You are on page 1of 72

Historia przeciw poganom

Historia przeciw poganom

Pawe Orozjusz
Przekad: Henryk Pietruszczak

Autor: Jordanes
Przekad: Henryk Pietruszczak
Korekta: Lucyna Lasek
Projekt okadki i skad: Piotr Schneider
Wydawnictwo Transatlantyk
ISBN: 978-83-272-3735-4

Historia przeciw poganom

Pawe Orozjusz
Historia przeciw poganom

Pawe Orozjusz (375-420)rzymski prezbiter, historyk i apologeta. Ucze i


wsppracownik w. Augustyna, na ktrego prob napisa Historiarum adversos
paganos libri VII, majce posuy jako uzupenienie synnego De civitate Dei,
zwaszcza trzeciej ksigi. Orozjusz opisuj histori wiata od jego pocztku do
czasw sobie wspczesnych. Jego dzieo wywaro ogromny wpyw na pniejsz
historiografi, nie tylko czasw redniowiecza. Jest te skarbnic wiedzy historycznej,
jakiej nie znajdziemy w innych utworach historykw staroytnych., a zarazem
pierwsz kompleksow prac historyka chrzecijaskiego. Jako historyk, korzysta z
dzie Euzebiusza z Cezarei, Liwiusza, Eutropiusza, Cezara, Swetoriusza, Flomusa i
Justyna.

Historia przeciw poganom


PROLOG
1. Suchaem Twoich polece, ojcze wity Augustynie, i
chciabym, aby wynik mojej pracy, by porwnywalny z moimi
pragnieniami. Jeeli chodzi o ukoczone dzieo, nie bd si dugo
zastanawia, czy dobrze pracowaem, czy te nie. 2. Ty sam osdzie
ju, e bd w stanie podoa naoonym mi przez Ciebie obowizkom,
podczas gdy ja, ze swej strony, winny jestem Ci posuszestwo i moe
w ten sposb zdoam to posuszestwo ozdobi moim trudem i dobr
wol. 3. I chocia w wielkich dobrach bogatego waciciela jest wiele
rnego rodzaju zwierzt poytecznych do rozwoju gospodarstwa, to
nie zaprzestaje on troszczy si o psy, jedyne zwierzta posiadajce
wrodzon zalet bycia gotowym do suby tym, dla ktrych s
tresowane do wrodzonego im posuszestwa, umiej dostosowa si do
polece i suy, a przy pomocy jakiego znaku lub sygnau nie
zostanie dana im pena swoboda. 4. Maj one wrodzony instynkt,
lepszy ni inne zwierzta, bliski temu, jaki posiadaj istoty rozumne, to
znaczy, e potrafi rozrnia, kocha i suy. 5. W ten sposb,
umiejc rozrni midzy swoimi panami a ludmi obcymi, moe nie
dlatego, e nienawidz tych, na ktrych si rzucaj, ile e kochaj
wycznie tych, ktrym su, strzeg ich nie z tego powodu, e ich
ciao jest do tego przystosowane, ale przede wszystkim dlatego, e nie
4

Historia przeciw poganom


s te wiadome swojego przywizania. 6. Z tej te przyczyny rwnie
w Ewangelii, ktra ma ukryte, wite znaczenie, kananejska kobieta nie
wstydzia si powiedzie, e rwnie szczenita jedz okruszyny, ktre
spadaj ze stou ich panw, a Bg wysuchuje tych, ktrzy Go wzywaj.
7. Rwnie Tobiasz idc z Anioem, ktry go prowadzi, nie odpdzi
od siebie towarzyszcego im psa. 8. Z Tob jest mio wszystkich. T
mioci i ja czuj si zwizany i posuszny byem Twojej woli.
Podporzdkowaem si Twoim poleceniom i zobowizaem si
dokoczy dziea, ktre w caoci moe si Twoim nazywa, gdy od
Ciebie pochodzi i do Ciebie wraca. Ode mnie pochodzi jedynie ta
zasuga, e je chtnie wykonaem. 9. Powiedziae mi, abym wystpi
przeciwko wielkiej przewrotnoci tych, ktrzy nie znajc boskich regu,
nazywani s po wsiach i maych miasteczkach poganami lub te
bawochwalcami, gdy s w stanie poj jedynie rzeczy ziemskie.
Abym umocni tych, ktrych nie interesuje przyszo. Zapominaj oni
o przeszoci lub wrcz jej nie znaj, a czasy obecne napeniaj hab,
jakby byli targani wszelkim zem z tego tylko powodu, e zawierzyli
Chrystusowi i czcz Boga, podczas gdy kult bokw idzie w
zapomnienie. 10. Rozkazae mi bowiem, co chc powtrzy, abym
wyjani do krtko, w jednym uporzdkowanym tomie, wybierajc z
caej historii i ze wszystkich dostpnych mi annaw, wszystkie te
wydarzenia, ktre miay miejsce w przeszoci, a wic fatalne wojny,
5

Historia przeciw poganom


niszczce epidemie lub bolesne niedostatki ywnoci, straszne
trzsienia ziemi, okropne powodzie lub straszne erupcje wulkanw,
pioruny lub niszczce gradobicia a take niecne zbrodnie i wstydliwe
czyny. 11. Usiadem do pracy, przede wszystkim dlatego, e nie byoby
stosownym, aby Twoja godno, ktra zajta jest teraz koczeniem
przeciwko tyme samym poganom jedenastej ju ksigi, bo dziesi
spord nich, podobnych do promienia rodzcego si soca, zaledwie
zostao przez Ciebie, uwolnionych, jak uwalnia si bysk wiate
Kocioa, olnio cay wiat, aby Twoja godno nie bya naraona na
pisanie dzie tak mao znaczcych. 12. Oprcz tego, poniewa Twj
wity syn, suga boy Julian z Kartaginy, oczekiwa, aby jego proba,
wyraona w tej materii, spotkaa si z takim samym zaufaniem, z jakim
zostaa wyraona. 13. Zasiadem przeto do pracy i od razu natrafiem na
pewien zamt, bo wiele razy, rozwaajc w duchu, zdao mi si, e
nieszczcia czasw wspczesnych rozbysy na wielk skal. 14.
Pniej jednak doszedem do wniosku, e i czasy ubiege byy nie tylko
tak zgubne jak obecne, lecz tym bardziej pene utrapienia, im bardziej
oddalone od lekarstwa prawdziwej religii. Badajc przeszo, zdao si
rzecz jasn, e panowaa wwczas chciwa krwi mier, bo nie znana
mu jest religia, w ktrej nie byoby rozlewu krwi. Stopniowo, kiedy
nasza religia zaczynaa byszcze, inne podupaday. Teraz i na
przyszo mier zostaa uwiziona, a religia zwyciya. Nie bdzie
6

Historia przeciw poganom


ju mierci, kiedy panowa bdzie religia. 15. Nie mwi tu oczywicie
o tych ostatecznych dniach na kocu wiata, kiedy ukae si Antychryst
i nadejdzie sd ostateczny, o dniach ktre Chrystus Pan przepowiedzia
poprzez Pismo wite lub dajc wasne wiadectwo, ktrym byy
cierpienia, jakich wczeniej nie byo. 16. O dniach, kiedy, na podstawie
tego samego prawa, ktre obowizuje teraz i zawsze, lecz stanie si
bardziej wyraziste, zostanie zapewniona wrd nieznonego utrapienia
nagroda dla witych i potpienie dla bezbonych.

Historia przeciw poganom

KSIGA PIERWSZA
1,1. Prawie wszyscy pisarze greccy i aciscy, ktrzy przekazywali
nam czyny krlw i ludw, rozpoczynali spisywanie wydarze od
Ninosa, syna Belasa, krla Asyrii. 2. W ten sam sposb ci, ktrzy w
swoim lepym uprzedzeniu twierdz, e stworzenia wiata i czowieka
nigdy nie byo, rwnie rozpoczynaj spisywanie krlw i wojen od
Ninosa. 3. Jakby do tego czasu rodzaj ludzki y na podobiestwo
zwierzt, a dopiero od tego momentu pobudzi w sobie inny sposb
8

Historia przeciw poganom


mylenia. 4. Natomiast ja zawsze twierdziem, e ludzkie nieszczcie
zaczo si wraz z grzechem pierworodnym czowieka, cho przyzna
trzeba, e mao si o tym mwi. 5. Od pierwszego czowieka, Adama,
a do czasw krla Ninosa, ktrego nazywamy wielkim, a za ktrego
panowania urodzi si Abraham, upyno trzy tysice sto osiemdziesit
cztery lata, ktre wszyscy historycy pomijaj bd ignoruj. 6.
Poczwszy od Ninosa, lub od Abrahama a do Cezara Augusta, czyli a
do narodzin Chrystusa, ktre miao miejsce w czterdziestym drugim
roku pastwa Cezara, kiedy doszo do zawarcia pokoju z Partami i
zamknite zostay wrota wityni Janusa, a na caym wiecie skoczyy
si wojny, liczy si dwa tysice i pitnacie lat, w czasie ktrych gwni
aktorzy wydarze niezmordowanie dokonywali wielkich czy maych
czynw, o ktrych opowiadali historycy. 7. Podsumowujc to wszystko,
wypadaoby nam wybra te spord ksig, ktre opisujc pocztek
wiata w sposb wiarygodny, przepowiedziay take przyszo, o
ktrej moemy powiedzie, e si sprawdzia. 8. A to nie tylko z tego
powodu, aby da wraenie, e si chce wpoi w dusze autorytet tyche
ksig, ale dlatego, e opaca si przywoa szeroko pojte opinie, ktre
mamy wsplne razem ze wszystkimi. 9. W pierwszym rzdzie, jeeli
wiat i czowiek prowadzeni s przez bosk opatrzno, ktra
oczywicie jest sprawiedliwa i dobra i e nieodzownym jest, aby saby i
uparty poprzez uomno swojej natury i poprzez swobod czynienia
9

Historia przeciw poganom


grzechu czowiek by kierowany, kiedy potrzebuje pomocy mioci,
zamiast by sprawiedliwie karconym w przypadku, gdy nie potrafi
korzysta ze swojej swobody. 10. Kady potrafi rozrni, dziki
nastpujcym po sobie, od pierwszego pojawienia si czowieka zu i
dobru, e ten wiat drczony jest z wasnej winy i kady widzi odbity w
sobie cay ludzki rodzaj. 11. Na drugim miejscu wiadomi jestemy
tego, e grzech i kara za grzech wziy swj pocztek wraz z pierwszym
czowiekiem. A w kocu, rwnie ci, ktrzy rozpoczynaj spisywanie
dziejw od epok pniejszych, jeeli tylko cokolwiek wspomnieli o
epokach wczeniejszych, to nie byo to nic innego jak tylko wojny i
ruiny. 12. Czyme innym s bowiem wojny jeli nie zem, ktre spada
na jednego czy drugiego? Tego rodzaju zo, ktre istniao ju wtedy w
takim samym stopniu, w jakim istnieje dzisiaj, jeeli tylko jego istnienie
jest rzeczywiste, nie jest niczym innym jak tylko ukazanym nam
grzechem lub ukryt kar za grzechy. 13. Co nam zabrania ukazywanie
tego faktu ju od samego pocztku, tam gdzie inni byli jego
protagonistami? Co nam zabrania zawiadczy o tym, choby bardzo
pobienie, e ubiege stulecia, o ktrych mwimy, e byo ich bardzo
duo, przyniosy podobne utrapienia? 14. Przygotowaem si przeto do
opowiedzenia faktw od dnia stworzenia wiata do czasw zaoenia
Rzymu i potem a do momentu wystpienia Cezara i narodzenia
Chrystusa, gdy cay wiat znajdowa si pod panowaniem Wiecznego
10

Historia przeciw poganom


Miasta, by nastpnie doj do naszych czasw. Przygotowaem si do
tego stosownie do swoich moliwoci. 15. Chciaem jakby z gry
ukaza walk rodzaju ludzkiego i wiat w rnych czciach cigncy
do za, poncy dz chciwoci. 16. Uwaam w pierwszym rzdzie za
konieczne opisanie zamieszkaej przez ludzi ziemi, tak jak ona zostaa
podzielona przez staroytnych na trzy czci, ktre nastpnie
podzielono na regiony i prowincje. 17. W taki sposb, kiedy mwi
bdziemy o krwawych wojnach i zarazach wystpujcych w rnych
miejscach, uczeni mogliby do atwo nie tylko zbada fakty i czasy ale
take i miejsce ich wystpowania.
2,1. Twierdz staroytni, e masa Ziemi, otoczona przez Ocean,
skada si by moe z trzech kwadratw i nazywaj te trzy czci Azj,
Europ i Afryk. Niektrzy jednak utrzymuj, e Ziemia skada si
jedynie z dwch czci, to znaczy z Azji i z Afryki, ktra doczona jest
do Europy. 2. Otoczona trzema czciami Oceanu Azja rozciga si
poprzez cay obszar Orientu. 3. Na Zachodzie jednoczy si ona z lec
po jej prawej stronie Europ, ktra zaczyna si tu pod biegunem
polarnym. Na lewo ley Afryka a do czci Egiptu i Syrii przylega
Mare Nostrum, ktre oglnie okrelamy jako Wielkie. 4. Europa, jak
ju powiedziaem, rozpoczyna si na Pnocy od rzeki Tanais, w
miejscu, w ktrym Gry Ryferyjskie oddalaj si od Oceanu
11

Historia przeciw poganom


Sarmackiego, dajc tej rzece pocztek 5. Tanais, przepywajc przez
obszary i granice ustanowione przez Aleksandra Wielkiego na
terytorium Robaskw, nawadnia bagna Meotydy, ktrej rozwleke masy
wd przepywaj gboko przez Pontus Euxinus niedaleko miasta
Teodozji. 6. Stamtd a do Konstantynopola rozgaziaj si dugie
wwozy grskie, ktre kocz si w morzu, ktre nazywamy Naszym.
7. Granic Europy w Hiszpanii stanowi Ocean Zachodni, i to dokadnie
w tym miejscu, w ktrym naprzeciwko wysp Kadyksu wida kolumny
Herkulesa i fala Oceanu przelewa si do przeykw Morza
Tyrreskiego. 8. Afryka zaczyna si wraz z granicami Egiptu i miastem
Aleksandri, w miejscu, gdzie pooona jest miejscowo zwana
Paretonio, wanie na samym brzegu Morza Wielkiego, ktre podmywa
wszystkie regiony i ziemie pooone w centrum. 9. Stamtd rozciga si
poprzez miejsca, ktre mieszkacy nazywaj Catabatmon, niezbyt
daleko od obozowiska Aleksandra Wielkiego, powyej jeziora
Chalearzo, a nastpnie, nieopodal terytorium Awasytw Wikszych,
poprzez

pustynie

etiopskie,

dobija

do

brzegw

Oceanu

Poudniowego. 10. Afryka ma z Europ wsplne granice zachodnie, to


znaczy ujcie Cieniny Kadyksu. 11. Jej najbardziej odlege granice
tworz Gry Atlas i wyspy zwane Wyspami Szczliwymi. 12. A
poniewa opisaem pokrtce trzy czci wiata, teraz chciabym
zilustrowa, jak obiecaem, regiony, na ktre te czci si dziel. 13. W
12

