Gdzie jestecie,

Prsai?
Lech Z. Niekrasz

J.J.

WYDAWNICTWO

Lech Z. Niekrasz

Gdzie jestecie,
Prsai?

Lech Z. Niekrasz

Gdzie jestecie,
Prsai?

Pami odawnych Prusach nie przemina zwiatrem

idlatego naley si jej nasz szacunek poto,
byhistorii nie przesoni fasz.

J.J.

WYDAWNICTWO

Autor
Lech Z. Niekrasz
Redakcja
Sawomir Klec-Pilewski
Opracowanie graficzne, skad i amanie
Jacek Jutrzenka
Okadka
Obraz olejny Wojciecha Kossaka z prywatnej kolekcji

Prusy staroytne pod wzgldem rodu swojego, pyta ywotnych, poj

filozoficzno-religijnych, wiata rzucanego napierwiastkowy stan Polski,
zasuguj nagbsz mionika ludzkoci znajomo.
Dominik Szulc

Stowarzyszenie Prus
wyraa wdziczno za wsparcie w odbudowie Kultury Prusw dla
HUMANITAD FOUNDATION
zaoyciela Sacha Stone i czonkw:
Sir John Walsh of Brannagh, Prof. Paul Wilson OAM,
Jerry Prus Butwilowicz BA (hons.) LLB, Barrister-at-Law
Szczeglne podzikowania za pomoc przy powstawaniu tej publikacji wydawca
skada Rodzinie Klec-Pilewskich oraz Graynie i BohdanowiStremler
Skadamy podzikowanie Panu Wiesawowi Kubiakowi
za twrczo. Prusowie s wdziczni.
Stowarzyszenie Prus
www.prusowie.pl
kontakt: prus@prusowie.pl
Wydawca
J.J. Jacek Jutrzenka
Warszawa 2012

Tysic czy dwa tysice lat temu poudniowy brzeg drugiego morza
rdldowego Europy by praktycznie terra incognita. Jeeli wogle
wiedziano oistnieniu tych ziem, kojarzono jezbursztynowym
wybrzeem rdem poyskujcych, pprzejrzystych zotawobrzowych
bryek zastygej ywicy, ktre bardzo cenili nabywcy biuterii
wstaroytnoci. Mieszkajce wmrocznych nadbatyckich lasach tubylcze
plemiona () okrelay siebie jako Prusai lub Pruzzi nazwa tapochodzi
odindoeuropejskiego rdzenia oznaczajcego wod. Poniewa grupy te
identyfikoway si przede wszystkim zeswoim otoczeniem naturalnym,
s podstawy, bymyle onich jako oplemionach wodnych lub ludach
pojezierza, albo te zewzgldu nauderzajcy ksztat tamtejszej linii
brzegowej jako oludziach lagun.
Norman Davies

Wszelkie prawa zastrzeone adna cz niniejszej publikacji nie moe by

reprodukowana ani kopiowana bez pisemnej zgody wydawcy.
Druk i oprawa
Drukarnia Narodowa S.A.
Krakw
ISBN 978-83-934245-0-4

Nikt nie zna Niemcw, ukrytej wtym narodzie siy barbarzystwa

inieludzkiej pychy. Ten wanie nard niemiecki, kiedy poczuje si do
silny ikiedy osignie stan penej wiadomoci samego siebie
wyleje morze krwi iez, zdobywajc si naokruciestwo onieznanych
whistorii rozmiarach.
Heinrich Heine

BIAA PLAMA WZBIOROWEJ HISTORYCZNEJ PAMICI

JEST TAKIE MIEJSCE NA ZIEMI
GDZIE ZHISTORII ZNIKNO
KILKASET LAT, TO BIAA PLAMA
ZBIOROWEJ PAMICI
TO WYMUSZONA AMNEZJA
WIMI USUWANIA PRUSACTWA
ALE TEGO NIEMIECKIEGO
USUNITO WSZYSTKO
CMENTARZE IPOMNIKI
ZERWANA ZOSTAA CIGO
WIERZE IPOKOLE
WIELU TEGO CHCIAO
ZOSTAA TYLKO PUSTYNIA
ZBIOROWA AMNEZJA
ALE JELI TACY S
CO POTRAFI PRZYWRCI
CHOBY SZCZTKI WIEDZY
OKULTURZE, OBYCZAJACH
IBOGACH TE,
TO UCZYNI TRZEBA TO
WINNYCH CZCIACH WIATA
NA NOWO S DRUIDZI.
INIKOMU NIE PRZESZKADZA TO.
TRZEBA WYDOBY IPOKAZA
WITO NASZYCH WITYCH MIEJSC.
LUDZIE MUSZ DUSZ MIE.
WIAR IOBRZDKI
WSPLN POKOLENIA NI
BO BEZ TEGO POZOSTAJ
BEZIMIENNE GROBY NIC
JAM ZTEJ ZIEMI
CHOCIA NIE ZDZIADA
IPRADZIADA
ALE ITAK J KOCHAM
WNIEJ UKRYTA JEST DUCHOWA MOC
CI CO JESZCZE JAK WIEDZ
ONIEJ MAJ
NIECH SI ZNAMI NI PODZIEL
BO S TEGO WINNI
POKOLENIOM PRZED IPO
BO INACZEJ NIKT
NIE BDZIE WIEDZIA
E TU KIEDY BY
IZWYCIA TEN POTNY
INIEZOMNY LUD
ORAZ JEGO WIELKI DUCH

Wiesaw Kubiak 2011

SOWO WSTPNE

odna chwili zastanowienia wydaje si kwestia, jaka wyonia si

pozakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Chodzio onadanie nazwy czci terytorium dawnych Prus, ktre weszo wskad powojennej Polski. Zewzgldu naniechlubne tradycje germaskiego
prusactwa izwizane znimi najgorsze zmoliwych skojarzenia nie
odwaono si nada temu terytorium nazw Prusy mimo, ejeszcze
wtedy zasiedlaa jewznacznym stopniu rdzenna ludno, czyli potomkowie Prusw, ktrzy nie majc zamiaru opuszcza ziemi swoich
przodkw mwili osobie: Mynie Niemcy ale te nie Polacy, mytutejsi. Nakazujc powojnie deportowanie doNiemiec zterenu anektowanego przez ZSRR tzw. rejonu kaliningradzkiego dziesitkw tysicy potomkw Prusw, Stalin dopuci si swojej kolejnej zbrodni.
Podobny los spotka t ludno naterenach wczonych doPolski
Ludowej zttylko rnic, epoddani przeladowaniom iszykanom
tutejsi poczuli si zmuszeni opuci swoj ojcowizn iwyemigrowa
doNiemiec. Tote bya zbrodnia naywym ciele tej ludnoci. Dlatego
prastare ziemie, ktre Prusowie zasiedlili tysic lat przed pojawieniem
si Sowian naterytorium dzisiejszej Polski, nosz teraz nazw Warmii
iMazur.
Wiadomo tymczasem, ewwyniku podjtego przez Krzyakw wXIII
wieku podboju ofiar zagady, ktra nosia wszelkie cechy ludobjstwa,
zgino 50 procent ludnoci wczesnych Prus, adalsze 10 procent ratowao si ucieczk przed teutoskim mieczem dossiedniej Polski oraz
naLitw iRu. Krzyacy kierowali te Prusw napierwsz lini frontu
swoich agresywnych wojen, zmuszajc ich niekiedy dotzw. brudnej roboty. Z1331 roku pochodzi wiadomo otym, epodczas bitwy odPowcami Prusowie odmwili wykonania rozkazu Krzyakw, ktrzy polecili
im wymordowanie wzitych doniewoli polskich jecw.
7

Wedug dostpnych szacunkw Krzyacy spdzili w1410 roku

napola Grunwaldu 5 tysicy lekko zbrojnych Prusw, ktrzy nie wykazali si oczekiwan odnich bitnoci, natomiast wielu znich wrcz
sprzyjao Koronie. Nie s wci bowiem znane ich zasugi dla krla
Wadysawa Jagiey, ktry dziki nim dysponowa informacj natemat pozycji si krzyackich itym samym moliwoci korzystnego dla
siebie rozlokowania oddziaw polskich ilitewskich. Uwadze historykw polskich umyka te udzia pruskiej Chorgwi Chemiskiej, ktrej wpyw nalosy bitwy pod Grunwaldem uznali historycy niemieccy
zaprzyczyn klski Zakonu Krzyackiego. Niewiele zkart historii wiadomo te tym, epoGrunwaldzie rycerstwo pruskie zdobywao zamki
krzyackie, byprzekazywa jewgesti Korony.
Bardzo wysok cen przyszo Prusom zapaci zaudzia wWojnie Trzynastoletniej (1454-1466), wktrej stanli oni rwnie postronie Korony. Udzia ten zlekcewayo jednak polskie monowadztwo.
Dochodzio te doincydentw, ktre wiadczyy owrogim stosunku
doPrusw. Przykad jeden zwielu: przyby napomoc krlowi polskiemu iliczc 60 koni rot zaatakowa dowdca wojsk koronnych
Piotr Dunin, zmuszajc Prusw doodejcia.
Strona polska przyoya rk dokrwawego stumienia sambijskiego
powstania chopw pruskich w1525 roku, stajc postronie niemieckiej.
Fatalna nie tylko dla Prusw ale idla Korony bya polityka krlw
polskich wobec Krzyakw iich politycznych spadkobiercw. Najwikszym obok sprowadzenia Krzyakw doPolski bdem historycznym
okaza si wswoich skutkach Hod Pruski, jaki odebra w1525 roku
krl Zygmunt Stary odostatniego zwielkich mistrzw krzyackich Albrechta von Hohenzollerna. Stan on naczele enklawy niemczyzny,
czyli lennych de iure ipodlegych Koronie tzw. Prus Ksicych. Wylgo si znich niemieckie prusactwo, ktre zainicjowao proces rozbiorw IRzeczypospolitej.
Wielorakie straty poniosa zniewolona ludno pruska wwyniku najazdu Szwedw wXVII wieku. Napocztku XVIII stulecia zdziesitkowaa jprzywleczona zNiemiec epidemia dumy. Wiek XIX rozpocz
si dla tutejszych krwaw wskutkach kampani napoleosk. Wielk
tragedi niosy te obydwie wywoane przez Niemcy wXX wieku wojny
wiatowe, nie mwic ju opowojennych losach potomkw Prusw.
Retorycznie zabrzmi pytanie: czy mogli oni przetrwa wsytuacji,
jak stwarzay im naprzestrzeni stuleci nie tylko Niemcy ale iPolska? Przetrway natomiast nie majce nic wsplnego zdawnymi Pru8

Mapa Westermanns Grosser zAtlas zur Weltgeshichte rok wydania 1965

przedstawiajca miejscowoci wStaroytnej Grecji zokresu 200-tulat
przed Chrystusem. Trzy miejscowoci orodowodzie nazwy Prus,
ich pochodzenie otoczone jest tajemnic.

sai nazwy Preusse iPreussen, czyli Prusak iPrusy, ale czy napewno.
Posuguj si nimi dodzi Niemcy, nie przyznajc si dopopenionej
kradziey etnicznej.
Nie mazbyt wielkiego zainteresowania Kurpiami, as topotomkowie Prusw, uciekinierw odokruciestw iprzemocy krzyackiej
zprzebogat kultur ifolklorem.
Powracajc dopodjtej nawstpie kwestii nazewnictwa geograficznego, godzi si stwierdzi, enazwa Mazury jest tworem sztucznym, za Mazurzy towodrnieniu odpotomkw zniewolonych rdzennych Prusw,
gwnie powracajcy potomkowie pruskich osadnikw zpnocnego
Mazowsza, chocia nie brakowao wrd nich Polakw, Litwinw iRusinw. Wsytuacji, wktrej Krzyak zacz pisa si Preusse, anapodbitej
ziemi Prusai powstao pastwo Preussen, trudno si dziwi, eby niewolnikw, chocia dziedzicw tej ziemi, nazywa Prusami. Pozostay jednak
ponich liczne ale rozproszone zabytki, dla ktrych najbardziej waciwym miejsce powinno by
czekajce wci naotwarcie
Muzeum Kultury Prusw.
Ijeszcze jedna kwestia,
ktr chciabym tutaj poruszy, amianowicie prageneza Prusw, ktrym odmawiano dotd przynalenoci
dorodziny indoeuropejskiej.
Napodstawie wynikw bada genetycznych, jakim
poddali si yjcy potomkowie Prusw, stwierdzi mona istnienie zwizku midzy
nimi aproto-Celtami, protoZygmunt Gloger
Indoeuroopejczykami iproEncyklopedia Staropolska
to-Ugro-Finami.
Historycy
powielaj podzia Prusw
naplemiona abyy totrzy etnicznie odrbne ludy zmoliwoci istnienia
autochtonicznego czwartego, ktry mg przetrwa koniec epoki lodowca.
Podzia Prusw naplemiona jest bdnym, acojedynie uzna mona, eby
toterytorialny podzia podczas podboju.
Zachcajc dolektury tej ksiki, skadam niniejszym podzikowanie p. Lechowi Niekraszowi zapodjcie trudnego tematu Prusw
iprzedstawienie go wzwizej iprzystpnej formie.
Sawomir Klec Pilewski
10

I. PRZYBYSZE ZODLEGEJ PRZESZOCI

lady prowadz nad Wog iDniepr

akkolwiek pochodzenie Prusw jest przedmiotem zainteresowania

historykw oddawna, tojednak nie udao si dotd postawi przysowiowej kropki nad i, atrwajca wci naten temat dyskusja
dowodzi, eznaukowego punktu widzenia sprawa nie jest wci definitywnie rozstrzygnita. Znawca przedmiotu Gerard Labuda jest zdania,
e Prusowie tworzyli jedn zgrup jzykowych przynalenych etnicznie doszerszego zespou ludw, ktre okrelamy potocznie mianem
Batw; dotego zespou naleay poza nimi take liczne plemiona litewskie iotewskie. Prusowie jako odrbna grupa etniczna wyonili si
dopiero naprzeomie staroytnoci iwczesnego redniowiecza, tote
dzieje staroytnych Prusw trzeba ujmowa iprzedstawia wcisej
cznoci zdziejami pozostaych Batw.1
Ituzasadne wyda si pytanie: skd wogle wzia si nazwa
Batowie?
Zatwrc tego terminu uchodzi XIX-wieczny filolog niemiecki, Georg
Heinrich Ferdynand Nesselmann, ktry specjalizujc si wbadaniach
jzyka ludw batyckich zaproponowa wcelach metodologicznych nazw zbiorow dla przodkw Prusw, Litwinw iotyszy. Byo tonawizanie dowystpujcej uhistorykw antycznych iopartej nanie zachowanym tekcie Pyteasza zMassalii wiadomoci owyspie Baltia, ktr
mylnie identyfikowano zPwyspem Sambijskim oraz dopniejszej
nazwy Morza Batyckiego. Dlatego te geograf, astronom ipodrnik
grecki Pyteasz zMassalii, czyli dzisiejszej Marsylii, by bliski prawdy,
albowiem wedug niektrych historykw eglugi zdoa wswym rejsie, jaki podj by okoo 310 roku przed Chr., wej nawody Batyku
iotrze si owybrzea wysp duskich; std tajego wyspa Baltia.
Wiedzc, eEuropa wczesnoredniowieczna bya stratowana kopytami dziesitkw amoe isetek tysicy kopyt koskich, ktre zostawiay
lad masowych wdrwek caych ludw, nie powinien dziwi wywd
Henryka owmiaskiego: Dziki badaniom jzykoznawcw, ktrzy za1

Bibliografia znajduje si nakocu ksiki

11

jli si analiz nazw lokalnych naziemiach ruskich (), nie ulega dzi
wtpliwoci, epierwotnych siedzib Batw naley szuka nad Prypeci
rednim Dnieprem, nad So iProtw. Dua ilo nazw wd natym
terenie zachowaa dotd pierwotne brzmienie batyckie..
Nie ulega przeto wtpliwoci, eBatowie przybyli zeWschodu ieto
Prusowie torowali innym Batom drog nad Morze Batyckie. Tajemnic
powsze czasy pozostan natomiast motywy, jakie skoniy nadwoaskich Prusw dopodjcia liczcej setki kilometrw wdrwki nad pnocny Batyk zamiast nad blisze wkocu poudniowe Morze Czarne,
ktre otworzyoby im drog dowiata kultury rdziemnomorskiej.
Otwarta wci pozostaje te kwestia etnicznego pochodzenia Prusw:
kim byli iskd przywdrowali dorodkowej Rosji? Mona jedynie zakada, eby tolud indoeuropejski, azaoenie takie potwierdzaby poniekd
fakt, ewjzyku staropruskim doszukano si wiele elementw sanskrytu. Sowo purusah znaczy wsanskrycie ludzie itym sowem nawoywali
podobno siebie bdzcy wgstwinie lenej Prusowie. Bardziej zadowalajcego wyjanienia kwestii pochodzenia Prusw mona si spodziewa
ponauce genealogii genetycznej, ktra stawia dopiero pierwsze kroki.

Mapa 1 Pnocno-wschodnia Europa okoo III wieku p.n.e.

Ludy ikultury archeologiczne.
12

Wedug prof.Labudy pierwsi inazwani przeze Protobatami przybysze znad Dniepru pojawili si napoudniowych wybrzeach Batyku naprzeomie wiekw VI-V przed Chr., zasiedlajc tereny pooone
midzy doln Wis, pniejszym Mazowszem idolnym Niemnem. Jeli przyj takie datowanie, towynikaoby ztego, ePrusowie byli jednym znajstarszych oile nie najstarszym zludw Europy Pnocnej.
Tymczasem pierwsze wzmianki oSowianach wEuropie Wschodniej pojawiy si wrdach staroytnych dopiero wVI wieku, awic
niemal tysic lat poprzybyciu Prusw natereny przylegajce odpoudnia doBatyku. Zprzeomu wiekw VI iVII autor zwany Pseudo-Maurycym odnotowa wswoim greckim dziele Strategikon, eplemiona
Sowian kryy si polasach inabagnach, wiody upieski tryb ycia,
napaday nainne ludy itrudno im byo doj midzy sob dozgody,
poniewa jeden nie chcia ustpi drugiemu, chocia mwili wsplnym jzykiem. Istnienie wsplnoty jzykowej Sowian powiadczy VIwieczny bizantyjski historyk Prokop zCezarei, piszc, ebyy toludy
barbarzyskie oddajce cze jednemu bogu, jakim by twrca byskawicy. Pniejszy X-wieczny kronikarz Arab ibn Rosteh poczyni zapis
otym, ezmarych pal wogniu. Wwietle innych rde Sowianie
okazywali wobec przybyszw yczliwo, ale wwalce byli groni, palc,
rabujc isiejc groz wokoo.
Napodobny okres, czyli przeom wiekw V-VI datuj historycy pojawienie si naPwyspie Jutlandzkim wywodzcych si zeSkandynawii germaskich Duczykw, ktrzy dali zna osobie upieskimi
wyprawami doEuropy Zachodniej inapoudniowe wybrzea Batyku.
NaVIII dopiero wiek przypady rozbjnicze iupieskie rwnie rajdy skandynawskich wikingw, ktrzy harcowali poBatyku naswych
drakkarach, jak zway si ich paskodenne odzie wiosowe.
Dla wszystkich tych ludw iplemion osiadli ponad dziesi stuleci
wczeniej nad Batykiem Prusowie byli obiektem nieustannych napaci igrabiey. Dowodzioby totylko, ebyo poconapada icorabowa. Prusowie byli poprostu zamoniejsi odinnych ludw. Itonaley
przyj dowiadomoci.
Jeli krajobraz tego regionu zachowa dodzi wznacznym stopniu
swoje surowe iniepowtarzalne pikno, plasujc si pord najbardziej
urzekajcych krajobrazw nie tylko wEuropie, tomona sobie tylko
wyobrazi t krain sprzed kilkunastu stuleci przykryt naon czas
prastar, dziewicz puszcz, warstw torfowisk, moczarw, bagnisk
imokrade oraz poyskujc lustrem niezliczonych rozlewisk ijezior
znanych dzisiaj pod takimi nazwami, jak Mamry, Niegocin, Kisajno,
Druno czy niardwy. Charakter tego miejsca naziemi uksztatowa
13

si wnastpstwie ustpienia przed dziesicioma tysicami lat lodowcw skandynawskich, zachowujc wiele zeswych pradawnych walorw naturalnych.

Ryc. 1 Kurhan Prusa.

Nie mazatem wtpliwoci codoterytorium, jakie zasiedlili pierwotni Prusowie. Brak natomiast zgodnoci wkwestii ich genezy, oczym
tak pisze historyk modszej generacji Grzegorz Biauski: Wsprawie
pochodzenia Prusw istniej obecnie dwie dominujce hipotezy. Pierwsza znich, rozbudowana przez niemieckiego archeologa L. Kiliana
wlatach pidziesitych () ipopierana przez cz badaczy litewskich
iotewskich, jak te ostatnio rosyjskich, zakada swoisty autochtonizm
Batw, ktrzy nad Batykiem mieli siedziby ju wokresie pnego
brzu () (2000-1800 r.p.n.e.). Druga hipoteza obecnie powszechna
wPolsce przyjmuje przybycie Prusw nad Batyk dopiero wVI-V w.
przed n.e. zobszaru rodkowej Rusi dorzeczach Dniepru iWogi ()
Pierwszym ladem bytnoci Prusw nad Batykiem maby kultura
kurhanw zachodniobatyjskich. Zatym maj przemawia zarwno
dane archeologiczne (), jak te onomastyczne bogate nazewnictwo
batyjskie wrejonie Dniepru iMoskwy.
Powiedzmy sobie szczerze: dla poznania losu Prusw nie jest wkocu a tak istotne ustalenie, czy byli oni autochtonami, czy te przybyszami nad Batyk znad Dniepru iWogi.

Etnicznej materii pomieszanie

ie wszystko jednake wydaje si by cakiem ewidentne istd

wiele jeszcze historycznych zagadek zalega nadrodze dorozwietlenia mrokw pruskiej prehistorii. Nie rozjania ich bynajmniej
kronikarstwo pnoantyczne iwczesno redniowieczne. Skrybowie
wczeni nie poddawali si bowiem zbytnio rygorom zgodnoci tego
copisz zrealiami geografii czy etnografii, albowiem, prawd mwic,
14

realiw tych nie znali. Wiedz onieznanym im acz opisywanym wiecie czerpali czsto zdrugiej rki bd te kierujc si wskazaniem ojca
historii, Herodota, wnioskowali zeznanego onieznanym. Wprzypadku Prusw wgr wchodziy rwnie przeszkody wpostaci naturalnej
niedostpnoci ich terytorium atake opinia, ezPrusami nie sposb
byo si porozumie wadnym innym jzyku poza pruskim, ktrego
nikt nie zna. Wszystko tostanowi dzi podstaw dosnucia rnorakich hipotez istawiania znakw zapytania.
Nie dokoca zdoano wyjani, jaki lud kry si pod nazw Aestiw
iskd wogle wzia si tanazwa. Ztymi Aestiamialbo, jak pisz
inni, Estiami czy Estami historycy maj nie lada dylemat. Nawarstwionym wok owych Aestiw lub Estiw nieporozumieniom winien jest
wznacznym stopniu historyk rzymski Tacyt zIwieku poChr. Nakartach swojego dziea Germania Rzymianin w utrwali by wiadomo
oistnieniu Aestiorum gentes, czyli plemienia Aestiw, ktrych napodstawie zasyszanych wieci ulokowa napoudniowym wybrzeu Morza Swebskiego. Pod tnazw wystpowa wwczesnych kronikach
Batyk, za Germania nie bya pojciem etnicznym ale geograficznym.
Tacyt napisa: Zwracajc si () wprawo, spotykamy nawybrzeu
Morza Swebskiego oblane nim siedziby Estiw, ktrzy maj zwyczaje istrj Swebw, lecz jzyk zbliony bardziej dobrytaskiego. Czcz
matk bogw. Jako symbol swej wiary nosz wizerunki dzikw ().
Rzadko posuguj si elazem, czsto pakami. Zupraw zboa iinnych produktw ziemnych cierpliwiej si biedz, niby si tego oczekiwao pozwyczajnej Germanom gnunoci. Dowodzioby toduej
pracowitoci owych Estiw.
Ten wanie historyk rzymski wprowadzi dorde historycznych wczesno- redniowiecznej Europy nazw Estw vel Estiw. Nawiza doniej owiek modszy odTacyta geograf wiata antycznego
iautor dziea Geografia, Klaudiusz Ptolemeusz zAleksandrii, lokujc nad Oceanem Pnocnym tokolejna nazwa Batyku acilej
wdolnym biegu Wisy lud Osiw, ktrych nazwa wydaje si by
przetworzeniem nazw Ostw Estw. Tene Ptolemeusz nie ograniczy si doodnotowania tego jednego tylko plemienia, wprowadzajc nateren Sarmacji, ktr ogranicza miay wody Oceanu Sarmackiego jeszcze inna nazwa Batyku oraz Zatoki Wenedzkiej,
czyli dzisiejszej Zatoki Gdaskiej, Wenedw uznawanych przez niektrych historykw zaSowian, atake Gotw zwanych Gytonami,
dalej Ugro-Finw, Sulonw oraz spokrewnione zPrusami plemiona
Galindw iSudinw.
15

Taka batycka Wiea Babel!

rzeba byo kilku adnych stuleci, bypoEuropie znw rozeszy si wieci oEstach. Stao si tak zaspraw podrnika Wulfstana wsubie
Alfreda Wielkiego, krla Wessexu. Podrnik w uda si w890 roku
pod aglem zHedeby naPwyspie Jutlandzkim nawschd, eksplorujc
poudniowe wybrzea Batyku.
Wyprawa zainteresowaa anglosaskiego monarch dotego stopnia,
ejej opis pira Wulfstana wczy dostaroangielskiej edycji dziea rzymskiego historyka Paulusa Orosiusa Chorografia.
Zopisu Wulfstana wynika, eobraca si on nad Zalewem Wilanym
iwokolicach dzisiejszego Elblga, gdzie nad pobliskim jeziorem Druno
natkn si nauchodzc przez nastpne stulecia zabardziej legendarn
ni rzeczywist osad portow Truso. Idopiero w1982 roku przywrci
jdohistorycznej rzeczywistoci archeolog drMarek Jagodziski. Nie
wszystkie, jak wida, relacje redniowieczne wkada mona midzy bajki. Anglosaski Wulfstan, ktry okaza si reporterem nader sumiennym,
zebra natemat Estw wiele wiadomoci, ktre wopinii znawcw jego
relacji zaskakuj bogactwem dokonanych obserwacji. Stwierdzi on mianowicie, enaziemie Estw skadao si kilka mniejszych jednostek terytorialnych oodrbnych nazwach, wtym Witland nad Zalewem Wilanym
ielud Estw oferowa obok bursztynu rwnie skry ifutra.
Wwietle relacji Wulfstana, ktry odnotowa zwyczaj picia kobylego
mleka przez monych imiodu przez plebs oraz palenia zwok zmarego,
mona byoby bez wikszego ryzyka uzna Estw zaPrusw tym bardziej,
ezczasem nazw t zastpi nazwa Prusowie odnoszca si dowszystkich plemion osiadych midzy Wis iNiemnem.
Zanim dotego doszo, Estowie pojawiali si wrdach pisanych przez
blisko dziesi stuleci: odTacyta zIwieku, poprzez Kasjodora zV iJordanesa zVI wieku poWulfstana zIX wieku. Wiadomo jednak skdind,
ewrnych formach znalaza ona odbicie wrdach aciskich idawnych sagach skandynawskich, byutrwali si wwystpujcej dzisiaj nazwie
pastwa Estonia, aczkolwiek zdaniem historykw Estoczycy nie maj nic
wsplnego zBatami.

Electrum, czyli zoto pnocy

N
16

aprzeomie ery staroytnej iredniowiecznej poudniowe wybrzee Morza Batyckiego, acilej mwic pwysep Sambii, czyy
szlaki handlowe zewiatem rdziemnomorskim, amwic ci-

lej zRzymem. Jeden wid wzdu Zalewu Wilanego doujcia Wisy

iprzez Kujawy napoudnie kuBramie Morawskiej, drugi za wzdu
rzeki yny naKujawy idalej. Przedmiotem handlu by znany nie tylko
wRzymie, ale iwHelladzie, Egipcie, Arabii oraz Persji bursztyn batycki: zastyga wgbi morskiej przed milionami lat kopalna ywica
drzew iglastych.
rdem tego wielkiego zaiste bogactwa byy wysoczyzny brzegowe
Pwyspu Sambijskiego zich uwarstwieniem trzeciorzdowych iw,
wrd ktrych kryy si niespotykane nigdzie indziej nawiecie wtakiej obfitoci pokady bursztynu. Piszc onim Tacyt wyrazi zdanie,
ewczesna ludno Sambii nie potrafia doceni jego walorw: Jakie
s jego wasnoci lub wjaki sposb si rodzi, tego zwyczajem barbarzycw ani nie badali, ani nie dociekali; anawet lea on dugo midzy
innymi odpadkami morskimi, a nasz zbytek nada mu rozgos. Im
samym nie suy doadnego uytku: zbieraj go wsurowym stanie,
dostawiaj nie obrobiony idziwi si cenie, jak zaniego otrzymuj.
Dziwi si tedy Tacyt, etak atwo ludzie ci pozbywali si owego cennego awyrzucanego przez fale morskie electrum wzamian zarnego
rodzaju gotowe towary. Piszc obatyckim bursztynie historyk ten nie
omieszka wspomnie oGotach iEstach, podkrelajc rnice dzielce
obydwa te plemiona, zczego wynikaoby, ebursztynodajn Sambi
zasiedlali ci drudzy icowskazywaoby nato, ebyli tozca pewnoci Prusowie. Tymczasem bogactwo dobywanych zziemi przez archeologw artefaktw rzymskich wskazywaaby nato, epotrafili oni
dobrze wykorzystywa koniunktur nabursztyn.
Niezwykej kariery, jak zrobi bursztyn wRzymie epoki cesarza
Nerona, dowodzi zachowana relacja natemat organizowanych przeze bursztynowych igrzysk. Wszystko, awic bro gladiatorw, nosze
dopozbywania si zwok umiercanych zwierzakw, anawet wyposaenie otaczajcego aren amfiteatru zdobi bursztyn. Nie dziwi si zatem decyzji owyekspediowaniu zwoli cesarskiej nadalek itajemnicz pnoc caej wyprawy. Zespisanego najej temat raportu korzysta
wspczesny Neronowi historyk Pliniusz Starszy, utrwalajc ten fakt
nakartach swojego dziea. Wyprawa znad Tybru doSambii spenia
oczekiwania cesarza, ktry wszed wposiadane wielkiej iloci wysoce
podanego zota pnocy. Ciar najwikszej zprzywiezionych bry
podobno przekracza 4 kilogramy, awic byo toprawdziwe trofeum.
ladem tej ekspedycji iwielu wypraw kupieckich nad Batyk byy odnalezione tutaj przez archeologw rzymskie fibule zdobione emali
iinne przedmioty kultury materialnej wiata rdziemnomorskiego.
Istniej podstawy dotwierdzenia, ecele tej ekspedycji miay charakter nie tylko handlowy ale iwrcz wywiadowczy, tym bardziej, edzia17

o si tozapanowania cesarza Nerona, kiedy stojcy uszczytu swojej

potgi Rzym wykorzystywa swoj wysoce rozwinit sie wywiadowcz dogromadzenia informacji geograficznych, etnograficznych, lingwistycznych ipolitycznych. Wszystkie jepomiecili Pliniusz wdziele
Naturalis historiae libri iTacyt nakartach swojej Germanii.
Zpocztkw VI wieku poChr. pochodzi relacja otym, jak zSambii
dotaro doRzymu poselstwo, wiozc dla krla Ostrogotw, Teodoryka, dary wpostaci bursztynu, bywten przekonujcy sposb nakoni
doprzywrcenia zerwanych wizi handlowych Poudnia zPnoc.
Krl Teodoryk wielkodusznie przyj dary, ale zainteresowania oywieniem wymiany handlowej nie wykaza. Zhandlem tym wrnych
wiekach bywao wic rnie.
Mimo tojednak mona pokusi si ostwierdzenie, eEuropa redniowieczna bya nie tylko aren wielkich migracji ale rwnie terenem, naktrym rozwija si handel. Zlegionami rzymskimi szli
wzawody kupcy, ktrzy spotykali si zplemionami uchodzcymi
zabarbarzyskie, coniekoniecznie inie zawsze miao wtedy konotacj
ujemn. Nonikiem bardzo wtej zreszt wiedzy oistnieniu takich plemion jak Prusowie sta si sambijski bursztyn, ktry znali rwnie antyczni Grecy. Std zapewne wywodzi si nieco zabawna legenda otym,
epobursztyn mia wyprawi si doSambii Jazon, chocia celem jego
wyprawy byo zote runo.

Bruzi, Brs, Pruzzi, Prusowie

iele musiao upyn stuleci, byPrusowie mogli wreszcie wystpi przed wiatem pod nazw, ktra ich coprawda identyfikowaa, ale zktr oni sami nie zawsze si identyfikowali. ucja
Okulicz-Kozaryn stwierdza wrcz: Nadana przez ssiadw polskich nazwa: Prusowie, upowszechnia si wcigu X iXI wieku wcaym wiecie chrzecijaskim wzwizku zakcj misyjn w. Wojciecha ijego
mczesk mierci. Nazwa tastaa si synonimem wszystkich pogan
mieszkajcych midzy Wis aNiemnem irzadko zwracano uwag
nafakt, epoganie ci sami siebie nie obdarzali tym mianem.
Tez oobdarzeniu Prusw ich przyjt powszechnie nazw podziela
prof.Labuda: Naley przypuszcza, enazw Prusy przejli ibardzo wczenie rozpowszechnili Polacy iPomorzanie; odnich przejli jNiemcy,
atake Ru (wpostaci Prousi). WXI w. rda niemieckie (Adam Bremeski) zanotoway istnienie Sambii iSambw (Semki), jako odamu Prusw.
Zczasem dopiero zaakceptowali oni miano Prsai, zktrego znawcy tematu wywiedli uczone, jak twierdzi Adam Fischer, nazwy Prutheni
18

oraz Borussen. Std dzisiaj zajmujce si problematyk Prusw olsztyskie Towarzystwo Pruthenia iznana niemiecka jedenastka pikarska Borussia.
Tak jak wprzypadku genealogii Prusw, tak iwkwestii pochodzenia ich nazwy nie mapenej jasnoci. XVII-wieczny historyk niemiecki.
Christoph Hartknoch, by skonny przyj, enazwa Pruteni wywodzi
si zpruskiego sowa pruta bd pruota, comiaoby znaczy rozsdek
imdro. Wedug innych uczonych jest ona pochodn nazwy pierwotnej broni pruskiej proca.
Wrdach pisanych nowa nazwa wznieksztaconej coprawda formie Bruzzi wystpia poraz pierwszy dopiero w845 nakartach spisanej wRatyzbonie ksigi nauytek cesarza Niemca Ludwika II. Anonimowy autor tego rkopisu wjzyku, rzecz jasna, aciskim sporzdzi
geograficzno-historyczny opis osiadych wtedy nawschd odaby
inapnoc odDunaju plemion sowiaskich, odnotowujc rwnie
owych Bruzzi. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa by on prawdopodobnie wywiadowc wsubie pastwa karoliskiego, albowiem
zebrane przeze dane wykazyway wielk przydatno docelw militarnych. Czas dowid, i bya toprzymiarka dozbrojnej realizacji
polityki Drang nach Preussen albo wrcz Drang nach Osten. Godzi
si przypomnie, enazw Geograf Bawarski nada temu dokumentowi nie kto inny jak podrnik iuznany zapierwszego archeologa
polskiego Jan Potocki, ktry doprowadzi dojego pierwodruku w1796
roku. Odtej pory nazwa Geograf Bawarski figuruje wrdach historycznych wielu krajw europejskich.
Kolejnym rdem, wktrym pojawia si tyczca Prusw nazwa
Brs, bya relacja podrnika arabskiego zwyprawy doNiemiec ikrajw sowiaskich. Jej autor, Ibrahim ibn Jakub, wchodzi wskad poselstwa dyplomatycznego kalifatu whiszpaskiej Kordobie nadwr cesarza
Ottona IWielkiego. Zpodry swej wlatach 965-966 sporzdzi raport
m.in. natemat pastwa Mieszka I, wktrym napisa: ZMieszkiem ssiaduj nawschodzie Rus, anapnocy Brs. Siedziby Brs le nad
Oceanem. Chodzio, rzecz jasna, oawansowany dotego miana Batyk.
Innym jeszcze, apochodzcym zlat 991-992, rdem jest sporzdzony wkancelarii ksicej wGnienie dokument Dagome iudex
traktujcy odeniach doniezalenoci Kocioa polskiego odwadzy
eklezjalnej wbrandenburskim Magdeburgu. Wdokumencie tym te
pojawia si nazwa Bruzze wystpujca rwnie wbliszej przyjtemu
oglnie brzmieniu formie Pruzze bd Przze.
Nazwa Prusy pojawia si te wpimiennictwie polskim. Zpochodzcych zpocztkw XI wieku iprzeoonych zaciny ywotw w.
Wojciecha dowiedzie si mona conastpuje: Nastpnie ostrzc
19

iprzygotowujc miecz sowa Boego przeciw okrutnym barbarzycom

ibezecnym bawochwalcom, zacz rozwaa, zkim najpierw [a] zkim
potem naley rozpocz walk (). Gdy tak si waha, wydaa mu si
lepsza myl, eby pj zwalcza bokw ibawany wkraju Prusw,
gdy takraina bya blisza ().
Nazw Prusy te ju spotka mona wtekcie ywota w. Brunona zKwerfurtu. Nauwag zpewnoci zasuguje fakt, epierwsze wzmianki
oPrusach wystpujcych ju pod ich znan dodzi nazw pojawiay
si zazwyczaj namarginesie relacji natemat wczesnej Polski, ktra
ju zaczynaa si liczy namapie rodkowej Europy, podczas gdy Prusy nie byy traktowane wsposb podmiotowy. Topopierwsze. Podrugie: autorzy tych wzmianek nie znali krainy Prusw zautopsji, atodlatego, etworzce jknieje ibagniska byy wwczesnych warunkach
praktycznie niedostpne. cigajcy tutaj pobursztyn kupcy poruszali
si conajwyej powskim pasie batyckiego wybrzea, nie prbujc
nawet wyprawia si wgb pruskiego terytorium.
Naturalne warunki otoczenia stwarzay stan izolacji, ktra przez wiele
stuleci skutkowaa brakiem zainteresowania Prusami zestrony wczesnego wiata, zaktrego centrum uchodzi rdziemnomorski Rzym.

Ryc. 2 Konstrukcja pomostu wdolinie rzeki Dziergo. Zprzed naszej ery.

20

II. SIA RODZINY IKULT PRZYRODY

Midzy patriarchatem iwieloestwem

awne Prusy nie byy potg terytorialn idemograficzn. Wedug

przyblionych danych Prusowie zasiedlali obszar opowierzchni
42000 kilometrw kwadratowych pokrywajcy si wprzyblieniu
zdzisiejszymi regionami Warmi iMazur. Nieznaczna cz dawnych
Prus, wtym rdzennie pruska Sambia, stanowi dzisiaj nalecy doFederacji Rosyjskiej obwd kaliningradzki.
Naobszarze tym ya ipracowaa ludno liczca okoo 170 000 dusz,
coznaczy, ejeden kilometr kwadratowy zasiedlao wtedy rednio biorc 4-5 osb. Najludniejsza bya rozcigajca si naobszarze ponad
2 tysicy kilometrw kwadratowych ziemia sambijska. Wobec moliwoci wystawienia znacznej siy zbrojnej wpostaci wojownikw konnych ipieszych historycy przyjli, egsto zaludnienia Sambii moga
wynosi nawet 10 osb nakilometr kwadratowy itym samym bya
najwysza nie tylko wdalece nie doludnionych Prusach ale iwwielu
regionach redniowiecznej Europy. S tojednak dane hipotetyczne, podobnie jak analogiczne wielkoci odnoszce dossiedniej Litwy, ktrej
liczba ludnoci dorwnywaa Prusom przy gstoci zaludnienia 3 osb
oraz dootwy oludnoci 145 tysicy igstoci zaludnienia znacznie
poniej 3 osb nakilometr kwadratowy.
Dzisiaj wojewdztwo warmisko-mazurskie opowierzchni nieco ponad
24000 kilometrw kwadratowych zamieszkuje ludno wliczbie blisko 1,5
miliona, agsto zaludnienia wynosi 59 osb nakilometr kwadratowy.
Struktura demograficzna dawnych Prus wspieraa si narodzinie
stanowicej podstawow jednostk spoeczn ibya to jak pisze ucja Okulicz-Kozary rodzina zgboko zakorzenionymi tradycjami
patriarchatu, grupujca si wok ojca, apokrewiestwo pomieczu
stanowio podstaw jej formacji. Mczyzna by gow rodziny, jedynym wacicielem caego majtku ruchomego inieruchomego itylko
on reprezentowa rodzin naforum publicznych zgromadze lauksu.
Zarzdza caym gospodarstwem, troszczy si obyt ibezpieczestwo
czonkw rodziny (), by jedynym opiniodawc, sdzi inajwyszym
kapanem.
21

Zdostpnych rde wynika ePrusowie kultywowali wieloestwo,

akad zkilku maonek, jak twierdzi etnograf Adam Fischer, naleao poprostu kupi. Forma uiszczenia zapaty moga by rnorodna:
kosztownoci, bydo, zboe albo skry. XV-wieczny duchowny, dyplomata inajwikszy zpolskich kronikarzy epoki redniowiecza, Jan Dugosz,
pisa, e liczba on nie bya ograniczona, ile ich kto mg kupi, tyle
ich mia iestatus spoeczny kobiety wrodzinie pruskiej by nie dopozazdroszczenia, atodlatego, ewsytuacji, wktrej nabyte ony przechodziy nawasno gowy rodziny, adnego odmw nie doznaway
poszanowania, skazane mimowolnie napod isuebnicz prac.
Najnowsze badania nad pozycj kobiety wrodzinie ispoeczestwie
dawnych Prus dowodz, enie wszystkie ztych stwierdze znajduj potwierdzenie wanalizie rde historycznych, wtym zwaszcza
krzyackich. Ot wanie wwietle historiografii niemieckiej kobieta wPrusach jawia si, jak pisze Seweryn Szczepaski wprezentacji
pracy Dariusza A. Sikorskiego, czci inwentarza wpatriarchalnym
spoeczestwie barbarzycw. Tymczasem tonie pogascy Prusowie
ale zakuci wkrzyackie zbroje chrzecijascy Niemcy byli pod tym
wzgldem blisi barbarzycom. Inaich relacjach najwidoczniej opar
si Jan Dugosz, podejmujc ten temat.
Seweryn Szczepaski pisze, eautor przeciwstawia si proponowanemu dotychczas domniemaniu (czysto gospodarczemu) procederowi
zakupu ony. Widzi wnim nie tyle sam fakt kupna kobiety jako osoby,
ile wykupienia opieki nad ni (mund) zrki ojca, brata lub wprzypadku wdowy pierworodnego syna lub najbliszego mskiego krewnego
(mundoalda).
Istotnym elementem (...) jest zatem zaakcentowanie pozycji kobiety
nie jako swoistego obiektu targw, ktry deprecjonowaby jej pozycj
spoeczn, ale jako osoby, ktra przechodzia drog wykupu (okupu)
pod opiek innego mskiego przedstawiciela. Kobieta zmieniajc stan,
zmieniaa tym samym przynaleno rodow, maonek za zobowizany by odtego czasu otacza jopiek inaniego te spyway konsekwencje zwizane zobron honoru ony.
Autor omawianej pracy poddaje rwnie wwtpliwo lansowan
przez wielu dotychczasowych badaczy tez, jakoby synowie mieli dziedziczy poswoich rodzicielach ich maonki, gdy tymczasem wgr
wchodzi mogo jego zdaniem nie tyle dziedziczenie wdw ile przejcie
nad nimi opieki, czyli mund.
Wwietle najnowszych bada podwaeniu zdaje sie ulega wiele innych tez zwizanych zkwesti statusu kobiety wspoecznoci pruskiej.
Wcytowanej ju recenzji Seweryn Szczepaski pisze: Wieloestwo
uPrusw zuwagi naskal jego wystpowania nie wpywao narze22

komo nisk pozycje kobiety jako maonki. Wedug autora pogld ten
pojawi si wraz zbdnym interpretowaniem wykupienia opieki nad
on. Nie oznacza tojednak jakiegokolwiek przyzwolenia najej niegodziwe traktowanie.
Tak wic dawni Prusowie mogli wpewnym sensie uchodzi zadentelmenw wdzisiejszym tego sowa znaczeniu. Powiedzie mona wicej:
Wedug Iura Pruthenorum kara zazranienie kobiety przez mczyzn bya dwukrotnie wysza ni kara zazranieniem mczyzny
przez kobiet.
Byo toco, czego nie s wstanie wyobrazi sobie nawet dzisiejsze
zwariowane feministki! Kobieta pruska nie miaa jednak szans napenienie godnoci naczelnika bd przywdcy rodu. Nie korzystaa te
zprawa dodziedziczenia majtku pomu, jednake zachowywaa
wniesiony dorodziny posag. Wiele wskazuje nato, i ona Prusa nie
bya zatem niczyj wasnoci ani te niewolnic, czego mogyby im
szczerze zazdroci kobiety winnych spoecznociach.
Tak usytuowana wkontekcie spoecznym kobieta miaa doodegrania niepoledni rol wyciu religijnym iponiekd politycznym Prusw, albowiem wystpujc zpozycji czarodziejki bd nawet kapanki moga wywiera iwywieraa wpyw napodejmowane przez wiec,
czyli zgromadzenie lokalne, wanych niekiedy decyzji. Odosobniony
coprawda acz wiele mwicy fakt zdarzy si wtrakcie oblenia grodu Bezledy naterenie Natangii przez Sudoww, Skaloww iNadroww,
conie omieszka odnotowa kronikarz krzyacki Piotr zDusburga:
Nameda, matka Posdraupota zrodu Montemidw, rzeka doswoich
synw: Bolej nad tym, eniegdy was zrodziam, atodlatego, enie
chcecie broni przed wrogami swojego ycia irodu. Synowie jej oraz
reszta zaogi zachcona tymi sowami wysza dowalki izabia ponad
dwa tysice ludzi zich wojska.
Tene kronikarz wspomnia te ouczcie, jak wyda Konrad Mazowiecki, zapraszajc dostou pruskich nobilw wraz zich maonkami.
Fakt ten wywoa nie tylko zdziwienie autora tej relacji ale ijego przygan, albowiem nie byo tozgodne zwczesn obyczajowoci niemieck.
Wszystko todowodzi mogo jedynie, estatus spoeczny kobiety
pruskiej nie by tak niski, jak toprzedstawiay pokolenia historykw
ietnografw.
Nadobro rodziny pruskiej godzi si rwnie zapisa chwalebn trosk oludzi starszych iubogich, atake okazywan blinim yczliwo
iwielk gocinno. Doznawali jej zwaszcza kupcy ipodrnicy, awrd
nich przywoywany tutaj wielokrotnie Wulfstan. Opini tak wystawio
Prusom wielu autorw kronik, wtym XI-wieczny kronikarz igeograf
niemiecki Adam zBremy, relacjonujc opowieci powracajcych zSam23

bii kupcw, wedug ktrych y tam lud najbardziej ludzki, albowiem

przychodzi zpomoc rozbitkom morskim uwybrzey tego pwyspu.
Podobnie pisa oPrusach XII-wieczny kronikarz duski Helmold. Potwierdzenie tej opinii znalazo si te nakartach dziea cojest tym
cenniejsze niemieckiego kronikarza zprzeomu wiekw XIII iXIV
oraz kapelana samego Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego, Piotra
zDusburga: ebra aden nie chodzi, poniewa unich zwyczaj jest taki:
kademu znich ubogiemu wolno chodzi zmiejsca namiejsce, oddomu
dodomu, anikt go nie wypdza itam moe zjada, ile si podoba.
Prusowie wyrniali si nadto trosk obliniego, nie pozwalajc,
bydowiadcza on godu iroztaczajc opiek nad starcami, cotraktowano jako obowizek. Uchylajcy si odjego speniania stawali pod prgierzem opinii spoecznoci. Wspomniany kronikarz duski Helmold
zawiadczy ostosunku Prusw doobcych conastpuje: A podzi
dzie, gdy kto znajdzie si wrd nich, pozwalaj mu napen wsplnot ycia zesob, odmawiajc jednak dostpu dolasw irde.
Jak tedy iczym tumaczy sobie nie odlege chyba odprawdy stwierdzenie Wulfstana, e jest tam midzy nimi duo wojen? Znaczyoby
to, eowi gocinni iyczliwi wobec obcych iopiekuczy dla ludzi starszych Prusowie nie znajdowali midzy sob wsplnego jzyka, coprowadzio dowzajemnych wani aniekiedy nawet konfliktw zbrojnych.
Nader czsto jedno plemi okazywao obojtno nalos innego plemienia: kiedy Barcji zagrozio niebezpieczestwo, pomocy poskpia jej
ssiednia Nadrowia. Inie byo tonic wyjtkowego wpraktyce wspycia plemion pruskich. Jest towkadym razie jedna zniewiadomych,
wjakie obfituj dzieje imentalno Prusw.
Nie wnikajc tutaj wprzyczyny tego stanu rzeczy, przychodzi stwierdzi, eprowadzio todoosabiania zwartoci ispoistoci struktury plemiennej caego pruskiego szczepu. Zachowaniu tej struktury nie sprzyjao take wystpowanie istnej mozaiki odrbnych iczsto konkurujcych
zsob grup etnicznych, ktre zaludniay wiele ziem albo, jak wol inni,
krain. Warto przypomnie, enaobszarze znacznie, coprawda, wikszym oddzisiejszego wojewdztwa warmisko-mazurskiego ssiadoway
zsob Pomezania iPogezania, Warmia iNatangia, Sambia iNadrowia,
Skalowia iSudowia, Galindia, Sasinia oraz Barcja Wielka iMaa, wreszcie spokrewniona etnicznie zPrusami Jawie. Owo rozbicie plemienne
znajdowao rwnie wyraz wsferze jzykowej. Wobrbie grupy pruskiej pisa prof.Labuda mona () wyrni trzy dialekty: pomezaski, sambijski izapewne jawieski, ktrego jedynym ladem s nazwy miejscowe. Narzeczem pomezaskim mwiy zachodnie plemiona
pruskie; narzeczem sambijskim posugiway si prcz samych Sambw
pobliskie plemiona Natangw Skaloww iNadroww.
24

Jeli jednak pomimo toPrusowie zdoali przetrwa jako spoeczno

doXIII wieku, awic domomentu, wktrym przyszo im ulec zorganizowanej przemocy zestrony krzyactwa, tozawdziczali oni ten swj
byt spajajcej rodzin sile wizw krwi.

Mapa 2 Podzia pruskiego ludu wXIII w. 1- granice Prus, 2- przypuszczalne

granice ludw, 3- granice krain, 4- orodek woci.

Moni, wolni iniewolnicy

ntegrujcym spoeczno Prusw czynnikiem bya solidarno czca rodziny wsplnego pochodzenia. Tworzyy one rd, ktry reprezentowa szeroko pojte interesy swoich czonkw. Otrwaoci
tej kategorii spoecznej wiadczy fakt, edodzi zachoway si nazwy
kilku rodw pruskich, jak Klec iWinde zPomezanii, warmiskich
Karsinw iGobotinw, sambijskich Kandeminw iSipaynw czy natangskich Monteminw.
Rd pruski peni fukcje nie tylko gospodarcze, ale rwnie i publiczne, normujc stosunki, rozstrzygajc spory miedz czonkami i
biorc czonkw w obron przed obcymi. Inn acz nie mniej istotn powinnoci rodu bya dbao ozachowanie dziedzicznych posiadoci wswoich rkach, albowiem zapewniao toutrzymanie jednoli25

toci osadnictwa. Obowizywa przeto zakaz sprzeday ziemi obcym.

