.
Czciowa wolno, zarwno dotyczca samorzdu terytorialnego jak i jego
mieszkacw, moe dotyczy ogu spraw, swoistego klimatu wolnoci. W
konkretnych sprawach czy te ich rodzajach, praktyczniej jest mwi o wolnoci lub
jej braku, zwizanym np. z podziaem kompetencji. Niektre wymogi formalne, np.
dotyczce przeprowadzania konsultacji czy udzielania informacji, nie wydaj si by
sprzeczne z odczuciem wolnoci, cho faktycznie t wolno w pewnym stopniu
mog krpowa. Z drugiej strony brak ogranicze wolnoci jednostek samorzdu
terytorialnego prowadziby w niektrych przypadkach do ograniczenia wolnoci
mieszkacw teje jednostki, np. poprzez pozbawienie ich wiedzy o sprawach dla
nich wanych czy te przez brak moliwoci wpywania na wadze8.
Profesjonalizm

dziaania

zarwno

obywateli

ich

odpowiednio

zorganizowanych grup, jak i sprawna praca urzdw mog by traktowane jako

rodki do ochrony ich wolnoci, np. w zakresie korzystania ze skarg i wnioskw czy
z wykorzystaniu istniejcych procedur. Nadmierne jednake skomplikowanie
przepisw prawa proceduralnego oddala obywatela od jednostki samorzdu
terytorialnego, co moe prowadzi do ograniczenia jego wolnoci politycznej. Prosty
i klarowny jzyk przepisw, a take demokratyczno stosunkw w ramach aparatu
administracyjnego i w relacjach klient - urzdnik ugruntowuj wolno polityczn,
sprzyjajc udziaowi we wadzy i odpowiedzialnoci obywateli za wasne sprawy.
Istota samorzdu terytorialnego rwnie w tym znaczeniu zwizana jest z prostot

Jak choby w demokracji ateskiej, czy w demokracji szlacheckiej. Zagadnienia cenzusw

dotyczcych np. wieku, pci, zameldowania, rasy, majtku czy wyksztacenia take budziy i budz
rne oceny.
8 S. Kozowski: Swoboda dziaania polityka, Warszawa 2006, str. 88.
7

37

relacji i bliskoci wadzy do obywatela, czy nawet z odczuwaniem na co dzie

wspzalenoci jednostki samorzdu terytorialnego i wsplnoty mieszkacw.
Mieszkacy z mocy prawa tworz wsplnot samorzdow, co z jednej strony
uatwia samorzdowi ochron jego wolnoci, przekazujc sprawy obywateli im
samym, i skaniajc ich do zainteresowania sprawami danej jednostki samorzdu
terytorialnego, a z drugiej strony jest ograniczeniem wolnoci tyche obywateli jako, e nie mona by apatryd samorzdowym, czyli nie przynalee do
wsplnoty mieszkacw samorzdu. Z drugiej strony niektre zagadnienia
pozaprawne, np. braku meldunku, tworz zjawiska braku traktowania konkretnego
czowieka jako czonka wsplnoty samorzdowej przez podmioty administrujce. W
obu jednake przypadkach wolno traktowana jest jako warto, cho jej istnienie
lub brak powodowa moe rne skutki w zakresie sprawnoci dziaania
administracji czy losu konkretnych jednostek. Ustawodawca traktuje wolno
jednostek samorzdu terytorialnego i ich mieszkacw nie jako warto absolutn,
ktrej naley wszystko podporzdkowa, ale jako element szerszego systemu,
zwizanego z ide demokratycznego pastwa prawnego.

38

SAMORZD TERYTORIALNY
A KULTURA POLITYCZNA

Emocje, oceny jak te np. wartociowania - wpywaj na zachowania

jednostek w danej spoecznoci. Wpyw ten uzna mona za kultur polityczn.
Zauway tu naley zarwno rol jednostek, tak tworzcych dan spoeczno, jak i
interakcje w ramach teje spoecznoci czy reakcje tej spoecznoci na zdarzenia
zewntrzne. Kultura polityczna tak rozumiana to zesp warunkw, ksztatujcych
nie tylko poszczeglne dziaania dotyczce sfery publicznej, ale take tworzcych
obraz danej spoecznoci, funkcjonujcej politycznie. Wpyw jednostek na kultur
polityczn moe by rny, w zalenoci np. od zdolnoci czy przebojowoci
poszczeglnych osb, ale take od takich cech, jak ich konformizm lub zdolno
wpywania na otoczenie. Wpyw jednostki na inne osoby moe polega tak na
stawaniu si wzorcem czy na tworzeniu wzorcw, ale take na popieraniu lub
zwalczaniu zastanych zwyczajw, na przestrzeganiu lub amaniu norm, jak te na
reagowaniu w okrelony sposb na zachowania innych osb.
Kultura to aktywno, w innym przypadku jednak trudno mwi o braku
kultury, lecz raczej o braku przykadw dziaa typowych dla kultury wysokiej, czy
te po prostu o niskiej kulturze. Kultura polityczna take w tym zakresie czy si z
samorzdnoci, i dla samorzdu waciwa jest samodzielno dotyczca rozwijania
aktywnoci od podstaw, podejmowania dziaa z potrzeby wewntrznej czy te z
poczucia obowizku dbania o sprawy wsplnoty. Wielokrotnie obserwowana
niewielka aktywno samorzdu terytorialnego w przypadku braku zacht, np.
finansowych, ze strony instytucji zewntrznych - przez ktre rozumie tu moemy
przede wszystkim szeroko rozumiane pastwo - wie si zwykle z nisk kultur
polityczn. Aktywno lokalna, nawet nie wymagajca wielkich nakadw
finansowych, jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania samorzdu
terytorialnego - w innym przypadku wadza lokalna pozostaje samorzdem tylko z

39

nazwy, ograniczajc si do wykonywania polece ze stolicy czy te do rozdzielania

zewntrznych rodkw finansowych.
Poczucie ycia w miejscu wanym, uznawanie wasnej miejscowoci, wasnej
ulicy czy ssiedztwa za centrum czy za okolic istotn z punktu widzenia historii,
teraniejszoci i przyszoci, wpywa na powane traktowanie wasnej misji
samorzdowej i poszczeglnych organw samorzdu terytorialnego 1 . Z drugiej
strony tworzy moe postrzeganie wiata zewntrznego, jak te osb pochodzcych
z innych czci pastwa czy z innych krajw, jako obcych. Szczeglnym
przypadkiem jest denie jednostki samorzdu terytorialnego do niepodlegoci, jak
te do przyczenia do innego pastwa. Wrogo wobec orodka centralnego, do
wadzy i do otoczenia - w tym do innych jednostek samorzdu terytorialnego moe
jednak mie rn intensywno, by w pewnych przypadkach sta si ju nie
wrogoci, ale postaw zwizan ze zdrow rywalizacj i deniem do
samodoskonalenia.
Kultura polityczna zwizana z kapitalizmem podkrela konkurencyjno
ekonomiczn, take w sferze konkurencji midzy poszczeglnymi jednostkami
samorzdu terytorialnego. Samodzielno ekonomiczna, nawet tylko majca pewien
zakres, jak wiadomo wpywa na zrnicowanie jakoci ycia w poszczeglnych
jednostkach samorzdu terytorialnego w pastwie, na zrnicowanie pozycji
politycznej tyche jednostek, na rne szanse yciowe mieszkacw jak te na
powikszanie si de do wyrwnywania nierwnoci przez pastwo. Nierwnoci
takie odbierane by mog jako zachta do zaradnoci i jako element sprawiedliwoci,
jednake mog by take rozumiane jako wynik krtkowzrocznoci wadzy
pastwowej i jako niesprawiedliwo spoeczna. Ustrj socjalistyczny, podkrelajcy
wartoci takie jak rwno czy rol spoeczestwa rozumianego jako cao, czy si
w duym stopniu m.in. z wyrwnywaniem szans czy jakoci ycia w
poszczeglnych czciach kraju. Ograniczenie samodzielnoci ekonomicznej i
politycznej lokalnych si politycznych istnieje jednak niezalenie od ustroju
politycznego, z drugiej jednak strony istnienie samorzdu terytorialnego czy si z
E. Wnuk-Lipiski: Socjologia ycia Publicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008,
str. 89.
1

40

pewnym ograniczaniem wadzy centralnej. Samorzd terytorialny wpywa na

uznawanie ograniczenia wadzy centralnej, jak i istnienia odpowiedzialnoci za
wasne sprawy za normalne i bdce staym elementem ycia publicznego.
Nierewolucyjno samorzdu czy si z trosk o sprawy realne i z koniecznoci
rozwizywania

konkretnych

problemw

otoczenia.

Nieformalne

relacje

otoczeniem, zwykle silniejsze ni na szczeblu centralnym, mog wpywa na lepszy

przepyw informacji midzy politykiem a klientami administracji samorzdowej, z
drugiej za strony mog czy si z wiksz presj na tego polityka.
Poczucie sprawstwa dotyczce ycia politycznego, czce si z takimi
zjawiskami, jak

frekwencja wyborcza czy

dziaalno organizacji, dotyczy

jednoczenie problematyki zaufania do instytucji ycia publicznego i do ludzi w

ogle, jak te zagadnie zadowolenie ze spraw prywatnych i publicznych.
Dziaalno samorzdowa postrzegana by moe jako zaszczyt czy choby
obowizek, ale te czasem jest widziana jako naiwno czy co obcego.
Samorzdno przejawiajca si w codziennych dziaaniach dotyczcych otoczenia,
jest wanym elementem wpywu jednostki na rzeczywisto. Wpyw ten moe by
pozytywny lub niszczcy, podobnie jak rny moe by jego rozmiar. Nasycenie
ycia jednostek sprawami wsplnoty lokalnej czy regionalnej wiza si moe z
dostrzeganiem zjawisk sportowych, artystycznych czy politycznych i z umiejtnoci
przycigania jednostek do aktywnoci na wybranych polach. Promowanie
aktywnoci lub zastraszanie i gaszenie jednostek aktywnych wpywa na kultur
polityczn i jednoczenie na poziom samorzdnoci. Zjawisko socjalizacji zawiera w
sobie w duej mierze take przyswajanie przez jednostki wzorcw dziaania w danej
spoecznoci niezalenie od dziedziny, std pamita naley, e oddziaywanie np.
rodziny, nauczycieli, politykw czy gwiazd sportowych lub artystycznych moe
wpywa take na sposoby odgrywania swoich rl na zupenie innych polach.
Entuzjazm, ale i apatia, widziana u wzorcw osobowych moe by przenoszona na
dziaalno zawodow, ale te na udzia w yciu publicznym. Krytyka nie
powizana z szukaniem rozwiza i braniem odpowiedzialnoci owocowa moe
absencj wyborcz i zniechceniem si do spraw publicznych, kiedy podejmowanie
kolejnych wyzwa, doskonalenie si i sukcesy kolejnych projektw mog wpywa

41

na aktywno w rnych dziedzinach ycia publicznego. Cige odwieanie pamici

o ideaach i ciga aktywno, pozwalaj na budowanie przyzwyczaje i wpywanie
na kultur wasn i danej spoecznoci, jak te na zauwaalne oddziaywanie na
swoje otoczenie. Pomysowo, a take pozytywnie rozumiana naiwno w zakresie
dbania o sprawy publiczne, poczona z zaufaniem, moe wnosi energi potrzebn
do tworzenia doskonalszej samorzdnoci - za wsparta o realn si i o kolejne
sukcesy moe wsptworzy ycie samorzdu terytorialnego charakteryzujce si
wysok kultur polityczn.
Niezbyt czsta z perspektywy historycznej rewolucyjna rola samorzdu
wiza si moe tak z rozwijaniem czy pielgnowaniem tradycji i de
niepodlegociowych, jak z rewolucj powoln, dotyczc np. wprowadzania
okrelonych

rozwiza

ekonomicznych

czy

produkcyjnych,

ale

take

wyksztacaniem si nowych struktur czy zalenoci spoecznych. Samorzd wielkich

orodkw miejskich moe niejednokrotnie przejawia tendencje rewolucyjne i
wpywa na zachodzenie zmian w caym pastwie czy nawet w wielu pastwach.
Dziaalno

samorzdu

terytorialnego

moe

by

postrzegana

pewnych

wypadkach jako podejmowanie okrelonych eksperymentw, czy to dotyczcych

prawa miejscowego, czy konkretnych dziaa np. w zakresie sposobw urzdzenia
miasta lub w zakresie relacji z otoczeniem - np. na polu turystyki czy przycigania
inwestorw.
Kosmopolityczna tkanka osobowa i ideowa czy si niejednokrotnie z
funkcjonowaniem samorzdu terytorialnego w miastach portowych czy te w inny
sposb zwizanych z migracj lub z wielokulturowoci. Z drugiej strony
prowincjonalizm i odcicie od wiatowego ycia politycznego sprzyja mog
unifikacji wewntrznej ale te poczuciu odrbnoci i obcoci midzy dan
miejscowoci czy regionem a otoczeniem. W obu przypadkach np. mechanizmy
demokratyczne, jak i wadza absolutna jednostki mog si sprawdza i funkcjonowa
sprawnie i sprawiedliwie, ale te dostrzega naley okrelone zagroenia zwizane
np. z podsycaniem nienawici ze wzgldw etnicznych, religijnych czy majtkowych

42

w ramach kadego z rozwiza2. Samorzd terytorialny ma tu do spenienia rne

funkcje, wrd ktrych moe wskaza przede wszystkim na funkcj rozwizywania
lokalnych problemw i zaspokajania lokalnych potrzeb, jak te na funkcj
wsppracowania z otoczeniem, w tym z pastwem, w ramach ktrego dana
jednostka samorzdu terytorialnego funkcjonuje3.
Zwizki midzy samorzdem terytorialnym a kultur polityczn s nie tylko
dwukierunkowe, ale rwnie nale do zespou relacji midzy zjawiskami i
instytucjami istniejcymi w spoeczestwie. Idee samorzdnoci i tworzenia wysokiej
kultury politycznej s w wielu wypadkach zbiene, wpywajc na denia do brania
odpowiedzialnoci za sprawy publiczne przez ludzi. Istniej jednake take
przypadki, kiedy interesy lokalne s sprzeczne z interesem caego pastwa czy kiedy
w ramach kultury politycznej dominujcej na danym terenie w imi sprawnoci
zarzdzania czy jednolitoci zwalczane s elementy kojarzone z doskonalsz kultur
polityczn. Z drugiej jednak strony, wysoka jako kultury politycznej dotyczcej
funkcjonowania wadzy centralnej nie zawsze jest wzorcem dla wadz lokalnych, ani
nawet nie zawsze wadzy centralnej zaley na jakoci ycia politycznego poza stolic.
Wysoka kultura polityczna czy si ze szlachetnoci, wiedz czy talentami
osb mogcych uczestniczy we wadzy. Zagadnienie elitaryzmu i jego zwizkw z
kultur polityczn moe by postrzegane jako dopuszczanie do wadzy wycznie
niewielkiej liczby osb, ale moliwe jest take tworzenie wielu elit, nie tylko
dotyczcych rnych dziedzin, jak te w dziedzinie sprawowania wadzy. Wanie
samorzd terytorialny daje okazj wsptworzenia dobra publicznego przy pomocy
wasnych decyzji i dziaa, a nie tylko jako wykonawca woli znajdujcego si w
stolicy wadcy.

G. Meyer: Kultura polityczna i demokratyzacja - podstawy, problemy i tezy, [w:] G. Meyer, S.

Sulowski, W. ukowski (red.): Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 2007, str. 11.
3 Mona doda, e w rozumieniu sytuacyjnej teorii pastwa jednostka samorzdu terytorialnego sama
moe by postrzegana jako pastwo, std jej wsppraca zewntrzna moe by w tym przypadku
opisywana przede wszystkim jako wsppraca z innymi pastwami.
2

43

Podstawy samorzdnoci tkwi w braniu odpowiedzialnoci za sprawy

swojego otoczenia 4 . Samorzdy szkolne, studenckie czy branowe skupiaj si
zwykle na okrelonej tematyce, kiedy samorzd terytorialny jest najbardziej podobny
do wadzy pastwowej, interesujcej si wieloma rnymi kwestiami. Wanie
midzy najmniejsz jednostk podziau terytorialnego, w ktrej aktywno rozwija
samorzd lokalny, a greckim pastwem-miastem, znale mona najwicej
podobiestw. Siganie do wzorcw demokracji ateskiej take skania do
dostrzegania zalet i wad demokracji funkcjonujcej w gminach czy innych
najmniejszych jednostkach samorzdu terytorialnego. Odnalezienie si w ramach
demokratycznej kultury przekonywania, mobilizowania nieaktywnych, dyskusji i
walki o gosy jest nie tylko szko aktywnoci politycznej na szczeblu pastwowym,
ale take moe by uznane za prawdziw demokracj, najblisz ideaom greckim.
Naley przy tym pamita, e kady z rodzajw samorzdu w jaki sposb wpywa
na kultur polityczn, w przewaajcej liczbie przypadkw podnoszc poziom tej
kultury i zwikszajc zainteresowanie sprawami danej spoecznoci czy grupy, i e
nie tylko udzia w yciu samorzdu terytorialnego powinien by uznawany za
proces nauki dziaalnoci publicznej - jako e nauka ta odbywa si powinna rwnie
m.in. w szkole, w ramach zrzesze, jak i podczas aktywnoci na kadej paszczynie
zwizanej ze sprawami publicznymi5.
Wrd funkcji kultury politycznej wskazywane s przede wszystkim funkcja
regulacyjna

rozumiana

jako

zapewnienie

przewidywalnoci

zachowa

politycznych, jak te funkcja integracyjna - czyli podejmowanie wsplnych dziaa,

np. w oparciu o idee czy interesy6. Kultura polityczna moe by postrzegana jako
zjawisko realizowane w ramach funkcjonowania samorzdu terytorialnego, ale te
Zauway przy tym mona zaleno odpowiedzialnoci od zajmowanych stanowisk, w tym
rwnie zagadnienia takie jak koncentracja odpowiedzialnoci w przypadku istnienia organw
jednoosobowych i rozmycia teje odpowiedzialnoci w sytuacji istnienia organw wieloosobowych. Z
drugiej strony naley podkrela znaczenie dyskusji i istnienia odpowiedzialnoci wsplnoty jak te
uczestnikw lokalnego ycia politycznego w caoci.
5 A. Savicka: Voluntary Work: Our Way Back to a Civil Society?, [w:] A. Blasko, D. Januauskien
(red.): Political Transformation and Changing Identities In Central and Eastern Europe - Lithuanian
Philosophical Studies, VI, The Council for Research in Values and Philosophy, Washington, D.C. 2008,
str. 283.
6 L. Dubel, A. Korybski, Z. Markwart: Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Kantor
Wydawniczy Zakamycze, Krakw 2002, str. 197.
4

44

dziaalno samorzdu terytorialnego moe by elementem kultury politycznej. Oba

zagadnienia cz si ze sob i wpywaj na siebie wzajemnie, przy czym dostrzega
naley przewag czynnika ideowego w przypadku omawiania zjawiska kultury
politycznej i zjawiska ustrojowego odnonie do samorzdu terytorialnego. Ustrj, w
ramach ktrego wyksztaca si dana kultura polityczna, w praktyce istnieje w
oparciu o dan kultur polityczn, przy wykorzystaniu norm wypracowanych przez
t kultur i sam bdc przez ni ksztatowany.
Ocena jakoci kultury politycznej i jakoci samorzdu terytorialnego moe by
uznana za prb spojrzenia z zewntrz na te zjawiska, ale take moe by elementem
ich wsptworzenia. Ocena taka moe by wykorzystywana w walce politycznej czcej si zarwno ze zjawiskiem kultury politycznej, jak i bdcej elementem
funkcjonowania samorzdu terytorialnego, ale take moe by traktowana jako
dziaanie teoretyczne czy apolityczne. Podnoszenie jakoci kultury politycznej czy
si jednoczenie z budowaniem tradycji samorzdu terytorialnego oraz z
promowaniem innowacyjnoci i otwartoci 7 . Przeciwdziaanie tworzeniu si i
wzmacnianiu lokalnych klik i powiza ograniczajcych rozwj czy zmiany nie
powinno oznacza atomizacji i wykluczenia jednostek yjcych w ramach danej
wsplnoty samorzdowej8. Prawidowe funkcjonowanie zrzesze wynika w duej
mierze z czynnikw ideologicznych, w tym z oddziaywania na lokaln spoeczno
religii promujcych odpowiedzialno, samodzielno i dbanie o dobro pastwa.
Posiadanie wasnego zdania, umiejtno jego obrony ale take zdolno do
przyjmowania argumentw i szanowania uczestnikw ycia politycznego jest
jednoczenie elementem wysokiej demokratycznej kultury politycznej, i skadnikiem
zdrowego funkcjonowania samorzdu terytorialnego. Nie tylko zdolno oceny
rnych opcji czy gosowania na odpowiednich kandydatw, ale take zdolno
odgrywania rl przywdczych i inicjowania i forsowania potrzebnych projektw
przez wielu mieszkacw danego terenu moe by postrzegana jako wany element
J. Pnek: W Europie wszyscy pyniemy w jednej odzi (Europa na rozdrou - pomidzy przeszoci
a przyszoci), [w:] M. Kosman (red.): Na obrzeach polityki - Cz sma, Wydawnictwo Naukowe
WNPiD UAM, Pozna 2010, str. 8.
8 Urszula witochowska: Zjawiska patologiczne w rozwoju demokracji na przeomie XX i XXI wieku,
Wydawnictwo Gdaskiej Wyszej Szkoy Humanistycznej, Gdask 2008, str. 72.
7

45

samorzdnoci opartej o wysok kultur polityczn. Rola partii politycznych na

szczeblu lokalnym moe wyglda rnie w zalenoci od konkretnych sytuacji i
warunkw lokalnych, jednake w duej mierze ich jako zwizana jest z obecnoci
elementu samorzdnoci i kultury dialogu wewntrznego w ramach tych partii.
Jako kultury politycznej i jako samorzdu mog by postrzegane w rnych
wymiarach i z rnych perspektyw, czy to w oparciu o dostrzeganie konkretnych
dziaa np. w zakresie doskonalenia infrastruktury czy promocji danego terenu, w
zakresie zadowolenia mieszkacw z dziaalnoci samorzdu ale take w oparciu o
ocen inteligencji czy kultury poszczeglnych dziaaczy samorzdowych. Dostrzec
naley w tym zakresie wielk rol mediw, kreujcych w duym stopniu wizerunek
poszczeglnych politykw i tworzcych obraz konkretnych problemw czy
zagadnie, jak i wpywajcych na jzyk i atmosfer ycia politycznego. Rola mediw
lokalnych wiadczy w duej mierze o znaczeniu samorzdu terytorialnego w danym
kraju, z drugiej za strony ich zrnicowanie i niezaleno partyjna s zwizane z
poziomem kultury politycznej na danym terenie.
Samorzd terytorialny nie jest w stanie samodzielnie rozwizywa wszystkich
problemw lokalnych ani nie jest w stanie samodzielnie tworzy warunkw swojego
dziaania. Wielka rola pastwa, sytuacji ekonomicznej ale te korporacji czy innych
podmiotw przekraczajcych zasigiem swojego dziaania dan jednostk podziau i
samorzdu terytorialnego czyni wadze lokalne jednym z wielu podmiotw
wpywajcych na stan rzeczy na danym terenie. Rozumienie zagadnie lokalnych,
dostrzeganych w odpowiednim kontekcie, zwizane jest z kultur polityczn
istniejc w danym miejscu i czasie. Odpowiednie wykorzystanie istniejcych szans
umoliwia wsptworzenie wspczesnego wiata i zajmowanie przez dan
jednostk samorzdu terytorialnego optymalnego miejsca, przy uwzgldnieniu
takich wyzwa, jak jako ycia wszystkich mieszkacw czy rola polityczna danego
terenu i dziaajcych na tym terenie podmiotw.

