Estetyka i Krytyka 2(3)2002

ARTYKUY

FRANCISZEK CHMIELOWSKI

HANS-GEORG GADAMER
(1900 - 2002)
Nalea do krgu najwybitniejszych filozofw drugiej poowy
dwudziestego wieku, jego mylenie oddziaao na rne dziedziny
wspczesnej humanistyki: filozofi, estetyk, nauki spoeczne,
prawne i filologiczne. Wczesny etap jego yciorysu i pniejsze
zdarzenia z jego intelektualnej biografii sprawiy, e czyy go
szczeglnie ciepe i serdeczne wizi z polsk filozofi i niektrymi z
jej wspczesnych przedstawicieli.
Urodzony 11 lutego 1900 r. w Marburgu, spdzi dziecistwo i
modo

we

Wrocawiu;

humanistycznego

tu

take

wyksztacenia,

osign

ukoczy

pierwszy

etap

gimnazjum

pod

wezwaniem w. Ducha i rozpocz studia w zakresie germanistyki,

historii, historii sztuki oraz filozofii. Od 1919 r. kontynuowa studia
filozoficzne w Marburgu, ktre zakoczy w r. 1922 promocj
doktorsk pod opiek Paula Natorpa. Nastpnie studiowa filologi
klasyczn u Paula Friedlndera i uczestniczy w seminariach
filozoficznych

Martina

Heideggera,

pod

ktrego

kierunkiem

habilitowa si w 1928 r. Jako nauczyciel akademicki prowadzi

zajcia z zakresu etyki, estetyki i filozofii, pocztkowo w
Uniwersytecie w Marburgu, pniej za w Lipsku, gdzie w roku akad.

1946/1947 peni funkcj rektora. W r. 1947 zosta powoany na

stanowisko profesora we Frankfurcie nad Menem, a od 1949 r. przej
katedr filozofii na Uniwersytecie w Heidelbergu, jako nastpca Karla
Jaspersa, gdzie prowadzi wykady a do czasu przejcia na emerytur
w r. 1968.
Gadamer uczestniczy w ksztatowaniu ycia intelektualnego
powojennych Niemiec, jako przewodniczcy Heidelberskiej Akademii
Nauk oraz jako zaoyciel i wydawca (wraz z Helmutem Kuhnem)
kwartalnika Philosophische Rundschau. By take wspredaktorem
innych, znaczcych pism filozoficznych, takich jak: Hegel-Studien,
Kant-Studien, Archiv fr Begriffsgeschichte, oraz wielu pism
zagranicznych.
Z nazwiskiem Gadamera zosta na trwale zwizany, uksztatowany
przez niego i przystosowany do kulturowych realiw wspczesnoci
nurt filozoficznej hermeneutyki. Obecne w europejskiej tradycji od
staroytnoci do romantyzmu rne wtki myli hermeneutycznej,
bdce lunym zbiorem regu odnoszcych si do praktyki
interpretacji, a w filozofii Schleiermachera i Diltheya przedstawiane
jako metodyczny rodzaj wiedzy majcy suy waciwemu
rozumieniu przekazw i faktw kulturowych, uzyskay w dziele
Gadamera

ksztat

filozoficznej

metarefleksji

nad

ludzkim

rozumieniem w ogle, jego natur, przebiegiem i granicami. O

uformowanej

przez

siebie

filozoficznej

hermeneutyce

mwi

Gadamer, e stanowi uwspczenion wersj platoskiej anamnezy i rzeczywicie, przywoane w tym miejscu imi filozoficznego