Pod tym wzgldem redniowieczni Prusowie byli oniebo mdrzejsi
odXXI-wiecznych Polan zwanych dzisiaj Polakami, ktrzy pozbywaj
si beztrosko swojej ziemi narzecz obcych.
Skoro ju owasnoci ziemskiej mowa, towiedzie trzeba iotym,
epowszechnie wPrusach przyja si jednostkowa forma wadania ziemi, ktrej podstawow jednostk osadnicz by zwany zpruska lauks.
Prusowie nie mieli skonnoci dotworzenia wikszych skupisk, std te
ich lauks nie przypomina wniczym wsi wnaszym rozumieniu. Gospodarstwa pruskie byy rozproszone istanowiy organizm autonomiczny.
Lokowano jezazwyczaj nawzniesieniach pord jezior, rozlewisk itrudnych doprzebycia bagien, byatwiej mc odpiera ataki napastnikw.
Ciekawe, ewielko posiadanej ziemi stanowia omiejscu rodziny
whierarchii spoecznej Prusw; wyznacznikiem tego miejsca by jej majtek ruchomy, awic kruszce szlachetne, precjoza, bro, wyroby rzemielnicze, stada koni ibyda, atake liczba stojcych nanajniszym stopniu
drabiny spoecznej niewolnikw. Posiadanie tego rodzaju majtku pozwalao Prusowi naoddawanie si sprawom publicznym oraz zachowywanie
gotowoci doczynw zbrojnych, nie mwic ju omoliwoci utrzymywania wikszej liczby on, cowoczach otoczenia zapewniao mu presti
iszacunek. Tak wic orozwarstwieniu spoecznym Prusw decydoway
dwa czynniki: majtek ruchomy oraz przynaleno dorodu oddawna
osiadego wdanej okolicy icieszcego si oglnym prestiem.
Wczasach przedkrzyackich spoeczno ich tworzyy dwie zaledwie
warstwy: nieliczne acz majtne gowy rodzin zwane zaciska nobiles,
azpruska rikijs oraz stanowicy zdecydowan wikszo wolni. Tak
wkadym razie struktur spoecznoci pruskiej dostrzeg cytowany ju
dziejopis krzyacki Piotr zDusburga, nie wspominajc sowem oniewolnikach, ktrzy wchodzili, jak wiadomo, wskad majtku ruchomego
itym samym nie kwalifikowali si douwzgldnienia wteje strukturze.
Jeli zawierzy temu, cozaobserwowa by Wulfstan, tomonych odrniao odposplstwa raczenie si kobylim mlekiem, podczas gdy
ci drudzy zadowalali si piciem miodu. Ijedni, idrudzy bez rnicy
korzystali wszak zwolnoci osobistej, ktrej strzega rodowa praworzdno. Obok upodobania dokumysu irozporzdzania duym majtkiem ruchomym bardzo wska warstwa owych nobiles wyrniaa
si innym trybem ycia oraz znamienit autrwalon wzbiorowej pamici genealogi, ktr opromieniay czyny wielkie ichwalebne.
Nic zatem dziwnego, espord owych monych rekrutowali si
wodzowie iwojownicy tworzcy dzieln idoskonale uzbrojon jazd
prusk. Wsferze praw iobowizkw obywatelskich nobiles nie stali
jednake wyej odwolnych, comona byoby nawet uzna zaprze26

jaw swoistej demokracji wwydaniu pruskim. Niemniej jednak pruscy

nobiles sprawowali wspoeczestwie rol przywdcz, ktra wprawdzie nigdy inigdzie nie doprowadzia dojedynowadztwa, ale stanowia
wskanik postpujcego rozkadu spoeczestwa rodowego.
Mona byoby wic widzie wtej warstwie zalki tworzenia si
pruskiej arystokracji. Terminu tego uy zreszt prof.owmiaski,
piszc: Ludno pospolita stanowia warstw najliczniejsz. Cieszya
si wolnoci osobist () Nie znajdowali si ci wocianie odarystokracji wjakiejkolwiek zawisoci osobistej () Formalnie mieli peni
praw politycznych, uczestniczyli wzebraniach wiecowych iuchwaami swymi decydowali osprawach dotyczcych zwizku terytorialnego. Faktycznie szli posusznie zagosem szlachetnego rycerstwa,
nasamodzielny sd zdoby si nie umieli inie byli zdolni doorganizacyjnego wysiku.
w arystokratyczny charakter monych pruskich znajdowaby rwnie swoje potwierdzenie wredniowiecznych rdach ruskich, wktrych wystpuj oni jako kniazi.
No iwreszcie niewolnicy. Wodrnieniu odstanowicej pie etniczny Prusw warstwy wolnych posplstwa reprezentowali oni usytuowany nasamym dole drabiny spoecznej element obcoplemienny,
ktry rekrutowa si gwnie spord jecw wojennych oraz ich progenitury. Gwnie, albowiem obok obcej etnicznie wikszoci trafiali
si zepchnici wstan niewolnictwa Prusowie, ktrzy utracili wolno
zpowodu popenienia przestpstwa bd te pruscy pobratymcy zziem
najechanych przez inne plemiona Prusw. Wniewol Prusw popadali
rwnie Sowianie, Germanie anawet iSkandynawowie. Jak naniewolnikw przystao, byli oni pozbawieni wszelkich praw, apruski waciciel
bywa ich panem iwadc. Wychowywane pod dachem Prusw potomstwo niewolnika zwyko czsto traktowa ten dom jak wasny arodzin
pruskiego pana jak swoich najbliszych. Wedug znawcw tematu los
niewolnikw wPrusach nie by jednak wredniowiecznej Europie najgorszy, albowiem winnych stronach bywao znacznie gorzej.
Godzi si raz jeszcze powrci dorelacji Wulfstana, ktry przed delektujcymi si kumysem monymi pomieci wswojej relacji krla.
Wiadomo tymczasem, edawne Prusy nie byy monarchi, azatem
pisanie okrlu byo wyrazem skonnoci anglo-saskiego kronikarza
doswego rodzaju nie obcej innym rwnie kronikarzom epoki licentia fastastica. Wowym krlu Wulfstana widz historycy wybieranych
nawiecu, itonaczas okrelony, naczelnikw grodw obronnych, ktrzy pozakoczeniu swojej kadencji ustpowali nastpcom. Godno
tanie bya bowiem dziedziczna inaleao sobie nani woczach lokalnej spoecznoci zasuy.
27

Przyroda naotarzu dawnych Prusw

lasyk historiografii Henryk owmiaski stwierdzi: Dzi zdaje si

nie ulega wtpliwoci, eracjonalistyczne teorie powstania religii
znajduj si wjaskrawej sprzecznoci zwaciwociami duchowymi pierwotnego czowieka, ktry, bdc nastrojony mistycznie, otaczajcych zjawisk nie potrafi tumaczy zapomoc rozumowania logicznego iwidzia wnich dziaanie tajemniczej, nadprzyrodzonej siy.
Itej nadprzyrodzonej oraz tajemniczej sile ulegali Prusowie, ktrzy
woczach badaczy ich religii uchodzili zaostatnich pogaskich Batw
wredniowiecznej Europie. Prawd zezna kronikarz krzyacki piszc,
enie znajcy Boga Prusowie czcili soce, ksiyc, gwiazdy, grzmoty
pierzaste, atake istoty czworonone.
Najbardziej ewidentnym wyrazem postawy dawnych Prusw wobec
przyrody by ich szacunek dla lasu. Tak, las zajmowa wwierzeniach
Prusw ipokrewnych im Jawigw miejsce szczeglne, gdy wmitologii batyjskiej jak tokonstatuje Grzegorz Biauski istniao silne
powizanie kultw zlasem. Kierujc si tak postaw, Prusowie zjawn niechci chwytali zatopr zzamiarem wycicia drzewa, coKrzyacy uznawali zaprzejaw wrodzonego im lenistwa. Nie znali jednak bd

Ryc. 3 Puszczaskie Prusw otoczenie.

28

nie chcieli pozna motywacji tej postawy, ktr dyktowao wierzenie,

i wkadym drzewie skrywa si dusza czowieka zmarego albo te
bd majcego si dopiero narodzi. Szczeglnym szacunkiem otaczano drzewa stare bdce wiadkami minionych wydarze, wtym nade
wszystko za dby, wktrych przebyway duchy mczyzn oraz lipy
zamieszkae przez duchy kobiet. Jeli wic zachodzia potrzeba uczynienia uytku ztopora, Prus poprzedza t czynno adresowan dozamieszkaego wdrzewie ducha prob owybaczenie. Cowicej, mimo
utrudnie worce czsto nawet nie karczowano pnia pocitym drzewie, atowcelu pozostawienia duchowi choby czci jego miejsca pobytu. Obowizywa te zakaz amania gazi iobdzierania pnia zkory,
atodlatego, ewprzekonaniu dawnych Prusw drzewo jak kada inna
istota yjca cierpiao zzadanych mu ran iwkocu usychao.
Jake wyej stali pod tym wzgldem redniowieczni Prusowie odprostackich XXI-wiecznych wandali!
Zbiegiem czasu zwizane zlasem wierzenia ulegay modyfikacji
icis ochron objto wkocu jedynie drzewostan tworzcy wite
gaje, ale wpajane przez stulecia poczucie troski olas pozostao. Trafna
przeto wydaje si teza Dariusza Liszewskiego, etowanie system
wierze religijnych Prusw nie dopuci doprzeksztacenia niezwykle
bogatego rodowiska pierwotnej puszczy w() sabo zalesiony iubogi
przyrodniczo krajobraz rolniczy. Tak wic przez kilkanacie stuleci a
powiek XIII prastara knieja, ktra przykrywaa ponad 90 procent terytorium Prusw, przetrwaa wstanie niemal nienaruszonym idopiero
wczasach podboju ikolonizacji podjto jej rabunkow niekiedy eksploatacj. Poprastarej puszczy pozostao ju tylko wspomnienie, ale
zachoway si jeszcze zespoy lene, ktre pozwalaj sobie wyobrazi,
czym by las wtedy, kiedy zamieszkiway go pogaskie bstwa. Jednym
znich by Medinis, odpruskiego meddin las.
Dziaaniu tego bstwa albo, jak wol inni, ducha lenego zawdzicza mieli Prusowie bogactwo lasu iobfito zwierzyny oraz tajemny
nastrj wywoywany przez wycie zwierzt, szum drzew itrzask gazi.
Las, corwnie warte jest podkrelenia, okaza si wielkim sprzymierzecem Prusw wczasach ich podboju przez Krzyakw, ktrych
zwiadowcy gubili si wodwiecznej guszy, bdzc pord tworzcych
zwart gstwin len sosen, wierkw, modrzewi, cisw, dbw, bukw, brzz ilip.
WPrusach upowszechni si rwnie kult ognia, wody, kamieni,
zwierzt irolin, awic wszystkiego, cobyo elementem otaczajcej
ich natury.
Wczasach, kiedy wEuropie Zachodniej wznosiy si ju wniebo
wiee wspaniaych katedr gotyckich, religijnie usposobionym Prusom,
29

podobnie zreszt jak iinnym Batom, nie byy znane witynie. Miejscem odprawiania obrzdw iskadania ofiar by tylko las, amwic
cilej wity gaj, wktrym pon wity ogie. Byo tomiejsce,
doktrego pod grob kary mierci nikt nie powoany nie mia prawa
wstpu igdzie nawet nie uprztano zwalonych ibutwiejcych drzew.

Ryc. 4 Polowanie na ubra.

Owyborze miejsca nawity gaj decydowa, wedug prof.Biauskiego, niezwyky ksztat drzewa, ktre stawao si jednoczenie jakby
centralnym punktem takiego miejsca. Niezwyky ksztat by niejako
rkojmi obecnoci bstwa. Zatakie uwaano drzewa zgaziami wyrastajcymi wpie lub niby rozszczepione, apotem ponownie zrose,
drzewo zniezwykymi narolami. Drzewem takim bywa najczciej
db ipod nim kapan czyni swoj liturgiczn powinno.
Nie jest natomiast tak klarownie jasna kwestia staropruskiego panteonu
czy, jak kto woli, Olimpu, atozaspraw XVI-wiecznych ipniejszych
prusko-niemieckich autorw parajcych si badaniami religii Prusw.
Naczele ich stan Szymon Grunau: najwikszy faszerz napolu historii
Batw, jak go okreli prof.owmiaski. Faszerstwo polegao mianowicie nawprowadzeniu domitologii Prusw issiadujcych znimi Litwinw postaci antycznych bstw grecko-rzymskich, ktre jako ywo nie
miay, boinie mogy mie nic wsplnego, zZeusem, Aten, Apollinem
czy Persefon. Gdzie redniowieczne Prusy, gdzie antyczna Hellada?
Podoem, naktrym co podobnego mogo wyrosn, byo wszech30

mocne wdobie renesansu zafascynowanie kultur antyczn. Przysporzyo topniejszym badaczom religii dawnych Batw, wtym rwnie
iPrusw, wielu trudnoci. Podobnie jak wprzypadku obrzdw izwyczajw, tak iwkwestiach natury religijnej wyjciem zlabiryntu okazaa
si ich rekonstrukcja woparciu obardziej wiarygodne rda ni podszyta fantastyk twrczo XVI-wiecznych skrybw. Iwtym przypadku
byy tonajczciej zmierzajce dowykorzenienia pogastwa nakazy
izakazy, jakie ogaszali wczeni hierarchowie Kocioa. Jeszcze wpoowie XV wieku gromadzenia si icelebrowania obrzdw religijnych
wscenerii guszy lenej zakaza biskup Sambii Micha. Nie by toostatni tego typu ale dowodzcy silnego powizania zpogastwem werdykt
kocielnego hierarchy.
Inn ztrudnoci, jakie przyszo pokonywa nadrodze dowiedzy
omitycznym panteonie staropruskim, bya opinia XIV-wiecznego kronikarza krzyackiego, jakoby wodrnieniu odSowian Prusowie nie
mieli bstw znanych zimienia. Wwietle pniejszy bada okazao si,
eopinia tabya oparta nazwykej niewiedzy kronikarza.
Zerde pniejszych wynikaoby, epanteon ten tworzyy rozliczne postacie bogw, boginek, bstw idemonw. Naczele ich sta Ockopirmus, czyli pierwszy pord wszystkich bg nieba iwadca innych
bogw. Podlegali mu m.in. znane pod brzmicymi zaciska imionami
bstwa Patollus bg mierci iPotrimpus bg magii, wadca ycia
ipodnoci, atake wd morza ijezior oraz pod brzmicym zlitewska
imieniem Perkunas wadca burz iwojen. Nie jedyny todowd powinowactwa religijnych wierze Prusw iLitwinw albo nawet szerzej
Batw. Fakt, ePerkunas naczelne bstwo panteonu batyjskiego, ktrego witym drzewem by db wystpowa wjzyku otewskim pod nazw Perkonos, wfiskim jako Perkele, aSowianom by
znany jako Perun, wskazywaby najego genez praindoeuropejsk,
atozewzgldu napodobiestwo dordzenia perk, coznaczyo db.
Zdaniem niektrych kronikarzy te trzy bstwa tworzyy co wrodzaju boskiej trjcy przypominajcej czczone w wityni w Uppsali
dawne bstwa skandynawskie.
Przedmiotem szczeglnego kultu byo bstwo ziemi, ktra rodzia, ywia iprzyjmowaa dosiebie pomierci. Wjej wntrzu znajdowa si wiat wiecznej szczliwoci, gdzie mona byo odpocz wraz
zewszystkimi bliskimi potrudach ycia naziemi. Ziemia wwyobrani Prusw nigdy nie posiadaa skonkretyzowanej postaci, oddajc jej
cze czczono wniej wszystkie witalne siy przyrody pisze ucja
Okulicz-Kozaryn. Idalej: Zgodnie zwierzeniami Prusw caa ich ziemia przepeniona bya istotami ywymi, awic zwierztami, ptakami,
gadami idrzewami, wktrych mieszkay dusze przodkw () Duchy
31

zapeniay izby wpostaci pezajcych wy, wskakujcych downtrz

ipozostajcych wktach ab, gniedziy si jako ptaki nadrzewach
ipod okapami dachw. Iwtedy Prusowie, ktrzy rwnie poczytywali
zawite pola, wody ilasy wedug swego rozumu, nie mieli duchom
przeszkadza.
Trzeba bowiem wiedzie, ePrusowie wierzyli wistnienie duszy niemiertelnej, ktra zwyka bya przechodzi wzwierzta bd drzewa.
Itopoczci tumaczy motywy ich postawy wobec flory ifauny.

Ryc. 5 Gaz narzutowy na Warmii, 9 metrw dugoci i 7 metrw szerokoci.

Obszerna praca na temat, Roberta Klimka, Seweryna Szczepaskiego
Kamienie w Historii, Kulturze i Religii.

Prusowie adresowali te swoje mody dobstw jak jeokrela

prof.Fischer, gospodarczych, ktre reprezentowaa m.in. eminele
roztaczajca opiek nad ork, siewem, zbiorem imock zboa oraz
wypdzan napastwiska rogacizn.
Byy te bstwa cile, powiedzmy, branowe, wwic strzegce koni,
byda, pszcz, ryb, zboa bd ogrodu. Powodzenie gospodarczych
czynnoci czowieka () zaleao odpostawy odnonego bstwa
pisa prof.owmiaski. Wnader pojemnym systemie wierze ludowych znajdoway te dla siebie miejsce veles, czyli demony wodne
ilene, jak fauny, naidy, driady itym podobne istoty mitologiczne.
Gociy tam rwnie bstwa niszego rzdu, awrd nich skrywajce
si wzakamarkach domostwa opiekucze iprzychylne gospodarstwu
malutkie karzeki kauke.
Przywodzi tonamyl powszechne wdzisiejszej Tajlandii wierzenie wistnienie demonw, zjaw, upiorw iinnych pozaziemskich
istot zwanych oglnie phi czyli duchw, ktre bywaj dobre ize.
Itym dobrym wystawiaj Tajowie napostumencie przed bankiem,
32

hotelem czy innym wanym obiektem domek duchw sala phra

phum wielkoci naszego domku dla ptakw, zapalajc trociczki
istrojc wgirlandy kwiatw. Okazuje si, eowe tajskie phi s rodem zpanteonu bstw hinduistycznych. Skd wywodziy si podobne im pruskie kauke?
Nie wszystkie zbstw byy obiektem kultu ogu spoecznoci
Prusw. Byway te bstwa, nazwijmy to, regionalne idonich naley czczona nade wszystko przez plemi Galindw bogini Curche
vel Kurko, ktra, jak pisze prof.Biauski, jest jedynym pewnym
imieniem bstwa pruskiego znanym zerda. Acozpojawiajcymi si wrdach pisanych nazwami wielu innych bstw? Dowodzioby towkadym razie deficytu rde dotyczcych wiedzy oyciu
duchowym Prusw.
Awic odnotowane zimienia nakartach kroniki Kurko: bstwo
pokarmu inapojw, ktremu skadano wofierze pszenic, yto, mk,
mleko imid. Miao bytoby tzw. bstwo wegetacyjne przebywajce
wanie zboa icofajce si wczasie niw, byskry si wostatnim
snopku ztego zboa. Imi Kurko wywiedziono zpruskiego kurt
budowa, tworzy istd oznaczao ono wstwrc. Dzisiejsi historycy
dopatruj si wnim personifikacji twrcy urodzaju. Jest totym bardziej uzasadnione, ewedug relacji kronikarzy Prusowie zwykli byli
skada ofiary tej bogini poniwach. Oznacznie szerszym zakresie
kompetencji Kurko wiadczyaby hipotezy historykw przypisujcych
temu bstwu godno boga nieba, toznw matki bogw.
Nauwag zasuguje wtym kontekcie fakt, eKurko uchodzia
zabstwo eskie, zczym mona wiza lokalizacj miejsc kultu tego
pruskiego bstwa zmiejscami kultu maryjnego wokresie krzyackim
ipniejszym. Przykadem tego jest choby znane dzisiaj sanktuarium
maryjne wwitej Lipce. Jak dowid tego Jan Powierski, znajdowaoby topotwierdzenie wtym, ebogini Kurko czono zlasem lipowym, awiadomo skdind, elipa bya witym drzewem zamieszkaym przez duchy kobiet.
Wielu historykw zwrcio uwag najaskrawe podobiestwo nazwy tego pruskiego bstwa zsanskryckim sowem Krk, ktre znaczyo tyle coczarodziejka bd czarownica. Byby tojeszcze jeden
dowd naindoeuropejsk proweniencj kultury Batw, wtym rwnie Prusw.
Swoisty paradoks polega natym, ezjednej strony brak jest
powiadczonych wrdach imion bogw ibstw staropruskich,
zdrugiej za istnieje multum nazw miejscowoci wywodzcych si
odich imion. Przykadem niech bdzie Kurko itakie nazwy miejscowoci jak, jak Kurken zczasw niemieckich oraz dzisiejsze
33

Kurkowo, Kurkwko czy

Kurki. wiadczyoby totylko oznajdujcej potwierdzenie nagruncie pruskim
niezwykej trwaoci nazw
geograficznych.
Wedug
tradycji
wsprawowaniu
obrzdw religijnych rola
naczelna przypadaa kapanom. Aczkolwiek wrol t
zwykle wchodzi celebrujcy uroczystoci rodzinne
kady gospodarz, tojednak
Ryc. 6 Kapan z ofiarnym kozem
funkcje obcowania zbogami iporedniczenia midzy
nimi aspoecznoci sprawowali kapani niejako zawodowi znader rozlegym zakresem obowizkw. Jednym znich byo strzeenie wiecznego ognia wwitym
gaju, innym obserwacja ruchu cia niebieskich, innym jeszcze
zwoywanie wiecw ludowych czy kierowanie przebiegiem uroczystoci obrzdowych. Zerde wynika, estaropruski stan kapaski tworzyy rwnie pozostajce wstanie panieskim imieszkajce
wok miejsc witych kapanki, ktrych misj byo poredniczenie
midzy kobietami ibstwami.
Karier szczegln zrobi kapan znany pod imieniem Kriwe, ktry
rezydowa wpooonej naterenie dawnej Nadrowii, gdzie napnoc
odjeziora Mamry, miejscowoci Romowe. Kapan ten, wystpujcy te
wrdach jako Crive, cieszy si wielkim respektem nie tylko Prusw, ale iinnych ludw batyjskich, albowiem syn m.in. zezdolnoci
widzenia zmarych, przepowiadania przyszoci iinnych niezwykych
przymiotw. Ztego przeto wzgldu zyska woczach sumiennego
naog kronikarza Piotra zDusburga niejako rang papiea, za Romowe kojarzyo mu si zRom, czyli Rzymem. Wmiejsce pastorau
w papie pruski uywa wysokiej laski odziwnym ksztacie zwanej
kriwule istd zapewne wywodzi si jego przezwisko, gdy nie byo
toimi. Przy blasku witego ognia Kriwe zwyk przyjmowa ofiary
wpostaci jednej trzeciej upw zdobywanych wwyniku wypraw wojennych, poczym zgodnie ztradycj rzuca wszystko naponcy stos.
Doniego naleao natomiast skadanie ofiary bogom.
Taki wity db wznosi si te wmiejscowoci Romowe, suc zasiedzib pruskiej trjcy, awic bstw Patollusa, Potrimpusa
iPerkunasa.
34

Ryc. 7 wity db Romove

Kronikarz zanotowa: Itodbu tego, pod ktrym w Potrimpusa spoczywa, przybyway kobiety bagajc, aby ponownie zechcia
jebrzemiennymi uczyni.
Pod tym dbem Kriwe skada ofiary, jakich oczekiwali ode bogowie icobyo bodaj najwaniejszym zobowizkw wszystkich kapanw.
Ofiary bezkrwawe ikrwawe m.in. zjecw, wtym take pojmanych
wwalce Krzyakw. Wedug Aleksandra Brcknera Krzyaka strojono
wsukni izbroj, wyposaano wrycerski rynsztunek, wsadzano nakonia, ktrego nogi przywizywano dosupw iwznoszono zdrewna wok stos, bygo wkocu podpali. Inni jecy krzyaccy, ktrych przywizywano dodrzewa, padali pod ciosami wczni. Skadano te ofiar
zkoni, bykw, kozw, wi ikur oczarnym najczciej upierzeniu.
Wysoce zabobonnym Prusom nie byo obce pragnienie poznawania
przyszoci it ich przemon potrzeb zaspokajali kapani wystpujcy wroli wrbitw. Przyszo t odczytywali oni zgwiazd, lania
35

nawod roztopionego wosku ioowiu, zponcego ognia, zunoszcego si dymu, zeszka izwierciade iwzludzkiej ibydlcej krwi,
zwntrznoci oraz zpiany piwa. Towarzyszyy temu wielce tajemne
obrzdy imagiczne zabiegi. Nie naley jednak zbytnio dziwi si redniowiecznym Prusom, skoro iwXXI wieku nie trudno spotka ludzi
opodobnej mentalnoci iprzekonanych omoliwoci przeniknicia
swojego losu. Pruscy wajdle, czyli dawni wrbici mogliby dzisiaj znale pene zatrudnienie.
Zwrbami jak tozwrbami
Piotr zDusburga odnotowa przypadek tragedii, jak sprowadzia pewna cieszca si ich uznaniem ogu wrka icoprzedstawia prof.ucja Okulicz-Kozaryn: Pamitamy, ewpewnym okresie
wGalindii nastpi niezwyky wzrost urodze dzieci iezgromadzenie oglne postanowio, bywszystkie nowo narodzone dziewczynki
zginy, matkom za, ktre si temu przeciwstawiay, kazano obci
piersi. Ot zrozpaczone () kobiety galindzkie uday si doowej
wrki dajc rady, jak ukara maj swych okrutnych mw. Wrka zwoaa wszystkich moniejszych panw ziemi galindzkiej ioznajmia im objawion jej wol bogw, aby bez broni itarczy wyprawili
si naziemie sowiaskie iwydali wojn chrzecijanom. Ufni wnieomylno swych bogw iich kapanki ochoczo wyruszyli wszyscy
zdolni dopodjcia takiej wyprawy. Irzeczywicie zaskoczeni napaci mieszkacy pogranicznych wsi polskich nie zdoali si obroni,
Galindowie za zwielkimi upami, jecami itabunami zrabowanych
konin ibyda wracali radonie doswych domw. Wczasie powrotu kilku wzitych doniewoli jecw zdoao uciec idonie swoim,
ewcaym pogaskim zastpie nie maani jednej tarczy, ani adnej
broni. Zachceni tym chrzecijanie dogonili Galindw, wszystkich
zabili, aupy ijecw odebrali.
Skoro nie wszystko, cozanotowali kronikarze, znajdowao potwierdzenie wfaktach, mona zaoy, eitaopowie naley dokategorii
nieprzyjaznych Prusom legend, atodla usprawiedliwienia tego wszystkiego, cowyczyniali Krzyacy.
Pod nazw wajdli wystpowali take czarownicy, jako elud pruski
wysoce ceni sobie wszelkiego rodzaju czary, ktre przetrway naterenie pniejszych Prus Wschodnich doXVII stulecia. Byy one, jak
sdzono, pomocne wodnajdywaniu zodzieja koni. Doczarodziejw
naleao te powicanie amuletw seitai, ktre przyjmoway ksztat
kw dzika i jeli wierzy relacji Tacyta byy ju wtedy wuyciu
powszechnym.
36

Dokasty kapaskiej naleeli wdrujcy odjednej dodrugiej oddalonej odsiebie zagrody znachorzy egnoci, bydemonstrowa swoje szarlataskie praktyki. Naleeli te zielarze zelininkai, ktrych
wiedza owaciwociach zi bywaa ludziom zdecydowanie bardziej
pomocna odzakl znachorw.
Jak ztego wszystkiego wynika, do wiele wiadomo oreligii iwierzeniach pogaskich Prusw mimo, eten akurat temat nie absorbowa parajcym si tym tematem kronikarzy idziejopisw wstopniu
szczeglnym. Dlatego trwaj wci badania nad ich kultur duchow.
Nie zmieni one jednak dotychczasowego stanu wiedzy, wedug ktrej
rdem ich pogaskich wierze podobnie jak wszystkich Batw,
atake wielu innych ludw wczesnoredniowiecznej Europy bya
przyroda wewszelkich jej postaciach.

III. PRUSKI DZIE JAK CO DZIE

ycie pod somian strzech

astanawia musi, naczym wojaujcy popoudniowym wybrzeu

Batyku Wulfstan opar swj zapis, ekraj Estw, ktrych bra
naley zaPrusw, jest bardzo duy ijest tam wiele miast. Stwierdzenia tego nie uzasadniaaby wczesna struktura osadnicza, oktrej
dodzi nie wiadomo, coprawda, zawiele, ale to, cowiadomo, wykluczaoby istnienie jakiejkolwiek urbanizacji.
Kronikarze redniowieczni czsto sigali policencj nafantazjowanie, ktre uzna bymona zaprototyp dzisiejszych newsw
medialnych.
Surowy krajobraz Prus urozmaicay rozrzucone poszczerym bezludziu naskraju kniei samotnicze sadyby, wktrych pdzia swj spokojny naog ywot ludno tej krainy, uprawiajc swoj ziemi. Wmiar rozrastania si rodziny pojawiay si nowe chaupy, tworzc osady
naksztat przysika zusytuowanym porodku placem iwitym dbem. Itaki przysiek, czyli pruski kaym, wraz zzabudow wpostaci
obiektw gospodarczych, jakimi by otoczony dwr lokalnego wodza,
mg bra Wulfstan zagrd albo, jak kto woli, miasto.
Tak byo wkadym razie doXIII wieku. Owsiach wnaszym pojciu nikt wdawnych Prusach nie sysza. Inie zawiele te dzisiaj
37

byoby wiadomo opruskim budownictwie, gdyby nie pozostawione

przez Dugosza, Kallimacha iinnych kronikarzy opisy budownictwa
Sowian, ktrych siedziby prawdopodobnie zbytnio nie rniy si
oddomostw pruskich.
Podobiestwo, by moe, istniao rzeczywicie, ale wyania si pytanie, kto nakim si wzorowa: Prusowie naSowianach czy odwrotnie,
skoro ci pierwsi pojawili si wtym rejonie Europy kilkanacie stuleci
wczeniej ni ci drudzy.
Ztych opisw wynikaoby stwierdza prof.Fischer ebudowano domy zdrewna isomy. Miay one ksztat owalny, zwajcy si agodnie oddou dogry, byy niskie, dla dymu wchatach istnia
otwr, anawet czasem jakby
rodzaj komina () Naokrelenie domu istniay rne nazwy.
Byy nazwy podobne dolit. namas itroba, jak wiadcz otym
nazwy pruskie miejscowoci
iosb, jak Troben, Namkant.
Namus by todom bez pieca,
tylko zogniskiem (). Okno nazywao si lanxto, cowzwizku
zlit. langalis dymnik oznacza,
ebyo ono dawniej zarazem
otworem naujcie dymu ().
Pod tym oknem znajdowao si
ognisko, zwykle wrodku izby,
zwane pelanno (). uczywo
(luckis) suyo doowietlenia
izby (). Natomiast mamy rne okrelenia pieca. Gdy ogie
pali si napodwyszeniu uoonym zkamieni (stabis), nazywano tostabni, awic piec kamienny. Inaczej nazywa si piec
piekarski, mianowicie wumpnis,
dom za zpiecem piekarskim
piekarnia, zwie si umnode ().
Wrodku kamiennego ogni- Ryc. 8 Plan i rekonstrukcja domostwa.
1000-550 p.n.e.
ska znajdowao si wgbienie,
wktre gospodyni zgarniaa Fundamentem byy ukadane kamienie.
wieczorem zarzewie, przykry38

wajc jepopioem, aby ogie przetrwa dodnia nastpnego. Przy tym

kobiety nadrawskie wypowiaday sowa: wity ogieniaszku, piknie
ci okrywam, aby si namnie nie gniewa.
Ztego samego rda wiadomo, obok chaty Prusowie budowali obiekty gospodarcze, wtym pichlerze naziarno, stodoy ianie, wktrych
znajdowa si piec kamieni polnych, naktre poich podgrzaniu lano
wod. By tozatem rodzaj dzisiejszej fiskiej sauny. Powstaway te
stajnie isuszarnie nazboe. Wod czerpali Prusowie zestudni, ktr
byo obudowane rdo. Opis reliktw tego budownictwa zachowa si
wzapiskach XVII-wiecznego etnografa Praetoriusa iinnych badaczy
ladw dawnych Prusw. Wszystko todowodzio wysoko rozwinitego
kunsztu budownictwa itakiego poziomu urzdzania pruskich sadyb.
Bdcy najstarszymi mieszkacami wtym regionie Europy, Prusowie
nikogo wtej dziedzinie nie naladowali; odwrotnie, mogli suy wzorem dla innych.
Wszystko, conaten temat dzisiaj wiadomo, nie oddaje penej wiedzy
natemat pruskiego budownictwa, zktrym cowarto tutaj odnotowa
niewiele wsplnego matzw. mur pruski, czyli konstrukcja szachulcowa, jak tworzy drewniany szkielet wypeniony ceg, glin, trzcin
bd innym materiaem budowlanym. WPolsce mur pruski zachowa
si m.in. naHelu iwinnych miejscowociach Polski gwnie pnocnej. Nazwa mur pruski jest polska, gdy wniemieckim wystpuje jako
Fachwerk, wangielskim frame-work, wefrancuskim cloison de
charpente, apoacinie craticii parietes, albowiem ten typ konstrukcji budowlanej pojawi si ju wstaroytnoci, cilej wgreckich Mykenach iTirynsie, apotem wRzymie.
OdXII wieku zacz wystpowa wEuropie napnoc odAlp, ale
dopiero wwieku XIX wobec deficytu drewna przyj si ju powszechnie wwielu krajach. Nie jest wykluczone, eten typ konstrukcji budowlanej by rwnie znany Prusom.
Jeli cokolwiek wiadomo obudownictwie Prusw, tozdaniem
prof.Okulicz-Kozaryn wiedz te zawdzicza naley archeologii, gdy
wprawne oko archeologa potrafi wyrni odpowiednie zaciemnienia
pozostae powbitych supach, rozoonych bierwionach cian, paleniskach, jamach zasobowych, wktrych przechowywano zboe iywno oraz fundamenty kamienne niektrych domw. Nieoceniony
wczasie tych bada jest take rozrzut uamkw naczy glinianych,
rozbitych niegdy iporzuconych, ktre przetrway wziemi, ateraz,
wczasie orki, s wyrzucane napowierzchni.
Napodstawie wynikw wykopalisk stwierdzi zatem mona, eobok
domu gospodarza, jego rodziny isuby naowe samotnicze zagrody pruskie skaday si te liczne niekiedy zabudowania gospodarcze
39

obardzo rnym przeznaczeniu. Tworzyy one otoczon potem zkamienia polnego cao przypominajc rodzaj twierdzy nazywanej buttan, czyli dom, ktrym wada ojciec rodziny buttantaws. Zwracano
si do rwnie per butta rikians, przy czym todrugie sowo znaczyo
pan, wadca, ksi. Wedug zapiskw Dugosza, copotwierdzili pniej archeolodzy, podstawowym budulcem Prusw byo drewno, za
fundament domu zkamienia. wiadczy totake wiadczy owysokich
umiejtnociach Prusw wdziedzinie budownictwa.
Aczkolwiek nie wiadomo, jak wyglda dach pruskiego budynku,
tojednak wiele wskazuje nato, emg toby todach dwuspadowy
niekiedy zpodcieniem wcianie szczytowej. Dozadaszenia swoich budowli Prusowie uywali nie tylko somy itrzciny, ale idranic, czyli
rodzaju desek.
Stosowan powszechnie technik budowlan byy konstrukcje palowe,
czyli budynki stawiane napomostach, ktre wspieray si napalach wbitych wziemi albo dno jeziora. Stanowiy one doskonae zabezpieczenie
przed deszczem ichodem, atake przed dzikimi zwierztami. Pomosty
owe suyy nade wszystko bartnikom, pasterzom istranikom. Tradycje tego budownictwa sigay bardzo odlegej przeszoci, kiedy napomostach wzatokach jezior powstaway cae osady. Znane byo te Prusom budownictwo zrbowe, doktrego uywano okrglakw. Oprcz
wznoszenia obiektw naziemnych dryli ziemianki, ktre okazyway
si nader uyteczne jako schronienie podczas wojen inapadw.
Mniej wiadomo owyposaeniu i, jak bymy dzi powiedzieli, aranacji wntrza pruskiej chaty, gdy temat ten nie zainteresowa pisujcych oPrusach kronikarzy redniowiecznych. Sprawa nie jest jednake dokoca beznadziejna atodziki sprztom, jakie zachoway si
dowiekw XVII inawet XVIII wrejonie Krlewca iMalborka. Owe
stoy, stoki iskrzynie stanowiy umeblowanie domw monych.
Odnaleziony fragment skrzyni wiadczy owysokim poczuciu estetyki, gdy domowe te sprzty byy rzebione iposiaday ornament
geometryczny owzorach uywanych szczeglnie czsto wwczesnej
ceramice, amianowicie lini zygzakowat ifalist () Nazwa stalis ()
wiadczy oistnieniu stow. Tak towidzia zajmujcy si przed wielu
laty Prusami etnograf Adam Fiszer.
Wicej wiedzy naten temat dostarczaj wyniki niedawnych prac wykopaliskowych. Wnosi znich naley, enajwaniejszym icentralnym
miejscem wchacie pruskiej byo palenisko albo piec, za dym wydobywa si przez otwr wdachu. Wok paleniska stay garnki zestraw,
awpobliu wisiay nalinach zyka koyski. Wzdu cian znajdoway
si przykryte skrami nary zkamieni iziemi suce dniem dosiadania anoc dospania.
40

ka, asowo towwielu przypadkach naley rozumie umownie

jako miejsce dospania, byy wwiekach rednich sprztem powszechnym wrd Prusw, wykonanym zdrewnianej ramy przykrytej podcik zlici, trawy lub siana. Uywano take poduszek, ktre zwano
balsinis. Sowo tomataki sam rdosw jak siodo, ktre wjzyku
pruskim nazywao si balgnan. Zapewne wic pocztkowo zamiast
poduszki uywano zwykej podkadki pod gow lub wanie sioda.
Przykrywano si zapewne pachtami lub skrami ().
Uzupenieniem wyposaenia izby wdomu pruskim byy miejsca dosiedzenia przy stole lub ognisku; najczciej wykorzystywano wtym celu pnie drzew, cho znano take awy, zydle istoki. Izb
owietla ogie palcy si napalenisku lub uczywo, przewanie sosnowe stwierdza napodstawie wynikw swoich prac wykopaliskowych
prof.Okulicz-Kozaryn.
Standard ycia wPrusach redniowiecznych nie odbiega wjedn
czy drug stron odtego, jaki by udziaem plemion ssiednich, apod
niektrymi wzgldami mg by nawet wyszy.

Praca wpolu, lesie iwzagrodzie

pierwotnym majestatycznym iwspaniaym pejzaem dawnych

Prus napewno nie sza wparze uyteczno gospodarcza ich
ziem idlatego trudno byoby zaliczy Prusy dokategorii potg
ekonomicznych. Narolnictwie stanowicym podstaw caej ich gospodarki nie sposb byo zbudowa tak potg. Apoza tym ile mieli
oni ziemi uprawnej, k ipastwisk dodyspozycji, skoro cztery pite
powierzchni ich terytorium przykryway odwieczne puszcze ibagniska? Jedni zbadaczy utrzymuj przeto, egospodarka rolna Prusw
miaa charakter ekstensywny, inni natomiast dowodz, epowielanym przez niektrych historykw mitem jest imputowanie im niskiej
kultury agrotechnicznej.
rednia wielko powierzchni ziemi nalecej dojednego gospodarstwa nie przekraczaa 20 hektarw rozrzuconych midzy zagajnikami iugorami. Owikszej wasnoci ziemskiej mona mwi dopiero
odXIII wieku poczynajc, awic odczasw podboju krzyackiego.
Prusowie stosowali ju podozmian, awic dwjpolwk, apotem trjpolwk. Ziemi spulchniali cignionym przez konie albo woy drewnianym lemieszem iradem oraz bron, azboe cinali sierpem, poczym
wizali jewsnopy iustawiali stogi. Widok pola wczasie niw przypomina wic nasze pole sprzed wprowadzenia niwiarek ikombajnw.
Poletka swoje obsiewali Prusowie ytem, pszenic, prosem, jczmie41

niem inade wszystko owsem wyse, zktrego sporzdzali ulubion

potraw meltan iktrym karmili konie. Wogrodach uprawiali groch,
bb, fasole, gryk, buraki, brukiew irzep, ktra uchodzia uPrusw
zanajwyej cenion jarzyn. Wsadach dojrzeway jabka, gruszki,
liwki iwinie. Odtej strony patrzc, Prusowie nie ustpowali innym
plemionom redniowiecznym.
Uznan specjalnoci Prusw bya hodowla koni, ktre uchodziy
zazwierz wite. Miejsce szczeglne zajmowa ko biay. Wcelu zapobieenia lub choby utrudnienia ich kradziey, Prusowie mieli zwyczaj wypalania naich grzbiecie znakw wasnociowych. Hodowali te
woy, czerwone bydo rogate, trzod chlewn, kozy iowce, atake kury
ikaczki.
Ostpy lene wabiy Prusw wszelak zwierzyn
idlatego owiectwo byo dla
Prusw nie mniej wane.
Polasach harcowa gruby zwierz: tur, ubr, niedwied, o, bbr idziki ko,
nie mwic ozwierzynie
drobnej. Niestety, czowiek jest istot bezrozumnie zachann idziki ko
Ryc. 9 Tur wedug Zygmunta Herbersteina uleg wytpieniu wXVII,
zpoowyXVI w. wytpiony wpolowaniach.
niedwied iubr wXVIII,
abbr wXIX wieku. Otym
jednak, czym wstrukturze
gospodarki dawnych Prusw byo owiectwo, dowiody wyniki wykopalisk archeologicznych. Dziki nim udao si wydoby spod ziemi
cay bogaty arsena owiecki, wtym oszczepy, kije, wnyki, sieci, topory,
noe iinne narzdzia.
Ciekawe pytanie stawia Cezary Tryk: Czy Prusowie znali owy
zsokoami przed przybyciem Zakonu Krzyackiego? Iodpowiada:
Wrdach pisanych potwierdzeniem naistnienie sokolnictwa wPrusach () S nieliczne wzmianki wkronikach krzyackich. Wkronice
Piotra zDusburga oraz uMikoaja zJeroszyna, apniej take wKronice wielkich mistrzw Muriniusa, odnajdujemy wzmianki, epodczas
obrzdku pogrzebowego Prusw wraz zciaem zmarego palono ptaki
drapiene ie skadanie ptakw drapienych nastosie wraz zezmarym potwierdza przywizanie Prusw dotego rodzaju oww. Mona
te przyj zawmiar pewne, eowami tego typu trudnili si pruscy
nobiles, czyli warstwy wysze.
42

Las przyciga te Prusw zajmujcych si bartnictwem, albowiem

tak jak kobyle mleko nastole monych, tak mid pitny musia si znajdowa nastole posplstwa, aiwosk by te nader przydatny. Std te
wywodzio si poszanowanie prawa wasnoci barci, albowiem odnaleziona wlesie bar stawaa si wasnoci jej znalazcy. Prusowie opanowali rwnie umiejtno zwabiania rojw pszcz dodziupli
starych sosen. Taki bartnik pruski wyprawia si dolasu nawiele tygodni, atowcelu porzdkowania barci, dogldania roju
ipobierania miodu oraz wosku.
Oznaczeniu bartnictwa wiadczy zkolei fakt, eodpruskiego sowa bartis bar pochodzi
nazwa krainy Barcja, natomiast
sowo druvis sztucznie wykonany otwr dobarci dao pocztek nazwie krainy Nadrowia.
Tak przynajmniej sdz znawcy
przedmiotu.
UPrusw terminowali zapewne bartnicy wywodzcy si
zKurpiw. Mona chyba nawet
Ryc. 10 Rekonstrukcja sposobu popowiedzie wicej: odPrusw
bierania miodu z barci przez Prusw.
zaporednictwem Kurpiw przejli Sowianie wiedz opszczelarstwie iwytwarzaniu pitnego
miodu, albowiem pamita wci trzeba, etooni byli owiele wiekw
starsi imieli si czym dzieli zmodszymi. Mona chyba powiedzie
jeszcze wicej: Prusom iKurpiom wsplne byo umiowanie wolnoci, albowiem ijedni, idrudzy nie zaznali nigdy paszczyzny; elementy
stroju kobiecego, jak charakterystyczne wysokie iokrge czepce kurpiowskie wskazywayby naich pruskie pochodzenie.
Osobn gazi gospodarki Prusw byo rybowstwo, jak bymy
dzi powiedzieli, rdldowe, albowiem wyprawianie si zsieciami
namorze nie leao naog wnaturze Prusw. Znacznie chtniej
zastawiali byli wjeziorach istawach wicierze, uywajc te haczykw, czerpakw, podrywek, wdek, ocieni iinnych narzdzi latem
acignionego nalinach niewodu zim. Prusowie opanowali te
hodowl ryb wwodach stojcych. Kronikarz krzyacki odnotowa,
edziki takiej hodowli ludno jednego zgrodw wNadrowii wy43

trzymaa dziewicioletnie oblenie. Wszystkie te iinne prace, ktre byy zajciem ubocznym inie doprowadziy dowyksztacenia si
zawodu rybaka czy bartnika, podejmowanym latem. Lato pruskie
trwao odustpienia lodw narzekach oraz jeziorach ikoczyo si
wmomencie pokrycia tych wd pierwszym lodem. Zim Prusowie
oddawali si pracy wzagrodzie.
Wczasie, kiedy kobiety zasiaday doprzdzenia itkania zlnu iweny, mczyni zabierali si doszycia zeskr koskiej uprzy, futer
iobuwia. Dogarbowania skr uywano czerwonego barwnika dobywanego zrobakw zwanych wormyan bd warmun, odktrych
tosw niektrzy badacze wywodz nazw Warmia.
Inni kierowali si dokuni, gdzie odbywaa si obrbka elaza, zktrego wykuwano rnorakie narzdzia ibro. Okazuje si, naterenie dawnych Prus wystpoway tzw. rudy darniowe, zktrych wytapiano elazo
gelso. Umiejtno t posiada kady praktycznie wieniak, ktry by
rwnie obsugujcym piec hutnikiem. Jeden ztakich piecw datowany
naVI lub VII wiek odkryto wWyszemborku koo Mrgowa. Ten piec hutniczy skada si zkotlinki, czyli jamy wykopanej wziemi, orednicy 45
cm ipostawionego nad ni glinianego komina. Komin napeniano warstwami rudy zwapnem iwgla drzewnego. Nastpnie rozarzano wgiel
wkominie, regulujc dopyw powietrza przez wybijanie prowizorycznie
zatkanych otworw wciankach bocznych, umieszczonych narnych
wysokociach. Wten sposb wcigu kilku godzin uzyskiwano temperatur okoo 1200 1400 stopni Celsjusza. Wtedy te nastpowa proces
redukcji tlenkw elaza () Wgrnej czci komina gromadzio si
elazo () Poostudzeniu piecowiska odbijano bry elaza, tak zwany
ks, ktry nastpnie oczyszczano kuciem nagorco. Zjednego takiego
komina uzyskiwano bry elaza wowadze 3,5-5 kg, cozapewne byo
iloci wystarczajc nabiece potrzeby jednego gospodarstwa wcigu
roku prezentuje technologi staropruskiego
hutnictwa prof.OkuliczKozaryn.
Ztych przeto wzgldw dawne Prusy pokrywaa sie tzw. dymarek
hutniczych iwarsztatw
kowalskich, ktrych wyroby nie zawsze pokryway potrzeby zwaszcza
militarne. Wkuniach
Ryc. 11 Narzdzia domowego uytku.
odlewano te metale koKo III-II wiek p.n.e.
44

lorowe, jak ow, srebro, mied oraz cyna. Uzasadnione zatem wydaje si
stwierdzenie, ePrusowie osignli wysoki stopie rozwoju metalurgii.
wiadczyby otym XVII-wieczny Sownik Elblski, wktrym pomieszczono nazwy kilkudziesiciu pruskich wyrobw zelaza. Nic przeto dziwnego, ekowal wutris cieszy si wspoecznoci estym rwnie wysok.
elazo nie znajdowao zastosowania wbudownictwie.
Gbokie zdziwienie nie tylko kupcw zagranicznych, ale iKrzyakw budzi fakt, eznane Prusom zoto isrebro nie miay dla nich
wikszej wartoci. Tumaczy mona tornie, ale rwnie dobrze mogo totylko potwierdza znaczny poziom zamonoci Prusw, ktrzy
doskonale obywali si bez pienidza, chocia by im on znany odczasw rzymskich.
Wysoki poziom pruskiego rkodziea reprezentowao garncarstwo,
ktre dostarczao wypalanych wpiecach naczy glinianych nauytek
domowy. Poziom ten zapewniao stosowanie znanego oddawna Prusom koa garncarskiego. Wczeniej naczynia gliniane lepiono wrku.
Takimi lepionymi pucharami glinianymi wznosili Prusowie toasty zwielu bardzo rnych okazji. Iznw odwoajmy si dowiedzy archeologa
natemat naczy: Wykonywano jezgliny, doktrej dodawano niewielkie iloci odsianego tucznia kamiennego lub piasku. Zewntrzne powierzchnie powlekano rzadk glink, przez copowypaleniu nabieray
piknego, intensywnie czarnego lub czerwonego koloru. Niemal kade
naczynie bogato zdobiono rnymi kombinacjami bruzd, kresek, linii falistych, kkami, dokami, stempelkami. Wyrniajc form reprezentoway wspomniane ju pucharki napustych nkach pisze
woparciu owyniki prowadzonych przez siebie prac wykopaliskowych
prof.Okulicz-Kozaryn. wiadczy towszystko nie tylko ostosowaniu
wysoko rozwinitej ioryginalnej, pruskiej technologii wytwarzania, ale
iogbokim zmyle artystycznym Prusw, ktrzy ipod tym wzgldem
mieli czym zaimponowa innym ludom. Nie byo im te obce kowalstwo, odlewnictwo, kamieniarstwo, garbarstwo, bednarstwo, ciesielstwo, plecionkarstwo, brzownictwo czy wyrb zdradzajcych subtelny
zmys artystyczny kobiecych ozdb zmetali.
Tak wic wczasie wolnym odzaj wpolu, wlesie inad wod, atake ododpierania czstych atakw zzewntrz Prusowie pdzili ywot
ludzi bardzo pracowitych.

45

Biesiada namod prusk

ahojnie wyposaonej przez natur wpikno acz relatywnie ubogiej odstrony walorw uytkowych ziemi lud poza zdarzajcymi
si latami nieurodzaju naog nie dowiadcza godu. Odwrotnie,
ziemia tapozwalaa wyywi wszystkich, aniekiedy cakiem wystawnie
biesiadowa itonie tylko wkrgu najbliszych. wiadczy tobymogo
oich rozwinitej sztuce kulinarnej, ktr chtnie prezentowali przybywajcym zdaleka gociom. St pruski bywa wic zastawiony nader
obficie, aokazji kutemu bynajmniej nie brakowao.
Okazj tak byy nade wszystko uroczystoci rodzinne oraz obrzdy iwita celebrowane zracji bardzo rnych, jak naprzykad przypadajce nakoniec lata zakoczenie prac niwnych. UPrusw byo
towito bodaj najwiksze. Nie obywao si, rzecz jasna, bez modw
dzikczynnych iwicej ni sutej uczty. Itaka poczona ztgim pijastwem mczyzn oraz rwnouprawnionych pod tym wzgldem kobiet
uczta poniwna trwaa kilka nocy zrzdu, bowiem zgodnie zprzyjtym obyczajem Prusowie zwykli byli ucztowa odwieczora dorana.
Dziw bierze, jak tosi stao, enie doszo dozawarcia trwaego aliansu
midzy tak bliskimi sobie zracji skonnoci dogustowania wpijatyce
ludmi jak Prusowie iPolanie!
Rwnie podniosa acz mniej ju huczna uroczysto poczona
zucztowaniem przypadaa wiosn namoment pierwszego wyjcia
dopracy wpole. Nie obywao si te bez biesiady familijnej zokazji
narodzin, oenku aiodejcia wzawiaty. Aprzez cay ten czas opowiada Wulfstan kiedy nieboszczyk jest wdomu, pij tam ibawi si
a dodnia, wktrym go spal.
Mylne atoli byoby mniemanie, jakoby ycie Prusw mijao wycznie naucztowaniu ipijastwie, oczym zwielk luboci rozpisywali
si zwaszcza kronikarze krzyaccy. Tonie byo tak, albowiem nate
lukullusowe biesiady ilibacje trzeba byo rwnie itociko latem
oraz zim pracowa. Nacodzie menu byo cakiem zwyke iproste.
Dlatego wiedza naten temat pochodzi nie tyle zzapiskw kronikarzy,
ktrych nie interesowao tocozwyke, ile zemudnych docieka archeologw ietnografw.
Zprostot potraw sza wparze prostota stoowych utensyliw, ktre ograniczay si zwykle doglinianych acz rnych ksztatw naczy
oraz drewnianych talerzy iyek.
Podstaw poywienia Prusw byy produkty rolne, wtym gwnie
zboe, ktre rozcierali oni wkamiennych arnach namk, zktrej
piekli rnorakie gatunki chleba. Byo ich wiele, gdy nakad uroczy46

sto zwykli byli wypieka inny gatunek. Zabogactwem asortymentu

pieczywa przemawiaby te fakt, einne byy nazwy chleba wrnych
dialektach jzyka pruskiego. Donajbardziej powszechnych naleay
gruby razowy sompisenis iytni geits. Ciasto chlebowe rozczyniaa
gospodyni pruska wdrewnianej dziey gnode iniekiedy pododaniu
drobno zmielonej kory dla uzyskania specyficznego smaku wsuwaa
dopieca, posugujc si drewnian opat pettis. Piec chlebowy znajdowa si wosobnym budynku maltuve, gdzie gospodyni gromadzia
zapasy mki igdzie znajdoway si arna wpierw rczne apotem ju
rotacyjne. Obok chleba gospodynie pieky te wpaleniskach przane
placki, owijajc jewlicie izagrzebujc wpopi.
Duym wziciem cieszya si potrawa zmoczonych, suszonych imielonych ziaren owsa zwana meltan. Co ztego zachowao si doniedawna jeszcze naBiaorusi, gdzie zowsa przyrzdzano gorzkawy wsmaku
ipopijany sodkim mlekiem kisiel. Moczenie, suszenie imielenie ziarna byo zreszt wkuchni pruskiej powszechnie przyjtym sposobem
przyrzdzania gstych ppynnych polewek olekkim posmaku fermentacji. Gotowano te kasze ztuczonych wstpach zb.
Nastole pruskim pojawiay si te uprawiane wprzydomowych
ogrodach jarzyny, wtym zwaszcza groch ibb oraz rzepa, ktr Prusowie stawiali najwyej, atake zielenina wpostaci lebiody, pokrzywy
iszczawiu. Menu urozmaicay owoce lene, awic czarne jagody, jeyny, maliny ipoziomki.
Zowocw tych sporzdzano susz nazim, byurozmaica nim potrawy mczne.
Dawnym Prusom bya znana technologia toczenia oleju zmaku, lnu
ikonopi.

Ryc. 12 Naczynie sitowe. Glina.

III wiek p.n.e.

Ryc. 13 Bro inarzdzia. elazo.

II III w.
47

Osobny rozdzia pruskiego menu stanowiy potrawy zbyda, nierogacizny, owiec, kz inade wszystko koni. Konsumpcja bodaj najwyej
cenionej koniny zwracaa uwag wszystkich kronikarzy redniowiecznych. Prusowie gustowali te wdziczynie, jak zapewniay im polowania. Ijeli czasem czegokolwiek nastole zabrako, tonapewno nie
misa, ktrego byo pod dostatkiem nacodzie iwewszelkiej moliwej postaci: odsurowego poprzez gotowane, pieczone oraz ususzone
wdymie nazim iprzechowywane wpiwnicach pod polep chaupy.
Odpoway zwisay pta kiebas, awglinianych garnkach warzya
si zupa iuse zesproszkowanych kawakw ususzonego misa. Nazwa
tej zupy przypomina etnografom polsk juch. Nie brakowao wreszcie
ryb, ktrych obficie dostarczay jeziora arzadziej morze iktre mona
byo konsumowa podobnie jak miso zwierzt wstanie surowym,
smaonym, pieczonym isuszonym.
Hodowla umoliwia rozwinicie produkcji mlecznej, awic serw
suris oraz masa auctan, ale nim znalazo si ono nastole, wpierw
suyo pruskim elegantom donamaszczania wosw iskry. Przyjo
si te picie mleka wieego poadamynan ikwanego ructan-dadan.
Nabardzo star tradycj gospodarki nabiaowej wrd Prusw zauwaa prof.Okulicz-Kozaryn wskazuje fakt, ewszystkie nazwy zni
zwizane posiadaj rdzennie prusk etymologi inie zostay zapoyczone zjzykw obcych. Skoro ju onapojach mowa, tozakronikarzem krzyackim powtrzy naley, ewuyciu powszechnym trzy
byy ich rodzaje, atowoda, mid imleko kobyle. Krzyak w pomin
jeszcze jeden itobardzo popularny pord Prusw napj, jakim byo
mleko zmieszane zkrwi zwierzc. Przynoszona wglinianych dzbanach zjeziora przez dziewczta woda dopicia wypeniaa ustawione
uwejcia dodomu duych rozmiarw naczynie.
Mid zkolei by napojem, jak tozawiadczy toIX-wieczny podrnik Wulfstan, ludzi wolnych iniewolnikw. By tomid sycony, awic
mieszany zwod, gotowany ipozostawiony doskwanienia. Pozaprawieniu szyszkami zdzikiego chmielu napj ten przypomina wsmaku
alkohol, cho nie mia nic wsplnego zezrazu nieznanym Prusom piwem. Dopiero zczasem przej mieli odssiednich Polan wraz znazw piwis produkt zesfermentowanych kiekw jczmienia.
Kobyle mleko, oktrym Dugosz napisa, e pili koskie mleko,
aono zwykle gow zawraca, musiao by sfermentowane istd te jego
waciwoci. Napj ten, oktrym wiadomo, edelektowali si nim tylko
moni, zwrci uwag Wulfstana iwszystkich pniejszych kronikarzy,
albowiem nie by znany wkrajach Europy Zachodniej ajedynie plemionom zaludniajcym stepowe obszary Wschodu.Czyby wic by toatawizm wyniesiony przed kilkunastu wiekami znad Wogi iDniepru?
48

Kronikarze odnotowali te lubowanie si wpiciu mleka zkrwi.