46

Kultura polityczna moe by postrzegana w duej mierze jako zagadnienie

powizane z kultur prawn

. Rzdy prawa wytwarzaj specyficzny rys

charakterystyczny regu ycia politycznego, wpywaj take na instrumenty

oddziaywa midzy ludmi. Pastwo rzymskie, podbijajc kolejne tereny i
poszerzajc zasig oddziaywania wasnego prawa, jednoczenie wpywao na
kultur polityczn coraz wikszych obszarw. Rozwizania ustrojowe istniejce w
Rzymie, przy poszanowaniu niektrych instytucji istniejcych na zajmowanych
terenach,

przenoszone

zostaway

jednak

na

rozlege

tereny,

przy

czym

przejmowanie rzymskich wzorcw kulturowych, w tym prawa rzymskiego, opierao

si nie tylko na sile, ale take w duej mierze na chci naladowania sukcesw
Rzymian. Wanie sia i powodzenie s czynnikami zachcajcymi do przyjmowania
okrelonych

rozwiza.

Czynniki

zainteresowane

wysok

jakoci

ycia

politycznego samorzdu terytorialnego powinny podejmowa dziaania skaniajce

do podnoszenia tej jakoci zarwno poprzez wykorzystanie siy - w tym siy prawa i
pienidza,

jak

poprzez

umoliwianie

osigania

sukcesw

podmiotom

wsptworzcym wysok kultur polityczn samorzdu terytorialnego. Wspieranie

wysokiej kultury politycznej musi jednake by bliskie ludziom i ich realnym
problemom, cho nasycone szlachetnymi i zdrowymi ideami.

K. Opaek: Pojcia kultury i stylu w nauce o polityce i w prawoznawstwie, Centralny Orodek

Metodyczny Studiw Nauk Politycznych, Warszawa 1976, str. 23.
9

47

REINKARNACJA WADZY
Interesujcy sposb objaniania zjawisk kojarzony z literack postaci Rocha
Kowalskiego moe znale zastosowanie take w przypadku prby przyblienia si
do istoty zagadnienia wadzy. Na podstawie dowiadczenia, obserwacji czy
podwiadomych procesw porzdkujcych obraz rzeczywistoci i zwizany z nim
wiat poj, jednostka wzrastajca w okrelonym spoeczestwie uczy si
kwalifikowa dane zjawisko jako wadz. Definicje nie su tu praktyce, ale j tylko
opisuj i staj si namiastk wyjanienia, cho niejednokrotnie wprowadzaj w bd i
oddalaj od rzeczywistoci, wprowadzajc w wiat zudze i odbierajc potrzeb
poznania poprzez ycie i mylenie. Wadza to wadza. Uchwycenie jej istoty to
nauczenie si, o co chodzi w przypadku okrelenia w ten sposb konkretnych
zjawisk i nabycie umiejtnoci przenoszenia tego sposobu okrelania na podobne
zjawiska.
Podobiestwo pomidzy poszczeglnymi wadcami okrelone by moe jako
wcielanie si w rol wadcy, przy czym naley to zjawisko postrzega nie jako
denie do naladowania obiektywnie istniejcej idei, ale jako subiektywne
postrzeganie zjawisk wadzy jako naladownictwa czy te reinkarnacji wadzy
wyobraonej przez jednostk na podstawie indywidualnych dowiadcze. Mamy tu
zatem do czynienia z odradzaniem si wadzy w innych okolicznociach czy w
postaciach innych osb, okrelanych jako wadcy.
Z punktu widzenia osoby obejmujcej wadz, jej reinkarnacja przejawia si
moe w naladowaniu poprzednikw - nawet nalecych do innych obozw
politycznych, w bazowaniu na ich dowiadczeniach. Z drugiej strony ch
odrnienia si od poprzednikw take moe by postrzegana jako denie do
udoskonalenia sposobu penienia roli wadcy w kolejnym wcieleniu. Naladowanie
wadcy niekoniecznie odnosi si przede wszystkim do bezporedniego poprzednika,

48

ale bardziej do zaoyciela pastwa, twrcy dynastii czy te do wybitnego ma

stanu, nawet z innego pastwa.
Z punktu widzenia otoczenia, osb podporzdkowanych danej wadzy czy te
konkurentw, rola wadcy stanowi moliwo wcielenia si w okrelone
wyobraenie pierwotnego czy te autentycznego krla, prezydenta czy wadc
znanego pod inn nazw. O ile poddani oczekuj od wadcy danych zachowa, i
dostosowuj si do humorw konkretnej odmiany danej inkarnacji pierwotnego
wadcy, o tyle konkurenci do stanowiska wadcy sami chcieliby gra najwaniejsz
rol w teatrze wadzy, i sami uwaaj si za autentyczne inkarnacje pierwotnego
wadcy1.
Uznanie danej osoby za reinkarnacj wadcy odbywa si moe na wiele
sposobw. Oparcie o zasad faktycznoci, zwizan z tym, e uzasadnione jest
sprawowanie wadzy przez tego, kto j posiada, wie si z jej legitymizacj
zwizan z autorytetem formalnym i traktowaniem danej osoby jako wadcy.
Ponadto wana jest symbolika wadzy, zwizana ze strojem czy miejscem
rezydowania, ze sposobami komunikowania si z otoczeniem, jak i z moliwoci
wydawania polece i tworzenia norm2.
Poddani patrz na wadc porwnujc go do znanych im wciele wadzy, ale
take dany wadca moe modyfikowa wyobraenia o tym, czym wadza jest.
Wprowadzajc terror i obniajc standardy zaufania, wadca wpywa na zachowania
swoich nastpcw, ktrzy to albo dostosuj si do wyznaczonych standardw, albo
bd musieli podejmowa dziaania majce na celu podniesienie jakoci spraw
publicznych w pastwie.
Oczekiwania wobec wadcy i zdolno narzucania swoich wizji poddanym to
dwie tendencje zwizane ze zjawiskiem reinkarnacji wadzy. Reagowanie na
zachowania wadcw jest jednym z podstawowych aspektw gry politycznej, obok
reagowania na nastroje spoeczne czy na potrzeby pastwa. Dodatkowo zauway
M. Kudelska: Karman i Dharma - Wizja wiata w filozoficznej myli Indii, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003, str. 76.
2 P. Rapelli: Symbole wadzy i wielkie dynastie, Arkady, Warszawa 2008, str. 23.
1

49

naley, e trzy podmioty, na ktrych zachowania, nastroje czy potrzeby jednostka

biorca udzia w yciu politycznym reaguje, niekiedy wysyaj zbiene sygnay, cho
w niektrych przypadkach np. oczekiwania spoeczestwa i interes pastwa s
zupenie rne. Niemniej jednak zaobserwowa moemy pewn osmoz czy te
przenikanie si idei midzy wadc a poddanymi. Niekiedy takie przypadki mona
zakwalifikowa jako reinkarnacj wadzy. Czonek danej grupy spoecznej, wybrany
na wadc, z jednej strony zna nastroje i potrzeby teje grupy, a z drugiej wciela si w
czonka grupy rzdzcej. Wymiana elit jak najbardziej w tym przypadku traktowana
by moe jako reinkarnacja wadzy, i to dotyczca nie tylko jednostek, ale caych
grup. Powielane role spoeczne, konieczno stawiania czoa podobnym zadaniom
czy te konieczno brania udziau w takich samych ceremoniach i obrzdach
politycznych take skaniaj jednostk rewolucyjn do przyswajania sobie
elementw waciwych dawnej wadzy.
Rewolucja moe by postrzegana jako odrzucenie danego wcielenia wadzy,
wprowadzanie cakowicie nowych rozwiza ustrojowych, zwyczajw i norm,
jednake take tutaj moe mie zastosowanie teoria reinkarnacji wadzy. Czy to
doskonalc czy degenerujc zastan posta wadzy, siy rewolucyjne odnosz si w
jaki sposb do osignitych stanw istniejcych w polityce, gospodarce czy w
rzeczywistoci spoecznej danego pastwa, przygarniajc dane osignicia bd je
depczc, niemniej jednak zwykle nie pozostajc wobec nich obojtnymi. Kolejne
rewolucje przywouj imiona dawnych postaci, stojcych przed podobnymi
wyzwaniami, std nowi rewolucjonici mog by odbierani jako reinkarnacje
rewolucjonistw starych. Poza tym, wypowiadajc sowa teoretykw, budujcych
podstawy ideologiczne danych rewolucji, jak te dziaajc w zgodzie z tymi sowami,
dziaacze niejako pozwalaj na odycie tyche teoretykw. Odgrywanie roli
politycznej napisanej przez dawnych marzycieli moe by ocenione jako reinkarnacja
bytu idealnego, bohatera literackiego czy te jako powrt do myli goszonych w
okolicznociach znanych z poprzedniego wcielenia - ktrym to w danym przypadku
moe by tak wcielenie pisarza, jak i postaci z jego dzie.

50

Noszc sztandar bdcy symbolem danej idei, pastwowoci czy innego

podmiotu, wcielamy si w tych, ktrzy nieli ten sztandar wczeniej, czy te nawet w
tych, ktrzy dane pastwo czy inny podmiot zakadali. W zagadnieniu reinkarnacji
wadzy podstawowe znaczenie ma posta zaoyciela, tego pierwszego, z ktrym si
utosamiamy. Zaoyciel dynastii wciela si w kontynuatorw swojego dziea, ale
nawet zaoyciel dynastii niejednokrotnie moe by uznany za wcielenie zaoyciela
pastwa. By moe take z tego powodu konserwatywni patrioci niechtnie
odbrzawiaj pierwszych prezydentw czy krlw. Z drugiej strony patriotyzm
niejednokrotnie wymaga zdolnoci do wcielania w ycie idei obcych, jednake
koniecznych do przetrwania w penym konkurencji wiecie. Std naladowanie
rozwiza - prawnych, technicznych czy te jeszcze innych - z obcych pastw moe
by w wielu przypadkach uznane za ich wcielanie w ycie w innych okolicznociach.
Zastanawianie si, jakby zachowa si zaoyciel naszego pastwa w dzisiejszych
czasach moe by przykadem tak idealizacji tego wadcy, przykadem uznania
wpywu czasw na wadc czy te

przykadem koniecznoci moralnego

usankcjonowania kopiowania rozwiza z innych pastw3.

Wadze lokalne naladuj wadze centralne. Taki przykad reinkarnacji
wadzy moe dawa rezultaty w postaci wieloci lokalnych krlw podrujcych
po wybranym terytorium i wcielajcych si w posta wadcy pastwa. Wielki
przywdca z pastwa, ktre odnosi sukcesy, oddziauje poprzez swoich
naladowcw

postaci

wadcw

pastw

naladujcych

jego

pastwo.

Naladownictwo wywouj take zachowania otoczenia danego wadcy, mody i

konkretne decyzje polityczne.
Podmioty sprawujce wadz w podobnych okolicznociach, kierujc si
logik, instynktem i wiedz na temat historii i procesw politycznych podejmuj
niejednokrotnie zblione w treci dziaania. Nie wynika to zwykle z wzajemnego
naladowania, ale z korzystania ze wsplnych wzorcw, jak i z dostrzegania
koniecznoci

sigania

po

dane

rodki

okrelonych

okolicznociach.

Wykorzystywanie wiedzy z podrcznikw historii, ze znanych legend i wyobrae,

J. Miroski: Wadza i polityka w przedsibiorstwie - Zarzdzanie przez wpyw, wyd. Difin,
Warszawa 2000, str. 65.
3

51

ale take z usyszanych z ust doradcw czy czonkw wity opowieci czyni w tym
przypadku dziaania wadcy reinkarnacj postaci z zasyszanych sw. Nierzadko
podobiestwa bohaterw danych opowieci do ich pierwowzorw nie s zbyt
znaczne, lub te opieraj si na marginalnych tylko cechach danych osb. Std
zauway naley zjawisko reinkarnacji niedokadnych, lub te decydujce znaczenie
wyobrae o danych postaciach dla ksztatu ich pniejszych reinkarnacji.
Pojcie reinkarnacji wadzy zwykle naley pojmowa w sposb przenony,
jako

wystpowanie

podobiestw

czy

powielanie

zachowa

lub

granie

wyznaczonych przez poprzednikw rl. Jednake w wielu przypadkach przenone

rozumienie wystpuje cznie z okrelonym sposobem rozumienia dosownego,
mianowicie w przypadku wystpowania wadzy dziedzicznej. Dziedziczenie wadzy
charyzmatycznej

niejednokrotnie

przemienia

wadz

tradycyjn

lub

legalistyczn. W przypadku przeradzania si wadzy charyzmatycznej w tradycyjn

mwi moemy o powstawaniu dynastii, w przypadku przybierania przez wadz
charyzmatyczn postaci wadzy legalnej moemy zauwaa obejmowanie przez
kolejne osoby stanowiska stworzonego dla konkretnej jednostki, std czsto
stanowisko takie dostosowywane byo do potrzeb zwizanych z cechami charakteru
teje jednostki jak te z okolicznociami historycznymi i politycznymi, w ktrych ta
jednostka istniaa.
Syn przygotowywany do objcia tronu ma okazj obserwowa ojca, sucha
jego nauk czy zdobywa wiedz i umiejtnoci od wyznaczonych przez ojca
nauczycieli. Taka posta rzeczy skania poddanych do zaufania umiejtnociom
modego krla, ktry przecie zosta wychowany pod okiem kogo, kto umia
rzdzi, a poza tym zapewne w krwi swojej nosi wiele cech tamtego wadcy. Mio
do dawnego krla kae nie dostrzega nawet pewnych brakw nastpcy tronu, co z
drugiej strony moe prowadzi do zudze i do niedoceniania indywidualnych,
niekiedy pozytywnych, cech tego nastpcy. Dostrzega zatem naley tak
podobiestwa jak i odrbnoci w ramach danych dynastii czy szk, z drugiej strony
stworzenie ram danej roli przypisywanej wadcy suy moe z powodzeniem
trwaoci wadzy, pewnoci zachowa czy utosamianiu si obywateli z pastwem.

52

Nazwy Cezar jak i Krl, wywodzce si od wybitnych wadcw, s jaskrawym

przykadem denia do wcielenia danych przywdcw w pastw w postacie
podobne do danych pierwowzorw. Denia takie czy pragnienia mog wynika z
ycze samych wadcw, chccych wykorzysta blask roztaczany przez dane nazwy,
ale czciej wynikaj z pragnie ludu, chccego y pod berem wielkiego pana.
Najszerszy sposb rozumienia zagadnienia reinkarnacji wadzy wie si z
pojawianiem czy te odradzaniem si wadzy pomidzy ludmi w rnych
okolicznociach i czasach. Abstrakcyjne pojcie wadcy znajduje ucielenienie czy to
w postaci dowdcy, gowy pastwa czy te w postaciach parlamentw, rzdw a
nawet armii i zebra ludowych, jak te w postaciach referendw, wyborw i
gosowa. Rodzaje ustrojw mog by uznane za archetypy wadzy wyrniajcej si
okrelonymi cechami. Mamy zatem do czynienia np. z odradzajc si ide
jedynowadztwa, z ide demokracji czy te z ide oligarchii. Pojcia suce do
opisw danych typw wadzy i ustrojw mog suy jako noniki ich cech
charakterystycznych, podobnie jak wizane z danymi ustrojami zdarzenia
historyczne i stereotypy, czy te jak dziea naukowe, wzorcowe akty prawne czy
normy spoeczne. Zarwno mechanizmy zwizane z istnieniem danych ustrojw, jak
i sowa, opisujce idee rzdzce tymi ustrojami, pozwalaj na dostrzeganie zjawiska
odradzania si danego typu wadzy czy ustroju w rnych czasach i miejscach, gdzie
poszczeglne role grane s przez rne postacie.
System zmusza jednostk do podporzdkowania si wadzy lub te do walki z
ni. Po raz kolejny i kolejny aktorzy powtarzaj kwestie niosce te same kwestie,
rywalizacja o wadz przybiera znane postacie, jak te pojawiaj si podobne
problemy i konflikty. Historia w pewnym zakresie daje przykady zwycizcw i
przegranych, funkcje pedagogiczne przenoszonych z pokolenia na pokolenie
opowieci wi si z zachcaniem jednostek i caych spoeczestw do
podejmowania okrelonych wyborw czy do podania w znanych kierunkach.
Koncentrowanie si na historii wasnego pastwa, na przywoywaniu nazwisk
naukowcw czy artystw wywodzcych si z bliskich historykom okolic, a nawet
przywaszczanie sobie odkry powstaych zupenie gdzie indziej moe by

53

postrzegane jako prba umoliwienia jak najszerszego odradzania si wadzy

danego pastwa i zwizanych z t wadz zjawisk.
Niejednokrotnie pokrewiestwo czy te samo nawet nazwisko decyduje o
wyborze danego kandydata na okrelone stanowisko. Dziedziczenie uprawnie w
pewien sposb upodabnia si do ich delegowania. Zastpowanie znanej jednostki
kim innym, lecz pozornie nie obcym, staje si kolejnym przykadem reinkarnacji
wadzy. Korzyci z delegowania uprawnie mog by dugofalowe, pozwalaj na
zachowanie cigoci wadzy czy te na obejmowanie wadz danej jednostki lub
przynajmniej wadz podobn rozlegych obszarw i rnych dziedzin ycia 4 .
Namiestnicy, delegowani sdziowie, prawodawcy dziaajcy w imieniu suwerena z
jednej strony mog promieniowa blaskiem krla, z drugiej za mog sta si
elementem istnienia reinkarnacji rozproszonej wadzy - kiedy to reprezentuj
obywateli. Grupa spoeczna, aktywna politycznie, wybiera moe kandydatw
bliskich sobie ze wzgldu na podobiestwo do wasnych pogldw czy kolei
yciowych. W ten sposb wyborca dy do odrodzenia si w postaci wadcy
przynajmniej w niewielkim stopniu. Z drugiej strony profesjonalizacja i specjalizacja
prawodawcw, urzdnikw czy sdziw moe by odbierana jako podobiestwo do
reinkarnacji wadzy odpowiednio wychowanego nastpcy tronu. Wadza upodabnia
si do wiedzy, a fachowcy posiadajcy t wiedz upodabniaj si do dawnych
wadcw i ich otoczenia.
Przeciwstawianie sobie rnych typw wadcw moe by podobne do
rywalizacji o uznanie autentycznoci danej inkarnacji. Wybieranie wadzy
prawicowej i lewicowej na przemian, zezwalanie na wprowadzanie elementw
autorytarnych i denie do demokratyzacji ycia, pragnienie posiadania na zmian
wadcy okrutnego a potem agodnego to proces poszukiwania prawdziwego
wcielenia wadcy. W przypadku odnalezienia tego wadcy - czy to ze wzgldu na
jego faktyczn potg, czy to na odpowiadanie gustom wyborcw - moliwe jest
dugotrwae panowanie danej jednostki, partii czy dynastii.

