Gwne zagadnienia i stanowiska ontologii.

Ontologia jest jednym z podstawowych dziaw filozofii, ktrego zadaniem jest

prba poznania i badania rzeczywistoci, skupia si na problematyce dotyczcej bytu i
jego istnienia, tym samym staje si ostatecznym celem kadej filozofii. Powstaa na
bazie pnej scholastyki i kartezjaskiego racjonalizmu, prbuje odpowiedzie na
pytanie o stosunek rzeczywistoci, do bytu materialnego. Greckie on ntos - bdcy,
byt i lgos- sowo, nauka, teoria, kiedy zamiennie nazywane metafizyk, w skutek
parafrazy sw Arystotelesa (Metaphysicae objectum est Ens quatenus Ens est) po raz
pierwszy zostao uyte przez Rudolfa Gckla w sowniku filozoficznym (Lexicon
philosophicum, quo tanquam clave philosophiae fores aperiuntur) w XVII w, jednak nie
jako odrbne haso, jedynie glosa do hasa abstrakcja. Po raz pierwszy w penej formie
sowa ontologia uy w swoim sowniku filozoficznym pomorski teolog Johannes
Micraelius, uywajc go jednak jako synonimu metafizyki. Pocztkowo przez Platona
uznawana za problem wiata dziki ktremu istnieje wszystko co nas otacza, wraz z
ludzkim umysem, ewoluowaa wraz z rozwojem filozofii i zaczto j bezporednio
czy z Bogiem, w skutek rozwaa Spinozy. W tym samym czasie dziki Franciszkowi
Surezowi, ktry napisa, e obiektywny sens bytu polega na tym, e posiada realn
istot, to jest nie fikcyjn, nie urojon, ale prawdziw i zdoln do realnego istnienia
zaczy formowa si nowoytne podstawy ontologii. Jednak prawdziw popularno
osigna ona dziki rozpowszechnieniu przez Christiana Wolffa - niemieckiego filozofa,
czoowego przedstawiciela owiecenia, ktry podzieli filozofi na ontologi, kosmologi
i psychologi. Wtedy te zasadniczo oddzielono metafizyk i ontologi, pierwsza miaa
zajmowa si obecnym istnieniem wiata, natomiast druga bytem w ogle. Z filozofi
ontologiczn spotykamy si rwnie w buddyzmie, jednak jej zakres, cele i metody s
skrajnie rne od Europejskiego rozumienia filozofii, mimo to sprbuj zestawi ze sob
i porwna obie zasady rozumienia ontologii.
Pocztki ontologii sigaj czasw przed nasz er, mimo, e sam termin pojawi
si stosunkowo pno, ju wtedy kwestia bytu, istnienia bya rwnie intrygujca i
ciekawa dla filozofw. Wielu z nich w odmienny sposb tumaczyo czym jest w byt,
pocztki rozwaa sigaj V w. p.n.e., wtedy kwesti bytu podj Parmenides, ktry
stworzy ten termin oznaczajc go tym co jest. W swoich przemyleniach byt uzna za
co co jest, byo i bdzie nieprzemijalne, wieczne i cige. Zaznaczy, e byt musi
1