Historia przeciw poganom


Azji, mniej wicej w poowie jej wschodniej czci, znajduj si ujcia
Gangesu, ktry wpada do Oceanu Wschodniego. Na lewo znajduje si
przyldek Caligardamana, pod ktrym, idc na poudniowy wschd,
rozciga si wyspa Taprobane: poczwszy od niej, Ocean nazywa si
Oceanem Indyjskim. 14. Na prawo znajduje si przyldek Samara
utworzony przez gr Imawa, na ktrej koczy si pasmo Kaukazu. Na
pnoc od przyldka Samary znajduj si ujcia rzeki Ottorogorry, od
ktrej Ocean przybiera nazw Serikus. 15. W tych stronach znajduj si
Indie, na zachodzie ktrych pynie rzeka Indus wpadajca do Morza
Czerwonego, a na pnocy le Gry Kaukaz. Z pozostaych stron Indie
stykaj si, jak ju powiedziaem, z Oceanem Wschodnim oraz
Indyjskim. 16. Indie zamieszkuj czterdzieci cztery narody. Nie
liczymy tutaj wyspy Taprobane wraz z jej dziesicioma miastami oraz
innych, licznych wysp, z ktrych cz jest take zamieszkaa. 17. Na
wschd od rzeki Indus i na zachd od Tygrysu znajduj si nastpujce
regiony: Arachozja, Partia, Assyria, Persida i Media, ktre le w
miejscach grzystych i przepastnych. 18. Maj one na pnocy acuch
Gr Kaukazu, na poudniu Morze Czerwone i Zatok Persk, w rodku
za pyn dwie gwne rzeki Hydaspes i Arbis. W rejonach tych
mieszkaj trzydzieci dwa ludy. 19. Oglnie jednak obszar ten
nazywany jest Parti, mimo, e Pismo wite uywa tu oglnej nazwy
Media. 20. Od Tygrysu do Eufratu rozciga si Mezopotamia, ktra
13

Historia przeciw poganom


zaczyna si na pnocy pomidzy acuchami Gr Taurus i wanie
Kaukazu. 21. Od poudnia Mezopotamii zaczyna si Babilonia a
nastpnie Chaldeja i w kocu Arabia Felix, ktra idzie w kierunku
wschodnim wraz z ciasn poaci ziemi midzy Zatok Persk a Arabi.
22. W rejonach tych naliczy mona dwadziecia osiem ludw. 23.
Oglnie nazywany jest Syri obszar, ktry rozpoczyna si od rzeki
Eufrat na wschodzie, i cignie si a do Mare Nostrum na zachodzie,
obszar, rozpoczynajcy si na pnocy od miasta Dagusa, ktre ley na
granicy midzy Kappadocj i Armeni, niezbyt daleko od rde
Eufratu i dochodzcy na poudniu a do Egiptu i najdalszych poaci
Zatoki Arabskiej, 24. ktra

na swoich poudniowych kracach

przechodzi w jakby dug i wsk bruzd wypenion podwodnym


skaami i wyspami, i cignie si od Morza Czerwonego, to jest od
Oceanu a na zachd. Do najwikszych prowincji Syrii nale:
Kommagena, Fenicja i Palestyna, a bez Saracenw i Nabatejczykw, w
skad Syrii wchodzi dwanacie ludw. 25. W najdalszych kracach
Syrii ley Kappadocja; na wschd od niej jest Armenia, a na zachd
Azja Mniejsza. Na pnoc znajduj si Niziny Temiscyry oraz Morze
Cymmeryjskie. Na poudniu jest natomiast acuch gr Taurus, pod
ktrym znajduj si Cylicja i Izauria, cignca si a do Zatoki
Cylickiej, spogldajcej w kierunku Wyspy Cypru. 26. Region Azji lub
waciwie Azji Mniejszej, ktra jest jakby odczona od swojej
14

Historia przeciw poganom


wschodniej czci, ktra dochodzi a do Kappadocji i Syrii, otoczony
jest ze wszech stron morzem: od pnocy przez Pontus Euxinus, od
zachodu przez Propontis i Hellespont, od poudnia przez Mare
Nostrum. Na jej terenie znajduje si Gra Olimp. 27. Dolny Egipt
graniczy na wschodzie z Syri i Palestyn, a na zachodzie z Libi. Na
pnocy znajduje si Mare Nostrum, a na poudniu gra zwana Climax,
Egipt Grny i rzeka Nil. 28. Ten zdaje si wypywa z wybrzea
zwanego przez dugi czas Emporium Mossylon, przy ktrym znajduje
si Morze Czerwone, aby nastpnie pyn przez do dugi teren na
zachd, tworzc mniej wicej w poowie swojego biegu wysp Meroe,
by w kocu rozlewajc si szeroko na pnocy i podnoszc swj
poziom przez okresowe opady, nawadnia doliny Egiptu. 29. Uwaaj
niektrzy uczeni, e Nil ma swoje rdo niedaleko Atlantyku i e zaraz
potem znika pod piaskiem pustyni. 30. Wypywajc nastpnie na
powierzchni tworzy bardzo szerokie jezioro, z ktrego, a do Oceanu
pynie cigle na wschd poprzez pustynie etiopskie a skrcajc
ponownie w lewo, pynie w kierunku Egiptu. 31. Jedno jest pewne: e
istnieje tu rzeka tak ogromna, ktra ma pocztek i przebieg podobny do
opisanego przeze mnie, i ktra rzeczywicie stwarza wszystkie te
ogromne rzeczy, ktre si jej przypisuje. Mieszkajcy u rde Nilu
barbarzycy, nazywaj go Dara, podczas gdy inni, ci, ktrzy
zamieszkuj jego brzegi, Nuhul. 32. Rzeka ta, w okolicach
15

Historia przeciw poganom


zamieszkanych przez ludy zwane Libio-egipskimi yjce niedaleko od
rde, ktre, jak ju rzeklimy, znajduj si u wybrzey Morza
Czerwonego, znika, pochonita przez ogromne jezioro, 33. chyba e
wdziera si nieznanym kanaem w oysko innej rzeki, ktra pynie ze
wschodu. 34. Grny Egipt rozciga si wzdu, w kierunku wschodnim.
Graniczy na pnocy z Zatok Arabsk a na poudniu z Oceanem. Na
zachodzie zaczyna si Egipt Dolny, a na wschodzie Egipt Grny
przylega do Morza Czerwonego. Jest on zamieszkiwany przez
dwadziecia cztery ludy. 35. Teraz, kiedy ju opisalimy poudniow
cz Azji, pozostaje nam zapoznanie si z czci, ktra obejmuje jej
wschd i pnoc. 36. W pierwszym rzdzie wspomnie naley o
Kaukazie, ktry ley midzy Kolchid, znajdujc si powyej Morza
Cymmeryjskiego a lec nad Morzem Kaspijskim Albani, i ktry
ukazuje si nam a po swoje najbardziej na wschd wysunite
przyczki, jako jeden zwarty, grski masyw, cho posiadajcy wiele
nazw. 37. Liczni twierdz, e stanowi on cz Gr Taurus, gdy
rzeczywicie w rodku, pomidzy Taurusem a Kaukazem znajduje si
ormiaska gra Parcohatras (Parchoathras), o ktrej mwi, e spaja te
dwa acuchy. 38. Jednak, e jest to rozumowanie bdne, pokazuje
nam rzeka Eufrat, ktra wypywa ze zbocza Parchoathrasu i pynie w
kierunku poudniowym, zostawiajc Kaukaz po swojej lewej a Taurus
po swojej prawej stronie. 39. Kaukaz zosta tak nazwany przez
16

Historia przeciw poganom


Albaczykw i ludy Kolchidy. Tak nazywana jest przez nie rwnie
Brama Kaukazu. 40. Szlak, ktry od Bramy Kaspijskiej prowadzi a do
przeczy w Armenii i do rde rzeki Tygrys, przybiera pomidzy
Armeni a Iberi nazw Gr Acrocerauni. 41. Od rde Tygrysu a do
miasta Carras, midzy Massagetami a Partami, bierze on sw nazw od
Gry Ariobarzane. 42. Od Carras a do miasta Katippi, wrd
Hirkanw i Baktrianw, nazywa si on Gr Memarmala. Tu ronie
amom. Nastpujce zaraz potem pasmo grskie nazywa si Gr
Parthau. 43. Natomiast od miasta Katippi a do wioski Safris wrd
Dahw, Saracenw i Partw, szlak ten nazywany jest Gr Oskobare.
Tu rodzi si rzeka Ganges i wydobywany jest krzem. 44. Od rde
Gangesu do rde Ottorogorry, ktre znajduj si na pnocy, na
terytorium Grali Paropanisadw, nazywa si on Grami Taurus. 45.
Od rde Ottorogorry a do miasta o tej samej nazwie, szlak ten
nazywany jest przez Hunw, Scytw i Gandarydw, Grami Kaukaz.
46. I w kocu, midzy terytoriami Eow a Passyadrw, znajduje si
Gra Imawus, gdzie rzeka Chrysorchoas i przyldek Samara dotykaj
Oceanu Wschodniego. 47. Przeto od Gry Imawus, to jest od granicy
Kaukazu a do kracw wschodniej Azji, gdzie rozpociera si Ocean
Serikus i do przyldka Boreum i rzeki Boreum i a do Morza
Scytyjskiego, ktre jest na pnoc od Morza Kaspijskiego, ktre z kolei
jest na zachd od cigncego si ku poudniow, pasma Kaukazu, mona
17

Historia przeciw poganom


naliczy czterdzieci dwa ludy Hirkanw i Scytw, ktre rozlay si
wzdu i wszerz z przyczyny jaowoci rozwlekego obszaru. 48. Morze
Kaspijskie utworzone jest przez Ocean w regionach pnocnych, a jego
brzegi, ktre le blisko Oceanu, tworz miejsca opustoszae i
nieuprawne. Stamtd skrca ono ku poudniowi kurczc si wzdu
drogi, a nastpnie rozlewajc si na wielkie obszary, aby nastpnie
skoczy si przy cianie Kaukazu. 49. Od Morza Kaspijskiego w
kierunku wschodnim, wzdu wybrzey Oceanu pnocnego a do rzeki
Tanais i bagien Maeotydw na zachodzie oraz wzdu brzegw Morza
Cymmeryjskiego, na poudniowy zachd a do pocztku acucha i
Bramy Kaukazu na poudniu, zamieszkuj trzydzieci cztery nacje. 50.
Oglnie jednak region nam najbliszy nazywany jest Albani, a ten
najbardziej odlegy, lecy tu pod Morzem Kaspijskim i gr o tej
samej nazwie, zwany jest krain Amazonek. 51. Omwilimy, jak tylko
mona najkrcej, regiony Azji. Teraz, na ile jest to dostpne ludzkiej
znajomoci, unios si wraz z moim pirem nad Europ. 52. Od Gr
Ryfejskich, od rzeki Tanais i od mokrade Maeotydw na wschodzie,
wzdu brzegw Oceanu Pnocnego a do Galii Belgijskiej i do rzeki
Ren, ktre s na zachodzie, a std a do Dunaju, zwanego take
Histrum, ktry znajduje si na poudniu i ktry zakrcajc w kierunku
wschodnim wpada do Pontus Euxinus, znajduj si nastpujce regiony.
53. Na wschd od Alanii, w centrum ley Dacja wraz z Gocj a
18

Historia przeciw poganom


nastpnie Germania, zamieszkaa w przewaajcej czci przez
Sweww. Wszystkich tych ludw jest razem pidziesit cztery. 54.
Teraz przystpi do omwienia wszystkich tych regionw, ktre le na
Poudniu, a ktre Dunaj oddziela od ziemi barbarzycw. 55. Mesja ma
na wschodzie ujcie Dunaju a na poudniowym wschodzie Tracj, na
poudniu graniczy z Macedoni, a na poudniowym zachodzie z
Dalmacj; na zachodzie z Istri, na pnocnym zachodzie z Pannoni, a
na pnocy jej granic stanowi Dunaj. 56. Tracja posiada na wschodzie
Zatok Propontidis oraz miasto Konstantynopol, zwane swego czasu
Bizancjum, na pnocy za cz Dalmacji i ma zatok Pontus
Euxinus. Na zachodzie i poudniowym zachodzie od niej znajduje si
Macedonia, a na poudniu jest Morze Egejskie. 57. Macedonia posiada
Morze Egejskie po swojej wschodniej stronie. Na pnoc od niej ley
Tracja, a na poudniowym wschodzie Eubeja i Zatoka Macedoska. Na
poudniu Macedonia graniczy z Achaj a na poudniowym wschodzie
ma ona Gry Akrocerauni, usytuowane u wejcia do Adriatyku,
naprzeciwko Apuglii i Brindisi. Na zachodzie i na poudniowym
zachodzie graniczy Macedonia z Dardani, a na pnocy z Mesj. 58.
Achaja prawie caa otoczona jest morzem. Od

wschodu otacza j

Morze Myrtojskie, a na poudniowym wschodzie Morze Kreteskie. Na


poudnie od niej znajduje si Morze Joskie, a na poudniowym
zachodzie i na zachodzie jest Wyspa Cephallenia i Cassiope. Na
19

Historia przeciw poganom


pnocy znajduje si Zatoka Koryncka oraz do wski pas ziemi, ktry
czy j z Macedoni lub te, cilej mwic, z Attyk. Miejsce to
nazywa si Istmos i tam znajduje si miasto Korynt, niedaleko ktrego
umiejscowione s, na pnocy, w Attyce, Ateny. 59. Dalmacja graniczy
na wschodzie z Macedoni a na zachodzie z Dardani. Na pnoc od
niej ley Mesja a na zachd Istria, Zatoka Liburnicka oraz Wyspy
Liburnickie, a na poudnie- Zatoka Adriatycka. 60. Pannonia, Noricum i
Recja granicz na wschodzie z Mesj a na poudniu z Istri; na
poudniowym zachodzie maj one Alpy Peniskie, a na zachodzie Gali
Belgijsk. Na pnocnym zachodzie znajduj si rda Dunaju oraz
granica, ktra oddziela Germani od Galii i ktra przechodzi przez
Dunaj oraz sam Gali. Na pnoc od niej le Dunaj i Germania. 61.
Region woski rozciga si od pnocnego zachodu do poudniowego
wschodu. Graniczy on na poudniowym zachodzie z Morzem
Tyrreskim, ktre koczy si Zatok Adriatyck. Ta cz Italii, ktra
przylega do kontynentu europejskiego i stanowi jego cz integraln,
zamknita jest bastionem Alp. 62. Zaczynaj si one nad morzem w
Galii, powyej Zatoki Liguryjskiej, przechodz najpierw przez
terytorium Narbonenskie, nastpnie przez Gali i Recj, po czym
kocz si w Zatoce Liburnickiej. 63. Wschodni granic Galii
Belgijskiej stanowi rzeka Ren i Germania. Na poudniowym wschodzie
znajduj si Alpy Peniskie. Graniczy te ona na poudniu z prowincj
20