J. Coates, C. Breeze: Delegowanie wadzy, wyd. petit, Warszawa 1998, str. 13.

54

Zastosowanie idei reinkarnacji wadzy dla uzasadnienia okruciestwa i

zbrodni zauwaalne jest w przypadku wadzy religijnej. Dziaacze totalitarnych
organizacji

religijnych

niejednokrotnie

powouj

si

na

autorytety

swoich

przywdcw czy te bogw. Falsyfikowalno reinkarnacji wadzy utrudniona jest

przez zakazywanie mylenia i oceny susznoci konkretnych dziaa bez
odwoywania si do tradycji religijnych.
Poczucie racji stanu waciwe jest zagadnieniu reinkarnacji rozproszonej.
Obywatele, wcielajce si w pewnym stopniu w rol wadcy, wykonujc swoje
obowizki powinni przyczynia si do powodzenia caoci. Wielkie znaczenie dla
utosamiania si z wadz pastwow przez obywateli ma edukacja, w tym rwnie
w zakresie przepisw prawa i ich przestrzegania. Przyzwolenie na obnianie
standardw, na zaniedbania i na lekcewaenie obowizkw prowadz do alienacji
pastwa.
Przepisy prawa w pewnym stopniu spenia powinny oczekiwania obywateli,
z drugiej strony same te oczekiwania tworzc. Pewno prawa definiuje obywatela i
oddala wadz od kategorii zjawisk nieprzewidywalnych i szalonych. Znane z
biologii przykady istnienia wrd niektrych gatunkw kategorii krlowej matki
czy samca alfa wskazuj na dwa sposoby przekazywania wadzy. Z jednej strony
dugotrwae i pielgnujce tradycj metody dziedziczenia i niezmiennoci, z drugiej
za rywalizacja o wadz i cige odpieranie atakw konkurentw - oba te sposoby
znane s spoeczestwom ludzkim, i w obu mwi moemy o okrelonych
postaciach reinkarnacji wadzy.
Reinkarnacja wadzy opiera si moe na znanych zwyczajach, jak i moe
wiza si z wprowadzaniem zmian. Socjologiczne mechanizmy wymuszajce
okrelone zachowania rzdzcych, jak i psychologicznie uzasadniane dziaania
jednostek wybitnych, mog by postrzegane jako dwa sposoby uzasadniania
reinkarnacji wadzy. Bez wzgldu na okolicznoci objcia wadzy przez dan
jednostk czy grup, uznanie teje wadzy opiera si w pewnym sensie na
komunikacji. Narzucenie czy przyjcie uznania danego podmiotu za wadc wie
si z komunikacj midzy poddanymi wadzy jednostkami, w ramach grupy

55

rzdzcej, jak i midzy wadz a poddanymi. Zauway przy tym naley, e w

przypadku

istnienia

rozproszonej

reinkarnacji

wadzy

dialog

midzy

poszczeglnymi podmiotami toczy si na zasadzie gry, w ktrej stawk mog by

konkretne decyzje lub im podporzdkowanie, szczegowe rozwizania ustrojowe,
jak te sama wadza.

56

AMANIE UMOWY SPOECZNEJ

Zagadnienie

istnienia

czy

te

obowizywania

umowy

spoecznej

rozpatrywane moe by z rnych perspektyw. Z punktu widzenia prawnego, za

podstaw umowy spoecznej uzna moemy istnienie norm prawnych, caociowo
regulujcych

podstawy

zachowa

spoecznych,

przez

spoeczestwo

akceptowanych. Mamy tu zatem do czynienia nie z narzuceniem okrelonych norm

prawnych, ale z ich oddolnym wypracowaniem przez zbiorowo. Czy przyjmiemy
pojcie umowy spoecznej jako konstrukcj opisujc istniejcy ju stan, czy jako
proces faktycznego tworzenia prawa, due znaczenie dla jej opisu mie bdzie
perspektywa socjologiczna. Uzasadnienie socjologiczne wizane by moe z
uznawaniem ludu, narodu czy te wszystkich obywateli za suwerena. Wola
suwerena odbierana by moe jako jego wewntrzne zobowizanie, jednake moe
by take rozpatrywane jako umowa midzy jednostkami wchodzcymi w skad
danej zbiorowoci1. Do analizy wyobrae jednostek na temat umowy spoecznej
wskazane jest korzystanie z psychologicznego punktu widzenia, a take korzystanie
ze spostrzee przynalenych do psychologii spoecznej.
Wyobraenie o ksztacie umowy spoecznej zaliczy moemy do sfery
pogldw. Przynaleno do okrelonej grupy spoecznej a nawet do okrelonego
krgu kulturowego czy cywilizacyjnego to kategorie zwizane z moliwoci
ukazywania podobiestw cech danej osoby do cech innych osb, zaliczanych do tej
samej grupy. Jeli umowa spoeczna odnosi si do konkretnego spoeczestwa czy
jego czci, to amanie umowy spoecznej wiza si powinno z pewnym
odchodzeniem od norm danej grupy, z protestem, oszukiwaniem lub z
przestpstwem.

C. Porbski: Umowa spoeczna - Renesans idei, wyd. Znak, Krakw 1999, str. 51.

57

Sfera na granicy dotrzymywania i amania umowy spoecznej to pole

konfliktu midzy zasad pacta sunt servanda a zasadami wspycia spoecznego2.
Dotrzymywanie niekorzystnej umowy moe wynika z honoru, niewiedzy czy z
racjonalnej rachuby, kiedy amanie teje umowy moe by zwizane z odwag i
szlachetnoci, ale te ze z wol i niewiedz3.
Czowiek ksztatowany jest przez spoeczestwo, i przez swoje indywidualne
dowiadczenia. Niejednokrotnie na jednostk wpywa moe osoba nauczyciela czy
rodzica, czasem wpyw na postawy i zachowania maj autorzy, oddziaujcy za
porednictwem swoich ksiek. Ksztatowanie jednostki nie jest wydarzeniem
jednorazowym, lecz raczej procesem, trwajcym praktycznie przez cae ycie. Z
drugiej jednak strony pewne wydarzenia mog mie decydujce znaczenie dla tego,
kim jednostka jest i jak postrzega wiat.
Spoeczestwa si zmieniaj, i tak te si dzieje z umowami spoecznymi.
Porzdek ulega zachwianiu w wyniku wojen, kryzysw gospodarczych, odkry
technicznych czy te w wyniku zdobywania popularnoci przez okrelone ideologie.
Zmiana umowy spoecznej moe wiza si z rozwojem lub z zaamaniem, z
obnianiem

lub

podwyszaniem

standardw

cywilizacyjnych

Zakres

dopuszczalnoci krytyki wadzy moe by odbierany jako miernik istniejcych

swobd politycznych ale te miernik kultury politycznej danego pastwa. Zdolno
samoograniczenia si w zakresie nienawici do wadzy i zdolno do brania
Zauwaalne jest tu podobiestwo do problematyki relacji midzy koniecznoci posuszestwa
nawet nielubianemu wadcy a nieposuszestwem obywatelskim. Niejednokrotnie burzyciele
porzdku wykorzystuj ide koniecznoci buntu przeciw zemu wadcy ze wzgldu na pragnienie
przejcia wadzy przez siebie lub swoj organizacj. Z drugiej strony brak akceptacji spoecznej dla
wadcy lub dla okrelonych rozwiza moe by decydujcy w zakresie sposobu oceny
nieposuszestwa obywatelskiego. Zagadnienia te s elementem polityki, czy to rozumianej jako
dyskurs i walka, czy jako proces rzdzenia.
3 Zauwamy, e czynnikiem obecnym w obu przypadkach jest niewiedza. Brak wiedzy na temat
obowizujcych norm moe by dopuszczalny na wczesnym etapie socjalizacji, lub te moe
wymaga interwencji, kary lub ograniczania praw danej jednostki. W przypadku niewiedzy wadcy
czy innej bezkarnej jednostki, pojawia si pragnienie buntu, emigracji czy te np. ucieczka w sztuk
lub posugiwanie si innymi formami podobnymi do walki, takimi choby jak humor.
4 Uznajc wzgldno zagadnie zwizanych z poziomem cywilizacyjnym, moemy przyjmowa
jednak pewne kryteria porzdkujce. Np. moemy porwnywa poziom cywilizacyjny spoeczestw i
pastw w sposb konfrontacyjny, czyli zastanawia si zdobycze ktrego pastwa w danej dziedzinie
by zwyciyy w wyniku konfliktu, moemy jednak posuy si inn metod, np. polegajc na
porwnywaniu stanu danych spoeczestw do stanu uznanego za optymalny.
2

58

odpowiedzialnoci za sprawy publiczne to elementy charakteryzujce spoeczestwo

obywatelskie. System polityczny wymaga istnienia mechanizmw rozpoznawania i
zwalczania lub tolerowania przypadkw amania umowy spoecznej w zalenoci od
potrzeb i moliwoci5. Istot waciwego reagowania na konkretne przypadki jest
odpowiednia

kombinacja

elementw

takich

jak

mdro,

inteligencja,

dowiadczenie, intuicja, wyksztacenie czy znajomo przepisw. Podobnie w

jednostkowych przypadkach, w konkretnych wycinkach rzeczywistoci, odnale
moemy ilustracje nawet zoonych zjawisk. Wieloaspektowa analiza naukowa jest
jak najbardziej przydatna do gbokiego zrozumienia okrelonych problemw,
jednak zwykle praktyka wymaga nie tylko okrelonej iloci wiedzy czy znajomoci
dokona naukowych, ale take pewnego zasobu intuicji, wyobrani, dowiadczenia i
zdecydowania.
Istota zagadnienia amania umowy spoecznej moe by okrelana na
paszczynie pojciowej, niejednokrotnie jednak przydatne moe by odwoanie si
do obrazowych, nawet potocznych przykadw. Wyobramy sobie czowieka, ktry
zakrcajc, zamiast i chodnikiem obok trawnika, depta po trawie, skracajc sobie
drog. Kiedy zagodzono zakrt, poszerzajc w tym miejscu chodnik, czowiek ten
zacz jeszcze bardziej skraca sobie drog, wydeptujc na trawie jeszcze krtsz
ciek w nowym miejscu. Jednostka moe wnosi do dobra oglnego swj talent,
moe take pasoytowa na spoeczestwie lub niszczy istniejce w nim zasady6.
Sigajc po taki przykad, ukaza moemy jak wyglda moe przyzwyczajenie do
amania umowy spoecznej - przy czym zauway naley, e przez umow
spoeczn rozumie mona szereg zagadnie, czy te e pojcie umowy spoecznej
ma wiele wymiarw i wiele zastosowa.
Mona przywoywa znaczenia proponowane przez dawnych klasykw, od
ktrych pojcie umowy spoecznej jest wywodzone, jednak pojcie to rozumiemy ju
w sposb intuicyjny, nie zawsze zgodnie z dawnym jego znaczeniem. Zjawiska tego
nie naley ocenia ani jednoznacznie pozytywnie, ani negatywnie, a tylko zdawa
R. Tokarczyk: Hobbes - Zarys ywota i myli, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii CurieSkodowskiej, Lublin 1998, str. 109.
6 J. J. Rousseau, Umowa spoeczna, Wydawnictwo Antyk, Kty 2002, str. 19.
5

59

sobie z niego spraw. Jeli chcemy posuy si danym pojciem w sposb waciwy
danemu mylicielowi, moemy powoa si na konkretne nazwisko filozofa, lub te
odpowiednio nawietli kontekst, pozwalajc rozmwcy na uchwycenie sensu
wypowiedzi. Z drugiej strony nieporozumienie jest stanem tak czstym, e zwykle
doceni naley stan choby czciowego porozumienia. Rozmwcy po swojemu bd
interpretowa dane pojcia, a od ich tolerancji i wzajemnego poznania bdzie zalee
czy nastpi przepyw informacji, czy tylko wymiana sw.
Jeli pojcie umowy spoecznej rozumie z perspektywy prawniczej,
podkrelajc znaczenie norm prawnych, istniejcych jednake w kontekcie
szerszego zbioru norm spoecznych, wtedy moemy dostrzega znaczenie
poszczeglnych podmiotw w procesie zawierania i ksztatowania umowy
spoecznej. Poddastwo lub obywatelstwo mog by w tym znaczeniu odbierane
jako czynniki w sposb zdecydowany wiadczcy o powinnoci przestrzegania
umowy spoecznej zwizanej z danym pastwem. Stanie si poddanym lub przyjcie
obywatelstwa podporzdkowuj jednostk istniejcej umowie spoecznej, przy czym
obywatelstwo daje pewn moliwo przekonywania innych obywateli o susznoci
zmieniania danej umowy spoecznej lub te pozostawiania jej w dawnym ksztacie.
Subiektywno postrzegania umowy spoecznej wie si z tym, e w tym
samym pastwie umowa spoeczna moe by przez te same podmioty jednoczenie
przestrzegana i amana. Czonkowie grupy uprzywilejowanej mog sdzi, e
aktualny stan jest optymalny, kiedy czonkowie grupy dyskryminowanej mog
ocenia rzeczywisto zupenie inaczej. Przywileje czsto nie s doceniane, za atwo
si do nich przyzwyczai. Zapobieganie zmianom moe by zwizane z dbaniem o
stabilno, ale moe take prowadzi do coraz wikszego rozdwiku midzy
przepisami prawa a rzeczywistoci. To, co byo lewicowe, staje si po kilkuset latach
konserwatywne. Nowe rewolucje stawiaj stare idee rewolucyjne na pkach
muzew, cho cae partie polityczne i inne grupy a nawet wikszoci spoeczestw
staraj si traktowa te muzea jak sklepy z modnymi towarami. Dla przestrzegania
umowy spoecznej niejednokrotnie konieczne jest jej zmienianie, cho najlepszym

60

sposobem na przestrzeganie umowy spoecznej przez czonkw spoeczestwa jest

umoliwienie im zdobywania szczcia poprzez wykonywanie obowizkw.
Poza jednostkowym podejciem do zagadnienia amania umowy spoecznej,
wskaza moemy na problematyk midzyludzk narzucania treci niezgodnych z
oczekiwanym ksztatem umowy spoecznej, czy te z innymi kwestiami dotyczcymi
niezgodnoci wyobrae rnych osb co do ksztatu umowy spoecznej. Posumy
si tutaj drugim przykadem. Po wprowadzeniu w niektrych busach funkcji
automatycznego otwierania drzwi - czy te otwierania drzwi przez nacinicie
przycisku wewntrz busa, niejeden kierowca busa wygasza formu umwmy si,
e ja otwieram drzwi. Czy jest to umowa, czy tylko propozycja umowy, na ktr
przestraszony pasaer nie mie odpowiedzie, a jego milczenie zostaje odczytane
jako zgoda? Czy pasaer powinien protestowa, e to nie umowa tylko przymus? A
moe pasaer zaproponuje co innego, np. e kierowca bdzie otwiera drzwi na
sygna ze strony pasaerw? Niestety, kierowcy nie byli otwarci na takie propozycje,
ani na krytyk w ogle. Dodatkowo, wida byo, e kierowcw bawio to
wywyszanie si i swoista wadza, i otwierali drzwi kilka sekund po zatrzymaniu
busa, a nie np. dokadnie w momencie zatrzymywania si. Oczekujcy pasaerowie,
przyzwyczajeni do koniecznoci samodzielnego szarpania za klamk, prbowali
otwiera drzwi, i wpadali w puapk zastawion przez kierowc, czekajcego ju by
z gron min ich poucza. Pocigi na omawianej trasie kursuj o zupenie
niepraktycznych porach, wic jeli kto nie ma moliwoci jecha samochodem
osobowym, skazany jest na wybranie busa. Naley zauway, e mamy tu do
czynienia z caym szeregiem umw czy te wyborw, pozornie wygldajcych na
zalece od woli jednostki, ale dyktowanych przez konieczno. Koniecznoci te s
elementami systemu, w ramach ktrego dziaa jednostka, lecz take ktry w
pewnym stopniu wsptworzy. amanie umowy spoecznej przez wadc, klas
rzdzc czy przez kogokolwiek majcego przewag nad innym uczestnikiem
umowy, jest siln zacht do szukania moliwoci jej amania take przez osoby
dyskryminowane. Lepsi powinni dawa przykad. Krytyka ustrojw, w ktrych
wadz zajmuj nieodpowiednie osoby, moe by niejednokrotnie odbierana nie

61

tylko jako krytyka ksztatu umowy spoecznej, ale take jako krytyka rl
poszczeglnych grup czy osb w zakresie tworzenia teje umowy.
Na okrelonym poziomie abstrakcji idee staj si podobne, std moemy
ustawi pojcie umowy spoecznej w szeregu takich poj, jak Grundnorm, ustrj czy
sprawiedliwo, dostrzegajc w nich pewne prby uchwycenia istoty urzdzenia
spoeczestw. Podobnie jak kierowca busa w przywoanym wczeniej przykadzie,
proponuj aby przyj za umow spoeczn wyobraenie, co wszyscy w pastwie
maj robi. Oczywicie rne mog by role spoeczne - przy czym szczeglnie
istotne jest dostrzeenie totalnego subiektywizmu w ocenie roli siebie. Ja w
spoeczestwie opiera si w pewnym stopniu na pragnieniu zaspokojenia
odczuwanych potrzeb. Potrzeby innych czonkw spoecznoci mog by oceniane
na podstawie analogii, dedukcji czy komunikacji, w kadym razie wanie
odpowiednia ocena potrzeb poszczeglnych osb, ale take odpowiednia ocena
moliwoci zaspokajania potrzeb - wasnych i cudzych - s z punktu widzenia
psychologii spoecznej niezwykle istotne dla okrelenia ksztatu umowy spoecznej7.
Jako trzeci przykad amania umowy spoecznej niech posuy sytuacja
wyrzucania niedopaka papierosa z okna samochodu. Kierowca pozornie pozbywa
si problemu, miasto jednak staje si brudniejsze. Interes prywatny przesania
jednostce jej interes publiczny. Przyapana osoba w najlepszym przypadku broni si
argumentem o rzekomej powszechnoci amania norm, ale jeszcze czciej
odpowiada w sposb mniej lub bardziej agresywny.
W trzech powyej opisanych przykadach, w jaki sposb zwizanych z
przemieszczaniem si, kady mia si odnosi do pewnego wymiaru amania umowy
spoecznej. Pierwszy przykad stanowi o tym, e jednostki amice umow
spoeczn, szukajc granic tego, co jest dozwolone, nieznacznie te granice
przekraczaj. Drugi przykad mia ilustrowa narzucanie umowy spoecznej, czy te
zjawisko, kiedy normy przestaj by zgodne z oczekiwaniami. Moe by take
Doda naley, e uznawanie siebie za istot wyjtkow jest nie tylko czste, ale niejednokrotnie take
podane - rwnie ze wzgldu na dobro spoeczestwa - o ile wyjtkowo dotyczy np. zagadnie
odczuwania koniecznoci rozwijania wasnego talentu czy nawet zaspokajania ambicji, nie za jednak
kiedy dotyczy unikania obowizkw.
7