istnie, poniewa Myle co i to, e ono jest jest tym samym. Naley zatem mwi i
myle, e byt jest, bo jest to, co jest, nie za to, co nie jest. Tym samym twierdzi, e
jedynie rozum moe by rdem poznania. Konkretniejsze wizje ontologii pojawiy si
pniej, kiedy Platon utosamia byt niematerialny z powstaniem idei, ktre s
niemiertelne, a w gruncie rzeczy wiat w ktrym yjemy postrzegany by jedynie za
imitacj rzeczywistoci za nieidealne odbicie idei. Platon wzorujc si na Sokratesie
opar si na dualizmie wiata, zakadajc rnic midzy duchem, a materi, ustali
hierarchi, ktrej celem byo wskazanie idei dobrej jako najwaniejszej, znajdujcej si
na samym szczycie piramidy. Mimo, pocztkowego poparcia w osobie Arystotelesa,
ucze z czasem sprzeciwi si idealizmowi platoskiemu, nie obdarzajc idei tak
ogromnym znaczeniem. Odchodzi stopniowo od platoskiej teorii, aby realnie
stwierdzi, e tak naprawd jedynie rzeczy zasuguj na miano bytw, rwnie dy do
dualizmu, dzielc substancje na form i materi, jednoczenie zaznaczajc, e adna z
nich nie jest w stanie funkcjonowa samodzielnie. Jedynie wsplnie s w stanie istnie,
materia jest w stanie rozwija si jedynie dziki formie. W teorii Arystotelesa byt ma
wiele znacze, mimo e nie jest nazw wieloznaczn i kady z jego rozumie pozostaje
w penej zalenoci z substancj. Mimo, i obaj zapocztkowali tak ogromne
zainteresowanie ontologi, obie teorie zdecydowanie odbiegaj od siebie, tym samym
rozrniajc ontologi i tumaczc j na odmienne sposoby. Ponad to Arystotelesowska
ontologia skania si do pojcia bezporednio zwizanego z logik, nie natomiast z
metafizyk, jak to byo zazwyczaj. Wzorujc si na Arystotelesowskiej wykadni kategorii
istnienia, arabski filozof Awicenna rwnie dooy swoje przemylenia do formowania
si wspczesnej wizji ontologii. Doszed do wniosku, e uniwersalia posiadaj trojaki
byt, jednym z nich jest abstrakcja, ktra jest czym oglnym, czyli niczym wicej jak
wytworem umysu, rozwaania te doprowadzi do wniosku, e musi istnie trzecia
natura, poniewa istniej rzeczy ani nie oglne, ani nie jednostkowe. Rwnie spore
znaczenie dla nowoytnej ontologii mia Jan Dunas Szkot, ktry zaj si analiz bytu
ktry musia istnie i mia zdolno istnienia. Podobn teori gosi hiszpaski filozof
Franciszek Suarez, ktry take mia ogromn rol w kreowaniu si ontologii, utosami
on byt ze struktur istoty, twierdzc, e sens bytu polegam na tym, e realnie istnieje.
Sprawi on, e dalsze dzieje bytu toczyy si wok esencjalizmu skupiajcego si na
dominacji istoty w porzdku wyjaniania na planie poznawczym i bytowym. Wpyw na
rozwj ontologii mia rwnie polski filozof Marcin miglecki, ktry wyrni i zaj si
2

analiz bytu mylnego, oddzieli cz przedmiotow dotyczc samej istoty i cz,

ktra opisywaa sposb istnienia. Jednak pierwszego systematycznego wykadu
ontologii dokona, wzorujc si na nurtach kartezjanizmu, Christian Wolff. To on okreli
ontologi nauk o bycie w ogle, o ile jest bytem, nazywajc j rwnie filozofi
pierwsz, poniewa dotyczy podstawowych problemw i kwestii majcych znaczenie w
ogle w rozumowaniu. Wedug Wolffa jedynym koniecznym warunkiem do racji bytu
jest istota, to ona sprawia, e byt jest w ogle moliwy do poznania, poniewa nie
wystarczy poznanie czego fizycznie, albo terminologicznie, istotny jest pierwszy
moment poznania to on okrela cay sens ontologii. Wtedy te celem ontologii stao
si okrelenie transcedentalnych determinacji bytu istniejcego w dowolnej postaci,
sposobie. Doszo rwnie do wyrnienia rnych metod ontologii: aksjomatycznej,
semiotyczno analitycznej i ejdetycznej. Pierwsza z nich, inaczej nazywana po prostu
matematyczn, bd syntetyczn wedug Wolffa zostaa tak nazwana poniewa
ontologia bdc nauk winna stosowa metod dowodow, przez to rozumia ad jaki
powinien panowa w terminologii i okrelaniu zasad ontologii. Druga zasada dotyczya
wystarczajco jasnych i sugestywnych definicji, ktre pozwalay bezproblemowo
odrni jedno pojcie od drugiego, w skutek czego mona byo poddawa jeszcze
wnikliwszej analizie i refleksji kolejne pojcia. Natomiast metoda ejdetyczna prymarna w
stosunku do poprzednich miaa opiera si na intuicji intelektualnej, dziki ktrej mona
byo uzyska poszczeglne pojcia, zasady. To rwnie Wolff zwrci uwag na
odmienno terminw ontologia i metafizyka, ktre dotychczas dziaay zamiennie, by
to skutek pomieszania obu terminw - poznania spontanicznego obecnej rzeczywistoci
z poznaniem zreflektowanym i filozoficznym sposobie jej wyjaniania. Kontynuacj
rozwaa Wolffa zaj si Emanuel Kant, ktry twierdzi, e ontologia jest tego rodzaju
nauk (jako cz metafizyki), ktra tworzy system poj intelektu oraz zasad, ale tylko,
o ile odnosz si do przedmiotw.
Wspczenie termin ontologia cieszy si ogromn popularnoci, swoj
obecno wykazuje w wielu dziedzinach ycia i nauki. Stricte ontologia filozoficzna
obecnie dzieli si na: ontyk, ontometodyk i ontologik. Pierwsza najczstsza zajmuje si kwestiami problematyki i pojciami dotyczcymi ontologii, dziki niej ustala
si wstpne analizy. Ontometodyka natomiast zajmuje si sposobami i kryteriami
konstruowania teorii ontologicznych. Ontologika jest formaln teori zwizkw