Historia przeciw poganom


Narbonesk, na zachodzie znajduje si Ocean Brytyjski, a na pnocy
wyspa Brytania. 64. Galia Lugduneska, ktra si cignie pionowo,
zaamuje si, tworzc ciasny zakrtas, otaczajcy poow prowincji
Akwitanii. 65. Na wschodzie graniczy ona z Gali Belgijsk, a na
poudniu z t czci prowincji Narboneskiej, w ktrej usytuowane
jest miasto Arelate a Rodan wpada do Morza Galijskiego. 66. Prowincja
Narboneska, ktra tworzy cz Galii, graniczy na wschodzie z
Alpami Kockimi, a na zachodzie z Hiszpani. Na pnocnym zachodzie
przylega ona do Akwitanii a na poudniu do prowincji Lugduneskiej.
Zamyka j te od pnocy Galia Belgijska, a od poudnia Morze
Galijskie, ktre cignie si od Sardynii do wysp Balearw. Dokadnie
naprzeciwko miejsca, gdzie Rodan wpada do morza, wznosz si wyspy
Stechadyjskie. 67. Prowincja Akwitania ukada si w pewien okrg,
naladujc krty bieg Loary, ktra w przewaajcej czci tworzy jej
granice. 68. Graniczy ona od pnocnego zachodu z t czci Oceanu,
ktr nazywamy Zatok Akwitask, a na zachodzie z Hiszpani. Na
pnocy i na wschodzie styka si z prowincj Lugdunesk, za na
poudniowym wschodzie i poudniu z prowincj Narbonesk. 69.
Hiszpania w caej swej rozcigoci

ma ksztat trjkta i tworzy

pwysep, ktry jest otoczony przez Ocean oraz Morze Tyrreskie. 70.
Pierwszy jej kt, skierowany na wschd, cinity jest z prawej strony
przez prowincj Akwitani, a z lewej przez morze Balearw i wchodzi
21

Historia przeciw poganom


w terytorium narboneskie. 71. Drugi kt zwrcony jest na pnocny
zachd znajduje si tam Brygancja, jedno z miast Galicji, ktre
wznosi jakby punkt obserwacyjny w kierunku Brytanii, olbrzymi
latarni morsk, jedno z niewielu dzie rk ludzkich, godne
zapamitania. 72. Trzeci kt utworzony jest w miejscu, w ktrym
wyspy Kadyksu, zwrcone na poudniowy zachd, patrz wprost na
acuch Atlasu, lecy poza wklsoci Oceanu. 73. Hiszpania Blisza,
ktra zaczyna si na wschodzie i rozciga si wraz z grami Pirenejami
na pnocy a do terytorium Kantabrw i Asturw, a tam, poprzez
Vacceos i Oretanos, ktrzy maj sw siedzib na zachd od niej,
granice jej kocz si wraz z miastem Cartagen, lecym na krawdzi
Morza rdziemnego. 74. Hiszpania Dalsza graniczy na wschodzie z
ludem Vacceosw, Celtyberw i Oretanosw. Na wschodzie i pnocy
otoczona jest przez Ocean, a na poudniu przez cienin Kadyksu, przez
ktr wchodzi si do Mare Nostrum, zwanym tutaj Tyrreskim. 75.
Ocean ma dwie wyspy, ktre nazywaj si Brytania i Hibernia, i le po
przeciwnej stronie Galii, zwrcone twarz do Hiszpanii. Omwimy je
teraz pokrtce. 76. Wyspa Brytania rozciga si na Oceanie podunie
w kierunku pnocnym. Na poudniu graniczy ona z Galiami. Pewne
miasto dysponuje przystani nadajc si do przeprawy. Nazywa si
ono portem Rutupia. Z tego miejsca spoglda Brytania na Menap i
Batawi, ktre znajduj si na poudniu, w pobliu Morinis. 77. Wyspa
22

Historia przeciw poganom


ta ma osiemset mil dugoci i dwadziecia szerokoci. 78. Po stronie
przeciwnej, tam, gdzie rozciga si ona w stron niekoczcego si
Oceanu, znajduj si Wyspy Orkady. Dwadziecia z nich jest
opustoszae a trzynacie zamieszkae. 79. Na kocu znajduje si Wyspa
Tule, ktra jest znana jedynie nielicznym, gdy oddzielona jest od
innych ogromn odlegoci i ley w rodku Oceanu, w kierunku
pnocno- zachodnim. 80. Znajdujca si midzy Brytani a Hiszpani
wyspa Hibernia, rozciga si w swoich najduszych odlegociach z
poudniowego zachodu do pnocy. 81. Pierwsza jej cz, ktra
zwrcona jest ku Oceanowi Kantabryjskiemu, spoglda z do znacznej
odlegoci na Brygancj, miasto lece w Galicji, ktra ukazuje si jej
jako cignca si od poudniowego zachodu do pnocnego wschodu.
Dokadnym miejscem zwrconym w stron Brygancji jest ten cypel,
gdzie ma swoje ujcie rzeka Scena i gdzie si znajduj terytoria
Velabrw i Luceniw. Hibernia, ktra jest bliska Brytanii, ale od niej
mniejsza, bardziej nadaje si do zamieszkania z powodu klimatu i
soca. Mieszkaj tu ludy szkockie. 82. Bardzo blisko Hibernii ley
wyspa Mewania. Take i ona nie naley do maych i trudno
zamieszkaych. yj tu rwnie Szkoci. Oto s terytoria caej Europy.
83. Kiedy nasi staroytni, jak ju powiedziaem, ustalili, e Afryk
powinno si uwaa za trzeci cz wiata, uczynili to nie zdajc sobie
sprawy z jej wielkoci, posugujc si jedynie kryterium podziau. 84.
23

Historia przeciw poganom


W rzeczywistoci to Mare Magnum, ktre oddziela si od zachodu od
Oceanu, zwracajc si ku poudniowi, czyni granice Afryki bardziej
ciasne, gdy wciska j midzy siebie a Oceanem. 85. Z teje to
przyczyny niektrzy myleli, e jest ona bardziej wyduona i rwna w
swojej dugoci ze wszystkich stron, ale za to bardziej wska. Dlatego
te uwaali za przesadne traktowanie jej jako trzeci cz wiata i
przyczywszy j do Europy, chcieli uwaa j za kawaek drugiej
czci. 86. Poza tym w Afryce wiksza cz ziemi nie nadaje si pod
upraw i z powodu upalnego soca, jakiego w Europie nikt nie zna z
przyczyny panujcego tu chodu, bo znan jest rzecz, e wszystkie
roliny i zwierzta o wiele atwiej przystosowuj si do bardzo silnych
mrozw ni do bardzo wielkich upaw. Dlatego te Afryka zdawaa si
cigle mniejsza od Europy zarwno pod wzgldem powierzchni, jak i
iloci mieszkacw, gdy miaa dziki swojej naturze mniej miejsca do
ycia, a wicej pustyni z powodu takiego wanie klimatu. Dzieli si
ona wedug prowincji i ludnoci w nastpujcy sposb. 87. Region
Libii, Cyrenajki i Pentapolis znajduje si w pierwszej czci Afryki, tu
za Egiptem. 88. Rozpoczyna si on wraz z miastem Paretonio oraz
Grami Catabatmon. Std posuwajc si wzdu morskiego brzegu,
cignie si on a do Arae Philenorum. Od nich a do Oceanu
Poudniowego obszar Afryki jest zamieszkay przez ludy libioetiopskie
i
24

Garamantw. 89. Na wschodzie ley Egipt, na pnocy Morze

Historia przeciw poganom


Libijskie, na zachodzie Wielka Syrta i Troglodyci, naprzeciwko ktrych
ley wyspa zwana Calypso, znajdujaca si na poudniu Oceanu
Etiopskiego. 90. Prowincja Trypolitania, nazywana take Subventana
lub regionem Arzugw, na ktrej terenie znajduje si miasto Leptis
Magna, zawdzicza te swoj nazw Arzugom, ludnoci mieszkajcej
wzdu caej trasy tej czci Afryki. Graniczy ona na wschodzie z Arae
Philenorum i ley pomidzy Wielk Syrt a Troglodytami, graniczc na
pnocy z Morzem Siculus albo raczej z Adriatykiem i Ma Syrt, na
zachodzie z rejonem Byzacjum a do jeziora Salinar, a na poudniu ma
za

ssiadw

takich

barbarzycw

jak

Getulw,

Natabrw

Garamantw, ktrzy docieraj a do Oceanu Etiopskiego. 91. Jeli za


chodzi o Byzacjum, Zeugis i Numidi, to kiedy ca t prowincj
nazywao si Zeugis, a nie jak dzi, tylko jeden okrg. 92. Tak te
Byzacjum, na terenie ktrego znajduje si miasto Hadrumetus, Zeugis,
gdzie ley wielka Kartagina i Numibia ze swoimi miastami Hippon i
Rusiccad, granicz na wschodzie z Ma Syrt i jeziorem Salinar, na
pnocy z t czci Mare Nostrum, ktra skierowana jest ku wyspom
Sycylii i Sardynii, na wschodzie z Mauretani Sytyfendzk, na poudniu
z Grami Uzarae, za ktrymi a po Ocean Etiopski, yj etiopscy
Nomadzi. 93. Mauretania Sytyfendzka i Cezareska granicz na
wschodzie z Numibi, na pnocy z Mare Nostrum, zachodni granic
stanowi rzeka Malva a poudniow Gra Astrixis, ktra oznacza lini
25

Historia przeciw poganom


podzau midzy sta ziemi a piaskami, ktre cign si a po Ocean i
wrd ktrych wdruj Etiopowie Gangines. 94. Mauretania Tingintana
stanowi najdalsz cz Afryki. Jej wschodni granic stanowi rzeka
Malva, pnocn a do cieniny Kadyksu, ktra skada si z dwch
przeciwstawnych sobie przyldkw Abenna i Calpes, Mare Nostrum,
zachodni pasmo Gr Atlas i Ocean Atlantycki. Poudniowo
zachodni granic tworzy Gra Hesperia, a poudniow ludno
Autololw zwana wczeniej Galaulami, ktra mieszka a po granice
Oceanu Zachodniego. 95. Takie s granice caej Afryki. Teraz
przystpi do przegldu miejsc, nazw i powierzchni wysp znajdujcych
si na Mare Nostrum. 96. Wysp Cypr otacza od wschodu Morze
Syryjskie, zwane w tym miejscu Zatok Issyck, od zachodu morze
Pamfilii od pnocy Aulone Cilicio i w kocu od poudnia Morze
Syryjskie i Fenickie. Wyspa ta ma sto siedemdziesit pi mil dugoci i
sto dwadziecia pi mil szerokoci. 97. Wyspa Kreta ograniczona jest
od wschodu Morzem Karpackim, od zachodu i pnocy Morzem
Kreteskim, a od poudnia Morzem Libijskim, zwanym take
Hadriatykiem. Ma ona sto siedemdziesit dwie mile dugoci i
pidziesit szerokoci. 98. Wyspy Cyklady, z ktrych pierwsz liczc
od wschodu jest Rodos, od pnocy Tenedos, od poudnia Carpathos a
od zachodu Cythera, granicz na wschodzie z wybrzeem azjatyckim,
na zachodzie z Morzem Ikaryjskim, na pnocy z Morzem Egejskim a
26

Historia przeciw poganom


na poudniu z Morzem Karpackim. Jest ich wszystkich razem
pidziesit cztery i rozcigaj si z pnocy na poudnie na piset mil
dugoci, a ze wschodu na zachd, na dwiecie. 99. Wyspa Sycylia
posiada trzy przyldki: pierwszy nazywa si Pelorus i zwrcony jest w
stron pnocno- wschodni. W pobliu niego znajduje si miasto
Messyna. Drugi nazywa si Pachynus i ma u swoich stp miasto
Syrakuzy. Spoglda on w stron poudniowo- wschodni. Trzeci, ktry
nazywamy Lilybaeum, a na ktrym zbudowane jest miasto o tej samej
nazwie, zwrcony jest na zachd. 100. Od Pelorusa do Pachynusa liczy
sobie Sycylia sto pidziesit dziewi mil, od Pachynusa do przyldka
Lilybaeum - sto osiemdziesit siedem. Otoczona jest ona ze wschodu
Morzem Adriatyckim, od poudnia czci Morza Afrykaskiego, ktra
ley na wprost Subwentanii i Maej Syrty, na pnocy i zachodzie
Morzem

Tyrreskim,

na

poudniowym

wschodzie

ramieniem

Adriatyku, ktre oddziela Tauromenitanw z Sycylii od Bruttw


(Bruzw) w Italii. 101. Wyspy Sardynia i Korsyka oddziela may
przesmyk morza, liczcy dwadziecia mil. Sardynia ma na poudniu,
naprzeciwko Numidii, terytorium Cagliari, podczas gdy naprzeciwko
Korsyki, na pnocy ley Ulbia. 102. Liczy ona dwiecie trzydzieci mil
dugoci i osiemdziesit szerokoci. Na wschodzie i na pnocnym
wschodzie znajduje si Morze Tyrreskim, ktre zwrcone jest w
kierunku portu miasta Rzymu. Na zachodzie jest Morze Sardyskie, na
27

Historia przeciw poganom


poudniowym zachodzie, w do znacznej odlegoci, znajduj si
Wyspy Baleary, na poudniu Zatoka Numidyjska, a na pnoc od niej,
jak ju powiedziaem, ley Korsyka. 103. Wyspa Korsyka jest z
powodu licznych przyldkw bardzo kanciasta. Na wschd od niej jest
Morze Tyrreskie i port w Rzymie, na poudniu Sardynia, na zachodzie
wyspy Baleary, na pnocnym zachodzie i na pnocy Zatoka
Liguryjska. Ma sto szedziesit mil dugoci i dwadziecia sze
szerokoci. 104. S dwie wyspy Baleary: wiksza i mniejsza. Wiksza
jest pooona naprzeciwko Tarragony, miasta w Hiszpanii, mniejsza po
stronie pnocnej, naprzeciwko Barcelony. Pod wiksz znajduje si te
wyspa Ebusos. Zwrcone s one na wschd, w kierunku Sardynii, na
pnocny wschd w stron Morza Gallicyjskiego, a na poudnie i
pnocny zachd, w stron Morza Mauretaskiego. Na zachd od nich
znajduje si Morze Iberyjskie. 105. Te wyspy rozmieszczone od
Hellespontu a do Oceanu na caym Morzu Wielkim, uwaane s za
sawne dziki swej kulturze i tradycji. 106. Dokonaem tu pobienego
przegldu, na ile byo mnie sta, prowincji i wysp caego wiata. Teraz
opowiem, w granicach moich moliwoci, o nieszczciach, ktre na
kadym miejscu gnbi pojedynczych ludzi i uka, w jaki sposb
przebiegaj one od momentu ich powstania oraz w jaki sposb
oddziaywuj na kadego czowieka.