62

swoist ilustracj procesu socjalizacji, czy te nauki przez jednostk regu ycia.
Trzeci przykad mia ilustrowa umasowienie si okrelonych zjawisk zwizanych z
amaniem umowy spoecznej, powizanie amania umowy spoecznej z nisk kultur
osobist i obywatelsk. Kamstwo czasem prowadzi do morderstwa, ale czciej jest
odwrotnie. Podobnie w przypadku amania umowy spoecznej, niskie standardy
zachowa jednostki wpywaj destrukcyjnie na system, ale bdy tkwice w
podstawach systemu oddziauj w kierunku amania umowy spoecznej na duo
szersz skal.
Czwarty przykad czy w sobie elementy wszystkich trzech przywoanych
poprzednio. Wyobramy sobie, e grupa osb siedzi w zamknitym pokoju. Jedna z
osb wyjmuje papieros i zaczyna go pali. Pomimy tu kwesti legalnoci palenia
tytoniu w danym miejscu np. ze wzgldu na charakter zakadu publicznego danego
obiektu - cho niejednokrotnie ten wanie wymiar ma podstawowe znaczenie dla
oceny sytuacji - ale skupmy si na kwestii zgody wszystkich jednostek na dane
zachowanie. Jeli nie wszyscy wyraaj zgod na palenie tytoniu w danym miejscu,
mamy do czynienia z amaniem umowy spoecznej przez osob palc. Bardziej
zoona sytuacja wystpuje, kiedy zgromadzone osoby pozornie zgadzaj si lub nie
maj odwagi protestowa przeciwko danemu zachowaniu jednostki posiadajcej
wadz czy ze wzgldu na ch uniknicia konfliktu. Pozornie wszystko jest w
porzdku, lecz wyczuwamy, e trudno w takim przypadku mwi o poszanowaniu
praw jednostek czy o stosunkach demokratycznych. Nawet jeli signiemy do
prostych mechanizmw demokratycznych, w przypadku gosowania i zwycistwa
wikszoci lubicej dym tytoniowy nad niepalc mniejszoci, nadal nie ma mowy
o zachowaniu cywilizowanych standardw. W przypadku bowiem oddziaywania
na jednostki, konieczne jest poszukiwanie autentycznej zgody na ksztat danych
rozwiza. Umowa spoeczna w systemie demokratycznym nierozerwalnie
zwizana jest z dyskusj, przekonywaniem, poszanowaniem praw mniejszoci i
znajdowaniem takich sposobw, ktre pozwol na poszanowanie rnic, i na dbanie
o dobro caoci. Niejednokrotnie w procesie zawierania umowy spoecznej pojawi
si musz kompromisy, do ktrych jednak niezdolne s jednostki kierujce si
totalitarnym sposobem mylenia, np. wynikajcym z religii uwaajcych si za
63

jedyne uprawnione do istnienia. Zauwamy, e podobnie jak dym tytoniowy

oddziauj niekiedy symbole, i podobnie agresywne jak w przypadku palenia
tytoniu w obecnoci niechtnych temu osb jest np. umieszczanie symboli religijnych
w publicznych szkoach, szpitalach czy podobnych miejscach. Nietolerancyjny i
peen nienawici sposb mylenia jest jednak dla wielu osb naogiem, podobnie jak
przywoane palenie tytoniu - a nag jest niekiedy silniejszy od jednostki, przez co
jeszcze trudniejsza jest z nim walka.
W ramach jednego spoeczestwa zwyczaje grup, czy te normy grupowe
uzna moemy za swoiste mae umowy spoeczne. Umowa jednostki samej ze sob
moe take by traktowana jako umowa spoeczna, dotyczca czy to spoecznoci
jednoosobowej, czy stosunku teje jednostki do otoczenia. Tradycyjnie pojcie
umowy spoecznej wie si z jej powizaniem z pastwem. Wyobramy sobie, e na
niezamieszka wysp trafia dwu rozbitkw. Moemy uzna, e kady z nich niesie
ze sob baga cywilizacyjny, posiada okrelone umiejtnoci i przyzwyczajony jest
do okrelonych zachowa. Moemy take dostrzega potencja korzystania z
nowych rozwiza ustrojowych. Wedug sytuacyjnej teorii pastwa ksztat
rozwiza dotyczcych udziau we wadzy ksztatujcego si wanie ustroju moe
zalee od wielu czynnikw. Bez wzgldu na charakter tych czynnikw, o
przestrzeganiu umowy spoecznej mwi moemy, jeli w omawianym przypadku
wystpi w odpowiednich proporcjach rwno i sprawiedliwo.
Czasami amanie umowy spoecznej prowadzi do obniania standardw
panujcych w spoeczestwie, ale czasami moe prowadzi np. do wyrwnywania
praw grup dyskryminowanych czy by zwizane z dostosowaniem umowy
spoecznej do danych czasw, potrzeb czy koniecznoci. Zawieranie umowy jest
zwizane z przewidywaniem. Proces mylowy, dotyczcy oczekiwania okrelonego
zachowania innych uczestnikw umowy w przypadku wystpienia okrelonych
okolicznoci

moe

nieodpowiedzialnoci,

prowadzi
ale

take

do
-

ostronoci,
w

przypadku

unikania

skrajnoci

popeniania

bdw

czy
w

przewidywaniach - do yciu w stanie iluzji, mylenia yczeniowego czy te do

niesprawiedliwoci. wiadomo wystpienia w przyszoci nieprzewidywalnych
64

zdarze powinna prowadzi do pozostawienia moliwoci przeksztacania treci

umowy spoecznej. amanie umowy spoecznej jest w pewnym zakresie take jej
tworzeniem - co jednak nie powinno by odczytane jako zachta do postpowania
niezgodnego z wasnymi obowizkami. W przypadku jednak przewidywania
zachowa podanych, lecz niezgodnych z ksztatem umowy spoecznej, moliwe
jest odpowiednio wczesne uwzgldnianie zmian w teje umowie8.
Gdy grupa dominujca amie umow spoeczn, niszczony jest system i
obniane s standardy ycia publicznego. Z drugiej strony dyktatura moe by
postrzegana jako uprawnomocniona np. kiedy brakuje moliwoci pokojowego czy
demokratycznego wywalczenia okrelonych praw. W wikszoci przypadkw miar
susznoci moe by tu rwno. Jeli narzucane s rozwizania dyskryminujce
okrelon grup, mamy do czynienia bardziej ze zmow ni z umow spoeczn.
Poza cieszeniem si z wolnoci jednostki i z praw waciwym obywatelom, dla
zawarcia umowy spoecznej potrzebne jest samoograniczenie si 9. Samokontrola i
wypenianie obowizkw s konieczne dla zapobiegania zagroeniom i dla
stawiania czoa pojawiajcym si problemom. Istot amania umowy spoecznej jest
przemoc. Z jednej strony przemoc jest czsto jedynym sposobem powstrzymania
amania umowy spoecznej, z drugiej za jest sposobem jej amania. Ta pozorna
sprzeczno rl, ktre odgrywa przemoc w zakresie zagadnienia amania umowy
spoecznej zwizana jest z zagadnieniami uznania wadzy, istoty pastwowoci, jak
te susznoci poczyna czowieka w ogle.

Pokrywanie si w podstawowym zakresie norm prawnych i ksztatu umowy spoecznej jest zwykle
stanem podanym - ktry odczytany by moe rwnie jako zgodno prawa intuicyjnego z prawem
pozytywnym - w tym kontekcie alienacja prawa odbierana moe by jako oddalanie si prawa od
umowy spoecznej. Dostosowywanie norm prawnych do oczekiwa spoecznych powinno odbywa
si jednak przy uwzgldnieniu istniejcych koniecznoci czy moliwoci.
9 D. Pietrzyk-Reeves: Republikaska koncepcja umowy spoecznej Jana Jakuba Rousseau, [w:] Z. Rau,
M. Chmieliski (red.): Umowa spoeczna i jej krytycy w myli politycznej i prawnej, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2010, str. 155.
8

65

NUDA A KRYZYS
Wedug Schopenhauera, mdry czowiek si nie nudzi. Wyobramy sobie
jednak obcienie tego czowieka obowizkiem, zwizanym z wykonywaniem
powtarzalnych i mao ambitnych czynnoci, czy te narzucanie mu koniecznoci
dugotrwaego przebywania czy nawet rozmawiania z ludmi mao inteligentnymi i
nie posiadajcymi ciekawych informacji. W kadym z tych przypadkw moliwe jest
pojawienie si zjawiska czy te odczucia nudy, cho mog jej towarzyszy np.
frustracja, nerwowo czy agresja, ale take apatia czy depresja. Zauway naley tu
kilka prawidowoci: zjawisko nudy moe by zwizane z nieprzystawaniem zada
do moliwoci jednostki - poszczeglne zajcia nie s wyzwaniem, a czas potrzebny
na ich wykonanie jest zbyt dugi; kiedy brakuje interesujcych podniet czy te
wartociowych ciekawostek, ktrych kto poszukuje, wtedy nuda zwizana jest z
niechci do danego stanu rzeczy; odczuwanie nudy jest subiektywne, i moe by
rne dla poszczeglnych jednostek, czy te dla konkretnych okolicznoci.
Staroytna myl chiska, przynoszc takie dziea jak Tao-te-king czy Ksiga
Przemian,

podkrela znaczenie

istnienia

kontrastw

przeciwiestw

oraz

przechodzenia jednego stanu rzeczy w inny. Harmonia zapewniona by moe przez

zmiany, ale take przez dostosowanie dziaa do potrzeb i okolicznoci. Przemiana
jest jednoczenie kryzysem, jak te przezwycieniem stanu nudy. Jeli stany yin i
yang uznamy za odpowiedniki czasu nudy, to przejcie pomidzy nimi bdzie
kryzysem. Mamy zatem do czynienia z cyklem nuda - kryzys, przy czym okresy
nudy s dusze, kryzys za nastpuje gwatownie, cho potencja przemiany moe
narasta przez czas duszy, a waciwie ju w jednej przemianie tkwi potencja
kolejnej.
Pojcie kryzysu zwykle jest odbierane negatywnie. I susznie. Jednake dla
przekory, czy z naukowego obowizku naley dostrzega wszelkie jego aspekty, bez
uprzedze i przy zastosowaniu jak najdoskonalszej aparatury badawczej. Pozytywne
66

aspekty nudy, podobnie jak pozytywne aspekty kryzysu, cz si z zagadnieniami

ich przydatnoci czy te zapotrzebowania na nie. Brak kryzysu moe by odbierany
jako nudny, podobnie jak kryzys permanentny. Dugotrwaa nuda prowadzi do
kryzysu, ale nadmiar bodcw czy brak odpoczynku take mog przynie bdne
dziaania czy po prostu kryzys1.
Niedookrelono znaczeniowa poj kryzysu i nudy wie si nie tylko z
moliwociami ich rnej oceny i kwalifikowania konkretnego stanu jako
kryzysowy/niekryzysowy

oraz

nudny/nienudny.

Zauway

naley,

za

przeciwiestwa kryzysu i nudy uzna moemy nie tylko brak nudy czy brak
kryzysu, ale take pojcia czce si z innymi kontekstami, takie jak stabilno i
interesujco.
Jeli rzeczywisto jest nudna, to urozmaici j moe bd fantazja, bd
zmiana. Zmiana wywoana moe by konkretnym wydarzeniem, moe te wiza
si z odwanym dziaaniem. Ucieczka od rzeczywistoci moe by postrzegana jako
co nieodpowiedzialnego, ale moe te by elementem strategii przetrwania, w tym
rwnie strategii radzenia sobie z nud. Kultura moe by postrzegana jako sposb
przezwycienia monotonii. Kopoty w tym wypadku wydaj si zjawiskiem
bardziej naturalnym, ktry to kultura zastpuje. W pewnych wypadkach zjawiska
kryzysowe uniemoliwiaj rozwj kultury (na zasadzie Nie czas aowa r, kiedy
pon lasy), w innych za kryzys jest inspiracj dla kultury, dajc owoce w postaci
najwybitniejszych dzie sztuki. Optymalnym modelem wydaje si zatem nastanie
kryzysu, po ktrym mamy do czynienia z okresem stabilnoci, umoliwiajcym
opisanie tego kryzysu lub wydarze z nim zwizanych. Z drugiej strony moemy
te mwi o zjawisku generowania kryzysw przez brak warunkw do pracy, w tym
pracy twrczej2.
Kiedy kryzys jest zbyt ciekawy, i media wci nim yj, podsycajc go a
jednoczenie wypatrujc jego koca, wtedy znudzenie wie si z faktycznym lub
pozornym

przezwycieniem

kryzysu.

Znudzenie

tematyk

kryzysu

moe

M. ardecka-Nowak: Kryzys i jego wspczesne przejawy, [w:] L. uk-apiska (red.): Kryzys

kultury europejskiej?, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Pedagogicznej, Rzeszw 1997, str. 89.
2 L. Svendsen: A Philosophy of Boredom, Reaktion Books, London 2005, str. 34.
1

67

prowadzi do dalszych kryzysw, np. w przypadku przemiany kryzysu

gospodarczego w konflikt zbrojny. Atrakcyjno programw politycznych si
rywalizujcych o przejcie niezadowolonych obywateli moe opiera si o obietnice
walki (czy to walki z kryzysem, czy z wymylonym wrogiem), albo o udawanie, e
kryzysu nie ma. Z drugiej strony opozycja niejednokrotnie moe udowadnia, e
kryzys niszczy pastwo, kiedy w oczach partii rzdzcych sprawy maj si dobrze.
Nuda w takim kontekcie moe by odbierana jako przejaw fachowoci i
odpowiedzialnoci.
Sztuka polityki wymaga umiejtnoci radzenia sobie z zagadnieniami nudy i
kryzysu. Stawianie czoa kryzysowi, wychodzenie z kryzysu, dotyczy moe
zarwno jednostki czy partii, jak te pastwa i wiata, w ktrych te podmioty
dziaaj. Kryzys moe by zatem zjawiskiem wewntrznym i zewntrznym wobec
podmiotw prowadzcych dan polityk. Wewntrzne wypalenie danego polityka
moe czy si z brakiem chci do dziaa, ze zmczeniem czy z brakiem pomysw
na sensowne dziaania. Kryzys partii moe wiza si z niemonoci wyonienia
odpowiednich wadz, z brakiem poczucia wsplnoty czy z trudnociami partii w
odnalezieniu si w rzeczywistoci - w tym przypadku niejednokrotnie mamy do
czynienia ze znudzeniem wyborcw dan parti. Pomidzy zagadnieniem kryzysu
jednostki i grupy istnieje szereg podobiestw i powiza. Znudzenie lidera
wywoywa moe konieczno przemian w partii, ale moe take prowadzi do
stagnacji - kryzys jednostki przechodzi zatem na ca parti. Suma kryzysw
dotyczcych

poszczeglnych

czonkw

partii

moe

owocowa

genialnymi

pomysami i powstaniem siy zdolnej do wykorzystania frustracji i nagromadzonej

energii, ale moe take prowadzi do braku odpowiednich kandydatw na wane
stanowiska.
Zjawisko znuenia wadz moe wywoa kryzys. Ogldanie tych samych
twarzy w mediach, suchanie podobnych informacji, nawet dotyczcych sukcesw
kraju, moe skania niecierpliwe spoeczestwo do niezadowolenia, gosowania na
partie opozycyjne czy do zachowa nielegalnych. W przypadku niemonoci
komunikacji midzy spoeczestwem a wadz, niejednokrotnie sposobem na
68

ukazanie wasnych problemw czy choby swojego istnienia, s demonstracje, strajki

czy agresja. Znudzenie czy si z pewnym oddalaniem si od rzeczywistoci.
Wadca, zaniedbujc sprawy pastwa i oddajc si np. sztuce czy wojnie dla
rozrywki, prowadzi to pastwo do kryzysu. Bezkarny wadca szuka rozrywki w
cierpieniu innych, ale kolejne, coraz bardziej wyrafinowane nawet atrakcje staj si
nudne. Z drugiej za strony osabianie wasnego pastwa moe prowadzi do
kryzysu, do bolesnego kontaktu z realiami wiata. Obowizki wadcy po pewnym
czasie mog dla jednostki pozbawionej powoania politycznego sta si nudne, w
miar moliwoci naley wtedy doprowadzi do zmiany wadzy.
Rewolucja neolityczna przyniosa nam nud. Rolnik, wypatrujcy co roku
kiekw i mozolnie cinajcy dojrzae kosy, nie mia zbyt wielu bodcw, dla
rozrywki pi alkohol, a z frustracji bi on. I tak w pewnym zakresie pozostao, cho
na bazie rozwoju rolnictwa mogy powsta ogromne armie i pastwa, a gwnym
zagroeniem dla ludzi stali si przedstawiciele ich wasnego gatunku. Nuda staa si
podoem dla stabilnego rozwoju, ktry jednak nie by racjonalnie zaplanowany, ale
raczej kontrolowany przez kryzysy. Ekologiczne i ekonomiczne prawidowoci
wpyway na regulacj okresw nudy i na powstawanie zjawisk kryzysowych.
Konieczno dostosowywania si do natury przy jednoczesnym wykorzystaniu
odkry

technicznych

uczya

pokory,

drugiej

strony

skaniaa

do

eksperymentowania z moliwoci urzdzenia wiata na nowsze sposoby. Katastrofy

byy ostrzeeniami przed nadmiern odwag czy przed prbowaniem uniknicia
stabilnoci nudy, z drugiej strony tworzyy materia do nauki, wykorzystywany w
formie przezwyciania nudy w formie wicze intelektualnych i rozwoju sztuk
rzdzenia czy tworzenia. Myl staa si sposobem walki z nud, podobnie jak
czynnoci i podobnie jak waciwe zwierztom hipnotyczne niemylenie, w wielu
wymiarach przypominajce doskonao stanu umysu mistrza zen czy te
pochonitego sw dziaalnoci artysty.
Konieczno

zapewnienia

zajcia

masom

spoecznym

jest

wielu

przypadkach elementem zapobiegania kryzysom. Bezrobocie, bezczynno i wprost

nuda prowadz do poszukiwa jakiejkolwiek rozrywki, choby to byy naogi czy
69

wojna. Nie oznacza to, e zjawisko pracy jest wolne od wad, czy e narzucanie
komu zaj oddala go od czynw destrukcyjnych, ale raczej, e naley poszukiwa
kompromisu midzy stanem idealnym - kiedy kady czyni to, co lubi, jednoczenie
suc dobru ogu, i pesymistycznie ocenian rzeczywistoci, kiedy wszystko
prowadzi do katastrofy. Katastroficzne postrzeganie rzeczywistoci skaniaoby do
uznania za kryzys wszystkiego, i e moliwe jest jedynie przejcie z jednego kryzysu
do drugiego. Podobne jest to w pewnym sensie do postrzegania wiata jako cigej
walki, ale te do opisywania demokracji jako cigego przekonywania i rywalizacji
midzy poszczeglnymi opcjami. Zauway naley, e niekiedy pesymistyczne
opisywanie rzeczywistoci nie tylko pozwala na przewidywanie kryzysw, ale take
w wielu przypadkach trafnie oddaje obraz stanu rzeczy.
Nudne podrczniki historii odrzucaj od zawartej w tej dziedzinie mdroci,
natomiast

podkrelanie

bohaterstwa

nawet

szkodliwych

jednostek

skania

niejednokrotnie do naladowania zych wzorcw3. Poszukiwanie wojny, na ktrej

mona wykaza si bohaterstwem czasem przemienia si w tej wojny wywoywanie.
Na ile jednostka jest bezsilna w takich przypadkach, na tyle moliwe jest
zapobieganie kryzysowi przez nud. Z drugiej strony wojna widziana jako wentyl
bezpieczestwa, pozwala moe imperiom rozadowywa napicia wewntrzne, za
niszczenie odlegych krain moe by postrzegane nie tyle jako rdo wysokich
kosztw na zbrojenia, ile jako jednoczenie miejsce szkolenia wasnej armii i
przygotowanie do eksploatacji surowcw i siy roboczej podbitych terytoriw.
Wysokie morale wojska opiera si w duym stopniu na robieniu czego.
Dowdca stara si nie dopuci do nudy onierzy, rozkazujc wykonywanie im
pozornie zbdnych czynnoci, jednake czynnoci zapobiegajcych wpadaniu w
marazm. Niemylenie umoliwia unikanie refleksji o bezsensie wszystkiego czy o
potrzebach zmian. Dostrzeganie bdnoci danych rozwiza moe opiera si na
odczuwaniu strat i marnowania moliwoci, jednake nawet wiadomo tyche
strat nie musi prowadzi do reform, jeli panuje stan zagroenia, wymagajcy
cigych dziaa.
P. Meyer Spacks: Boredom - The Literary History of a State of Mind, The University of Chicago
Press, Chicago 1995, str. 191.
3

70

Kryzys zawiera w sobie element refleksji. Czas na zastanawianie si moe by

postrzegany jako luksus, jako element pracy analitykw, ale take jako wynik
niedziaania. Podzia pracy, podobnie jak zjawisko koca pracy, czy si z
pojawianiem si nadmiaru produktw. Zwikszanie si specjalizacji moe by
postrzegane jako komplikowanie si rynku, ale moe by take oznak wzrostu
cywilizacyjnego. Cywilizacje gin od nudy. Zmierzch cywilizacji moe by
postrzegany jako przenonie rozumiany kryzys w znaczeniu medycznym, kiedy to
pacjent albo przeyje, albo umrze. Reformatorzy, przywdcy potraficy wskaza
nowe cele i wykrzesa energi z zasiedziaych spoeczestw, s niejednokrotnie w
stanie odrodzi imperia. Z drugiej jednak strony nadmiar kapanw umartwiajcych
siebie i innych odciga ludzi i ich pastwa od ycia.
Dostrzeganie roli zabawy dla istnienia spoeczestwa, socjalizacji jednostek,
nauki, integracji, identyfikacji z pastwem jak te dla zapobiegania nudzie moe by
odbierane jako element zapobiegania duym kryzysom m.in. poprzez tworzenie
kryzysw niewielkich. Tragicznie przegrany mecz czy te ekscytacja zwizana z
potacwk mog da upust emocjom jednostek i ich grup, a jednoczenie mog
tworzy poczucie uczestniczenia w czym wanym. Jednake nadmiar zabawy i
oddalanie si od twardych realiw wiata prowadzi moe do niekontrolowanych i
niebezpiecznych form zabawy czy te do ekscesw o nadmiernych rozmiarach wtedy wanie kryzys pozorny staje si kryzysem rzeczywistym4.
Naley jednake pamita o wzgldnoci odczuwania zarwno nudy, jak i
kryzysu. Jeli chodzi o kryzys, to dla przyzwyczajonego do dobrobytu mieszkaca
uporzdkowanego pastwa kryzysem by moe niewielka nawet zmiana w rzdzie
czy przepisach, kiedy yjcy podczas cigej wojny czowiek kolejn bitw odbiera
moe jako element stabilnoci systemu. Subiektywny czy te psychologiczny wymiar
zagadnienia nudy dominuje nawet nad jego wymiarem obiektywnym. Architekt
systemu moe najwyej oglnie przewidywa, czy dane zjawiska i procesy bd
odbierane jako nudne, czy te nie. Mistrz marketingu, na podstawie dowiadczenia i
intuicji jest w stanie w wielu przypadkach nie myli si, oceniajc atrakcyjno danej
4

J. Brodski: Pochwaa nudy, Znak, Krakw 1996, str. 15.

71

formy prezentacji okrelonych produktw, ale jednak zwykle praktyk w

jakiejkolwiek dziedzinie musi reagowa na bieco na pierwsze oznaki znudzenia w
swoim otoczeniu, nie mogc cakowicie oddali zjawiska nudy od wykonywanych
przez jednostki i grupy zada. Nuda w tym przypadku moe by traktowana jako
sygna o nadchodzeniu zjawisk takich jak rutynizacja czy pragnienie rewolucji.
Rozwj w wybranej dziedzinie moe by zwizany z zamkniciem si w
ramach wyznaczanych przez dan dyscyplin, dziki czemu moliwe jest
korzystanie z wiedzy caych linii nauczycieli i koncentrowanie si na kolejnych
poziomach rozwoju. Pytkie poznanie konkretnej dziedziny, brak solidnych
podstaw, skaniaj do lekcewaenia moliwoci czy do szybkiego znudzenia si
konkretnymi zagadnieniami. Naley pamita, e zachodzi tu sprzenie zwrotne,
zatem pytkie poznanie danej dziedziny skania do znudzenia si ni i do braku
postpw, za brak postpw i znudzenie pozwalaj tylko na pytkie poznanie teje
dziedziny.