Helmold pisa naten temat, e mleko ikrew tych zwierzt suy im
zanapj, itonawet tego rodzaju, epodobno nim si upijaj.
Dalej poszed Dugosz powtarzajc zaPiotrem zDusburga, e go
albo przyjaciel nie do odnich by uczczony, jeeli go trzewym pucili! Tene Piotr zDusburga napisa bowiem: Ajeeli przybd gocie,
podejmuj ich najlepszym czym mog. Anie mawdomu ani napoju,
ani jedzenia, ktrego byniebawem chtnie iuprzejmie nie udzielali.
Im zdaje si, e[nie dosy] uprzejmie przyjli iodobro goci nie dbali,
jeeli ich nie upoili a dowymiotw. Czy nie przypomina todawnej
gocinnoci wileskiej, kiedy gospodarz dokonsumpcji wrcz przymusza, ago sumitowa si: Dzinkuja, ju miniedobrze?
Odywiajca si naswj sposb spoeczno pruska, czego dowiody badania archeologiczno-antropologiczne, cieszya si doskonaym
wwczesnej Europie stanem zdrowia, amczyni doywali sdziwego
wieku. Jeli nie zginli wczeniej wwyprawie zbrojnej. Du odpornoci nachoroby cieszyy si te kobiety, oile nie zmary wskutek powika wczasie porodu. Prusw nie dowiadczay masowe imordercze
epidemie, ktre wyludniay wielkie poacie redniowiecznej Europy.
Wkadym za razie pisze prof.Okulicz-Kozaryn yo si tuzdrowiej ni naziemiach sowiaskich, cho iumierao atwiej. atwiej
dlatego, ePrus by zemierci zapan brat ini poprostu gardzi.
Nader istotny, jak si wydaje, wpyw nastan zdrowotny pruskiego
szczepu miao wrodzone zamiowanie dohigieny, cozawiadczy m.in.
Dugosz piszc, e anie codzienn byy potrzeb rwnie umczyzn
jak iukobiet; utrzymywali bowiem, ewypdzay zciaa chorob
ostatniego przepicia iprzeduay ycie. Kpiel naleaa dorytuaw
quasi religijnych, gdy niektrzy Prusowie jako tozanotowa kronikarz staraj si, aeby codziennie bra ani nauczczenie swoich
bogw. Std te wkadej zagrodzie znajdowaa si ania, albowiem
kpiel wjeziorze nie zastpowaa przemonej potrzeby ablucji wwodzie gorcej. Lana nakamienie woda zamieniaa si wpar, umoliwiajc kpiel parow.
Czy nie bya toprzypadkiem pruska wersja dzisiejszej sauny fiskiej?

49

IV. POTRZEBY NATURY WYSZEJ

Nie strj zdobi Prusa
Jak wygldali Prusowie?

dpowiedzi natopytanie udzielili ju kronikarze redniowieczni,

awrd nich XII-wieczny Helmold: Ludzie ci maja bkitne oczy,
czerwona twarz idugie wosy, za odstulecie starszy Adam Bremeski opisa Sambw jako ludzi niebieskookich orumianej twarzy
idugich wosach. Relacje te, jak wida, pokrywaj si, awic zdaj
si by wiarygodne. Zdaniem prof.Okulicz-Kozaryn opis ten pokrywa si zwynikami bada antropologicznych szkieletw pochodzcych
zestaroytnych iwczesnoredniowiecznych cmentarzysk odkrytych
naziemiach pruskich. Prus, podobnie jak Polak iSkandynaw wwiekach rednich by postawnym mczyzn ojasnej cerze, jasnych wosach ioczach. Kobiety pruskie swym wygldem rwnie przypominay Sowianki.

Jak Prusowie si odziewali?

aten temat zachoway si niezbyt liczne relacje imateriay ikonograficzne, acz budz one niekiedy wtpliwoci badaczy. Uwag
zwraca jednak zgodno midzy tym, conapisa Adam Bremeski, e zawenian odzie, zwan faldones, oni ofiarowuj kosztowne
futra, atym, coodnotowa XVI-wieczny lekarz ihistoryk niemiecki,
Erasmus Stella, emczyni nosz odzie wenian akobiety lnian.
Itobysi zgadzao zrzeczywistoci, gdy czego jak czego ale owczej
weny ilnu Prusom nie brakowao. Duym wziciem cieszyy si
zwaszcza weniane dzianiny, jakie wytwarzano przy pomocy wygadzonych patykw.
Tkaniny sporzdzano metod chaupnicz naprymitywnych jeszcze,
coprawda, krosnach, ale uzyskiwany wtych warunkach produkt podobno nie odbiega jakoci odwczesnoredniowiecznych tkanin gdaskich,
cowiadczyoby owysokim kunszcie sztuki tkactwa, jakim zajmoway
si kobiety pruskie. Kobiety owe przywdzieway nacodzie dug ko50

szul, narzucajc nagow

iramiona ratuch, czyli
wenian chust, naktr
wporze zimowej nakaday futrzan czap, nadto stroiy si wnaszyjniki
ibransolety. XVI-wieczny
kronikarz Maciej Stryjkowski uzupeni ten obraz piszc, eobrczkami
zmiedzi, albo zmosidzu
szyje obtaczali, uuszu te
kka wieszali, cowszystko podzi dzie, jako widzimy, wmudzi morzu
przylegej, wKurlandach,
wPrusiech, posplstwo
zachowuje.
Owrodzonej elegancji
pci niewieciej wiadcz
dobywane wtrakcie wykopalisk
archeologicznych kociane grzebyki
zokuciami brzowymi,
aurowe zapinki, zawieszki, naszyjniki, wisiorki, zausznice iinne
tym podobne przedmioty. Miay wic niewiasty
pruskie poczucie gustu
ich przypodobania si
mczyznom.
Ciekawe, enikt nigdzie nie wspomnia
Ryc. 14 i 15 Ubir Prusw.
obursztynie, ktry nigdy oka Prusw nie cieszy. Niewiasty zwyky
chodzi boso albo wykowych apciach. Strojem mczyzn natomiast byy wskie, dugie iwpuszczane wobuwie iprzewizywane rzemykiem spodnie lagno. Wypuszczano nanie sigajc kolan wenian albo lnian koszul zszerokimi mankietami, awtalii
przepasywano jzdobn krajk, pasem albo irzemieniem. Najcz51

ciej koszule byy niebieskie, gdy wSambii naprzykad by tokolor najbardziej preferowany.
Byy iinne rodzaje wierzchniej odziey mskiej, ale nic si poniej
poza nazwami nie zachowao. Tak wic nazwy wilna bd wilnis,
coznaczy wena, odnosiy si prawdopodobnie dorodzaju kaftana,
asowo pelkis oznacza miaoby paszcz. Prusowie odziewali si te
wcaune, odpruskiego sowa oznaczajcego kun, czyli futro oraz
wstroje zpastowis czyli tkanego sukna. Nanogach nosili plecione
zlipowego yka kurpe.
Dowiedzenie ewentualnego zwizku midzy nazwami tego pruskiego obuwia tudzie regionu upoudniowych granic dawnych Prus czyli
dzisiejszych Kurpi naley ju doetnografw.
Uwag zwraca spostrzeenie kronikarza krzyackiego, Piotra zDusburga: Obogactwo izasobno wszaty nie dba wcale tene nard; jak
jedzisiaj zoy, tak jejutro nasiebie woy. Jego tonic nie obchodzi,
czy nanice wywrcone.
Wbrew pozorom nie wiadczyoby toowrodzonym Prusom poczuciu abnegacji, jeli wzi pod uwag zwyczaj, ktry nakazywa pozostawia odwitny i, rzecz mona, elegancki przyodziewek nadrog
natamten wiat. Droga tawioda przez poncy stos, naktrym ogie
trawi zwoki wraz zowym wytwornym strojem. Tak wyjania ten zwyczaj prof.Okulicz-Kozaryn:
Kady () troskliwie gromadzi najlepsze inajdrosze odzienie,
rzadko go uywajc ichronic przed zniszczeniem nie poto, byimponowa ssiadom, lecz bypomierci godnie zaprezentowa si
przodkom ().
Wprzeciwiestwie dowczesnej obyczajowoci polskiej izachodnioeuropejskiej bogactwo szat nie byo okazj domanifestowania ani
pozycji spoecznej, ani majtkowej. Zwaszcza kobiety zamknite wgospodarstwach, rzadko dopuszczane dozbiorowych zebra iobrzdw,
mao miay okazji dopokazania swych strojw.
Zreszt nie strj by wany inie on liczy si wocenie walorw
czowieka. Bogata suknia () moga wzbudzi podziw ipodanie, lecz
bardziej ceniona bya odwaga, ofiarno dla ziemi iwiary ioddanie
dla spraw publicznych () Nigdy nie wytworzyy si tupojcia dworu
paskiego iwasnoci typu ksicego, nie byo niewiast dworskich,
ktre tak chodziy obcione zotymi koronami, koliami, acuchami
naszyj, naramiennikami, zotymi frdzlami iklejnotami, egdyby ich
drudzy nie podtrzymywali, nie mogyby udwiga tego ciaru kruszcw pisa Gall Anonim odworze Bolesawa Chrobrego.

52

Obrzdy izwyczaje ludu pruskiego

awni Prusowie yli wrytmie, jaki narzucaa otaczajca ich dziewicza natura. Rytm ten, rzecz jasna, regulowa rwnie bogat sfer zwizanych czsto zwierzeniami religijnymi obrzdw izwyczajw ludowych, ktre pozwalay oddali si odich trudnej naog
egzystencji codziennej. Ludzie przeto zutsknieniem oczekiwali
napocztek dagis, czyli lata, ktre nadchodzio podugiej isrogiej,
jak tonaWarmii iMazurach, zimie semo. Trzeba bowiem wiedzie,
erok Prusw dzieli si nate dwie pory iewanie lato byo, jeli tak
rzecz mona, sezonem wielu obrzdw, ktre zreguy odprawiano, jak
wiadomo, ponocach. Taka toju bya staropruska acz znana rwnie
innym ludom onych czasw tradycja.
Jak stwierdzali kronikarze, nasilenie wszelakich wit, obchodw
iuroczystoci przypadao napocztek lata. Ustpienie zimowych lodw
najeziorach irzekach uznawali Prusowie zapocztek swojego dagis,
coskaniao ich dowyjcia wpole zpierwsz ork ipognania byda
napastwiska. Ale jake nie poprzedzi tego uroczystym oddaniem czci
bstwu ziemi eminele, ktrej nazwa wywodzia si zpruskiego emina ziemia?
Mczyni udawali si gromadnie dowitego gaju, byuprosi ofiarnika dorozpoczcia zwyczajowego obrzdu. Potrzykrotnym napenieniu przeze drewnianej miseczki ofiarnik wznosi doniebios pogaskich mody, ktre wedug kronikarza Stryjkowskiego brzmiay:
Bogini nasza, eminele, typrecz zim przykra odganiasz, araczysz
zioa, kwiatki itrawy powszystkiej ziemi rozmnaa, myteraz ciebie
prosimy, eby zboe nasze zasiane iktre sia mamy raczy hojnie
rozmnoy, aby kosisto roso, awszystek kkol racz sam podepta.
Zanoszenie modw trwao dowitu idowitu uczestnicy obrzdu
zdrowo sobie popijali, bypozakoczeniu uroczystoci uda si prosto
dopracy wpolu.
Bardziej bodaj hucznie sprawowali Prusowie obrzd zakoczenia
niw. Uroczystoci przewodzi gwny ofiarnik wurszajtis, wktrego wciela si sdziwy inajbardziej godny wspoecznoci lokalnej gospodarz. By wity ogie, byy zwyczajowe mody dzikczynne ibyo
skadanie ofiary, ktr bywao jakie zwierz domowe. Obrzd ten
tak opisa cytowany ju Stryjkowski: Wurszajtis, opasawszy si rcznikiem, wzywa powtre wszystkich bogw mwic: Tojest chwalebna ofiara ipamitka ojcw naszych, abymy zgadzili gniew bogw
swoich; poczym szepczc obejdzie trzykro byka okoo izarzez go,
akrwie nie rozlewaj naziemi, ktr puciwszy wuszatek, czerpi
53

kauszykiem albo czark, Wurszajtis kropi ludzi, aostatek rozbierz

wgarnuszki ikropi kady wdomu swoim bydo.
Iteraz nastpowao to, nacowszyscy czekali najbardziej: pieczenie
nadzianego nadrgi misiwa iplackw. Iznw Stryjkowski: achopi
siedz okoo ognia, przed ktrych niewiasty przynios placki niepieczone, aoni ujwszy kady poplacku, rzuca jeden drugiemu wrce
przez pomie, tak dugo chwytajc, a si upiek.
Chcc poj sens tego obrzdu naley wiedzie, ezgodnie zprastarym pruskim wierzeniem wity ogie emanowa moc bosk, ktra
oczyszczaa pieczone wten sposb placki iwszelkie inne przepijane mlekiem zkrwi bd
miodem potrawy. eby tradycji
obrzdowej stao si zado,
uczestniczcy
wuroczystoci
kapani policzkowali wszystkich,
bywybi znich wszelkie przewinienia ijeodpuci. Ludzie
zeswej strony rewanowali si
wsposb podobny kapanom,
ktrych powinnoci byo gone przywoywanie pomocy bogw. Ikiedy wreszcie wstawa
wit iobrzd dobiega koca,
jego uczestnicy wrelacji StryjRyc. 20 Obrzd plackw.
kowskiego id narozstanie
drg, niosc placek pszeniczny
icosi ostao zonej kolaciej,
ikad tywjedno miejsce, awszyscy ziemi przysypuj wzgrz, strzegc pilnie, aby zwierz albo ipies nie mg tego wykopa, asprawiwszy
to, poruczaj si bogom.
Zgodnie zkultywowan odstuleci tradycj poszalestwach zokazji
doynek nastpoway uroczystoci obrzdowe kuczci ipamici zmarych. Ludzie zbierali si wmiejscach pochwku, przynoszc tam jado
oraz napoje ipozostawiajc jenagrobach wprzekonaniu, ezmary skorzysta zokazji doposilenia si, doczego miay zachca speniane toasty,
odktrych iloci miao zkolei zalee dobre samopoczucie antenata.
Czy nie przypomina topodobnych anie tak dawnych wkocu jeszcze obrzdw litewskich, jakie przedstawi w Dziadach Adam Mickiewicz? Iczy nie przywodzi tonapami Indian boliwijskich, ktrym
obyczaj nakazuje ucztowa nagrobach ich bliskich? Obyczaje, jak wida, nie znaj granic.
54

Rozliczne obrzdy iceremoniay wizay si zzejciem Prusa ztego

wiata. Otwierao jepostawienie beczki jczmiennego piwa dla zaproszonych naopakiwanie zmarego ssiadw iprzyjaci. Nastpnie
zwoki poddawano ablucjom, strojono wnajbardziej elegancki zposiadanych przyodziewek, atolnian koszul, spodnie isurdut cignity skrzanym pasem zelazn sprzczk, poczym umieszczano jenastoku przed wejciem dochaupy. Iteraz rozpoczynaa si
waciwa uroczysto: czerpic piwo czarkami aobnicy zwracali si
dozmarego: Przyjacielu, dlaczego umare, czy nie miae do je
ipi? Korzystajc zokazji nie omieszkali te zanie doniego proby
oprzekazanie odnich pozdrowie wszystkim przebywajcym natamtym wiecie bliskim.
Relacj otym, jak wyglda uPrusw wwieku IX obrzd pogrzebowy, pozostawi nieoceniony Wulfstan: Gdy umrze tam jaki
czowiek, nie spalony ley on wswym domu urodziny iprzyjaci
jeden miesic lub niekiedy dwa; () niekiedy przez p roku nie s
oni spaleni ile nawierzchu wswoich domach. Aprzez cay ten
czas, kiedy nieboszczyk jest wdomu, pij tam ibawi si a dodnia,
wktrym go spal. Ztego samego atoli rda pochodzi wiadomo
otym, e Estowie posiadaj tak umiejtno, epotrafi wytwarza zimno. Idlatego nieboszczyk ley tam tak dugo inie rozkada
si, poniewa dziaaj naniego zimnem (). Ajeeli postawi si dwa
naczynia pene piwa lub wody, potrafi oba zamrozi, obojtne, czy
jest lato, czy zima!
Wulfstan operuje jeszcze dawn nazw Estowie, ktr wypara
wkocu nazwa Prusowie.
Wicej uwagi ich osigniciom wnieznanej jeszcze wtedy nikomu
dziedzinie chodnictwa powica Kazimierz Madela stwierdzajc, eani
Wulfstanowi, ani pniejszym kronikarzom zKrzyakami wcznie nie
powiodo si przeniknicie tajemnicy, jaka skrywaa prusk technik
zamraania nie tylko zwok ale ipokarmw, skd wniosek, ezapewne
strzec jej pilnie musiaa wczesna kasta kapaska. Nie znalazy empirycznego potwierdzenia prby tumaczenia tego fizycznego zjawiska
stosowaniem pewnego tajemniczego aznanego jakoby tylko Prusom
gatunku ziela.
Ajednak todawnym Prusom powiodo si wyprzedzenie pniejszych osigni techniki chodniczej poprzez praktyczne wykorzystanie
reakcji endotermicznej, jaka zachodzi midzy lodem ipewnymi solami
mineralnymi. Nic nie stoi naprzeszkodzie pisze Kazimierz Madela
aby przypuszcza, i Prusowie przypadkowo odkryli, emieszanina soli
zlodem silnie si ozibia (). Zdaje si toby proste, ale wielkie cywilizacje staroytne sztuki tej nie opanoway. Dopiero w1530r. udao
55

si wEuropie (Wochy) wytworzy sztuczne zimno zapomoc wanie

mieszaniny soli () ilodu.
Okazuje si, eld by Prusom znany. Problem wtym, jak mogli
oni stosowa sl. Wkadym razie wchodnictwie naley si im palma
pierwszestwa!
Zadawniony ipowszechny wrd Prusw by te zwyczaj palenia
zwok zmarych. Gdyby tylko zwok!
Jakkolwiek Adam Fischer pisze ochowaniu zmarych wjamie
iukadaniu ich gow kuzachodowi, tojednak zgodnie znajdawniejszym iprzyjtym powszechnie obyczajem droga zmarego Prusa wioda natamten wiat poprzez stos grzebalny. Pomienie trawiy zwoki
zmarego wraz zewszelkimi przedmiotami, jakich uywa on zaycia,
albowiem, jak sdzono, wkadej rzeczy stworzonej rk ludzk yje
wasny jej duch, ktry wtrakcie palenia ulatuje, bytam, natamtym
wiecie, dalej y wpostaci zblionej doziemskiej. Tradycja staropruska nakazywaa zatem wyposaa odchodzcego ztego wiata bliniego nie tylko wkosztownoci, ale iwuywane przeze zaycia przedmioty jako towsiekier, sztylet idzidy, atake wchleb idzban miodu
nadrog. Zmara kobieta otrzymywaa nadto ig znitk, bymoga
ona podreperowa odzie wrazie jej rozdarcia. Wdrodze namiejsce
pochwku towarzyszy zmaremu orszak, jaki tworzyli przyjaciele dosiadajcy rczych dzianetw.
Obrzdowo dawnych Prusw bya cile zwizana zustrojem rodowym istd te wywodzio si wiele zwyczajw ocharakterze familijnym. Wuroczystym witowaniu narodzin dziecka braa udzia caa
wsplnota domowa irodowa seimins, byzanosi wsplnie mody
ofiarne dobstwa ziemi eminele iskada mu stosowne ofiary.
Uroczycie obchodzono te wPrusach zawarcie maestwa, odtransakcji kupna ony
poczynajc.
Panna
moda
upraszaa
zgromadzonych ztej
okazji goci oudzia
waosnych
pieniach postracie paniestwa,
poczym
egnaa si nie tylko zrodzin ale
izezwierztami
domowymi
iudawaa si wysanym
Ryc. 21 Uroczysto zalubin.
przez narzeczonego
56

wozem weselnym doswojego nowego domu. Nagranicy obu posiadoci pona gownia, ktr potrzykro okadzano wehiku narzeczonej
atowcelu odpdzenia odniej wasajcych si wok zych duchw.
Poprzybyciu pod dach narzeczonego panna moda trzykrotnie obchodzia swj nowy dom ipoddawaa si wielu zwyczajowym dziaaniom, jak
smarowanie miodem ust czy obsypywanie ziarnem zb, czyli tzw. obsypiny. Potym wszystkim nastpoway oczepiny ipokadziny, czyli obcicie
dugich wosw iwoenie nagow obszytego biaym ptnem wianka,
ktry maonka nosi miaa domomentu narodzin syna, iwkocu prowadzono jadoweselnego oa, wktrym czekao naobojga modych
skonsumowanie koguta lubnego, atowcelu zapewnienia podnoci.
Otych iwielu innych obrzdach nie byoby wiadomo, gdyby nie
rozliczne zakazy inakazy, jakie wydawali zwalczajcy przejawy pogastwa komturowie krzyaccy ibiskupi. Natej podstawie moliwe stao
si niejako zrekonstruowanie obrzdowoci Prusw, ktrych przywizanie dotradycji okazao si nadspodziewanie trwae.

Ulotne piewy iposgi kamienne

en schludny acz skromnie odziany nacodzie lud pruski nie by

pozbawiony potrzeb wyszych. Nader chtnie przeto piewa itaczy przy wtrze dwikw swojej muzyki. Niestety, nie zachowaa
si staropruska notacja muzyczna, oile wogle istniaa, ani te nie pozosta lad pojakiegokolwiek muzycznym instrumentarium dawnych
Prusw, jednake ztekstw kronikarzy dowiedzie si mona, ebyli
oni nie tylko wielce waleczni ipracowici, ale te irozmiowani wpiewie tudzie tacu wykonywanym przy muzyce dwutaktowej. Zdaniem
etnografw melodie staropruskie byy oparte napentatonice cechujcej muzyk ludw pierwotnych. piewanie stanowio nieodczny
akompaniament ucztowania, pracy oraz uroczystoci wszelakich, wjakich lubowali si Prusowie, ktrzy mogli poszczyci si bardzo bogatym repertuarem rnego rodzaju pieni wykonywanych przy wielu
itonader rnych uroczystociach, jakich wyciu ich nie brakowao.
Zgodnie zrespektowanym powszechnie zwyczajem Prusowie obchodzili swoje uroczystoci odzmierzchu dobrzasku istd caymi nocami nioso si echo piewu nad gami ijeziorami, ginc wlenych
ostpach. witowali iwsamotnych, rozrzuconych poterenie gospodarstwach rodzinnych, igromadnie nawiecach zwoywanych wwitych gajach, abyo cowitowa, kogo czci icowspomina.
Jako ecze szczeglna przysugiwaa zmarym antenatom, lud
zwyk sawi pami ich pieni. Bogaty musia by wic repertuar pie57

ni bohaterskich, jakie tworzyli tulisze iligasze czyli kapani, ktrych

powinnoci byo wysawianie podczas pogrzebu czynw bohaterskich
tych, ktrzy odeszli byli wzawiaty. Chyba donich nadawaoby si
okrelenie pruskie piewania ipieni (grimons igrimikan odgrumnis daleki grzmot) pisze Adam Fischer, majc namyli owe pieni
nacze zmarych.
Multum okazji dopopisw wokalnych stwarzao ycie codzienne
yjcych Prusw, atonarodziny, atozalubiny czy inne jeszcze
uroczystoci familijne, atake krztanie si wgospodarstwie. piewaniem umilaa sobie gospodyni zajcie przy arnach iwyrabianiu
ciasta nachleb iinne wypieki, podpiewywa sobie pasajcy bydo
chopaczyna, ale dopiero uczta weselna rozbrzmiewaa piewnym
zawodzeniem panny modej: Oho, oho, oho, mj miy wity ogieniaszku, kt bdzie drewka dla mego ojca imojej matki przynosi,
aby si przy tym ogrzewali, akto ci bdzie strzeg. Wykonywano te zapewne pieni liryczne, miosne ipochodzce zpogranicza prusko-litewskiego pieni taneczne, ktre udao si zapisa.
Wedug prof.Fischera przypominay one litewskie dajny istd
mona wnosi ocharakterze zaginionych pieni pruskich. Napodobnej podstawie, jak bya twrczo litewska owych czasw,
mona te prbowa odtworzenia charakteru staropruskiej pieni
ludowej. Okazj dozabawy byy dla Prusw pierwszy siew zboa
inie wyobraali sobie oni zwizanej ztym uroczystoci bez uczty
oraz towarzyszcych jej plsw ipopisw wokalnych. Najbardziej
jednak hucznie, wtym piewem itacem, zwykli Prusowie witowa zakoczenie prac niwnych, czyli znane rwnie inaszym
protoplastom doynki. Obrzdy iuczty wczasie wit poniwnych
trway przez kilka nocy, zawsze poczone zwielkim pijastwem,
graniem ipiewami pisze ucja Okulicz-Kozaryn wpowoaniu
si nakronikarza Macieja Stryjkowskiego, ktry mia jakoby bra
udzia wobrzdach naPwyspie Sambijskim: awtrby dugie
ionki, imowie hucz; take ipiewaj, jeden drugiemu gb
kugbie rozdziawiwszy.
Wokresie swoich rzdw Krzyacy przykadali si dotpienia iwykorzeniania wszystkiego copogaskie, wtym rwnie tace, ktre
XV-wieczny kronikarz niemiecki Heinrich Beringer uzna wrcz za
wybryki diabelskie, wyraajc te swoj dezaprobat wobec zwyczaju
przebierania si plsajcych kobiet wstroje mskie. Dowodzio totylko trwaoci pogaskich elementw kulturowych oraz przywizania
donich ochrzczonego ju wswej wikszoci ludu pruskiego.
Dawni Prusowie, jak jednoznacznie stwierdzali torozliczni kronikarze, umieli ibardzo lubili si bawi, umilajc sobie nieatw egzysten58

cj wtrudnych warunkach naturalnych iwssiedztwie nie najbardziej

przyjaznych sobie ludw.
piew, muzyka itaniec nie byy wszelako jedynym wyrazem skonnoci Prusw dowyywania si wsferze kulturowej. Innym tego przejawem bya sztuka ludowa.
Niestety, nic praktycznie
biorc nie zachowao si
zestaropruskich
zabytkw tej sztuki, jeli nie
liczy odkrytych przez archeologw istanowicych
podstaw dorekonstrukcji fragmentw skrzy
iinnych sprztw. Mona wic domniemywa,
Ryc. 22 Naczynia - przystawki. Glina.
ePrusom nie byo obce
VI - VII wiek.
wrodzone poczucie artyzmu, skoro nawet proste
narzdzia gospodarcze mieli oni zwyczaj pokrywa ryt wdrewnie ornamentyk. Wydobyte zziemi poski kamienne wiadczyyby zkolei
oich umiejtnociach rzebiarskich. Kultur materialn Prusw reprezentowaa te wykwintnie zdobiona ceramika, jak dobywaj zziemi archeologowie.
Nie mona wyklucza, enajstarsza wEuropie Pnocnej, liczca
wiele stuleci staropruska sztuka ludowa moga oddziaywa nasztuk
Polan, Litwinow, Kaszubw, amoe nawet iSkandynaww.
Swego rodzaju paradoksem jawi si fakt, eoile nic nie przetrwao zulotnych pieni itakieje muzyki staropruskiej, oktrej skdind
wiadomo relatywnie wiele, tozupenie nic nie wiadomo otym, czym
byy iczemu suyy zachowane dodzi wstanie prawie doskonaym
tzw. pruskie baby kamienne. S tozgrubsza ociosane bryy granitu
zzaznaczonymi elementami twarzy izwyrytymi zawsze takimi samymi atrybutami: rogiem dopicia, mieczem upasa inaszyjnikiem opisuje ten fenomen prof.Okulicz-Kozaryn.
Antropomorficzne rzeby kamienne, zwane babami, stanowi
szczegln kategori zabytkw naziemiach pruskich jak okrela je
Mirosaw J. Hoffmann.
Znaczenie antropomorficznych rzeb nazywanych babami dla krajobrazu historycznego Prus zarwno wwiekach minionych, jak iwspczenie wydaje si by nieocenione sdzi Krzysztof Rybka.
Pochodzenie, chronologia iprzeznaczenie kamiennych posgw,
zwanych popularnie babami pruskimi, pozostaje dodzisiaj zagadnie59

niem spornym wnauce. Wynika tozsamej istoty tych zabytkw, ale take zbraku kompleksowych bada konkluduje Grzegorz Biauski.
Kulturowy fenomen pruskich bab kamiennych, ktrych doliczono si cznie 21 naterenie dzisiejszych powiatw nowomiejskiego,
ktrzyskiego, bartoszyckiego, sztumskiego oraz iawskiego, awic
nardzennych pruskich niegdy ziemiach Pomezanii, Natangii, Barcji,
Sasinii iGalindii, sta si przedmiotem ywego zainteresowania naukowcw wprawdzie niedawno, ale fascynuje ich coraz bardziej. Jedn

Ryc. 23 iRyc. 24 Baby kamienne. Granit.

Okres wczesno redniowieczny Barciany i Bartoszyce.

ztrudnoci wdociekaniu funkcji bab pruskich jest brak jakichkolwiek

informacji naich temat wpisanych rdach redniowiecznych.
Itak zdaniem jednych badaczy obiekty owe personifikowa miay bstwa zachodniobatyjskie, awic naleay dokategorii zabytkw
zwizanych zdawnymi kultami pogaskimi bd, jak towidz inni,
wyobraay bstwa sowiaskie. Drudzy sdz, emaj doczynienia
zkamieniami nagrobnymi bd pomnikami pokutnymi, ktre przedstawiaj mordercw. Wedug innych jeszcze lokalizacja tych obiek60

tw wmiejscach, przez ktre przebiegay dawne szlaki komunikacyjne, mogaby wskazywa, espeniay one funkcj drogowskazw lub
innych znakw informacyjnych.
Udao si jednak dowie zwizkw bab kamiennych zpodaniami
ludowymi, jakie nawarstwiay si wok poszczeglnych obiektw. Nie
powiodo si natomiast wypracowanie jednoznacznego stanowiska
wkwestii metryki tych obiektw. Rozbienoci s zaskakujco due:
jedni uczeni sdz, edoich powstania doszo wpnym bd wczesnym redniowieczu, zdaniem innych pojawienie si ich naley lokowa wpocztkach naszej ery.
Nie mate pord uczonych zgody codomiejsca pochodzenia
pruskich bab kamiennych: ich rdziemnomorskiej genezy dowodzi Anna Baejewska, natomiast Jerzy M. apo wywodzi jezterenu
Azji, gdy blisko 2 tysice podobnych obiektw udao si odnale
wAtaju, Mongolii, Kazachstanie bliej, nad Kubaniem, naKrymie,
wstepach dorzecza Donu iDniepru oraz naPodolu. Jednake, zdaniem tego badacza, samo okrelenie baby najprociej wyprowadzi
zjzykw sowiaskich, wtym ukraiskiego ( kaminni baby) czy
rosyjskiego (kamiennyje baby), nadawane () antropomorficznym
posagom odkrywanym naukraiskich iazjatyckich stepach ju uzarania nowoytnej nauki. Cz owych rzeb przedstawiaa niewtpliwie kobiety, copodkrelano poprzez ryty piersi. Inne wyobraay
mczyzn, czsto uzbrojonych. Paradoks okrelenia baba naley
wtym wypadku czy znazw baba oznaczajc wkrgu stepowych kultur tureckich przodka. Zostaa ona zeslawizowana iwesza
doobiegu naukowego, take winnych jzykach, wtym niemieckim
Baben, Steinbaben.
Spr wok tego fenomenu rozpocz si trzy stulecia temu, acilej
odmomentu, wktrym odkryto wBartoszycach pierwsz zcaej pniejszej kolekcji bab kamiennych. Okolicznej ludnoci znana bya pod
nazw Bartel. Bya to antropomorficzna rzeba owysokoci ok.1,4 m
imaksymalnej szerokoci ok.0,6 m, wprzekroju zbliona doprostokta ozaokrglonych naronikach. Wykonana zrowego granitoidy.
Gowa wyranie wyodrbniona, przykryta stokowym hemem. Twarz
trjktna, zakoczona brod, zaznaczone oczy, nos iusta. Wprawej
rce rzeby widoczny rg dopicia, lewa rka zrozczapierzonymi palcami poniej prawej (). Ponadto ryt przypominajcy kwiat (?) Unasady ramion nawiercone otwory doumocowania aureoli.
Tak opisuje dzisiaj toznalezisko archeolog apo. Najbardziej wtym
wszystkim zdumiewa jednak musz wykute naplecach posgu napisy
walfabetach greckim ihebrajskim! Skd pod Bartoszycami takie pochodzce sprzed stuleci liternictwo?
61

Zauprawomocnione uznawa trzeba dzisiaj rne interpretacje tego

fenomenu kulturowego. Wedug jednej znich ibodaj najbardziej przekonujcej byyby towyobraenia wojownikw, monych bd godnych
upamitnienia bohaterw igw rodw, ktrych posgi kamienne
miayby strzec posiadoci swych potomkw. Dlatego te naleaoby
mwi nie o pruskich babach kamiennych ale opruskich posgach
kamiennych.
Wszystko todaje si jednak sprowadzi dokonkluzji, egenez
iznaczenie tych obiektw spowija niedostpna wci nauce tajemnica,
ktra stwarza podatny grunt pod rnego typu interpretacje.

V. D
 ZIELNO WBOJU ISABO
WPOLITYCE

lia handlowa napnocno-wschodniej Rusi. ladem takim bya synna

ulica pruska, ktrej powstanie jedni historycy datuj naprzeom wiekw XII iXIII, ainni naczasy znacznie wczeniejsze.
Nie jest tojedyny dowd nakontakty, jakie czyy Prusy zwczesn Rusi.
Prowadzcy prace wykopaliskowe wKaup-Wiskiauty naterenie dawnej Sambii wdzisiejszym Obwodzie Kaliningradzkim kierownik Batyjskiej Ekspedycji Instytutu Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk, Wadimir J. Kuakow, natrafi napochodzcy zwiekw VII iVIII pruski znak
trjzba nakamieniach nagrobnych. By tosymbol najwyszych bogw
pruskich Perkuna, Patrimpa iPatola. Ten sam datowany nawieki X
iXI znak odnalaz prof.Kuakow wnadnieprzaskim rejonie Smoleska iCzernichowa, codowodzioby kontaktw sowiaskiej Rusi zprusk Sambi. Czyby wic twrca Rusi Kijowskiej, Wodzimierz IWielki,
sign popruski znak, ktry sta si wpierw herbem Kijowa, azczasem pojawi si nazotych isrebrnych monetach ruskich?
Rozwijany odpradawnych czasw nie tylko drog ldow ale imorsk handel polega nawymianie towaru natowar. Prusowie oferowali
skry, futra, wosk, bursztyn atake wystawiali nasprzeda niewolnikw. Takie czasy. Dobra te wymieniano gwnie nabro, metale, sl

Kontakty zszerszym wiatem

obyte przez archeologw zgbi ziemi pruskiej monety dowodz, ezamieszkujca jludno, mimo hermetycznego jzyka itrudno dostpnego terenu, bya nawiat otwarta. S one interesujce rwnie dlatego, estanowi najpewniejsze dowody potwierdzajce kontakty mieszkacw
zzagranic pisze niemiecki historyk Mazur Max Toeppen, dokumentujc
tostwierdzenie rozlicznymi dowodami.
Dowiedzy natemat handlu zagranicznego dawnych Prusw przyczynili si
nie tylko archeologowie, ale irolnicy, ktrym udawao si wyorywa wokolicach dzisiejszego Wgorzewa zdobione kwadryg rzymskie denary zczasw

republikaskich oraz monety zimieniem cesarza Marka Aureliusza Antoniusza. Rwnie bezcenne znaleziska srebrnych, brzowych ioowianych monet zczasw cesarzy Wespazjana, Septymiusza Sewera, Nerona
iKonstantyna Wielkiego odkryto opodal Eku, Rynu iOstrdy.
Otwarto Prusw naszerszy wiat potwierdzili rwnie liczni kronikarze redniowieczni rozpisujcy si natemat oywionej niekiedy
wymiany handlowej, jak prowadzili oni zwieloma ludami wczesnej
Europy. Kupcy pruscy wyprawiali si daleko poza granice swojej ziemi,
pozostawiajc posobie trwae lady, ktre odnale mona byo m.in.
wNowogrodzie. Bya towczasach redniowiecza najwiksza metropo62

Mapa 3 Porty iszlaki handlowe wbasenie Batyku.

Truso iWiskiauten porty Prusw.
63

oraz ozdoby, chocia Prusowie sami doskonale potrafili jewytwarza.

Pocztki handlu sigaj ery antycznej, kiedy wiat rdziemnomorski,
wtym gwnie Rzym, zachwyci si pruskim bursztynem. Dopiero pniej kupcy zczterech stron wiata zwietrzyli szans robienia zPrusami
innych dobrych interesw. Powstay znane wowych czasach ldowe
iwodne szlaki handlowe wiodce znad poudniowego wybrzea Batyku przez jezioro adoga kurynkom Nowogrodu iRusi Kijowskiej,
ktra dostarczaa elaznych hemw, toporw bojowych i innych dbr,
wtym wyrobw zotniczych iszklanych.
Szlaki kierujce si dalej napoudnie zmierzay kuMorzu Czarnemu oraz Bizancjum. Jeden ztych szlakw zwany drog odWaregw
doGrekw przetarli aktywni wEuropie Wschodniej skandynawscy
wikingowie, naczym skorzystali zjednej strony Arabowie azdrugiej
Prusowie. Potwierdzaoby topojawienie si ju wIX wieku naich ziemiach mnstwa monet arabskich.
Prusowie handlowali te komi, znajdujc nanie rynek zbytu napooonych zadoln Wis Kaszubach, gdzie ogiera nazywano presok,
coznaczyo prusak.
Rozwija si rwnie handel drog morsk, oczym zawiadczy
Adam Bremeski, wspominajc wswej XI-wiecznej kronice odaleko
pooonym napnocy porcie szwedzkim Birka, dokd maj zwyczaj
przybywa wsprawach handlowych wszystkie statki Danw bd Normanw oraz Sowian iSambw, jak te innych ludw Scytii. Owi Sambowie tonikt inny jak mieszkacy najwyej rozwinitej gospodarczo
rdzennie pruskiej Sambi.
Prusowie wyprawiali si zeswoimi towarami nie tylko napnoc,
doszwedzkiej Birki, ale inazachd, doHedeby idalej, oczym dowiedzie si mona zXIII-wiecznej Sagi oKnytlinach. Autor jej wspomina obawicym czsto wportach batyckich zbogat ofert towarow
sambijskim kupcu imieniem Vidgautr. Zdarzyo si, echcc wymkn
si piratom kuroskim wszed swoim statkiem doportu Hedeby
wduskiej Jutlandii, gdzie spotka si zwielk gocinnoci. Kupiec
pruski zrewanowa si zani krlowi Kanutowi darem icie krlewskim wpostaci omiu tysicy biaych skrek futrzanych. Prusowie, jak
ztego wynika, mieli te poczucie honoru.
Nazachodni kierunek ich wypraw kupieckich wskazywayby ustalenia jzykoznawcw, ktrzy dopatrzyli si pruskiego rdo sowu
wredniowiecznej nazwie Jomsborg. Tak nazywa si niegdy dzisiejszy Wolin, zczego mona byoby wnosi oistnieniu handlowych kontaktw Prusw ztym miastem portowym. Skoro flota sambijska przemierzaa Batyk, tonaley sdzi, ePrusowie zapuszczali si nawody
Zatoki Fiskiej idalej, dojeziora adoga.
64

Wuprawianiu eglugi morskiej prym wiedli Sambowie, wykorzystujc szans, jak stworzyo wwiekach XI iXII osabienie hegemonii
skandynawskiej naBatyku. Skandynaww wypierali teraz zrynku zainteresowani pruskimi futrami, skrami, bursztynem iwoskiem kupcy
fryzyjscy, oferujc wzamian ca gam wyej przetworzonych towarw. Prusowie najbardziej podali wprawdzie soli ielaza, ale chtnie
nabywali te miecze, tkaniny iozdoby wpostaci wszelakich naszyjnikw, zapinek, oku isprzczek, ktrych stylistyk mogli potem zpowodzeniem imitowa jubilerzy pruscy iznajdowa nanie nabywcw
wGdasku, anawet wodlegym Wolinie.
Udzia Prusw whandlu batyckim umoliwiao szkutnictwo, czyli
sztuka budowy statkw. Tona floty pruskiej tworzyy poruszane aglem bd wiosami bezpokadowe ipaskodenne odzie zdrewnianych klepek. Prusowie musieli chyba jednak eksploatowa rwnie
statki, ktrych dzielno morska umoliwiaa zawijanie a dodalekiej
pnocnej Birki. Drewniane konstrukcje nie opary si niszczcemu
dziaaniu czasu, niemniej jednak udao si odnale wBgarcie koo
Sztumu, Dzierzgoni iFromborka wraki odzi, ktrych budowa dowodzi przyzwoitego poziomu pruskiego szkutnictwa. Byy towyposaone
wagiel statki odugoci 12-17 metrw.
Aktywnoci handlowej Prusw naBatyku dowodzio istnienie dwch
duych, jak naowe czasy, portw morskich. Byy toodwiedzane przez zagranicznych kupcw sambijskie Wiskiauty
oraz usytuowane koo dzisiejszego Elblga iopisane przez IX-wiecznego podrnika Wulfstana Truso. Ju wwiekach VIII
iIX ekspediowano std towary narynki
Pomorza iSkandynawii, coznajduje potwierdzenie wodnalezionych tam monetach. Zdaniem historykw Truso stracio
swoje znaczenie wnastpstwie pojawienia si namapie wX wieku Gdaska,
ktry zczasem przej funkcj tego pruskiego miasta portowego.
Wczeniej, boju wIX wieku doznaczenia doszy Wiskiauty znane jako pocztek wiodcego napoudnie szlaku
bursztynowego. Opodal dawnych pruskich Wiskiautw archeolodzy odna- Ryc. 25 Model odzi pruskiej.
IX-X wiek Frombork
leli wystpujce pod nazw Kaup due
(wykona R. Kobierski)
cmentarzysko grobw skandynawskich.
65

Nazwa tawjzyku staropruskim znaczy tyle conabywa, kupowa.

Poupadku Truso Kaup urs dorangi regionalnego centrum handlowego, wktrym spotykali si pyncy tutaj zBirki kupcy skandynawscy. Kaup syn, podobnie jak caa Sambia, zprzybrzenych oatwo
dostpnych pokadw bursztynu. Trudniej dostpny by ukryty zzatoce
port, gdy wejcia doniego nie uatwiay mielizny ikanay, couatwiao obserwacj wchodzcych statkw. Dzisiaj miejsce dawnego Kaup
znaczy nazwa Mohowoje.
Wrozwaaniach tych nie moe zabrakn odniesienia doroli pienidza wwymianie handlowej Prusw zewiatem zewntrznym. Owszem, pienidz nie by im czym zupenie obcym, ale nie przywizywali oni do zbytniej wagi, chocia mieli znim doczynienia odczasw
rzymskich, inkasujc naleno zabursztyn. Nie robiy jednak nanich
wikszego wraenia rzymskie denary, arabskie dirhamy imonety
ruskie, skandynawskie oraz inne. Otym, epienidz wPrusach nie
uchodzi zamiernik wartoci, wiadczyby zwyczaj przetapiania monet wcelu uzyskania metalu naozdoby. Prusowie nie zwracali uwagi nanominaln warto monety lecz najej wag. Do szybko te
mieszkacy wybrzea nauczyli si posugiwania wagami () Nawagach tych () odwaano nalene iloci kruszcu, amic czasem monety
namniejsze czstki dla wyrwnania wagi () Skarby dirhemw arabskich odkrywane naziemi pruskiej licz sobie czsto kilkaset monet
caych iich uamkw, awowych czasach by tokolosalny majtek
pisze prof.Okulicz-Kozaryn.
Tego typu podejcie dopienidza nie zmienio si potym, jak pienidz arabski ustpi miejsca walucie rodem zmennic europejskich.

Obrona, odwet iznw obrona

ez wiedzy otym, czym by wdawnych Prusach wiec, nie sposb byoby przybliy si dowczesnej rzeczywistoci. Wiec
wPrusach by niezwykle wan instytucj spoeczn, bowiem
angaowa ludno doudziau wyciu zbiorowoci ipodejmowania najbardziej istotnych dla niej decyzji. Decyzji takich wymagaa
konieczno podjcia obrony zagroonego zzewntrz terytorium
bd wyprawy wojennej ocharakterze odwetowym. Wiec wybiera
wodza naczas wojny, zawiera sojusze. Wiece miay doprowadzi
dojednomylnej uchway obowizujcej wszystkich. Wprzypadku,
gdyby kto nie podporzdkowa si uchwale, skazywany by nawet
nakar mierci albo sprzedanie wniewol (). Zatem najwysz
wadz iprawem dla Prusw by wiec pisze historyk Warmii
iMazur Stanisaw Achremczyk.
66

Ryc. 26 Wiec.

Wodzem zostawa zazwyczaj jaki mony majcy dowiadczenie militarne, wysok pozycj spoeczn istosowne cechy charakteru, jako
toodwaga oraz waleczno. Bywao te, epospolity aubogi Prus, ktry wyniku udziau wwyprawie wojennej zdoa pomnoy sw majtno, awansowa dokrgu monych, doczego predestynowa go ju
zdobyty majtek. Iten mechanizm spoecznego awansu bynajmniej nie
wyrnia Prusw spord innych nacji doby redniowiecza iczasw
pniejszych.
Zracji warunkw fizjograficznych por roku, kiedy Prusowie udawali si nawyprawy wojenne, bya zima. Azimy byway isrogie, idugie, cozachcao dopodejmowania takich wypraw. Latem nie sposb
byoby pdzi stada zdobycznych koni ibyda oraz transportowa zdobyte dobra pogrzskich izapadajcych si pod stopami bagnach imokradach. Naleao czeka, a skuj jesiarczyste mrozy ild pokryje
powierzchni wd.
Kad wypraw poprzedzao zwyczajowe odwoanie si dobogw,
atowcelu upewnienia si codojej sukcesu. Stosowna ceremonia
odbywaa si wwitym gaju, gdzie lczcy nad wiecznym ogniem
kapan oddawa si wrbiarstwu iskada bogom ofiar wpostaci
zwierzcia. Znalazo topotwierdzenie wrelacji, jak zostawi krzyacki kronikarz Nicholas von Jeroschin: Prusowie mieli take zwy67

czaj, jak otym si dowiedziaem, erzadko kiedy przedsibrali jak

bd wan spraw nie rzuciwszy poprzednio losw, wedug swego
wielkiego pogastwa sadzc, enapewno niebawem dowiedz si
odswoich bokw, czy podjta sprawa pomylny czy niepomylny
wemie obrt.
Idopiero pokrzepieni przez bogw wiar wpowodzenie wyprawy Prusowie jli dobywa zeswoich arsenaw hemy, kije bojowe,
miecze, maczugi, dzidy, oszczepy, topory, proce iinn jeszcze
bro. Powszechnie stosowan
iskuteczn nader broni bya
te miotana nadu odlego
maa paka pociskowa. Miecz
zelaza mia wPrusach wej
wuycie znacznie pniej. Kronikarze nie byli wszelako jednomylni wkwestii uywania przez
Prusw uku istrza. Wiadomo
jednak, ePrusowie posugiwali si motami isiekierami zkaRyc. 27 Piechota Prusw oprcz
mienia.
dugiej maczugi posugiwaa si
Gwn broni Prusw
pakami. Zabjcza bro, druzgotaa
twierdzi etnograf Adam Fischer
czaszki i koci. Chopcy od maego
byo ich wielkie mstwo. Synwiczyli umiejtno w ich rzucaniu.
li ztego szczeglnie Jawingowie.
Powiada onich M. Stryjkowski:
Nard Jatwiew by tak bardzo
waleczny, i omier izabicie nie dbali idlatego, dla chciwoci wojny
iochoty zbytnio przewanej dobitwy, wyginli. Wedle innych kronikarzy, wdziesiciu rzucali si nastu, chciwi sawy, okupionej mierci,
goszonej zatowpieni rodzimej.
Kronikarze byli naog zgodni wopinii, egboko wierzcy wtrwanie ycia poopuszczeniu tego wiata Prusowie gardzili
mierci, demonstrujc wboju niepospolit waleczno. Niedostatki wuzbrojeniu kompensowali taktyk, ktra opieraa si nawalce
podjazdowej ipartyzanckiej. Budowali te zasieki. Wboju otwartym
atakowali typowym dla innych Batw szykiem klinowym. Pospolite
ruszenie tworzyo sabo naog uzbrojone posplstwo stanowice
piechot oraz rekrutujca si wycznie spord wielmow doborowa konnica wyposaona wpniejszych ju czasach whemy, miecze iwcznie.Uchylenie si odudziau wpospolitym ruszeniu byo
srodze penalizowane dokary mierci wcznie. Celom obrony su68

yy grody obronne. Nie tyle jednak owe grody, ile utrudniajce poruszanie si knieje ibagniska stanowiy najwiksz ochron przed
napastnikiem, ktry napotyka nadto utrudniajce mu przemarsz zasieki. Mona tedy byo zaszy si przed nim jeszcze wdzikich ostpach lub te schroni si wowych grodach obronnych. Usytuowany
nawzniesieniu, otoczony wodami imokradami grd zamieszkiwali
moni. Tam rwnie wczasie napadw znajdowao schronienie okoliczne posplstwo.
Itak mijay stulecia: odobrony doodwetu iznw doobrony.

Spniony wit monarchii pruskiej

wietle dotychczasowych bada nie wydaje si moliwe uzyskanie zadowalajcej odpowiedzi napytanie, cosprawio, ekilkanacie bd cobd stuleci obecnoci Prusw nadzisiejszych
terenach Warmii iMazur nie starczyo naskonsolidowanie wielu plemion wjeden organizm polityczny nawzr ssiednich ksistw imonarchii. Jest totym bardziej zastanawiajce, dlaczego Prusowie zatrzymali si wswoim rozwoju politycznym, chocia nie ustpowali swoim
ssiadom, wtym zwaszcza innym Batom, pod wzgldem kulturowym
igospodarczym.
Zastj wpolitycznym rozwoju Prusw wida wyranie natle procesu jednoczenia si Polan, Wilan iinnych Sowian wpastwo polskie.
Uwag naproblem ten zwrcili rekrutujcy si spord kronikarzy,
jak bymy todzi okrelili, obserwatorzy zagraniczni. Zajawny anachronizm uzna ten stan rzeczy piszcy wXI wieku Adam zBremy,
amodszy owiek Helmold wyraa zdziwienie: Nadto dostp donich
jest niemoliwy zpowodu bagien inikogo nie chc uzna spord siebie zawadc. Najdalej wswojej ocenie poszed Gall Anonim powiadajc wprost, e dotd tak bez krla ibez praw pozostaj inie odstpuj
odpierwotnego pogastwa idzikoci.
Nie pogastwo atoli, jeli przywoa przykad choby ssiedniej Litwy, byo rdem politycznej dezintegracji Prusw, albowiem towanie religia stanowia oich tosamoci plemiennej. Tej dzikoci Prusw
te nie godzi si demonizowa, gdy nie lepsze byo niosce im wiar
wJezusa Chrystusa teutoskie krzyactwo. Acodopraw, toprzypomnie naley, i aczkolwiek nie bdc pisane byy one cile sprecyzowane oraz gboko zakorzenione wnaturze iobyczajowoci Prusw.
Wydaje si zatem, eprzyczyn tej dezintegracji politycznej dopatrywa
si naley chyba jednak zupenie gdzieindziej.
69

Rzecz caa wtym, ePrusom byo zgoa obce poczucie wizi isolidarnoci midzyplemiennej, ktrej brak trudno byoby uzasadni wycznie izolacj przestrzenn rozrzuconych bezadnie lauksw. Wgr
wchodzio rwnie poczucie autonomii, zczym nie sposb byo pogodzi myl odzieleniu si wadz. Lauks jako wsplnota rodowa by
wswoich decyzjach niezawisy inie podlegajcy czymkolwiek decyzjom
zzewntrz. Mutatis mutandis przypominao topniejsze sarmackie
szlachcic nazagrodzie rwny wojewodzie, cowobu przypadkach miao skoczy si fatalnie. Wtej konkurencji Prusowie byli jednak pierwsi. Pruska struktura polityczna, wktrej najwaniejsze decyzje zaleay
odwoli zgromadzenia oglnego najmniejszej jednostki terytorialnej,
czyli lauksu () znakomicie przeciwdziaaa wszelkim tendencjom jedynowadztwa precyzuje ucja Okulicz-Kozaryn. Spoeczno Prusw
spajay wizy krwi, jzyka, wiary oraz tradycji iobyczajw, cosprzyjao
utrzymywaniu zwartoci rodw, nie przeszkadzajc im jednak rywalizowa midzy sob owpywy wskali nader ograniczonej.
Prusowie nie znali te pojcia interesu wsplnoty ponadplemiennej,
demonstrujc wrcz obojtno nalos popadajcych wniebezpieczestwo wspplemiecw. Zdarzao si tojeszcze wprzede dniu inwazji
krzyackiej: kiedy w1210 roku Duczycy rozcignli czasowo swoj
zwierzchnoci natzw. mae ziemie Paslack iLanzani, ssiednia Pogezania wogle naten fakt nie zareagowaa. Nie by tojedyny wyraz braku tej solidarnoci midzyplemiennej, nie mwic ju ozbrojnych konfliktach midzy poszczeglnymi plemionami. Prus podobnie jak Polak
te posiad mdro poszkodzie, ktra okazaa si nie donaprawienia
inat napraw byo ju zapno. Nanic tedy nie zday si podejmowane wXII wieku prby kreowania, jak tookrela Stanisaw Achremczyk,
demokracji wojskowej wiodcej kupastwowoci. Wiec spoecznoci
plemiennej naczas wojny wybiera wodza. Coraz wikszego znaczenia
nabierali najbogatsi zPrusw nobiles, wrd ktrych byy jednostki
potrafice podporzdkowa sobie wiksze terytorium plemienne.
Dopiero XII-wieczne Prusy zdobyy si nado znaczn iwysoce
zdyscyplinowan si bojow pod wodz zdolnych dowdcw izdaniem Henryka owmiaskiego proces ten prowadzi wsposb nieunikniony dozjednoczenia caej siy zbrojnej ikonsolidacji politycznej
szczepu pod zwierzchnictwem jednego naczelnika, sowem dopowstania monarchii.
Dopodobnej konkluzji doszed Gerard Labuda dowodzc, e wadza wodzowska jednostek torowaa drog nowym siom prcym wkierunku jednoczenia kraju izapewnienia przewagi politycznej warstwie
monych. Sprzyjao temu powstawanie wielkiej wasnoci ziemskiej.
Podstaw utrwalenia si tych przemian stanowio otworzenie si wiel70

kiej wasnoci oraz sygnalizujce zacztki wadzy wykonawczej solidarne wystpowanie caych plemion. Wiek XIII nis zbawienne przemiany
spoeczne ipolityczne, przybliajc Prusy doustroju wczesnofeudalnego. Prusowie nie zdyli jednak zdoby si wzorem ssiednich Litwinw naswojego Mendoga, ktry uosabia ich jedno narodow.
Dohistorii przeszli pruscy nobiles Surwabuno iWarpoda oraz wdz
jawieski Skomand, prbujc wej wrol wodzw rangi ponadplemiennej, ale nie zapobiego toniebezpieczestwu, jakie zapowiada wiszcy ju nad Prusami miecz Damoklesa.
Zawiesili go, przyzna trzeba zprzykroci, nasi wysoce nierozwani
antenaci.