28

Historia przeciw poganom


3,1. Po tym jak wiat ten zosta stworzony i upikszony, uczyniony
przez Boga sprawiedliwy i nieskazitelny czowiek, a wraz z nim cay
ludzki rodzaj, zdeprawowany zepsuciem, napeni grzechem swoj
natur. Tote sprawiedliwa kara nastpia za jego nieokrzesan
rozwizo. 2. Wyrok Boga, stwrcy i sdziego, ktry wydany zosta
na czowieka grzesznika, sta si, z winy tego ostatniego, wyrokiem
przeciwko ziemi, wyrokiem, ktry bdzie trwa tak dugo, jak dugo
ludzie zasiedlaj ziemi. Podlega mu bdziemy. My wszyscy, nawet
nie chcc: zarwno ci, ktrzy uwaaj ten wyrok za sprawiedliwy,
chcc nie chcc go przyj, jak i ci, ktrzy przyjmujc go, ponosz tego
konsekwencje. Z drugiej strony spotykamy si z uomnoci czowieka
i jego saboci w wiadczeniu tego, o czym przekonuje go Pismo. 3.
Ponadto, najbardziej wiarygodni autorzy nauczaj z wielk jasnoci, e
kiedy morze rozlao si po caej ziemi i rozptaa si powd, ktra
pokrya wodami cay wiat a niebo i morze byy jedn rzecz, rodzaj
ludzki zosta wytpiony, z wyjtkiem niektrych, ktrzy dziki
zasugom swojej wiary, znaleli ocalenie w arce, mogc w ten sposb
zachowa gatunek. 4. By moe w tene sam sposb rozumiej to
rwnie ci, ktrzy nie znajc ani przeszoci ani Boga, autora czasw,
przeczuj prawd i domylajc si na podstawie ladw dostarczonych
przez te kamienie, ktre na kadym kroku spotykamy w odlegych
grach oblepione muszlami i ostrygami, z wydronymi przez wod
29

Historia przeciw poganom


niszami. 5. I poniewa mogy przechowa si do naszych czasw
rzeczy prawdziwe i godne, aby o nich napisa, wszelako dziki
sprzeniewierzeniu si pierwszego czowieka i wydaniu na niego i na
cay jego rodzaj wyrokowi, a w kocu caemu zatraceniu rodzaju
ludzkiego, wystarczy tych dwch dowodw ktre naley uwaa za
niezwykle wane. 6. Jeeli nawet historycy pogascy podejmowali
sprawy, o ktrych tutaj piszemy, to przez nas zostay one potraktowane
bardziej kompleksowo, wraz z wieloma innymi, w teje samej
kolejnoci chronologicznej, w jakiej po sobie nastpoway.
4,1. Tysic trzysta lat przed zaoeniem Rzymu, Ninus, krl Asyrii,
ktry by pierwszy, jak tego pragn historycy pogascy, pragnc
rozszerzy swoje posiadoci, wyprowadzi wojska poza swoj ojczyzn
i spdzi pidziesit lat swojego ycia na prowadzeniu krwawych
wojen w caej Azji. 2. On, rozpoczynajc od poudnia i od Morza
Czerwonego, zniszczy i ujarzmi Pontus Euxinus, pooone na dalekiej
pnocy oraz naucza barbarzycw Scytw, wwczas jeszcze
spokojnych i niewinnych, budzi ich ospae okruciestwo, pozna ich
wasne siy i nie pi wicej mleka owiec lecz krew ludzk, a w kocu
take zwycia, jak on ich zwycia. 3. W kocu pokona w bitwie i
zamordowa Zoroastra, krla baktryjskiego i wynalazc, jak si
utrzymuje, sztuki magicznej. Po pewnym czasie Ninus umiera
30

Historia przeciw poganom


ugodzony strza podczas oblenia zbuntowanego przeciw niemu
miastu. 4. Po jego mierci wadza przechodzi w rce jego ony
Semiramidy, ktra przypominaa odwag swego ma oraz w rce jego
syna, ktry przypomina go wygldem zewntrznym. Przez czterdzieci
dwa lata, czynic spustoszenie wrd innych ludw, kierowaa ona
swoim narodem, ktry przez cige wiczenia sta si dnym krwi. 5.
Kobieta ta, niezadowolona z granic ustanowionych przez swojego ma
podczas jego prowadzonych przez pidziesit dwa lata wojen,
ujarzmia podbijajc Etiopi, i przyczya do swojego imperium.
Prowadzia wojn take z Indianami na ziemiach, na ktre nikt
dotychczas nie wkroczy poza ni i Aleksandrem Wielkim. 6. W epoce
tej przeladowania i masakry yjcych w pokoju ludw, byy zbrodni
o wiele wiksz ni to jest obecnie, gdy wwczas, ani wrd nich, ani
poza nimi nie byo obszarw, na ktrych mona byo wznieca wojn a
wewntrz nie istniay dze tak niepohamowane. 7. Ponca dza i
aknca krwi Semiramida, yjc wrd nieustannych okruciestw i
zabjstw, kazaa pozabija, sprawiajc sobie najpierw z nimi
przyjemno, tych, ktrych zaprosia jako krlowa i z ktrymi
prowadzia si jak nierzdnica. W kocu, rodzc nieuczciwie syna,
najpierw haniebnie ukazaa go wszystkim, a nastpnie, majc z nim
bezecne stosunki, prbowaa ukry prywatn hab, popeniajc
publiczn zbrodni. 8. Rozkazaa bowiem, e jeeli pomidzy
31

Historia przeciw poganom


rodzicami a dziemi istniej jakiekolwiek stosunki, ktre im si
podobaj, to s one dozwolone bez adnego ogldania si na
ograniczenia zwizane z natur maestwa.
5,1. Tysic sto szedziesit lat przed zaoeniem Rzymu, jak
opowiada nam Cornelius Tacyt i inni, region graniczcy z Arabi,
nazywany wwczas Pentapolis, zosta doszcztnie spalony przez ogie
niebieski. Mwi on tak: 2. Niedaleko od tego miejsca s niziny, ktre
swego czasu byy bardzo yzne i zaludnione wielkimi miastami, ktre
nastpnie, jak si o tym mwi, zostay wypalone przez trafienie
piorunw. Do dzi zachoway si lady tego wydarzenia, a ziemia,
trwaa na pierwszy rzut oka, utracia zdolno rozrodcz. 3. W tym
miejscu urywa swoje myli, i nie wspomina jakoby te miasta byy
spalone wskutek ludzkich grzechw. Jednak po pewnym czasie
zapomina o tym i dodaje: 4. Ja gotw jestem przyzna, e te tak
wspaniae niegdy miasta zostay spalone ogniem pochodzcym z
nieba, a ziemia zostaa skaona i zepsuta wyziewami z jeziora. 5. Tymi
sowy Tacyt, cho pozbawiony dobrej woli, przyznaje, e miasta te
zostay zniszczone przez ogie. My jednak nie mamy wtpliwoci, e
byo to spowodowane kar za grzechy ich mieszkacw. Twierdzi on
take, e nie sprawiao mu trudnoci przyjcie tego do wiadomoci a
jedynie ch dalszego przekazania. O tym teraz opowiem i ja dodajc
32

Historia przeciw poganom


wicej szczegw. 6. Na granicy Arabii i Palestyny, gdzie gry,
dzielc si na dwie czci, schodz ku niej lecym dolinom, istniao
niegdy pi miast. 7. To ostatnie miasto byo mae. Inne byy due i
bogate, gdy teren wok nich by yzny, a rzeka Jordan, ktrej wody,
szczliwym zbiegiem okolicznoci, byy skanalizowane i puszczone ku
dolinom, nie zaprzestawaa uyniania terenu. 8. W caym regionie,
ktry tak le korzysta ze swoich dbr, ich nadmiar sta si przyczyn
nieszcz. Z obfitoci bowiem powstaje luksus, a z jego powodu rodz
si haniebne dze, dla ktrych mczyni oddaj si czynom
nieprzyzwoitym w stosunku do innych mczyzn, nie baczc ani na
miejsce, ani na stan, ani na wiek swj. 9. Wwczas oburzony Bg,
zesa na t ziemi ognisty deszcz siarki i spali j ca wraz z jej ludem
i miastami, skazujc je na wieczn zgub w taki sposb, e pozostanie
tu, aby wiadczy o Jego wyrokach. 10. I rzeczywicie, nawet dzisiaj
mona dostrzec ksztat tego miejsca, lecz jest on niczym innym jak
obszarem popiou, a morze pokryo dolin, nawodnion swego czasu
przez rzek Jordan. 11.Pogarda Boa wybucha z powodu rzeczy, ktre
nie miay wielkiego znaczenia dla opinii publicznej, bo aby ukara t
ludno, ktra w niegodny sposb uywaa dbr i podniecajc wasne
dze, cigna na siebie nieszczcie, take ziemia, na ktrej
wykwity te miasta zostaa najpierw spalona przez ogie, a nastpnie

33

Historia przeciw poganom


zakryta wodami, stajc si namacalnym wiadectwem wiecznego
potpienia.
6,1. Take i ci, ktrzy kiedy tylko mog, bluni przeciwko
Chrystusowi, uwaanemu przez nas, za sdziego wiekw, odrniaj,
jeeli tylko zechc przypadki Sodomy i Rzymu zestawiajc ze sob
obie te kary. Ja ze swej strony, nie potrzebuj o tym wspomina, gdy
sprawy te s oglnie znane. 2. Niemniej, chtnie sucham ich opinii,
jeli tylko wyraaj szczerze to, o czym myl! 3. Nie sdz, abym
musia si nazbyt martwi z tego powodu, e oni szepc w nielicznych
grupkach, chronic si po ktach, przeciwko czasom chrzecijaskim,
od kiedy zgodnym gosem i jednomylnym sdem cay lud rzymski wie
jakie s jego uczucia i myli. 4. To on, bez adnego cienia wtpliwoci
zawiadczy, e przez krtki czas jego zwyczajna dza rozrywek
ulega przerwaniu z przyczyny pewnego nie majcego znaczenia
wydarzenia, wykrzykujc nieogldnie:

Jeeli

przywrcono by

rozrywki w cyrku, to nic by si nie zdarzyo, co oznacza, e miecze


Gotw nie uczyniyby nic zego Rzymowi, jeeliby pozwolono
Rzymianom bra udzia w rozrywkach w cyrku. 5. Chyba e, jak to si
wielu przydarza, szczeglnie w naszych czasach, kiedy to may
niepokj po dugim okresie spokoju, uwaa si za cierpienie nie do
zniesienia. Myl oni bowiem, e te pobaliwe ostrzeenia, ktre od
34

Historia przeciw poganom


czasu do czasu do nas dochodz, cisze s ni kary zesane na innych,
o ktrych wszyscy albo syszelimy, albo czytalimy. 6. Jeli za chodzi
o mnie, to wolabym przypomina im o zniszczeniu mieszkacw
Sodomy i Gomory a do momentu, kiedy byliby zdolni nauczy si i
zrozumie, w jaki sposb Bg ukara grzesznikw, w jaki sposb moe
ich ukara i w jaki sposb ich jeszcze ukarze.
7,1.Tysic
Telchinowie

siedemdziesit
i

Caryatus

lat

prowadzili

przed

zaoeniem

upart

wojn

Rzymu,
przeciwko

Foroneusowi, krlowi Argiww i Parrasiw, wojn bardzo niepewn i


pozbawion owocw zwycistwa. 2. Wkrtce potem Telchinowie
zostali pokonani i zmuszeni do ucieczki do ojczyzny. Nie wiedzc, co
robi, przewiadczeni o tym, e powinni zerwa od jakiekolwiek
kontakty z innymi ludmi, zajli, nie natrafiajc na aden opr, wysp
Rodos, zwan wczeniej Offiussa. 3.Tysic czterdzieci lat przed
zaoeniem Rzymu miaa miejsce w Achai ogromna powd, ktra
doprowadzia do ruiny prawie ca prowincj. A poniewa miao to
miejsce w czasach Ogygosa, ktry by te zaoycielem Elensis i jej
pierwszym krlem, imi jego dao nazw zarwno temu miejscu jak i
caej epoce.