Przezwycianie

kryzysw,

cierpliwe

wytrzymywanie

rygorw

dyscypliny i pokorne poddanie si kieratowi codziennych dziaa umoliwia w

kocu dokonanie wielkich dzie, jednake moe take prowadzi wycznie do
naladownictwa i oglnego otpienia. Wanym elementem pozwalajcym na
pokonanie etapw znudzenia jest dostrzeganie wyszych poziomw danej dziedziny
czy te czerpanie radoci z postpw czy te w ogle z obcowania z dan dyscyplin.
Co

wicej,

niejednokrotnie

przyzwyczajenie

do

nudnego

wielokrotnego

wykonywania danych dziaa moe pozwala na osignicie w tych dziaaniach

doskonaoci.

Niejednokrotnie

wanie

wieloletnie

dowiadczenie,

pozornie

dotyczce powtarzalnych czynnoci, umoliwia dostrzeenie sekretu niedostpnego

rozumowi. Nie oznacza to, e ograniczenie si do jednej dyscypliny jest lekarstwem
na wszystko czy te recept na sukces. Wrcz przeciwnie, niewiadomo istnienia
innych wiatw czy niemono komunikacji z odrbnymi dziedzinami czy nawet z
przedstawicielami tej samej dyscypliny z innych krajw czy z innych orodkw jest

72

zwykle recept na zacofanie i na ycie w wiecie zudze. Zudzenia niejednokrotnie

za prowadz do okruciestwa, nienawici i zbrodni5.
Przeciwdziaanie nudzie poprzez czerpanie z innych kultur moe odnosi si
tak do uprawiania konkretnej dyscypliny nauki czy sztuki, jak i do caych
spoeczestw, poznajcych dziea rnych kultur. Nieznajomo kultury ssiadw
prowadzi do konfliktw. Niedostpno informacji o wybitnych przedstawicielach
nauk i sztuk czy brak wiedzy o wspaniaych dzieach z rnych kultur nie tylko
zubaaj wyobraenie o wiecie, ale take uatwiaj krzywdzenie przedstawicieli
kultur innych ni wasna.
Najpotniejsze imperia s kosmopolityczne. Sycha w nich wiele jzykw i
mona spotka tam ludzi z przernych okolic. Bogactwo opiera si na
zrnicowaniu - nie w znaczeniu porwnywania wobec biedniejszych, ale w
znaczeniu istnienia wielu ciekawych zjawisk w danym miejscu. Harmonijne
wspistnienie jednostek moe by zapewnione przez umoliwienie istnienia rnic i
poprzez szacunek do zrnicowanych pogldw czy zachowa, ale take przez
ujednolicanie wszystkich zjawisk i wszystkich ludzi, kosztem kultury, nauki i dobra
pastwa. Ludobjstwo i totalitaryzm jak wiadomo s nudne. Przemienienie ich w
teatr czy inne rozrywki dla mas nie zawsze jest moliwe, by moe po prostu duo
lepsz zabaw jest otwarto6.
Jednake nie naley lekceway nawet nudnych obowizkw, codziennego
suenia dobru ogu i dbania o prawidowe i efektywne wykonywanie swoich
susznych dziaa. Duma z bycia czci systemu nie pozwala na ocenianie danej
pracy jako nudnej, ale moe by najlepszym sposobem na tworzenie pastwa
wolnego od kryzysw. Mimo to, odrzucenie krytyki i unikanie zmian czy
urozmaice czsto nie su utrzymywaniu pastwa w gotowoci ani nie pomagaj

M. Boss: Metapysics and the Mood of Deep Boredom: Heidegger's Phenomenology of Mood, [w:] B.
Dalle Pezze, C. Salzani (red.): Essays on Boredom and Modernity, Rodopi B.V., Nowy Jork 2009, str.
96.
6 K. Tuszyska-Maciejewska: Czy staroytni Grecy znali nud?, [w:] P. Czapliski, P. liwiski (red.):
Nuda w kulturze, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1999, str. 371.
5

73

jego

sprawnoci,

lecz

powoduj

jego

opnianie

si

wzgldem

bardziej

innowacyjnych pastw.
Brak igrzysk, podobnie jak brak chleba, negatywnie wpywa na nastroje
spoeczestwa. Stabilno gospodarcza i polityczna, pozornie nudna, zawiera w
sobie jednak moliwo organizowania ycia artystycznego i rozwoju bada
naukowych. Sztuka rzdzenia obejmuje umiejtno zapewniania obywatelom
rozrywki. Zagadnienia nudy i jej powizania z kryzysem mog by analizowane
przy uyciu takich kryteriw, jak m.in. sprawno i jako. Dla jakoci pastwa i dla
sprawnoci rzdzenia wykorzystywane jest zjawisko nudy, przy dopuszczaniu jego
zachodzenia od czasu do czasu, ale nie pozwalaniu na jego cigo i nadmierne
natenie. Okresy cakowitej dominacji danych pastw nad otaczajcym je wiatem
ukazuj prawidowoci dotyczce cigej walki o wadz, w tym w zakresie wielkiej
szkodliwoci znudzenia si spraw publicznych jednostkom mogcym bra we
wadzy udzia.

74

DOSTPNO USUG PUBLICZNYCH

W MIASTACH
Kiedy Enkidu ma zosta ucywilizowany, przedstawione zostaj mu
dobrodziejstwa kultury osignite w miecie. Miasto Uruk, ttnice yciem, pene
muzykw, tancerzy, ale take rzemielnikw i osb piastujcych funkcje publiczne,
jest miejscem gdzie realizowa mona najwysze pragnienia kulturalnego czowieka.
W odrnieniu od podajcych za swoimi stadami pasterzami, czy te w
odrnieniu od zlknionych mieszkacw wsi, otoczeni bezpiecznymi murami
mieszkacy miasta mog cieszy si ze swojego bogactwa i znajdowa czas nie tylko
na zajmowanie si coraz bardziej wyspecjalizowanymi dziaaniami w zakresie
twrczoci materialnej, ale take mog kontemplowa wspaniao wasnej kultury.
Moemy zauway cisy zwizek powstania i rozwoju pisma i miast, poczenie
kultury niematerialnej i materialnej owocuje powstawaniem arcydzie literackich, ale
take udoskonalaniem sposobw zarzdzania sprawami bezpieczestwa i porzdku,
budownictwa, handlu czy podatkw. Miasto moe by postrzegane jako dojrzay
owoc rewolucji neolitycznej. Nadwyki ywnoci, dajce rezultat w powikszaniu
si iloci ludzi, ale take umoliwiajce coraz bardziej rozbudowany podzia pracy,
wymagay take ochrony, ktr zapewni mogy nie tylko ukryci pod zbrojami z
brzu onierze, ale take solidne mury miast.

Miasto wymagao take

rozwizywania problemw z pozbywaniem si odpadw, a take zapewnienia

wysokich standardw higieny. Porednio wymogi higieniczne, ale take coraz
bardziej wyrafinowane ycie spoeczne wpyno na to, e Enkidu musia nie tylko
zadba o higien osobist, ale take o odpowiednie, modne ubranie.
Z drugiej strony miasto generuje cay szereg problemw. Rozpdzona
ludzko, zamknita i stoczona1, dusi si wrd miejskiego haasu i brudu. Wielka
ilo osb na niewielkiej, zamknitej przestrzeni tworzy potencja do ekspansji. Ju
nie tylko synergia, ale wrcz nadmiar nagromadzonej energii skania do wyjcia
1

D. Morris: Ludzkie zoo, Wydawnictwo Prima, Warszawa 2000, s. 14.

75

poza mury miejskie i jednoczenie do powielania wypracowanych w miecie

rozwiza. Aby uciec od samego siebie, a jednoczenie aby narzuci na wiksze
przestrzenie wasne rozwizania i wasn wadz, miasta pragn przemieni si w
imperia, przez co nieuchronnie dochodzi do rywalizacji i wzajemnego niszczenia lub
uzaleniania.
Pod wieloma wzgldami miasta naladuj si nawzajem, zazdroszcz sobie i
pragn wieci wikszym blaskiem ni konkurenci. Z jednej strony pastwa
powstaj w oparciu o konkretny orodek miejski, z drugiej za stolicami staj si
miasta, w ktrych postanawia osiedli si wadza. Wzajemne powizanie midzy
wadz i stoecznoci staje si nierozerwalne, przycigajc jednostki utalentowane i
pragnce rozwija swoje talenty, a z drugiej strony odpychajc osoby pragnce
spokoju. Innowacyjno miasta czy si z jego sukcesami, ale take z powstawaniem
nowych koniecznoci i zagroe. Nie tylko pooenie geopolityczne, ale take
bogactwo miasta, jego kultura i poziom wiadczonych w nim usug, okrelaj jego
warto dla aktualnych i potencjalnych mieszkacw oraz wadcw. Rola miasta dla
pastwa i dla jednostki zwizana jest z jego uytecznoci praktyczn, cho zwykle
tradycja i promocja graj dla tworzenia wizerunku miasta rwnie wan rol, jak
jego rzeczywisty, aktualny stan.
Usugi publiczne wiadczone mog by bezporednio przez administracj
publiczn, albo przez podmioty prywatne, w pewnym zakresie korzystajce zwykle
ze rodkw publicznych. Niekiedy poszczeglne organizacje pozarzdowe, np.
wykorzystujc form wolontariatu lub inne, mniej sformalizowane sposoby, mog w
sposb znaczcy wpywa na stopie zaspokojenia potrzeb jednostek i caych grup
ludnoci w zakresie zwykle czonym z usugami, wiadczonymi przez podmioty
administracji publicznej. Bez wzgldu na to, kto umoliwia zaspokojenie takich
potrzeb, czy te kto spenia takie usugi publiczne, ich dostpno ma zwizek z
jakoci ycia na danym terenie. Mona jednake mwi o pewnym zrnicowaniu
postaw

pomidzy

usugami

publicznymi

wiadczonymi

przez

podmioty

administracji publicznej i innymi podmiotami, np. w zwizku z odczuwaniem

pewnej samorzdnoci i odpowiedzialnoci za stan usug, wiadczonych przez
76

podmioty w ktrych organizacj zaangaowana jest spoeczno i poszczeglne

jednostki, korzystajce z tych usug.
Brak doceniania dostpnoci usug publicznych moe wynika z oczywistoci
tej dostpnoci. Dopiero w przypadku powstania trudnoci czy wysiku woonego
dla zorganizowania danych usug, moemy zauway pewien stopie doceniania ich
dostpnoci. Chwilowy brak dostpnoci wody lub wywalczone z trudem
owietlenie danej ulicy wpywaj znaczco na dostrzeganie tyche usug i ich
znaczenia2. Dostpno okrelonych usug bez wzgldu na dochd moe wpywa
na uznawanie ich za co gorszego. Potrzeba elitarnoci niekiedy czy si z
caociow struktur spoeczestwa, wystpujc gwnie tam, gdzie niski jest
poziom kulturalny osb mniej zamonych czy wykonujcych mniej prestiowe
zawody. Egalitaryzm cile wie si z podnoszeniem si jakoci usug publicznych
dostpnych dla wszystkich obywateli. Powizania ekonomiczne i polityczne midzy
korzystaniem przez dane usugi przez wszystkich obywateli a ich jakoci s
wzajemne i wymagaj nie tylko mdrych rozwiza prawnych czy odpowiednich
posuni wadz, ale take okrelonych postaw podmiotw ksztatujcych mentalno
czonkw danej spoecznoci. Nie tylko podmioty zajmujce si szeroko rozumian
edukacj oraz media, ale take poszczeglne jednostki bdce dla okrelonych osb
modelami zachowa w duym stopniu kreuj postawy wobec poszczeglnych usug
publicznych i wzorce korzystania z tyche usug. Ponadto zauwaa naley poziom
oczekiwa istnienia i dostpnoci danych usug - poziom taki zdecydowanie wie
si z wyobraeniami na temat miasta i jego poziomu cywilizacyjnego.
Przy ocenie dostpnoci usug publicznych wskaza moemy przede
wszystkim na jej wymiar prawny, organizacyjny oraz finansowy 3 . Jeli chodzi o
aspekt

prawny,

dostpno

danej

usugi

publicznej

okrelona

jest

przez

gwarantowanie czy te dopuszczanie korzystania z danej usugi przez dane

jednostki. Przepisy prawa mog rnicowa w tym zakresie jednostki np. ze
wzgldu

na

wiek,

stan

zdrowia

czy

spenienie

okrelonych

kryteriw.

Podobnie jak w znanym z literatury piknej docenianiu znaczenia zdrowia.

W. Wakowicz: Wskaniki realizacji usug publicznych, Maopolska Szkoa Administracji Publicznej
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Krakw 2004, s. 5.
2
3

77

Niejednokrotnie dostpno usug publicznych czy si w jakim zakresie z

istnieniem obowizku z nich korzystania, cho z pewnoci pojcie usug odnosi si
przede wszystkim do wiadcze, z ktrych korzystanie jest dobrowolne.
Jedn z kluczowych cech definiujcych funkcje administracji jest jej
nastawienie na suenie czy te na zapewnianie dostpu do okrelonych usug.
Podstawowym

instrumentem

ograniczajcym

samowol

wszechwadz

administracji jest prawo administracyjne, cho faktycznie olbrzymie znaczenie w tym

zakresie ma rwnie sia polityczna spoeczestwa, jak te zasobno ekonomiczna
jego poszczeglnych czonkw4. Przepisy prawa odnosz si przede wszystkim do
wszystkich jednostek nalecych do danej grupy, bez wzgldu na ich przebywanie w
miastach czy poza terenami miejskimi. Jednake faktyczne korzystanie z wielu usug
wymaga przebywania w miecie, lub te przynajmniej kontaktu z podmiotami
majcymi siedziby w miecie. Korzystanie z usug takich podmiotw zatem moe
by zrnicowane choby w zakresie czasu - np. przyjazd karetki pogotowia
ratunkowego, stray poarnej lub policji na terenach wiejskich jest zwykle duszy
ni w miecie - cho oczywicie zdarzaj si wyjtki, zwizane np. z utrudnieniami w
ruchu drogowym w miecie czy te ze specyfik lokaln.
Dostpno usug publicznych w miastach moe by oceniana przy pomocy
rnych kryteriw, ale take z punktu widzenia jednostek majcych rne
wyobraenia na temat miasta i jego roli w zakresie udostpniania usug, w tym usug
publicznych.

Wyobraenia

takie

mog

by

zwizane

okrelonymi

dowiadczeniami - wasnymi, jak te innych osb - oraz z wizerunkiem miasta

kreowanym w mediach. Dowiadczenia takie mog by zwizane z konkretnym
miastem, z miastami danego regionu, danej wielkoci czy te z miastami w ogle.
Zauway naley, e oceny dotyczce dostpnoci usug w miejscowociach danej
wielkoci mog wskazywa na pozytywn korelacj pomidzy wielkoci miasta a
dostpnoci konkretnych usug, cho mona take niekiedy wskaza na mniejsz
Jednostki wystarczajco zasobne ekonomicznie mog przesta korzysta z usug publicznych,
wiadczonych np. przez podmioty publicznej suby zdrowia. Ponadto - chcc cieszy si wysz
jakoci usug w okrelonym zakresie mog korzysta dodatkowo z usug podmiotw prywatnych np. opierajc swoje bezpieczestwo nie tylko na zaufaniu w usugi policji, ale take pacc prywatnym
firmom ochroniarskim.
4

78

dostpno danych usug w wikszych miejscowociach5. Najczciej jednak wiksza

ilo usug publicznych, ich zrnicowanie czy wrcz bogactwo, kojarzy si z
miastami o wielkiej iloci mieszkacw.
Specjalizacja miast w okrelonych usugach publicznych moe by zwizana z
przyjtym modelem ekonomicznym czy te z zapotrzebowaniem na usugi danego
rodzaju. Indywidualizm moe nie sprzyja transportowi publicznemu, kiedy
podejcie kolektywistyczne moe by z nim kojarzone - nie znaczy to jednak, e
istniej proste recepty i wyjanienia wskazujce przyczyny istnienia w danym
miecie konkretnych rozwiza. Z pewnoci jednak dostpno usug publicznych
ma okrelony zwizek z podejciem do zagadnienia rwnoci.
Rwno postrzegana moe by jako podstawa sprawiedliwoci, ale take jako
ograniczenie jednostek zdolnych. Rwno w pewien sposb ogranicza konkurencj,
co moe jednak by postrzegane take jako sposb na unikanie jej wyniszczajcych
efektw. Rwno moe prowadzi do powstania monopoli, ale rwno szans
pozwala

niejednokrotnie

monopolistycznych

na

praktyk.

utrzymanie okrelonej
Podobnie

rwno

rwnowagi

szans

wpywa

unikanie

na

lepsze

zrozumienie midzy jednostkami, cho rwnie na osabianie si niektrych wizi

grupowych. W zakresie dostpu do usug publicznych rwno moe by
postrzegana jako sposb na przezwycienie ogranicze wynikajcych z brakw
finansowych, stajc si gwarancj zapewnienia usug choby o minimalnych
standardach w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb wanych z punktu
widzenia jednostki i spoecznoci. Rwno moe by postrzegana jako ograniczenie
dziaania mechanizmw, wpywajcych na powstawanie zrnicowania dostpnoci
usug midzy miastem a wsi, jak te w ramach samego miasta. Pastwo, bdc
podmiotem dcym do ograniczenia powstawania nadmiernych nierwnoci,
czsto wyznacza jednoczenie okrelone ramy dla istnienia samorzdnoci.
Samorzdno wie si, m.in. poprzez udzia w rozwizywaniu specyficznych dla
danej grupy czy dla danego terenu problemw, z zaspokajaniem okrelonych
potrzeb, czsto rwnie poprzez udostpnianie usug publicznych konkretnego typu.
Zalenoci takie s zmienne nie tylko w zalenoci od rodzaju usug, ale take np. od okolicznoci
historycznych czy pozycji prawnej i finansowej jednostki.
5

79

Potga miasta zwizana jest ze zdolnoci zaspokajania potrzeb natury

praktycznej. Poczynajc od wodocigw i kanalizacji, poprzez owietlenie ulic i
dostpno

opieki

zdrowotnej, obron bezpieczestwa

mieszkacw

przed

zodziejami, poarami i innymi zagroeniami, a do rozrywki, literatury i sztuki - to

praktyczno okrela warto danej usugi. Wadza publiczna i wadza miejska w
wielu okresach historycznych moga by utosamiana. Miasta-pastwa, przeradzajc
si w imperia, nie tylko rozcigay zwierzchno polityczn metropolii nad
koloniami, ale take udostpniay przynajmniej cz usug dostpnych w
metropolii. Usugi takie suyy nie tylko jako magnes dla jednostek, wicych
swoje losy z losami danego miejsca, ale take jako czynnik unifikujcy i promujcy
okrelon wizj cywilizacji. Od utosamiania pastwa z jednostk wadcy, poprzez
utosamianie go z miastem, ludzko dosza do momentu kiedy pastwo zdaje si
utosamia jednoczenie ze zbiorem obywateli i z okrelonym terytorium. W takim
kontekcie gowa pastwa i stolica zachowuj okrelone cechy podkrelajce ich
zwizek z istot pastwowoci, ale zauway naley take ograniczenie zwizku
stoecznoci z najwysz jakoci usug w pastwie. Taki zwizek pozosta nadal
przede wszystkim w pastwach unitarnych, gdzie blisko wadzy, zwizana np. z
wiksz atwoci pozyskania funduszy, czy obecno klientw danych usug
tworzy podstawy do koncentrowania dziaalnoci usugowej przede wszystkim w
stolicy, jednake w wielu przypadkach - np. jeli chodzi o wikszo nowoczesnych
federacji - stolica postrzegana jest bardziej jako orodek przygotowywania do
penienia usug dla ludnoci caego pastwa, przy faktycznym koncentrowaniu si
ycia ludnoci w innych ni stolica miastach. Moliwe kierunki przeksztace
zwizkw

miast

pastwami

dotycz

zarwno

przeniesienia

si

istoty

pastwowoci na okrelone idee lub na podmioty - niekoniecznie zwizane z

konkretnym terytorium, ale bardziej koncentrujce si na zaspokajaniu potrzeb
jednostek w danym pastwie zrzeszonych - jak te kontynuacji wypracowanych w
epoce brzu rozwiza, przekazujcych miastom podstawowe funkcje w zakresie
organizowania ycia spoeczestwa.
Miasta, jak wiadomo, nie tylko stwarzaj warunki, ale take s rdem
problemw. Problemy wewntrzne miasta w duej mierze wi si z okrelonymi
80

usugami publicznymi. O ile usugi podmiotw prywatnych nastawione s zwykle

na konkretny i szybki zysk finansowy, o tyle w zakresie usug publicznych
dostrzegany by powinien szerszy ich kontekst. Wadca lub wadcy, przekazujcy
pienidze z podatkw na okrelone cele, zwykle musz koncentrowa si na
palcych problemach i na zaspokajaniu biecych brakw. Jednake dugofalowe
planowanie i kierowanie si wizj doskonalenia sfery publicznej - w tym usug
publicznych - moe skania do bardziej systemowego podejcia do spraw
infrastruktury technicznej i spoecznej 6 . Miasto postrzegane jako ywy organizm
musi umie rozwizywa nie tylko konkretne palce problemy, ale take dba o
wasny rozwj, zapobiega chorobom. Zdrowie miasta moe by postrzegane rnie
z perspektyw opartych o ideologie takie jak liberalizm, socjalizm, ekologizm, czy
nacjonalizm. Jednake zgodnie z wikszoci ideologii, okrelone problemy
spoeczne - wystpujce rwnie w aglomeracjach - musz by choby w pewnym
stopniu rozwizywane. Problemy takie jak ubstwo, bezrobocie, bezdomno,
alkoholizm, narkomania stwarzaj potrzeb rozbudowy usug publicznych,
pomagajcych w ich rozwizywaniu 7 . Naley jednak zaznaczy, e rwnie jako
usug publiczn postrzega mona tworzenie i wcielanie w ycie rozwiza
politycznych, zmierzajcych do naprawy podstaw, przez ktre dane problemy
powstaj8.
Nie tylko miasto, ale rwnie pastwo, postrzegane moe by jako zbir
usug. Odwracajc perspektyw z dostrzegania przede wszystkim przymusu i
wadzy, wskaza moemy na usugi, jako na podstawow funkcj pastwa. Zarwno
wymiar sprawiedliwoci, obrona, transport, ochrona zdrowia i edukacja, jak i inne
zagadnienia wizane z pastwem, analizowane mog by jako usugi publiczne 9. Ich
dostpno regulowana jest przez decyzje i przepisy uchwalane przede wszystkim w
miastach, ale ich udostpnianie moe nastpowa rwnie poza terenami miejskimi.
K. Kowalski: Planowanie dostpnoci - polskie uwarunkowania prawne i praktyka,
Niepenosprawno - zagadnienia, problemy rozwizania, nr 1/2013, s. 73.
7 U. Kaczmarek, W. Kisiaa: Usugi zdrowotne i socjalne w aglomeracji poznaskiej, Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Pozna 2011, s. 57.
8 M. Sobociska: Znaczenie usug kulturalnych w rozwoju regionu, [w:] J. Karwowski (red.): Usugi w
rozwoju regionu - wybrane problemy, Uniwersytet Szczeciski, Szczecin 2007, s. 174.
9 M. Daszkowska: Usugi w procesie reprodukcji spoecznej, Uniwersytet Gdaski, Gdask 1987, s. 35.
6

81

Jednake, jeli spojrzymy na dzisiejsze pastwo jako na poszerzone miasto, to cao

usug publicznych bdziemy mogli postrzega jako elementy tkanki miejskiej.
Obszary wiejskie upodabniaj si w czciach mieszkalnych do miast, lasy staj si
parkami, natomiast obszary, na ktrych czowiek nie koncentruje swojej aktywnoci,
jak pustynie, z chwil przybycia w dane miejsce czowieka wspczesnej cywilizacji
momentalnie staj si elementem ycia miejskiego. Podr poza miasto staje si
podr w przeszo.
Zaliczenie usugi danego typu do usug publicznych moe opiera si na
wiadczeniu jej od konkretnego usugodawcy - np. pastwa lub przedsibiorcy, ale
take

od

jej

dostpnoci.