Ryc. 28 Brzowe gaki umocowywane na krtkich pakach pruskich.

VI. T
 RUDNE SSIEDZTWO ZPASTWEM
POLAN
Jeli oPrusach, totylko negatywnie

ych, ktrzy ju odeszli natamten wiat, dziedziczona postaroytnych Rzymianach maksyma nakazuje wspomina nil nisi bene, czyli wcale albo
dobrze. Oyjcych Prusach kronikarze redniowieczni anawet ipniejsi zwykli byli naog wypowiada si nie najlepiej jeli nie cakiem le.
Wtakim malowaniu obrazu Prusw mieli, godzi si toprzyzna, swj udzia
udzia, pierwsi kronikarze polscy. rdem takich opinii byway rwnie kroniki niemieckie, czemu trudno byoby si dziwi, gdy nie sposb oczekiwa
odprzeladowcy dobrego sowa oprzeladowanych.
71

Odtej jak odkadej reguy byway wyjtki. Ot okiem wmiar

yczliwym spojrza naPrusw IX-wieczny kronikarz anglosaski Wulfstan, ktry nie tyle ocenia ile raczej relacjonowa tocowidzia. Ijeli
jakie pozytywne bd tylko bezstronne sowo zachowao si wtekstach
dawnych kronik, tozawdzicza jenaley rwnie innym przybyszom
zodlegych stron, jak wspomniany ju Wulfstan, atake Ibrahim ibn
Jakub iAdam zBremy. Nie tujednak miejsce nawnikanie wprzyczyny tego stanu rzeczy. Mwic polszczyzn dzisiejsz, pozostaje stwierdzi, edawni Prusowie mieli uswoich poudniowych ssiadw bardzo
z pras.
Ten negatywny scenariusz rozpocz tworzy autor najstarszej kroniki polskiej, nieznany zimienia Gall Anonim zprzeomu wiekw XI
iXII, piszc, e Polska odstrony za Morza Pnocnego, czyli Amfitrionalnego, matrzy ssiadujce zsob bardzo dzikie ludy barbarzyskie pogan, atoSelencj, Pomorze iPrusy, przeciw ktrym tokrajom
ksi polski walczy, byjenawiar (chrzecijask) nawrci. Przymiotnikw dziki ibarbarzyski nie szczdzi Prusom nasz kronikarz wkadej swojej relacji.
Oto comia dopowiedzenia tene Gall Anonim owyprawach Bolesawa Krzywoustego naPrusy: Wkroczy tedy doPrus kraju nader
dzikiego, skd, szukajc, anie znajdujc sposobnosci dowalki powrci zobfitym upem, wznieciwszy poary iwziwszy jecw (...) Ziemia
za owa tak pena jest jezior ibagien, enawet zamkami igrodami
nie mogaby by tak ubezpieczona; tote nie zdoa jej dotd nikt podbi, poniewa nikt nie mg zwojskiem przeprawi si przez tyle jezior ibagien (...) Azatem wojownicy Bolesawa, rozpuciwszy zagony
wszerz iwzdu poowym barbarzyskim kraju, zgromadzili niezmierzone upy, biorc doniewoli mw ikobiety, chopcw idziewczta, niewolnikow iniewolnice nieliczone, palc budynki imnogie wsie;
ztym wszystkim wrci bez bitwy doPolski, cho wanie bitwy ponad
wszysto pragn.
Albo stwierdzenie, e dotd tak bez krla ibez praw pozostaj inie
odstpuj odpierwotnego pogastwa idzikoci. Jednake pisa w
dziejopis ani mieczem nauczania nie dao si serc ich oderwa odpogastwa, ani mieczem zniszczenia nie mona byo tego pokolenia mij
wytpi. Nie bez powodu w kronikarz zapisa si whistorii jako zwolennik absolutyzmu, jaki uzna on by inie tylko on jeden zasposb
nawracania pogan nawiar opart przecie namioci bliniego.
Bardzo radykalny wswoich opiniach natemat Prusw by bowiem dziaajcy wwiekach XII iXIII autor kolejnej kroniki Polski,
mistrz Wincenty zwany Kadubkiem: Lud tobardzo dziki, okrutniejszy
odwszystkich dzikich zwierzt, niedostpny zpowodu bronicych do72

stpu rozlegych puszcz, zpowodu zwartych gszczw lenych, zpowodu smoowych bagien. Tym razem opinia tadotyczya plemienia
jawieskich Poleksian isugerowaa konieczno podejmowania walki
z prusk dzicz. Rozpisujc si natemat taktyki obronnej Prusw,
ten sam autor mylnie atoli informowa, jakoby nie bya im znana budowa systemw obronnych: Tamci nie znaj zupenie uytku warowni
itakie maj mury miast jak dzikie zwierzta. Wpogardzie mia te w
kronikarz zachowanie si Prusw wobliczu przeciwnika piszc, jakoby
polscy woje nie byli wstanie podj zPrusami otwartej walki: Mimo
dugiego szukania nie znajduj jej [sposobnoci dowalki], gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle zmaodusznego strachu ile zprzemylnej
ostronoci ukryli si wuroczyskach ijaskiniach. S bowiem bardzo
wprawieni [bi si] wciasnocie, wpolu za [s] doniczego; wicej podstpem ni si [walcz], wicej zuchwa odwag ni mstwem ducha.
Zpodobnym nastawieniem odnosi si Mistrz, jak go tytuowano,
Wincenty do wierze Prusw piszc, e dusze wyszedszy zcia ponownie wstpuj docia, ktre maj si urodzi ieniektre [dusze]
zgoa bydlciej przez przybranie bydlcych cia. Trzeba bowiem
wiedzie, eMistrz Wincenty piastowa godno nadwornego historiografa ksicia Kazimierza Sprawiedliwego, ktrego dwr mia zdanie
kronikarza wwysokiej estymie,
conie pozostawao bez wpywu
napolityk tego iinnych Piastw
wobec Prusw.
Wywotach w. Wojciecha
iwkronice Wincentego Kadubka
roi si przecie odepitetw, jakimi
obrzucani s Prusowie, awrd
ktrych okrelenie psiogowcy
wcale nie naley donajbardziej obraliwych. Wszystkie te okrelenia
emanoway nieskrywan pogard,
jak ywi winienen by, ktr winien ywi uczciwy chrzecijanin
wobec dzikiego poganina. Idlatego jeeli czytamy, e mieszkaca
niebios otaczaj psie gowy dugim
szeregiem rozdziawiajc krwioerRyc. 29 Wojowie pruscy
cze paszcze, towiadomo, eautor
na drzwiach Gnienieskich.
wten sposb wyraa swj peen
Okoo 1170 roku.
niechci stosunek dopogaskich
73

Prusw. Dla prawdziwego chrzecijanina kady poganin jako czowiek

nie objty ask Pana by rwny najdzikszym zwierztom podsumowuje t kwesti ucja Okulicz-Kozaryn.
Obrazu ich dopeniay krce natemat Prusw niesamowite opowieci ilegendy, znajdujc wyraz ikonograficzny wpostaci synnych
Drzwi Gnienieskich katedry wpierwszej stolicy pastwa Piastw. Zainspirowany tymi legendami iopowieciami, anade wszystko mierci
w. Wojciecha, XII-wieczny artysta wyrazi wswym dziele cae okruciestwo, jakie miao cechowa Prusw. Dziwowano si nawet, es
oni wogle podobni doludzi. Dowodzi tomogo jedynie, eartysta
w Prusw naoczy swoje nie oglda.
Raz gorzej araz lepiej przedstawia natomiast Prusw XV-wieczny
inajwikszy spord polskich kronikarzy redniowiecza, autor monumentalnego dziea pt. Historia Poloniae Jan Dugosz. Echem relacji krzyackiej by ten oto jego zapis: Prusacy porzucili wiar chrzecijask
iwprzeddzie w. Mateusza wrcili dobawochwalstwa. Austanowiwszy sobie wodzem istarost Grappina, porwali si dobroni inawszystkich chrzecijan wkraju pruskim zamieszkaych zwielk uderzyli
srogoci. Kapany iwszystkich wyznawcw Chrystusa pomordowali,
kocioy podpalili. Nie by wszelako Dugosz bezkrytycznym stronnikiem Krzyakw, skoro napisa onich, e wtargnli zbrojno doProwincji Pruskiej Naktagi [Natangii], ktr poogami irzezi okrutnie
spustoszyli. Otakowym napadzie, gdy wracali dodomu, wprzejciach
trudnych idowalki niesposobnych otoczeni () poddali si barbarzycom przewaniejszym nierwnie liczb () Poczym Prusowie pod
wsi zwan Witke wszystkich codojednego wpie wycili.
Awic tonie napadajcy naPrusw Krzyacy zasuyli sobie namiano barbarzycw, ale napadani przez nich Prusowie.
Zdrugiej jednak strony Dugosz nie zawaha si przed nazwaniem
Krzyakw zbjami naznaczonymi krzyem, wprowadzajc nadto
dotekstu swoich Rocznikw motyw kary Boej, jaka czeka bdzie
owych zbjw zapopenione przez nich niegodziwoci.

Druga strona pruskiego medalu

ie zego pocztki Tak mona byoby rozpocz relacj ostosunkach czcych Prusw zPolanami, ktrzy wX wieku
przystpowali dotworzenia swojego pastwa. Takiego pastwa
Prusowie stworzy nie zdoali, cowsposb zasadniczy miao wpyn naksztatowanie si stosunkw prusko-polskich wniedalekiej ju
przyszoci.
74

Wszelkie konflikty zbrojne znajdoway zazwyczaj odbicie nakartach

wczesnych kronik. Ani sowa natemat takiego konfliktu midzy Prusami ipastwem Mieszka Inie napisa X-wieczny podrnik Ibrahim
ibn Jakub, odnotowujc natomiast toczce si wtedy walki prusko-ruskie. Wtym rwnie czasie doszo douksztatowania si granicy zPrusami, atownastpstwie czasowego inkorporowania m.in. Mazowsza
przez pastwo Polan. Do zaskakujco brzmi take teza Henryka
owmiaskiego omoliwoci pruskiego pochodzenia imienia piastowskiego ksicia Mieszko. Jak wkadej innej, tak iwtej kwestii istniej
za i przeciw, ale nie sposb przej doporzdku dziennego nad
takim oto argumentem: Zamoliwoci nadania Mieszkowi obcego
imienia przemawia polityka matrymonialna pierwszych Piastw, ktrzy
() zawierali zreguy maestwa zagraniczne () Tote izwizek piasta zkunigaswn prusk wydaje si prawdopodobny. Jednake fakt
ten nie mia wikszego znaczenia: Dla dynastii Piastw, ktra dow.
XIII wdobie niepodlegego bytu Prus nie rozrodzia si licznie (),
koligacje zpogaskimi kunigasami wPrusach nie byy atrakcyjne.
Itym stwierdzeniem mona zamkn rozwaania natemat jeli nie
przyjaznych toprzynajmniej nie cakiem wrogich stosunkw polskopruskich. Ich cig dalszy potoczy si drog, ktr znaczyy krwawe
najczciej walki. Rozpocz jenie kto inny jak Bolesaw Chrobry,
oktrym kronikarz Adam zBremy napisa: Krl wielce chrzecijaski, sprzymierzony zOttonem III, podbi wszystkie krainy sowiaskie,
iRu, iPrusw, zrk ktrych mczesk mier ponis w. Wojciech,
ktrego relikwie przenis wtedy Bolesaw doPolski. Bya topierwsza utrwalona napimie wiadomo oakcji zbrojnej Gniezna przeciw
Prusom, ale, jak tobywao wzwyczaju dziejopisw redniowiecznych,
zdrowo przesadzona, albowiem wgr wchodzi nie podbj ale zwyky
najazd jakich byo wiele.
Przez siedemnacie stuleci, liczc odczasw pojawienia si Prusw
nad Batykiem a poagresj krzyack nikomu pomimo bardzo wielu
prb nie udao si ich podbi ani wjakimkolwiek stopniu ujarzmi.
Abyo pocopodbija, albowiem nawet rda niemieckie przedstawiay Prusy jako krain zasobn wdobra rozmaite. Zamonoci iwysokiego stopnia rozwoju Prusw dowiody wykopaliska archeologiczne.
Pruska polityka Piastw przybieraa rny wyraz zwchodzeniem
niekiedy wdorane sojusze taktyczne wcznie, jak tomiao miejsce wXII wieku, kiedy Polanie zawarli zPrusami sojusz wymierzony wMazowsze iPomorze bd kiedy Prusowie wspomogli zbrojnie
Polan wwojnie toczonej zcesarzem niemieckim Fryderykiem Barbaross. Wswej istocie jednak polityka tazmierzaa najwyraniej do
wcignicia Prus worbit pastwowoci lub przynajmniej wpyww
75

Polski, jak pisa prof.owmiaski. Bardziej jednoznacznie stawia spraw prof.Biauski stwierdzajc, e przewaga iinicjatywa wewzajem-

Ryc. 30 Prusowie zwouj si naobronnym wiecu.

nych polsko-pruskich stosunkach znajdowaa si postronie polskiej,

ona te wykazywaa zapdy ekspansjonistyczne.
Skutki owej inicjatywy strony polskiej nie raz daway si Prusom
weznaki, wywoujc zestrony pruskiej zrozumiae poniekd akcje odwetowe, ktre spotykay si zostrym potpieniem Galla Anonima, Mistrza Wincentego Kadubka iinnych kronikarzy. Granica polsko-pruska iziemie doniej przylege czsto staway wogniu, jednake poza
rozlewem krwi nie przynosio toadnych trwaych nastpstw politycznych, albowiem, jak napisa oPrusach kronikarz Helmold, dostp
donich jest niemoliwy zpowodu bagien inikogo nie chc uzna spord siebie zapana. Tym wic trudniej byoby spodziewa si ponich
uznania zapana ssiadw skadajcych im wizyty zbroni wrku.
Nie znaczy tojednak, ewrogo wzajemna bya jednako intensywna przez ponad dwa stulecia, odBolesawa Chrobrego poKonrada
Mazowieckiego, czyli wczasie rzdw czternastu wadcw pastwa
Piastw. Okresem, kiedy nastpio pewne osabienie napicia, by wiek
XI, coznajdowao wyraz nie tylko wewzmoonej wymianie handlowej,
ale iwkontaktach midzy ludmi. Zaco zgoa niezwykego uzna na76

leaoby, naprzykad, udawanie si namiejsce pierwszego pochwku

w. Wojciecha wPrusach pielgrzymek zPolski!
Trwajcy kilkadziesit lat stan zawieszenia broni wwojnie polskopruskiej dobieg definitywnie koca wmomencie objcia steru rzdw przez Bolesawa III Krzywoustego napocztku XII wieku, acilej
w1102 roku, bowiem ju sze lat pniej wyprawi si on by zbrojnie
na Prusy. Dowalki wprawdzie nie doszo, poniewa jak zanotowa
Gall Anonim nikt nie mg zwojskiem przeprawi si przez tyle jezior ibagien, ale wyprawa przyniosa obfite upy icae zastpy jecw,
nie mwic ju odokonanych zniszczeniach. Nie by tojednak sukces,
ojakim marzy ksi Bolesaw, zapdzajc si wokolice dzisiejszej
Ostrdy iNidzicy. Zaledwie trzy lata pniej przedsiwzi drug wypraw, byznw obowi si niewolnikami izrabowanym Prusom dobrem, atake dokona zniszczenia wszystkiego, cosi zniszczy dao,
jednake dootwartej walki wpolu itym razem nie doszo. Wynikajce zerde wtpliwoci nie pozwalaj definitywnie rozstrzygn, czy
wogle doszo dotrzeciej wyprawy.
Analizujc efekty tych wyczynw bojowych, prof.Biauski konkluduje: Wyprawy Bolesawa Krzywoustego naPrusy nie przyniosy
wikszych sukcesw. Wszelki domysy ouzalenieniu czci plemion
pruskich naley wwietle danych rdowych odrzuci.
Wlady ojca poszed syn Bolesaw IV Kdzierzawy: nie zniechcajc
si niepowodzeniem rodziciela, rozpocz swoje wadztwo odpodjtego w1147 roku najazdu naPrusy, ktrzy jak zwykle nie dali si ujarzmi swoim ssiadom, nie pozostajc wobec nich cakiem bierni. By
topocztek serii kilku kolejnych wypraw, ktre zwieczyo wreszcie
narzucenie zwierzchnictwa niektrym zplemion pruskich. Tak jak Bolesaw Krzywousty Pomorze, tak Bolesaw Kdzierzawy Prusy uczyni
by sednem swojej polityki zagranicznej.
Whistorii stosunkw polsko-pruskich nauwag zasuguje rok 1166.
Wreakcji nabunt Prusw przeciwko paceniu narzuconych im podatkw oraz zupienie ziem polskiego pogranicza ksi Bolesaw IV
podj wypraw karn.
Wiele miejsca wswojej kronice powici jej Wincenty Kadubek.
Oto relacja Mistrza Wincentego: Zebrawszy wic razem liczne wojsko
najlepiej wywiczonych [ludzi Bolesaw] gotuje si donajazdu naprowincje Getw adn wprawdzie sztuk nie obwarowane, lecz niedostpne zpowodu naturalnego pooenia. Uwstpu samego jest matecznik
zewszd zarosy gszczem ciernistych krzakw, gdzie pod zieleni trawy kryje si otcha botnej smoy. Zwiadowcy iprzewodnicy wojsk
zapewniaj, eznaleli niezawodn krtsz drog przez knieje ()
Tdy powskiej ciece gnaj nawycigi pierwsze szeregi doborowe77

go wojska, gdy [nagle] zzasadzki wyskakuj zobu stron nieprzyjaciele

inic tylko zdala ra pociskami, jak tokiedy indziej czyni zwykli ()
Aci tymczasem samorzutnie jak dziki rzucaj si nazjeone dzidy,
jedni zdzy zemsty, drudzy zchci spieszenia napomoc iwicej ich
pada pod ciarem wasnego natoku ni odciosw ora. Niektrych
zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani, inni ponosz mier zapltawszy si wzarola ikrzaki cierniste, [a] wszystkich
ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez zdradziecki podstp
przepado bitne wojsko! Tak zmarniaa wniedorzecznej wojnie dzielno wspaniaych rycerzy! () A podzi dzie rni ludzi narne
sposoby ich opakuj.
Gwoli wyjanienia: nazw Getw przypisa Jawigom kronikarz, ale
rwnie dobrze odnosia si ona dorwnie Prusw. Klska w1166
roku pisze prof.Biauski oznaczaa ruin polityki pruskiej Bolesawa Kdzierzawego, przekrelia wszystkie jego dotychczasowe wysiki zmierzajce dopodporzdkowania Prusw, aprzynajmniej czci
ich ziem.
Wwalkach tych zgin ksi sandomierski Henryk.

Ryc. 31 mier ksicia Henryka wbitwie zPrusami.

Schyek XII wieku upyn pod znakiem wznowienia najazdw
naPrusy, tym razem pod wodz Kazimierza II Sprawiedliwego, ktry
78

rewanowa si wten sposb ssiadom zpnocy zaich upieskie napady naziemie polskie. Niekiedy dochodzio jednak midzy walczcymi stronami dozawizywania rozejmw. Tak bywao iwczasach ksicia Kazimierza, ktry podczas jednej zwypraw nie spotka si naziemi
pruskiej zadnym oporem.
Oto jeszcze jedna relacja Mistrza Wincentego otym, cobyo dalej:
A wreszcie pospaleniu caej niemal prowincji zarwno ksi ich
jak starszyzna padaj dostp Kazimierza zpochylonymi karkami,
proszc tak owasne jak pozostaych [ziomkw] ocalenie. Nawidok
ich klsk najdostojniejszy ksi, powodowany dobroci, wnet im litociwie przebacza iotrzymawszy odpowiedni rkojmi posuszestwa
i[pacenia] danin, wraca ztriumfem doswego kraju.
Prusowie nie mieli jednak zwyczaju dotrzymywa zawieranych
umw iodmawiajc uiszczania daniny wyprawiali si naziemie Polan. Bywao jednak, ejako rkojmi swych zobowiza dawali zakadnikw wychodzc zzaoenia, ebezpieczestwo ich nie moe sta
naprzeszkodzie ich wolnoci i, wedug Mistrza Wincentego, lepiej bdzie, eutrac synw, ni eby mieli by pozbawieni wolnoci ojcw,
azaszczytna mier synw zapewni im szlachetniejsze urodzenie
Ostatnim zwadcw, ktry pod sztandarem zbiaym orem wojowa zPrusami, by Konrad Mazowiecki. Konsekwencje jego rozwijanej
wpierwszej poowie XIII wieku polityki okazay si fatalne nie tylko
dla Prusw ale wdalszej perspektywie idla Polakw.
Skoro ju opolitycznym entourageumowa, tonie odrzeczy bdzie
wspomnie, enader akomym okiem spogldali naPrusy nie tylko
Polanie zpoudnia, ale ioddzieleni wodami Batyku Skandynawowie.
WXI zwaszcza wieku wyprawili si zbrojnie naSambi itoa trzykrotnie yjcy gwnie zrozboju wikingowie. Wlady ich szy awaciwie pyny druyny wojskowe wadcw Danii: Kanuta Wielkiego
latach 1014-1035 iKanuta IV wokresie lat 1080-1086. Poza zniszczeniem irabunkiem adna ztych wypraw nie doprowadzia donarzucenia Prusom jakiejkolwiek trwalszej zwierzchnoci.
Wedug latopisw czyli kronik ruskich nieco wczeniej, bowwieku X, ziemie pruskie byy celem najazdu ssiadw zewschodu. Zapuszczali si oni a poPwysep Sambijski, ktry, podobnie jak cae
Prusy, nci swoj najwiksz wbasenie Morza Batyckiego zamonoci. Nie rwnali si pod tym wzgldem zPrusami Polanie zMazowsza, ktremu natura najwyraniej poskpia bogactw naturalnych
iktre lodowiec przykry lichej naog jakoci glebami bielicowymi
ipiaskami. Wyrosy nanich conajwyej cherlawe laski, ktrym daleko byo dobogatych wzwierzyn, barcie iruno lene pradawnej
kniei pruskiej.
79

Ubstwo Mazowsza nie zapewniao jego ludnoci jakiejkolwiek prosperity istd ich wrcz masowa niekiedy emigracja naziemie Prus iLitwy.
Prusy byy celem najazdw iwypraw wszystkich zreszt okolicznych
plemion, ktre szukay naich ziemi atwego upu. Stwierdzenie toburzy ksztatowany przez wielu historykw dotychczasowy obraz Prusw jako ludu prymitywnego, biednego ipogronego wpogastwie,
albowiem naswj rzeczywisty idalece odbiegajcy odlansowanych
faszw obraz pracowali oni nie kilka jak ich ssiedzi ale kilkanacie
stuleci.

Krzy by jednak przed mieczem

ie byoby sprawiedliwe izgodne zhistoryczn prawd utrzymywanie, ePiastowie sprowadzili swoje stosunki zPrusami wycznie
dozbrojnych wypraw inajazdw. Prawd jest natomiast, emotywy podejmowania ewangelizacji Prusw miay charakter stricte polityczny. Innego charakteru wtamtych czasach mie zreszt nie mogy.
Wskazywaby natocel, wjakim Bolesaw Chrobry wyprawi doPrus
biskupw Wojciecha iBrunona zKwerfurtu.
Obydwie misje nie powiody si, atodlatego, ebyy zupenie nie
przygotowane dospenienia swojego zadania: obaj duchowni nie znali
pruskiego jzyka, nadto nie uwzgldnili niezwykle wysokiego stopnia
przywizania Prusw doich odwiecznych wierze. Poza tym wszystkim
impulsywnego charakteru biskup Wojciech nie grzeszy darem bardzo
przydatnej wtakich sytuacjach dyplomacji, wykazujc si wczeniej jej
brakiem wPradze iRzymie, gdzie peni by wysokie urzdy kocielne. Prusowie obeszli si wic zmisjonarzem Wojciechem wsposb
zgodny ztym, wjaki zwykli traktowa wszystkich, ktrzy odwaali si
naruszy granice ich witego gaju, dopuszczajc si wich mniemaniu
witokradztwa.
By Rok Paski 997, kiedy 40-letni biskup misyjny Wojciech opuci Gniezno, byuda si pod ochron wojw Bolesawa Chrobrego
doGdaska, gdzie ochrzci wielu mieszczan. Stamtd przeprawi si
wasycie swoich dwch braci Radzima iBoguszy przez wody Zalewu
Wilanego istan naziemi Prusw. Zdaniem niektrych historykw
nie naleaoby si dziwi, gdyby dotknici doywego pojawieniem si
przybyszw wwitym gaju Prusowie pozbawili wszystkich ich ycia ju popierwszym owiadczeniu biskupa Wojciecha: Przybywam
zPolski, ktr wada wimi Boe chrzecijaski ksi Bolesaw, aby
nie wam zbawienie. wczesnym Prusom obce byo pojcie zbawienia idlatego adresowane donich Wojciechowe przesanie nie mogo
80

wywoa unich adnego

pozytywnego skojarzenia awrcz odwrotnie:
wywoao ich niepohamowan wcieko, ktra musiaa doprowadzi
dotragicznego finau.
Wedug spisanych ywotw biskupa Wojciecha, ktrego wkrtce
pojego mierci ogoszono witym, Prusowie
ograniczyli si tymczasem dojego wrogiego
przywitania, dajc natychmiastowego opuszczenia ich terytorium.
Obawiali si bowiem,
eobecno misjonarzy
stanowi moe zagroenie wsplnego prawa
ijednego sposobu ycia,
Ryc. 32 Wiec z kapanem w witym Gaju.
albowiem ziemia nasza
nie wyda plonw, drzewa
nie bd owocowa, nowe
zwierzta przestan rodzi, astare wygin. Przedstawiona przez kapana taka perspektywa nie moga pozosta bez reakcji wiecu, naktry
doprowadzono misjonarzy. Wwyniku nader burzliwych obrad zapada
jednomylnie przyjta decyzja: Jeli tej nocy nie pjdziecie precz, jutro
zostaniecie cici. Wwietle panujcych wtedy zwyczajw bya todecyzja zdumiewajco agodna, gdy mier moga dopa misjonarzy ju
wmomencie pojawienia si ich naziemi pruskiej. Mimo okazanej mu
wrogoci biskup Wojciech zlekceway jednak decyzj wiecu ipostanowi przeduy pobyt nanieprzyjaznej mu ziemi Prusw. Itopooyo
kres caej misji.
Dwie s wersje opisu mierci w. Wojciecha. Autor powiconej
temu misjonarzowi Pasji zTegernsee zanotowa, ezgin on odtopora, ktrym ucito mu gow, natomiast mnich rzymskiego opactwa
benedyktynw, Jan Kanapariusz, zapisa, emisjonarz ponis mier
odciosu zadanego oszczepem. Inie jest todla zrozumienia istoty sprawy najwaniejsze. Wikszej wagi jest to, costwierdza Jan Powierski:
mier tego dobrze znanego naZachodzie czowieka wtrakcie dzia81

alnoci misyjnej winteresie Bolesawa Chrobrego uatwia nastpnie

temu wadcy gr dyplomatyczn, stanowia swego rodzaju reklam dla
pastwa owieej metryce chrzecijastwa.
Wedug tego samego autora posta Wojciecha Sawnikowica ukazuje si nie tylko jako posta chrzecijaskiego mistyka, ale rwnie jako
posta uczestnika itoaktywnego wczesnych wydarze politycznych.
Zdrugiej strony patrzc, stwierdzi przychodzi, emier witych
Wojciecha iBrunona cigna naPrusw iJawigw istn lawin
wrogoci. Wyrazem tej postawy stay si wspomniane ju paskorzeby, jakie zdobi drzwi katedry wGnienie, gdzie spoczy wykupione
przez Bolesawa Chrobrego relikwie pierwszego patrona Polski. Godzi
si tutaj przypomnie, ew. Wojciech zosta rwnie obwoany patronem Czechw iWgier.
Jeli jednak miaby ktokolwiek wtpliwoci codopolitycznego celu
misji w. Wojciecha, todalsze postpowanie Bolesawa Chrobrego wobec Prusw wtpliwoci takie rozwiewa.
Mimo fiaska tej pierwszej prby ewangelizacji pogaskich ssiadw zpnocy kolejni wadcy zrodu Piastw nie rezygnowali zwcielenia wycie rozlegajcego si wpapieskim Rzymie hasa, ePrusowie dojrzeli doniwa misyjnego. Itak ju wpocztkach XIII wieku
pierwszymi biaymi mnichami odbiaych habitw jacy wyruszyli
doPomezanii, byli cystersi zkna. Nie spotkali si oni zprzychylnym
przyjciem, czego wyrazem byo ich uwizienie. Istniej jednak przesanki pozwalajce wnioskowa, echrzecijastwo nie byo ju wtedy
cakiem obojtne niektrym przynajmniej krgom monych pruskich,
ktrzy widzieli wnowej religii szans naosabienie hamujcej rozwj polityczny Prus wadzy kapanw nad spoecznoci plemienn.
Iwtym, jak si wydaje, mieli racj poswojej stronie. Odrzucaa jzdecydowana natomiast wikszo spoecznoci pruskiej, ktra obawiaa
si, enowa wiara zagrozi zachowaniu jej etnicznej tosamoci.
Cystersi nie podzielili mimo tolosu witych Wojciecha iBrunona. Odwrotnie, przybyy zkna doPrus opat cystersw, Boguchwa vel Gotfryd,
mg nawiedzi miejsce, wktrym zgin w. Wojciech, nadto wyjedna
uwolnienie swoich braci zakonnych. Sukcesem kolejnej misji tego opata
byo przyjcie chrztu przez dwch wielmow pruskich. Czas jaki potem
decyzj wadz zakonu dzieo misji przeszo wgesti cystersw wOliwie.
Odtej pory, acilej od1209 roku, ster misji cysterskiej przej brat Chrystian, ktry mg odnosi znaczce sukcesy. Zaliczy donich naley m.in.
sprowadzenie naono Kocioa dwch monych. Byli toWarpoda zZiemi
Leaskiej iSurwabuna zZiemi Lubawskiej. Sakramentu chrztu udzieli
im wRzymie sam papie, podnoszc Chrystiana dogodnoci biskupa. Cysters Chrystian zosta pierwszym biskupem Prus. By rok 1215.
82

Popowrocie zRzymu biskup Chrystian osiad wznanym pod nazw

Zantyr grodzie, gdzie zlokalizowa klasztor iskd kierowa akcj misyjn naterenie Pomezanii iPogezanii. Zowym Zantyrem rzecz otyle
jest ciekawa, enie brak gosw przemawiajcych zatym, i ten pooony naprawym brzegu Nogatu grd jest miejscem, wktrym stan
krzyacki Marienburg czyli dzisiejszy Malbork.
Zakres dziaa biskupa Chrystiana by zaiste szeroki iwnosi wycie spoecznoci pruskiej wiele dobrego. Nikt bowiem przed nim nie
pomyla ogromadzeniu funduszy nawykupywanie zniewoli jecw;
owziciu wopiek modych dziewczt, ktre wyrzucano zosiedli, skazujc nazagad; ozwrceniu si dokrajw chrzecijaskich ojamun naten cel; wreszcie outworzeniu seminarium, ktre ksztacioby przyszych duchownych pruskich.
Wie otragicznym losie dotara doRzymu dziki biskupowi Chrystianowi, inspirujc papiea Honoriusza III dowystosowania apelu
wformie bulli skierowanej dobiskupw omaterialne wsparcie akcji
ratowania dziewczt.
Te iinne wysoce humanitarne, jak bymy dzi tookrelili, dziaania
biskupa Chrystiana nie wykraczay jednak poza pogranicze pomorskopruskie, awic zaledwie cz Pomezanii iPogezanii, ktre totereny
pruskie uchodziy ju wpocztkach XIII wieku, awic dwa dziesiciolecia przed przybyciem Krzyakw, zaschrystianizowane. Niesiona
przez cystersw iinne zakony zPolski nowa wiara pozostawia posobie rwnie trway lad wdziedzinie jzykowej. Wiele sw polskich
przenikno dopruskiej terminologii kocielnej. Ewangelizacja bya
przeto rwnie elementem procesu przybliania izolujcych si Prusw dowiata kultury.
Nie wytrzymuje przeto krytyki twierdzenie, jakoby wiar Chrystusow przynieli pogaskim Prusom dopiero Krzyacy. Twierdzeniu takiemu przeczyyby dokonania pierwszego biskupa pruskiego Chrystiana ijego wspbraci cystersw oraz innych zakonw rodem zPolski.
Unoszc miecz przed krzyem, teutoscy rycerze pooyli kres kontynuacji tych dokona, ktre wogarnitej duchem krucjat Europie byy
czym zgoa unikalnym izasugujcym naszczeglna uwag.

83

VII. ZAPROSZENIE DO PODBOJU

Zziemi wgierskiej dopolskiej
Gdzie Akka, gdzie Brema iLubeka...

rycerze rnych narodowoci, zakon niemiecki przyjmowa tylko rycerzy

niemieckich, coniejako odpocztku nadao owemu zgromadzeniu charakter stricte narodowy. Charakter ten potwierdzaoby szerokie poparcie
polityczne, jakiego nie szczdzili im ksita niemieccy.
Walnego poparcia udzielaa take Stolica Apostolska. Papie Innocenty III, jak pisze naten temat Gerard Labuda, przyj mistrza ibraci szpitala, ktry nazywa si niemieckim, pod swoj opiek iwyrazi
zgod, aby ci rzdzili si regu templariuszy wsprawach rycerskich,
aregu joannick wsprawach szpitalnych. Zaspraw Rzymu doszo
wkocu dopenej niezalenoci zakonnikw niemieckich odromaskich templariuszy ijoannitw.

iezbadane s wyroki historii, ktra zrzdzia, etam, wZiemi witej,

wzi swj pocztek Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu
Niemieckiego znany potomnym pod nazw Krzyakw. Doszo
dotego wkocu XII wieku podczas trzeciej wyprawy krzyowej dokrajw
Lewantu zudziaem a trzech wadcw europejskich, atosamego cesarza
niemieckiego Fryderyka IBarbarossy, krla francuskiego Filipa II Augusta
ikrla angielskiego Ryszarda Lwie Serce. Organizator tej krucjaty, cesarz
Fryderyk, nie odnis sukcesu, albowiem wdrodze doJerozolimy, ktr
zamierza uwolni odmuzumanw, uton wbystrych nurtach grskiego
strumienia Salef naterenie dzisiejszej Syrii. Owo tragiczne wydarzenie nie
zatrzymao jednak pochodu krzyowcw niemieckich, ktrych tylko cakiem niewielka, coprawda, cz zdoaa dotrze pod mury obleganej ju
przez innych krzyowcw twierdzy Akka niedaleko Jerozolimy.
Przybysze zEuropy Pnocnej nie byli podatni nawarunki bytowania
wupalnym klimacie Palestyny ipadali masowo ofiar wielu rnych chorb. Sytuacja stawaa si tragiczna. Wtym stanie rzeczy naleao przedsiwzi energiczne rodki zaradcze. Zadbali onie uczestniczcy wkrucjacie
mieszczanie zdalekiej Bremy iLubeki, organizujc w1190 roku wAkce
prowizoryczny zrazu lazaret pod opiek niemieckiego bractwa szpitalnego.
Iztego tobractwa wyoni si osiem lat pniej niemiecki zakon rycerski,
ktry natrwale itragicznie zapisze si wdziejach nadbatyckich Prusw.
Krzyacy byli trzecim, chronologicznie liczc, zzakonw rycerskich, jakie powstay wredniowiecznej Palestynie zmisj odbicia zrk wyznawcw Allaha miejsc dla chrzecijan witych, bozwizanych zdziaalnoci
iukrzyowaniem Jezusa Chrystusa. Wczeniej pojawiy si zakony templariuszy ijoannitw. Obydwa te rycerskie zgromadzenia zakonne, podobnie
jak izakon niemiecki, postawiy przed sob nader szlachetny cel, jakim
byo niesienie pomocy, wtym nade wszystko roztaczanie opieki szpitalnej nad ptnikami przybywajcymi zEuropy Zachodniej doZiemi witej.
Wodrnieniu jednak odtemplariuszy ijoannitw, ktrych zastpy zasilali
84

Ryc. 33 Krzyacy wwalce zewiatem Islamu.

Odsamego niemal pocztku Krzyacy, botak ich bdziemy dalej nazywa, zakrztnli si wok uzyskania dla siebie przywilejw
oraz wejcia wposiadanie znacznych majtnoci wpierw wPalestynie,
azczasem wcaym wiecie rdziemnomorskim odGrecji poprzez
Itali iFrancj poHiszpani ipoza granicami tego wiata, wic wArmenii, Alzacji, Lotaryngii, Austrii, Niemczech iCzechach. T dobr dla
nich pass zainicjowa w1197 roku sw darowizn cesarz Henryk VI,
dajc wprezencie klasztor w. Trjcy wPalermo naSycylii. Hojnoci
wobec Niemcw wykaza si te w1222 roku wadca Kastylii, Ferdynand III, atozewzgldu napolubienie crki krla Filipa szwabskiego
85

iwnuczki cesarza Fryderyka Barbarossy Beatrycze, podarowujc im

miejscowo La Mota zwociami przylegymi. Wbardzo wielu przypadkach byy to, jak wida, darowizny wadcw, zktrymi potrafia
doskonale pertraktowa dyplomacja krzyacka, wkradajc si wich
aski. Cennym nabytkiem Niemcw staa si Isola della Doana, czyli
Wyspa Celna naterenie nalecym doWenecji, dokd poopuszczeniu
pod presj muzumanw Palestyny Krzyacy przenieli siedzib mistrza swojego zakonu.
Akka pada pod uderzeniem zdobywcw spod zielonego sztandaru
proroka Mahometa wkocu XIII wieku, acilej w1291 roku. Orientujcy si doskonale wwczesnej sytuacji politycznej caego regionu
pragmatyczni Niemcy nie stawiali nawet wikszego oporu. Nauwag
szczegln zasuguje to, cowzwizku ztym napisa prof.Labuda: Prawie wspczesny (1310) kronikarz austriacki, Ottokar von Horneck,
podaje, eobecny wwczas wtym grodzie mistrz niemiecki Konrad
von Feuchtwangen, dajc swoim rozkaz ucieczki naokrty, mia powiedzie, ezaklsk poniesiona tutaj wywr zemst naniewiernych
wPrusach iInflantach!
Poopuszczeniu Palestyny rnie potoczyy si losy kadego ztrzech
zakonw rycerskich. Templariusze osiedli ostatecznie weFrancji, gdzie
wpocztkach XIV wieku doszo zaspraw krla Filipa IV Piknego
dokasaty tego zakonu, awielki mistrz Jacques de Molay gin nastosie. Joannici poprzez Cypr iRodos trafili wkocu naMalt, gdzie pod
nazw Kawalerw Maltaskich stworzyli istniejce dodzi pastwo
zakonne wrandze podmiotu prawa midzynarodowego. Ozwizkach
tego zakonu zPolsk wiadczy nazwa dzielnicy Poznania Malta.
Jeszcze inn drog podyli kuswemu historycznemu przeznaczeniu
Krzyacy, zatrzymujc si wniej naczas jaki wWgrzech, gdzie ujawnili wcaej peni istot icel swoich de. Trzeba bowiem wiedzie,
ezakon niemiecki ewoluowa wswym charakterze odstanu stricte
duchownego dorycerskiego, stajc si wkocu wygodnym narzdziem germaskiej polityki nagiej siy.
Zacz wypada odprzypomnienia, epord hojnych donatorw
znalaz si krl Wgier Andrzej II, ktry wroku 1211 nada zakonowi niemieckiemu wchodzc wskad terytorium Siedmiogrodu ziemi Borsa. Nie bez znaczenia by fakt, edopoczynienia tej darowizny
skonia monarch maonka Gertruda zrodu, ktry wyda rwnie
maonk zasuonego dla sprowadzenia Krzyakw doPolski ksicia lskiego Henryka Brodatego. Podobn rol odegra go krla
Andrzeja landgraf Turyngii iprotektor Krzyakw wNiemczech Hermann. Wpywom tak monych osobistoci nie by wstanie oprze si
krl Andrzej istd niemal zdnia nadzie Krzyacy stali si dysponen86

tami ziemi opowierzchni 16 tysicy kilometrw kwadratowych. Ziemi t najedao odwschodu ipustoszyo plemi stepowych Poowcw zwanych inaczej Kumanami. Itozapewne przewayo opodjciu
decyzji odokonaniu krlewskiej darowizny, albowiem darczyca mia
namyli obron Borsy przed Poowcami.
Zgoa inaczej, jak si niebawem okazao, pojmowali ca spraw
obdarowani Krzyacy, ktrzy zmyl ostworzeniu wasnego pastwa
podjli zmarszu akcj osiedlecz, sprowadzajc gwnie kolonistw
niemieckich zSaksonii iBawarii. Wkrajobrazie wgierskiej Borsy
pojawiy si wznoszone odfundamentw krzyackie grody obronne
Heldenburg, Marienburg, Honigberg iPetersberg. Wkrtce wyszo
najaw, egocie niemieccy podjli prby nie tylko samowolnego powikszenia darowanego im terytorium, ale ipozbycia si jurysdykcji
biskupa siedmiogrodzkiego. Ambicje niemieckie spotkay si zpenym zrozumieniem ipoparciem papiea Honoriusza III, czego wyrazem byo wydane miejscowemu biskupowi zalecenie mianowania
dziekanw spord ksiy wskazanych przez Krzyakw. Prowadzio
towprost dopowoania naziemi Borsa diecezji niemieckiej, ktr kuria rzymska bya gotowa obj swoj, awic niezalen odKocioa
wgierskiego jurysdykcj.
Dochodzce nadwr wieci otym, ewraz zfaworyzowaniem ywiou germaskiego idzie wparze anektowanie nowych terenw,
skoniy wadc dozastanowienia si nad celowoci dalszej obecnoci
Niemcw naterenie Wgier. Czar rozczarowania misj Krzyakw
przepenio ich wystpienie doRzymu orozszerzenie ich dotychczasowej autonomii wzakresie jurysdykcji kocielnej oautonomi natury
politycznej. Ten postulat niemiecki te spotka si zpoparciem Stolicy
Apostolskiej, ktra moc ogoszonej przez Honoriusza III bulli roztaczaa nad Krzyakami szczegln opiek ioson tudzie rozcigaa swoje wadztwo nad wgiersk Bors. Bya toju jawna zapowied utworzenia wgranicach Wgier niezalenej papieskiej enklawy
terytorialnej. Oczywista ingerencja wwewntrzne sprawy monarchii
wgierskiej wywoaa ostry isolidarny sprzeciw zestrony inastpcy,
ksicia Beli, ibiskupa siedmiogrodzkiego Reginalda. Douznania swojej zwierzchnoci wezwa Niemcw krl Andrzej.
Kierujcy si but Krzyacy nie dali zawygran iskierowali dosdu
papieskiego pozew, wnoszc ozbadanie postawionych im przez monarch zarzutw. Kiedy wszystko wskazywao, esd przyzna racj
Niemcom, krl Andrzej postawi iRzym, iKrzyakw przed faktem dokonanym: manu militari wypdzi swoich goci zziemi Borsa, oszczdzajc tym samym Wgrom losu, jaki ju niebawem dowiadczy mia
Prusw zestrony wypdzonych Krzyakw. Papie prbowa wstawia
87

si zanimi ida umoliwienia im powrotu, czemu strona wgierska

opara si argumentujc, eniemiecki zakon by jak ogie wpiersiach, jak mysz wplecaku, jak mija wonie. Nie pomogy ponawiane
potem jeszcze przez Rzym czterokrotnie prby nakonienia krla wgierskiego doulegoci: Krzyacy utracili ziemi Borsa iask krla
Wgier nazawsze.
Rzecz wysoce znamienna, eten niezwykle pouczajcy epizod dziejw
zakonu krzyackiego umkn uwadze najwikszego zkronikarzy tego
zakonu Piotra zDusburga. Ijest toponiekd zrozumiale, albowiem nie
byo si zabardzo czym chwali ani te zdradza kanonw przyjtej strategii itaktyki dziaania, ktre ju wniedalekiej przyszoci miao przynie Niemcom same profity polityczne, spoeczne igospodarcze.
Kronika Piotra zDusburga jest pierwszym ia dopoowy XIV wieku
jedynym tak obszernym tekstem dziejopisarskim pochodzcym zpastwa zakonu krzyackiego stwierdzi wswoim wstpie dopolskiej edycji tego dziea Jarosaw Wenta. Jakkolwiek ju sam tytu dziea Kronika
Ziemi Pruskiej wskazuje najego tre, tojednak pierwsza cz traktuje ogenezie zakonu krzyackiego. Idlatego warto do zajrze choby
pototylko, bydowiedzie si, comyleli ipisali osobie sami Krzyacy.
Ju wpierwszych sowach swego zredagowanego poacinie dziea
autor uderzy wton szlachetny iwzniosy, aczytelnicy dowiedzieli si
conastpuje:
Wimi Pana, amen. Wroku Wcielenia Paskiego 1190, wtym czasie, kiedy miasto Akka byo oblegane przez chrzecijan ikiedy dziki
pomocy Boej zostao wydarte rk niewiernych, wwojsku chrzecijan
znajdowali si pewni poboni mowie zmiast Bremy iLubeki, ktrzy
jako mowie miosierdzia spogldajc oczyma wspczucia narne
itrudne dozniesienia uciliwoci icierpienia chorych przebywajcych
wewspomnianym wojsku, zaoyli szpital wswoim namiocie, ktry sporzdzili zagla pewnego statku zwanego wjzyku niemieckim
kog. Tam znosili wspomnianych chorych iwgorliwoci ipokorze oddawali im posug, itroszczc si dobrowolnie odobra powierzone im
przez Boga miosiernie zajmowali si nimi sdzc, ewosobie kadego chorego lub biedaka przyjmuj samego Chrystusa ().
Zgromadzeni tam iwtedy notable, wielmoe iinni wysoko urodzeni
celebryci zachodnioeuropejscy, jak czytamy dalej, askawym okiem
spogldali widzc, enowa uprawa szpitala wyda jakie owoce czci
iuczciwoci wpewnej okrelonej obfitoci, ikiedy nie majc adnych
wtpliwoci spodziewali si, e gdy Pan da wzrost igdy rozwin
si jego gazie wyda ona bardzo wielk ilo owocw wprzyszoci, wwczas rada wszystkich wymienionych wyej ksit przestaa
nato, byFryderyk, pan iksi Szwabii wysa penomocnych posw
88

Ryc. 34 Zakon niemiecki wakcji.

doswojego brata, najjaniejszego pana Henryka VI, krla rzymskiego,

przyszego cesarza, aby ten wyjedna uOjca witego zgod nazaoenie izatwierdzenie praw wspomnianego szpitala.
Stolica Apostolska wysoce askawym okiem spojrzaa naowo niemieckie dzieo miosierdzia, nie szczdzc braciom wspomnianego
szpitala wszelakich przywilejw, zezwalajc nadto, byposugiwali
si czarnym krzyem ibiaym paszczem () Wten sposb zosta
zaoony, zatwierdzony iobdarzony wieloma przywilejami czcigodny
isawny zakon rycerski braci szpitala Najwitszej Marii Domu Niemieckiego wJerozolimie. Jest towybrana winnica Pana Zastpw,
ktr Ty, Jezu Chryste, zaoye idla ktrej grunt przygotowae.
Posadzie wniej korzenie, aona bujnie pokrya ziemie, przeniose jpotem iwygnae narody zziemi pruskiej iinflanckiej, itam
jzasadzie itak latorole swe rozpostara a domorza, apdy swe
a dorzeki. Ten zacny zakon rycerski zosta zatwierdzony nie tylko
przez ludzi naziemi, lecz te jego powstanie zostao zapowiedziane
znakami nieba iziemi.
Tak widzia stojcy nagruzach izgliszczach Prusw Krzyak genez
czcigodnego isawnego zakonu rycerskiego. Czyby rzeczywicie nie
zdawa sobie sprawy ztego, edopuszcza si jawnego blunierstwa?
Wowej czci pierwszej swojej kroniki Piotr zDusburga wymieni te pierwszych wielkich mistrzw zakonu krzyackiego. Urzd ten
89

piastowali kolejno bracia Heinrich Walpot, Otto von Kerpen, Heinrich

Bart oraz Hermann von Salza. Trzej pierwsi niczym szczeglnym nie
zapisali si wdziejach krzyactwa. Dopiero czwarty Hochmeister des
Deutschen Ordens, czyli Wielki Mistrz Zakonu Niemieckiego, zdoa
postawi ten zakon nawysokim politycznym piedestale, zdobywajc
dla wcaej niemal Europie wielu monych protektorw cowtamtych czasach byo tosame duchowych ipolitycznych.

Prusowie wci nalinii strzau

rzeom wiekw XII iXIII, mwic cilej czasy panowania ksicia mazowieckiego Konrada, przynis gwatowne zachwianie
rwnowagi, jaka cechowaa odjakiego czasu stosunki Prusw
zPolanami. Tereny poobu stronach granicy stany wnie witym
bynajmniej ogniu. Itupowstaje problem: kto kogo idlaczego? Zdania
s, jak zwykle, podzielone, chocia wwietle istniejcych rde nie
powinno by miejsca dla jakichkolwiek gbszych kontrowersji.
Zajmujcy si histori Krzyakw wspczesny historyk amerykaski William Urban prezentuje taki oto pogld: Mamy mao dowodw
nato, enajedali oni ssiadw wcelu zagarnicia byda lub niewolnikw, jak tobyo powszechn praktyk uLiww iLitwinow. Zdumiewajce, ebardziej oobronie ni oataku zestrony Prusw pisa te
Gall Anonim mimo, enaog nie znajdowa on dla nich dobrego
sowa. Tak naley wnioskowa zesusznego zreszt stwierdzenia, e
kraj [Prusw] jest broniony przyrodzonymi warunkami inaturalnym
pooeniem nawyspach wrd jezior ibagien.
Rozumowaniu temu jest bliska ucja Okulicz-Kozaryn: Wstaych
zasiekach bronicych dostpu doterytorium osadniczego istniay doskonale zamaskowane przejcia, oktrych wiedzieli tylko mieszkacy lauksu () Obudowie zasiekw nagranicy terytorium decydowao
zgromadzenie oglne mieszkacw lauksu ()Stae zasieki byy cigle
wizytowane przez wyznaczonych nawiecu odday obronne iwmiar
potrzeby imoliwoci naprawiane iulepszane.
Konia zrzdem temu, kto dowiedzie, eowe zasieki izamaskowane
przejcia wskazyway nazamiary ofensywne.
Ozamiary takie trudno byoby te posdzi Prusw wwietle wiedzy oich taktyce walki. Nie kto inny jak sam Mistrz Wincenty Kadubek zostawi posobie relacj zjednej zpolskich wypraw naPrusw,
ktrych gotowi dozmierzenia si wotwartym boju Polanie nie mogli
skoni dowalki: Mimo dugiego szukania nie znajduj jej [sposobnoci dowalki], gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle zmaodusznego
90

strachu, ile zprzemylnej ostronoci ukryli si wuroczyskach ijaskiniach () wicej podstpem ni si [walcz], wicej zuchwa odwag
ni mstwem ducha.
Myli si jednak srodze nasz dziejopis, odmawiajc wojownikom
pruskim ducha mstwa, albowiem niemal wszyscy inni kronikarze
redniowieczni byli zgodni wtym, enajsilniejsz broni Prusw
byo wanie ich mstwo. Ju wX wieku Ibrahim ibn Jakub zawiadcza: S sawni zeswego mstwa. Gdy najdzie ich jakie wojsko, aden znich nie ociga si (), lecz wystpuje, nie ogldajc
si nanikogo, irbie mieczem, a zginie. Inad trozmijajca si
zprawd opini Mistrza Wincentego mona byoby zatem przej
doporzdku dziennego wobec wyrazw jego jawnej pogardy wobec Prusw.
Tene sam Mistrz Wincenty zdobywa si jednak niekiedy narzetelny wmiar opis wyczynw wojennych: Nie napotkawszy ich Lechici,
eby si nie wydawao, i s bezczynni, tym ostrzej bior si dospustoszenia: gontyny, grody, wsie, wysokie budowle mieszkalne, gumna
zezboem spowijaj poog.
Nie przeszkadzao towniczym uznawa Prusw za lud dziki
iwojenny. Wobec powyszego zarzucany Prusom podstp trzeba uzna zaelement ich taktyki obronnej, albowiem zjawiajcy si
naziemi pruskiej zbrojni acz nieproszeni gocie, czy toPolanie, czy
toRusini, czy pniej jeszcze Krzyacy, byli pod wieloma wzgldami
poprostu silniejsi. Cowtym stanie rzecz mogli pocz Prusowie
poza ledzeniem ich zukrycia iwpuszczaniem naswoje terytorium
tym bardziej, etapraktykowana odstuleci taktyka okazywaa si
niezwykle skuteczna?
Nie mazatem wikszych podstaw doutrzymywania, ewyprawy upiecze przeciw miujcym pokj imir ssiedzki Mazowszan byy monopolem Prusw.

Ryc. 35 Naszyjnik z paciorkami srebrnymi i arabskimi monetami. Wiskiauten.