35

Historia przeciw poganom


8,1. Tysic i osiem lat przed zaoeniem Rzymu, mia miejsce w
Egipcie niespotykany wprost i ogromny urodzaj, a po nim ogromny i
nieprzerwany

niedostatek,

ktremu

mia

zaradzi,

bosk

przewidywalnoci, Jzef, czowiek sprawiedliwy i mdry, jak


zawiadcza o tym historyk Pompejusz i jego kompilator Justynus,
miedzy innymi tak piszacy: 2. Jzef by najmodszym spord braci,
ktrzy obawiajc si jego wielkiej mdroci, uwizili go i sprzedali
obcym kupcom. 3. Zaprowadzony do Egiptu nauczy si z wielk
mdroci, sztuki magicznej i zosta w krtkim czasie ulubiecem
krla. By on rzeczywicie wielkim znawc cudw i rozwin take
wiedz wyjaniania snw. adna strona ludzkich i boskich praw nie
miaa przed nim tajemnic. 4. Doszed rwnie do tego, e zacz
skupowa zboe, przewidujc na wiele lat wczeniej jaowo pl.
Liczne byy dowody jego doskonaoci, ktre zdaway si pochodzi
nie od czowieka, ale od Boga. 5. Synem Jzefa by Mojesz, ktry go
przypomina nie tylko z tego powodu, e odziedziczy ca ojcowsk
wiedz, ale te dziki urodzie fizycznej. Jednak Egipcjanie, dotknici
wierzbem i trdem a take ostrzeeni poprzez przepowiedni, wydalili
go wraz z chorymi poza granice Egiptu, aeby zbyt wiele osb nie
zarazio si epidemi. Tak mwi Justynus. 6. Ale poniewa ten sam
Mojesz, o ktrym oni mwi, i by mdrym i dowiadczonym, opisa
dokadniej i z wiksz wiarygodnoci czyny, ktrych dokona on sam i
36

Historia przeciw poganom


jego ludzie, naleaoby w pierwszej kolejnoci uzupeni niewiedz
tamtych przy pomocy szczeroci i autorytetu tego, ktrego nawet oni
ceni. 7. Nastpnie powinnimy odeprze zarzuty zwodniczych
podstpw kapanw egipskich. Oni wanie, a daje si to atwo
zauway, prbuj bardzo przebiegle wymaza pami okazywanej
wczeniej zoci oraz pami miosierdzia prawdziwego Boga,
mieszajc szczegy swojego opowiadania, aby nie byy uznawane, na
niekorzy ich bokw sprawiedliwe zasugi tego czowieka, jeeli
udaoby im si chytrze przepowiedzie te nieszczcia i przyczyni si
do zapobieenia im, albo te, jeeli chcemy by bardziej pobaliwi, po
prostu o wszystkim zapominaj. 8. Dziki przewidywaniom tego
wanie Jzefa, ktry by sug prawdziwego Boga i troszczy si
nieustannie z mioci o dobro stworzenia swojego Pana, podczas gdy
ci wszyscy kapani, ktrzy mieli obfito pszenicy, ale tak naprawd
byli jedynie faszywymi kapanami, nie podzielali cierpie tych, ktrzy
godowali. Poniewa nie zwraca on uwagi na to, co sprawiao
przyjemno, ale na to, co przynosio bl. 9. Chocia historie i
kalendarze milcz o jakichkolwiek faktach tej epoki, ziemia egipska
przekazuje nam o niej jasne wiadectwo: odebrana w znacznej czci
krlowi i oddana rolnikom, a do tej pory pacia ona bez przerwy
danin skadajc si z pitej czci swoich produktw. 10. Wielki
niedostatek ywnoci, o ktrym mwiono, potwierdzi si kiedy krlem
37

Historia przeciw poganom


Egiptu zosta obywatel Diapolis, o imieniu Amosis. W Assyrii panowa
wwczas Baleus a Argiwami rzdzi Apis. 11. Siedem lat godu
poprzedzone zostao przez siedem lat obfitoci. Jzef nasz, w swojej
mdroci, zebra i przechowywa cay ten nadmiar ywnoci, z tak
atwoci, z jak zosta wyprodukowany, ratujc dziki temu Egipt. W
przeciwnym razie mgby on si, dziki niedbalstwu, zmarnowa. 12.
Przekaza Faraonowi wszystkie uzyskane pienidze i chwali Boga,
oddajc sprawiedliwie danin temu, kto daniny oczekiwa i cz temu,
kto oczekiwa czci. Skupywa zwierzta, ziemie i bogactwa wszystkich.
A po tym jak postanowi, aby kady odstpi pit cz zbiorw,
uwolni z poddastwa tych samych Egipcjan, ktrzy sprzedali sw
ziemi i siebie samych, aby nie umrze z godu. 13. I kt mgby
uwierzy, e ten Jzef, ktremu Bg powierzy piecz uratowania
Egipcjan, zniknie w krtkim czasie z ich pamici, a jego synowie i cae
jego potomstwo popadn w niewol, skazani na wyczerpujcy wysiek,
niemale wyniszczeni poprzez masakr. 14. Z tego samego powodu nie
powinnimy si te dziwi, e jeszcze dzisiaj spotka moemy ludzi,
ktrzy chocia zdoali ocale, chronic si za imieniem chrzecijanina,
oddali miecz, ktry wisia nad ich gowami, zdaj si ignorowa lub
pokrywa hab imi Chrystusa, ktremu winni s swoje zbawienie i
mwi, e nudz ich te czasy, cho wanie dziki chrzecijanom
dostpili zbawienia.
38

Historia przeciw poganom

9,1. Osiemset dziesi lat przed zaoeniem miasta Rzymu,


Amfitrion, trzeci po Kekroposie, obj wadz w Atenach. Za jego
czasw powd zniszczya wiksz cz ludnoci Tessalii. Tylko
nieliczni zdoali si uratowa, uciekajc w gry, znajdujc schronienie
szczeglnie na Grze Parnasie, w okolicy ktrej rzdzi wwczas
Deukalion. 2. Ten zgromadzi na dwch szczytach Parnasu tych
wszystkich, ktrzy uciekli tutaj na dkach, przyj ich i karmi. Z tego
to powodu uwaa si, e odnowi on rodzaj ludzki. 3. Potwierdza take
Platon, e w tej epoce szalay rwnie w Etiopii liczne plagi i okropne
choroby, ktre doprowadziy niemal do cakowitego wyniszczenia
mieszkacw. 4. I aby nie mylano, e czasy gniewu boego i
wojennego szau s od siebie odlege, wanie w teje epoce ojciec
Liber podporzdkowa sobie Indi, skpa j we krwi, dokona rzezi,
napeni dz. I pomyle, e lud ten nigdy nie dokucza nawet
pojedynczemu czowiekowi i cieszy si jedynie yciem w swojej
wiejskiej ciszy!
10,1. Twierdz Pompejusz i Corneliusz, e osiemset pi lat przed
zaoeniem Rzymu, niewypowiedziane zarazy i plagi nie do zniesienia
rozszalay si wrd Egipcjan. Obaj historycy mwi o tych rzeczach,
opisujc ydw. Uderzya mnie jednak pewna rnica w ich
39

Historia przeciw poganom


opowiadaniach. 2. W rzeczywistoci Pompejusz lub cilej mwic
Justynus, wyrazi si w nastpujcy sposb: Egipcjanie poraeni
wierzbem i trdem, upomnieni dziki wyroczni, wydalili Mojesza
wraz ze wszystkimi chorymi poza granice Egiptu a do czasu, kiedy
epidemia przestanie zaraa wicej osb. Mojesz mianowa si
przywdc wypdzonych, ukrad Egipcjanom wite przedmioty, ktre
oni starali si odzyska przy pomocy wojska, ale zostali zmuszeni przez
burz do cofnicia si do swoich domw. 3. Natomiast Corneliusz
Tacyt wyraa si o tym wydarzeniu w nastpujcy sposb:
Zdecydowana wikszo historykw jest zgodna, e kiedy w Egipcie
wybucha zaraza, ktra oszpecaa ciao, krl Bokhorys, idc za
wyroczni Ammona od ktrej oczekiwa pomocy, wyda rozkaz
oczyszczenia krlestwa i zaprowadzenia na inne ziemie tego szczepu
ludzi, ktry jest znienawidzony przez bogw. 4. Zaczto wic szuka
owych ludzi, ktrzy w wielkiej liczbie zgromadzili si na pustyni.
Kiedy jedni pozostali na wszystko obojtni, zanoszc si jedynie
paczem, Mojesz, jeden z wypdzonych, upomnia ich, aby nie
oczekiwali adnej pomocy ani ze strony ludzi ani ze strony bogw, lecz
aby zawierzyli tylko jemu, jako zesanemu z nieba przywdcy, bo
tylko on im pomg oddali obecne nieszczcia. 5. Przeto Corneliusz
Tacyt mwi, e ydzi zostali wypdzeni na pustyni przez samych
Egipcjan, a nastpnie dodaje nieudolnie, e z pomoc swojego
40

Historia przeciw poganom


przywdcy, Mojesza, oddalili od siebie nieszczcia, ktrym poddani
byli w Egipcie. Oznacza to, e pewne dzielne poczynania Mojesza
zostay tutaj ukryte. 6. Ze swej strony Justynus potwierdza, e Mojesz,
ktry zosta wypdzony wraz ze swoim ludem, wykrad Egipcjanom
wite przedmioty, a kiedy ci prbowali odzyska je przy pomocy
wojska, wymczeni i odrzuceni przez burz, powrcili do swoich
domw. Ujawni wic Justynus, chocia nie do koca, przynajmniej
cz tego, co Tacyt trzyma w ukryciu. 7. Z tego te powodu, od
chwili, kiedy obaj historycy dali wiadectwo Mojeszowi jako
wielkiemu przywdcy, pozwlmy te jemu samemu opowiedzie o
swoich sowach i poczynaniach. 8. Poniewa Egipcjanie gnbili w
niewoli i uciskali przy pomocy przymusowych robt nard wybrany
przez Boga, to znaczy plemi Jzefa, dziki ktremu mogli ocale, a na
dodatek, wydajc haniebny rozkaz, zabijali maych chopcw, Bg,
poprzez usta Mojesza, rozkaza im, aby zostawili w spokoju Jego lud,
aby ten mg suy tylko Jemu. 9. Kiedy nic sobie nie robili z Jego
polece, zesa na upartych mocn kar, drczc ich i wtrcajc w
rozpacz przy pomocy dziesiciu plag, a zmuszeni zostali, w wielkim
popiechu do wypuszczenia tych samych ydw, ktrym wczeniej
zabronili za wszelk cen opuszczenia swoich ziem. 10. Po wodzie
przemienionej w krew, ktra dla spragnionych bya najgorsz ze
wszystkich rzeczy, po okropnych ropuchach, ktre pezay w kadym
41

Historia przeciw poganom


miejscu, po rzeczach czystych i nieczystych, po wciekych komarach,
ktre wprowadzay w nich powietrze, na kadym miejscu, a ktrych
nikt nie mg si nijak pozby. 11. Po pladze bkw i gzw
wdzierajcych si i gniedcych si okropnie take wewntrz ciaa,
wywoujcych okrutne i wstydliwe cierpienia, po niespodziewanych
nieszczciach i oglnej rzezi, dokonujcej si pord wszelkiego stada
i trzody, po piekcych pryszczach i ciekncych wrzodach i jak to si
zwyko mwi: wierzb i trd roznoszcy si po wszystkich ciaach,
12. po przeogromnej mieszaninie gradu i ognia, zabijajcej zarwno
ludzi jak i stada i roliny, po chmarze szaraczy pustoszcej wszystko,
co ywe a nawet i nasiona, po napenionych przeraajcymi wizjami
ciemnociach tak gstych, e mona byo ich dotyka i tak zgubnych z
powodu ich trwania, 13. a w kocu po zabiciu na terytorium Egiptu
wszystkiego, co pierworodne i po karze pozbawienia dzieci, zabitych w
ten sam sposb, Egipcjanie, ktrzy nie ustpowali Bogu kiedy rozkaza,
poddali Mu si, kiedy ich kara. Jednak zaraz potem, odwaywszy si
ciga tych, ktrych z nieszczerym alem wypucili, zapacili za swoj
szalon wrogo. 14. Rzeczywicie, krl ich wysa przeciwko ydom
znajdujcym si tu i wdzie, egipskie wojska stanowili jedcy
zaopatrzeni w wozy bojowe. Jak liczne one byy, moemy si domyla
choby z tej jedynej rzeczy, e byy one do wystarczajce, aby
przestraszy i zmusi do ucieczki ponad szeset tysicy ludzi. 15.
42

Historia przeciw poganom


Jednak Bg, opiekun nieszczliwych i pogromca upartych, rozdzieli
niespodziewanie wody Morza Czerwonego i otworzy obszerne
przejcie pomidzy dwoma brzegami, podnoszc w gr wody i
zatrzymujc je, jak ciany jakiej gry, w ten sposb, e zachceni
nadziej przejcia bez przeszkd, wstpili poboni na drog
wybawienia, na ktre ju nie liczyli, a bezbonicy w przepa
nieoczekiwanej mierci. 16. Tak wic, podczas gdy ydzi szli
bezpiecznie po suchej ziemi, na ogromn rzesz Egipcjan napyna
ponownie masa wd, przewrcia ich i pogrzebaa wraz z krlem i z
caym Egiptem, ktry ju by udrczony plagami, a ktry pozosta po
tym ostatnim nieszczciu, wyludniony. 17. Jeszcze dzisiaj moemy si
spotka z najpewniejszymi wiadectwami tamtych zdarze. Zauwaamy
bowiem jeszcze dzisiaj do wyranie, nie tylko na play, ale rwnie w
gbi morza, odcinicia wozw i lady k, a jeeli od czasu do czasu,
lub przez przypadek albo te nieumylnie znikn, to s one natychmiast,
dziki Boej woli, za spraw wiatru i przypywu, przywracane do
pierwotnego wygldu. 18. W ten sposb kady, kto nie nauczy si
bojani Boga poprzez poszanowanie rozpowszechnionej wszdzie
religii, bdzie przeraony jego gniewem i przykadem kary, ktra
naley do minionych czasw. 19. W tych czasach wystpoway take
letnie upay tak silne, dugie i trudne do zniesienia, e mona by
uwierzy, e soce zboczyo ze swojej drogi i nie mogo ju wicej
43

Historia przeciw poganom


ogrzewa wiata, ale jedynie go pali. Etiopczycy musieli znosi gorco
wiksze ni zazwyczaj, a Scytowie, ktrzy nie byli do tego
przyzwyczajeni, nie byli w stanie wytrzyma upau. Byo to take
powodem, e niektrzy, nie chcc uzna ogromnej mocy Boga,
wyprodukowali mieszn bajeczk o Fetontisie, aby postara si o
bezpodstawne wyjanienia tego zjawiska.
11.1.Sedemset siedemdziesit pi lat przed prawdopodobnym
zaoeniem Rzymu, w cigu jednej tylko nocy zamordowano
pidziesiciu synw Egiptu, z powodu crek Danaa, brata krla
Egiptu. Danaos, ktry by pomysodawc tak straszliwej zbrodni,
wyrzucony z krlestwa, ktre zdoby dziki okrutnym szalestwom,
schroni si w Argos, a kiedy przewrotnie przekona Argiww do
pomocy sobie w tej zbrodni, odebra krlestwo Stenelanowi, ktry
przyj go, kiedy ten by wygnacem w potrzebie, po czym ogosi si
krlem. 2. W epoce tej powinnimy take umieci krwawego tyrana
Egiptu, Buzyrys, z jego okrutn gocinnoci i jeszcze okrutniejsz
religi. Podczas uczt ofiarowywa on bogom, wsplnikom swoich
zbrodni, krew niewinnych goci. Szalestwo to, ktre bez wtpienia jest
dla

czowieka

wystarczajco

bezecne,

byo

takowym

take

prawdopodobnie i dla bogw. 3. Sprawdzia si take historia Tereusa,


Procnusa i Filomeusa wraz z kazirodczym zabjstwem, ktre po niej
44

Historia przeciw poganom


nastpio i bardziej odraajca od niego, uczta zastawiona fatalnym
jadem, kiedy to matka, aby pomci synka, daje go jego ojcu do
zjedzenia. 4. W tym samym czasie Perseusz przeszed z Grecji do Azji i
ujarzmi barbarzycw, wydajc im dug i trudn wojn, by w kocu,
jako zwycizca, da swoje imi ludowi, ktry podbi. Z tego to powodu
Persjanie nazywaj si podobnie jak Perseusz.
12.1. Teraz zmuszony jestem przyzna, e przez narzucenie sobie
ogranicze, pomijam wiele za, ktre dziao si w tamtej epoce i
skracam kad histori. W przeciwnym razie nigdy nie zdoabym
pokona tak popltanej puszczy, gdybym nie przelatywa cigle nad
tym czy innym punktem. 2. Jeli krlestwo Assyrii trwao do
Sardanapala tysic sto szedziesit lat, bdc rzdzone przez okoo
pidziesiciu krlw i przez cay ten okres nie wywoywao nigdy
wojen ani te do nich nie podburzao, kiedy bym skoczy, nie mwi
ju, opisywa, lecz choby tylko wylicza jego wadcw? 3. Tym
bardziej nie powinnimy pomija dziejw Grekw i z jeszcze wiksz
trosk winnimy wydobywa na wiato dzienne histori Rzymian. Nie
ma tu koniecznoci wymieniania haniebnych czynw Tantala czy
Pelopsa i jeszcze bardziej haniebnych bajek, ktre ich dotycz. 4.
Tantal, krl Frygw, porwa w niesawnym celu Ganimedesa, syna
Trosa, krla Dardanw, i zatrzyma go przy sobie, dokonujc rzeczy
45