Rwnie

okrelone

oczekiwania

spoeczne

przyzwyczajenia mog skania do uznania usug okrelonego rodzaju za

kwalifikujce te usugi do kategorii usug publicznych. Oczywisto w uznawaniu
danych usug za publiczne nie oznacza niezmiennoci zasigu tyche usug.
Zmienno w zaliczaniu danych usug za publiczne lub prywatne moe opiera si
na woli i potdze pastwa, ale take na sile obywateli, pragncych np. cieszy si
indywidualnymi swobodami czy korzysta z wasnej zaradnoci lub z okazji, jakie
stwarza niekiedy wycofanie si pastwa z okrelonych dziedzin aktywnoci w
zakresie udostpniania usug.
Dostpno usug moe by uznana za sposb rozrniania pomidzy
usugami publicznymi i innymi, std usugi dostpne dla wszystkich, niejako
nalece si z powodu przynalenoci do pastwa czy nawet z powodu
przebywania na danym terenie, zwykle mog by uznane za usugi jak najbardziej
publiczne. Pamita naley, e podstawy ekonomiczne zapewniania konkretnych
usug mog przedstawia si rnie, std np. usugami publicznymi zgodnie z
przywoanym

kryterium

byyby

usugi

zapewniane

przez

prywatnego

przedsibiorc, o ile usugi te opacane s z podatkw lub samodzielnie przez tego

przedsibiorc - kiedy np. pragnie on bra udzia w podnoszeniu jakoci ycia ogu
lub chce on wywiera wpyw na sprawy publiczne. Powizanie wadzy z usugami
publicznymi opiera si na budowaniu zaufania pomidzy wadz a jednostkami, jak
te na zapewnianiu okrelonego standardu ycia.
82

ZAGADNIENIA STOECZNOCI JEDNOSTEK

SAMORZDU TERYTORIALNEGO

Pojcie stoecznoci wie si przede wszystkim z pastwem, pastwa

posiadaj swoje stolice, bdce zwykle miejscem urzdowania ich wadz.
Stoeczno to poczucie

dumy,

stolica to presti, centrum,

miejsce

najwaniejsze. Jednake pojcie stoecznoci odnosi moe si nie tylko do

caych pastw, lecz take do czci ich terytoriw. Samorzd terytorialny to
nie tylko ludno i obszar, ale take pewien zakres lokalnej wadzy. Stolic
jednostki samorzdu terytorialnego jest miejscowo, w ktrej maj siedzib jej
wadze samorzdowe1.
W ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym 2, ustawie z
dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie powiatowym3, ustawie z dnia 5 czerwca
1998 r. o samorzdzie wojewdztwa 4 , ustawie z dnia 24 lipca 1998 r. o
wprowadzeniu

zasadniczego

trjstopniowego

podziau

terytorialnego

pastwa5, ustawie z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin,

rad powiatw i sejmikw wojewdztw6, rozporzdzeniu Rady Ministrw z
dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatw 7 , rozporzdzeniu
Rady Ministrw z dnia 9 sierpnia 2001 r. w sprawie trybu postpowania przy
skadaniu wnioskw dotyczcych tworzenia, czenia, dzielenia, znoszenia i
ustalania granic gmin, nadawania gminie lub miejscowoci statusu miasta,
ustalania i zmiany nazw gmin i siedzib ich wadz oraz dokumentw

Sowo stolica pochodzi prawdopodobnie od wyrazu stolec, czyli miejsca do siedzenia, tronu.
t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591 ze zm.
3 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1592 ze zm.
4 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1590 ze zm.
5 Dz.U. Nr 96, poz. 603 ze zm.
6 t.j. Dz.U. z 2003 r., Nr 159, poz. 1547
7 Dz.U. Nr 103, poz. 652
1
2

83

wymaganych w tych sprawach8 czy obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrw z

dnia 22 czerwca 2001 r. w sprawie wykazu gmin i powiatw wchodzcych w
skad wojewdztw

mowa jest nie o stolicach jednostek samorzdu

terytorialnego, ale o siedzibach ich wadz. Pojcie stolic jednostek samorzdu

terytorialnego funkcjonuje przede wszystkim w naukach takich jak geografia
czy historia oraz w jzyku potocznym.
Czy moliwe byoby istnienie jednostki samorzdu terytorialnego bez
stolicy? Ot samorzdno wie si z posiadaniem pewnej wadzy 10 .
Wadza w tradycyjnych systemach zarzdzania musi by skupiona w czyim
rku, ewentualnie w dyspozycji poszczeglnych jednostek powinny by
konkretne elementy tej wadzy. Zauwamy, e samorzdno wie si jednak
z podleganiem wadzy nadrzdnej, najczciej wadzy pastwowej. Std,
zgodnie z tez Panejki, samorzd jest tworzony przez pastwo. Pastwo te
wyznacza stolice jednostek samorzdu terytorialnego.
Z drugiej strony, stolice jednostek samorzdu terytorialnego powinny
by akceptowane przez lokalne spoeczestwo. Taka akceptacja tworzy si
zarwno ze wzgldu na lokalne interesy mieszkacw, jak i przy pomocy
odpowiedniej propagandy. Unikanie konfliktw jest wanym elementem
spokoju w pastwie, z drugiej strony mdry wadca nie moe ugina si przed
krtkowzrocznymi daniami grup zamieszkujcych wybrane obszary.
Rozproszenie wadzy w jednostce samorzdu terytorialnego jest jednak
potencjalnie moliwe. Podejmowanie decyzji przy pomocy referendw,
rwnorzdne traktowanie wszystkich miejsc na obszarze danej jednostki czy
te wprowadzenie cigej mobilnoci wadz samorzdowych nie zawsze
oznacza brak stoecznoci na tym obszarze. Stoeczno to przede wszystkim
Dz.U. Nr 86, poz. 943 ze zm.
M.P. Nr 20, poz. 325
10 Zgodnie z sytuacyjn teori pastwa, wadza w sytuacji lokalnej jest po prostu pastwem.
8
9

84

skupienie wadzy, wskazanie najistotniejszej miejscowoci dla danego obszaru

lub dziedziny. Pojcie stoecznoci w razie mobilnoci wadz moemy odnie
do miejsca, w ktrym wadza aktualnie przebywa

11

. W przypadku

rwnorzdnoci wszystkich miejsc na danym obszarze, czy te braku na

danym

terytorium

ludnoci,

za

stolic

moemy

przyj

miejsca

charakterystyczne, pooone centralnie czy te wyrniajce si pod

wzgldem geograficznym albo biologicznym12.
Konflikty o przyznanie statusu stolicy danej jednostki samorzdu
terytorialnego istniej w wielu krajach, w rnych czasach i okolicznociach.
Spory takie zwizane s czsto z interesami gospodarczymi, ale mog by
rwnie powizane z tradycj, mentalnoci czy bogactwem. Konflikty takie
wybuchaj szczeglnie wyrazicie w przypadku dokonywania zmian
podziau terytorialnego 13 . Wadze centralne musz kierowa si interesem
caego pastwa, i z tego punktu widzenia powinny ocenia, ile samodzielnoci
pozostawi spoecznoci lokalnej w wyznaczaniu siedzib wadz lokalnych.
Zastanwmy si jednak, na ile pojcie stoecznoci jest zagadnieniem
umownym, a na ile moe by pojciem wtrnym, nazywajcym tylko
faktyczny stan rzeczy. Jednym z czynnikw wskazujcych na najwiksze
znaczenie danej miejscowoci jest jej liczba mieszkacw. W wielu krajach
rzeczywicie ten czynnik ma decydujc rol w wyznaczaniu siedziby
lokalnego parlamentu czy organw wadzy wykonawczej. Jednake planujc
umiejscowienie stolicy jednostki samorzdu terytorialnego, osoby decydujce
mog bra pod uwag inne czynniki oraz typowe minusy umiejscowienia
stolicy w najwikszym miecie wybranego obszaru. Niewielkie miasto, nie
tonce w smogu i nie cierpice z powodu haasu czy toku, miejscowo w
Zauwamy tu podobiestwo do wczesnoredniowiecznego zwyczaju podrowania krla.
Odpowiednikiem dzisiejszej stoecznoci byo miejsce przebywania dworu krlewskiego.
12 T. Zarycki: Region jako kontekst zachowa politycznych, Warszawa 2002, str. 49.
13 J. Reder: Ustrojowo-prawna geneza stolic polskich wojewdztw w ujciu historycznym, Annales
UMCS, Sectio G, Vol XL, Lublin 1993, str. 155.
11

85

ktrej z atwoci mona si przemieszcza, i gdzie atwo jest zapewni

bezpieczestwo wadzy politycznej, moe by duo bardziej odpowiednim
miejscem na stolic, ni olbrzymia aglomeracja. W wielu krajach tradycj jest
jednak podnoszenie roli lokalnych metropolii i nadawanie im statusu stolic.
Za kadym z rozwiza przemawia wiele argumentw, oba maj te swoich
przeciwnikw.
Czsto moemy zaobserwowa powizanie uzyskania statusu miasta
stoecznego jednostki samorzdu terytorialnego ze wzrostem jego prestiu,
przyciganiem inwestorw, mieszkacw czy popraw jego infrastruktury.
Utrata miana stolicy jednostki samorzdu terytorialnego pociga za sob
czasem regres gospodarki danej miejscowoci i utrat jej znaczenia nie tylko
politycznego, ale rwnie kulturalnego, owiatowego czy nawet sportowego.
Ciekawym

zagadnieniem

jest

funkcjonowanie

stolic

jednostek

samorzdu terytorialnego w kontekcie stosunkw midzynarodowych 14. Nie

wszystkie miasta partnerskie musz by stolicami jednostek, jednak wystpuje
tu czsto zjawisko rwnowagi, nawizywania wsppracy przez miasta
podobnej wielkoci i znaczenia, stolic porwnywalnych jednostek samorzdu
terytorialnego. Niektre stolice jednostek samorzdu terytorialnego oddziauj
poza granice wasnego kraju, co wiza si moe nie tylko z pojciami takimi
jak stolica kulturalna czy stolica turystyczna, ale rwnie z pewnym
oddziaywaniem politycznym i gospodarczym.
Okrelanie jednostek samorzdu terytorialnego nazwami pochodzcymi
od miejscowoci jest zjawiskiem dosy czstym. Wystpuje zwykle w
przypadku samorzdu niszego szczebla, ale rwnie spotykamy je przy
duej roli danego orodka miejskiego na okrelonym obszarze, lub te w

14

Z. Leoski: Samorzd terytorialny w RP, Warszawa 2002, str. 168 i nast.

86

przypadku nieistnienia silnych regionalnych odrbnoci historycznych i

kulturowych albo utosamiania ich z danym miastem.
Od dawna istnieje rozrnienie midzy stolic a prowincj. Stolica
oznacza tu metropoli 15 , miejsce gdzie skoncentrowane s najwaniejsze
urzdy i instytucje, natomiast prowincj jest terytorium podlege wadzy
metropolii. Prowincja kojarzy si z zacofaniem, ale i ze spokojem. Zdolne
jednostki migruj do stolicy, aby zrobi karier, mieszkacy stolic wyjedaj
na prowincj w celach wypoczynkowych.
Sprawno samorzdu terytorialnego zaley od wielu czynnikw. Poza
takimi jak poziom kadr, mentalno obywateli, jako przepisw i sytuacja
ekonomiczna, due znaczenie ma prawidowy podzia terytorialny, wicy
si rwnie z wyznaczaniem stolic jednostek samorzdu terytorialnego 16 .
Dzielenie stolic, czyli sytuowanie czci wadz jednostki samorzdu
terytorialnego w jednej miejscowoci, a czci w drugiej traktowane jest
zwykle jako bd. (Niewiadomski) Ten stan powoduje nie tylko konieczno
cigego podrowania midzy tymi miastami, ale take moe by rdem
braku koordynacji dziaa wadz.
Zagadnienia decydowania o pooeniu stolic jednostek samorzdu
terytorialnego nale zarwno do zagadnie polityki administracyjnej,
geografii administracyjnej jak i wielu innych dziedzin. Wadca chccy
zachowa siln wadz centraln tworzy wiele sabych jednostek samorzdu
terytorialnego, ze sabymi stolicami lokalnymi. Chcc przekaza wicej zada
spoecznociom lokalnym, wadca stworzy zwykle niewiele jednostek
samorzdu terytorialnego, jednake jednostek silnych, wyposaonych w

Od mtroplis (gr.), miasto-pastwo posiadajce kolonie, mtr - matka, pls - pastwo.

Co wiza si moe np. z moliwociami atwej komunikacji z kadego miejsca w danej jednostce
samorzdu terytorialnego do jego stolicy. W przedwojennej Polsce za zasad uznano, eby w cigu
jednego dnia mona byo odby podr z kraca wojewdztwa do jego stolicy i z powrotem
korzystajc z pocigu, w przypadku powiatu - konno, a pieszo jeli chodzi o gmin.
15
16

87

elementy niezalenoci, z czym wie si wiksza rola poszczeglnych stolic

jednostek samorzdu terytorialnego.
Inne jest znaczenie stolic jednostek samorzdu terytorialnego w
federacji, inne w konfederacji, a jeszcze inne w pastwie unitarnym. Lokalne
stolice nabieraj znaczenia zwykle w przypadku oddalenia od stolicy
pastwa, przy czym pamita naley, e wiele zaley tutaj tak od potencjau
caoci kraju, od ambicji lokalnych danego miasta, jak i od decyzji
politycznych podejmowanych w stolicy pastwa. Dodatkowo, stolice pastw
s zwykle rwnie stolicami regionw i innych jednostek samorzdu
terytorialnego.
Sprawno stolicy to nie tylko stosunki midzy stolic a terytorium, do
ktrego stoeczno si odnosi. Aby by sprawn, stolica jednostki samorzdu
terytorialnego musi by dobrze zarzdzana jako miasto. Dotyczy to zarwno
jakoci planowania i zarzdzania komunikacj miejsk, przepywem kapitau,
informacji czy nawet jakoci ycia. Sprawno zarzdzania miastem to take
planowanie dugofalowe, rozwijanie infrastruktury, dbanie o edukacj i
nauk, ochron rodowiska czy te obronno17.
Zagadnienie stoecznoci ma znaczenie dla bardzo wielu dziedzin
zwizanych

administracj.

Midzy

stolicami

jednostek

samorzdu

terytorialnego a terenami prowincjonalnymi zauwaamy zrnicowanie pac,

inne szanse edukacji i kariery, zrnicowanie poziomu bezrobocia, jakoci
opieki zdrowotnej czy iloci inwestycji. Mimo rwnego znaczenia gosu
kadego wyborcy, gos podnoszony w stolicy syszany jest bardziej, ni z dala
od niej.
Na funkcje stolic jednostek samorzdu terytorialnego mona patrze z
rnego punktu widzenia. Z jednej strony, samorzd zajmuje si sprawami o
W. Kitler (red.): Samorzd terytorialny w obronie narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
2005, str. 252.
17

88

miejscowym znaczeniu, z drugiej strony wadza samorzdowa dysponuje

zwykle tak iloci rodkw i uprawnie, jakie zostay jej przekazane przez
wadze centralne. Wadze samorzdowe musz mie przede wszystkim na
uwadze zarwno perspektyw dobra pastwa, ale te musz zwraca uwag
na specyfik danego obszaru. Stolice jednostek samorzdu terytorialnego
powinny nie tylko peni funkcj przekanika pienidzy ze skarbca
pastwowego, rol ich rwnie jest m.in. penienie czynnika aktywujcego
spoeczno lokaln w sprawach gospodarczych, przeciwdziaanie problemom
spoecznym czy te animowanie kultury18.
Nadmierne zrnicowanie poszczeglnych obszarw pastwa jest
czasem atrakcj turystyczn, staje si jednak rwnie powodem wielu
utrudnie w zarzdzaniu i spadku sprawnoci administracji. Istnienie
znacznych rnic nie wynika wycznie z historii i warunkw geograficznych,
jest take skutkiem zaniedba ze strony wadz centralnych. Obywatele
pastwa, zaatwiajcy sprawy w rnych miejscach kraju, powinni mc
porozumie si z urzdnikami wadzy lokalnej kadego szczebla i powinni
by rwnie traktowani rwnie serdecznie, jak mieszkacy danego regionu19.
Na stopie przekazywania kompetencji i uprawnie poszczeglnym
jednostkom samorzdu terytorialnego ma wpyw zarwno rachunek
ekonomiczny i polityczny, jak te uwarunkowania historyczne i zwyczaje 20.
Zarwno od energii wadz lokalnych, jak i od woli prawodawcy i warunkw
zaley znaczenie poszczeglnych stolic jednostek samorzdu terytorialnego 21.
Ustawodawca musi tutaj unika skrajnoci przekazywania organom wadzy
H. Alderfer: American Local Government and Administration, New York 1956, str. 10.
Oczywicie mamy tu na myli wysokie standardy kultury, a nie traktowanie wszystkich klientw
administracji rwnie le.
20 Kiedy Opera Lwowska zmieniaa nazw, decyzja o tym zostaa podjta w Kijowie, natomiast w
Niemczech, gdzie tradycja stolic lokalnych pastw jest silna, samodzielno w sprawach
utrzymywania instytucji kultury jest duo wiksza. W Polsce wystpuje model poredni midzy tymi
dwoma wzorcami.
21 P. Jasiski, C. Ross: Unia Europejska a wadze lokalne i regionalne, Warszawa 2000, str. 32.
18
19

89

lokalnej zbyt wielu uprawnie, jak i wystrzega si utrzymywania wszystkich

zada wadzy, nawet w drobnych sprawach lokalnych, w stolicy pastwa22.
Pamita naley o znaczeniu czynnika historycznego zarwno w kwestii
tworzenia podziaw terytorium pastwa, jak rwnie dla celu wskazywania
stolic jednostek samorzdu terytorialnego. Zaszoci historyczne, tradycje i
przyzwyczajenia oddziauj na wiele pokole

23

. Jednym z powodw

utworzenia w czasie reformy podziau terytorialnego z 1999 r. miast na

prawach powiatu bya prba zaspokojenia ambicji miast traccych status
siedziby wojewody24. Zauwamy e zgodnie z art. 2a ust. 1 ustawy z dnia 12
padziernika 1994 r. o samorzdowych kolegiach odwoawczych 25 , jak i z
rozporzdzeniem Prezesa Rady Ministrw z dnia 17 listopada 2003 r. w
sprawie

obszarw

odwoawczych

26

waciwoci

miejscowej

samorzdowych

kolegiw

, siedzibami Samorzdowych Kolegiw Odwoawczych

pozostay stolice czterdziestu dziewiciu wojewdztw z lat 1975-1998.

Sztuka administrowania dotyczy zagadnie wanych ale i delikatnych.
Umiejtnoci odpowiedniego ustanawiania stolic jednostek samorzdu
terytorialnego, wsppracy wadz lokalnych z wadz centraln, umiejtno
utrzymywania prestiu przez stolice jednostek samorzdu terytorialnego, a
przede wszystkim wykorzystanie tyche stolic dla dobra pastwa i obywateli
stawiaj przed administracj publiczn wymagania dziaania rozsdnego,
ekonomicznego i sprawnego.