91

Czciej bywao odwrotnie, albowiem tonie tyle Prusowie usiowali narzuca ssiadowi zpoudnia swj pogaski politeizm, ile Polanie
dyli otwarcie dozaszczepienia Prusom chrzecijaskiego monoteizmu. Itemu celowi nie tylko suyy sane doPrus wyprawy krzyowe
zudziaem rycerstwa nade wszystko zPolski, ale take zCzech iNiemiec. Celowi temu suya rwnie podjta wpocztkach XIII wieku
przez duchowiestwo polskie naterenie pruskiej Pomezanii iPogezanii szeroka akcja chrystianizacyjna, wtym zwaszcza dokonania biskupa Chrystiana.
Nie zawsze atoli krzy bywa znakiem chrzecijaskiej mioci: Pokojowe nawracanie komplikoway odczasu doczasu prby rozszerzenia wadztwa, podejmowane przez krlw iksit polskich. Oile
parcie nawschd koczyo si czsto sukcesem, towPrusach tylko
zakcao prac misyjn iprowokowao ataki odwetowe pogan.
Jednake wyraanie alu zapopenione bdy nie byo wzwyczaju
chrzecijaskich wadcw zauwaa przypatrujcy si zdalekiego dystansu stosunkom prusko-polskim amerykaski historyk Urban.
Prby rozszerzania tego wadztwa podejmowao wielu ksit polskich odBolesawa Chrobrego poczynajc. Wjego lady szli inni
wadcy polscy, zktrych najwiksz aktywnoci wykaza si Bolesaw
Krzywousty, wyprawiajc si naPrusy wlatach 1107-1108, 1110-1111
oraz wroku 1115. Wobec powyszego zadomowione wpolskiej historiografii mniemanie, e zdecydowanie czciej takie wyprawy organizowali Prusowie jak pisz Mieczysaw Bielski iWaldemar Rezmer
wydaje si by pozbawione podstaw. Blisze prawdy jest natomiast
to, copisz dalej: Wypady te nie przyniosy rozstrzygnicia, stay si
natomiast przyczyn powanego wyniszczenia plemion pruskich.
Jeeli istotnie Prusowie nieli zagroenie dla Mazowsza, co byo
zreszt prawd, to naleaoby spojrze na nie od strony zalenoci
skutkw od przyczyny.
Posdzanie zatem wycznie Prusw odz upiestwa nie jest sprawiedliwe, albowiem nie byo ono obce idrugiej stronie tlcego si przez
ponad dwa stulecia konfliktu, azatem przygania kocio garnkowi cho
sam smolny. Moliwo zdobywania upw inspirowaa wszystkich,
ktrzy udawali si nawypraw zbrojn. Dlatego wyrnianie wtym
kontekcie akurat Prusw, ktrzy nie znajc sztuki stawiania liter nie
pozostawili posobie dokumentw pisanych, ktre mona byoby skonfrontowa ztym, conapisali onich biegli wtej sztuce, stawiao ich
wpozycji zgry przegranej iumoliwiajcej przypisywanie im cech
moliwie najgorszych. Iztej moliwoci korzystano nader skwapliwie,
malujc obraz czarno-biay. Czerni natym obrazie mogli by, rzecz
jasna, tylko Prusowie.
92

Rzadziej natomiast podnoszono kwesti obrony przez Prusw niezalenoci itoczsto zacen ycia. Iztej ich cechy prawdopodobnie albo nawet napewno wypywa wysoce negatywny ogld Prusw
uGalla Anonima, Wincentego Kadubka iJana Dugosza nade wszystko. Zczasem ogld ten straci naswej ostroci, ale wumyle wielu
pokole Polakw pozostaa zakodowana tragedia, jakiej ofiar pad
zrk Prusw w. Wojciech.
Postpy chrystianizacji niepokoiy gbiej zakorzenionych wpogastwie Prusw, ktrzy zwrcili si wkocu przeciw nawrconym wspplemiecom. Rosncy sprzeciw wobec dziaa misyjnych przeszed
wotwart wrogo, ktra ujawnia si wformie najazdw naziemie
Mazowszan. Zpomoc ksicia ruskiego Daniela Prusowie zmierzyli si
wotwartej bitwie zzastpami Konrada Mazowieckiego, ktry ponis
klsk. Wkrtce potem Prusowie zapucili si a pod Pock, wywoujc
odwet zestrony ksicia Konrada zewsparciem Leszka Biaego iHenryka Brodatego. Kolejne kampanie przeciw Prusom sprowokoway ich
dokolejnych najazdw, wtym rwnie naPomorze Gdaskie, ktrego wadca witopek wystpi postronie polskiej. Prusowie zniszczyli
m.in. siedzib opactwa cystersw wOliwie, rewanujc si zapoczynione naich ziemiach spustoszenia.
Nie godzi si przeto mwi owycznej iprzysowiowej niemal agresywnoci Prusw wsytuacji, wktrej przychodzio im rwnie czsto
broni si coiatakowa. Piastowie, podobnie zreszt jak wszystkie inne
panujce wtedy dynastie, nie byli gobiami pokoju zgazk oliwn
wdziobie. Byli wadcami zaprogramowanymi naskierowan gwnie
napnoc ekspansj, ktr nie tylko inspiroway ale izgodnie zobowizujc wtedy wEuropie ideologi usprawiedliwiay cele misyjne.
Dozaognienia stosunkw prusko-polskich wpocztkach XIII wieku przyczynili si poniekd sami misjonarze, ktrzy niekiedy wyej
stawiali uzyskiwane wwyniku swej dziaalnoci profity ziemskie nad
zalecane neofitom dobra niebieskie. By todowd nato, jak dalece
szczytne hasa rozmijay si zprzyziemn rzeczywistoci, skoro nawet
pozbrojne rodki siga nawet biskup Chrystian. Sprawio to, ePrusowie zaczli utosamia chrystianizacj zniewol, ktrej zaadn
cen nie zamierzali si poddawa.
Cytowany prof.Urban jest zdania, e religia zacza by waniejsza dla obu stron pniej. Prusowie, kiedy ju zostali sprowokowani,
zpewnoci nie mogli pozostawa wdomach iodprawia spokojnie
swoich obrzdw, ale czuli si zmuszeni, zgodnie zutrwalajcym si
obyczajem, kontynuowa najazdy naswych chrzecijaskich ssiadw
jeszcze dugo potym, jak ju zemcili si zawyrzdzone im wczeniej
krzywdy.
93

Kwesti, kto kogo idlaczego, rozstrzyga Grzegorz Biauski: Wsumie jednak wielokrotne prby podporzdkowania Prusw wpierwszym stuleciu istnienia pastwa polskiego nie przyniosy adnych trwaych efektw. Warta odnotowania jest rwnie prawidowo, ktra
czsto mylnie jest przedstawiana wdotychczasowej literaturze, mianowicie przewaga iinicjatywa wewzajemnych polsko-pruskich stosunkach znajdowaa si postronie polskiej, ona te wykazywaa zapdy
ekspansjonistyczne.
Tak byo, dodajmy, nie tylko wpierwszym ale iwdrugim stuleciu
pastwa polskiego domomentu, wktry topastwo oddao inicjatyw oraz przewag wrce obce iPolsce, iPrusom. Miao tozdeterminowa los obu tych spoeczestw iwdalszej konsekwencji wpyn
nakierunki rozwoju sytuacji politycznej wcaej Europie. By towkadym razie jeden zprzykadw tego, jak pozornie niewielki cakiem
ruch naszachownicy dziejw pociga zasob skutki przekraczajce
granice politycznej wyobrani. Aprzecie ju staroytni Rzymianie
ukuli sentencj: cokolwiek czynisz, czy roztropnie ibacz nakoniec

Historyczny bd Konrada Mazowieckiego

koro bawicy jeszcze wPalestynie Krzyacy zdoali posi wiedz natemat dalekich Prusw nad Batykiem, ostrzc sobie apetyt naich ziemie, topoprzebiegym znatury ksiciu Konradzie
Mazowieckim mona byoby spodziewa si orientacji wprzyczynach,
dla ktrych Krzyacy zostali wyeksmitowani zniedalekiej wkocu wgierskiej ziemi Borsa. Jeli nawet ksi Konrad mg co otym wiedzie, tonajwyraniej wiedz t zlekceway, dajc si ponie bardzo
krtkowzrocznej itragicznej wskutkach kalkulacji politycznej.
Bohater tej opowieci nie zaskarbi sobie uznania historykw iznawcw przeszoci.
Pawe Jasienica: Okruciestwo przechodzce wszelk miar iwyobraeni stale cechowao postpowanie Konrada.
Szymon Kobyliski: Drapiene, ohakowatym nosie oblicze niespokojnego ducha () Niepokj wjastrzbim spojrzeniu, czarna kosmato. Nadrabianie dumn poz trwogi wzbierajcej wrysach.
Zbigniew Sataa: Konrad by czowiekiem ambitnym, nadto przewrotnym ipodym, nie waha si przed popenieniem gwatu, zbrodni lub
zdrady, jeeli go toprzybliao doupatrzonego celu. Niemal cae ycie
intrygowa, walczy przeciw najbliszym, mordowa, pali iniszczy.
Takiego przeciwnika mieli ci okrutni i dzicy Prusowie, ktrym
kronikarze polscy ikrzyaccy nie raczyli przyznawa miana czowie94

czestwa. Ipomyle eby tosyn Kazimierza

II Sprawiedliwego!
Daleki odkultywowania sprawiedliwoci by
ksi Konrad majcy m.in. nasumieniu mier
olepionego wpierw najego rozkaz wojewody
idoradcy Krystyna zGozdowa oraz zgadzonego rwnie okrutnie Jana Czapl, kanclerza
ikanonika pockiego, ktry by nadto wychowawc jego syna. Takie byy wtedy czasy inasz
Konrad Mazowiecki zbyt daleko nie odbiega
odprzyjtych wpolityce regu postpowania.
Zazego ducha wtym rodzie uchodzia maonka Konrada Agafia zrodu ruskiego ksicia
nowogrodzko-siewierskiego witosawa.
Powodowany wybuja ambicj wadca Mazowsza postawi przed sob dwa cele: wygranie walki otron krakowski ipoddanie swemu wadztwu niepokonanych dotd Prusw.
Osignicie obu tych celw podniosoby jego
presti gwnie woczach wasnych. Historycy
wiod spr oto, ktry ztych celw by dla
Ryc. 36 Konrad
ksicia Konrada waniejszy, ale tonie zmieMazowiecki
nia postaci rzeczy: zezdobyciem tronu krakowskiego wiodo mu si rnie, ale zpodbiciem Prusw wiodo si cakiem le. Dotego
celu nie przybliyy go podjte wlatach 1222-1223 wyprawy. Itonie
dawao wadcy Mazowsza spokoju. Trzeba byo szuka naPrusw
sposobu. Sposobem tym okazao si zaproszenie doPolski Krzyakw, skoro ich powrt naWgry okaza si wykluczony. Stao si
towRoku Paskim 1226.
Trudno stwierdzi, wjakiej mierze bya todecyzja podjta przez
ksicia Konrada samodzielnie, awjakiej zarad jego otoczenia,
wktrym znaleli si pierwszy biskup Prus Chrystian, biskup pocki Gnther iksi lski Henryk IBrodaty, ktry oddawna sprzyja
Krzyakom, azktrym Konrad mia wczeniej napieku. Wszyscy
oni poparli pomys oddania wpacht Krzyakom Ziemi Chemiskiej
wzamian zazawojowanie przez nich Prus dla ksicia Konrada, ktry
oczyma swojej wadczej duszy widzia si ju panem woci, jakich nie
udao si zdoby adnemu zjego poprzednikw. Zestrony Krzyakw
byoby towywiadczenie czego wrodzaju usugi politycznej narzecz
szlachetnego anadto dostojnego inajbardziej chrzecijaskiego wadcy jak okreli Konrada Mazowieckiego Piotr zDusburga.
95

Wrelacji tego kronikarza rzecz miaa si nastpujco: Wtym samym czasie zakon domu rycerskiego zaspraw jego mistrza brata
Hermana von Salza przybiera naliczebnoci braci, bogactwie, sile
iznaczeniu tak bardzo, eopinia ojego dobrej sawie, ktra rozesza
si daleko iszeroko, wkocu dotara dowiadomoci wspomnianego ksicia. ZBoego natchnienia utkwia ona wjego sercu tak bardzo, ewspomnianych braci chcia zaprosi dla obrony swojej ziemi,
wiary iwiernych () Zwoawszy zatem biskupw iswoich monych
wyjawi im swj zamys proszc, byodnonie doniego udzielili mu
zbawiennej rady. Ci jednomylnie wyrazili zgod wobec jego ycze
dodajc, i wiedza zwiarygodnego rda, ewspomniani bracia s
rycerzami dowiadczonymi wewadaniu broni iodlat swojej modoci zaprawionymi wwalkach () Dlatego wyprawi penomocnych
posw wraz zeswoimi listami dowspomnianego mistrza Hermana, ktrzy gdy wyjawili mu ijego braciom przyczyn podry, wwczas tene mistrz powielu naradach irnych rozmowach odbytych
zeswoimi brami natemat tych trudnych spraw, wreszcie zanamow Ojca witego oraz cesarza Fryderyka II iksit niemieckich,
ktrzy obiecali mu wtej sprawie suy rad ipomoc, przychyli si
doproby rzeczonego ksicia.
Wie opodjciu w1226 roku pertraktacji Konrada zrozgldajcym si zamiejscem naziemi dla Krzyakw Hermannem von Salza
dotara dowczesnej opinii publicznej niejako zaporednictwem cesarza Fryderyka II. Wtym samym bowiem roku 1226 pospieszy on
zpromulgowaniem przyznanego Krzyakom przywileju, oktry zwrci si dojego cesarskiej moci Hermann von Salza. Wdokumencie
swym cesarz nie tylko raczy potwierdzi akt darowizny mazowieckiego ksicia, ale napodstawie przysugujcego mu prawa dodysponowania ziemiami, jak jewtedy nazywano, pogaskimi przekaza cae Prusy
wgesti Krzyakw. Otrzymali oni rwnie docesarza inne przywileje,
ktrych posiadanie stawiao ich wielkiego mistrza narwni zksitami Rzeszy niemieckiej. Nie byo towtedy jeszcze, coprawda, rwnoznaczne zpooeniem prawnych fundamentw pod pastwo krzyackie, gdy zakonom nie byo wolno przyjmowa wlenno jakiejkolwiek
ziemi odosb wieckich, atak osob by cesarz Fryderyk II. Byo
tojednak wskazanie drogi, jak mona ju byo poda docelu.
Majc wrku takie atuty, Krzyacy wyekspediowali dwa lata pniej
doPolski swoich wysannikw wcelu dopicia sprawy naprzysowiowy ostatni guzik. Zadali mianowicie odKonrada wskazania miejsca,
wktrym mogliby postawi stop naziemi polskiej. Iotrzymali w1229
roku miejscowo Orowo pod Inowrocawiem, arok pniej cay grd
Nieszaw icztery wsie okoliczne.
96

Nieco inaczej widzia toPiotr zDusburga: Poniewa wspomniani

bracia domu niemieckiego () nie mieli gdzie gw swoich zoy
naziemi pruskiej przekazane im ju wczeniej przez rzeczonego ksicia polskiego, przeto oddawna zamierzali urzeczywistni zamys, byporodku pomidzy nimi awspomnianymi Prusami mie dla obrony rzek Wis. Poprosili wspomnianego ksicia, aby im wybudowa jeden
zamek. Ten jako m cakowicie posuszny Bogu igorliwy wwierze,
kierujc si znanym wierszem poety: poow pracy mazasob, kto
dobrze zacz, zebra swj lud inaprzeciw obecnego miasta Torunia
wybudowa im napewnym wzgrzu zamek zwany Vogelsang, copoacinie oznacza cantus avium piew ptakw.
Inny kronikarz niemiecki, Nicolaus von Jeroschin, napisa otym
proroczo: piewao tam wielu rannych nie tak jak piewaj skowronki, ale bolesn pie umierajcego abdzia.
Krzyakom sprzyjali biskupi Chrystian iGnther tym chtniej,
edarowizny naich rzecz potwierdzi w1230 roku papie Grzegorz
IX, ktry cztery lata pniej odda im wlenno cae Prusy. Reszta bya
ju teraz tylko kwesti czasu. Zeswej strony obaj ci dostojnicy kocielni te zdobyli si nahojne prezenty wpostaci dbr kocielnych, ktre
przeszy wgesti osiadego wPolsce zakonu niemieckiego. Bya tozachta dopodjcia dziea nawracania Prusw.
Ironia losu polegaa natym, eiKonrad Mazowiecki, ibiskup Chrystian, ktry zramienia Rzymu kierowa rozwijan naterenie Prus akcj misyjn, nie zdawali sobie absolutnie sprawy zrzeczywistych zamiarw Hermanna von Salza. Ksi Konrad by pochonity konfliktami
politycznymi, jakie trawiy wczesne pastwo polskie idlatego zduym zadowoleniem spoglda naurzdzanie si Krzyakw naziemi
polskiej, ywic zudne przekonanie, epoo oni kres jego kopotom
zPrusami ipoddadz ich jego wadztwu. udzi si te biskup Chrystian, eutrzyma penomocnictwo Rzymu inadal kierowa bdzie akcj misyjn wPrusach. Nadzieje te okazay si ponne, albowiem jego
miejsce zajli wkocu itozaaprobat Rzymu Krzyacy.
Obu ich przechytrzy wielki mistrz zakonu Hermann von Salza, ktry okaza si rwnie wielkim mistrzem dyplomacji, zdobywajc dziki
niej powszechne wEuropie poparcie dla swoich maskowanych wci
jeszcze de. Czy tylko dyplomacji?
Wychodzc zzaoenia, edocelu prowadz wszystkie drogi, Hermann von Salza stan przed papieem Grzegorzem IX zapewniajc,
eKonrad Mazowiecki podarowa Krzyakom nie tylko grd Chemno iokolice oraz inne grody napograniczu polsko-pruskim, ale rwnie zapewni, ebd donich nalee wszystkie terytoria, jakie uda
si im zdoby wPrusach. Nadowd tego mistrz krzyacki przedsta97

wi dokument wystawiony w1230 roku wKruszwicy, wktrym todokumencie jest mowa oziemiach zdobytych naspokojne posiadanie
zprzymiotem prawdziwej wasnoci izwadztwem. Inatym opar si
papie, potwierdzajc wswojej bulli rzekome nadanie Krzyakom ziemi pruskiej. Rzekome, poniewa wprzekonaniu badajcych spraw
kruszwickiego przywileju historycy doszli doprzekonania, emaj
doczynienia zkrzyackim faszerstwem. Wskazywaby natorwnie
fakt, ewarchiwach kancelarii papieskiej znalaz si nie orygina, ktry dziwnym trafem zagin, ale odpis rzeczonego dokumentu. Natakich rwnie fundamentach prawnych opierali Krzyacy swoje denia dozagarnicia caych Prus.
Cokolwiek byjednak naten temat powiedzie, jedno nie ulega wtpliwoci: zafundatora zakonu krzyackiego naziemi polskiej uzna
naley szlachetnego anadto dostojnego inajbardziej chrzecijaskiego wadcy, ksicia mazowieckiego, kujawskiego, sieradzkiego, czyckiego ikrakowskiego Konrada, ktremu zamarzyo si ostateczne rozwizanie kwestii pruskiej.
Ciekawe jak natowszystko patrzy icootym myla krl Wgier
Andrzej II, ktry wpor potrafi przejrze podstpn natur krzyactwa iwycign zbawienne dla swojego pastwa wnioski.
Tron iotarz przeciw Prusom

os, jaki mia spotka Prusw, by zca pewnoci skutkiem wielu zoonych niekiedy przyczyn. Uproszczeniem byaby wic teza,
esprawc ich tragedii byli jedynie Krzyacy albo tylko Konrad
Mazowiecki. Wmiar obiektywne oile co podobnego jest wogle moliwe podejcie dotematu wymaga szerszego spojrzenia oraz
uwzgldnienia ducha icharakteru czasw, wjakich rozgrywa si dramat tego ludu egzystujcego naperyferiach chrzecijaskiej ju wwczas wznacznym stopniu Europy. Itej chrzecijaskiej Europie przypad bardzo daleki odchway zaszczyt zainicjowania imonitorowania
dziaa, ktre doprowadziy wkocu dozniknicia Prusw zeredniowiecznej mapy etnograficznej tego kontynentu. Otym, ebyo toabsolutnie sprzeczne zwyraon wDekalogu istot chrzecijastwa, dowodzi tutaj nie mapotrzeby.
Nie dopodwaenia natomiast jest stwierdzenie, ewtym, podobnie
zreszt jak iwwielu innych przypadkach, byo to, uywajc terminologii cybernetycznej, sprzenie zwrotne religii zpolityk albo, jak kto
woli, maria polityki zreligi. Wtym przypadku wgr wchodzi rwnie czynnik stricte narodowy, gdy Krzyacy byli narzdziem eks98

pansji germaskiej, ktra posuya si krzyem wcelach sprzecznych

zjego znaczeniem chrzecijaskim.
Gwoli sprawiedliwoci trzeba jednak przyzna, etonie Germanie
byli pierwsi, ktrzy ewangelizowali pogan, dzierc wlewej rce krzy
awprawej miecz. Palma pierwszestwa naley si Karolingom. Nie
kto inny jak Karol Wielki uderzy wVIII wieku nagermaskie plemi
Sasw przyrzekajc, ealbo ich ochrzci, albo wygubi. Dewiz tkierowali si potem napadajcy naSowian Sasi.
Zzachodu zawdrowao haso misji zpomoc elaza doPolski
iznalazo oddwik wkronikach Galla Anonima iWincentego Kadubka pisa Henryk owmiaski. Ale wpraktyce wadcy wieccy wkadali najwicej energii weprowadzenie podbojw iobarczali
pokonanych daninami, amniej dbali oich nawracanie. Ju zaKarola
W[ielkego] mwiono, edziesiciny, czyli ciary nakadane naneofitw, burz wiar Sasw. Temu podobne zarzuty () byy pospolite
wkronikarstwie niemieckim, awPolsce mistrz Wincenty wytyka
Bolesawowi Kdzierzawemu, eujarzmiwszy (cz) Prusw wcelu
zjednania ich dla wiary, kontentowa si ciganiem trybutw, azrezygnowa znawracania.
Itak nadeszy czasy krucjat, ktre zainicjowa papie Urban II, wzywajc nasynodzie w1095 roku wClermont rycerstwo Europy Zachodniej doodebrania Ziemi witej muzumaskim Turkom. P stulecia
pniej, wroku 1147, papie Eugeniusz III proklamowa podjcie tzw.
krucjaty poabskiej przeciw pogaskim Sowianom zasiedlajcym zachodnie wybrzee Batyku. By topocztek epoki krucjat batyckich,
ktre zrnym nasileniem trway dopoowy XIII wieku. Obok Liwonii, Estonii iFinlandii nadrodze krzyowcw znalazy si Prusy.
Ouzasadnieniu przez kuri rzymsk krucjat batyckich tak pisze Iben
Fonnesberg Schmidt: Pite przykazanie inakazy Chrystusa obligoway
Koci dobycia oddanym sprawie pokoju. redniowieczna teologia, wypowiadajc si wkwestiach wojny, czerpaa znauk w. Augustyna zIppony () Opierajc swoj doktryn naklasycznym rozrnieniu midzy
wojn sprawiedliw aniesprawiedliw, zaproponowa on zestaw kryteriw umoliwiajcych rozrnienie tych dwch typw konfliktw.
Krucjaty batyckie uznano zawojny sprawiedliwie, gdy miay one
broni rozwijajcych dziaalno misyjn chrzecijan. Nad Batykiem
misje poprzedzay krucjaty iczsto towanie aktywno projektw
ewangelizacyjnych prowadzia doogaszania krucjat batyckich wzywanie krzyowcw doudania si nad Batyk byo papiesk odpowiedzi nanapywajce stamtd proby misjonarzy opomoc pisze dalej Fonnesberg-Schmidt, stwierdzajc wkocu: Zarwno Eugeniusz
III jak iAleksander III dopucili donawracania pogan si, costao
99

wjawnej sprzecznoci zprawem kanonicznym () Dorana polityka,

wktrej papiee odpowiadali napetycje miejscowych wadz, zakadaa
dziaania wojenne.
Wkrucjaty batyckie angaowa si rwnie papie Innocenty III,
wyznaczajc im dwa zadania: nawracanie niewiernych iszerzenie wiary chrzecijaskiej oraz obron ju ochrzczonych przed niewiernymi.
Krucjaty popiera take papie Honoriusz III, ktry stawia narwni wyprawy krzyowcw nad Batyk zwyprawami doZiemi witej.
Ijednym, idrugim udziela bowiem odpustu zupenego.

za. Toon otrzyma zrk Grzegorza IX dokument oddajcy Prusy

wlenno Krzyakom, corwnao si podarowaniu im caej ziemi pruskiej. Byo to, jak wiadomo, potwierdzenie tego, cozadekretowa ju
wczeniej cesarz Fryderyk II, ktremu wielki mistrz krzyacki suy
zagwnego doradc. Nie trudno si domyle, comg on doradza
papieowi. Ztej te racji Hermann von Salza uczestniczy wspotkaniach, jeli tak mona powiedzie, nanajwyszym wwczas szczeblu,
czyli papiea zcesarzem.
Krzyakom sprzyja take papie Innocenty IV, ktry da zakonowi
krzyackiemu wkwestii organizowania krucjat woln rk. Waciwie
oznaczao tozgod napermanentn krucjat naterenie Prus zadziwiajce ustpstwo, zwaywszy natypowe dla Innocentego IV podkrelanie swych prerogatyw () Ustpstwo tobyo wpraktyce zrzeczeniem si kontroli nad naborem krzyowcw dokampanii wPrusach
narzecz zakonu komentuje Fonnesberg-Schmidt.
Majc przeciw sobie iniemieckiego cesarza, irzymskich papiey,
Prusowie stanli przed widmem nieuchronnej zagady.

VIII. DRANG NACH PREUSSEN

P wieku krzyackiego ludobjstwa

W
Mapa 4 Przedstawia krzyack strategi podboju Prus.

Prokrzyack wpeni polityk prowadzi papie Grzegorz IX, ktry wiza zzakonem niemieckim gbokie nadzieje nawczenie
Prus wobrb wiata chrzecijaskiego. Std te bardzo yczliwie
podchodzi dojego misji wPrusach. Wyrazem tej yczliwoci byo
spenianie wszelkich ycze, jakie kierowali Krzyacy doStolicy
Apostolskiej. Itrudno byoby si temu dziwi, skoro nader mile widzianym gociem wRzymie bywa wielki mistrz Hermann von Sal100

trzydziestym dziewitym roku swojego istnienia, czyli A.D. 1230,

Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego
rozpocz dzieo chrystianizacji Prus. Zainicjowa jemistrz krajowy Hermann von Balk. Odwoujc si dopoematu Aleksandra Puszkina, ktry przepowiedzia wizionym dekabrystom, eziskry rozgorzeje pomie, rzec mona, i zrzuconej wtedy przez krzyaka iskry
rozgorza pomie, ktry wnajbliszej przyszoci ogarn ziemie pruskie, awdalszej ca Europ. Trzeba jednak pamita, ewszystko
towzio pocztek naziemi dawnych Prusw.
Kluczem dosukcesu Zakonu Niemieckiego dowodzi duskiej proweniencji historyk brytyjski Eric Christiansen by przykad Kawalerw Mieczowych zInflant. Trzeba byo zacz odzbudowania szeregu
nadrzecznych zamkw, ktre posuyyby zabazy dla Krzyowcw;
dopiero potem mona byo pomyle osystematycznym zdobywaniu
dalszych terenw iposuniciu si nawschd zaNiemen.
101

Zdowiadcze Kawalerw Mieczowych uczyni uytek praktyczny

Hermann von Balk, rezygnujc zrazu zwielce ryzykownych wypraw
wgb spowitej dziewicz puszcz ziemi pruskiej ikierujc si wzdu
prawego brzegu Wisy napnoc kuPomezanii idalej, kuMorzu Batyckiemu. Wpierw jednak dokona krwawej czystki etnicznej napodarowanej krzyactwu izasiedlonej dotd wznacznym stopniu przez
ludno prusk Ziemi Chemiskiej.
Zgodnie zprzyjt strategi Krzyacy ruszyli napnocny wschd
odChemna, bywznie pierwsze swoje zamki wKwidzynie iRadzyniu. Stamtd mogli ju zpowodzeniem atakowa Pomezanw, ktrych
zmusili wkocu dozawarcia pokoju. Hermann von Balk popyn dalej napnoc, zostawiajc naswej drodze nowe grody iodcinajc tym
samym Pomezanom dostp dowanego dla nich szlaku handlowego.
Dobudowy pierwszych swoich grodw uywali Krzyacy kamieni,
drewna iziemi. Zczasem, acilej, odpoowy XIII stulecia, wsurowym, pierwotnym krajobrazie ziem pruskich zaczy wyrasta warowne zamki zkamienia icegy.
Dzi jeszcze doliczy si mona ich wPolsce ponad czterdziestu,
ztego wikszo naterenie dawnych Prus. Sytuowano jewodlegoci
15-30 kilometrw jeden oddrugiego. Warsenaach zamkowych Krzyacy gromadzili wykuwan namiejscu bro oraz zapasy ywnoci.
Zzamkw wypadaa cika jazda, zaktr cigna piechota, awypraw zamykay tabory. Takie rejzy, jak zwano wypady krzyackie,
kieroway si wzdu prawego brzegu Wisy napnoc, kuZalewowi
Wilanemu. Tak pisa otym Henryk owmiaski: Ci misjonarzezdobywcy odznaczali si niesychan bezwzgldnoci wpostpowaniu ztubylcami izmuszali ich doposuszestwa, nie cofajc si przed
okrutnymi rodkami, budzcymi groz nawet wniezbyt wraliwej
nafizyczne cierpienia redniowiecznej Europie.
Wydua si rejestr masowych mordw, palenia ludzi ywcem, wyupywania oczu, gwatw iuprowadzania wniewol, nie mwic ograbiey, dewastacji, pustoszenia ipuszczania resztek mienia zdymem.
Niemiecki zducha Zakon Krzyacki zmieni spokojn krain prusk
wistne pieko naziemi.
Tymczasem amerykaski znawca tematyki krzyackiej, William
Urban pisze: Trudno si spodziewa, eby Krzyacy byli oceniani
napodstawie swoich najbardziej konsekwentnych owiadcze idziaa, poniewa wrnych okresach zachowywali si jak wikszo
ludzkich organizacji bardzo rnie; jeli kto stale widzi wnich tylko najgorsze cechy, awich wrogach najlepsze, moe rzeczywicie
uzna ich zawcielenie za; iwanie wtaki sposb wielu historykw
() pisao oniemieckich wojownikach.
102

C natoporadzi, epami ozbrodniach bywa trwalsza odpamici odobrodziejstwach

Nadszed tragiczny dla Prusw rok 1234. Wsparci rekrutami zNiemiec ihufcami rycerstwa ksit Henryka Brodatego, Konrada Mazowieckiego, Kazimierza Kujawskiego, Wadysawa Wielkopolskiego
igdaskiego witopeka oraz brata Sambora Krzyacy napadli naziemi Resia. Drog ich pochodu znaczyy gwat, grabie, ogie irozlew
krwi, cowiernie zrelacjonowa nie kto inny jak kronikarz krzyacki.
Jednake systematyczny podbj Prus, jeli nie liczy wczeniejszych napaci zbrojnych, rozpocza nadobr spraw bitwa wydana tego samego roku nad rzek Dzierzgoni zaludniajcym krain pod lasami Pomezanom przez owych niemieckich wojownikw zwalnym udziaem
licznych zastpw, cogodzi si podkreli, rycerstwa polskiego. Jak
podaje Dominik Szulc, wszystka Lechia ruszya si nawypraw Krzyow, odOdry doWisy, wszczeglnoci za Henryk Szlzki przyprowadzi zsob 3,000 wojownikw, Konrad Mazowiecki 4,000, Kazimierz
Kujawski 2,000, Wadysaw Wielkopolski 2,200, witopek Pomorski
zbratem Samborzem 5,000, acznie 16,200. Tymczasem cae Niemcy
nie dostarczyy wicej Krzyownikw nad 5,000, podug Voigta
Jak ztego wynika, toksita polscy nadobr spraw wygrali t
batali dla Krzyakw, ktrzy ju cakiem niebawem zrewanowali si
im wsposb dla siebie typowy, czyli zdrad iagresj.
Osamej bitwie niezbyt wiele mona powiedzie. Pewne jest, ebya
niezwykle zacita, etrwaa cay dzie, egwatownoci przewyszaa
wiele star tego okresu, iesytuacja zmieniaa si zgodziny nagodzin. Szczcie umiechao si raz dojednej, raz dodrugiej strony. Bitwa
istotnie bya bardzo krwawa. Prusowie jednak nie sprzedali tanio swej
skry. Wedug niektrych autorw naplacu boju lego obok 5 tysicy
Pomezanw ponad 4 tysice rycerstwa chrzecijaskiego ()
Pozycja Zakonu zosta znacznie wzmocniona, on te odnis najwiksze korzyci polityczne pisz otym pierwszym wielkim starciu
Krzyakw zPrusami znawcy batalistyki Mieczysaw Bielski iWaldemar Rezmer. Wtpliwoci ich ulega tylko liczba polegych, wydajc si
by znacznie przesadzon.
Nie oznaczao tojednak koca wojny oujarzmienie Pomezanii, gdzie
wci mnoyy si likwidowane przez Krzyakw ogniska pruskiego
oporu iprzez kolejne dwa lata trway jeszcze walki lokalne. Wich wyniku Prusowie utracili kolejne swoje grody, wtym Sztum iPrabuty.
Wroku 1236 znajdujcy si ju nad Zalewem Wilanym oddzia krzyacki napotka naswej drodze silnie umocniony pruski grd Honed.
Nie odwaajc si naprzypuszczenie szturmu, najedcy zadowolili si
rabowaniem ipaleniem okolicznych osad. Uwadze ich uszli nadcigaj103

cy odstrony Honedy Prusowie, ktrzy zmietli ich zpowierzchni ziemi.

Rok pniej Hermann von Balk naczele wzmocnionych si ponowi
udan tym razem prb opanowania Zalewu Wilanego, gdzie pooy
fundamenty pod silnie ufortyfikowany grd Elblg. Droga dokraju
zaroli czyli Pogezanii stana przed Krzyakami otworem.
Kolejne podjte w1237 roku ataki wywoay zacity opr napadnitych Prusw. Nie bdc jednak wstanie oprze si watahom krzyackim, Prusowie woleli uchodzi wraz zrodzinami wnieznane ni
popa wniewol. Zachcio toKrzyakw donowych podbojw. Tak
litowa si nad ich cikim losem kronikarz niemiecki Piotr zDusburga: Nikt nie moe szczegowo wyliczy, naile przeciwiestw, naile
niebezpieczestw itrudnoci naraali si mistrz ibracia, aby dziki nim
wiara wChrystusa moga dozna nalenego wzrostu irozszerzy granice chrzecijastwa. Dlatego te, kiedy zaspraw Boga, bez ktrego
nic si nie dzieje, Pomezanie iPogezanie poddali si wierze ibraciom,
tene sam mistrz ibracia poczli przygotowywa si dowojny przeciw
Warmom, Natangom iBartom.
W1238 roku krzyactwo uderzyo na ziemi czerwon, czyli
Warmi, ktrej pospieszyy zpomoc ssiednie plemiona Pogezanw, Natangw iBartw. Niestety, pojcie interesu ponadplemiennego nie byo Prusom bliskie isojusz tych czterech plemion okaza
si nietrway.

Ryc. 37 Postpowanie Krzyakw z bezbronnymi Prusami. (mal. W. Kossak)

104

Wmiar opanowywania ziem pruskich przez Krzyakw zdarzay si

coraz czciej przypadki sprzeniewierzania si swojej tosamoci narodowej. Wielu Prusw nie wierzyo jednak wmoliwo walki. DoKrzyakw udaa si spora grupa monych, ktrzy porzucajc star wiar
ipobratymcw, wchodzili nadrog zdrady zacen nada uprzyszych
zdobywcw. Oto los jaki spotka jednego znich, Gedune zrodu Kandemonidw. Zacen wolnoci iprzywilejw obieca przeprowadzi krzyowcw przez mokrada swoich rodzinnych ziem, aby mogli oni wyj
natyy jego ziomkw. Wzamian obiecano mu darowanie ycia () Gdy
wkocu tam dotar, okazao si, edoszcztnie spalono jego osad, aca
rodzin wycito wpie. Czy by toprzypadek, zoliwo, czy te pogarda
dla neofity? zastanawiaj si Agnieszka iRobert Sypkowie.
Nie by toaden przypadek, bowiem rycerze spod znaku czarnego
krzya wsawili si podobnym postpowaniem ju nasamym pocztku
swej zbrodniczej dziaalnoci. Doannaw podboju przesza odnotowana wie olosie Prusa Pipina. Przyj on wprawdzie chrzest, ale popad wkonflikt zkrzyactwem, ktre skazao go namier. Oprawcy
wydarli mu wntrznoci, przybili jedopala izmusili ofiar dobiegu
dookoa. Miao toby memento dla wszystkich Prusw, ktrzy odwayliby si najakikolwiek sprzeciw wobec Zakonu.
Wtym stanie rzeczy wystarczyo niewiele lat, bypod jarzmem krzyackim znalazy si plemiona pruskie osiade wzdu prawego brzegu
dolnej Wisy iMierzei Wilanej. Std poszed atak Krzyakw wstron
pruskiego interioru. Okoo 1240 roku stan ipierwszy poza stref wybrzea zamek krzyacki Bartenstein czyli dzisiejsze Bartoszyce.
W1249 roku Krzyacy uderzyli naSasini iGalindi, sposobic si
doataku nanajbogatsz acz nie dajc si ujarzmi Sambi inajedajc niejako podrodze kolejne ziemie pruskie, atoNadrowi iSkalowi. Kronikarz niemiecki Nicolaus von Jeroschin tak opisa ich wyczyny: Wymordowali tak wielu nieochrzczonych, ewielu znich utono
wewasnej krwi. Pojmali mczyzn ikobiety wich kryjwkach iwycignli ich zpowrotem. Ikiedy przygotowali si doodstpienia (),
wdz Skaloww, Kamienny Bg (), zebra wielk rzesz swoich wojownikw iciga wojsko braci. Kiedy mistrz si otym dowiedzia,
wysa silne oddziay najedno skrzydo ipozosta wukryciu, a Skalowowie zbliyli si, eby go zaatakowa. Wtedy bracia wyskoczyli zzasadzki, wielu wycili, areszt zmusili doucieczki.
IzeSkalowii, izNadrowii wyrusza wstron Litwy exodus ludnoci,
pozostawiajc zasob wyludnion przestrze, ktr braa wswoje wadanie zachanna puszcza.
Wkocu przysza kolej naSambi, ktra bogactwem swoim ncia
nie tylko Krzyakw. Wczeniej, cowarto przypomnie, uwybrzey tego
105

bursztynodajnego pwyspu
pojawiali si wikingowie
aponich wojownicy duscy
wysyani przez Kanuta Wielkiego iKanuta IV poupy
isynce zurody sambijskie
biaogowy. Wlady swych
poprzednikw naduskim
tronie poszed rwnie Waldemar II, jednake nigdy nie
udao si Duczykom narzuci Sambii swojego wadztwa iskolonizowa jej terytorium. Zaprawieni wsztuce
eglarskiej Sambowie byli
bowiem wstanie skutecznie odpiera duskie zakusy
naswoje ziemie idobytek.
Sambi interesowa si te
krl Norwegii, Haakon IV,
ktry wyjedna w1252 roku
Ryc.38 Mord, grabie, gwat.
upapiea Innocentego IV
ogoszenie bulli wsprawie
swojego udziau wchrystianizacji tej ziemi pruskiej. Domisji Norwegw wkocu nie doszo, ale
ju sam fakt dowodzi, eSambia bya przedmiotem zainteresowania nie
tylko Krzyakw. Tym bardziej naleao wic przystpi doostatecznego
rozwizania kwestii sambijskiej.
Zinicjatyw wyszed komtur zDzierzgonia Heinrich Stange, stajc
naczele si krzyackich, ktre dotary doSambii, palc podrodze pruskie siedliska iwycinajc wite gaje. Ostrzeeni przed zbliajcym si
niebezpieczestwem Sambowie zdecydowali si stawi opr. Krzyactwo podao tyy iponioso klsk. Zyciem nie uszed nawet komtur
Stange. Zklski tej zakon wycign nauk naprzyszo: odwoujc
si zapelem opomoc zbrojn dowadcw Europy Zachodniej, postanowi okry Sambi odstrony pnocnej iwtym celu w1253 roku
wznis grd warowny Kajped. Sambia znalaz si wpotrzasku tym
wikszym, ejej siy zbrojne dalece nie dorwnyway liczb najedcom.
Krzyacy uderzyli naSambi poraz drugi. Wystarczyo kilka zaledwie tygodni, bypodzielia ona los wszystkich podbitych dotd ziem pruskich. Stawiajcym opr Sambom grozia mier odkrzyackiego mie106

cza. Wkocu 1255 r. caa Sambia bya ju spacyfikowana. Krwawa saga

Prusai, czyli ludzi lagun dobiegaa kresu.
Dozdobycia pozostay teraz ostatnie ju ziemie pruskie: Nadrowia
iSkalowia. Tam rwnie Krzyacy dowiedli, nacoich sta, dopuszczajc si masowych mordw, porwa wniewol, grabiey koni ibyda
oraz puszczania zdymem wszystkiego, conie dao si zrabowa. Wikszo ocalaej przy yciu ludnoci pruskiej zbiega naLitw, pozostawiajc zasob spalon ziemi. Mimo tojednak pacyfikacja Nadrowii
trwaa ponad dwa lata. Nie mniej natrudzi si musieli Krzyacy przy
podboju wlatach siedemdziesitych Skalowii, torturujc iwycinajc
wpie mczyzn, uprowadzajc kobiety idzieci ipalc grody oraz osady pruskie, wtym Ragnet, Ramig iLabiau. Nazdobytych pruskich
grodach pisze znawca dziejw podboju Prus, Sawomir Klec-Pilewski
pouprzednich wzmocnieniach Krzyacy osadzali swoje zaogi nie
tylko dla kontroli zdobycznego terytorium, ale te dla kontynuowania
wypadw naLitw. Lokalizacja ifortyfikacja grodw skalowskich bya
tak przemylana, epomimo krzyackich potnych si iich dowiadczenia, dopiero pokilkuletnim obleniu () iucieczce obrocw staway si one ich zdobycz. Przez kilka lat Prusowie potrafili ywi si
jedynie rybami zjeziora irzeki.
Ukoronowaniem trwajcego 53 lata podboju Prus by zbrojny najazd nazblion etnicznie doPrusw ale pooon nakierunkuekspansji Krzyakw Jawie. Kalendarz wskazywa rok 1283. Ten
triumf niemczyzny przypad nakadencj jedenastego wielkiego mistrza Zakonu Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego
Hartmanna von Heldrungen. Biay paszcz zczarnym krzyem by
przesiknity krwi.
Biel, czer iczerwie stan si kilka stuleci pnej barwami hitlerowskiej III Rzeszy.

Krucjata wedug Piotra zDusburga

ie odrzeczy bdzie spojrze napodbj Prus oczyma samych

Niemcw, atowcelu uniknicia zarzutu zbyt czarnej oceny
misji Zakonu Krzyackiego. Ot sumienny poniemiecku autor dziea pt. Kronika Ziemi Pruskiej, Piotr zDusburga, przybliy
potomnym ca prawd otym, czym by wistocie ijak przebiega
wPrusach proces chrystianizacji. Wczci pierwszej swojego dziea kronikarz snuje wnikliwe rozwaania Obroni cielesnej iduchowej, zaliczajc doniej tarcz, miecz, wczni, puklerz, kolczug, uk
ikoczan, strza, proc, kij oraz hem iprzechodzc idoomwienia
107

potrzeby korzystania zowej broni. Itakie byy krzyackie narzdzia

chrystianizacji Prusw.
Istnieje sze powodw, dla ktrych korzystamy zbroni duchowych
icielesnych. Popierwsze dla wiczenia, abymy zaprawiali si wojnach
zgodnie zwol Boga () Ac jest wart nawojnie ten, kto nie zosta
wywiczony wposugiwaniu si broni? () Lecz poniewa sub wojenn jest ycie czowieka naziemi, przeto, jak szybko przychodzi czowiek nawiat, zaraz wstpuje napole walki przeciwko mocom piekiel-

Ryc. 39 Zamek krzyacki Baga. Prusowie umocnili w1236 roku starodawny

drewniany zamek. Dodatkowo bronia go zatoka Fryska iniedostpne bagna.
Wroku 1239 zdoby zamek marszaek Zakonu Dytrych de Bernheim.
Ruiny pod koniec XIX wieku.

nym, abro wnaszej walce nie jest cielesna, ale posiada moc burzenia
odBoga () Podrugie, korzystamy zbroni cielesnych przeciw zasadzkom wrogw () Potrzecie korzystamy zbroni cielesnych przed otwart
napaci wrogw () Ztego powodu bracia domu niemieckiego odczasu
wejcia naziemie prusk a podzie dzisiejszy nieprzerwanie czyni uytek zmiecza, aby zawsze by gotowymi doobrony, jeliby doszo przeciw nim dojawnego albo skrytego najazdu zestrony wrogw. Wten sam
sposb posugujemy si orem cnt przeciw jawnym atakom diaba ()
Poczwarte korzystamy zbroni cielesnych wobronie pokoju, abymy mogli nasze mienie posiada wpokoju () Popite, abymy mogli odzyska
108

utracone mienie () Poszste, dla demonstracji siy, aby wrogw nawidok broni ogarnia strach pisa krzyacki kronikarz.
Tene sam Piotr zDusburga pozostawi posobie rwnie obszern
jak ipedantycznie drobiazgow relacj otym, jak przy pomocy tego
ora niemieccy bracia zakonni nawracali Prusw.
Ozniszczeniu dwch zamkw iomierci Pipina. Opowiadaj niektrzy, e() Prusowie mieli powyej Torunia nad brzegiem Wisy zamek
zwany Rogw, aponiej wdolnym biegu jeszcze inny () Porodku pomidzy tymi dwoma zamkami y pewien szlachetnie urodzony czowiek
zPomezanii Pipin () aden chrzecijanin nie mg wyj zzamku tak,
aby nie zosta przez niego pojmany lub zabity () Wkocu bracia wszczli wojn zmieszkacami zamku Rogowa itak, jak si Bogu spodobao,
zabili wielu znich iuprowadzili ich dowdc; tene dowdca, aby unikn
mierci, odda im swj zamek izpostpem czasu, kiedy mieszkacy drugiego zamku pijani padli naziemi wczasie jakiej libacji, poprowadzi
tam braci wraz zwojskiem, ktrzy wdarli si gwatem, pozabijali wszystkich, azamek obrcili wperzyn. Niedugo potem wyda on swojego siostrzeca Pipina wrce braci, ktrzy przywizawszy go doogona koskiego powlekli doTorunia itam powiesili nadrzewie.
O zamku w Badze () Kiedy przybili do brzegw Bagi, wysiedli nald
iustawili szeregi ucznikw wstosownych miejscach oraz przystawili drabiny
domurw, imnie natarli nawspomniany zamek Prusw. Iprzy pomocy
wsppracujcego znimi Kodrunusa, dowdcy oblonych, si go zdobyli,
biorc ludzi wniewol, innych wycinajc wpie
Oprzybyciu margrabiego minieskiego. Wtym czasie szlachetny
idostojny, Bogu oddany ksi Henryk, margrabia minieski przyby
doziemi pruskiej wraz z500 mami szlachetnymi iwyposaonymi
wbro oraz bogaty ekwipunek. Wszelka uwaga iwysiki tego ma
byy zwrcone kuniszczeniu niewiernych ikurozszerzeniu granic
ziem chrzecijaskich.
Ozniszczeniu wielu zamkw ioujarzmieniu Pomezanw. Wziemi pomezaskiej znajdowa si niegdy obszar zwany Rezj, wktrym
mieszkali sawni idowiadczeni wojownicy. Nanich towspomniany
ksi przykadajc rk dopuga inie ogldajc si dotyu mnie natar, niszczc raz poraz grabie, ogniem iwielkim rozlewem
krwi niewiernych. Zamek ich () oraz wszelkie umocnienia, jakie mieli wtym miejscu, ktre nazywa si Sztum, ijakie mieli wpobliu ()
Prabut iObrzynowa, wpobliu jeziora Druno iWielbarka, przemoc
zdoby iobrciwszy wperzyn zrwna zziemi, aniewiernych zabi
lub wzi doniewoli.
Oklsce niewiernych iozniszczeniu zamku Partegal iumocnie () Przeto zarad tego Pomandy zebrali si wszyscy znaczniejsi
109

zWarmii, Natangii iBarcji oraz inni zdolni dowalki, irozbili obz dla
oblenia Bagi, ale bracia, ktrzy duo wczeniej wiedzieli otym wydarzeniu iprzygotowaniach () wyszli pod broni dobitwy przeciw Prusom ipozabijali ich a docakowitej zagady, tak i nawet jeden spord nich nie ocala() Potym wydarzeniu tene ksi ibracia razem
zeswoim wojskiem podeszli pod zamek Partego; ipod umocnienia,
izdobyli jeispalili napopi; ca zaog za pojmali iwpie wycili.
Owojnie zSambami iozniszczeniu okrgu Germanu. Wiele wojen prowadzono przeciw plemieniu Sambw, ktrych szczegowe opowiadanie trwaoby zbyt dugo; jednak oniektrych trzeba wspomnie.
Brat Henryk zwany Stange, komtur zDzierzgonia zwielkim wojskiem
zpolecenia mistrza wyruszy nawojn przeciw Sambii (), zniszczy
jogniem igrabie (), zabijajc ibiorc wniewol wielu ludzi.
Owojnie przeciw ziemi Wohnsdorf iozdobyciu zamku Kapostete. Aponiewa tene Tirsko zna doskonale drog dossiednich
ziem, dlatego komtur Krlewca razem zwojskiem Sambw, pod wodz
rzeczonego Tirsko, wkroczy niespodziewanie naziemi Wohnsdorf,
przystawi drabiny domurw iuczyni naleycie to, cojest konieczne
doprzeprowadzenia szturmu, zamek Kapostete gwatem zdoby iobrci go wperzyn; wewspomnianym zamku oraz wokrgu, wktrym
si zamek znajdowa, pochwyci izabi wielu ludzi, nastpnie zniszczy
cae terytorium grabie iogniem, iwycofa si.
Ozdobyciu innych zamkw iopodboju ziemi Wohnsdorf. Wnastpnym roku ten sam komtur Krlewca ponownie zebra silne wojsko
iwyruszy dowspomnianej ziemi Wohnsdorf, rozbi obz iprzystpi
dooblenia zamku Ochtolite, zdobywajc go wsposb wyej opisany;
tam oraz wokrgu, wktrym znajdowa si zamek, wielu ludzi pochwyci izabi, asam zamek doszcztnie spali.
Ospustoszeniu pewnej czci Natangii. Razem ztymi mami
zWohnsdorf izinnymi, ktrych mg cign, tene komtur zebra
wojsko iwkroczy dopewnej pogranicznej czci Natangii () ispustoszy jgrabie iogniem. Naczelnika tego obszaru nadgranicznego zwanego Goduke zabi wraz zdwoma synami iwieloma innymi, ajego on
ica sub zkobietami idziemi, iinnymi upami uprowadzi.
Ozwycistwie, wktrym hrabiowie zJlich izMarchii zabili 3000
Sambw () Wwczas krzyowcy przygotowali si dowalki, ihrabia
zMarchii zaatakowa konnic, za pozostali ruszyli naoddziay piechoty, tak ewsparci pomoc Bo wchwale odnieli zwycistwo nad
wrogiem: jedni polegli odmiecza, niektrzy podali tyy, inni wycofali
si dowioski (), itam zwielk trudnoci zostali pokonani. Trzeba
bowiem byo na[pomoc] przywoa zKrlewca wszystkich braci ijego
zaog. Ci odwanie natarli nanieprzyjaci ipodugiej walce ()
110

Ryc. 40 Germaskie pieko.

wszystkich wrogw zabili. Itak dziki miosiernemu Bogu zgino tego

dnia ponad trzy tysice Sambw iinnych Prusw ()
Ozwycistwie braci nad Sambami wokrgu Bethen () Przetoprzybyli bracia zKrlewca zeswoim wojskiem owyznaczonej porze doumwionego miejsca izaczli wspomniany okrg pustoszy
grabie iogniem () Zaniepokojeni tym Sambowie zebrali si ijako
nieprzyjaciel natarli nawojsko braci, ikiedy bracia chcieli ju rzuci
si doucieczki (), nadeszo wojsko braci zInflant razem zliczn isiln konnic, tak i zaraz natarli nanieprzyjaci icae wojsko Sambw
mieczem unicestwili oraz pojmali kobiety idzieci. Domy wtym krgu
iprzylegoci spalili napopi.
Ozniszczeniu okrgu Rinow imierci jego mieszkacw. Kiedy
wiadomo otym dosza douszu braci zKrlewca, oburzeni tym, zebrali () wojsko iwkroczyli dookrgu Rinow, zabili wszystkich mczyzn, uprowadzili kobiety idzieci zcaym ich majtkiem, itak ponownie ziemia sambijska ya wpokoju jak wczeniej.
Ozdobywaniu zamku wBartoszyce () Nazamku bartoszyckim przebywa pewien m zwany Miligedo, ktry by tak bardzo
odwany, ePrusowie oceniali, i jego mier mogaby si rwna
zwybiciem poowy oblonej zaogi. Dlatego powzili plan, wjaki
111

sposb pochwyci go podstpnie izabi () Tymi iinnymi sposobami wielokrotnie go atakowali, a wkocu zwiedli go izabili. Wten
sam sposb zabili pewnego ma zwanego Troppo () Poich mierci zapanowaa wnarodzie pruskim wielka rado, awrd braci,
przeciwnie, bardzo wielkie przygnbienie. Ale bracia, byrado
wrogw zamieni wsmutek icierpienie, naszubienicy wzniesionej
przed bram zamkow powiesili 30 zakadnikw pruskich, ktrych
trzymali jako jecw.
Ozburzeniu trzech umocnie iozabiciu ponad tysica Prusw.
Potem przyszo dopewnej utarczki pomidzy sub braci aPrusami, ktrzy brali udzia wobleniu, okocio, jaki zamierzali oni przenie zjednego umocnienia dodrugiego: wkotle tym zgodnie zich
rytuaem Prusowie mieli zwyczaj gotowa jado ofiarne.() Wkocu
zwoli Pana bracia si zdobyli kocio iposuwajc si dalej doprzodu
zniszczyli doszcztnie trzy umocnienia, tak i spord 1300 mw, ktrzy zostali wyznaczeni doich obrony, mao kto unikn mierci ().
Ozburzeniu zamku Brandenburg. Brat Fryderyk zHoldenstedt,
komtur Brandenburga, razem zbrami iswoimi zbrojnymi wyruszy
dookrgu Natangii () ispustoszy go ogniem igrabie, zabi iwzi
wniewol bardzo wielu ludzi.
Ospustoszeniu ziemi Natangii przez pana Teodoryka, margrabiego minieskiego Gdy wroku Paskim 1272 spojrza Pan iujrza
niedol swego ludu () syn dostojnego ksicia ipana Henryka ()
przyby doziemi pruskiej wraz zwielkim oddziaem zbrojnych. Ikiedy wsplnie zmistrzem ibrami chcia wyruszy nawroga, wczasie
wchodzenia doNatangii natkn si naumocnienie zwieloma zbrojnymi, ktrzy bronili dostpu przed wspomnianym ksiciem. Ale bracia
Teodoryk iGnther () razem zbrami izbrojnymi zniszczyli wspomniane umocnienie, aca jego zaog wybili lub wzili doniewoli.
Potym zdarzeniu wspomniany ksi () wkroczy zeswoim wojskiem wgb Natangii (), pustoszc jaogniem igrabie.
Oujarzmieniu Pogezanw, oich bardzo wielkiej klsce ioprzywrconym chrzecijanom pokoju. Mistrz ibracia () zebrali ca
potg swojego wojska iwtargnli naziemi Pomezanii pustoszc
jodkraca dokraca grabie iogniem. Mczyzn zabili, akobiety
idzieci uprowadzili wniewol. Ponadto zamek Lidzbark, ktry znajdowa si wwczas wrku Pogezanw, zdobyli, awszystkich ludzi pojmali iwymordowali. Iodtd ziemia pruska ya wpokoju.
Ozdobyciu dwch zamkw wziemi Nadrowii wokrgu Lethowis
() Kiedy weszli dookrgu Lethowis, spustoszyli go grabie iogniem,
potem podeszli pod dwa zamki znajdujce si wewspomnianym okrgu ipodugotrwaej bitwie (), ufni wBo pomoc, wkocu zdobyli
112

obydwa. Nastpnie zabili lub wzili doniewoli wielu ludzi, aobydwa

zamki wraz zich przedzamczami, podkadajc pod nie ogie, spalili.
Zdobyli tak wielkie upy wpostaci koni, byda iinnych rzeczy, eztrudem mogli jezesob unie.
Ozdobyciu zamku Kaminiswika. Zkolei mistrz zwielkim wojskiem przemierzy ziemi Nadrowii niszczc jaogniem igrabic, ikiedy podszed dozamku Kaminiswika () iwodpowiedni sposb przyszykowa towszystko, cojest niezbdne doprzeprowadzenia szturmu,
ruszy nazamek () wkocu podugotrwaej walce, jaka rozgorzaa
pomidzy nimi (), bracia si wdarli si dorodka. Nastpnie wymordowali wszystkich wspomnianych wyej mczyzn, za kobiety idzieci
wraz znieprzebranym upem uprowadzili zesob, asam zamek spalili
doszcztu.
Ozdobyciu zamku Sassowii () Zebrano wic wojsko liczce 1500
jedcw, ktre spotkao si pod zamkiem Skaloww Sassowi zinnymi, ktrzy przypynli napitnastu statkach. Nastpnie odwanie przystpili doataku ipodugotrwajcych zmaganiach zdobyli zamek si,
wrogw za wczci wzili doniewoli, pozostaych wyrnli. Zamek
natomiast obrcili wperzyn.
Orzezi wielu Pogezanw () Tymczasem brat imistrz Konrad
zThierbergu oraz bracia zebrali wielkie wojsko inajechali ziemi
Pomezanii, wymordowali niezliczona liczb mczyzn, spustoszyli
ziemi ogniem igrabie, porwali kobiety idzieci, ktre uprowadzili zesob.
Otym samym. Wtym samym roku, wporze zimy, bracia ponownie zezbrojnym oddziaem wtargnli dowspomnianej ziemiPomezanii iznowu spustoszyli jaogniem igrabie, wyapali iwymordowali
wszystkich oprcz nielicznych, ktrzy uciekli naLitw wokolice zamku Grodno. Itak sam Pomezani zamienili wpustkowie.
Ospustoszeniu okrgu Kimenow wziemi Sudoww. Brat imistrz
Konrad zThierbergu oraz wielu braci razem ztysicem piciuset
jedcami wtargnli doziemi Sudoww ispustoszyli okrg, ktry nazywa si Kimenow. Oprcz tego, i wielu zabili, tojeszcze zprawie
niezliczonym upem rnych przedmiotw uprowadzili zesob tysic
ludzi, ktrych wzili doniewoli.
Ozniszczeniu okrgu Sudoww zwanego Krasima. Brat imistrz
Mangold, aby popewnym czasie wojna, ktr zSudowami miao rozpoczli jego poprzednicy, nie wygasa, ale byzdnia nadzie
posuwaa si doprzodu, zebra cae swoje wojsko i() wkroczy
dookrgu Sudowii zwanego Krasima, ispustoszy go ogniem izrabowa. Wpopi rwnie obrci siedzib sawnego imajcego wadz ma Skomanda, przywdcy wspomnianego okrgu, anastpnie
113

pochwyci izabi stu pidziesiciu ludzi, poczym zbardzo wielkim

upem wycofa si.
Itak dalej, itak dalej
Do osobliwa wydaje si natym tle opinia amerykaskiego
znawcy dziejw Zakonu Krzyackiego Williama Urbana: Twierdzenie Polakw, eKrzyacy s zzaoenia li wswoich intencjach
iczynach oraz ebdz wwierze, przestay by wlatach pidziesitych XIV w. wiarygodne dla przewaajcej czci duchowiestwa
izachodniej opinii publicznej. Czciowo wynikao tozeskonnoci doprzesady, charakterystycznej dla epoki, wktrej najmniejsze
niedocignicie urastao domonstrualnych rozmiarw. Waniejsze
jednak byo to, eopinie te przeczyy dowiadczeniu naocznych
wiadkw. Rycerze iduchowni, ktrzy byli wPrusach inamudzi
iogldali wit wojn zbezporedniej bliskoci, ktrzy spotykali
ksiy iszlachcicw podrujcych przez Niemcy iPolsk, mogli
wyrobi sobie zdanie samodzielnie. Ich werdykt wypada prawie
zawsze nakorzy krzyowcw.
No comments.