ontologicznych, w szczeglnoci zwizkw logicznych, opisuje wic zoono bytu. W

ramach ontologii ksztatuj si rwnie inne dyscypliny nauk cisych i przyrodniczych,
m.in. kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych, filozofia czowieka,
czy ontologia spoeczestwa i umysu. Jak wida ontologia skupia si na wielu
zagadnieniach, wspczenie przede wszystkim jednak skupiajc si na bycie i
istnieniu, pierwszy w ontologii osign 3 znaczenia, traktowano go jako synonim
realnego przedmiotu, jako uniwersum bdce okreleniem rzeczywistoci, czy
wszechwiata,

take

trzecim

znaczeniu

okrelajcym

byt

sensie

egzystencjalnym. Istnienie natomiast w zalenoci od kontekstu nabiera innego

znaczenia, zazwyczaj jednak staje si ono zalene od okolicznoci zewntrznych ktre
go dotycz. Problem pojawia si w okreleniu owego kontekstu, nazywanego
ontologicznym, poniewa w zalenoci od sytuacji, okolicznoci postrzegany jest
inaczej. Jako kontekst wiadomoci indywidualnej, struktury oddziaywa, aktywnoci
umysu, czy jako pewna cao wynikajca z praktyki spoecznej. Ponad to ustalenie
samego istnienia rwnie jest zalene od wielu czynnikw i warunkowane jest wieloma
aspektami, przede wszystkim jednak dziki obserwacji zarwno zewntrznej, jak i
wewntrznej.
Termin ontologii pojawia si rwnie w filozofii indyjskiej, mimo ogromnych rnic
w kulturze europejskiej jak i wschodniej, termin ten nie mg w aden sposb zosta
pominity. Jest to kwestia na tyle istotna, kierujca ludzi do rozmyla na najbardziej
podstawowe tematy co istnieje, czym jest istnienie, e nie sposb unikn pojawienia
si jej rwnie w buddyzmie. Ponad to, wszelkie kwestie dotyczce ontologii w
buddyzmie s wrcz nad wyraz popularne i istotne, doktryna dharm bezporednio
dotyczy elementw rzeczywistoci i sposobu ich istnienia. Problem jednak pojawia si w
kwestii samego odniesienia do bytu, Parmenides twierdzi, i byt jest i nie moje w aden
sposb nie by; nie-byt nie jest i nie moe w aden sposb by, jednak podstawowa
zasada madhyam pratipat stwierdza, e istnieje co po rodku, co jest
rwnoznacznym ze stwierdzeniem, e ontologia nie moe odnosi si do bytu. W tym
przypadku pojawia si powany konflikt, czy ontologia z jednej strony bezporednio
czona z bytem, moe jednoczenie go nie dotyczy. W indyjskiej filozofii droga
poznania ugruntowana jest jego skutecznoci, przydatnoci - najistotniejszy jest cel,
dcy do wyzwolenia, nie polega natomiast na zadawaniu pyta i poszukiwaniu

odpowiedzi istotnych samych w sobie, nie skupia si ona na teoretycznym poznaniu. W