Naley wspomnie tu o zasadzie subsydiarnoci, ale rwnie pamitajmy stare chiskie przysowie,
e wadza jest jak ogie, i nie powinna by ani zbyt daleko, ani zbyt blisko.
23 J. Szreniawski: Wpyw czynnika historycznego na ksztatowanie si podziau terytorialnego
pastwa, [w:] Zamojskie Studia i Materiay, Prawo i Administracja, z. 1, Zamo 2005, str. 224.
24 B. Dolnicki: Samorzd terytorialny, Krakw 2003, str. 127.
25 t.j. Dz.U. z 2001 r., Nr 79, poz. 856 ze zm.
26 Dz.U. Nr 198, poz. 1925
22

90

BEZOSOBOWO A SPRAWIEDLIWO
I ZAUFANIE DO WADZ PUBLICZNYCH
W PRAWIE ADMINISTRACYJNYM

Bezosobowo jest istot biurokracji. Wadza procedur i dokumentw zmienia

relacje midzy wadc i rzdzonymi w relacje administracji z administrowanymi.
Kontrowersyjne pojcie podmiotu administrowanego moe by odczytywane jako
klient administracji. Podmiot jest administrowany dziki pracy organizacji
biurokratycznej, podobnie jak pasaer samolotu jest unoszony tajemniczymi siami
pokonujcymi grawitacj. Administracja zajmuje si szeregiem czynnoci, ktrych
jednostka by nie zapamitaa, ponadto spraw, ktrymi ta organizacja si zajmuje, jest
mnstwo, a dotycz one zarwno poszczeglnych jednostek, zbiorowoci, jak te np.
miast, pienidzy i innych zagadnie. Mnogo dziaa administracji jest znacznie
uatwiona dziki jej bezosobowoci. O ile na niewielk skal pastwo moe by
zarzdzane jako firma rodzinna, o tyle cywilizowane i rozbudowane struktury
spoeczne pozwalaj na istnienie skutecznych tylko w pewnym zakresie powiza
lojalnociowych pomidzy konkretnymi jednostkami, ale w wikszym wymiarze
bd to mamy do czynienia z lojalnoci symboliczn, choby jako wierno krlowi,
ktrego osobicie nie znamy, bd jako rzdy norm, najczciej norm prawnych.
Oczywicie pamita naley, e wspistnienie lojalnoci wobec praw i wobec
jednostek nie musi zawsze prowadzi do konfliktw moralnych, internalizacja
normy przez jednostk rzdzc moe - poprzez jej autorytet formalny i osobisty wzmacnia lojalno osb podwadnych wobec przepisw czy zasad. Podobne
oddziaywanie zachodzi rwnie w drug stron, a zatem legalnie wybrany wadca
moe by szanowany wanie ze wzgldu na bycie elementem systemu tworzonego
przez

przepisy

prawa,

ktry

to

system

dodatkowo

wyeksponowanie pozytywnych cech osobowych tego wadcy.

91

moe

pozwoli

na

Pastwo prawa, rozumiane czy to jako pastwo rzdw prawa, czy jako
pastwo, gdzie przepisy s przestrzegane, zwykle wykorzystuje bezosobowo jako
podstaw relacji midzy pastwem a jego mieszkacami. Przejawia si to nie tylko w
sposobie oznaczania adresata norm prawnych, ale take na paszczynie relacji
midzy administracj i jej klientami. Jeli wadz wykonawcz postrzega jako
wykonawc przepisw prawa, a przepisy prawa s czym bezosobowym, to
bezosobowo dziaa wadzy wykonawczej jest czym porednim midzy
bezosobowoci relacji adresata norm prawnych z tymi normami a osobowymi
relacjami midzy jednostkami. Pomidzy dostrzeganiem cech osobowych polityka - i
w ten sposb nadawaniem wadzy wykonawczej cech indywidualnych - i
dziaalnoci administracji, jest wiele podobiestw, cho administracja postrzegana
jest czasem jako wykonawca woli politykw czy te jako maszyna przemieniajca
polecenia politykw w zawierajcy odpowiednie treci papier. O ile osobowo
pisarza jest niekiedy czynnikiem bardzo wanym dla czytelnika, decydujcym
niekiedy o kontynuowaniu lektury, a nawet o siganiu po kolejne ksiki, o tyle
czytanie dzie administracji przypomina przymusowe czytanie lektur szkolnych.
Poszczeglni twrcy staj si czci gnbicego systemu, a wrcz zlewaj si we
wsplne wyobraenie autora czy urzdnika. Bezosobowo w tym kontekcie staje
si obcoci, a nazwiska pojawiajce si na danych dokumentach nie s zwizane ze
znanymi nam osobami - o ile nie prbujemy zaatwia w tym samym urzdzie
podobnych spraw, lub o ile jednej sprawy nie dotyczy cay szereg pism.
Sam rozrost administracji nie musi skutkowa przeksztacaniem jednostek w
statystyki

ani

ogranicza

Wyspecjalizowana

znaczenia

administracja

indywidualnej

zwykle

opiera

wiedzy
si

na

urzdnikw

indywidualnym

wyksztaceniu a nawet cechach charakteru urzdnikw umiejcych zaatwia

konkretne sprawy konkretnych obywateli. Akt administracyjny, poprzez odnoszenie
si do konkretnych przypadkw, nie jest bezosobowy jeli chodzi o klienta, cho z
drugiej strony masowo spraw zwiksza prawdopodobiestwo wytworzenia si
bezosobowego traktowania osb przez administracj. Pogo za statystykami
nakazuje widzie podobiestwa w rnych sprawach. Podobiestwa pozwalaj na
1

J.S. Futterman: Impersonality and Administration, Social Security 9/1965, s. 22.

92

powtarzalno toku mylenia, kiedy dostrzeganie rnic indywidualnych zmusza do

wikszego angaowania umysu i czerpania z zasobw wieoci postrzegania. Praca
przy bezosobowym traktowaniu klientw administracji jest zwykle lejsza rwnie
dziki temu, e niejako zwalnia urzdnika od odpowiedzialnoci i od wczuwania si
w problemy klienta administracji. Z drugiej strony klient, niezadowolony z
otrzymanej decyzji, moe zarwno narzeka na system, jak te moe uzna
konkretnego urzdnika za uprzedzonego, wrogiego czy zoliwego wobec jego
osoby. Czsto w odwoaniach od decyzji napotka moemy oskarenia wobec
urzdnikw wymienionych z imienia

nazwiska,

co

wskazuje

na brak

bezosobowoci w postrzeganiu dziaa administracji. Niejednolito orzecznictwa

zmniejsza wymiar bezosobowoci, a jednoczenie moe ogranicza zaufanie i
poczucie sprawiedliwoci. Klient, widzc podobn spraw zaatwion w sposb
odmienny, moe odnie wraenie, e nie ma klarownych zasad, ani e nie
wiadomo, jak naley postpowa, aby nie mie problemw.
Uznanie administracyjne pozwala na wykorzystanie mdroci urzdnika.
Mimo, i przyczynia si niekiedy do nierwnego traktowania, to ufno w dobre
rozeznanie sytuacji - czy to klienta administracji, czy to pastwa - przewaa nad
obawami o niesprawiedliwo. Wymaga to jednak dobrych kadr administracji,
posiadajcych odpowiednie dowiadczenie yciowe, propastwowe i jednoczenie
proobywatelskie walory moralne jak te dobr wol i gotowo do pracy. Lenistwo
jest czynnikiem skaniajcym do zasaniania si przepisami i niedostrzegania
problemw jednostek. Lenistwo, obok potrzeby bdce rodzicem wynalazkw,
bardzo wzmacnia bezosobowo dziaa administracji, przyczyniajc si take do
formalizacji i powielania schematw. Pracowito z drugiej strony, cho zabijana
brakiem pochwa i monotonnoci pracy, to jednak jest koniecznym elementem
przezwycienia schematycznoci i rzeczywistego zrozumienia wymogw sytuacji i
potrzeb klienta. Instynkt i dowiadczenie pomagaj w dostrzeeniu - pomidzy
wersami podania - susznych oczekiwa, i w oddzieleniu ich od nadmiernych da.
Brutalno jest w wielu przypadkach sposobem zdobycia i utrzymania
wadzy. Przyzwolenie na stosowanie brutalnych rodkw wzrasta, kiedy zarwno j

93

stosujcy, jak i cae spoeczestwo - obserwujc rzeczywisto - ucz si, e s one

czsto spotykane 2 . Stosowanie przemocy w wielu przypadkach wykorzystuje nie
tylko poczucie bezkarnoci, ale take - np. dla uniknicia wyrzutw sumienia bezosobowo. Nie tylko odczowieczanie ofiar, lecz take niedostrzeganie w nich
jednostek ale kategorii (np. wrogw narodu), skania do odrzucenia hamulcw
moralnych. Administracja obozw koncentracyjnych wykorzystywaa bezosobowo
- wasn i jednostek jej podlegych - jako element zbrodni. Walka z t zbrodni
obejmowaa

m.in.

przywracanie

pamici

konkretnych

ofiarach

jak

te

wskazywanie na konkretnych sprawcw. Jednake bezosobowo to potga, ktra

skrywa miliony, std w wielu wypadkach faktycznie pozwala na bezkarno i na
zachowanie czystego sumienia mimo podejmowania dziaa nikczemnych i raco
niesprawiedliwych.
Karanie jest elementem tzw. sprawiedliwoci retrybucyjnej. Odpacenie za
krzywdy, dopiero poprzez zaangaowanie aparatu administracyjnego, zyskuje
miano legalnoci. Poczucie sprawiedliwoci czasem odbiega od sprawiedliwoci
wymierzanej przez pastwo, co wynika moe np. z nieznajomoci spoeczestwa,
ale take z innego poziomu kulturalnego twrcw i wykonawcw prawa, ni
poziom spoeczestwa. Oczekiwania wobec elit mog by rnorakie - od mdroci,
poprzez wystawny tryb ycia, a do powicenia dla dobra ogu, a zaufanie do elit
opiera si moe na spenianiu tych oczekiwa. Sprawiedliwo w tym przypadku to
konsekwencja dziaa w oparciu o ich zgodno z oczekiwaniami. Oczekiwanie
utraty wadzy przez dan jednostk zwykle jest dalekie od bezosobowoci, jednak
takie oczekiwania skierowane do caej partii czy klasy bezosobowo wykorzystuj.
W wielu przypadkach bezosobowo opiera si na uoglnianiu, a zaufanie lub jego
brak skaniaj do popierania danej wadzy lub do niechci wobec niej.
Bezosobowo siebie moe by postrzegana jako nijako i brak chci do ycia,
ale moe by take postrzegana jako zespolenie z grup. Umundurowanie czy
ujednolicanie dziaa pozwalaj na poczucie nie tylko siy, ale take jednoci z
caoci. Pene zaufanie do kolegw, przywdcw i do systemu moe tworzy aparat
J.P. Reemtsma: Zaufanie i przemoc - Esej o szczeglnej konstelacji nowoczesnoci, Wydawnictwo
Poznaskie, Pozna 2011, s. 429.
2

94

zdolny do bardzo sprawnych dziaa, niezalenie od ich susznoci czy

nikczemnoci. Utrata refleksji na temat sprawiedliwoci poczyna umiejscawia
bezosobowo w innym wymiarze. Bezosobowo staje si elementem osigania
celw, elementem polityki bardziej ni elementem moralnoci.
Zaufanie do administracji ze strony politykw moe tak opiera si na
bezosobowoci - w przypadku zaufania do armii urzdniczej - jak te na jej
przeciwiestwie, czyli na osobistych znajomociach. Znajomoci w tym kontekcie
staj si synonimem korupcji, ale take wpywowoci. Zauway naley, e zaufanie
oparte na fachowoci i bezstronnoci czy podmioty nalece do otoczenia
administracji, kiedy zaufanie osobiste tworzy rnice.
Ludzie maj przekonanie, e zasuguj na maksymalny udzia w podziale
dbr, zarwno jako jednostki, jak te jako grupy, np. grupy zawodowe, czy grupy
osb zwizanych z konkretn wadz3. Poczucie sprawiedliwoci moe opiera si
zarwno na wasnym sukcesie, jak te na dostrzegania powodzenia ogu
spoeczestwa. Subiektywno sprawiedliwoci czyni jej podstaw zaufanie - jeli
ufamy sdziemu, ufamy w sprawiedliwo wyroku. Administracja jest wszystkim, z
wyjtkiem tego, czym nie jest - a czasem obejmuje rwnie i te obszary. Urzdnik
niekiedy wciela si w organ wymiaru sprawiedliwoci, bowiem sprawiedliwo lub
jej brak jest owocem jego dziaa. Sprawiedliwo czsto czy si z rozstrzyganiem
sporw - czy to midzy jednostkami, czy midzy ideami. Wadza wykonawcza, np.
tworzc projekty ustaw czy stosujc przepisy, ma udzia w ksztatowaniu
sprawiedliwoci systemu norm prawnych.
Dostrzeganie cech jednostkowych w relacjach midzy administracj a jej
klientem moe - w zalenoci od kontekstu - oddala dziaania administracji od
sprawiedliwoci. Zalecane proporcje bezosobowoci w przypadku zaatwiania
konkretnych spraw klienta zwykle inaczej wygldaj np. w zakresie pomocy
spoecznej i w zakresie podatkw. Mimo, i trudno znale wyznacznik
M. Wosiski, W. Wosiska: Psychologiczne i spoeczne mechanizmy dowiadczania
niesprawiedliwoci w relacjach czowieka z grup, [w:] W. Wosiska, Z. Ratajczak (red.):
Sprawiedliwo i zaufanie interpersonalne w wietle wspczesnych teorii i bada, Uniwersytet
lski, Katowice 1988, s. 37.
3

95

odpowiedniego zakresu wykorzystywania bezosobowoci lub dostrzegania cech

indywidualnych jednostki, to raczej szczeglnie zalecane jest dostrzeganie specyfiki
sytuacji tam, gdzie klient administracji ma problemy. W przypadkach, kiedy
jednostka nieodpowiedzialnie naraa si straty, wtedy wskazane jest dostrzeganie
przede wszystkim kwestii dobra spoeczestwa.
Tworzenie warunkw do wydobycia potencjau jednostek powinno odbywa
si zarwno na poziomie systemu, np. w wymiarze edukacji, podatkw czy
klarownoci przepisw, w zakresie budowania zaufania spoecznego i uczciwoci
czy promowania pracowitoci i odpowiedzialnoci, ale take na poziomie
jednostkowym, np. w przypadku wystpowania nadzwyczajnych zdolnoci lub
deficytw. Pomoc w znalezieniu pracy, ale take np. nadanie obywatelstwa, mog
by postrzegane na poziomie jednostkowym - i wtedy wskazane jest dostrzeganie
cech jednostkowych i unikanie bezosobowoci w traktowaniu, ale skutki takich
dziaa maj wymiar oglnospoeczny. Z pewnej perspektywy czste jest
dostrzeganie

wycznie

formalnych

zawiadcze

miejsce

dostrzegania

umiejtnoci, co z jednej strony jest nieuniknione i prawidowe w zoonym

spoeczestwie, a z drugiej strony powinno opiera si na uzasadnionym zaufaniu
do poszczeglnych instytucji, jednostek i ich dziaa.
Pienidz wydaje si by bezosobowy, jednake rne moe by zaufanie do
poszczeglnych walut. Takie upodabnianie si przedmiotw, instytucji czy zjawisk
do osb zachodzi take np. w zakresie postrzegania administracji poszczeglnych
pastw. Wzajemne sprzenie roli liderw i kultury organizacyjnej dotyczy
umoliwiania przywdcy osigania ambitnych celw zespou. Charyzma pozwala
mobilizowa podwadnych, ale take wyzwala zazdro i zwizana jest z walk o
wadz. Stabilno pastwa opiera si w duej mierze o bezosobowo, ktrej
gwarantem jest nie tylko tradycja, ale take weberowska biurokracja.
O ile osobowo jest czona z takimi cechami indywidualnymi, jak
temperament czy inteligencja, o tyle bezosobowo nie jest zaprzeczeniem istnienia
tych cech, ale ich niedostrzegalnoci. Ponadto, indywidualno rzuca si w oczy w
przypadku wystpowania cech niezwykych, a wystpowanie cech osobowych w

96

normie - co w potocznym sensie uznane moe by za normalno - jest bezosobowe.

Bezosobowo jest zatem z jednej strony gwarancj jakoci, a z drugiej gwarancj
nudy. Stan braku niepokojcych wiadomoci jednak uzna w tym przypadku naley
za jak najbardziej podany. Czynnik ludzki jest obarczany odpowiedzialnoci za
wikszo awarii, technologia zdaje si by duo mniej awaryjna. Automatyzacja nie
tylko procesw produkcji czy zarzdzania, ale take automatyzacja wymiaru
sprawiedliwoci, a take tworzenia i wykonywania prawa, zdaje si dzi przeraa,
jednake w wielu przypadkach w jakim stopniu ju od dawna nastpuje. By moe
wanie technika pozwolia na powstanie nowoczesnego pastwa, opartego na
administracyjnym trybie zaatwiania spraw? Pamita przy tym naley, e
nowoczesno jest pojciem wzgldnym, i e ju wykorzystanie jakichkolwiek
narzdzi, pocztki pracy i jej podziau, mog by czone z pocztkami
administrowania. Korzystanie z dziedzictwa nie tylko neolitu - ktry by czasem
rozrostu pastw w imperia, ale take z czasw dawniejszych, czy te wrcz z
dosownie rozumianego dziedzictwa genetycznego, zwizane jest nie tylko z
siganiem po zasoby instynktu czy hormonw, ale take z dostrzeganiem cech
gatunkowych - co rwnie zwizane jest z dawnoci uoglnie dotyczcych
jednostek. Oczywicie w ramach gatunku ludzkiego dostrzec moemy take wiele
duo bardziej szczegowych kategorii, w pewnym sensie depersonalizujcych, ale
take wyznaczajcych jednostce oczekiwan rol spoeczn. Podstawow rol w tym
zakresie peni normy, co ma szczeglne znaczenie z punktu widzenia prawnego.
Uznanie istnienia danych kategorii jednostek, np. cudzoziemcw, niewolnikw,
szlachty czy bezrobotnych ma o tyle znaczenie, o ile wie si z okrelonymi
konsekwencjami wynikajcymi z norm. Bezosobowo administracji wie si w tym
kontekcie z korzystaniem przede wszystkim z norm prawnych. Unikanie opierania
si o inne ni prawo systemy norm - kojarzone z czyst biurokracj, wydaje si by z
jednej strony gwarantem dobrej administracji, a z drugiej - administracji nieludzkiej,
niedostrzegajcej cierpienia czy niesprawiedliwoci. Paradoksalnie, poczenie
wraliwoci jednostki i lepoty Temidy wydaje si by koniecznym warunkiem
odpowiedniego korzystania z norm prawnych.

97

Sfera prywatna i sfera publiczna cz si w podobny sposb, jak osobowo i

wizerunek. Administracja publiczna, wystpujc na zewntrz, powinna dba o
odpowiedni wizerunek, dziaajc w przewaajcej mierze bezosobowo. Z drugiej
strony wewntrzna dziaalno administracji w pewnej mierze opiera si na
osobistych znajomociach, w tym na sympatiach i niechciach. Niestety, bezosobowe
dziaanie administracji w sferze wewntrznej w wielu przypadkach jest powolniejsze
i mniej skuteczne ni zaatwianie spraw w oparciu o osobiste znajomoci.
Bezosobowo w jakim wymiarze czy si ze zbiorowoci, a rozbudowane
struktury w jakim stopniu musz odrywa si od relacji osobowych i przej na
relacje stanowisk. Pamita naley, e dziaania wsplne cz si zarwno ze
zbiorow mdroci, jak i ze zbiorow gupot. Wykorzystanie wielu dowiadcze
jednostkowych i dostrzeganie rnych punktw widzenia moe da efekt synergii w
sumowaniu

wiedzy

indywidualnej

pracownikw

ale

take

rozmycie

odpowiedzialnoci, konflikty i zachowania tumne.

Klienci lubi, kiedy im si ufa 4 . Zaufanie do administracji opiera si na
obserwacji dotyczcej jej niezawodnoci. Z drugiej strony mdra kontrola
sprawowana przez administracj wie si z dostrzeganiem zarwno problemw,
jak osigni. Samokontrola jednostek kontrolowanych pozwala na ich chwalenie, a
dostrzeganie w podwadnych jednostek uczciwych i kompetentnych zwiksza ich
samodzielno. Naduycie zaufania budzi rozczarowanie, co napdza konieczno
natania kontroli, wrogo wobec pastwa czy te denia do burzenia
dotychczasowych osigni. Pamita jednake naley, e zmiany nie gwarantuj
ulepsze, a reformatorzy nie zawsze okazuj si uczciwsi ni zastpione przez nich
osoby. Kady czowiek uosobieniem ludzkoci, a administracja jest taka, jacy s
ludzie.