Konkwistadorzy epoki redniowiecza

onie byo jednak cakiem tak, eeksterminacja iwynarodowienie

najstarszego ijednego znajbogatszych zeznanych ludw Europy
Pnocnej stay si wycznym udziaem Zakonu Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego.
Gdy w1230 r. Krzyacy rozpoczynali podbj Prus, byo ich zaledwie kilkunastu! Dodzi wpodrcznikach szkolnych pokutuje opinia
okrzyackim podboju Prus. Tymczasem rycerze zakonni stanowili
skromn liczebnie cz si zbrojnych.
Stwierdzajc ten fakt, Agnieszka iRobert Sypkowie wskazuj porednio naudzia innego jeszcze sprawcy zniknicia Prusw zetnicznej
mapy Europy. Byo nim dowodzone przez margrabiw, ksit, aniekiedy iprzez monarchw, rycerstwo zaprawione wewczeniejszych
krucjatach przeciw wyznawcom Mahometa izawsze gotowe doodpowiedzi naapele Krzyakw owsparcie wwalce zPrusami. Krzyacy zwykli apelowa osolidarno chrzecijask wsytuacji, kiedy
wzbrojnym starciu zpruskimi poganami ponosili klsk, aprzyzna
si godzi, ezdarzao si im tonader czsto.
114

Zdaniem Gerarda Labudy dwa czynniki legy upodstaw sukcesw militarnych krzyactwa. Jednym ztych
czynnikw bya liczebno wojsk,
organizacja ikwalifikacje bojowe si
zbrojnych, atake umiejtnoci dowdcze oraz posiadanie szerszego
planu wojennego itp. Wewszystkich
tych dziedzinach, moe poza gorsz
pocztkowo znajomoci rodowiska
geograficznego imniejsz pocztkowo
liczebnoci wojska Krzyacy growali
nad Prusami. Reprezentowali bowiem
najwyszy pod kadym wzgldem poziom rzemiosa rycerskiego, najaki
wznioso si wtym czasie rycerstwo
zachodnie wwalce zewiatem islamu.
Wykorzystujc swoje moliwoci, Zakon Krzyacki zatraca swj pierwotny
Ryc. 44 Hermann von Salza.
charakter religijny, upodobniajc si
doyjcego zgrabiey redniowiecznego rycerstwa niemieckiego znanego
pod nazw raubritterw.
Drugim czynnikiem, ktry waciwie przesdzi osukcesie militarnym Krzyakw, by udzia rycerstwa zwielu krajw Europy
Zachodniej. Dowalki zPrusami stawali krzyowcy, ktrym trafi
doprzekonania apel Rzymu olikwidacj ostatnich enklaw pogastwa naterenie Europy. Enklaw tak byy m.in. XIII-wieczne Prusy,
awic terytorium bliej pooone imniej niebezpieczne ni Tunis,
Egipt, Palestyna czy Syria.
Mobilizacja zachodniego rycerstwa dowalki zPrusami bya gwnie rezultatem zrcznej inad wyraz skutecznej dyplomacji, jak rozwija ten niemiecki zakon wwielu krajach europejskich. Tak jak wielki
mistrz Hermann von Salza zabiega upapiey icesarzy oprzywileje
oraz posiadoci, tak jego kolejni nastpcy przekonywali wadcw europejskich oobowizku ich udziau wprowadzonej przez Zakon misji
szerzenia chrzecijastwa.
Pod wzgldem sprytu, przebiegoci, sztuki podstpu ioszustwa
Krzyacy nie mieli sobie rwnych wcaej wczesnej Europie. Naapel
Rzymu odpowiedziao nade wszystko wycofujce si zeswoich misji
lewantyskich rycerstwo niemieckie, ktre wspierao krucjat prusk
odsamego pocztku. Ju bowiem w1236 roku stan wPrusach mar115

grabia minieski Heinrich naczele 500 rycerzy gotowych dowalki

zpoganami. W1239 roku przyprowadzi doPrus oddzia 700 krzyowcw ksi Brunszwiku Otton, ktrego wojowie zdobyli m.in. pruski
grd Honed. Powywarciu zemsty zaklsk poniesion tutaj wczeniej przez Krzyakw zdobywcy Honedy wznieli najej miejscu grd
Baga. Tak zmieniaa si mapa ziem pruskich.
W1246 roku austriacki ksi Fryderyk wyekspediowa doPrus ca
armi rycerzy, zaktrymi pocignli krzyowcy zwielu stron Niemiec.
Naczele wspierajcych krzyactwo si zbrojnych stawali rwnie dostojnicy wieccy iduchowni zLiechtensteinu, Anhaltu, Brandenburgii
iSchwarzburga. Caa, jak wida, Rzesza niemiecka traktowaa podbj
Prus jak swoj misj istd brao si ich wsparcie dla dokonywanego
tam ludobjstwa. Piecz nad akcj wspierania krzyactwa przez rycerstwo zachodnie sprawowa sam cesarz Fryderyk II, wktrym zakon
mia bardzo oddanego sobie poplecznika.
Wtrakcie podboju Prus nie raz jeden stawali Krzyacy przed moliwoci przegranej, ale niemal zakadym razem spieszya im zodsiecz poowa Europy, bymc wykaza si trosk odzieo chrystianizacji pogan.
Napodobn obud zdobd si trzy stulecia pniej konkwistadorzy
hiszpascy, wycinajc wpie cae plemiona karaibskich Indian idziesitkujc tubylcz ludno Ameryki rodkowej oraz Poudniowej.
Wrd krzyowcw, ktrzy zapisali si wdziejach krucjaty pruskiej wsposb szczeglny, znalaz si krl czeski Przemys II Ottokar.
W1255 roku monarcha ten pojawi si nagranicy Prus, dowodzc
podobno 50-tysiczn si konnicy. Dlatego podobno, ewonych czasach zwyko si operowa wielkociami szacunkowymi istd dowszelkich duych liczb podchodzi naley cum grano salis. Pewne jest
jednak, eprzybywajcy zza Tatr nad Batyk sojusznik dowodzi si
nader przemon, ojakiej Prusowie marzy nawet nie mogli. Wita
go wElblgu sam mistrz krajowy Poppo von Osterna. On tonakoni czeskiego monarch doudziau wkrucjacie pruskiej, przypominajc klsk, jak ponis wczeniej komtur Heinrich Stange naczele
chrzecijaskiego rycerstwa zczarnym krzyem wwalce wpogaskimi Sambami. Ten rodzaj krzyackiej argumentacji spotyka si zazwyczaj wEuropie Zachodniej zpenym zrozumieniem ipoparciem,
ktrego wyrazem by masowy niekiedy udzia rycerstwa wrealizacji
zbrodniczych celw Zakonu.
Tak byo itym razem: konnica krla czeskiego zaatakowaa Sambi.
Atak by tak wielkim zaskoczeniem, i Sambowie, ktrych sta byo
na10-tysiczn zaledwie si zbrojn, poddali si bez walki. Towtedy
itam Gedune zdecydowa si napopenienie zdrady, zacozapaci, jak
wiadomo, nader krwaw cen.
116

Nazgliszczach zniszczonej wczeniej przez krzyowcw pradawnej

osady pruskiej Tuwangste nad Prego zmuszeni si przez Krzyakw
doniewolniczej pracy Sambowie przystpili dobudowy grodu, ktry
wkrtce przybra ksztat mocarnej twierdzy otoczonej zczasem przez
due miasto.

Ryc. 42 Prusw twierdza Tuwangste, na gruzach zbudowano zamek

i nazwano Krlewiec w 1255 roku. Stan na koniec XIX wieku.

Kuczci czeskiego zdobywcy Sambii nadano temu miastu nazw

Gra Krlewska, poniemiecku Knigsberg, apopolsku Krlewiec, ktry dzi nosi rosyjsk nazw Kaliningrad. Budow Krlewca
sfinansowa, jak pisze Eric Christiansen, zdobywca Sambii Przemys
II Ottokar. Wesp zewzniesion uujcia Daugi nadmorsk twierdz
Memel, ktra przesza dohistorii pod nazw Kajpeda, Krlewiec stanowi przez dugi czas bastion panowania Krzyakw nad Batykiem.
Wroku 1265 Prusw eksterminowali iniszczyli ich ziemie ksita
Albrecht zBrunszwiku iAlbrecht zTuryngii.
Do osobliwym epizodem wdziejach krucjat pruskich bya przedsiwzita poniewczasie, gdy dopiero w1390 roku, wyprawa, jak
naczele 70 rycerzy i27 ucznikw podj hrabia Derby, Henry of Bolingbrok, pniejszy krl Anglii Henryk IV. Nie rozwizana pozostaa
117

dodzi kwestia, naile powodowaa nim szlachetna idea walki zwrogami Chrystusa, anaile poprostu ch wyycia si izdobycia sawy
rycerskiej. Wkadym razie hrabia Henry wyruszy drog morsk
zAnglii doKrlewca, bydoczy dodowodzonej przez Wielkiego
Marszaka Engelharda Rabe wyprawy krzyackiej. Kiedy poszeciu
tygodniach oblegania jednego zzamkw litewskich dotara dohrabiego wie, eLitwa odkilku lat jest ju krajem chrzecijaskim, krzyowcy angielscy wycofali si zpola walki, bybeztrosko spdza czas
wKrlewcu naturniejach, polowaniach oraz zabawie iswawoli wtowarzystwie cobardziej nadobnych Sambijek. Nie obyo si te bez wyskokw wteren, wtym doElblga, gdzie pobyt Anglikw zakoczya
towarzyszca gwaceniu kobiet pruskich wielka pijatyka. Podobnie zachowywali si Anglicy wGdasku, skd wyprosi ich sam Wielki Mistrz
Konrad Wallenrod, uznajc ich sposb bycia zauwaczajcy godnoci
Zakonu Krzyackiego. Byo wtym wicej zwykej obudy ni czegokolwiek innego, albowiem wtym ju czasie krzyactwo yo nabardzo
wielkim luzie obyczajowym. Popowrocie doAnglii hrabia Henry of
Bolingbrok, jak doniosa otym wie gminna, czu si zdrw irozemiany. By todowd nato, jak bardzo przypady mu ijego rycerzom
dogustu hulanki zSambijkami, wobec czego w1392 roku zjawi si
ponownie wKrlewcu, ale tym razem Krzyacy odrazu zrezygnowali
zjego posugi zbrojnej. Zawiedziony hrabia nie zrezygnowa jednak
zeswej szlachetniej, jak sdzi, misji iuda si doJerozolimy.
Nie brakowao wic krzyowcw zcaej dosownie Europy Zachodniej.
Nie naley lekceway innego jeszcze rda potgi militarnej Zakonu Krzyackiego. Stanowili jnie tylko przymuszani pod grob kary
mierci dowalki pojego stronie jecy pruscy zdegradowani doroli
knechtw, czyli najniszej kategorii suebnych zakonych, ale iwitingowie, czyli nowa szlachta krzyacka oraz wolni wojownicy pruscy
zSambii pochodzcy ju zezdobytych terytoriw. W1246 roku doszo
doporwania znamienitych Prusw, ktrych przewieziono doLubeki, bywobecnoci tumnie zgromadzonych mieszczan publicznie ich
ochrzci. By tojeden zchwytw propagandy krzyackiej.
Last but not least, godzi si rwnie przypomnie, erami wrami
zKrzyakami staway hufce wojw pod sztandarami Henryka lskiego, Konrada Mazowieckiego, Kazimierza Kujawskiego, Wadysawa
Wielkopolskiego iwitopeka Gdaskiego, biorc, jak ju wiadomo,
udzia wpierwszej wielkiej wyprawie krzyackiej naPrusy. WZiemi
Chemiskiej polscy woje wsparli nader czynnie Krzyakw wprzeprowadzonej tam czystce etnicznej, atrzeba wiedzie, etonadane
Zakonowi przez Konrada Mazowieckiego terytorium byo pruskie.
Kierujc si dalej napnoc, poczone siy krzyackie ipolskie roz118

poczy podbj Prus odwtargnicia naziemi Resia wgranicach Pomezanii, gdzie wedug kronikarza krzyackiego doszo dogwatu, grabiey, ognia iwielkiego rozlewu krwi. Tak byo ipniej, kiedy obok
wspierajcych Zakon Krzyacki raubritterw zRzeszy Niemieckiej
iwojownikw zinnych krain europejskich walczyli zPrusami poddani
monych iksit polskich wjake mylnym przekonaniu, espeniali
wity obowizek chrzecijanina.
Otym, jak dalece lojalni iwdziczni stronie polskiej okazali si Krzyacy, wiadczy casus Ziemi Lubawskiej. Dziao si tozaledwie 13 lat
poich oficjalnym zaproszeniu doPolski, awic wroku 1239 r. Ludzie
Konrada Mazowieckiego zapolowali wkniejach Ziemi Lubawskiej. Powracajcym zoww myliwym drog zastpili Krzyacy, odbierajc im
bro iupolowan zwierzyn oraz polecajc powiadomi ksicia Konrada, eZiemia Lubawska donich przynaley. Dowodzi to, eKrzyacy
potrafili zagarnia ziemie nie tylko manu militari, ale rwnie bez
rozlewu kropli krwi, awic wsposb jak najbardziej pokojowy.
Nawalk zbrojn zPolakami nie trzeba byo jednak czeka zbyt
dugo. Cieszca si wpierwszym przynajmniej okresie podboju Prus
poparciem strony polskiej polityka krzyacka miaa ju wkrtce okaza si zgruntu antypolska. Polacy wodrnieniu odNiemcw nie potrafili ichyba, niestety, dodzi nie potrafi zdoby si nawybiegajc daleko wprzyszo wizj polityczn.

IX. C
 HRYSTIANIZACJA WWERSJI
GERMASKIEJ
Wicej profanum ni sacrum

ie odrzeczy bdzie przyjrzenie si zbliska socjologii Zakonu Krzyackiego ijego przygotowaniu dodziaalnoci misyjnej. Ot braciarycerze zreguy wywodzili si spord niebogatych rodw feudalnych,
ale warunkiem przyjcia wpoczet Zakonu Krzyackiego byo wykazanie si
pochodzeniem szlacheckim. Nie najwysz warstw wczesnego spoeczestwa reprezentowaa te wikszo wadz zakonnych, awic wielcy mistrzowie, mistrzowie krajowi ikomturzy.
119

Kryterium
decydujcym prawie noszenia
biaego paszcza zczarnym krzyem byo pochodzenie zniemieckiego obszaru jzykowego,
nacoskary si wXIV
wieku opat francuskiego klasztoru Saint Bertin, e zakon ten jest
zakonem niemieckim
Ryc. 43 Krzyacki wymarsz
izakonem Matki Bow poszukiwaniu Prusw.
skiej Niemieckiej, poniewa nie przyjmuj
oni nabrata nikogo, kto
nie pochodzi zkrajw jzyka niemieckiego. Douprzywilejowanych
pod tym wgldem krajw naleay obok Niemiec Austria icz dzisiejszej Szwajcarii. Odzasady tej zdarzay si te iodstpstwa. Itak
zacen podarowanej zakonowi ziemi biaogardzkiej Krzyakiem zosta ksi pomorski Racibor; biaym paszczem zakonnym okry si
te syn ksicia zibickiego Mikoaja Henryk zrodu Piastw.
Zczasem odstpiono te odwymogw natury etycznej, cosprawio,
edospoecznoci Zakonu Krzyackiego zaczy przenika elementy
kryminalne, ktre zacen poddania si dyscyplinie wojskowej mogy
liczy napuszczenie wniepami swojej przestpczej czy wrcz zbrodniczej niekiedy nawet hipoteki.
Wbrew jednak francuskiemu powiedzeniu noblesse oblige, czyli szlachectwo zobowizuje, rycerze niemieccy nie przejmowali si przyjtymi
nasiebie zobowizaniami, wtym rwnie ilubami wieczystymi, jakie
przychodzio im skada. Nakaday one ca gam powinnoci iobowizkw, wtym posuszestwa, ubstwa, czystoci oraz, rzecz zrozumiaa, walki znieprzyjacimi Chrystusa. Jak pisze Andrzej Nowakowski, klasztorna
rzeczywisto kcia si zteori. Upadek obyczajw krzyackich iprby
zahamowania tego procesu podejmowane przez niektrych zwierzchnikw dowodz, ewrd braci rycerzy coraz wicej byo takich, ktrzy pozostajc tylko zimienia zakonnikami, prowadzili cakiem wieckie ycie.
Potwierdzaby tofakt, ewkocu XIV wieku owi zakuci wzbroje mnisi
zrezygnowali znazwy bracia iodtej pory przedstawiali si poprostu jako
Herren czyli panowie. By tobodaj pierwszy krok wstron sekularyzacji,
awic uwolnienia si odwszelkich zobowiza natury religijnej.
Panowie ci nie przesadzali zrespektowaniem obowizku posuszestwa wobec przeoonych, amic czsto t regu zakonn, coskwapli120

wie odnotowywali kronikarze. Std te nakartach kroniki znalaza si

m.in. relacja obuncie komturw pod wodz pogromcy Litwinw Heinricha von Plotzke, ktry podnis rk nasamego wielkiego mistrza Karla
von Triera . Inny wielki mistrz, Heinrich von Plauen, rwnie pad ofiar
spisku itrafi nawiele lat zakraty. Najgoniejszym wydarzeniem ztej
serii byo morderstwo popenione naosobie wielkiego mistrza Wernera
von Orslena, ktry zgin odsztyletu brata zakonnego. Ju wtedy jednak
mordercy korzystali ztaryfy ulgowej, jak byo uznawanie ich, jak wtym
wypadku, zaszalonych, acz wgr wchodzia polityka.
Panowie-rycerze nie przejmowali si te nakazem kultywowania cnoty ubstwa. Caa obuda krzyacka polegaa natym, enakaz ten obowizywa jedynie rycerzy zakonnych, natomiast nie dotyczy zakonu,
ktry obrasta wmidasowe bogactwo. Nie byo tedy innej natorady
jak przymyka oko naprywatn wasno zakonnikw, awkocu
wogle skreli kwesti zrejestru obowizkw. Wielki mistrz Winrich
von Kniprode usankcjonowa posiadanie niewielkiej iloci zota, ajego
nastpcy zgodzili si najego gromadzenie bez ogranicze ale zawiedz zwierzchnika. Jak narycerzy przystao, przedmiotem ich podana
byy take wierzchowce, ktre tworzyy nieliche stada, ale wmyl zalece odgrnych nie godzio si korzysta zbogato zdobionych rzdw
koskich ani te paradowa wkosztownych szatach. Zakaz ten te nie
by przestrzegany tym bardziej, ewysoka hierarchia zakonna dawaa
pod tym wzgldem przykad moliwie najgorszy.
Wielce mistrzowie prowadzili tryb ycia godny potnego wieckiego wadcy. Dowodz tego zachowane ksigi rachunkowe iinwentarze
pochodzce zeschyku XIV izXV stulecia pisze historyk zakonu
Andrzej Nowakowski. Najwikszym bodaj przepychem iluksusem otoczyli si dwaj wielcy mistrzowie: Konrad iUlrik von Jungingen.
Jak wynika zowych ksig rachunkowych zakonu, atas napoduszki dosypialni iobrusy nast tego pierwszego zmistrzw kosztowa
rwnowarto dwch koni iszeciu krw albo dwch pancerzy bd
te kilkunastu mieczw; znaczn sum pienidzy wydano narczniki
przetykane zot nici izdobione jedwabnym haftem. Tene mistrz
Konrad lubowa si wsrebrnych naczyniach stoowych, wnakryciach
zezoconymi rkojeciami oraz wzotych ialabastrowych pucharach.
Wielce gustowa te wlukullusowej uczcie przy stole zastawionym
najlepszymi gatunkami misiwa iryb, przyprawami wrodzaju imbiru, korzeni, pieprzu igaki muszkatoowej tudzie winem nabywanym
zabajoskie zasumy pienidzy wBurgundii, naWgrzech iwGrecji.
Regua zakonna tymczasem zezwalaa braciom posila si dosyta tylko dwakro dziennie ipija jedynie wod, nainny za napj trzeba
byo mie zezwolenie specjalne. Kto byjednak mia jewydawa wiel121

kim mistrzom Zakonu

Krzyackiego?
Zprzytoczonych przez
Agnieszk iRoberta Sypkw danych natemat lustracji zamkw wynika,
ewpocztkach XV wieku
komtur wNieszawie zapeni swoje spiarnie m.in. pociami misiwa woowego
iowczego, szynkami isonin, beczkami smalcu, oju
imasa, serami, ledziami,
jesiotrami isuszonymi dorszami, dalej korcami prosa, kaszy, maku igrochu,
beczkami soli oraz innych
przypraw, wtym pieprzem
iszafranem.
Zamek w Nieszawie na
pewno nie by wyjtkiem.
Tak posileni irozweseleni
winem tudzie podchmieRyc. 44 Powrt Krzyakw z obawy.
leni piwem wielcy mistrzowie ikomturzy, marszakowie i szpitalnicy,
skarbnicy i mincerze, szafarze iinni czonkowie kapituy generalnej
Zakonu Krzyackiego odziewali si wbogate idalece nieprzystojne
zakonnikom stroje ztafty, aksamitu, atasu ijedwabiu, przewizywali srebrnymi pasami iobwieszali ozdobami zmetali szlachetnych.
Cotumwi osrebrze izocie noszonym przez panw-braci, skoro
wsrebrnych obroach paradoway psy najwyszych dostojnikw, ktrych oczy cieszy widok rozstawionych pokomnatach zamkowych klatek zegzotycznymi papugami. Bogate ikosztowne stroje byy wielk
saboci mistrza Ulrika von Jungingen. Zaspokajanie jego kaprysw
kosztowao szkatu zakonn setki grzywien. Byy toniewyobraalnie
wielkie pienidze, zaktre sprowadzano tkaniny znajwyej cenionych
wwczesnej Europie centrw wkiennictwa. Paszcz tego dostojnika
by podszyty futerkiem zpopielic zamiast, jak tozapisano wregule
zakonnej, skrami zkoza bd barana. Proste rycerstwo krzyackie
lubowao si natomiast wnoszeniu zabronionych przez regu zakonn czarnych kapeluszy, takich espodni oraz spiczastego obuwia zob122

casami iozdobnymi sznurwkami. Elegancja bya uKrzyakw, jak

wida, wmodzie iwnader wysokiej cenie.
Nie byo natomiast wcenie przestrzeganie lubw wieczystych wzakresie obowizku zachowywania czystoci. Istniej dowody napanujce
rozprzenie iupadek obyczajw. Wkocu XIV wieku wkrzyackim
Marienburgu czyli Malborku prosperowa wnajlepsze dom publiczny,
ktrego bywalcy zrzucali biay paszcz zczarnym krzyem, bynakry
gow czarnym kapeluszem, przebra si wczarne spodnie iwoy stopy wspiczaste buty zobcasami. Niejeden krzyacki dostojnik mg te
poszczyci si potomstwem znieprawego oa. Powszechnie znan praktyk byy gwaty dokonywane przez Krzyakw nakobietach wczasie
barbarzyskich wypraw. Byo te, jak tozanotowa kronikarz, topienie
mczyzn, aeby zich onami mogli czyni tocosi im podobao.
Uczeni zajmujcy si badaniem dziejw Zakonu Szpitala Najwitszej
Marii Panny Domu Niemieckiego wJerozolimie zgodnie twierdz, eregua krzyacka dawaa pierwszestwo sprawom doczesnym. Egzystencje
wsplnoty zakonnej reguloway prawa majce uczyni zjej czonkw
zdyscyplinowanych itwardych wojownikw anie mnichw skonnych
dokontemplacji iascezy reasumuje kwesti Andrzej Nowakowski.
Dlatego te znajomo broni ijej uycia bya mocn stron Krzyakw anie sprawy natury religijnej. Dlatego majcy ewangelizowa
Prusw panowie-rycerze nie mieli zwyczaju bra dork brewiarza
iinnych tekstw religijnych, atozprostego powodu, ebyli towwikszoci analfabeci. Dlatego cae ich przygotowanie religijne doudziau
wmisji sprowadzao si doznajomoci modlitw Ojcze nasz i Wierz
wBoga, cho ich opanowanie pamiciowe sprawiao niektrym panom-rycerzom trudnoci nie dopokonania. Dlatego Krzyak by jedynie zobowizany doodmwienia kilka razy dziennie modlitwy Ojcze
nasz. Dlatego wreszcie panowie-rycerze unikali wszelkich umartwie
cielesnych, wtym gwnie postw, bynie osabia tak bardzo potrzebnej donawracania pogan tyzny fizycznej.
Itak przygotowane doswej misji, mwic jzykiem dzisiejszym, kadry stany dowalki zniewiernymi Prusami.

Walka zpogastwem izneofitami

wigili Boego Narodzenia opnocy, kiedy ludzie ju spali,

podszed dozamku Pomezanw, ktry pooony by wwczas
wmiejscu, ktre nazywa si obecnie Starym Christburgiem.
Nastpnie bracia przystawili domurw drabiny, pokryjomu weszli
dorodka, zdobyli zamek, awszystkich mieszkacw pojmali iwymor123

dowali () Zamkowi, poniewa zosta zdobyty wsam noc Narodzenia

Chrystusa, nadano nazw Christburg, coznaczy: Zamek Chrystusa.
Powysza relacja Piotra zDusburga mwi wszystko otym, jak pojmowali irealizowali swoj misj wPrusach bracia Zakonu Szpitala
Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego. Niemiecki XIX-wieczny
historyk Prus, Max Toeppen pisa wrcz: Zadaniem wojny zwaszcza
wstarciu chrzecijan zpoganami nie byo nic innego, jak tylko zabija jak najwicej mczyzn zdolnych donoszenia broni, jak najwicej
kobiet idzieci wzi doniewoli izagarn jak najwicej upu. Inny
XIX-wieczny niemiecki historyk krucjat ibadacz dziejw zakonw rycerskich, Hans Prutz, nazwa podbj Prus wrcz polowaniem naludzi.
Dzisiaj zwyko si tonazywa ludobjstwem.
Analiz osigni Zakonu Krzyackiego wdziedzinie chrystianizacji Prusw poprzedzi wypada rwnie przypomnieniem, ewredniowiecznej Europie wystpoway dwie rne tendencje: Pierwsza
gosia, ezmocy nakazu Chrystusa naley gosi ewangeli wszystkim ludziom. Druga natomiast zakadaa, enamocy boskich wyrokw ci, ktrzy przeszkadzaj wustanowieniu adu chrystusowego
naziemi, skazani s nieodwoalnie napotpienie. Naley wic ich
zwalcza iujarzmia. Taostatnia tendencja bya powodem powstania
ruchu krucjatowego, ktry przyczyni si dopowoania doycia zakonw rycerskich, wtym Zakonu Krzyackiego. Zaczto te wwczas
wpraktyce realizowa haso: chrzest albo mier. Walka wobronie
krzya iskierowana przeciw niewiernym, usprawiedliwiaa zabijanie,
przemoc igrabiee.
Tak widzi genez ideologii krzyackiej Andrzej Radzimiski itak
naley patrze nawszystko, doczego doszo wPrusach zaspraw
nie tylko Zakonu Krzyackiego, albowiem jego ideologia znajdowaa
wsparcie moralne wRzymie oraz militarne wNiemczech iwielu innych krajach Europy Zachodniej.
Wsposb pokojowy, jak wiadomo, prbowano zaszczepia wPrusach chrzecijastwo zcakiem niezym skutkiem ju wczasach
przedkrzyackich. Nie wszystkim jednak wiadomo, ewinteresie
Krzyakw naleao t pokojow chrystianizacj uniemoliwi, gdy
pozbawiaa ona usprawiedliwienia dla tego, costao si wwigili Boego Narodzenia wChristburgu. Dlatego wanie Zakon Krzyacki
pozby si nie tylko pierwszego biskupa Prus Chrystiana, ale idziaajcego pod jego egid zakonu cystersw; pozbywa si niejednokrotnie inawrconych wczeniej neofitw, wobec ktrych wedug wiadectwa arcybiskupa gnienieskiego, Mikoaja Trby, rycerze spod
znaku czarnego krzya zwykli byli dopuszcza si szyderstwa: Jeli
ochrzczony, tobierzmuj ci mieczem!
124

Natragiczny czsto los neofitw wpastwie zakonnym zwrci uwag Kurii Rzymskiej dziaajcy naterenie Prus legat papieski Wilhelm
zModeny. Woparciu ojego raporty papie Grzegorz IX wstawi si
zapruskimi neofitami, domagajc si, bezskutecznie zreszt, bynie
popadli oni wsytuacj gorsz ni wczeniej, kiedy byli czonkami diaba. Nieco wczeniej tak samo wrednie poczynali sobie naterenie
dziaalnoci Kawalerw Mieczowych wInflantach biskupi niemieccy,
ktrzy zwykli byli upi tamtejszych neofitw zeskry, cozkolei zgani papie Innocenty III.
Jak pisa prof.owmiaski, opanowani dz objcia wposiadanie caych Prus, utrudniali Krzyacy bez skrupuw akcj wszelkim
niezalenym czynnikom misyjnym, zwaszcza wykazujcym szczer
trosk odobro neofitw, wobawie, aeby nie wytworzyy si odrbne, rywalizujce organizmy pastwowe wdrodze pokojowego nawracania Prusw () Krzyacy, nie przebierajc wrodkach, starali
si zahamowa postpy pokojowej misji () Krzyowcom przeszkadzali w budowaniu kociow idopucili dozajcia przez pogan wity ju wzniesionych.
Marginalne traktowanie przez Krzyakw deklarowanego celu, jakim bya chrystianizacja, sprawio, eograniczali si oni, jak stwierdza
Marceli Kosman, dowymuszenia formalnego przyjcia nowej wiary przez poszczeglne terytoria pruskie; dawao im tozreszt okazj
dostosowania wikszego ucisku, ni bytobyo moliwe porzeczywistym nawrceniu. Misja krzyacka ograniczaa si wic wpraktyce
donarzucania chrztu inakazu udziau wniedzielnych naboestwach
bez wzgldu nabrak wity wnajbliszej okolicy. Znakazem tym
szed wparze obwarowany grob wielu kar zakaz celebrowania wszelkich obrzdw pogaskich.
Wtym kontekcie nauwag szczegln zasuguje odwoanie si Karola Grskiego dopowstaego wklasztorze franciszkaskim wIrlandii
XIII-wiecznego rkopisu. Zdaniem tego historyka zachowany wbibliotece Trinity College wDublinie tekst pod tytuem Opis ziem wyszed
prawdopodobnie spod pira biskupa Jawiey Henryka. Oto autor pisa Karol Grski podnosi zasugi ma Boego biskupa Chrystiana,
ktry gosi sowo Boe inawrci Prusy. Awic oKrzyakach nie
maani sowa () Wwietle Opisu rola Krzyakw bya ograniczona.
Napewno reprezentowali oni si zbrojn, ale jako ludzie nie znajcy
aciny (illiterati) inie majcy wyksztacenia nie byli wmonoci gosi
wiar chrzecijask.
Dojej goszenia nie by zdolny nawet pimienny acz nie znajcy
jzyka pruskiego kler krzyacki przysposobiony najbardziej dopenienia funkcji wojskowych kapelanw iskrybw administracyjnych.
125

Pozwlcie Prusom pozosta Prusami

iotr zDusburga stwierdzi wrcz, echrystianizacja bya aktem

politycznym idlatego, zdaniem prof.owmiaskiego kronikarz
ten traktowa poddanie si Prusw Zakonowi jako rwnoznaczne zprzyczeniem si doKocioa katolickiego, abunt przeciwko Zakonowi jako akt apostazji. Nie dziwi si tedy, enawrceni Prusowie
dugo jeszcze powracali doswej pierwotnej wiary, tradycji gromadzenia si wswoich witych gajach iskadania tam ofiar odrzuconym
wczeniej bstwom.
Niezbitym wiadectwem przetrwania silnych przeytkw czystego
pogastwa nie mwic oformach synkretycznych s wystpujce jeszcze wXIV wieku cmentarzyska ocechach typowo pogaskich,
bogato wyposaone wdary grobowe. Zwyczaj palenia zwok nie wygas jeszcze cakowicie wstuleciu nastpnym pisze Marceli Kosman.
Ikiedy jeden zbiskupw zarzuci w1427 roku Krzyakom tolerancyjny stosunek douprawiania przez Prusw kultw pogaskich, odpowied ich brzmiaa: Lasset Preussen, Preussen bleyben, czyli pozwlcie Prusom pozosta Prusami!
Czy mona byo wbardziej dobitny sposb zademonstrowa dezynwoltur Zakonu Krzyackiego wobec kwestii chrystianizacji, doktrej zobowizali si byli wobec papiey icesarzy? Ot zdaniem Karola
Grskiego krzyacka misja orna psychicznie odcia cae pokolenia
Prusw odchrzecijastwa.
Prusowie stawiali bowiem znak rwnoci midzy chrzecijastwem
inarzucan im niewol iwyzyskiem. By tojeden zgwnych motyww
wybuchu pierwszego powstania, ktre zakoczya podpisana w1249 roku
wDzierzgoniu umowa. Nie mogo oby si bez uwzgldnienia wniej
spraw religii. Bez wtpienia religia chrzecijaska zostaa potraktowana
womawianym dokumencie wsposb bardzo instrumentalny komentuje Andrzej Radzimiski, wskazujc nauparte denie Niemcw dorozcignicia kontroli nad Kocioem icaym yciem religijnym wPrusach.
Wyrazem tych de byy m.in. akty prawne dotyczce karania przez
wadz pastwow wiernych zapopenione grzechy. Co tak absurdalnego mogo si wylgn tylko wgowach krzyackich!
Chrystianizacja stanowia nie tylko przykrywk podboju politycznego igospodarczego Prus, ale staa si te uytecznym wielce narzdziem ich germanizacji. Dowodzi tego fakt, eju odpoowy wieku
XIII namiejsce biskupw wywodzcych si zfranciszkanw idominikanw Zakon Krzyacki wprowadza biskupw niemieckich nie znajcych, rzecz jasna, jzyka wiernych.
126

Dowd najlepszy: pierwszym biskupem sambijskim zosta Christian von Mhlhausen, ktry pod presj krzyack powoa dogodnoci kanonikw rwnie Niemcw. Kolejnym biskupem tej diecezji
by rwnie znominacji krzyackiej Siegfrid von Regenstein. Tak byo
nie tylko wSambii, ale wcaych Prusach. Doszo wkocu dotego,
ezpowodu niemonoci porozumienia si duchownych zwiernymi
angaowano dospowiedzi tzw. tolken, czyli tumaczy, cospotkao si
znapitnowaniem zestrony biskupw. Dopiero w1426 roku, awic
143 lata podacie uznanej zarok zakoczenia podboju Prus, doszo
wLidzbarku Warmiskim dootwarcia pierwszej naich terenie szkoy ksztaccej modzie tubylcz dostanu kapaskiego. Nie zadba
otoZakon Krzyacki; zadba otopapie Marcin V.
Trudno wszelako byoby oczekiwa troski owaciwe metody krzewienia wiary chrzecijaskiej odZakonu Krzyackiego, ktry by
zajty gwnie jeli nie wycznie umacnianiem potgi politycznej
iekonomicznej swojego liczcego si coraz bardziej namapie Europy
Pnocnej pastwa. Oile jednak brakowao Krzyakom woli doewangelizacji Prusw, tonie zaniedbywali oni troski outrwalanie swego obrazu wypranych zludzkich uczu zbrodniarzy.
Oto copisze otym Andrzej Nowakowski: Okrzyackim okruciestwie, przejawianym nie tylko podczas wojny, ale take wczasie pokoju, wiadczy moe epizod, ktry rozegra si wzamku Christmemel
(Skirstymo). T pooon nad rodkowym Niemnem twierdz zbudowali Krzyacy w1313 r., ale poniedugim czasie postanowili jopuci,
aprzed odejciem zniszczy, aby nie suya nieprzyjacioom () Krzyacy zaprosili, niby nauczt poegnaln, wielu przedniejszych Litwinw ()
Uczta jednak zakoczya si dla nich tragicznie, gdy gospodarze zatarasowali wyjcie zsali, podoyli ogie ispalili wszystkich ywcem. Komentarz kronikarza krzyackiego jest przeraajcy: Tak wic nazniszczenie
skazany zamek jeszcze si przyda, awraz znim ubyo pogan.
Tame, natej ochrzczonej ju Litwie podajce si zarycerzy Chrystusa krzyactwo mordowao ksiy ipalio dopiero cowzniesione kocioy, odsaniajc swoje prawdziwe oblicze szermierzy pojmowanej
pogermasku chrystianizacji.
Lepiej pno ni wcale. Pogldy Europy najej rol wnawracaniu
pogan zaczy oddala si odprzyjtej przez IX-wiecznych Karolingw doktryny, ktr kierowa si Karol Wielki, stawiajc pogaskich
Sasw przed wyborem: chrzecijastwo albo mier! T metod nawracania przejli germascy Sasi wwojnie zeSowianami ipniej
germascy rwnie Krzyacy wwojnie zPrusami. Musiao upyn
kilka stuleci, byEuropa zreflektowaa si, echrzecijastwo mona
krzewi wsposb zgoa inny.
127

Ikiedy nie cakiem wyschy jeszcze strumienie krwi, jak wytoczyo zPrusw iinnych Batw krzyactwo, zakiekowaa humanitarna
idea odrzucenia miecza jako narzdzia chrystianizacji. Wyrazicielem
tej idei okaza si europejskiej rangi humanista polski, absolwent uniwersytetw woskich, rektor uniwersytetu krakowskiego, dyplomata iprekursor prawa midzynarodowego Pawe Wodkowic. Toon
wystpi naforum obradujcego wlatach 1414-1418 wKonstancji
soboru ztraktatem Owadzy cesarza ipapiea nad niewiernymi dowodzc, eludy pogaskie maj prawo doycia wpokoju ipotpiajc dokonane wPrusach krzyackie barbarzystwo. Wuznaniu dla
myli Pawa Wodkowica powierzono dyplomacji polskiej trudne niezwykle zadanie doprowadzenia dorozejmu wtoczonej przez Angli
zFrancj wojnie stuletniej.

Ztych tozapewne czasw pochodzi przekad najzyk pruski Modlitwy Paskiej Ojcze nasz:
Thawe nuson kas thu asse andangon. Swintints wirst twais emmens Pergeis twais lacims. Twais quaits audasseisin nasemmey
Key audangon. Nusan deininn geittin dais numons schindeinan.
Bha atwerpeis noumans nuson auschautins kay mas atwerpimay
nuson auschantnikamans. Bha ny wedais mans en perdaban. Sclait
is rankeis mans assa wargen. Amen.

Nachrystianizacji wwersji germaskiej poznali si zczasem rwnie iinni polscy humanici, awrd nich ksidz Andrzej Krzycki:
prymas Polski, polityk, mecenas sztuk, nadto pisarz, ktrego ksi
humanistw Erazm zRotterdamu pomieci pord najbardziej znamienitych twrcw swojej epoki. Ot ksidz Krzycki skreli te oto
sowa:
Wiadomo, etrzy krzye s iotrzech barwach
Rne: tych, cojenosz, te rodzaje trzy.
Jest czerwony, ten susznie zwie si Jezusowym,
Albowiem tak Jezusa zabarwi si krwi.
Jest biay, odpowiedni zbjcy zprawej strony,
Ktrego zbrodnie kilka odkupio sw.
Jest wkocu czarny, zbja zstrony lewej; ten to
Zdradziecki Zakon uzna jak susznie! zaswj.
Prawem ironii losu tonie katolickim nominalnie Krzyakom przypada wudziale zasuga dokoczenia procesu chrystianizacji Prusw;
zasug t mogli sobie przypisa szermierze niemieckiej zducha reformacji, ktra dotara doPrus poroku 1525, awic posekularyzacji
Zakonu Krzyackiego. Dopomogo im wtym dziele m. in. upowszechnienie si epokowego wynalazku drukarza mogunckiego Johanna Gutenberga. Wobiegu powszechnym znalaza si wydawana wjzyku
pruskim literatura religijna wpostaci katechizmw imodlitewnikw.
Jak pisze prof.Kosman, to wanie reformacja wysuna hasa przemawiania doludu wjego jzyku i trzeba przyzna hasa te zrealizowaa () Wczasach zwycistw protestantyzmu przeprowadzono
ostatecznie chrystianizacj ludu pruskiego.
128

Ryc. 45 Pruski miecz. Rytualnie zgity.

X. BUNT PRZECIW KRZYACKIEJ NIEWOLI

Rzdz, Pokarvis, Krucken iinne pruskie wiktorie

rusowie nie byliby Prusami, gdyby pokornie kadli gow pod

miecz krzyacki. Otym, ebyo inaczej, wiadcz dzieje najbardziej krwawych wtamtych czasach bojw, jakie przyszo im toczy znie tylko zZakonem Krzyackim, ale izdoborowym, uzbrojonym pozby iwystpujcym wroli krzyowcw rycerstwem Europy.
Do stwierdzi, eztrwajcego ponad p wieku podboju Prus 20 lat
przypado napowstania antykrzyackie.
129

Rne wzgldy zawayy natym, eszalecza niekiedy odwaga idzielno bitewna Pomezan, Pogezan, Warmw, Natangw, Bartw iwielu
innych plemion nie doprowadziy dowyzwolenia si spod okupacji teutoskiej. Zanajwaniejszy bodaj uzna naley brak tradycji dziaa wsplnych. Kwesti t rozwija Jerzy Necio: Pojedyczy Prus posiada wiadomo najsilniejszego zwizku zwasnym rodem inajblisza okolic, tj.
lauksem () Mia, oczywicie, wiadomo przynalenoci docaego plemienia (), ale wiadomo oglnopruska nie wytworzya si nigdy. Taka
sytuacja warunkowaa sposb obrony przed zewntrznym napastnikiem
broniy si lauksy wswoich grodach (pils, pikalnis) zausypanymi
ziemnymi waami. Niepodobna byo zdoby odrazu, zmarszu, caoci
terytorium plemiennego, tym bardziej ePrusowie wwalce zwyciali
albo ginli. Brak lku przed mierci wynika zwiary wwdrwk dusz,
zobowiza itroski olos wsplnoty, doktrej dawny Prus nalea. Spoeczestwo pruskie byo zbiorowiskiem ludzi wolnych.
Odinnej strony podszed dotej kwestii Gerard Labuda sdzc, e,
nie byli Prusowie bez szans, albowiem miewali czsto nad Krzyakami przewag liczebn, ale nie umieli jej wykorzysta, gdy kade plemi walczyo nawasn rk. XI-wieczny kronikarz Adam zBremy
zanotowa, e Prusowie nie chc mie adnego pana. Nawet wczasie
powsta wodzw desygnowano tylko naczas walk iwtym te naley
upatrywa jedn zprzyczyn poniesionej klski.
Sabo t nadrabiali Prusowie przyjt taktyk bitewn, oktrej
tak pisze Kazimierz Acik: Zewzgldu nato, ewojsko pruskie posiadao sabsze uzbrojenie anieli rycerstwo niemieckie lub polskie, Prusowie stosowali walk podjazdow. Starali si oni wykorzysta przede
wszystkim warunki terenowe () wmiejscu szczeglnie nieodpowiednim dostoczenia bitwy. Nkali wic wroga nieoczekiwanymi ipowtarzajcymi si napadami oraz zasadzali si polasach, trzsawiskach
iterenach podmokych,
Taktyk t znano wtedy wcaej Europie rodkowej. Wlatopisie ruskim zachowaa si opinia ksicia ruskiego Daniy naten temat: Czy
nie wiecie, wojownicy, edla chrzecijan przestwr jest twierdz, dla
pogan zasi ciasnota, wgstwie wojowa ich obyczaj.
Zczasem, wmiar postpu walk powstaczych, Prusowie przyswoili sobie stosowane przez Krzyakw sposoby walki, wtym zwaszcza
taktyk oblnicz, stosujc wiee szturmujce, tarany dorozbijania
murw oraz machiny miotajce ogie ikamienie.
Dopowstania poderwaa Prusw wie oklsce poniesionej w1242
roku przez poczone hufce Krzyakw iKawalerw Mieczowych
wbitwie zwojami ruskimi nazalodzonym jeziorze Pejpus nadzisiejszej granicy Rosji iEstonii. Wojami dowodzi ksi Aleksander New130

ski, ktry przeszed dohistorii jako ten, ktry ju wXIII wieku pooy
kres ekspansji Niemcw naRosj. Dowid tym samym, ekrzyactwo
nie byo niezwycione ienaleao stawia mu opr zawsze iwszdzie gdzie tomoliwe.
Moliwo taka bya nastpstwem konfliktu, jaki wtyme 1242 roku
podzieli ksicia gdaskiego witopeka zZakonem Krzyackim. Poszo, jak tosi zdarza rwnie iwpolityce, opienidze. Ot witopek obciy cem statki dostarczajce zaopatrzenie zNiemiec dla Zakonu Krzyackiego, awkocu zablokowa eglug nadolnej Wile.
Wybucha rozptana, jak zwykle, przez Krzyakw wojna. Prusowie
uznali, enadszed czas nazrzucenie obcego jarzma iwtyme 1242
roku wzniecili wPomezanii powstanie.
Jednym znajwikszych sukcesw militarnych Prusw staa si batalia stoczona w1243 roku pod Rzdzem opodal dzisiejszego Grudzidza. Krwawy bj wwskim przesmyku dzielcym jezioro Rzdz
inurt Wisy zakoczy si triumfem wojw pruskich. Wsposobie
rozegrania bitwy przez Prusw wyranie mona si dopatrzy znakomitego fortelu wojennego, polegajcego napozornej ucieczce zpola
bitwy zzamiarem rozproszenia si przeciwnika () Bitwa zakoczya
si prawie cakowit zagad si krzyackich. Naplacu boju polego

Ryc. 46 Niemiecki chrzecijaski Zakon.