Historia przeciw poganom


jeszcze bardziej niegodziwych, bdc nawet zmuszonym o niego
walczy, jak przyznaje poeta Fenokles, ktry przypomina take, e
wanie z tego powodu wybucha wielka wojna, 5. albo te, jak tego
pragnie ten sam Fenokles, Tantal, z wiernego czciciela bogw, porwa
chopca, aby przygotowa go do znoszenia rozwizych zachcianek
Jowisza, strczc go, co byo dla niego czym normalnym, gdy nie
zawaha si te powici syna Pelopa, aby wystawi jego ciao podczas
uczty, 6. Trudnoci rodzi opisywanie walk, nawet tych wielkich
pomidzy Pelopsem a Dardanosem i Trojanami. A poniewa wieci o
nich doszy do nas z bajek, naleaoby je przyj z przymrueniem oka.
7. Pozostawiam take fakty, na podstawie ktrych pisa ju Palefatus, a
ktre dotycz Perseusa, Cadmusa, Tebaczykw i Spartan, a ktre s
splotem

wzajemnych

nieszcz.

8.

Przemilcz

zbrodniach

Lemniadw, nie wspomn o wzbudzajcej lito ucieczce Pandiona,


krla Ateczykw, udam, e nie znam nienawici, haby i zbrodni,
Atreusa i Tyestesa, ktre dotary nawet do nieba. 9. Opuszcz Edypa,
zabjc swojego ojca, ma swojej matki, brata wasnych dzieci, ojca
samego siebie. Wolabym pomin milczeniem jak bardzo zamartwiali
si Eteokles i Polinejkes spotkawszy si w pojedynku, obawiajc si e
nie bd mogli zabi przeciwnika i odnie zwycistwa. 10. Nie
chciabym pamita o Medei zranionej okrutn mioci, ktra cieszy
si z zamordowania dziecitek, ani o wszystkich innych zbrodniach,
46

Historia przeciw poganom


ktre popeniono w tej epoce. Mona sobie wyobrazi, jakie
okruciestwa musieli wwczas znosi ludzie, jeeli mwi si, e nawet
gwiazdy si przed nimi chroniy.
13,1. Piset szedziesit lat przed przypuszczalnym zaoeniem
Rzymu

miaa

miejsce

najbardziej

zajada

wojna

pomidzy

Kreteczykami a Ateczykami. Obydwa te ludy poniosy ogromne


straty, a po zwycistwie Kreteczykw, zaczli si oni zachowywa w
sposb szczeglnie okrutny. 2. Rzucali bowiem na poarcie
Minotaurowi, ktrego nie wiem, czy lepiej nazywa zezwierzconym
czowiekiem czy te zwierzciem o pewnych ludzkich rysach, dzieci
szlachty ateskiej, po czym wydarszy, e tak powiem, oczy Grecji,
utuczyli tego bezksztatnego potwora. 3. W tych samych dniach Lapici i
Tesalczycy mierzyli si w jednej ze swoich sawetnych bijatyk. 4.
Palefatus w pierwszej ksidze swoich Incredibilw mwi, e
Tesalczycy byli przez Lipitw uwaani za centaurw. Tak te na nich
woali, gdy Tesalczycy, kiedy dosiedli bojowych rumakw, zdawali
si tworzy jedno ciao wraz ze zwierzciem.
14,1. Czterysta osiemdziesit lat przed zaoeniem Rzymu,
Vesozes, krl Egiptu, chcc wywoa wojn i przyczy do swojego
krlestwa poudniowe i pnocne regiony, odczone od siebie caym
47

Historia przeciw poganom


niebem i morzem, z wasnej woli wypowiedzia wojn Scytom, po tym
jak wysa do nich wczeniej swoich ambasadorw, aby powiadomi
urzdowo nieprzyjaciela o warunkach zoenia broni. 2. Scytowie
odpowiedzieli posacom, e krl tak bogaty, jak Vesozes, zachowuje
si jak gupiec, podejmujc si wyprawy przeciwko biednemu ludowi,
ktra nie przyniesie mu adnej korzyci, a jedynie szkody, zamiast
troszczy si o niepewne sprawy wewntrzne. Poza tym oni nie
oczekiwaliby a ten przyjdzie do nich, lecz spontanicznie wyruszyliby
mu naprzeciw, aby uzyska ofiarowany im up. Po sowach nastpiy
fakty. Najpierw zmusili przeraonego Vesozesa do ucieczki do swego
kraju, nastpnie zaatakowali wojsko pozostawione bez dowdcy,
przywaszczyli sobie cae wojenne mienie i ograbiliby z pewnoci cay
Egipt, gdyby nie byli zmuszeni do wycofania si z powodu wroga,
ktry zagraa im z bagien. 4. Potem powrcili natychmiast na tyy,
ujarzmiajc Azj, czynic liczne spustoszenia i kac paci sobie
danin. Po takim panoszeniu si przez lat pitnacie, wojujc bez
przerwy, zostali w kocu wezwani do ojczyzny nieustannymi probami
swoich on, ktre groziy im spodzeniem dzieci z ssiadami.
15,1. W midzyczasie, u Scytw, dwaj modzi ksita: Polinos i
Scolopetiusz, wyrzuceni z ojczyzny wskutek spisku monych,
wyprowadzili ze sob wielk liczb modziey i osiedlili si na
48

Historia przeciw poganom


wybrzeach Kappadocji Pontyjskiej, nad rzek Termodont, podbijajc
nizin Temiscyr. W tej okolicy pustoszyli przez duszy czas lece
niedaleko osady, a ssiadujce z nimi ludy poczyy swe siy, zapay
ich w puapk i zabiy. 2. ony ich, wstrznite wygnaniem i
wdowiestwem, chwyciy za bro i chcc, aby te inne znalazy si w
ich sytuacji, aby wszystkie spotka ten sam los, zamordoway reszt
mczyzn i podburzone gniewem przeciw nieprzyjacielowi, za cen
swej krwi pomciy zabitych mw, niszczc ssiadw.3. Po
zawieszeniu broni przyczyy si do obcych, zabijajc natychmiast po
urodzeniu wszystkie dzieci pci mskiej i wychowujc z trosk crki,
ktrym zaraz po urodzeniu wypalano praw pier, aby nie
przeszkadzaa im w noszeniu uku. Z tej to przyczyny nazwano je
Amazonkami. 4. Miey dwie krlowe: Marpezj i Lampeto, ktre,
podzieliwszy na dwie czci gromady Amazonek, trudniy si na
przemian to wojn, to obron ojczyzny. 5. Ujarzmiy one ogromn
cz Europy, zdobyy niektre miasta w Azji, zaoyy Efez i inne
miasta, po czym wezway do ojczyzny wiksz cz swego wojska,
obadowanego bardzo bogatym upem. Reszt armii pod wodz
Marpezji, miaa broni podbojw dokonanych w Azji. Ale te zostay
otoczone przez wrogw i wybite. 6. Miejsce Marpezji zaja jej crka
Sinope, ktra czya w sobie wiecznotrwae dziewictwo z nadzwyczaj
doskona walecznoci. 7. Sawa Amazonek powodowaa u ludzi
49

Historia przeciw poganom


wielki podziw dla nich i wielki strach. Nawet Herkules, ktremu jego
pan rozkaza wyruszy zbrojnie przeciwko ich krlowi, wyruszy jakby
na spotkanie oczywistego niebezpieczestwa, zabra ze sob sam
wybran i szlacheck modzie z caej Grecji i przygotowa dziewi
okrtw wojennych. Ale nie bdc zadowolonym z si, jakie posiada,
wola

zaatakowa

Amazonki

zaskoczenia

okry

je

niespodziewanie. 8. W tym czasie krlestwem kieroway dwie siostry:


Antiope i Orytia. Herkules dotar tam przez morze, zdoa opanowa ich
ziemie, gdy nie zachowano naleytej ostronoci, byy bez broni i
niezdatne do dziaa z powodu zaniedba, ktrych przyczyn by pokj.
Wiele z nich zabito lub wzito do niewoli. Wrd tych ostatnich
znalazy si take dwie siostry Antiope: Melanippe i Hippolite.
Pierwsz z nich prowadzi ze sob Herkules a drug Tezeusz. 9. Ale
kiedy Tezeusz poczy si z Hippolit maestwem, Herkules odda
Melanipp siostrze i dosta od krlestwa bro jako cen okupu. 10. Po
Orytei krlestwem zacza rzdzi Pantazilea, o ktrej wiemy, jak
dzielnie poczynaa sobie wrd innych bohaterw pod Troj.

16,1. Och! Jak bardzo boli i jak bardzo zawstydza ludzkie


szalestwo! Kobiety, ktre ucieky z ojczyzny, wkraczaj do Europy i
do Azji, to znaczy, do dwch najbardziej zaludnionych i najsilniejszych
czci wiata, przemierzaj je wzdu i wszerz, przynosz ze sob
50

Historia przeciw poganom


zniszczenie i okupuj je przez prawie sto lat, burzc wiele miast i
zakadajc nowe. Jednake utrapienia tych czasw nie byy przypisane
jedynie nieszczsnej naturze czowieka. 2. Wwczas to, ludy, ktre
wtedy nazywano Getami, a dzisiaj Gotami, o ktrych Aleksander
mwi, e wolaby ich unikn, przed ktrymi Pyrrus czu strach, z
ktrymi nawet Cezar nie chcia prowadzi wojny, zostawiy swoje
opustoszae siedziby i wkroczyy masowo ze wszystkimi swoimi siami
na teren prowincji rzymskich, majc nadziej, a byi to przecie ci,
ktrzy okazywali nam okruciestwo, zawrze, dziki probom taki pakt
przymierza z Rzymianami, jaki mogliby uzyska zbrojnie. 3. Prosili o
kawaek ziemi, dany im nie wedug wasnego wyboru, lecz wedug
naszego mniemania, na ktrym mogliby zaoy swoj siedzib. Oni,
ktrzy mieli do swojej dyspozycji ogromne, przez siebie podbite tereny,
mieliby zupen swobod zatrzymania dla siebie tego, co im si podoba.
Ofiarowali si, aby broni rzymskiego cesarstwa, ci ktrzy sami byli
postrachem niepokonanych imperiw. 4. A przy tym byli to poganie. W
swojej lepocie, uwaajc, e nie mog si mierzy z rzymsk
walecznoci, nie wierzc, e te dobra zostay im przyznane z penym
przestrzeganiem ukadw ze strony Rzymian, ani nawet w to, e mog
te ukady poj, zgodzili si uzna je dziki religii chrzecijaskiej,
ktra czy wszystkie ludy w tym samym duchu przymierza, w ktrym

51

Historia przeciw poganom


pobici s bez walki, wszyscy ludzie, podczas gdy w dawnych czasach
ich kobiety pustoszyy dokonujc wielkich rzezi, wiksz cz wiata.
17,1. Czterysta trzydzieci lat przed prawdopodobn dat zaoenia
Rzymu, miay miejsce nastpujce wydarzenia, tak bardzo rozsawione:
porwanie Heleny, liga grecka, zbiorowisko tysica okrtw, nastpnie
dziesicioletnie oblenie, a w kocu osawiona masakra Troi. 2. Ile
narodw, ile wielkich ludw zostao wcignitych i wycieczonych
zawirowaniami teje wojny, ktr prowadzono z wielkim rozlewem
krwi przez dziesi lat, objawi nam Homer, genialny poeta, w swoim
wspaniaym poemacie. Nie jest jednak naszym zadaniem dokadne
opisywanie tych zdarze, gdy za bardzo wyduaaby si nasza praca,
a chodzi przecie o rzeczy znane wszystkim bardzo dobrze. 3. niemniej
ci, ktrzy znaj okruciestwo tego oblenia, groz jego zniszczenia,
rze i niewol Trojaczykw, mog si zastanowi, czy jest sens
oburzania si na obecne czasy, jakiekolwiek by one nie byy, od chwili,
kiedy dziki tajemniczemu miosierdziu Boemu, wrogw, zamiast
przeladowa ich po caej ziemi, uywajc do tego wszystkich si
bdcych do dyspozycji, lepiej byoby, zgodnie z pragnieniem pokoju,
aby byli oni otoczeni przez morze, dostarczajc nam dziki temu wicej
zakadnikw. Nie tylko to, ale poniewa nikt nie uwierzy, e zachowuj
si tak jedynie z zamiowania do spokoju, wrogowie ci ofiaruj samych
52