buddyzmie poznanie teoretyczne, intelektualne jest jedynie jednym z etapw, nie celem,
jest to jedynie droga, ktr naley przej aby osign pene poznanie, wymaga to
bowiem przekroczenia wszelkiej pojciowoci. Ponad to do tej pory jedynie Budda w
peni zrozumia byt, ktry dla ludzi wykracza poza wszelkie granice rozumienia, jest on
nie do pojcia i nie do zrozumienia. Te zasadniczo odmienne kwestie dotyczce filozofii
zachodniej jak i europejskiej nie pozwalaj na porwnanie ze sob obu poj ontologii
rozumianych w ten sam sposb i w jednakowym kontekcie. Gwn przyczyn byo
inne uwarunkowanie ich powstania, ich odmienne rda i cele, filozoficzne
zainteresowania, problematyczna jest rwnie kwestia jzyka, wielu sformuowa nie
jestemy w stanie przetumaczy, nie majc odpowiedniego odniesienia, tym samym
nie jestemy w stanie w peni i susznie zrozumie konkretnych przesa. Rnice
kulturowe, pojciowe czyni buddyzm niejednokrotnie niepojtym dla mentalnoci
europejskiej, staj si intrygujce i zaskakujce, buddyzm za pomoc najwaniejszej
wartoci, czyli mdroci dy do poznania rzeczywistoci ostatecznej, natomiast
filozofia europejska wykorzystuje intelekt do poznania otaczajcego nas wiata.
Ontologia przez wieki nurtowaa najwikszych mylicieli, od pocztku kolejni
filozofowie

kierujc

si

odkryciami

rozwaaniami

poprzednikw

prbowali

usystematyzowa pojcie bytu. Najpierw Platon czynic ide rdem filozoficznych

rozwaa, nastpnie Arystoteles rozrniajc spontaniczne poznanie od tego danego
nam pierwotnie, z czasem jego myl kontynuowali filozofowie arabscy, rozwijajc j, aby
nastpnie Szkot mg wzorujc si na niej uoy hierarchi bytw okrelajc je mianem
wszystkiego co moe tylko istnie. Myl ontologiczna dalej ewoluowaa, bdc
podzielon na to co obiektywne i subiektywne, aby po dzi dzie przysparza wielu
problemw, dotyczcych tych wanie najtrudniejszych do poznania kwestii, nawet dzi
filozofowie nie s w stanie caociowo rozwija ontologii, ktra jest zbyt zoonym i
wymagajcym tematem. Nawizujc do kwestii niemoliwych do poznania i dotyczc
zbyt wielu dziedzin, bdc teori tego co jest, tego co pierwotne, ukazuje wiat ktry
skada si z bytw o rnorakiej naturze, tych konkretnych, jak i abstrakcyjnych.
Rozwaa stosunek bytw do czasu i przestrzeni, prbujc okreli og rzeczywistoci,
analizuje moliwo niebytu, te wszystkie kwestie sprawiaj nawarstwianie si danych i
uniemoliwienie zbudowania spjnego systemu ontologicznego.

Bibliografia:
1. Kurpiewski W. Ontologia w ujciu komparatywnym myl europejska i
buddyjska. Wybrane zagadnienia. [online], [dostp 11.01.2015]. Dostp w
Internecie http://journals.bg.agh.edu.pl/STUDIA/2005/SH_2005_02.pdf
2. Markiewicz B. Filozofia dla szkoy redniej, wybr tekstw. Warszawa:
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1988. ISBN 83-02-03505-X
3. Nowaczyk A. Urok Platona. Refleksje nad ontologi Romana Ingardena. [online],
[dostp 03.01.2015]. Dostp w Internecie
http://www.filozof.uni.lodz.pl/prac/an/teksty/31.%20Urok%20Platona
%20.Refleksje%20nad%20ontologi%C4%85%20Romana%20Ingardena
%E2%80%A6.pdf
4. Pacewicz A. Arystotelesowa interpretacja ontologii Platona. "Nowa interpretacja"
- pytania i wtpliwoci. [online], [dostp 05.01.2015]. Dostpny w Internecie
http://www.academia.edu/6001401/Arystotelesowa_interpretacja_ontologii_Plato
na._Nowa_interpretacja_-_pytania_i_w%C4%85tpliwo%C5%9Bci
5. Pa B. Ontologia. [online], [dostp 01.01.2015]. Dostpny w Internecie
http://www.ptta.pl/pef/pdf/o/ontologia.pdf
6. Perzanowski J. Pytania ontologiczne. [online], [dostp 27.12.2014].
Dostpny w Internecie http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=5874
7. wiat, czowiek i wartoci, wybr tekstw filozoficznych dla szk rednich. Pod
red. Elbiety Zarzyckiej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
1988.
ISBN 83-02-03774-5
8. Tatarkiewicz W. Historia filozofii. T.1-3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,
1993. ISBN 83-01-08650-5