131

390 Krzyakw pisz cytowani znawcy batalistyki Mieczysaw Bielski iWaldemar Rezmer.
Niechlubn rol odegra witopek, ktry zalenie odsytuacji
wspiera toPrusw, toKrzyakw. Ot pozwycistwie Pomezan pod
Rzdzem dopuci si ich zdrady: wmomencie, kiedy wsplnie znimi
mia uderzy naKrzyakw, odstpi odobleni Nowej Dziergoni
iwkocu doprowadzi doklski Prusw. Nastpstwem jej byo rwnoznaczne zupadkiem trwajcego siedem lat pierwszego powstania
pruskiego zawarcie narzuconej Prusom ugody dzierzgoskiej.
Walki trway jednak nadal, obejmujc wikszo podbitych ziem
idoprowadzajc dozjednoczenia Warmw, Natangw iBartw wok
idei oporu przeciw najedcy.
Wwyniku powstania wjego wadaniu pozostaway jedynie Elblg
iBaga nad morzem oraz Radzy, Chemno iToru winteriorze. Bywao tedy, epowstacy pruscy oblegali twierdze krzyackie caymi
miesicami, uniemoliwiajc ich zaogom dostaw ywnoci. Krzyacy
rewanowali si Prusom, niszczc zca premedytacj uprawy rolne,
bypokona ich godem.
Oprzewadze militarnej Krzyakw nad powstacami pruskimi itym
razem przesdzio wsparcie rycerstwa Europy Zachodniej. Umoliwio
toim umocnienie si wgrodach warownych ipodjcie przygotowa
dokolejnych napadw naPrusw, ktrzy burzyli si przeciw szykanom iupodleniu. Mczyzn zamieniono wniewolnikw izaganiano
dorobt nabudowie nowych fortyfikacji izamkw, kobiety natomiast
porywano dodomw publicznych sucych potrzebom rycerzy zakonnych. Sytuacji tej nie sposb byo utrzyma nadusz met.
Wbrew opinii, jakoby Prusowie unikali boju wotwartym polu, przebieg powstania dowodzi, epotrafili oni osiga przewag, jak dowiody tego bitwy pod Rzdzem, Pokarvis, Krucken inne podobne wiktorie.
Krzyakom pozostawao tylko broni si wobleganych zamkach, ktre niekiedy, jak naprzykad Reszel, opuszczali pozostawiajc posobie
jedynie zgliszcza. Tam, gdzie bronili si, dochodzio dosytuacji niezwykle drastycznych. Tak uala si nad swoimi brami Piotr zDusburga,
pitnujc, rzecz jasna, powstacw, ktrzy gosili bezprawie przeciw
ludowi Twojemu, Panie; uknuli spisek przeciwko Twoim witym irzekli: Nue, wytramy ich znarodu, iniech nie wspominaj wicej imienia izraelskiego.. Aby wic doprowadzi docakowitej zagady narodu
Pana, zebrali si ioblegali zamki Krlewiec, Krzypork iBartoszyce.
Wpobliu kadego znich wznieli trzy mocne machiny oblnicze
iobsadzili jewieloma uzbrojonymi ludmi, mami idowiadczonymi
wposugiwaniu si broni, tak enie byo adnej drogi, ktr obleni
mogliby wej lub wyj. Aile tam szturmw, ile niebezpieczestw,
132

ile godwek, ile nie dozniesienia cierpie wytrzymali obleni bracia

ipozostali mieszkacy wewspomnianych zamkach, tego nikt wpeni
nie zdoa wyrazi. Kiedy nie mieli ju owiec, wow, krw oraz zbyt
wielu koni, zostali zmuszeni dozjedzenia ich skr, adotego skonia
ich najwysza konieczno. Twardo tych skr podczas tego niezwyczajnego posiku okazaa si tak wielka, ewielu braci, ktrzy jespoywali, potracia zby.
Wodwecie krzyactwo uciekao si dotaktyki spalonej ziemi,
copolegao naniszczeniu zasieww, paleniu irwnaniu zziemi wsi
oraz iwycinaniu wpie ludnoci.
Mino zaledwie lat jedenacie iPrusowie znw porwali zabro,
wzniecajc drugie powstanie. Doszo doniego nawie opogromie
wojsk krzyackich wkrwawej bitwie zKuronami nad jeziorem Durbe
wInflantach. Zakon mia dojezior wyranego pecha: wczeniej Pejpus, teraz Durbe! Klska bya tym bardziej dotkliwa, enapolu boju
padli mistrz krajowy inflancki Burchard von Hornhausen iinni wysocy dostojnicy zakonni. Rok 1260 jest wdziejach Batyku dat wan,
albowiem doszo doprzerwania terytorialnego kontaktu midzy krzyactwem wInflantach iPrusach. Data owa, dodajmy, miaa te dla Prusw wielkie znacznie psychologiczne. Klska krzyacka przyspieszya
wybuch powstania, ale nie bya jego przyczyn analizuje wczesn
sytuacj Jan Powierski.
Wtym samym jeszcze 1260 roku doszo dowybuchu drugiego powstania pruskiego, ktre byo buntem przeciw nieludzkiej eksploatacji.
Chcc przeto zastraszy powstacw, Krzyacy podjli typowe dla siebie dziaania. Naprzykad wjt warmisko-natangijski, Volrad Mirabilis, uciek si doznanego ju wczeniej itypowego dla krzyactwa fortelu: zaprosi by nauczt dozamku Lenceberg naZalewem Wilanym
dziewitnastu natangijskich nobilw czyli szlacht. Wtrakcie biesiady
poleci zamkn drzwi komnaty ipodoy ogie. Wszyscy Prusowie
jak jeden m spalili si ywcem. Byo towstylu krzyackim. Rwnie
gony sta si wyczyn komtura krzyackiego wElblgu, gdzie przetrzymywa on wielu zakadnikw pruskich, awrd nich rwnie dzieci. w mienicy si chrzecijaninem rycerz niemiecki poleci olepi
dwanacioro znich, poczym odesa ich rodzicom.
Nie inaczej postpowao krzyactwo zeswymi brami zakonnymi,
ktrzy wchodzili wzmow zpruskimi powstacami iuatwiali im zdobywanie grodw. Wiadomo otym znalaza si nakartach Kroniki
Wielkopolskiej: mistrz krajowy Hartmuth von Grumbach wydoby torturami odpojmanych jecw albo te odzdrajcw spord nobilw pruskich wiadomo otym, ebracia zakonni Gerard iHeinrich
wspdziaali zpowstacami wzamiarze oddania im nie tylko grodw
133

ale ipodbitych ziem pruskich. Narozkaz mistrza krajowego obaj bracia zostali olepieni ipublicznie spaleni nastosie wsamym centrum
Elblga. Podobnie ginli wszyscy bracia zakonni, ktrym polityka zakonu wPrusach nie wydawaa si zgodna zgoszon doktryn chrzecijastwa.
Dziwnym cakiem trafem wie otym dotara doRzymu, conie
omieszka odnotowa nawet Piotr zDusburga: Brat Hartmann zGrumbach, pity mistrz ziemi pruskiej, urzdowa przez trzy lata. Mia imi,
ktre wyraao jego bardzo twardy charakter: Hartmann oznacza bowiem twardego ma () On te dwch braci zeswojego zakonu,
ktrzy podczas odstpstwa odwiary pobitwie wKuronii () zawarli
spisek zPrusami, rozkaza spali wElblgu naoczach zgromadzonego
tumu. Towydarzenie tak bardzo poruszyo Ojca witego, epoleci
zdj zurzdu mistrza oraz tego samego iwszystkich, zarad ktrych tego dokonano, skaza nakar pokuty duchowej.
Symboliczne, jak wida, ukaranie Krzyaka nie stano naprzeszkodzie kontynuowaniu walki zpowstacami. Coza tyczy si sposobu,
wjaki wiadomo opopenionej nabraciach zakonnych zbrodni przenikna doRzymu, towiele wskazywaoby nato, estao si tozaspraw powstacw pruskich. wiadczyoby to, zdaniem prof.Powierskiego, outrzymywaniu kontaktu przez tyche powstacw zeStolic
Apostolsk: Wtakim jednak razie naleaoby te przyj, epowstacy wbrew rdom proweniencji krzyackiej, ktre zawsze identyfikoway powstanie pruskie zapostazj, prbowali zrazu utrzyma kontakt
zpapiestwem, adopiero wobec prokrzyackiej postawy Aleksandra IV
ostatecznie zrezygnowali zchrzecijastwa, conie wyklucza naturalnie
licznych wypadkw powrotu dopogastwa powstacw.
Nie apostazja, jak gaa napotg dyplomacja krzyacka, ale nieludzki wyzysk podbitej ludnoci by faktycznym powodem wybuchu
drugiego powstania pruskiego.
Dowodem naskuteczno wywieranej nakuri rzymsk presji przez
Zakon Krzyacki by fakt, i Rzym uzna krucjat wPrusach zawaniejsz odobrony przed atakujcymi Europ rodkow Tatarami. Pod
sztandarem krzyowcw stawali wszyscy, ktrzy uwaali si zaszermierzy wiary chrzecijaskiej. Tymczasem chrzecijastwo wwersji
krzyackiej kojarzyo si nieodmiennie Prusom zmordem ipoog.
Pruskie sukcesy powstacze pomnoy wdz pruski Glappo ktry
zpomoc przywdcy Pogezan Auctume odbi wroku 1261 silnie ufortyfikowany przez Krzyakw Lidzbark Warmiski. Potym sukcesie
Glappo zaatakowa zamek wBraniewie, gdzie zgino wwalce czterdziestu rycerzy zakonnych poczym wobec braku si doobsadzenia tej
twierdzy krzyackiej wycofa si, obracajc jwperzyn. Tene Glap134

po zniszczy rwnie wznoszon rkami pruskich niewolnikw nagranicy Warmii iNatangii krzyack twierdz Brandenburg. Odbudowan
twierdz powtrnie zaatakowa Glappo naczele Warmw, jednake
tym razem Krzyacy nie dali si ju zaskoczy, cigajc odsiecz zpobliskiego Krlewca. Glappo wpad wrce Krzyakw, ktrzy swoim
zwyczajem poddali go torturom, bywkocu go zgadzi naobrzeach
Krlewca. Przypomnienie miejsca jego mierci jest warte dlatego,
eKrzyacy nadali mu nazw Glappenberg, czyli Wzgrze Glappo. By
toswoisty wyraz uznania dla dzielnoci tego Prusa.
Klsk Prusw skoczya si rwnie prba oblenia Elblga, gdzie
zgin Auctume. Przywdztwo Pogezan przej ponim wdz Pogezan
Linka, rozwijajc wesp zBartami dziaania militarne nie tylko naterenie swojej rodzinnej Pogezanii iinnych ziem pruskich Prus, ale
iprzenoszc jenaZiemi Chemisk. Tam, wbitwie Pagustin, zgino
wielu Krzyakw iponad p setki krzyowcw zEuropy Zachodniej.
Nie powiodo si jednak Prusom odbicie zamku wDzierzgoniu. Nie
powid si te atak naKrlewiec mimo uycia machin oblniczych,
zablokowania dostpu odstrony morza irozbicia przez sambijskiego
wodza Glande strzegcej tego grodu floty krzyackiej.
Oniepowodzeniu oblenia Krlewca przesdzia wkocu pomoc
zzewntrz.
Rnie ksztatowaa si zatem sytuacja narnych ziemiach pruskich. Pogezania, naprzykad, zdoaa wyzwoli si spod krzyackiej
niewoli, podczas gdy ssiednia Pomezania zrnych wzgldw nie
buntowaa si przeciw Krzyakom, bynie utraci przywilejw, jakie
gwarantowa jej ukad dzierzgoski z1249 roku. Rnie te wiodo si
Prusom napolach bitew. Byy zwycistwa ibyy klski. Pod Kowalewem poleg w1271 roku przywdca Bartw Divan Klekine. Dwa lata
pniej zgin bohater Prusw Herkus Monte.
Wtyme 1273 roku Linka wesp zBartami uderzy naElblg, przez
ktry przechodziy zZachodu posiki niemieckie. Prusowie zadali garnizonowi krzyackiemu dotkliwe straty, jednak eitym razem zwycistwo odebraa im przybya zNiemiec odsiecz.
Rok pniej Krzyacy rami wrami zrycerstwem zachodnioeuropejskim zaatakowali silnie ufortyfikowany ipozostajcy wrkach
Pogezan Lidzbark Warmiski. Obrocy ponieli klsk, salwujc si
ucieczk, tych, ktrzy nie zdoali zbiec, zwycizcy swoim zwyczajem
wymordowali. Odtej pory wszelki lad pouczestniczcym wtej walce
wodzu Pogezan Lince zagin.
Bywao iodwrotnie: wsukurs Prusom przychodzi wdz Jawigw
Skomand, zapuszczajc si naczele swoich wojsk napodbite przez
Krzyakw terytoria. Prusw wspiera te ksi pomorski Mci135

Ostateczny kres pooy powstaniu mistrz krajowy Konrad von Thierberg, ktry napad w1277 roku nazbuntowan Pogezani bymordowa, bra doniewoli iprzesiedla podbit ludno, poktrej zostawao
bezludne pustkowie. Iznw wielu Pogezanw porzucio wpopochu
swe sadyby, zbiegajc przed Krzyakami doGalindii, Sudowii idalej
nawschd. Jecw natomiast zmusili agresorzy doniewolniczej pracy przy wznoszeniu zamku wMalborku, ktry niebawem stanie si
siedzib samego wielkiego mistrza iprzejdzie dohistorii jako jeden
znajwspanialszych zespow zamkowych nawiecie. Wraz zDzierzgoniem iElblgiem Marienburg botaka nazw nadali mu Krzyacy
utworzy trjkt obronny, ktry umoliwia kontrolowanie sytuacji
wstrategicznym dla nich rejonie ujcia Wisy.
Szanse zwycistwa wszystkich trzech powsta pruskich nie byyby iluzoryczne, gdyby nie cignce zZachodu napomoc Krzyakom
zagony rycerstwa wielu narodowoci. Wrd owych krzyowcw nie
brakowao, niestety, wojw syna ksicia Konrada Mazowieckiego Siemowita Ioraz ksit innych dzielnic polskich.
Ryc. 47 Krzy zmieczem.

wjII, niszczc flot krzyack, ktra zaopatrywaa zamki wKrlewcu, Badze iElblgu.
Wywoane siedem ip wieku temu drugie powstanie Prusw
uchodzi zanajwiksze zewszystkich powsta europejskiego redniowiecza, Odwet wzity przez Krzyakw napokonanych powstacach
iich rodzinach pisze Iga Burniewicz umieszczony zosta przez
historiografw wrd najkrwawszych kart dziejw ludzkoci. Drugie itrwajce do1275 roku, czyli lat pitnacie powstanie pruskie te
wkocu upado.
Wpolskiej literaturze przedmiotu przyjo si pisanie odwch powstaniach pruskich. Wiliam Urban tymczasem wyranie wyodrbnia powstanie trzecie, sytuujc jewlatach 1275-1283, przypisujc wiodc wnim
rol wodzowi Jawigw Skomandowi. Dopowstania, ktre wywoali Pogezanowie, doczyli Warmowie, Natangowie iSambowie. Wiliam Urban
komentuje: Czonkowie miejscowych plemion nadal byli zdolni doorganizowania si iwalki: aponiewa zarwno szlachta jak iposplstwo
miao powody dobuntu, todojego wzniecenia wystarczya im byle zachta ijakie widoki nazwycistwo. Iznw niewiele brakowao doodniesienia sukcesu tym bardziej, erce powstacw wpadli komturowie
Elblga iDzierzgonia, ale jak zwykle nadeszy posiki zNiemiec.
136

Herkus Monte, czyli pruski Konrad Wallenrod

rusowie mieli wielu swoich bohaterw narodowych. Najwikszym

znich by Herkus Monte, ktry uczyni by dla swego ludu wicej
ni uczynili dla swoich ludw Wilhelm Tell iRobin Hood. Poprowadzi on bowiem Prusw dodrugiego antykrzyackiego powstania
istan najego czele, potwierdzajc znan wcaej Europie opini oich
dzielnoci iwalecznoci. Opini t, jak wiadomo, wylansowa ju wIX
stuleciu iberyjski podrnik ikupiec Ibrahim ibn Jakub apotwierdzi
jwstuleciu XIII niemiecki kronikarz Piotr zDusburga. Herkus Monte zaj godne inalene mu miejsce whistorii nie tylko Prusw.
Wyda go nawiat znany iwysoce wpywowy rd Montemidw.
Urodzi si wroku 1225 iwychowa wlesistej Natangii nalauksie Stabis, coznaczy kamie bd kamieniste dobra, wokolicach dzisiejszego
Growa Iaweckiego.
Ju wwieku lat kilkunastu sta si wiadkiem rozlewu krwi ipoogi
niesionej przez rozzuchwalone coraz bardziej krzyactwo, ktre zagrozio Natangii zagad, narzucajc jej warunki pokoju. Wcelu jego
wymuszenia Krzyacy uprowadzili wcharakterze zakadnikw kilku
synw natangijskiej starszyzny plemiennej. Znalaz si rd nich przyszyy bohater narodowy Prusw. ZBagi napokadzie krzyackiej kogi
poeglowa pod stra doNiemiec, bytrafi doMagdeburga.
137

Tam spdzi ca swoj modo, wrastajc weuropejsk kultur,

podziwiajc nieznan wPrusach architektur iwpatrujc si wruch
uliczny duego miasta. Nade wszystko jednak oswaja si znieznanym
sobie rodowiskiem szkoy przyklasztornej, wktrej odbiera nauki
wszelakie, wtym jzyki niemiecki, acin ipiew kocielny, nadto
sztuk czytania ipisania. Tam, wMagdeburgu, zosta te ochrzczony iotrzyma imi Heinrich, zaciska Henricus, cowskrcie dao
Herkus. Donajwaniejszych elementw pobieranej edukacji naleay
wszake wiczenia wrzemiole rycerskim. Mody Herkus okaza si
uczniem bardzo zdolnym irokujcym wielkie nadzieje, jakie pokadali
wnim preceptorzy krzyaccy.
Zdarzyo si, ewtrakcie wiczenia walki namiecze Herkus wpad
wskutek nieuwagi nacienki ld, naraajc si nautonicie, odktrego
uratowa go mody rycerz niemiecki Hirzhals. Zdarzenie tostao si
wprzyszoci testem naprawo charakteru modego Prusa.
Tak mino mu kilka lat spdzonych wgniedzie krzyackim.
Nadszed czas, aby giermkowie przywiezieni przez nas zPruzzlandu, ochrzczeni iwyuczeni wnaszej ziemi stali si rycerzami. Niechaj
poswym pasowaniu nios wiato wiary dobarbarzyskich okolic itam
niech odwdzicz si Domowi Zakonnemu. Sowa te usysza Herkus
iprzysposabiani dosuby Krzyakom inni jego natangijscy druhowie
wmagdeburskiej katedrze podczas uroczystej Mszy w. wobecnoci
samego arcybiskupa. Tak za jest regua stanu rycerskiego: przede
wszystkim sucha codziennie mszy zpobonym rozpamitywaniem
Mki Paskiej, odwanie walczy wobronie wiary katolickiej, wity
Koci wraz zjego sugami uwalnia odjakichkolwiek napastnikw;
wdowy isieroty wspomaga wpotrzebie, unika wojen niesprawiedliwych () y nienagannie wobec Boga iludzi natym wiecie.
Tekst tej budujcej zaiste oracji cytuje historyk ibiograf Herkusa
Monte Jerzy Necio.
Nadesza pora nazaprzysienie Prusa nawierno Zakonowi Krzyackiemu inapowrt dorodzinnej Natangii, gdzie czekay naniego
przewodzenie rodowi Montemidw ipozostawiona przez ojca posiado ziemska. Postawiony przez los nagranicy dzielcej dwa wiaty:
chrzecijaskiej mioci bliniego ibezwzgldnej walki zpoganami,
Herkus Monte pragn dla swojego ludu spokoju, jaki zapowiada podpisany wDzierzgoniu traktat.
Kierujcy si obud, podstpem izdrad, Krzyacy byli jednak dalecy odrespektowania podjtych wsplnie zPrusami postanowie. Jerzy
Necio pisze: Herkus obserwowa prac aren: kamienna kula rozgniataa jczmienn drobin. Jestem ziarnem wyszepta. Wiem wicej
ni reszta Natangw. Widziaem rzeczy, oktrych oni nie nili. Pj138

d zamn, ale czy wiedz,

ewalka bdzie ostateczna
() Gdybymy przegrali,
towiat onas zapomni.
Sowa te, niestety, miay
okaza si poniekd prorocze: kto dzisiaj pamita
oPrusach?
Wayy si losy nie tylko Natangw, ale iWarmw oraz Bartw. Herkus
Monte zrozumia, enadesza pora nato, bystan
wobronie swojego ludu.
Udawa si nawiece ikorzystajc zeswego prestiu oraz wpywu mobilizowa zduym skutkiem
monych
iposplstwo
dostawiania Krzyakom
czynnego oporu. Nawiecach lud wyania swoich
wodzw: naczele wojowRyc. 48 Herkus Monte zrzuca
nikw Pogezanii stan
zakonny paszcz.
Autume, Sambii Glande,
Warmii Glappo, Barcji
Divan Klekine, aNatangii
najwikszy inajdzielniejszy Herkus Monte.
Uwaajc si zachrzecijanina, Herkus Monte postanowi wtej
sytuacji odwoa si doRzymu, kierujc list zoskareniem Zakonu Krzyackiego odeptanie praw boskich iludzkich, atake zzapewnieniem, ewikszo Prusw jest ju ochrzczona inie zamierza powraca dowiary przodkw oraz ich przesdw iobyczajw
pogaskich; stwierdza, ePrusowie walcz nie zKocioem, ale
zZakonem Krzyackim, ktry morduje dzieci, kobiety istarcw,
zamieniajc mczyzn wniewolnikw; zapewnia otym, ewiernym ikapanom nie grozi przeladowanie awityniom zniszczenie; wyraa wkocu pragnienie swoich rodakw, bychrzecijastwo szerzyo si napruskiej ziemi ioddawa si wopiek
biskupa Rzymu.
Adresat tego listu, papie Urban IV, nie przyj dowiadomoci tych zapewnie, dajc wiar kamstwu Krzyakw, ktrzy identyfikowali wznieco139

ny przeciw nim bunt zodejciem odchrzecijastwa, wobec czego wezwa

rycerstwo zachodnie doprzyjcia im zpomoc. Papie, jak pisze ucja
Okulicz-Kozaryn, przyzna Krzyakom wiele nowych uprawnie wobec
Prusw. Pozwoli im wizi lub bra zakadnikw odtych neofitw, ktrzy
nie chc uczestniczy worganizowanych przez Zakon akcjach zbrojnych
lub odmawiaj swego udziau przy budowie twierdz. Poinformowa rwnie
biskupa warmiskiego, ewyznaczy Czechy, Morawy, Polsk iPomorze
doniesienia pomocy Krzyakom wobronie Prus iInflant. Nakaza take
udziela krzyowcom zgaszajcym swe usugi Zakonowi takich samych
odpustw, jakie przysugiway udajcym si doZiemi witej.
Nawie ozajtym przez Rzym stanowisku Prusowie masowo odstpowali odwiary chrzecijaskiej, stwarzajc tym samym Krzyakom pretekst dowezwania Europy opomoc wwalce zpruskim pogastwem. Ich wezwanie, jak zawsze, poskutkowao idoPrus morsk
drog przybyy bardzo liczne oddziay rycerzy niemieckich zMagdeburga iWestfalii, bypustoszy Natangi iinne ziemie pruskie. Wyprawy ich wychodziy zzamkw rozlokowanych nad Zalewem Wilanym,
doktrych napastnicy powracali zobfitym upem, zostawiajc zasob
rozlan krew izniszczenie.
Jeden ztakich zamkw krzyackich sta si celem ataku wojw dowodzonych przez Herkusa Monte. Naterenie lauksu Pokarvis doszo
dozacitej bitwy zpowracajcymi zeswojej upieskiej rejzy Krzyakami. 21 stycznia 1261 Herkus Monte osign nad nimi spektakularne zwycistwo. Doskonale wyposaone wbro iywno oddziay
krzyackie wyszy zKrlewca napodbj Natangii. Niedaleko Pokarvis
zaoyli baz, zostawiajc wniej zbrojn zaog, podczas gdy gwne
ich siy podyy dalej wgb Natangii. Powstacy bez trudu opanowali baz icierpliwie czekali napowrt objuczonego upami ikonwojowanymi niewolnikami przeciwnika. Wwyniku zaskoczenia wikszo
Krzyakw polega wwalce. Przy yciu ocaleli tylko nieliczni.
Itam nastpio nieoczekiwane spotkanie wodza Prusw zniemieckim przyjacielem zMagdeburga, Hirzhalsem, ktry uratowa mu wtedy ycie iteraz znalaz si wjego niewoli. Przyjtym zwyczajem Prusowie losowali wrd jecw ofiar, ktra miaa by powicona ich
bogom. Los wskaza naHirzhalsa, ale pomny czynu Niemca Herkus
Monte zarzdzi kuoburzeniu starszyzny losowanie powtrne. Iznw
los wskaza naHirzhalsa. Kiedy wwyniku trzeciego losowania los
uwzi si natego samego Niemca, pogodzony zlosem jeniec poszed
nastos ofiarny zwoli wasnej.
Pod wodz Herkusa Monte, ktrego Krzyacy obawiali si jak ognia,
mianujc go zdrajc ibarbarzyc, Prusowie odnosili wiele zwycistw,
ale zdarzay si te iniepowodzenia. Nie powiodo si zdobycie silnie
140

ufortyfikowanego Krlewca, pod ktrego murami wdz Prusw odnis rany. Wielkim sukcesem natomiast zakoczya si w1263 roku
wyprawa doZiemi Chemiskiej. Wdrodze powrotnej Natangw dopadli Krzyacy, ktrym Herkus Monte nie da si zaskoczy ipod Lubaw
sprawi im krwaw ani. Tam iwtedy zgin mistrz krajowy Helmerich. Nachwil przed mierci Krzyak nie omieszka zademonstrowa
wobec wodza Natangw swojej germaskiej buty ipogardy.
Wedug opisu Jerzego Necio tak oto rozegraa si caa scena: Wyjd
psia gowo! krzycza Helmerich wystpiwszy przed swe szeregi. Jue zapomnia zwyczajw rycerskich, plugawcze! Wyjd acierwo twoje
wdepcz wboto!. Monte wszed nazwalony pie iodkrzykn: Zaiste
rycerskie tosowa Spotkam si ztob zachwil ibdziesz jako knot
wiecy, ktrej pomie ostudzi wiatr. Zerwali si kusobie. Wdz Natangw odgarnia ciosy Krzyaka zuporem, jakby szed przez zboowe pole.
Miecze zaiskrzyy, cienie chwiay si, a jeden znich znikn () Wszyscy:
bracia, pbracia, knechci, sarianci irycerze-pielgrzymi, cae toludzkie
mrowie nausugach Zakonu ujrzao upadek mistrza kraju.
Herkus Monte sta si dla Zakonu Krzyackiego postrachem, siejc wrd braci paniczny lk, albowiem strategia itaktyka jego walki
bya dla nich nieprzewidywalna. Zjego rki giny setki jeli nie tysice Krzyakw, ktrzy zaczli go uwaa zawyaniajce si zzasadzki
widmo. Widmo tym bardziej groniejsze izwodnicze, emia zwyczaj
pojawia si wprzebraniu krzyackim.
Zachcony sukcesami militarnymi Herkus Monte walczy dalej,
gromic watahy krzyackie ipotgujc wobec siebie ich nienawi.
W1272 roku sprawujcy urzd mistrza krajowego margrabia minieski Dytryk II napad najego ziemi rodzinn, dopuszczajc si bestialstwa idokonujc ogromnych spustosze. Postpowanie Zakonu Krzyackiego byo jawnym przeciwiestwem tego, cowpajano modemu
Prusowi wMagdeburgu. Teraz przekonywa si, ewszystko tobyo
monstrualn obud.
Dopisujce mu dotd powodzenie dobiego wreszcie kresu: dzielny
wdz Natangw znw zosta ranny iukry si wgbi puszczy, skd
zamierza prowadzi walk podjazdow. Zakon ogosi wcaych Prusach, ewypaci olbrzymi nagrod temu, kto wskae miejsce jego
pobytu. Zdrajc okaza si jego wasny suga. Wwyniku zorganizowanej obawy bohater narodowy Prusw wpad wrce dyszcego zemst
krzyactwa. Dowodzcy operacj komtur dzierzgoski, Schnburg von
Hermann, rozkaza niezwocznie powiesi pojmanego nagazi dbu
iprzebi jego ciao mieczem.
Herkus Monte przeszed donarodowej legendy, ktra rozesza si
pocaej wczesnej Europie.
141

Casus wodza Natangw nie by jedyny: Czsto si zdarzao, ePrusacy (tj. Prusowie) iLitwini dziemi porwani iwychowani wNiemczech, powracali doojczyzny istawali si najsroszymi Niemcw
nieprzyjacimi. Takim by pamitny wdziejach Zakonu Prusak Herkus Monte skreli wprzypisie doswojego Konrada Wallenroda
Adam Mickiewicz.
Nie Prusak ale Prus. Poeci nawet najwiksi tonie historycy.

Podzwonne dla ludu pruskiego

zisiejsza wiedza oPrusach jest napewno bogatsza odtego, cowiadomo natemat wielu majcych wpyw nalosy Europy spoecznoci wczesnoredniowiecznych, ktrym Jerzy Strzelczyk powici
swoj ksik Zapomniane narody Europy. Ilu zXXI-wiecznych uytkownikw komputerw itelefonw komrkowych, syszao wogle
cokolwiek oPiktach, Gotach czy Gepidach, oWandalach, Ostrogotach
iSwabach, oLongobardach, Wilanach czy Lutykach, oChazarach czy
Wenetach bd Wenedach? Uyte wtytule tej ksiki pojcie narody
nie jest jednak wpeni adekwatne dopodjtego tematu. Nard jak
pisze wjej prezentacji Jerzy Wyrozumski jest kategori umown,
dalek oddzisiejszego rozumienia tego terminu. Chodzi wniej raczej
oludy, ktre czya wi plemienna, etniczna, jzyk ikultura. Dlatego
Henryk owmiaski uywa terminu szczep pruski.
Jak dotego doszo, eposiedemnastu wiekach przebywania nawybrzeu Batyku iwgbi puszczaskich ostpw poczeni wizami
plemiennymi oraz jzykiem ikultur Prusowie albo inaczej Prusai
odeszli wzawiaty?
Zdo odwan izawart rwnie wpytaniu tez wychodzi Grzegorz Biauski: Wbrew starszej literaturze oraz dodzisiaj panujcej
potocznej opinii Prusowie wcale nie zostali wybici przez krzyakw,
przetrwali podbj, anawet przez duszy stanowili wikszo mieszkacw Prus Krzyackich. Cowic si znimi stao?
Wiadomo, ePrusw dzisiaj nie ma, zagin te ich jzyk. Dlaczego
ich losy potoczyy si inaczej ni np.otyszy czy Estoczykw, te przecie podbitych iyjcych przez stulecia pod obc pastwowoci?
Oto s pytania Awic powtrzmy: jak dotego doszo?
Jakkolwiek bymy kluczyli wok tematu, tojednak trudno bdzie
unikn statystyki mimo, ezbraku nieznanych przecie wredniowieczu narzdzi statystycznych mona si oprze jedynie nadanych
szacunkowych. Wedug zgodnie przyjtych wnauce szacunkw zie142

mie pruskie zamieszkiwaa wXII wieku, czyli przed podbojem, ludno liczca 170 tysicy, za pod koniec XIII wieku, pozostao przy
yciu 90 tysicy dusz, azatem niewiele ponad 50 procent. Najwiksze
straty poniosy wyrniajce si wwalkach powstaczych plemiona
Pogezanw, Warmw, Bartw iNatangw, zktrych wywodzi si najdzielniejszy zPrusw Herkus Monte iktry swoje bohaterstwo te
przypaci yciem.
Nie tylko jednak straty ludnociowe itowarzyszce im zniszczenia
materialne prowadziy dozniknicia Prusw jako narodu zmapy Europy. Przyczynio si dotego wiele innych ibardzo rnych czynnikw
bdcych pochodn wrogiej Prusom polityki Zakonu Krzyackiego.
Jednym ztych czynnikw bya akcja przymusowego przesiedlania
zjednego nainne miejsce caych plemion pruskich, poktrych pozostawaa bezludna Grosse Wildnis czyli wielka dzika pustynia, jaka
miaa stanowi naturalny pas obronny. Takim masowym przesiedleniom poddali Krzyacy osiade napograniczu zLitw plemiona Nadroww, Skaloww iJawigw. Bartw zkolei przesiedlano natereny
Pogezanii, gdzie jeszcze w1286 roku usiowali oni wznieci powstanie.
Takim bezludnym pasem obronnym stay si rwnie ziemie zamieszkae wczeniej przez plemiona Galindw iSasinw, ktre przesiedlono doWarmii. Idotych wanie terenw kronikarz krzyacki Piotr
zDusburga odnis okrelenie Grosse Wildnis.
Nie byy towcale drobne przesiedlenia stwierdza Grzegorz Biauski skoro np.osadzeni naSambii Jawigowie doXVI wieku stanowili wyranie odrniajc si enklaw zwan Sudauischer Winkel
( Jawieski Zaktek).
NaSambi trafi wraz z1600 rodakami nobil jawieski Cantegerde,
adoBagi inny nobil Russigenus wraz zca swoj rodzin.
Okonsekwencji, zjak Krzyacy prowadzili akcj przesiedlecz
itym samym wyludniali tereny pogranicza, wiadczy przypadek wodza
Jawigw Skomanda Modszego, ktry zbieg przed nimi zeswoj
wit naRu. Nie znajdujc tam warunkw doosiedlenia si, powrci
wkocu naziemi rodzinn, ale nie zagrza wniej miejsca, bowiem
Krzyacy przesiedlili go wokolice dzisiejszego Growa Iaweckiego.
Celem tej wymuszonej brutaln si migracji byo potarganie wizw czcych plemiona pruskie zich ziemi ojczyst.
Inn zprzyczyn prowadzcych dowyludniania tych ziem byy
ucieczki przed jarzmem krzyackim nassiednie tereny litewskie
ipolskie. Nadobrowolne wygnanie udawali si nie tylko Prusowie
zludu, ale ipiecztujcy si herbem Prus przedstawiciele warstwy
wyszej. Byli wrd nich m.in. uwieczniony nakartach Kroniki Wielkopolskiej kasztelan bydgoski Teodory, atake wojewoda tczewski
143

igdaski Wasyl oraz jego bracia Glabuna iSadyk. Zbiegami byli synowie Prusa Letaudy, ktrych ekstradycji zadali Krzyacy odksicia mazowieckiego Ziemomysa.
Drogi zbiegw wiody te naRu, gdzie badacze potwierdzili obecno Bartw iSkaloww, atake naLitw, gdzie osiada liczca ponad
5 tysicy spoeczno Jawigw.
Najwikszy bodaj wpyw nazburzenie ukadu etnicznego Prus iosabienie wizw plemiennych miaa jednak kolonizacja niemiecka, ktra
prowadzia dopodanego zpunktu widzenia krzyactwa wymieszania
si osadnikw zludnoci tubylcz. Ju wpocztkach XIV wieku znalazo dla siebie miejsce wPrusach ponad 25 tysicy osadnikw niemieckich, ktrzy mieli rwnie doodegrania aktywn rol wprocesie
germanizacji; wiek pniej Niemcy liczyli ju 130 tysicy, stanowic 48
procent caej ludnoci ziem pruskich. Wkrtce potem Prusowie stali
si usiebie ju wyran mniejszoci. Obecno ywiou germaskiego wpywaa naprowadzce dozaniku osabianie poczucia tosamoci
zwaszcza wyszych warstw spoecznoci pruskiej. Godzi si tuprzypomnie, ewkolonizowaniu Prus wzili udzia Polacy zterenw pnocnego Mazowsza, atake Litwini.
Wikszo ludnoci pruskiej, ktra ostaa si popodboju przy
yciu, postanowia pozosta naswojej ziemi ojczystej, poddajc si
jawnie dyskryminacyjnym przepisom wprowadzonego przez Zakon
Krzyacki prawa.
Jak stwierdza prof.Biauski, Prusowie posiadali mao korzystne
prawo dziedziczenia, korzystne natomiast zpunktu widzenia wadzy
(przejmowanie dbr iruchomoci). Nie pozwalano te im swobodnie
sprzedawa swoich dbr inabywa nowych, anawet udawa si doinnych osad jako suba czy rzemielnicy.
Dyskryminacja Prusw sigaa dalej igbiej: Krzyacy nie dopuszczali ich dosprawowania jakichkolwiek urzdw, wtym awnika, komornika, wjta anawet sotysa wmiastach, wsiach idworach naprawie chemiskim, czyli niemieckim. Iodwrotnie: Niemcom wmiastach,
wsiach niemieckich ikarczmach nie wolno bra byo dosuby parobka pruskiego lub suc, aprzekraczanie tego zakazu byo karane
sdownie. Zczasem zakazano te Prusom podejmowania nauki rzemiosa. NaPrusw, ktrych pozbawiono take prawa doprowadzenia
lukratywnego wyszynku piwa, Zakon naoy nadto wszelkie moliwe
obcienia natury fiskalnej.
Tylko nieliczni Prusowie, przewanie moni, odnaleli si wnowej
sytuacji izrobili karier. Pozostali yli skupieni wewsiach jako poddani zakonu krzyackiego. Obcieni wysokimi czynszami, daninami robociznami pozostawali pod samowolnymi rzdami Krzyakw.
144

DoXV wieku sytuacja prawna ispoeczna ludnoci pruskiej pozostawaa znacznie upoledzonawporwnaniu znowo przyby ludnoci
niemieck, anawet polsk ilitewsk pisze Sawomir Klec-Pilewski.
Spychani namargines ycia spoecznego Prusowie zatracali swoj
tosamo narodow ikulturow. Rzecz charakterystyczna, wczasach
krzyackich ludy pruskie kultywoway dawne obyczaje izachowyway
odrbno narodow, natomiast nawieki XVI iXVII przypada jej systematyczny zanik stwierdza Marceli Kosman.
Wparze ztymi procesami sza silna presja germanizacyjna, ktrej nie zdoa si oprze pozbawiony swej formy pisanej iwypierany
zycia publicznego jzyk pruski. Ju wpocztkach XIV wieku, awic
wkrtce pozakoczeniu podboju, Niemcy rozpoczli wrcz zmuszanie
Prusw doodstpowania odswojego jzyka idokomunikowania si
poniemiecku. Wtym stanie rzeczy wystarczyo jedno zaledwie stulecie, bydoszo niemal docakowitego regresu jzyka Prusw. Wedug
badaczy ju wwieku XVII Prusowie porozumiewali si poniemiecku.
Dlaczego zanik jzyka dokona si tak szybko? pyta prof.Biauski iodpowiada: Skumulowao si tutaj wiele czynnikw, awic
dotychczasowe procesy asymilacyjne: zrwnanie spoecznego iprawnego pooenia Prusw zreszt mieszkacw, wykorzenienie ich odrbnych zwyczajw oraz przede wszystkim coraz powszechniejszy dostp doszk parafialnych uczcych ju poniemiecku.
Wszystko todoprowadzio wkocu dozaniku obyczajowoci oraz
jzyka dawnych Prusai. Historyk Christoph Hartknoch zanotowa,
ewdrugiej poowie XVII wieku mona byo spotka tylko starcw,
ktrzy znali jeszcze jakie sowa wjzyku pruskim. Dowodzioby to,
edoregresu tego jzyka doszo wokresie jednego tylko stulecia.
Podbj Prusw nastpi nie tylko wprzestrzeni terytorialnej, ale
rwnie wsferze kulturowej. By topodbj totalny.
Prusowie, jak tookreli Karol Grski, stawali si Prusakami, ktrzy
nie tylko zagrabili pierwotnym wacicielom ich ziemi, ale iukradli im
jej nazw. Niemiecka enklawa terytorialna miaa zwa si Preussen,
apotem Ostpreussen.

145

XI. PKNICIA NA ZAKONNYM PANCERZU

Rycerstwo zjaszczurk wherbie

A.D.

1397 czterej reprezentujcy wrog wobec Zakonu Krzyackiego szlacht prusk rycerze Ziemi Chemiskiej
zoyli swoje autografy pod dokumentem tej oto treci:
Niech bdzie wiadomo wszystkim obecnym iprzyszym, ktrzy ten
list oglda albo czyta bd, emyczterej, Mikoaj iHanusz zRyska
bracia, Fryderyk iMikoaj zKitnowa, take bracia, uradzilimy izgodzilimy si, eTowarzystwo obmylilimy iutworzylimy wten sposb,
emyczterej poprzednio wymienieni iwszyscy, ktrzy dotego Towarzystwa przystpi maj, jeden drugiemu pomoe wpotrzebnych uczciwych sprawach, osoba imajtkiem, tak jak touczyni wolno, bez adnej
niewiernoci, faszu, zdrady oraz wszelkiej innej przykroci, ktre bysi
czynio jawnie lub tajnie, samemu albo przez innych ludzi, przeciwko komukolwiek, (kto) dokucza, drczy, gnbi albo krzywd czyni czy tojest
naciele, nahonorze czy namieniu, nam, albo jednemu znaszych (ktry)
jest uprzednio wymienionym Towarzystwie, jednake wyjwszy przede
wszystkim zwierzchno, ponadto jeszcze (wyjwszy) krewnych pomieczu, tak ejeeli kto zkrewnych jednego znas obrazi albo ukrzywdzi
wwymienionych wyej sprawach, jako tonaciele, honorze lub mieniu,
aby aden zestowarzyszonych wtym nie dziaa, lecz eby milcza, a
sprawa sie uoylub jeden drugiemu miedzy krewnymi, ktrych sprawa
obchodzi,wtej rzeczy uczyni sprawiedliwo.
Take naradzilimy si, czybymy Bogu, naszemu Panu, prawdzie
usuyli, jakkolwiek bytobyo, jakby Bg nas natkn, jak czterej najstarsi zTowarzystwa urzdza albo zrobi, wtym inni powinni by powolni; albo jeeli kto znaszego Towarzystwa przez plag Bo albo
przez inne sprawy zuboa, coczterej najstarsi wybrani temu uczyni
dobrego, topowinni wszyscy inni uzna.
Take myczterej wymienieni uradzilimy dotrzymywa przepisane artykuy, cakiem, stale istanowczo zwiernoci ihonorem, bez
adnego podstpu isprzeciwu; jeeli kto wTowarzystwie czyniby
temu, albo dziaa, albo wyjawiby nasza tajemnice, albo przyczyniby
si, ezostanie przedtem ujawniona, gdyby zosta otym przekonany,
topowinien on zosta wyrzucony iwypchnity zTowarzystwa izdala
by trzymany, bez wiary itrzci jako przekonany zoczyca.
146

Towarzystwo tobowiem utworzylimy naszemu Panu nachwale

isub, naszym prawym dziedzicom kuczci inam samym napoytek iwygod.
Znakiem wymienionego Towarzystwa maby jaszczurka.
Nautrwalenie iumocnienie wymienionego poprzednio Towarzystwa, aeby ono zupenie icakowicie byo utrzymane zwpisanymi
artykuami, kazalimy ten niniejszy list napisa, znaszymi przywieszonymi pieczciami, ktry by dany wroku 1397, wdniu w. Apostoa
w. Macieja (25 II).
Take chcemy, eby ci wszyscy, ktrzy przystpi doTowarzystwa,
swoje pieczci przywiesili dolistu.
Zawizane nawzr powstaych wkrajach Europy Zachodniej
bractw rycerskich, ktre wczasach pokoju zajmoway si nie tylko
organizowaniem turniejw, ale ipomoc wzajemn przed wszelkiego rodzaju uciskiem, Towarzystwo Jaszczurcze stawiao przed sob
cile sprecyzowane cele polityczne. Ju sam fakt powstania takiego
bractwa naterenie krzyackich ju wtedy itrzymanych welaznym
ucisku Prus uzna naley zapierwsz rys albo lepiej, pknicie
napancerzu zakonnym. Dowodzio torwnie, ewsparty nasolidnych, zdawaoby si, filarach gmach niemieckiego pastwa zakonnego okaza si mniej trway ni mona byo sdzi zjego niewtpliwej potgi politycznej iekonomicznej. rde zagroe tego
pastwa dopatrze si mona byo wsamej jego naturze, comoe
wyda si dziwne tym bardziej, eju wtrzecim wieku swojego
istnienia pastwo zakonne awansowao dorangi pierwszej potgi
gospodarczej wstrefie Batyku. Ten niebyway poziom rozwoju
osignli jednak Krzyacy wdrodze bezwzgldnej ibrutalnej eksploatacji spoecznoci pruskiej.
Kwesti t tak ujmuje ks. Juljan Antoni ukaszkiewicz: Kady jednak mia prawo da, aby wpastwie teokratycznem, kierowanym
przez Zakon stojcy pod nadzorem papiea, stosunki byy idealne,
apoddani czu si powinni najszczliwszymi ludmi. Tymczasem
wpastwie krzyackim dziao si wrcz przeciwnie. Nie znalaz nigdzie sprawiedliwoci wieniak, mieszczanin ani szlachcic. Krzywdzicielami wdodatku byli zawsze czonkowie zakonu. Idalej: Zaczasw
Konrada Jungingen, Krzyacy oszoomieni potg ipowodzeniem dopuszczali si naduy napoddanych. Nikt nie by pewnym spokojnego
posiadania swego mienia, nikt nie znalaz zadouczynienia zaoszczerstwo ikalumni rzucona najego dobre imi, nikt nie znalaz obrony
wrazie krzywdy igwatu. Jednostka obroni si nie moga, wic zkoniecznoci musiaa oprze si otowarzystwo, ktre miaoby mono
spieszenia jej zpomoc.
147

Iprzeciw temu wszystkiemu sprzysigli si zaoyciele powoanego

wRadzyniu Chemiskim Towarzystwa Jaszczurczego mimo, ebyli
zobowizani dochowywa lojalnoci wobec Zakonu Krzyackiego.
Wtej sytuacji rycerze spod znaku jaszczurki byli zdani nadziaalno
ocharakterze tajnym. Oficjalnie natomiast bractwo tomienio si organizacj dobroczynn, filantropijn, religijn ipobon. Ite deklarowane intencje wzi zadobr monet sam Wielki Mistrz Konrad von
Jungingen, przykadajc doprzedstawionego mu statutu swoj piecz,
cobyo rwnoznaczne zzatwierdzeniem tego dokumentu.
Byo tootyle dziwne, emimo posiadania naswych usugach szeroko rozgazionej sieci wywiadowczej, ten dostojnik krzyacki nie
orientowa si wpanujcych nastrojach spoecznych. Tak pisa otym
historyk Marian Bartkowiak: Nastroje antykrzyackie wystpuj rwnie wrd ludnoci niemieckiej, skupionej przewanie wmiastach.
Mieszczanie zagroeni wswym bycie konkurencj gospodarcz Zakonu, trapieni uciskiem politycznym ifiskalnym, kieruj swe sympatie kuPolsce, widzc wwsppracy zni moliwoci swego rozwoju
() Zdrugiej strony szlachta chemiska, ograniczana przez Krzyakw wswych prawach iprzywilejach, ciy rwnie kuPolsce, majc
nawidoku uzyskanie swobd stanowych.
Wielki pan naMalborku nie podejrzewa tymczasem, eJaszczurkowcy uwaali si de facto zastronnikw krla polskiego izmierzali
doprzywrcenia pod jego wadztwo przyznanych niegdy Krzyakom
ziem polskich, wtym nade wszystko dooderwania Ziemi Chemiskiej odpastwa zakonnego.
Tak wic ju sam fakt zorganizowania si antagonistw Zakonu Krzyackiego wTowarzystwie Jaszczurczym oraz jego trwajca wiele dziesicioleci
dziaalno jawiy si pierwsz powan rys napancerzu krzyackim.
Opozycyjny wobec Zakonu Krzyackiego charakter bractwa rycerzy spod znaku jaszczurki bywa jednak przedmiotem dyskusji pord
historykw. Stwierdzajc, e prawie powszechnie przypuszcza si,
ewzasadzie bya toorganizacja opozycyjna wzgldem krzyakw,
nadto, emiaa tajemny cel oderwania ziemi chemiskiej iprzyczenia jej doPolski, Grzegorz Biauski sdzi: S tojednak tylko przypuszczenia wysnute napodstawie pniejszych wydarze, tym bardziej,
ebrakuje te ladw jakiejkolwiek nieufnoci zestrony Zakonu. Zatem albo takiej opozycyjnej dziaalnoci Jaszczurkowcw wogle nie
byo, albo bya ona bardzo zakonspirowana.
Pniejsze wydarzenia miay jednak dowie, epubliczny charakter
ich dziaalnoci, ktrej wyrazem byy m.in. sprawowane naboestwa,
kry rzeczywiste cele tego bractwa. Wcelu ich ukrycia wymogo ono
ju w1398 roku nawadzach zakonnych zgod nautworzenie wRa148

dzyniu Chemiskim odrbnej wikarii. Druga taka wikaria powstaa

kilka lat pniej wToruniu. Zokazji jej ufundowania w1408 roku kolejny Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen napisa, e przyszli doniego kochani iwierni rycerze igiermkowie Towarzystwa Jaszczurczego
iprzynieli dokument wystawiony przez poprzednika, zmarego brata
kochanego, ktry im da wsprawie fundacji wikarii Towarzystwa przy
kociele parafialnym miasta Radzynia.
Trzeba nota bene wiedzie otym, ezaledwie dwa lata pniej napolach
Grunwaldu iju pobitwie owi kochani iwierni rycerze gboko rozczaruj
tego Wielkiego Mistrza. Zanim dotego dojdzie, obdaruje on jeszcze rycerstwo Ziemi Chemiskiej iZiemi Dobrzyskiej niejednym przywilejem.
Wprzekonaniu historykw nie by togest krzyackiej szlachetnoci
ale ch zjednania sobie lojalnoci Jaszczurkowcw wobliczu zbliajcej si inieuniknionej ju wojny Zakonu zKoron.
Tak wyglday kulisy wielkiej gry, jak podjli rycerze spod znaku
jaszczurki zrycerzami wbiaych paszczach zczarnym krzyem.

Prusowie byli napolach Grunwaldu

dmomentu pojawienia si naziemi pruskiej Zakon Krzyacki usilnie inieustannie pracowa nazasuon wpeni opini
ekspansywnego agresora, nie zadowalajc si podbojem Prus,
ale atakujc nawszystkie strony pod hasem Drang nach Osten. Jak
bymu byo wszystkiego mao, w1398 roku Krzyacy zawadnli nawet szwedzk Gotlandi, ktr okupowali przez 11 lat izktrej mona
byo kontrolowa handlowe szlaki morskie czce Prusy zeSzwecj,
Inflantami iRusi. Bdc jednak zmuszeni wynie si, odstpili wysp Danii, inkasujc jednak sowity grosz. Nie by tojedyny przypadek
dania przez krzyactwo pienidzy zazwrot zagarnitych wczeniej
terytoriw.
Skoro jednak Krzyacy targnli si napodbj dalekiej Gotlandii,
tonie naley si dziwi, eznacznie wczeniej zdecydowali si sign
pousytuowany usamego ujcia Wisy, awic niejako pod rk, Gdask
iwkocu cae Pomorze Gdaskie. Ituwarto odnotowa, eporaz
drugi naprzestrzeni kilku zaledwie dziesicioleci strona polska popenia ten sam fatalny wskutkach bd, tym razem proszc Krzyakw
oodebranie Gdaska Brandenburczykom, ktrzy zawadnli tym miastem. Trudno byo olepszy prezent dla Zakonu Krzyackiego. Wyzwoliciele nie dali si dugo prosi.
Krzyacy oblegli miasto iusypali way ochronne. Udao si im wreszcie zdrad ipodstpem wnocy wtargn domiasta, gdzie wokrutny
149

Ryc. 49 Bitwa pod Grunwaldem

sposb wymordowali zgromadzonych naodoony odpust przeszo 10

tysicy mieszczan iszlachty () Kto mg, ratowa si ucieczk. Krzyacy spalili miasto tak, ezostay zGdaska zgliszcza ipopi. Stao
si to14 listopada 1308 r. Trzeciego dnia pow. Marcinie () Papieowi Krzyacy napisali, egdaszczanom adnej nie wyrzdzili krzywdy.
Mieszczanie zwasnej woli zburzyli ispalili domy; rozeszli si powiecie, zostawiajc Zakonowi kopot dobudowania nowego miasta cytowa rda niemieckie ks. ukaszkiewicz. Trudno ju owiksze acz
nie pierwsze inie ostatnie kamstwo.
Wydarzenie toprzeszo dohistorii pod nazw rzezi Gdaska. Wyprawio jkrzyactwo, ktre wzbrodniczym rzemiole nabrao niejakiej
150

wprawy podczas podboju Prus iteraz mogo jezpowodzeniem stosowa dopodboju Pomorza, Kujaw iinnych ssiednich terytoriw.
Taki by pocztek caego pasma konfliktw, jakie wywoywali teraz
Krzyacy poczynajc sobie tak jak wczeniej wPrusach: najedali
ziemie polskie, mordowali, grabili ipalili. Ipomyle tylko, edziao
si tozaledwie 100 lat potym, jak Konrad Mazowiecki zaprosi ich
doPolski, widzc wnich obrocw przed Prusami. Wywoane przez
Krzyakw wlatach w1327- 1332 ipniej wojny zPolsk niszczyy
Kujawy, Ziemi Dobrzysk, Wielkopolsk iMazowsze. W1331 roku
doszo dozacitej bitwy pod Powcami. Dodzi spieraj si historycy
oto, kto by zwycizc: krl Wadysaw okietek czy Wielki Mistrz
151

Luther von Braunschweig. Faktem jest jednak, ebatalia tanie wywara wikszego wpywu nastan stosunkw polsko-krzyackich ani
nasytuacj wPrusach.
Dowybuchu tlcego si latami zrnym nasileniem konfliktu
krzyacko-polskiego doszo w1410 roku napolach Grunwaldu pod
dzisiejszym Olsztynem. Bya tonajwiksza wEuropie bitwa schyku
epoki redniowiecza.
Warto przeto zastanowi si nad kwesti udziau Prusw wtym
starciu zbrojnym iwynikajcych std konsekwencji. Temat ten jednak
zbytnio nie absorbowa, jak dotd, historykw polskich, acz s podstawy dotwierdzenia, erol Prusw wtej bitwie trudno byoby pomin
izlekceway, nie naraajc si naobraz prawdy historycznej.
Czy rzeczywicie, jak utrzymywali kronikarze krzyaccy, oklsce Zakonu przesdzia zdrada Chorgwi Chemiskiej? Kwestia wydaje si
by conajmniej sporna idlatego warto nani spojrze nieco bliej.
Oto conapisa znany jako kontynuator Posilgego kronikarz niemiecki: Akilku zoczycw rycerzy pasowanych iniepasowanych
zziemi chemiskiej zwino chorgiew chemisk jak rwnie
inne chorgwie, zktrych [rycerze] rzucili si doucieczki, tak wic
niewielu ich ztego uszo. XIV-wieczny duchowny ikronikarz Johann
von Posilge nie by Niemcem lecz rodowitym Prusem istd jego ogld
Zakonu Krzyackiego by bardziej krytyczny iodbiega odprzyjtej
wtamtych czasach bezkrytycznej oceny jego wyczynw. Kontynuator
w, zapewnie Niemiec, odszed odducha, wjakim relacjonowa von
Posilge, izaklsk Zakonu pod Grunwaldem obciy win rycerzy,
ktrych nazwa zoczycami.
Doinnych zgoa wnioskw przywiodo badanie tej kwestii przez Sawomira Klec-Pilewskiego: Wbitwie pod Grunwaldem przymuszona
przysig rycersk Chorgiew Chemiska ireprezentujca rycerstwo
opruskim rodowodzie gwnie zPomezanii bya postronie Krzyakw. Elita tej chorgwi ijej dowdztwo toJaszczurkowcy pozostajcy wbliskich kontaktach zKoron () Zewzgldu nanieobliczalne
konsekwencje zestrony Zakonu, rola Chorgwi Chemiskiej poobu
stronach musiaa by jednak bardzo utajniona ()
Dla Jagiey wiedza oustawieniu wojsk Zakonu napolu grunwaldzkim, miaa ogromne znaczenie. Informacja oustawieniu formacji Krzyakw, pochodzi moga tylko odJaszczurkowcw. Wiedzy tj mg
dostarczy tylko kto cieszcy si penym zaufaniem kogo znaczcego
wpolskim obozie. Kto nim by? Mg by nim jeden zdowodzcych
pruskimi przewodnikami przy samym Jagielle. Tak wic informacja
taka moga pochodzi odMikoaja zPilewic, Jaszczurkowca iczonka
Chorgwi Chemiskiej. Naniego pado pierwsze krzyackie podej152

rzenie ozdrad Zakonu. Podczas rewizji wposesji Mikoaja zPilewic

Krzyacy znaleli wrog Zakonowi korespondencj zKoron wraz
zestrzpami proporczykw polskich. Przy pomocy tych proporczykw identyfikowali si kurierzy zKorony ()
Wielokrotnie mwi si obardzo czynnej walce Chorgwi Chemiskiej pod Grunwaldem przeciwko Koronie iotym, epoddaa
si ona dopiero wtedy, kiedy klska Krzyakw bya oczywista. Nie
manatodowodw. Natomiast bez wtpienia bya ona wrd ostatnich
szesnastu odwodowych chorgwi ()
Pobitwie ipniej nie byo adnych wzmianek otym, erycerstwo
chemiskie ponioso wbitwie jakiekolwiek straty, cowiadczy przeciwko twierdzeniu oaktywnym uczestniczeniu ich wbitwie przeciwko
wojsku Jagiey. Samo poddanie si Chorgwi Chemiskiej natomiast
nie tylko spowolnio atak tych 16 chorgwi, ale rwnie spowodowao
totalne zamieszanie wszykach Krzyakw. Toby bardzo cenny czas
dla Jagiey, eby przeorganizowa szyki swoich zbrojnych.
Postawa, jak zajo dowdztwo liczcej okoo szeciuset zbrojnych
Chorgwi Chemiskiej, wiadczy moe ojej znacznej sile strategicznej, atym samym ojej nie dajcej si zakwestionowa roli, jak odegraa ona napolach Grunwaldu.
Byo toju co wicej ni kolejne pknicie napancerzu zakonnym:
toby wrcz silny cios, jaki zadali Zakonowi Krzyackiemu Jaszczurkowcy. Jeszcze przed twielk bitw nawizali oni robocze, nazwijmy
to, kontakty zprzeciwnikami Zakonu. Przykadem prawdopodobnej
wsppracy zestron polsko-litewsk przed Grunwaldem jest rycerz
Mikoaj zPilewic, dostarczajcy krzyakom bdnych informacji wywiadowczych, adodatkowo prowadzcy wrog krzyakom korespondencj zPolsk pisze Grzegorz Biauski. Idalej: Nie mona wykluczy dziaalnoci opozycji wczasie bezporednio przed Grunwaldem.
Wiadomo bowiem oudziale rycerstwa polskojzycznego wrozpoznaniu wojsk krzyackich, warto wic wtym miejscu przypomnie polskie
proporczyki, ktre znaleziono poaresztowaniu Mikoaja zPilewic.
Nie by tojedyny rycerz, ktry sprzeniewierzy si Wielkiemu Mistrzowi zMalborka, oddajc swoje usugi krlowi Jagielle. Polskim
agentem nadworze Ulricha von Jungingena by Staszko zBolumina. Naniekorzy Krzyakw naniwie dyplomatycznej dziaa cigany przez nich powykryciu zdrady Jan Surwio zrodu litewskiego.
Doopozycji naleeli rwnie Mikoaj (Klaus) zDurga, Dytryk zDylewa, Albrecht Karschau, Zbylut, Janusz zRyska iPukowa, Fryderyk zKitnowa, Janusz zeSzczuplinek, Jakub zKoby, Filip zNarzymia
iwielu innych. Niektrzy znich wywodzili si wprost znieprzyjaznego
Krzyakom Towarzystwa Jaszczurczego. Dziaalno ich znalaza m.in.
153

wyraz wsprzyjaniu sposobicemu si dowojny zKrzyakami krlowi

Wadysawie Jagielle. Niektrzy zbadaczy wrcz wskazuj naistnienie
nie tylko zakonspirowanej ale iwrcz jawnej opozycji pruskiego rycerstwa wobec Zakonu. Wdziaalnoci tej prym wiedli Mikoaj zPilewic,
Jan Surwio iinni pozostajcy wkontakcie zczci rycerstwa zChorgwi Chemiskiej Jaszczurkowcy. Zich usug natury wywiadowczej
korzysta sztab armii krla Jagiey, ktry by doskonale poinformowany oruchach wojsk krzyackich przed bitw grunwaldzk. Zdrugiej
strony pruscy sojusznicy wprowadzali wbd dowdztwo krzyackie
Korony, dezinformujc jenatemat ruchw wojsk krla Jagiey armii
krlewskiej. Tak wic Prusowie walnie przyczynili si doklski, jak
ponios Krzyacy pod Grunwaldem.
Nie dziwi si tedy, eKrzyacy dooyli wszelkich moliwych stara,
byzemci si nanielojalnych Jaszczurkowcach. Inie wszystkim wszelako dane byo uj przed zemst Wielkiego Mistrza, ktrym poklsce
grunwaldzkiej zosta Heinrich von Plauen. Zjego rozkazu gow pod
topr katowski pooyli Eberhard Kunseck, Jochart bei Rastenburgi
iwielu innych. Wszystkim im oszczdzono zakoczonej wyrokiem rozprawy sdowej, ktr zastpio podejrzenie oudzia wspisku komtura
Radzynia Georga von Wirsberga przeciw wadcy Malborka. Komtur
ten rzeczywicie spiskowa, dc doobalenia von Plauena, wczym
mieli mu dopomc Jaszczurkowcy.
Spisek zosta jednak wykryty, ale cen ycia zapaci jeden ze zoczycw: przywdca Towarzystwa Jaszczurczego, chory Ziemi Chemiskiej iten, ktry wedug prof.Biauskiego pod Grunwaldem
zwin jednak chorgiew, dajc znak dozaprzestania walki Mikoaj
zRyska.
Jak pisa kronikarz zakonny, Mikoaj zRyska dla popenionych zoci izdrad musia zkraju ucieka. Zaszed dodworu biskupa wCiechocinie. Ten przyj go yczliwie izaprosi doswego domu. Gdy obaj przy
stole siedzieli, nadbiego kilku Braci isug Zakonu wpocigu zanim.
Usyszawszy, eby ubiskupa wmocnym murowanym domu, dugo stali nad Drwc, naradzajc si coczyni. Wreszcie odjechali zpowrotem.
Zbrodniarz uszed teraz zrk Zakonu () Krzyacy nie mogc pochwyci Mikoaja, zabrali wsekwestracj majtek jego Rysk.
Wielki Mistrz von Plauen nie rezygnowa jednak zzemsty na zbrodniarzu ipoleci go zawszelk cen pojma. Zadanie tootrzyma wjt zLipin, Heinrich Hold, ktry uchodzi zayczliwego ssiada Mikoaja. Starym
krzyackim zwyczajem zwabi wic go nasut uczt, bygo pochwyci,
zwiza iodstawi doGrudzidza, gdzie oczekiwa na sam Wielki Mistrz
von Plauen, ktry bez sdu rozkaza go podda torturom ipublicznie,
naoczach zgromadzonej gawiedzi, ci narynku tego miasta.
154