geniusza staroytnoci naprowadza na waciw drog wiodc do

zrozumienia zarwno istoty tego filozoficznego dokonania, jak te
jego skali. Filozoficzna hermeneutyka, wedug projektu Gadamera,
stara si odsoni racjonalny porzdek ludzkiego wiata, ktry
radykalnie przekracza wymiar jednostkowej ludzkiej egzystencji.
Czyni to poprzez analiz ogarniajcej rzeczywistoci jzykowej,
istniejcych w niej sensw i kontekstw, zazwyczaj niejawnych i
ukrytych, lecz domagajcych si zrozumienia.
Za szczeglny rodzaj jzyka, lub lepiej - mowy, jako medium
porozumienia, przenoszenia i ochraniania znacze ludzkiego wiata
uzna Gadamer moliwoci komunikowania zawarte w przekazach
artystycznych i dzieach sztuki. Refleksja nad sztuk, jej rdami,
sposobem istnienia i funkcjonowania staa si orodkiem krystalizacji
idei jego filozoficznej hermeneutyki. W jednym z wywiadw, jakiego
udzieli dla krakowskiego miesicznika Znak (1990/7-8) Gadamer
powiedzia: W sztuce dostrzegem ukryty wzr prawdziwego
filozofowania. Uwaam, e miar prawdziwej filozofii moe by jej
umiejtno wyraania tego, co potrafi sztuka. W autentycznym
dowiadczeniu sztuki najdobitniej uwyrania si, jego zdaniem,
waciwa natura procesu ludzkiego rozumienia, ktre kadorazowo
dokonuje si jako proces artykulacji przedmiotowo wanych sensw.
O wyborze sztuki jako waciwego wzorca sucego ujawnieniu
wasnoci filozoficznej hermeneutyki przesdziy, zdaniem Gadamera,
trzy momenty: [1] Wykraczajcy poza subiektywn sfer przey
twrcy oraz odbiorcy (w kierunku obiektywnoci) sens sztuki ma

charakter aktywny, niekiedy nawet agresywny, roci sobie pretensje

do akceptacji, domaga si uznania. [2] W porwnaniu z innymi
rodzajami

przekazw

podmiotowej

sztuka

egzystencji,

zawsze
do

apeluje

okrelonej

do

konkretnej,

subiektywnoci.

Obiektywno teoretycznego (naukowego) nastawienia wobec sztuki

posiada zawsze charakter wtrny. [3] W dziedzinie dowiadczenia
sztuki nie jest moliwe oddzielenie aplikacji (jako odniesienia do
egzystencjalnej sytuacji dowiadczajcego podmiotu) od samego
rozumienia i interpretacji.
Filozoficzne dociekania nad sztuk dostarczyy Gadamerowi
odpowiednich narzdzi pojciowych dla zweryfikowania zaoe caej
wspczesnej humanistyki, zwaszcza tych jej odmian, ktre
odwoyway

si

do

historycznych,

psychologicznych

bd

strukturalnych modeli interpretacji. Day mu mono wykazania, e

przekazy i twory kulturowe powinny by traktowane nie tyle jako
dajce si zobiektywizowa (wedle okrelonej metody) przedmioty
poznania, lecz jako przesanie dajcego si zrozumie sensu. Przekazy
kultury s bowiem przede wszystkim wyaniajcymi si z tradycji,
cigle aktualnymi dla nas pytaniami, na ktre winnimy odpowiada z
pozycji naszej wasnej, konkretnej, zanurzonej w strumieniu dziejw
perspektywy.
Doniose znaczenie dla wspczesnego mylenia o sztuce miaa
dyskusja Gadamera z nowoytn tradycj estetyki. W Wahrheit und
Methode, dziele nalecym dzi ju niewtpliwie do kanonu
wspczesnej literatury filozoficznej, dokona on wnikliwej analizy

pogbiajcego si procesu subiektywizacji dowiadczenia sztuki. W

perspektywie Kantowskiej zostao ono zredukowane do wolnej gry
wadz poznawczych transcendentalnego podmiotu i oddzielone od
rzeczywistych procesw poznania i rozumienia, co w konsekwencji
doprowadzio do wyizolowania estetycznej wiadomoci od wszelkich
znaczcych yciowych odniesie i sprawio, e jej pojcie stao si
abstrakcyjne i puste. Dzieo sztuki pojmowane z estetycznej
perspektywy stao si tworem oderwanym od ludzkiego ycia, w
peni

autonomicznym

autotelicznym,

jego

funkcja

prawdziwociowa przestaa si liczy.