Historia przeciw poganom


siebie i naraaj na ryzyko swoje ycie bronic rzymskiego pokoju,
przeciw innym ludom.
18,1. Kilka lat pniej, Eneasz, uciekinier z Troi, dotar do Italii.
Nauka, ktr otrzymalimy w szkole, wywara w naszej pamici
niezatarte wraenia. Wiemy, jakie siy decydoway o jego wdrwce,
jakie wojny wywoa w przecigu trzech lat i jakie ludy doprowadzi do
nienawici i skaza na zagad. 2. Oprcz tego w przecigu tych lat,
odnotowuje si wypdzenie i klski Grekw. Przegrana mieszkacw
Peloponezu, ktrej przyczyn bya mier Codrusa, Trakowie, jeszcze
nieznani, ktrzy wywoali nowe wojny, a w kocu totalne zamieszanie
w caej Azji i w Grecji.
19,1. Szedziesit cztery lata przed zaoeniem Rzymu, nad
Asyryjczykami sprawowa wadz Sardanapal, czowiek bardziej
zepsuty ni kobieta. Arbatus, jego prefekt, ktry sprawowa wwczas
wadz w Medii, widzc jak snuje si on w purpurowym kobiecym
ubraniu wrd znienawidzonego tumu, przekl go i zorzeczy mu.
Kiedy wkrtce potem wybuch bunt wrd mieszkacw Medii,
Sardanapal zmuszony by chwyci za bro, a kiedy zosta pokonany,
rzuci si na rozpalony stos. W konsekwencji tego zdarzenia krlestwo
Asyrii przeszo w rce Medw. 2. Nastpnie ze wszystkich stron
wybuchay wojny, o ktrych bdem byoby rozprawia jedynie
53

Historia przeciw poganom


pobienie. Poprzez liczne wydarzenia krlestwo przeszo w kocu w
rce Scytw i Chaldejczykw, dopki ponownie, w ten sam sposb, nie
powrcio do Medw. 3. Chocia chciabym si streszcza, musz
wspomnie o tym, jak wielkie byy spustoszenia i niedole tych ludw i
ile wojen wybucho w tych krajach, gdzie tyle razy dochodzio do
zmiany wadcy. 4. Po tych wydarzeniach wadz w Medii obj
Fraortes, ktry dwadziecia dwa lata swojego panowania spdzi na
nieustannych walkach przeciwko Asyryjczykom i Persom. 5. Po nim
wadza przesza w rce Dioklesa, wielkiego znawcy sztuki wojennej,
zajtego cigymi wojnami. On, umierajc, pozostawi Astyagesowi
znacznie powikszone pastwo. 6. Astyages nie mia dzieci pci
mskiej, ale mia wnuka, Cyrusa, urodzonego w Persji, ktry zaledwie
dors, zebra oddzia Persw i wypowiedzia dziadkowi wojn. 7.
Wwczas Astyages, zapomniawszy o zbrodni, jak wczeniej popeni
przeciwko Harpagosowi, kiedy to, zapraszajc go na uczt, zabi mu
jedynego syna, ktry by wwczas jeszcze bardzo maym dzieckiem. A
poniewa szczliwa niewiedza wcale nie sprawia blu, nawet po
stracie jedynego syna, przygotowa mu haniebny posiek misny,
pokaza mu rce i gow syna. 8. Zapomniawszy przeto o tym
zdarzeniu, chcia wanie Harpagosowi powierzy kierowanie wojn.
Kiedy ten ostatni dosta w swoje rce wojsko, podda je natychmiast
Cyrusowi, zdradzajc Astyagesa. Dowiedziawszy si o tym Astyages,
54

Historia przeciw poganom


zebra ze sob oddziay i osobicie wyruszy przeciw Persom,
wstrzymujc z wielk zajadoci wojn, groc kar kademu, kto ze
strachu uchyli si od walki. 9. Ta groba sprawia, e Medowie walczyli
z zapaem, a wojska perskie, odepchnite dwukrotnie, zaczy powoli
ustpowa. Wwczas matki i ony Persw przybiegy na spotkanie do
swoich mczyzn i prosiy ich, aby powrcili do walki. Poniewa ci
byli uparci, podniosy do gry ubrania, ukazujc swj wstyd i pytajc
ich, czy chc uciec do ona swoich matek i on. 10. Upokorzeni,
powrcili na pole bitwy i mocnym natarciem zmusili do ucieczki tych,
ktrzy wczeniej ich odepchnli. Wwczas Astiages zosta uwiziony, a
Cyrus zadowoli si jedynie pozbawieniem go krlestwa, gdy uczyni
go jednoczenie wadc wielkiego ludu Hirkanw, bo i on sam nie
chcia ju wraca do Medw. W taki oto sposb imperium Medw
zakoczyo swj ywot. 11. Jednak narody, ktre paciy danin
Medom, zbuntoway si przeciwko wadzy Cyrusa, co stao si dla
niego przyczyn wielu wojen.
20,1. W tym czasie Sycylijczyk Falaris, obwoujc siebie tyranem,
drczy mieszkacw Agrigento. 2. Okrutnego serca, majcy jeszcze
bardziej okrutnych towarzyszy, zachowywa si jak szaleniec wobec
niewinnych ludzi. W kocu jednak ten niesprawiedliwy czowiek
znalaz sprawiedliwego, ktry go pokona. 3. Niejaki Perillus,
55

Historia przeciw poganom


rzemielnik, ktry wyrabia rzeczy z brzu, chcc sobie zasuy na
przyja tyrana, mniemajc, e zrobi mu stosowny do jego
okruciestwa prezent, zbudowa brzowego byka, umieszczajc w jego
boku

wykonane

po

mistrzowsku

otwarcie,

przystosowane

do

wepchnicia tam skazanych. Kiedy zamknity tam czowiek by palony


podoonym pod spodem ogniem, obszerne wgbienie z brzu
zwikszao si wydzieranego przez bl krzyku i wraz z ponurym
odgosem sycha byo dwik odpowiadajcy wizerunkowi statuy,
tylko ze straszliwymi nastpstwami tak, e mona by powiedzie, i jest
to ryk zwierzcia, a nie jk jakiej osoby. 4. Ale Falaris doceniajc
dzieo i przeklinajc jego autora, znalaz sposb ukarania Perillusa i da
na pewien czas upust swojemu okruciestwu. I rzeczywicie ukara
rzemielnika przy pomocy jego wasnego dziea. 5. Nieco wczeniej od
opisywanych wydarze, y rwnie Aremulus, krl Latynw, ktry
przez osiemnacie lat wyrnia si coraz bardziej cikimi zbrodniami
i bezbonoci, a zosta za spraw wyrokw boskich, ugodzony przez
piorun, otrzymujc, chocia zbyt pno, nalen kar. 6. A teraz niech
Latynowie i Sikulowie wybieraj wedug wasnego upodobania, czy
chcieliby y w czasach takiego Arumulusa czy Falarisa, ktrzy w
mczarniach odbierali ycie niewinnym ludziom, czy te w naszej,
chrzecijaskiej epoce, kiedy cesarze rzymscy zachowuj wszystkie

56

Historia przeciw poganom


przykazania religii, po tym, jak unicestwili tyrani dla dobra pastwa,
nie kac nawet tyranom paci kary za ich zbrodnie!
21,1. Trzydzieci lat przed zaoeniem Rzymu, mieszkacy
Peloponezu i Ateczycy walczyli midzy sob ze wszystkich si i z
wielk

zajadoci.

wojnie

tej

obustronne

masakry

tak

zdziesitkoway ludno, e gdyby nawet obie strony wyszy


zwycisko, to i tak adna z nich nie byaby w stanie prowadzi dalej
wojny. 2. W tym take okresie niespodziewany wypad Amazonek i
Cyrumerionw w Azji powodowa przez duszy czas na wielkim
obszarze liczne spustoszenia i rzezie. 3. Dwadziecia lat przed czasem,
w ktrym prawdopodobnie zaoone zostao miasto Rzym, Spartanie
wydali Messeczykom wojn, gdy ci zniewayli spartaskie
dziewczyny przy okazji wielkich uroczystoci religijnych. Oba te ludy
zwalczay si

wzajemnie

nieposkromion

zacitoci

przez

dwadziecia lat, wcigajc w swoje nieszczcia siy caej Grecji. 4.


Spartanie przysigli sobie mier i zajci wypenianiem tego
lubowania, prbowali zniszczy Messeni. Wyczerpani jednake
dziesicioma dugimi latami oblenia, kiedy to nie widzieli adnego
owocu swojego zwycistwa, a nade wszystko zmuszeni do powrotu do
domu narzekaniami on, ktre zarzucay im dug nieobecno i fakt, e
nie mog podzi dzieci, zwoali narad i powrcili do domu. 5.
57

Historia przeciw poganom


Obawiajc si, e kiedy pewnego razu zostanie odebrana im nadzieja
posiadania synw, mog dozna z powodu swojego uporu jeszcze
wikszej klski, ni tej z rki Messenii, wybrali tych spord
wojskowych, ktrzy przybyli po przysidze, aby zaj miejsce
polegych i odesali ich do Sparty pozwalajc im haniebnie i na
niekorzy, czy si mieszajc, ze wszystkimi kobietami. 6. Sami ze
swojej strony, pozostali niewzruszeni w swoim postpowaniu, a kiedy
zostao przy pomocy oszustwa zniszczone miasto, wzito do niewoli
jego mieszkacw. Ci jednak, po trwajcym przez duszy czas okresie
poddastwa, wrd acuchw i bicia, zdoali zrzuci jarzmo, chwytajc
za

bro i rozpoczynajc wojn. 7. Wwczas Spartanie wybrali na

swojego wodza w tej wojnie ateskiego poet Tyrteusza. Kiedy zostali


pokonani w trzech bitwach, zostali zmuszeni do zacignicia w miejsce
polegych, niewolnikw, ktrym przywrcono wolno. 8. Take sami
nie przestali walczy z obawy przed niebezpieczestwem. Zagrzewani
do boju przez Tyrteusza, ich wodza i poet, ktry uoy pie
bohatersk i wygosi j w obecnoci caego wojska, szybko powrcili
do walki, powicajc si z tak wielk zajadoci, e rzadko zdarza si
tak krwawa bitwa, jak ta. W kocu Spartanom przypado zwycistwo.
9. Messeczycy po raz trzeci wzniecili wojn. Spartanie take nie tracili
czasu. Z obu stron zwoano na pomoc olbrzymie siy. Wwczas to
Ateczycy, widzc, e Spartanie zajci byli w innym miejscu,
58

Historia przeciw poganom


przygotowali si, aby na nich napa z drugiej strony. 10. Lecz
Spartanie nie pozostali bezczynni. W czasie, kiedy sami zajci byli
walk z Messeczykami, wysali mieszkacw Peloponezu do odparcia
ataku Ateczykw. Ci ostatni, sabi, gdy wysali swoj ma flot do
Egiptu, zostali najpierw do atwo pokonani w bitwie morskiej, ale
pniej, kiedy ich flota powrcia i wzrosa take liczba onierzy,
ponownie wezwali zwycizcw do wojny. 11. Spartanie opucili na
chwil Messeczykw i obrcili or przeciwko Ateczykom.
Walczono dugo i krwawo, ponoszc wiele ofiar po obu stronach, nie
odnoszc przy tym zwycistwa. W kocu, z powodu niepewnego
wyniku, obie strony zakoczyy bitw. 12. Stosownie byoby
wspomnie w tym miejscu, e Sparta i Lacedemonia s tym samym
miastem, i e dlatego te Lacedemonowie zwani s rwnie
Spartanami. 13. Nastpnie Lacedoczycy powrcili na wojn przeciwko
Messenii, i aby jednoczenie mc nka Ateczykw, prowadzili
rozmowy z mieszkacami Teb na temat moliwoci oddania im wadzy
nad Beocj, ktr utracili w czasie wojen perskich. 14. Tak silny by
gniew Spartan, e nawet bdc zajtymi prowadzeniem dwch wojen,
nie wzbraniali si przystpi do trzeciej, a take do przysporzenia
wrogw swoim nieprzyjacioom. 15. Zaniepokojeni rozptan na tak
wielk skal wojenn burz Ateczycy, wybrali dwch dowdcw,
Peryklesa, czowieka odznaczajcego si dzielnoci i Sofoklesa, autora
59

Historia przeciw poganom


tragedii. Oni, dzielc pomidzy siebie wojska, zdewastowali wzdu i
wszerz terytorium Sparty i przyczyli do swego pastwa wiele miast w
Azji. 16. Od tamtej pory, przez nastpne pidziesit lat, walczono z
cigle niepewnym rezultatem, zarwno na morzu jaki i na ldzie, a do
momentu, kiedy Spartanie wyczerpali swoje siy i utracili zaufanie tych,
ktrych uznaniem si poprzednio cieszyli, stajc si przedmiotem haby
take dla swoich sprzymierzecw. 17. Nie zdajemy sobie sprawy z
tego, i zo to panoszyo si w Grecji przez okres wielu pokole. Dzisiaj
nie bylibymy w stanie znie nawet krtkiej przerwy w zaywaniu
naszych przyjemnoci, czy te na krtki czas zahamowa nasz
rozwizo. 18. Jaka istnieje rnica pomidzy ludmi tamtej epoki a
tymi yjcymi dzisiaj; e tamci znosili pokornie najgorsze zo gdy
urodzili si i wychowali wrd za, i nie znali lepszych czasw,
natomiast wspczeni, przyzwyczaili si w swoim yciu do
nieprzerwanego spokoju, zoonego z ciszy i przyjemnoci, zadrczaj
si nawet z powodu maej chmurki, ktra pync ponad ich gowami,
przyniesie drobny niepokj. 19. Zanosz oni czsto swoje mody do
Tego, ktry jest w stanie oddali od nich ten niewielki niepokj, a
dziki ktrego wspaniaomylnoci mog si cieszy nieustannym
pokojem, nieznanym w zamierzchych czasach! 20. Teraz sobie
przypomniaem, e biorc si do szkicowania, zamierzaem podzieli
moje opowiadanie na czci, obiecujc, e opisz czasy od stworzenia
60

Historia przeciw poganom


wiata do zaoenia Rzymu. 21.Niemniej skoczymy na tym t ksig,
ktr rozwijalimy poczwszy od stworzenia wiata, w ten sposb, aby
nastpn rozpocz od daty zaoenia Rzymu. Bd w niej
opowiedziane nieszczsne wydarzenia tamtych czasw, w nastpstwie
bardziej ze sob sprzonym, gdy czowiek stawa si powoli bardziej
dowiadczony i niegodziwy.