S. Covey, G. Link, R.R. Merill: Mdre zaufanie, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2013, s. 87.

98

ZAPOMINANIE A ADMINISTRACJA
Sokrates nie by mionikiem pisma. Pismo osabia pami, uwalniajc umys
od koniecznoci wicze w niezapominaniu. Oczywicie poza sfer zapisywan
nadal pozostaje rozlega sfera mwiona, ale w wielu dziedzinach - w tym w
administracji - pismo stao si podstawowym sposobem przechowywania i
przekazywania informacji, jak te dowodem, wyznacznikiem norm czy nawet
koniecznym elementem zaatwiania nawet drobnych spraw1.
W kulturach, gdzie pismo nie jest - czy te nie byo - szeroko stosowane,
posaniec by w stanie zapamita wiadomo zoon z kilkuset sw po
jednokrotnym jej wysuchaniu, i przekaza j w niezmienionej formie adresatowi.
Pismo, bdc sposobem na uzewntrznienie i zarazem utrwalenie sw, zmniejszyo
znaczenie niektrych obszarw pamici jednostki. Zamiast pamita tre danego
przekazu, wystarczyo pamita gdzie jest dokument, w ktrym ten przekaz
zapisano.
Rozrost iloci przepisw, informacji, a nawet zwikszenie iloci ludzi, take
wpyway na zwikszanie si roli pisma i zmniejszanie roli pamici jednostkowej i
przekazw ustnych. Przekazywane drog ustn informacje coraz bardziej staway si
czym drugorzdnym wobec pisma. Plotki, bajki, rozmowy i wypowiedzi - dopiero
przez ich zapisanie zyskuj status czego wanego, lub te odwrotnie - te przekazy
ustne, ktre uznano za wane - s zapisywane2.
Rne sposoby utrwalania informacji nie wyeliminoway jednak niezbdnoci
pamici indywidualnej w yciu i pracy - w tym pracy w administracji. Pami
Pojcie pisma jest tu wieloznaczne - okrelajc zarwno metod notacji mowy ale take dokument
zawierajcy wykorzystanie tej metody notacji. Pismo jest zarazem potnym symbolem, okrelajcym
zarwno wadz biurokratyczn jak te np. wyksztacenie.
2 Zauway jednak naley, e coraz wicej informacji, nawet nieistotnych, jest utrwalanych, np.
poprzez nagrywanie. O ile jeszcze niedawno jednym z podstawowych problemw twrcw
komputerw byy braki pamici (komputerw, nie twrcw), o tyle postp w dziedzinie wielkoci
pamici komputerw umoliwi zapisywanie informacji w ilociach jeszcze niedawno
niewyobraalnych.
1

99

tworzy jednostk, za dowiadczenie - ktrego pami jest wanym elementem - jest

wanym zasobem dobrego urzdnika. Pami zbiorowa opiera si nie tylko na
wspuczestniczeniu w danych zdarzeniach, ale take na monoci korzystania z
zapisw danych informacji. Umiejtno sigania do rde informacji, czyli
korzystania z materialnych zasobw pamici, w tym sigania do norm prawnych
utrwalonych w formie przepisw, jest niezbdna dla dziaa rozlegych organizacji,
za kontrola tych organizacji polega czsto na sprawdzaniu czy jest tak, jak
pamitamy e miao by.
Zapominanie moe by w wielu wypadkach uyteczne 3 . Mimo, i zwykle
czone jest z niedoskonaociami i ograniczeniami, to dostrzeganie pozytywnych
wymiarw zapominania pojawia si zarwno w odniesieniu do pamici jednostek,
jak i zbiorowoci 4 . Natok drobnych, podobnych spraw, tak typowy w pracy
administracji, stwarza konieczno odsuwania od siebie wspomnie dotyczcych
wszystkich przypadkw, a zachowywania w pamici tylko typowego sposobu
zaatwiania spraw danego rodzaju oraz informacji dotyczcych przypadkw
charakterystycznych.
Zarwno pamitanie danych faktw jak i ich zapominanie moe by kar i
przeklestwem. Tkwienie w pamici informacji o wasnych bdach i porakach
niejednokrotnie paraliuje i prowadzi do dziaa penych obaw i waha, a nawet do
wycofania si. Niejednokrotnie takie skutki s prawidowe i spoecznie oczekiwane,
jednake zwykle dotykaj bardziej jednostek szlachetnych i wraliwych, ni
okrutnych i bezmylnych. W wielu kulturach istniej rne formy odkupienia si i
zmazywania win jednostek, czasem przyjmujc nawet formy patologiczne.
Znany ze staroytnych i pniejszych dzie literackich motyw kwiatu
zapomnienia przypomina o tym, e pamitanie bywa uciliwe, za zapominanie
moe

by

ulg,

czy

te

wrcz

niezbdnym

uwolnieniem

od

balastu

uniemoliwiajcego normalne ycie. Przytoczeni pamici o zbrodniach, krzywdach

M. Aug: Formy zapomnienia, universitas, Krakw 2009, s. 13.

A. Hankaa: Wybirczo ludzkiej pamici, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2001, s. 106.
3
4

100

czy bdach ludzie dalecy s od wolnoci i niejednokrotnie zmierzaj do zemsty czy

samozniszczenia, zamiast do budowania wspaniaej przyszoci i korzystania z ycia.
Niepami o zbrodniach zwycizcy jest jak zakochanie. Brak dostrzegania
okrelonych wad i zachwyt nad jednostk mog dawa spoeczestwu czy
pojedynczemu

czowiekowi

poczucie

pewnoci

siebie,

ale

take

poczucie

sprawiedliwoci. Jednake taki brak obiektywizmu obecny jest take w nastawieniu

opozycyjnym, czyli niejednokrotnie zapominane s niedostatki kandydata chccego
zaj miejsce nielubianego rzdzcego.
Wybaczanie moe by zwizane z puszczaniem okrelonych rzeczy w
niepami, zapominanie

zwizane

z pewnymi zjawiskami

podobnymi do

zapominania mog by formalizowane, np. jako amnestia czy zatarcie skazania.

Przeciwdziaa zapominaniu mog natomiast takie elementy administracji, jak np.
archiwa. Podpalenie biblioteki w Aleksandrii kojarzone jest zarwno z utrwaleniem
pamici o podpalaczu, jak te wie si z utrat wielu zapisanych informacji.
Zastosowanie pisma umoliwio powstanie administracji. W zarzdzaniu miastami i
imperiami konieczne byo oparcie si na okrelonych sposobach utrwalania i
gromadzenia danych. Pismo miao umoliwia przypominanie sobie informacji, a
miejsce zapominania w pewien sposb zaja utrata informacji zapisanych. Jednake
nie tylko zniszczenie dokumentw czy naley z zapominaniem w organizacji.
Organizacja zapominajca traci wiedz czy dowiadczenie gwnie przez utrat
jednostek je posiadajcych. Wymg uczenia si organizacji wynika nie tylko ze
zmian otoczenia, ale

take

z koniecznoci przeciwdziaania zapominaniu,

zwizanemu m.in. z rotacj kadr czy z brakiem przypominania okrelonych

procedur, informacji czy celw. Niejednokrotnie procesy formalnie okrelane
uczeniem si s tylko pozornie zdobywaniem nowej wiedzy, a opieraj si gwnie
na przypominaniu. Nie oznacza to, e uczenie si jest niewane, ale e w ksztaceniu
ustawicznym naley uwzgldnia take przeciwdziaanie zapominaniu.
Zapominanie zwykle nie zachodzi, kiedy dane informacje s interesujce, jak
te kiedy dane procesy s powtarzane. wiczenie pamici usprawnia procesy
przyswajania nowych informacji m.in. poprzez kojarzenie ich z informacjami ju
101

posiadanymi. Niejednokrotnie cae treci czsto uywanych przepisw znane s na

pami, cho zwykle wskazane jest sprawdzanie, a nie tylko mechaniczne
powielanie. Zauway naley przy okazji, e rwnie zrozumienie jest jednym ze
sposobw przeciwdziaania zapominaniu, cho z drugiej strony zrozumienie moe
by rdem zmieniania okrelonych rozwiza, np. w zwizku z zaistnieniem
koniecznoci dostosowania wykadni norm do potrzeb.
Kiedy cao przepisw niejednego kraju bya czytana na gos, w celu ich
przypomnienia. W niektrych krajach uczy si preambuy konstytucji na pami.
Przypominanie o podstawach, celach czy pocztkach ma suy nie tylko ich
przypominaniu, ale take ujednolicaniu postaw, wyjanianiu treci, jak i promocji
okrelonych wartoci. Czste uywanie i przypominanie danych norm moe
zwiksza szanse ich przestrzegania. Z drugiej strony desuetudo moe nawet sta si
podstaw zmian systemu norm. Uchylanie norm samo w sobie take wykazuje cechy
podobne do zapominania.
Wielu filozofw posiada uszczliwiajce zudzenie cakowitej wiedzy o
wszystkim, prawdopodobne jest nawet, e wanie takie zaspokajajce poczucie
wystarczajcego zrozumienia spraw jest jednym z podstawowych elementw
szczcia. Mio do mdroci jest ogupiajca jak i wiele innych rodzajw mioci,
cho nie sposb odmwi jej wymiaru mistycznego, co czyni filozofi byciem tu i
teraz. Z drugiej strony jako filozofia czsto nauczana jest historia filozofii, a poczucie
bycia wdrowcem tej samej drogi, ktr przemierzao wielu poprzednikw pozwala
nie tylko na granie znanej roli czy mwienie poprzez cytowanie, ale take na
kontynuowanie ju zaawansowanych rozwaa i budowanie kolejnych piter
gmachu niewykonalnego dla jednostki rozpoczynajcej prac od stanu natury.
Pami zatem jest narzdziem, budulcem i budowl, a niepami - cho ma funkcj
wyzwalajc twrczo - czsto prowadzi do odkry pozornych, a w rzeczywistoci
tylko do odnajdowania znanych ju twierdze czy informacji.
Powtarzanie okrelonego materiau wiedzy suy ma w wielu przypadkach
przeciwdziaaniu zapominania, czyli pamitaniu. Celowe skupienie si na
niezapominaniu moe wynika ze spostrzeenia, e wane rzeczy bywaj
102

zapominane. Przypominanie moe prowadzi do powstania okrelonych tradycji, a

tradycja czasem prowadzi do zapomnienia istoty rzeczy, i do skupienia si na
pustych formach.
Stosowanie norm istotnych dla administracji wymaga m.in. pamitania o
reguach wykadni, czciej w sposb wynikajcy z wielokrotnego wykorzystywania
tyche regu ni tylko z werbalnej ich obecnoci w pamici. Intuicja i niewiadome
wykorzystywanie zasobw pamici dotyczcych podobnych przypadkw czyni
zapominanie cech administrowania wyszej prby. Nastpuje selekcja pamici, a
take zmiana jej jakoci - pamitanie ju nie dotyczy zalece i norm, tylko
rzeczywistego czenia form i treci. Pamitanie staje si elementem praktyki, czym
bliszym yciu ni wiedza.
Z drugiej strony wiedza jest pojciem szerszym, ni pami, obejmuje
przynajmniej cz zrozumienia. Pani z sekretariatu, ktra wie wszystko, nie tylko
pamita o wszystkim, ale take rozumie zalenoci, ukady si i nieformalne
powizania. Bycie blisko wadzy nakazuje zapominanie o niewygodnych sprawach,
chyba e chce si je wykorzysta. Jednake o wielu sprawach nie wolno zapomina.
Administracja, ktra nie pamita o terminach, wymaganych podpisach czy np. o
urodzinach i zainteresowaniach szefa, nie tylko bdzie postrzegana jako roztrzepana,
ale take bdzie nielubiana. Brak lubienia oczywicie nie musi oznacza nielubienia,
a moe by wyrazem podziwu dla profesjonalizmu i koncentrowania si na
zadaniach. Sukcesy kolejnych projektw wymagaj niekiedy odejcia od pamitania
o rzeczach nieistotnych na rzecz pamici o szczegach decydujcych o jakoci.
Wyrni mona zapominanie przez administracj, jak i zapominanie przez
klientw administracji - a oba przypadki zwizane s z administracj i
zapominaniem. Profesjonalizm, zwykle susznie czony z administracj, w wielu
przypadkach dotyczy wanie mocy aparatu administracyjnego w zakresie
pamitania o obowizkach, szansach czy o jednostkach. Przedsibiorca, ktry liczy
na niepami aparatu skarbowego moe by tak oszustem, jak i realist.
Niejednokrotnie najlepszym kryterium oceny niepamici w danym przypadku jest

103

dobro pastwa. Administracja, ktra daje oszuka pastwo, jest zwykle z

administracj, chyba e to pastwo jest wrogie.
Wymiana kadr w administracji moe odbywa si zarwno w sposb
ewolucyjny, pozwalajcy na zachowanie pamici organizacyjnej, jak i w sposb
oparty na zacieraniu pamici dawnych okresw czy sposobw zachowania. Reformy
administracji musz czy proporcje pamici i zapominania. Dowiadczenia
przeszoci pozwalaj na unikanie naiwnoci, lecz podnoszenie jakoci administracji
musi niekiedy czy si z odejciem od niektrych przyzwyczaje.
Zaufanie pomidzy administracj i jej otoczeniem take opiera si na
dowiadczeniach. Pozytywne dowiadczenia buduj ufno i pozwalaj zakada, e
partnerzy nas nie zawiod. Pami o oszustwach, niekompetencji czy o zej woli
nakazuje odchodzi od mniej agodnych dziaa w stron pilnowania spraw i
ukrywania okrelonych informacji. Administracja pamitajca - w pozytywnym
znaczeniu oraz administracja wymagajca od klienta przypominania o sobie, to typy
rnice si w kwestii pamici czy te korzystania z jej zasobw. Konieczno
pamitania o swoich interesach budzi zaradno, kiedy dbanie o sprawy obywateli
przez administracj pozwala im zajmowa si bardziej wzniosymi rzeczami.
Odpowiednie proporcje ingerowania w sprawy obywateli i pozostawiania im
swobody w zakresie wyznaczania ksztatu wasnego dobra cz si z uczciwoci i
oglnie z kondycj moraln i kulturow spoeczestwa.
Przez filozofi rozumie mona nauk w ogle, cho o ile filozofia moe by
postrzegana jako metoda, o tyle nauka bardziej czy si ze zdobywaniem wiedzy.
Ujednolicanie pamici prowadzi do ograniczania rozwoju nauki, ale z drugiej strony
zapominanie nauki o rzeczywistoci ogranicza jej uyteczno. Jeli by zada pytanie,
czy istnieje jedna nauka czy wiele nauk, zwykle usyszymy odpowied o wieloci
nauk, cho czsto dostrzegane s podobiestwa midzy naukami. W metarefleksji
naukowoadministracyjnej powtarzane jest pytanie o jedno lub wielo dziedzin
badajcych administracj. Dominacja prawa administracyjnego utrudnia uznanie
jednoci nauki administracji jako nauki obejmujcej cao refleksji naukowej nad
administracj, chyba e uznamy nauk prawa administracyjnego za cz nauki
104

administracji. Wymiar spoeczny uznania odrbnoci okrelonych nauk zdaje si

decydowa o przyjtej konwencji klasyfikacyjnej.
Zapominanie

moe

by

przypadkowe

lub

celowe,

zarzdzanie

zapominaniem mniej lub bardziej moe by nastawione na przyspieszanie zjawisk

tracenia posiadanej wiedzy lub te opiera si na pozostawianiu zakresu
zapominanych informacji procesom naturalnym, zwizanym z ich nieuywaniem.
Faszowanie historii jest prb wpywania na rzeczywisto. Prawdopodobnie
wikszo znanej z podrcznikw historii jest nie tyle retuszowana, co zakamywana
- cho kolejne pokolenia powtarzajcych dane wersje mog mie dobr wol i nie
zdawa sobie sprawy z charakteru wasnej roli. W wielu przypadkach jednak
faszerstwa historyczne nie doprowadzaj do zaginicia wszelkich dowodw, ale do
ograniczenia wiedzy na konkretne tematy do grupy historykw oraz do braku
przekonania o prawdziwoci niewygodnych wersji wydarze. Ten sam przekaz
uznawany moe by za bezcenne rdo wiedzy i za przykad udanej propagandy np. dla wielu historykw dzieo autora znanego jako Gall Anonim jest godnym
zaufania opracowaniem pocztkw pastwa polskiego, kiedy dla czci jest
narzdziem stworzonym dla wykrelenia z pamici roli Wikingw w powstaniu
Polski5.
Zapominanie zwizane cznie z administracj i badaniami naukowymi nad
ni moe przybiera dwie szkodliwe postacie: zapominania przez naukowcw
dorobku

poprzednikw,

jak

te

zapominania

przez

administracj

wiedzy

przekazanej w trakcie edukacji. Tworzenie uoglnie wymaga znajomoci wielu

przypadkw, nie tylko charakterystycznych, ale take typowych a nawet mniej
ciekawych. Uznanie czego za wyjtek take wymaga pamici o wielu sprawach
pozornie nieistotnych, ale umoliwiajcych stworzenie caociowego wyobraenia o
rzeczywistoci. Rozwj refleksji naukowej nad administracj zwizany jest w duej
mierze z pamitaniem tego, co o administracji ju powiedziano, natomiast dbanie o
jako administracji i prawa administracyjnego wie si przynajmniej w pewnym
stopniu z oddziaywaniem na nie sfery nauki i z korzystaniem z jej poytecznego
5

Z. Skrok: Czy wikingowie stworzyli Polsk?, Iskry, Warszawa 2013, str. 31.

105

dorobku. Wiele rozwiza jednak jest jakby zapomnianych w znaczeniu pomijania

ich w fazie wcielania w ycie. Z drugiej strony reguy i teorie nie mog krpowa
umysu fachowego urzdnika, bdc w posiadaniu podwiadomoci, za korzystanie
z podpowiedzi naukowych w trudniejszych przypadkach powinno by dostpn
ewentualnoci.
Brak poczucia, e czego si nie pamita, nie wyklucza zapomnienia, a moe
by tym groniejszy, e nie zauwaa potrzeby refleksji. Podobnie jak pami
jednostkowa u czowieka siga zdarze, ktrym towarzyszy on jako kilkulatek lub
pniej, tak pocztki wielu procesw w administracji nie zawsze s pamitane. Na
podstawie opowieci ze strony starszych wiadkw dziecistwa czy te fotografii
moliwe jest rekonstruowanie okrelonych wydarze, i podobnie zapamitane przez
jednostki historie czy zachowane dokumenty pozwalaj tworzy wyobraenie o
administracji danego czasu. Cigo administracji jest jej wielk si, a jej pami
suy nie tylko jej samej, ale take wpywa na stan pastwa i na losy jednostek.
Zapominanie jest okrelon form cofania si w rozwoju, a zapobieganie utracie
pamici jest konieczne dla podtrzymywania pdu ludzkoci.
Istnienie nauki administracji, obejmujcej wykorzystanie wielu metod
naukowych w badaniach nad administracj, nie odbiera bogactwa wieloci nauk
administracyjnych. Sprzeczno pomidzy wieloci a jednoci jest tylko pozorna, a
uyteczno administracji i jej suebna rola nakazuj pogodzenie si z istnieniem
wielu nauk administracyjnych, wsptworzcych jedn nauk administracji. Badania
szczegowe nie powinny prowadzi do zapomnienia o ksztacie caoci, a
obejmowanie myl caoci nie powinno ogranicza poznawania szczegw.
Przyszo nauki administracji/nauk administracyjnych zaley jednak od woli i siy
jednostek decydujcych o ksztacie organizacyjnym bada naukowych i edukacji, za
jej/ich istnienie i ksztat nie powinny by uznawane za co oczywistego, ale za
wynik oceny szeroko rozumianej uytecznoci poszczeglnych rozwiza.

106

ZAKOCZENIE
W niniejszym zbiorze artykuw zamieszczone zostay teksty, z ktrych
wikszo

bya

publikowana

czasopismach

naukowych

ksigach

konferencyjnych. Cz artykuw ukazuje si drukiem po raz pierwszy.

W przypadku ewentualnego cytowania opublikowanych wczeniej prac,
zachcam do przywoywania pierwotnego miejsca publikacji:

Demokracja a kompromis, [w:] C. Szyjko (red.): Cywilizacja. Europa. Globalizacja,

Ius et Praxis, 03/07, Warszawa 2007, str. 46-52.

Rwno a demokracja, [w:] Z. Czarnik, Z. Niewiadomski, J. Posuszny, J. Stelmasiak

(red.): Studia z prawa administracyjnego i nauki o administracji - Ksiga
jubileuszowa dedykowana Prof. zw. dr hab. Janowi Szreniawskiemu, Wydawnictwo
Wyszej Szkoy Prawa i Administracji, Przemyl-Rzeszw 2011, str. 759-767.

Optymalna wielko pastwa w kontekcie jednoczenia Europy, [w:] C. Szyjko (red.):

Bezpieczestwo wspczesnego wiata w teorii i praktyce, Ius et Praxis, 02/07,
Warszawa 2007, str. 27-33.

Wolno a samorzd terytorialny, Acta Elbingensia, Tom VIII, Wydawnictwo

Elblskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elblg 2009, str. 28-34.

Samorzd terytorialny a kultura polityczna, [w:] M. Karpiuk (red.): Samorzd

terytorialny w Polsce i na Ukrainie, Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris, PoznaKijw 2013, s. 13-21.

Reinkarnacja wadzy, [w:] J. ukasiewicz (red.): Wadztwo administracyjne Administracja publiczna w sferze imperium i w sferze dominium, Wydawnictwo
TNOiK Oddzia w Rzeszowie, Rzeszw 2012, str. 659-667.
107

amanie umowy spoecznej, [w:] Z. Wadek, J. Stelmasiak, W. Gogoza, K. Kukuryk

(red.): Ksiga ycia i twrczoci - Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi
Romanowi A. Tokarczykowi, t. IV, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2013, str. 364369.

Zagadnienia stoecznoci jednostek samorzdu terytorialnego, [w:] E. Ura (red.):

Sprawno dziaania administracji samorzdowej, Rzeszw 2006, str. 611-616.

108