Gadamer zaproponowa inn, nawizujc do wczeniejszej (ni
nowoytna) tradycji, hermeneutyczn koncepcj dowiadczenia
sztuki, jako procesu w ktrym realizuj si jej roszczenia
prawdziwociowe (aleteiczne i symboliczne). Spotkanie ze sztuk,
wedle jego koncepcji, nie jest

faktem wyizolowanym, lecz

przedstawia si jako uwikane w cao znaczcych zwizkw, w

jakich dowiadczajcy jej podmiot pozostaje ze wiatem. Wicej - ma
ono szczeglne znaczenie dla stanu samowiedzy doznajcego
podmiotu, potrafi bowiem niekiedy gruntownie przeobrazi ca
dotychczasow posta jego samorozumienia, wzbogaci o nowe
momenty poznania, a przez to wpyn na sposb jego odniesienia do
wiata.
Z perspektywy filozoficznej hermeneutyki niepodobna sprowadza
artystycznej twrczoci do poziomu wytwarzania specjalnego rodzaju
estetycznych przedmiotw, dziea sztuki s bowiem pochodne

wobec pierwotnego procesu artystycznej gry i mediacji; powstaj na

styku intencyjnych dziaa autora oraz dziaa innych podmiotw (w
przypadku sztuk odtwrczych, jak muzyka i sztuki sceniczne) bd te
jako skutek wspdziaania twrcy oraz obiektywnie zadanych cech i
wasnoci artystycznego tworzywa (co zachodzi w przypadku sztuk
plastycznych).
Zakwestionowanie

utrwalonych

nowoytnej

kulturze

estetycznych schematw interpretacji oraz wskazanie na procesualny i

dialogiczny sposb istnienia faktw artystycznych pozwala myle o
Gadamerze jako o prekursorze wspczesnych przemian w myleniu o
sztuce, jakich pniej dokonaa artystyczna postmoderna widziana z
perspektywy Charlesa Jencksa. Nowa wiadomo artystyczna
przywrcia wano kontekstu artystycznych gier, wano
wymiaru symbolicznego i aluzji w dzieach sztuki (co zostao pniej
nazwane wielokrotnym kodowaniem), przywrcia take zgod na
wielo

rodkw

artystycznego

wyrazu,

pluralizm

stylw

rnorodno odwoa do tradycji, emocjonalny charakter sztuki oraz

jej komunikatywno - a wic waciwoci wczeniej postulowane w
filozoficznej hermeneutyce Gadamera, ktry dostrzega istot sztuki w
procesie gry, symbolizowaniu znacze oraz w integrujcej atmosferze
wita.
Hans-Georg Gadamer zmar 13 marca 2002 roku. Nalea do coraz
rzadszego ju dzi rodzaju filozofw, ktrych indywidualno
wspokrelay tak istotne przymioty, jak aksjologiczna wraliwo,
osobista kultura i gboka erudycja. By moe wanie te cechy

okrelajce go jako filozofa, pozwalay mu nie zwraca uwagi na

powierzchowne symptomy kryzysu wspczesnej sztuki i wierzy w
to, e wszystkie wysiki ocalenia i zachowania, na ktrych wspiera
si ludzka kultura, czerpi si z przykadu, jaki daje dzieo artysty i
dowiadczenie sztuki: porzdkowania wci na nowo tego, co nam si
rozpada1.
Franciszek Chmielowski: florian@303.krakow.pl

H.-G. Gadamer, Sztuka i naladownictwo, w: Rozum sowo dzieje, opr. K. Michalski, Warszawa
2000, s. 156