61

Historia przeciw poganom

KSIGA DRUGA
1,1. Nikt, jak myl, nie moe lekceway tego, e Bg stworzy
czowieka i umieci go na tym wiecie. Dlatego, kiedy czowiek
grzeszy, rwnie wiat staje si pohabiony i aby stumi nasz
niepowcigliwo, ziemia, na ktrej yjemy, ukarana zostaa
miertelnoci zwierzt, jaowoci swoich owocw. 2. Jednake, jeli
jestemy stworzeniami Boga, stajemy si susznie przedmiotem Jego
troski. Bo kt nas kocha bardziej ni Ten, ktry nas stworzy? Kt,
nastpnie, podtrzymuje nas w lepszym usposobieniu, ni Ten, ktry nas
stworzy i kocha? Kt, w kocu moe uporzdkowa i wspiera nasze
dziaania z wiksz mdroci i starannoci, od Tego, ktry z gry
przewidzia to, co powinno by zrobione i doprowadza do spenienia
62

Historia przeciw poganom


tego, co powinno by uczynione oraz doprowadza do spenienia tego,
co przewidzia. 3. Dlatego kada wadza i kady porzdek pochodz od
Boga. Wyczuwaj Go ci, ktrzy nigdy nie czytali o Nim w ksikach, a
kto o Nim czyta, ma Go zawsze w swoim sercu. A jeeli od Boga
pochodzi wadza, to tym bardziej pochodz od Niego krlestwa, od
ktrych wywodz si inne moce. 4. A jeeli od Niego pochodz rne
krlestwa, to prawd jest, e pochodzi take od Niego to najwiksze
krlestwo, jakimkolwiek by ono nie byo, ktremu poddane s
wszystkie inne moce innych krlestw. Takim na pocztku byo
Imperium Babiloskie, potem to macedoskie, nastpnie owo
afrykaskie, a w kocu Cesarstwo Rzymskie, ktre trwa do dzisiaj. 5.
Przez ten cudowny porzdek cztery te cesarstwa sprawoway wadz w
rnych okresach i w czterech rnych czciach wiata: babiloskie na
Wschodzie, kartagiskie na Poudniu, macedoskie na Pnocy, a
rzymskie na Zachodzie. 6. Pomidzy pierwszym z nich a ostatnim, czy
te, innymi sowy, pomidzy babiloskim a rzymskim, jak pomidzy
starym ju ojcem a jeszcze bardzo modym synem, istniay dwa inne
cesarstwa, nie trwajce dugo: afrykaskie i macedoskie, jakby
opiekun i obroca; ktre weszy na scen nie prawem dziedzicznoci,
ile prawem potgi czasu. A e tak wanie byo, sprbuj wykaza z
najwiksz jasnoci.

63

Historia przeciw poganom


2,1. Ninos by pierwszym krlem Asyryjczykw, ktry wyoni si
przed innymi. Po zamordowaniu Ninosa, jego ona Semiramida,
krlowa caej Azji, odbudowaa miasto Babilon i ustanowia je stolic
krlestwa asyryjskiego. 2. Krlestwo Asyrii trwao dugo. Byo solidne
i potne. Ale kiedy Arbatus, ktrego inni nazywaj Arbaces, wdz
Medw, sam bdc take z urodzenia Medem, zabi w Babilonie
swojego krla Sardanapala, nazwa i potga krlestwa przesza w rce
Medw. 3. W taki sposb krlestwo Ninusa i Babilonii przeszo na
Medw i to w tym samym roku, w ktrym Latynami zacz rzdzi
Prokas, ojciec Amuliusza i Numitora, dziadek Rei Silvii, matki
Romulusa. 4. I aby nastpnie wykaza, e sprawy te byy otoczone
niewypowiedzian tajemnic i najgbszymi wyrokami Boga, a nie
stay si dziki ludzkiej sile lub dziki przypadkowoci losu, wystarczy
wspomnie, wszystkie historie rzymskie od Prokasa. 5. Oprcz tego,
podobnie jak w pierwszym roku panowania Ninosa a do czasw, kiedy
Semiramida rozpocza odbudow Babilonu, mino szedziesit
cztery lata, tyle samo lat liczy si poczwszy od roku, w ktrym zosta
zaoony Rzym przez Romulusa. W ten sposb wraz z panowaniem
Prokasa zostao rzucone ziarno przyszego Rzymu, chocia jeszcze
trudno byo dostrzec jego kiekowanie. W tym samym te roku, w
ktrym Prokas zapocztkowa swoje krlestwo, wygaso krlestwo
Babilonii, chocia miasto jeszcze dzisiaj stoi niezniszczone. 6. Kiedy
64

Historia przeciw poganom


nastpnie Arbatus powrci do Medw, Chaldejczycy, ktrzy pomcili
zdobycie przez Medw Babilonii, zatrzymali dla siebie cz krlestwa.
7. W ten sposb, chocia Medowie stali si nominalnie panami
Babilonii, prawdziwa wasno znalaza si w rkach Chaldejczykw,
ktrzy majc wzgld na staroytn wietno tego miasta, woleli
nazywa si jego imieniem, ni tym sobie waciwym. 8. W nastpstwie
tych wydarze na scen wkroczy Nabuchodonozor, a po nim inni
krlowie, a do Cyrusa. Czyta si o nich, e potni byli potg
Chaldejczykw i znakomici znakomitoci Babilonii. Nie s jednake
wszyscy zaliczani do znakomitych wadcw o wielkim znaczeniu. 9.
Przeto Babilonia zostaa upokorzona za spraw Arbatusa w tym samym
czasie kiedy, bdmy dokadni, wraz z panowaniem Prokasa zostao
zasiane ziarno Rzymu. A w kocu Babilonia zostaa zburzona przez
krla Cyrusa w tym samym czasie, kiedy Rzym uwolni si po raz
pierwszy spod dominacji Tarkwiniuszy. 10. I tak jedno pastwo upada a
drugie powstaje wrd doskonaego zbiegu wydarze. Jedno z nich
musiao znosi po raz pierwszy rzdy obcych, drugie uwolnio si od
aroganckiej wadzy swych wasnych panw. Pierwsze z nich
pozostawio innym swoje dziedzictwo tak, jakby miao umrze,
natomiast drugie, stajc si dojrzaym, signo po spadek: zgaso wic
imperium Wschodu, a wyonio si imperium Zachodu. 11. I aby ju

65

Historia przeciw poganom


wicej na ten temat nie dyskutowa, wystawiajc si na szyderstwa i
kpiny gupcw, zwrc si ku prawdzie, ktra mnie od nich uwolni.
3,1. Ninos panowa pidziesit dwa lata. Po nim, jak ju
powiedziaem, rzdzia jego ona Semiramida. Ta panowaa przez
czterdzieci dwa lata i w poowie swego wadania uczynia Babilon
stolic pastwa. 2. Babilonia, po okoo 1164 latach od swojego
zaoenia, pozbawiona zostaa swoich bogactw, swojej wadzy a take
swojej niezalenoci za spraw Medw i Arbatusa, jej krl upad do
rangi gubernatora. Ale rwnie po tym wydarzeniu, bya ona
kwitncym miastem jeszcze przez pewien okres. 3. Podobnie stao si w
Rzymie: po tylu samo latach, to jest po 1164, oblony przez Gotw i
przez Alaryka, ich krla a jego comesa, ograbiony ze swego bogactwa,
ale nie z krlestwa, pozosta nie zburzony i panuje bez szwanku. 4.
Dziki jednak tajemniczym nakazom Boga, w tych dwch miastach
dokonay si rzeczy tak do siebie podobne, a w Rzymie, jego prefekt
Attalus prbowa sign po wadz, cho tutaj, dziki zasugom
chrzecijaskiego wadcy, prba ta speza na niczym. 5. Chciaem
koniecznie napisa o tych wydarzeniach przede wszystkim dlatego, aby
ci, ktrzy gupio szemraj na stronie przeciwko naszym chrzecijaskim
czasom, kiedy raz zostan wyjawione niewypowiedziane wyroki
boskie, mogli w kocu zrozumie, e tylko Bg jest pewien czasw i
66

Historia przeciw poganom


rozdziela je najpierw na korzy Babiloczykw, a potem na korzy
Rzymian. I jeeli yjemy, winnimy to Jego askawoci, a jeeli ycie
nasze

nie

jest

szczliwe,

to

win

za

to

ponosi

nasza

niepowcigliwo. 6. Babilonia i Rzym narodziy si w podobny


sposb, miay podobn wadz, podobn wielko, podobne czasy,
podobne zo i podobne dobro, ale nie podobny upadek i koniec.
Babilonia utracia krlestwo, natomiast Rzym je zachowa; tamta
zostaa ograbiona wraz z zabjstwem krla, a ten jest bezpieczny wraz
ze swym cesarzem ywym siedzcym, na tronie. 7. Dlaczego tak si
stao? W Babilonii, w osobie krla, zostaa ukarana haba rozpusty,
natomiast

Rzymie

cesarz

zachowywa

wstrzemiliwo

umiarkowanie waciwe dla chrzecijaskiej religii. Tam, bez adnego


wzgldu na zasady religii, bezgraniczne szalestwo popychao do
zachannego

zaspokojenia

przyjemnoci,

tu

natomiast

byli

chrzecijanie, ktrzy wybaczali, chrzecijanie, ktrym wybaczano,


chrzecijanie, ktrych imieniem i w imieniu ktrych si wybaczao. 8. Z
tego powodu zaprzestano szkalowania religii i wystawiania na prb
cierpliwoci Boej, ktra, jeeli nawet kiedy przestanie istnie, to i tak
zapewni im bezkarno nawet tej winy. 9. Rozwamy jeszcze raz
rozumem, wraz ze mn, te czasy przodkw wcignitych w wojn,
zawikanych

nieprzerwanym

zbrodni;

katastrofalnych

nieszczciom.

Strach

dziki

pomyle

niezgodzie
o

podobnych
67

Historia przeciw poganom


wydarzeniach, ktre rzeczywicie byy takie, ale naley si te modli,
aby si wicej nie powtrzyy. 10. Modli si naley do Tego jedynego
Boga, ktry pozwoli sw tajemn moc, aby te rzeczy si zdarzay, ale
ktry teraz, dziki swemu otwartemu miosierdziu sprawia, e ju si
nie powtrz. Wydarzenia te zostan przeze mnie do szeroko opisane,
poczynajc od pocztkw Rzymu, przemierzajc nastpnie, za
porzdkiem, ca histori.

4,1. 414 lat po zburzeniu Troi, podczas szstej olimpiady, a


wiadomym jest, e olimpiad obchodzono w formie zawodw i gier w
greckim miecie Elidzie, kiedy miny cztery lata od poprzedniej i
rozpocz si rok pity, ot podczas szstej olimpiady, zaoone
zostao w Italii przez Romulusa i Remusa, dwch braci bliniakw,
miasto Rzym. 2. Zaraz na pocztku Romulus pogry swoje panowanie
we krwi zabijajc brata oraz w podobnie okrutny sposb, przy pomocy
krwi mw i rodzicw, da posg Sabinkom, ktre wczeniej, wbrew
dobrym obyczajom, porwa i zalubi w czasie haniebnych godw. 3.
Romulus przywaszczy sobie wadz w Rzymie, zabijajc najpierw
swojego dziadka Numitora, a potem brata Remusa, i podyktowa miastu
swoje prawa. Uwici krlestwo krwi dziadka, mury krwi brata, a
wityni krwi tecia, i zebra wok siebie band szalecw, ktrym
obieca bezkarno. 4. Dla niego pierwszym polem bitwy byo Forum
68

Historia przeciw poganom


miasta, a to oznaczao, e miastu w przyszoci nie miao zabrakn
wojen domowych, mieszajcych si z wojnami zewntrznymi. 5.
Przywaszczy sobie niegodnie kobiety Sabinw, ktrych przycign
obietnic przymierza i pod pretekstem rozegrania zawodw, i z takim
samym szalestwem broni swojej zdobyczy. 6. Wodza Sabinw,
Tytusa Tacjusza, starca, ktry opiera swoj suszn spraw na mioci
swojego ludu, trzyma najpierw przez duszy czas z daleka przy
pomocy broni, a nastpnie, wzi go do niewoli i przywlaszczy sobie
jego krlestwo. 7. Bi si z mieszkacami Weji. W tej niezbyt znanej
bitwie bray udzia olbrzymie siy. Miasto Cenina zostao zdobyte i
zburzone. 8. Raz chwycona bro sprawia, e nie byo wicej pokoju,
jako e Rzymianie bali si w swoim domu wstydliwej ndzy i fatalnego
godu, gdyby zgodzili si na pokj. Wzniecali wic coraz czciej
stosownie do swoich si niekoczce si i krwawe wojny, ktre trway
nieprzerwanie od tamtego okresu. 9. Tuliusz Hostiliusz, mistrz sztuki
wojennej,

walczy

przeciwko Albanom,

ufajc swoim

dobrze

uzbrojonym modziecom, a poniewa losy byy przez dugi czas


niepewne, a pewna bya jedynie ruina obu stron, zdecydowa si w
kocu pooy kres bardzo zym i wtpliwym wydarzeniom,
sprowadzajc ca wojn do pojedynku trzech braci przeciwko trzem
braciom. 10. Kiedy pokj zosta ponownie zerwany, Mettius Fufecjusz,
ktry w czasie wojny przeciwko Fidenie by podejrzany o knucie
69

Historia przeciw poganom


zdrady, zapaci za swoj dwulicowo, kiedy zosta rozerwany
pdzcymi w przeciwnym kierunku wozami. 11. Kiedy Ancus Marcius
zosta krlem, Latynowie ktrzy czsto popadali w konflikt z
Rzymianami, zostali tym

razem pokonani. Tarkwiniusz Stary

rozgromi, w licznie prowadzonych wojnach, ssiadw oraz dwanacie


ludw etruskich, ktrzy byli w tej epoce bardzo silni. Mieszkacy
Wejw, ktrzy powstali przeciwko Serwiuszowi Tulliuszowi, zostali
pokonani, ale nie poskromieni. 12. Tarkwiniusz Pyszny przywaszczy
sobie krlestwo, zabijajc tecia, i zatrzyma je okrutnie postpujc
wobec mieszkacw, wystawiajc w kocu na hab Lukrecj.
Wszake to on, obok uprawianego prywatnie zepsucia, wykaza si te
zaletami. Zdoby bowiem Arde, Oricoli, Suess i Pomecj, silnie
umocnione miasto w Lacjum, a to wszystko, czego dokona wobec
miasta Gabii, zarwno wasnym oszustwem jak te poskramiajc syna,
stao si zasug si rzymskich. 13. Jednak wypdzenie krla, a przede
wszystkim zoona przez Rzymian przysiga, mwica o tym, e nigdy
ju nie bd tolerowa pord siebie ani imienia ani autorytetu krla,
pokazuje nam, ile za musieli oni znosi przez dwiecie czterdzieci trzy
lata z powodu nieprzerwanego sprawowania wadzy przez krlw.

..koniec fragmentu

70

Historia przeciw poganom

O autorze przekadu:
Henryk Pietruszczak - mieszkaniec
Zgorzelca w Polsce i Rawenny we
Woszech. Ukoczy liceum klasyczne,
studiowa mediewistyk i jzykoznastwo
na
Uniwerystecie
Lateraskim
i
Uniwersytecie Rzymskim.
Autor prac z zakresu jzykoznastwa i
historii
redniowiecza
w
jzyku
litewskim,
woskim,
niemieckim.
Tumacz literatury redniowiecznej.

71

Historia przeciw poganom

72

You might also like