PIERWSZA Z SZESNASTU CHORGWII

TAM GDZIE DWA YWIOY SI ZMAGAJ
SOJUSZNIKW POTRZEBUJ
I GDY TAKICH ZNAJD
TO ICH DLA SWYCH CELW MAJ
A GDY ICH WYKORZYSTAJ
RZADKO DO TYTUW, RANGI DOPUSZCZAJ
I CHOBY DARMO IM SUYLI
HONOR WASNY POWICILI
OR ORAZ PIENIDZ
TO I TAK ICH ZA NIC MAJ
A W EFEKCIE W NIEBYT
W ZAPOMNIENIE ZASUG
W NICO PORZUCILI
CHEMISKA CHORGIEW
W DECYDUJCEJ CHWILI
OD KRZYAKOW ODSTPIA
I PRZECIW KRLOWI NIE STANA
I CO IM Z TEGO PRZYSZO
I TAK PO CZASIE ODTRCENI
NA ZATRACENIE I W NIEBYT POPADLI
WODZOWIE TEJ CHORGWI
KTRA INNYCH DO BOJU
PRZECIW KORONIE
WIE MIAA.
RACHUBY RNE MIELI
NADZIEJE NA BYT WASNY SZYBKO PRYSY
A KORONA NIEWDZICZN BYA
I JAK TU DZIWI SI,
E TAK MAO SOJUSZNIKW MIAA
Wiesaw Kubiak
155

Urodzonym szlachetnie rycerzom przysugiwa przywilej pooenia

gowy pod miecz. Mikoaj zRyska zosta pohabiony, ginc niczym
prosty knecht odkatowskiego topora.
mier Mikoaja zRyska staa si sygnaem dototalnej rozprawy von Plauena zTowarzystwem Jaszczurczym. Najwiksz jego win
woczach Krzyakw byo nie tylko zhodowanie polskiemu krlowi
Ziemi Chemiskiej; win gwn, jakiej dopuci si on ju poklsce Krzyakw pod Grunwaldem byo zachcanie ziemian imieszczan doopanowywania zamkw oraz grodw krzyackich. Akcji tej
przewodzio rycerstwo Ziemi Chemiskiej, wypdzajc krzyactwo
m.in. zOstrdy, Radzynia, Rogona, Pokrzywna, Starogrodu, Lubicza,
Krzyborka, Bagi iKtrzyna, skd niejednokrotnie, jak toutrwalono
wkronikach, zakonnych wycigano zabrody. Zdarzao si te, edochodzio doparadoksu, albowiem zdobywane przez pruskie rycerstwo
zamki krzyackie bronia spdzona doich obrony okoliczna ludno
pruska, ktr dowodzio kilku zaledwie Krzyakw. Teraz ci sami Prusowie pomagali zdobywa zamki, ktre wraz zmiastami przekazywano
wraz zhodem polskiemu monarsze. Trudno byo owyraz bardziej
przyjaznej postawy wobec Korony.
Jednym zpierwszych, ktrzy podzielili los Mikoaja zRyska, by
Mikoaj zPilewic alias Niclos Pfeilsdorf, ktry wraz zJanuszem zPukowa opanowa zamek wKowalewie. Pojmany wkrtce potem przez
dyszcych zemst Krzyakw, ktrzy, jak tozapisa ich kronikarz, znaleli podczas rewizji kilka drobnych kawakw chorgwi, ktre byy
zPolski, atake kilka listw zPolski, bardzo ostro traktujcych przeciwko naszemu Zakonowi ibdcych korespondencj szpiegowsk.
Mimo zajcia propolskiej jednoznacznie postawy przez prusk szlacht chemisk, ktra liczya naco wicej ni tylko askawe wejrzenie
monarsze oraz azyl naterytorium Korony, spotka j wielki zawd, albowiem niczego naswej lojalnoci wobec krla polskiego nie zyskaa.
Odwrotnie, zdobyte przez Prusw twierdze krzyackie obsadzano zaogami polskimi, wypierajc znich pruskich zdobywcw. By tokolejny
ifatalny wskutkach, jak miao si toniebawem okaza, bd Polakw,
albowiem pooy kres politycznym aspiracjom pruskiej zducha ale
optujcej zaPolsk szlachty chemiskiej.
Dziao si towtedy, kiedy potga zakonu ipastwa krzyackiego wjego
dotychczasowym ksztacie zaczynaa wyranie chwia si, doczego przyczyni si dokonany wlatach 1385-1387 zaspraw Wadysawa Jagiey
chrzest Litwy. Wydarzenie towswoich skutkach okazao si dla krzyactwa skrajnie niekorzystne, albowiem dowiodo, ewiar chrzecijask
mona byo krzewi bez gwatu irozlewu krwi, copozbawiao Krzyakw
uzasadnienia prowadzonej przez nich polityki rozboju iwyzysku. Jak sko156

mentowa tonader trafnie William Urban, Krzyacy przestali by wtym

rejonie potrzebni. Musieli jeszcze tylko tosobie uwiadomi.
Krzyacy nie zdawali sobie jeszcze ztego sprawy iniepomni swojej
klski pod Grunwaldem rzucali si niczym ranny lew naupatrzon
zdobycz. Amiao by zupenie inaczej: wzdobytym potej bitwie obozie krzyackim zwycizcy odnaleli 20 wozw zaadowanych elaznymi
kajdanami, wjakie mieli by zakuci jecy polscy ilitewscy!

Zwizek Pruski patrzy naKoron

erytorium niedawnych jeszcze Prus zaludniay wwieku XV trzy grupy etniczne, amianowicie staropruska, polska iniemiecka. Sprzyjao
tosprawowaniu przez Zakon Krzyacki silnie scentralizowanej wadzy, ktra nie liczya si ztak uksztatowan etnicznie spoecznoci.
Do wyrazicie opisa skutki tego stanu rzeczy ks. Julian Antoni ukaszkiewicz: Midzy rzdzonymi irzdzcymi istnia dlatego rozdzia cigy,
ustawiczny iprzepa tak gboka, epokry jej nie moga nawet religia,
aby stworzy jaki sympatyczny pomost wsplnych interesw. Przestrach
zmusza jednych doulegoci imilczenia, wiadomo nieograniczonej siy
zachcaa drugich dobrutalnoci, terroru iwyzysku. Krajowiec wpastwie
zakonnym by poddanym iniewolnikiem, ktry musia odrabia paszczyzn rozmait nakorzy tyranw, przywokw zcaego wiata.
Naziemiach pastwa zakonnego tlio si wic zarzewie buntu przeciw rzdom krzyactwa, ktre per fas et nefas dyo dozrekompensowania sobie wszelkich strat poniesionych wwyniku Wielkiej Wojny
zPolsk. Astraty byy. Droga dotego celu prowadzia poprzez skrajny
fiskalizm ieksploatacj poddanych, wtym zwaszcza warstwy chopskiej. Dalekie odzadowolenia byo te mieszczastwo, ktre nie miao
moliwoci rozwijania dziaalnoci gospodarczej. Trudno byo nie buntowa si rwnie przeciw represjom komturowego sdownictwa, ktre sprawowao wadz nie tylko sdownicz ale iadministracyjna oraz
wojskow. Tym samym Zakon rozcign monopol wsferze kontroli
ycia polityczneg igospodarczego.
Jedyn si polityczn, ktra bya wstanie przeciwstawi si totalnej
samowoli wadzy krzyackiej, okaza si Zwizek Pruski. Bya tokonfederacja szlachty imiast pruskich. Decyzja ojej powoaniu zapada
nazjedzie stanw pruskich wElblgu. Jeszcze tego samego roku
przedstawiciele tych rodowisk zTorunia, Chemna iGdaska zebrali
si w1440 roku wKwidzynie, bypodpisa akt erekcyjny zobowizujcy reprezentowane przez nich stany doudziau wwalce zZakonem
Krzyackim. Bya tokontynuacja dziaalnoci Towarzystwa Jaszczur157

czego, ktre weszo wskad Zwizku Pruskiego. Zdaniem historykw

dziaalno tego zwizku uzna naley zapocztek rozpadu niemieckiego pastwa zakonnego.
Dojrzeway warunki dopodjcia walki stanw pruskich zZakonem
Krzyackim owspudzia wsprawowaniu wadzy. Zwizek, wktrym
rol wiodc itym razem odegrao pruskie rycerstwo Ziemi Chemiskiej, reprezentowa interesy opozycji, tojest patrycjatu kupieckiego
itego rycerstwa, ktre obok rycerzy tzw. pasowanych tworzyli posiadacze ziemscy. Zracji zobowizania dosuby wojskowej dyli oni
dozwikszenia swego dziau wyciu politycznym pastwa zakonnego.
Wspecyficznych warunkach pastwa zakonnego Zwizek Pruski
by reprezentantem iuosobieniem opozycyjnych de wikszoci
poddanych krzyackich, koordynujc ich dalsz wspln walk. Uwaa si te susznie zajako communitas zaprzedstawiciela ogu stanw ipodmiot prawa pisa Marian Biskup.
Zrozumiae zatem, ewielcy mistrzowie Zakonu Krzyackiego czynili
wszystko cowich mocy, bymaksymalnie osabi, doprowadzi dorozbicia anajlepiej dorozwizania Zwizku Pruskiego. Doszo wkocu
doumidzynarodowienia narastajcego konfliktu, albowiem Krzyacy
odwoali si owsparcie docesarza ipapiea. Wszystko towiadczyo
jednak opostpujcym sabniciu struktury politycznej pastwa zakonnego. Mimo toKrzyacy rozwaali podjcie generalnej rozprawy zeZwizkiem Pruskim, wtym wyjcie buntownikw spod prawa,
konfiskat dbr oraz banicj. Doszo wkocu dotego, ewczony
wkonflikt cesarz niemiecki Fryderyk III potpi w1453 roku zwizek
izada jego rozwizania.
Zwizek Pruski nie podporzdkowa si wyrokowi cesarskiemu.
Byo toju kolejne, ostatnie inajwiksze pknicie nasilnym wci
jeszcze pancerzu krzyackim.
Teraz wypadki potoczyy si jeden zadrugim. Wlutym 1454 roku Tajna
Rada wysaa doMalborka poselstwo, ktre powiadomio Wielkiego Mistrza Ludwiga von Erlichshausena owypowiedzeniu przez Zwizek Pruski
posuszestwa Zakonowi Krzyackiemu. Wtym samym czasie wKrakowie
stana deputacja Zwizku Pruskiego, zanoszc prob dokrla polskiego
oobjcie wadzy nad Prusami. Wmarcu tego roku Kazimierz Jagielloczyk proklamowa akt inkorporacyjny Prus. Zdaniem prof.Biskupa dokument ten faktycznie likwidowa pastwo zakonu krzyackiego wPrusach.
Wkwietniu tego samego 1454 roku reprezentanci stanw pruskich zoyli
wToruniu stosown przysign nawierno krlowi polskiemu.
Midzy Zwizkiem Pruskim iZakonem Krzyackim rozegraa
si teraz decydujca oprzyszoci tych ziem batalia polityczna, ktra
miaa doprowadzi dokolejnego konfliktu zbrojnego. Wielki Mistrz
158

1) granice pastwa krzyackiego z 1454 r.; 2) granice okrgw;

3) stolice komturstw i latyfundiw biskupich; 4) stolice wikszych wjtostw krzyackich i kluczy biskupich; 5) zamki krzyackie i biskupie; 6) inne miejscowoci
Mapa 5 Podziay terytorialne pastwa krzyackiego na pocztku XV wieku.

Ludwig von Erlichshausen nawet nie dopuszcza myli opodzieleniu si zeZwizkiem Pruskim wadz. Wtym stanie rzeczy wyegzekwowanie aktu inkorporacji wymagao zestrony polskiej uycia siy,
awic wypowiedzenia Krzyakom wojny, ktra przesza dohistorii
pod nazw Wojny Trzynastoletniej (1454-1466). Rami wrami zwojskiem polskim stano dowalki zZakonem Krzyackim rycerstwo
Zwizku Pruskiego.
Jedn znajbardziej wybitnych postaci pord Prusw okaza si wnuk
Mikoaja IzPilewic, Mikoaj III zPilewic. Suc Koronie iwalczc zKrzyakami, nie pobiera odu. Odwrotnie, wdzieo poczenia Prus zKoron
zainwestowa cay swj majtek rodowy. Wuznaniu dla pooonych zasug
dostpi zaszczytu udziau wceremonii podpisania Traktatu Toruskiego
w1466 roku. Bdzie nie tylko piastowa wKoronie wysoce zaszczytny
urzd senatora, ale icieszy si szerokim mirem pord szlachty imieszczan pruskich, czego wyrazem bdzie jego wybr doRady Zwizku Pruskiego.
Niestety, strona polska itym razem nie zdobdzie si nadocenienie
zasug takich jak Pilewski iwielu innych Prusw. Znajd si intrygan159

ci ioszczercy, ktrzy oskar Pilewskiego ozdrad interesw Korony

itrzeba bdzie dopiero interwencji samego krla Kazimierza Jagielloczyka, byoczyci go zkamliwych zarzutw. Wyrosa nazawici
intryga igboko zakorzeniona prywata oddawna, jak si okazuje,
szkodziy polskim interesom narodowym.
Wojna Trzynastoletnia toczya si zezmiennym dla obu stron szczciem, byzakoczy si podjciem wToruniu rokowa pokojowych.
Wynikiem ich byo zawarcie w1466 roku traktatu zwanego drugim
pokojem toruskim.
Namocy traktatu krzyactwo tracio narzecz Korony Pomorze
Gdaskie oraz ziemie Chemisk iMichaowsk oraz uawy, nadto
Malbork, Elblg iTolkmicko, awic terytoria zwane odtd Prusami
Krlewskimi. Wschodnia cz ziem pruskich zKrlewcem, dokd Zakon Krzyacki przeniesie swoj stolic zMalborka, pozostaa pod jego
zwierzchnictwem, tworzc Prusy Ksice. Istd Ostpreussen czyli
Prusy Wschodnie. Wmyl traktatu Wielki Mistrz by zmuszony uzna
si lennikiem Korony, cozobowizywao go doskadania hodu krlowi
polskiemu. Dla butnego krzyactwa by toakt wysoce upokarzajcy.
Postanowienia traktatu toruskiego analizowa prof.Biskup mimo,
i akcentoway wczenie caego obszaru Prus dopastwa polskiego,
stanowiy wyrane pomniejszenie aktu inkorporacji z1454 r., pozostawiajc Zakon wczci wschodniej jako nadal grone ognisko powika
nad Batykiem () Niezupenie precyzyjne okrelenie wtraktacie sytuacji prawnej ziem Zakonu umoliwiao wprzyszoci jego interpretacj,
podwaajc ich lenny charakter.
Patrzc naprzeszo zdystansu, wypada podzieli zdanie Sawomira Klec-Pilewskiego, eani wczeniej poGrunwaldzie, ani teraz poToruniu strona polska nie skorzystaa zhistorycznej szansy stworzenia
zlokalnych sprzymierzecw pruskich zapory dla kontynuowania militarnych zapdw krzyactwa. Wszystkie stanowiska wPrusach Krlewskich znalazy si pod kontrol oligarchw polskich, ate pozostajce
jeszcze wrkach szlachty chemiskiej powoli wygasay. Wroku 1478
nazjedzie Rady Koronnej wBrzeciu Kujawskim odszed wniewyjanionych okolicznociach Mikoaj III von Pfeilsdorf. Jego odejcie stao
si pocztkiem procesu totalnej marginalizacji politycznej roli chemiskiej szlachty pruskiej. Prusowie zniknli zkarty historycznej.
Zniknli, dodajmy, zaspraw krtkowzrocznej inad wyraz szkodliwej dla Korony polityki tych wszystkich, ktrzy mogli ichcieli jej szkodzi. Nie poraz pierwszy iostatni.

XII. POLITYCZNY FENOMEN PRUSACTWA

Speniony testament Hermanna von Salzy

ie rozpyny si uny nad pierwszymi puszczonymi zdymem sadybami pomordowanych Prusw, kiedy Krzyacy rozpoczli tworzenie naich podbitych ziemiach niemieckiego pastwa zakonnego Deutschordensstaat in Preussen realizujc tym samym cel,
jaki postawi przed Zakonem Krzyackim jego wielki mistrz Hermann
von Salza. Docelu tego przybliay dziaania wiadczce oich gboko
przemylanej idalekosinej polityce Niemcw wobec Prus.

1) granice pastwa, 2) granice wojewdztw iWarmii, 3) granice Prus

Ksicych, 4) granice okrgw wPrusach Ksicych, 5) granice
starostw, 6)miasta powyej 10 000 mieszkacw, 7) miasta poniej 10 000
mieszkacw, 8) siedziby starostw wPrusach Ksicych
Mapa 6 Prusy Ksice inaczej krzyackie iWarmia po1525 roku.

160

161

Jednym ztych dziaa byo rozbijanie solidarnoci wewntrzplemiennej poprzez jednanie nobilw iprzeciganie ich naswoj stron. Monych pruskich przekupywao krzyactwo rwnie nadaniami
ziemskimi, aosiad nanich ludno tubylcz obciano paceniem nowym wacicielom dziesiciny. Wten sposb Krzyacy osabiali ich si
obronn, przygotowujc grunt pod swoje panowanie. Krzyacy nadawali te nobilom pruskim rne przywileje, coprowadzio doksztatowania si tubylczej klasy rycerskiej.
Innym zfundamentw pastwa krzyackiego byo kolonizowanie
podbitych ziem pruskich zudziaem sprowadzanych zNiemiec iobdarowywanych przywilejami osadnikw. Pierwsi osadnicy pojawili si
naZiemi Chemiskiej ju w1233 roku. Zainicjowany wtedy proces
osadnictwa niemieckiego doprowadzi dogbokich inieodwracalnych
zmian wstrukturze narodowociowej ziem pruskich.
Natrzy okresy dzieli prof.owmiaski dzieje krzyackiej kolonizacji Prus. Wokresie pierwszym, czyli odpocztku podboju dodrugiej
dekady wieku XIV, Zakon Krzyacki doprowadzi dopowstania wielu
nowych izasiedlonych przez ywio niemiecki miast iwsi. Zmoliwoci tej szczeglnie chtnie korzystao niemieckie mieszczastwo, zapuszczajc korzenie wzdu szlaku komunikacyjnego, jaki stanowia
Wisa zNogatem iZalewem Wilanym.
Pod sztandarem krzyowcw przybywao te zNiemiec rycerstwo.
Pozakoczeniu misji cz znich pozostawaa wPrusach, gdzie Krzyacy obdarowywali ich ziemi idokd sprowadzali oni cae swoje rodziny wraz zesuebnymi. Pierwsz fal osadnictwa zmioto powstanie
pruskie idopiero pozakoczeniu podboju pojawia si fala druga, ktra okazaa si bardziej trwaa.
Okres kolejny, trwajcy oddrugiej dekady wieku XIV dodrugiej
dekady wieku XV, upyn pod znakiem wzmoonej kolonizacji caych
Prus, obejmujcej nade wszystko wyludnione tereny pruskiego interioru. Obok wsi czynszowych naprawie niemieckim powstaway niemieckie majtki rycerskie.
Iwreszcie okres trzeci, odklski zakonu pod Grunwaldem wroku
1410 doHodu Pruskiego wroku 1525, wskutek niespokojnych dla
Zakonu Krzyackiego czasw przynis wyrane osabienie niemieckiej presji osadniczej inasilenie osadnictwa litewskiego oraz chopw
iszlachty mazowieckiej.
Przebiegajca zrnym nasileniem kolonizacja Prus przynosia Krzyakom korzyci wielorakiej natury: polityczne wynikajce
zobecnoci ywiou germaskiego, militarne zapewniajce obron
przed inwazj zzewntrz oraz fiskalne pynce zwyzysku pruskiego chopstwa.
162

Nafundamencie natury demograficznej wsparli Krzyacy swoje

pastwo zakonne, ktre wkrtce zwrcio nasiebie uwag wysokim iszybkim rozwojem gospodarczym. Upowszechnia si nieznana tutaj wczeniej gospodarka towarowo-pienina, umoliwiajc wejcie Prus worbit handlu batyckiego iczarnomorskiego.
Naczele najwyej rozwinitych miast wpastwie zakonnym znalazy si Toru, Elblg iGdask. Te iinne miasta zgosiy wpoowie XIV wieku akces doHanzy, ktra ju dominowaa wbasenie
Morza Batyckiego. Boom gospodarczy nie by jednak wycznie
efektem sprawnego zarzdzania przez lokaln machin biurokratyczn podzielonymi nakomturstwa Prusami, czyli jednostkami
krzyackiej administracyjnej. Rozwj ekonomiczny pastwa zakonnego uatwio take umiejtne wykorzystanie koniunktury
wwczesnej Europie.
Dobrodziejstw tej ekonomicznej prosperity nie dowiadczaa jednake ludno pruska.
Naley te zwrci uwag nanie dajc si przeceni rol pastwa
zakonnego wprocesie germanizacji Prus. Niemiecki przecie zkrwi
ikoci by Zakon Krzyacki, niemieckie byo duchowiestwo zakonne iwieckie, niemieckie byo wwyszych przynajmniej warstwach
mieszczastwo skupiajce wswym rku due bogactwa, niemieckiego
pochodzenia byli wieniacy nalecy dozamoniejszej kategorii ludnoci chopskiej.
Niemiecka zeswej natury bya wreszcie zaborcza ekspansywno
pastwa zakonnego, ktre poszerzao swoje wadanie wkierunkach
wschodnim, zachodnim ipnocnym. Wpocztkach XIV wieku niemieckie pastwo zakonne osigno szczyty swojej ekspansji terytorialnej, wadajc nie tylko ziemi prusk ale iPomorzem zjednej strony oraz Kurlandi iInflantami zdrugiej. Krzyacy akomie spogldali
teraz naLitw iRu, nie mwic oziemiach polskich.
Pastwo krzyackie wPrusach stwierdza historyk zakonu Marian Biskup odegrao niezwykle donios wswoich skutkach rol
wdziejach ziem pomorsko-pruskich oraz jego ssiadw, zPolsk iLitw naczele, atake krajw niemieckich. Spowodowane tozostao
wyjtkowym charakterem tego tworu pastwowego, istniejcego jako
samodzielny organizm polityczny wlatach 1226-1466, ajako polski
twr lenny wzmniejszonej substancji terytorialnej wlatach 1466-1525,
razem wic okrge 300 lat.
Nastolic matecznika rodzcego si prusactwa wyznaczy Wielki
Mistrz Siegfried von Feuchtwangen ufortyfikowany Malbork, przenoszc tutaj A.D. 1309 dotychczasow stolic krzyactwa zWenecji
163

Korona krlewska dla Hohenzollernw

atolicki de nomine Zakon Krzyacki ju oddziesicioleci zatraca

swj pierwotny charakter instytucji religijnej: obnia si poziom moralny wadz ibraci zakonnych, adwr Wielkiego Mistrza stawa si
coraz bardziej wiecki. Krzyacki Ordensstaat stawa si politycznym anachronizmem. Sytuacja wymagaa gbokich reform. Katalizatorem zmian
staa si podbijajca Niemcy reformacja, ktra przenikaa doPrus Ksicych, znajdujc tutaj coraz wiksze zrozumienie.
Istao si to, cowczeniej czy pniej byo nieuniknione: w1525
roku ostatni zwielkich mistrzw, Albrecht von Hohenzollern-Ansbach,
rozsta si ostatecznie zkatolicyzmem iswym urzdem, przyjmujc
protestantyzm iobejmujc wadz nad Prusami Ksicymi wcharakterze wieckiego ksicia. Nie zrezygnowa jednak zutrzymania
dobrych stosunkw zKoron. Pamitnego 10 kwietnia tego samego
roku uda si doKrakowa, byuklkn narynku przed krlem polskim Zygmuntem Starym izoy mu hod lenny. Wedug wiadkw
uroczystoci, ktr utrwali by cztery stulecia pniej naptnie Jan
Matejko, krl przekaza ksiciu Albrechtowi proporzec zczarnym orem nabiaym tle zliter S ikoron krlewsk, comiao by odtej
pory godem Albrechta. Ksi jak napisa prof.Biskup zoy
nastpnie przysig jako wiecki lennik Polski, poczym towarzyszcy
mu Krzyacy zdarli krzye zeswoich paszczy naznak likwidacji pruskiej gazi Zakonu ()
Uroczysty akt tzw. hodu pruskiego, stanowic symboliczne zamknicie poprawie 300 latach panowania zakonu krzyackiego wPrusach,
zapocztkowa zarazem nowy okres ich dziejw jako wieckiego lenna
Polski ijako wadztwa terytorialnego Albrechta Hohenzollerna.
Hod pruski pooy ostateczny kres pastwu zakonnemu. Jak miaa
tego dowie niedaleka cakiem przyszo, nie wyszo tojednak Polsce nadobre, albowiem koligacje ksicia Albrechta zzaborczymi Hohenzollernami stanowiy zapowied tragicznej wskutkach dla Polski
polityki niemieckich ju wkadym calu Prus.
Rnie wypowiadali si rni historycy opastwie zakonnym. Oto
comia naten temat dopowiedzenia XIX-wieczny historyk kajzerowskich Niemiec Heinrich von Treitschke: Whistorii pastwa zakonnego zachwyca gboko zakorzeniona doktryna onajwyszej wartoci
pastwa iobywatelskiego podporzdkowania si celom pastwa, ktr
wyranie sformuowa Zakon Krzyacki. Ogromna surowo Niemcw
sprawia, eZakon wyrnia si pord nieodpowiedzialnych Sowian.
Wten sposb Prusy zyskay imi nowych Niemiec.
164

Szczero, mona rzec, namiar autora Kroniki Ziemi Pruskiej

Piotra zDusburga. AcozPrusami? OPrusach Prusacy mwi ipisa raczej nie zwykli. Niemcy natomiast unikali te mwienia ipisania
otym, eHohenzollernowie podlegali kiedykolwiek Jagiellonom.
Nie mino wiele czasu, jak niemieckie Prusy znalazy si wsferze wadztwa Brandenburgii. Doszo wkocu doutworzenia pastwa
brandenbursko-pruskiego. Najego czele stan zwany Wielkim Elektorem der Grosse Kurfrst Fryderyk Wilhelm, ktrego historiografia
niemiecka, jak pisze Norman Davies, przedstawiaa zawsze jako ksicia cesarstwa niemieckiego dysponujcego ponadto prawami doodlegego pruskiego przyczka mimo, epozostawa wci lennikiem.
Ikiedy Rzeczpospolit Obojga narodw zala potop szwedzki, tene
lennik stan postronie Karola X Gustawa, ktry uwaajc si zakrla
proklamowa niepodlego Ksistwa Pruskiego.
Poraz pierwszy wojsko pruskie obok szwedzkiego zajo w1656
roku Warszaw iporaz pierwszy pojawia si szansa uzyskania przez
Prusy penej suwerennoci. Skorzysta ztej szansy Fryderyk Wilhelm,
wytargowujc odPolski uwolnienie odpowinnoci lennej zacen odstpienia odSzwedw. Przez ca drug poow XVII wieku Ksistwo
Pruskie byo ju niepodlege acz powizane uni personaln zniemieck Brandenburgi.
Nadszed wiek XVIII. To, conastpio pniej, byo jednym znajbardziej zadziwiajcych przykadw autopromocji wdziejach nowoytnych. Nikt nie mg przewidzie, jak potocz si wybuchajce wwczas
dwie piekielne skomplikowane wojny europejskie ani wjakim stanie
wyjdzie znich pastwo brandenbursko-pruskie Hohenzollernw ()
Margrabia-ksi-elektor by jednak zdecydowany zdoby midzynarodowy status koronowanego krla () Chodzio mu te ozagwarantowanie swoim przedstawicielom miejsca przy najwaniejszym stole,
gdy or ustpi dyplomacji pisze Norman Davies.
Udao si te rozwiza trudny problem nazwy nowej namapie Europy monarchii: Das Knigreich in Preussen, czyli Krlestwo wPrusiech. WPrusiech ale, rzecz jasna, bez Prusw inazgub Polski!
Itak 18 stycznia 1701 r. elektor Brandenburgii Fryderyk III zosta
wmiecie Krlewcu koronowany naKrla wPrusach ()
Sama koronacja rozpocza si rankiem 18 stycznia wsali posucha
elektora () Zaplanowano jcakowicie odpodstaw. Zrobi tosam
Fryderyk I(jako krl zmieni swoj numeracj przyp. lzn), ktry by
odpowiedzialny zakady szczeg, nie tylko nowych insygniw krlewskich, rytuaw wieckich oraz liturgii wkociele zamkowym, ale
take zakrj ikolor strojw () Elektor, ubrany wszkaratno-zoty
paszcz zelnicymi, diamentowymi guzikami, obszyty gronostajem,
165

ikarmazynow opocz (), pooy sam sobie koron naskroniach,

uj wdo bero iprzyj hod obecnych.
Tak wedug opisu Christophera Clarka przebiegaa uroczysto
nazamku wKrlewcu. Wedug szacunkowych danych tego historyka
koszt jej wynis sze milionw wobec czterech milionw talarw rocznego dochodu monarchy. Byo nader bogato, gustownie ihucznie!
Jak pisze prof.Davies, sowo Prusy zatracio swoje znaczenie geograficzne. Nowa sytuacja wymagaa zmiany przyzwyczaje. Kady,
komu wymkno si sowo elektor, musia tytuem grzywny wrzuci
dopuszki talara nacele dobroczynne. Odtamtej pory kada miejscowo, ktra trafiaa wrce Hohenzollernw, bya oficjalnie okrelana jako pruska () Codziwne, Berlin sta si miastem pruskim.
Cojeszcze dziwniejsze, pruska staa si Brandenburgia.
Wyrose naziemi Prusw germaskie prusactwo przybierao ksztat
politycznego fenomenu, ktry nagruncie Europy nie mia precedensu.

Krok marszowy pruskiego militaryzmu

igdy wdziejach Niemcy nie uchodziy zapastwo miujce pokj. Odwrotnie, znazw ich pastwa zwyko si zwykle kojarzy
pojcie militaryzmu. Chcc bliej uzmysowi sobie istot tego
pojcia, cofn si naley wprzeszo opisan nakartach Kroniki
Ziemi Pruskiej pira Piotra zDusburga. Dzieo tojest, jak wiadomo,
rzetelnie iskrztnie spisanym sprawozdaniem zpodboju Prus, corwnie dobrze uzna mona zawykad natemat militaryzmu. Uprawniona
przeto wydaje si teza, emilitaryzm germaski jest rodem zpodbitych przez Zakon Krzyacki Prus istd okrelenie militaryzm pruski,
jakkolwiek nie maon nic wsplnego zrdzennymi gospodarzami tej
ziemi czyli zPrusami.
Militaryzm ten, ktry mia sta si przyczyn najwikszych nieszcz Europy, da zna osobie ju wczasach Ksistwa Pruskiego,
kiedy dowodzcy sta armi Fryderyk Wilhelm pokona Szwedw
pod Fehrbellin koo Berlina. Upamitniona Marszem Kawalerii Reitereimarsch data tej bitwy, 28 czerwca 1675 roku, bya witem narodowym Niemiec a do1918 roku. Znaczenie tej bitwy miao charakter
nie tyle wojskowy ile psychologiczny, albowiem doszo dopokonania
Szwedw uchodzcych dotd zaniezwycionych. Bya tozapowied
pojawienia si nowego mocarstwa napolitycznej scenie Europy, aFryderyka Wilhelma obwoano wielkim: der Grosse Kurfrst.
Hohenzollernowie odzarania swych rzdw postawili nasiln
armi, uwaajc jzaprzekonywujcy argument wewszelkich per166

traktacjach dyplomatycznych. Nie bez podstaw mwiono, ewodrnieniu odpastw, ktre posiadaj armi, Prusy by pastwem, ktre
posiadaa armia.
Ouzasadnienie tej opinii zadba krl wPrusach ielektor Brandenburgii Fryderyk II Wielki Friedrich der Grosse zwany rwnie dobrodusznie der Alte Fritz czyli Starym Frycem ktry wswoim kraju
liczcym 2,5 miliona ludnoci powoa sta inajwiksz wwczesnej
Europie 190-tysiczn armi. Stary Fryc dysponowa doskonale wyszkolon iwysoce zdyscyplinowan std pojcie pruskiego drylu
piechot, kawaleri, artyleri ioddziaami inynieryjnymi. Wlatach
1740-1763 pod szyldem Prus wyda Austrii trzy wojny olsk, ktry
ostatecznie znalaz si wgranicach jego pastwa, akilka lat pniej
wzi udzia wBawarskiej Wojnie Sukcesyjnej. Wsumie armia pruska
uczestniczya w21 bitwach, walczc zwojskiem Austrii, Francji, Saksonii, Rosji, Anglii, Szwecji iRzeszy niemieckiej.
Wykorzystujc stan politycznego chaosu, wjaki pod rzdami dynastii
saskiej popada Rzeczpospolita Obojga Narodw jedzc, pijc ipopuszczajc pasa, Prusy wystpiy zinicjatyw jej rozbioru. Bya torealizacja idei Zakonu Krzyackiego, ktry wczeniej wystpowa zni bodaj
dwukrotnie, nie znajdujc jednak partnerw. Tym razem partnerzy
znaleli si. Wwyniku trzech rozbiorw wlatach 1772-1795 zudziaem
Rosji iAustrii Prusy zwikszyy kosztem Polski naponad 100 lat swoje terytorium. Mao tego: Prusacy wykradli zWawelu regalia, ktre
wbarbarzyski sposb zniszczyli, bypozbawi Polakw symboli ich
narodowej tosamoci.
Wiek XIX przynis kolejne triumfy ora pruskiego: wojn w1864
roku zDani oSchleswig-Holstein, w1866 zAustri okontrol nad
niemieckimi prowincjami iwlatach 1870-1871 zFrancj, ktra utracia narzecz Prus Alzacj icz Lotaryngii. Byo toapogeum opartej namilitaryzmie ekspansji Prus, ktre urosy dorangi wojskowego
hegemona Europy. Widomym tego znakiem bya defilada zwycistwa
Prusakw pod ukiem Triumfalnym wParyu. Nie kto inny jak pruska generalicja wprowadzia krok defiladowy, ktry przyj si warmiach wielu krajw. Defilad wParyu prowadzi genera Friedrich
von Bernhardi, nota bene autor dziea pt. Niemcy inastpna wojna,
wktrym wyoy by istot pruskiego militaryzmu. Oto kilka zjego
myli: Wojna jest koniecznoci biologiczn; Gwnym celem polityki nigdy nie moe by zachowanie pokoju; Narodom sabym nie przysuguje takie samo prawo doycia jak nacjom silnym ienergicznym.
Czyme innym kierowa si Adolf Hitler wobec Polakw iinnych narodw sowiaskich? Ijeszcze jedna myl von Bernhardiego: Wojna jest
najwaniejszym czynnikiem sucym krzewieniu kultury iwzrostowi
167

potgi. Czy nie byo tonawizanie dopolityki Zakonu Krzyackiego,

ktry ogniem imieczem torowa drog niesionej Prusom kulturze?
Demiurgiem, ktrego pogldy napolityk iwojn przyswoi sobie
von Bernhardi, by historyk Heinrich von Treitschke. Dowodzi on, e
Bg zawsze zadba, bywojna nieustannie powracaa jako drastyczne
lekarstwo dla gatunku ludzkiego.

Mapa 7 Germaskie Prusy. Mapa Berlin 1912 rok.

W1871 roku prusactwo odnioso rwnie niebyway sukces polityczny: wwielkiej Sali Zwierciadlanej paacu wWersalu krl Prus
Wilhelm Ikoronowa si nacesarza, stajc naczele przeniknitej duchem pruskim II Rzeszy Niemieckiej. Nazw tak przyjy zjednoczone Niemcy. Prusk koncepcj scalenia Niemiec wjedno pastwo zrealizowa pruski zkrwi ikoci premier ipniejszy kanclerz II Rzeszy
Otto von Bismarck. By toniewtpliwie najwikszy polityczny sukces
niemczyzny odczasw Hermanna von Salzy.
Wystarczyo pi pokole, bykuzaskoczeniu Europy trzeciorzdne pastwo osigno rang pierwszorzdnego mocarstwa. Upodstaw
tego politycznego awansu Prus Hohenzollernw leg wanie militaryzm. Nie moga natonie zareagowa wiktoriaska Anglia, ktra
wswej polityce europejskiej kierowaa si przeciwdziaaniem hege168

monii jednego tylko pastwa. Pastwem tym byy teraz Prusy. Wwydanym w1871 roku wLondynie skrconym zarysie wzrostu potgi
Prus, jak tookrela historyk brytyjski Norman Davies, przeczyta byo
mona conastpuje: Dziki nienasyconej ambicji, niezwykym umiejtnociom ikompletnemu brakowi poszanowania dla tego, cozgodne
zprawem isuszne, [Prusom] udao si wostatnim stuleciu ograbi
Austri, Polsk, Saksoni, Dani iFrancj znalecych donich prowincji. Tak wic Prusy zapewniy sobie () tytu prymusa wszkole
Pani Europy.
Pomyle tylko, ewten ton moralnoci uderzao najwiksze ju
wtedy imperium kolonialne wiata!
Prymus ten wodzi rwnie rej wpolityce wewntrznej Niemiec,
doprowadzajc doutworzenia pod swoj egid Niemieckiego Zwizku Celnego, ktry sta si katalizatorem wielkiej ekspansji ekonomicznej Prus wEuropie. Pruski duch oywia potem polakoercz
polityk twrcy zjednoczonych Niemiec kanclerza Ottona Bismarcka oraz doszpiku koci wrog Polakom dziaalno Ostmarkenverein znanej pod nazwa Hakaty, ktra jeszcze pod koniec XIX wieku
wyywaa si wgermanizacji ywiou polskiego wzaborze pruskim.
Wanie pruskim!
Poniewa wszystko wpolityce maswj kres, wwyniku wywoanej
iprzegranej przez kajzerowskie Niemcy pierwszej wojny wiatowej,
w1918 roku doszo dolikwidacji Krlestwa Prus izejcia zpolitycznej sceny dynastii Hohenzollernw. Prusactwo jednak nie zgino: pod
nazw wolnego pastwa Prusy Freistaat Preussen weszo naprawach prowincji autonomicznej wpierw wskad Republiki Weimarskiej
ipniej hitlerowskiej III Rzeszy. Nie przypadkiem zPrus Wschodnich
wywodzio si multum politykw nazistowskich. Pruski stempel nosia wzorowana nabolszewickim NKWD Geheime Staatspolizei, czyli
osawiona iznana pod nazw Gestapo hitlerowska policja polityczna.
Twrc jej by premier prowincji pruskiej Hermann Gring.
Dzieem uczniw takich Niemcw jak von Treitschke ivon Bernhardi bya zkolei opisana przez Melchiora Wakowicza forsowna
wokresie midzywojennym militaryzacja Prus Wschodnich: DoKrlewca jedziemy drog, naktrej coraz wikszy ruch panuje. Bardzo
licznie natykamy si raz poraz nazmotoryzowane oddziay Reichswery. Wszystkie, nawet osobowe, samochody malowane prawem mimikry
waciate plamy () Spotykamy naszosach oddziay zmotoryzowanej
kawalerii armatki nadtych oponach samochodowych () Jestemy
uzachodniej nasady pwyspu Sambii, ktry jak pi wisi nad Prusami Wschodnimi, rozdzielajc zalew Fryzki iKuroski. Natym pwyspie podobno skoncentrowane s potne wypadowe bazy lotnicze,
169

zktrych samoloty wp godziny mog znale si nad Warszaw. Te

bazy s strzeone bagnami iszeregiem umocnie idcych odzalewu
dozalewu. Taszara masa cementowa tozapewne pocztek acucha
pisa Wakowicz wlatach trzydziestych nakartach swojego politycznego bestsellera Natropach Smtka.
Idalej: Ten kraj
ongi historyczna kolebka rozbiorw, adzi
jeszcze
opancerzona
fortami pi, wiszca nad stolic naszego
pastwa () wisi nad
Polsk
moliwoci
wojny wkadej godzinie dnia inocy, kadej
pory roku, nakadym
kilometrze swojej przydugiej 607 kilometrowej granicy.
Typowa Angriffgren
ze
wykrzykuje geopolityk niemiecki, Karl
Haushoffer ()
Nanajeonym fortyfikacjami terenie mieszkaj ludzie ksztaceni
wkulcie wojny, hodowani dla celw wojny,
potomkowie KrzyaRyc. 50 Grabie przez Niemcw hitlerowskich kw, poktrych zozdobycznych chorgwi krzyackich
staa radosna iponura
w bitwie pod Grunwaldem.
pie: Pozwlcie nam
si cieszy, poganie s
wwielkiej mce.
Przewidywania Wakowicza miay ju niebawem obrci si wtragiczn rzeczywisto. Kania si genera Friedrich von Bernhardi
zeswoim dzieem Niemcy inastpna wojna.
W1939 roku spad naPolsk inaEurop wywoany itym razem przez
sprusaczonych Niemcw kataklizm wojenny. Krokiem marszowym militaryzmu rodem zgermaskich Prus ruszyy wcztery strony wiata dywizje Wehrmachtu iWaffen SS, ktrych czogi nosiy napancerzach krzy.
Ten sam krzy zdobi eskadry stukasw imesserschmittw Luftwaffe.
170

Nie trudno dopatrze si wtym powinowactwa zkrzyem napaszczach

Zakonu Szpitala Najwitszej Maryi Panny Domu Niemieckiego. Byo
tonaduycie izbeszczeszczenie witego symbolu chrzecijastwa. Podobnie znazw Preussen, ktr Niemcy skradli jej prawowitym wacicielom ite zbezczecili, firmujc ni swoje zbrodnie.
Konrad Adenauer by bliski prawdy

iniejszym rozwizuje si pastwo pruskie, jego rzd iwszystkie podlege mu wadze. Ustaw tej treci przyja 25 lutego
1947 roku sprawujca najwysz wpokonanych ipodzielonych nastrefy okupacyjne Niemczech aliancka Rada Nadzorcza.
Ustawa nr 46 wbia tylko ostatni gwd dopustej trumny Prus. Ciao Prus, ich ywa substancja nienaruszona dostycznia 1945 roku
wsplnota ludzka ulega rozproszeniu. Do1947 roku nie zostao
zniej niemal nic. Prusy dowiadczyy losu Kartaginy: ubi solitudinem faciunt, pacem apelant (gdy kraj obrc wpustynie, twierdz,
eprzynieli mu pokj).
Tak komentuje fakt ostatecznego zniknicia pastwa prusackiego
zmapy Europy Norman Davies. Ztym porwnaniem losu Prus zlosami Kartaginy mona jednak polemizowa: nie istnieje nic takiego,
comona byoby nazwa duchem kartagiskim, ani nikt nawiecie
nie tskni inie wspomina Kartaginy, podczas gdy nie tylko wci
pokutuje ale wrcz utrwala si duch pruski, cho naleaoby raczej
mwi o duchu prusackim. Znowu Davies: Prusy umary niedawno. yj jeszcze ludzie, ktrzy jepamitaj () Rozjechali si oni
pocaym wiecie, ale s tacy, ktrzy wci dziaaj wstowarzyszeniach wychodcw, rozprawiaj odawnych czasach ipisz ksiki
ounvergessene Heimat (niezapomnianej ojczynie). Niektrzy marz
nawet oodrodzeniu Prus.
Ten duch pruski przey iwci doskonale prosperuje wdzisiejszej
Republice Federalnej Niemiec. Nie tylko whistoriografii ale iwpsychice Niemcw zakodowa si gboko polityczny fenomen prusactwa,
stanowic duchowy pomost midzy dniem dzisiejszym inaznaczon
triumfem niemczyzny przeszoci. Tego pomostu nie sposb zburzy jakkolwiek uchwa natury politycznej. Imwic prawd, trudno si temu dziwi, tak jak trudno si dziwi sentymentom ywionym
doprzedwojennych polskich Kresw Wschodnich przez ich dawnych
mieszkacw. Taka jest ju natura ludzka.
Ostopniu przywizania Niemcw doOstpreussen, czyli Prus Wschodnich, wiadczy fakt, ewlatach trzydziestych prace wykopaliskowe
171

natych terenach prowadzili archeologowie reprezentujcy powoan

przez Reichsfhrera SS, Heinricha Himmlera, organizacj badawcz
SS Ahnenerbe. Pena jej nazwa brzmiaa: Towarzystwo Bada nad
Pradziejami Spucizny Duchowej Niemieckie Dziedzictwo Przodkw.
Badania te miay dowie, eterytorium wytpionych niemieckim mieczem Prusw byo odczasw prehistorycznych germaskie. Jednym
zuczestniczcych wwykopaliskach naterenie Starego Dzierzgonia
wdawnej Pomezanii archeologw by Untersturmfhrer SS drHans
Schleif. Nie mogc pogodzi si zwyrokiem historii wprzede dniu
wkroczenia Armii Czerwonej doBerlina zastrzeli on idwch rocznych synw, poczym popeni samobjstwo. Drog Schleifa odszed
natamten wiat rwnie Joseph Goebbels zca swoj rodzin.
S jednak Niemcy wiadomi roli, jak odegrao prusactwo wdziejach Europy. Nalea
donich jeden zczoowych politykw powojennych Niemiec, nota bene pierwszy powojnie kanclerz zjednoczonych Niemiec, Konrad
Adenauer. Oto coopublikowa on 30 listopada
1946 roku naamach dziennika Die Welt: My,
naZachodzie, odrzucamy wiele ztego, copowszechnie nazywa si pruskim duchem.
Sdz, estolica Niemiec powinna znajdowa
si raczej napoudniowym Zachodzie anieli
wdaleko naWschodzie pooonym Berlinie.
Jeli tylko Berlin zostanie znowu stolic, nieufno zagranicy nigdy nie przeminie. Ten, kto
uczyni Berlin now stolica, stworzy duchowo
nowe Prusy. Kanclerz najwyraniej przeceni
zagranic ijej pami historyczn.
Czyby jednak dajcy si ju powojnie fotografowa wbiaym paszczu zczarnym krzyem honorowy czonek Zakonu Krzyackiego, Konrad Adenauer zna opini Winstona
Churchilla, ktry w1943 roku nakonferenRyc. 51 Rok 1958
cji wTeheranie stwierdzi wprost: ChciaKonrad Adenauer
bym podkreli, erdem za s Prusy?
Wwietle tego wszystkiego, cowiadomo
okrzyackich zpochodzenia Prusach, trudno podzieli opini Normana Daviesa, ktry twierdzi: Sownikowe definicje pruskoci trzymaj
si przestarzaych pogldw. Amerykaski sownik Merriam-Webster
definiuje topojcie jako despotyczny militaryzm isurow dyscyplin
pruskiej klasy panujcej. Trzeba tobdzie zmodyfikowa.
172

Ajednak modyfikowa chyba nie trzeba zwaszcza wwietle tego, jak

odnosi si dotej kwestii parajcy si histori publicysta niemiecki, Bernt
Engelmann, piszc o duchu pruskim, e straszy on, bdzc wokoo
wrnej postaci iwrnym przebraniu lub wywouje si go, czasem
pogardliwie, czasem za sawic iwychwalajc. Czsto przy tym traktuje
si go pozytywnie wanie tam, gdzie ludzie odczuwali niegdy swoj
prusko jako brzemi, awkadym razie jako co uciliwego.
Napytanie, cowaciwie rozumie si przez pojcie Prusy: czy
europejsk wsplnot podobn doinnych? Koszary zorganizowane
wformie pastwa? Pastwo zorganizowane naksztat koszar? Si
porzdkow wprawdziwym sensie
teg sowa? Przeytek? Zmor? Styl
ycia? Amoe tylko fikcj?, Bernt
Engelmann daje swoj odpowied:
Jeli wogle istniay kiedy takie
Prusy, jakie przekazaa tradycja,
cowcale nie jest pewne, towkadym razie by tokraj nieograniczonych moliwoci. Aby przytoczy
tylko jeden przykad: wtym samym czasie, wktrym jedni uciekali zniemoliwej dozniesienia
niewoli pruskiej inni znajdowali
tam azyl isawili Prusy jako ostoj
wolnoci itolerancji wEuropie.
Czytajmy dalej o tym, co ma dopowiedzenia ten publicysta: Czer
ibiel tobarwy Prus iwczarnobiaej manierze prbuje si te osa- Ryc. 52 Plebiscyt pomidzy Polsk
aNiemcami wroku 1920.
dza to, coniegdy byo pruskie lub
cozapruskie uchodzio. Przy tym
jedni widzieli iwidz tylko lub
przede wszystkim- to, cobiae, inni za to, coczarne. Tymczasem ()
Prusy powstay wstaej sprzecznoci zsob iwoparciu ot dialektyk
itak tylko mona jerozumie.
Jakby tainterpretacja genezy niemieckich Prus nie wystarczaa,
publicysta wnika gbiej wmateri historyczn: Iconaprawd naley czy te naleao rozumie przez Prusy ipruskiego ducha?
Czy moe masi tunamyli to, coczu Georg Lukcs, gdy w1968r.
owiadczy, eywi ogromn nienawi dowszystkiego copruskie
() Czy przez okrelenie pruska nie naley raczej rozumie postawy
173

Ryc. 53 Walka Prusw zKrzyakami-rozwinicie XIV-wiecznej gowicy kolumny zMalborka.(fot. Lech Okoski)
podpukownika Johanna Friedricha Adolpha von der Marwitza, ktry zaprotestowa przeciwko zbrodniom wojennym nakazanym przez
Fryderyka II, Starego Fryca legend prusk iwybra nieask,
boposuszestwo nie przynosio zaszczytu? Czy duch pruski nie
oywia raczej szlachetnego, skromnego junkra Dubslava von Stechlina, ktrego przedstawi nam wswej ostatniej wielkiej powieci pruski
pisarz Theodor Fontane?
Iwreszcie realistyczne cakiem spojrzenie naPrusy iich istot:
Stare Prusy uchodz zaautorytarne pastwo butnych wojskowych,
doprzesady dokadnych urzdnikw, wszechobecnej policji, nadtych
junkrw. Pobrzkujcych szablami monarchw zakraj uzbrojony pozby, ale biedny istd dny podbojw, zagraajcy ssiadom.
Uchodz zaanachroniczn wsplnot, bardzo zacofan pod wzgldem
politycznym (), uchodz zakraj, wktrym uczeni iartyci cieszyli si
niewielkim szacunkiem, kupcy bardzo maym, zatoszlachetnie urodzeni oficerowie ogromnym. Uchodz zakraj, gdzie ograniczonym
umysom poddanych nie wolno byo krytykowa posuni wadzy, nie
mwic ju ozarzdzeniach wojskowych igdzie gorliwa suba Bogu,
krlowi inazwanemu Ojczyzn pastwu bya doywotnim obowizkiem kadego obywatela, ktry winien by podporzdkowa jej wszelkie interesy prywatne.
Ciekawe wydaje si rwnie spojrzenie Engelmanna nagenez
politycznego fenomenu prusactwa: Chcc przedstawi odpocztku
174

rozwj pastwa, ktre nazywao si Prusami, trzeba si rzeczy zacz odobszaru lecego poza granicami waciwego kraju pruskiego,
mianowicie odMarchii Brandenburskiej. Bowanie ten bardzo biedny, sabo zaludniony kraik napnocno-wschodniej granicy witego
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego przeksztaci si wowo
wielkie mocarstwo europejskie, ktre pod nazw Prus nie dao wytchn wiatu.
Zgoda ztym tylko zastrzeeniem, ebez podboju Prus przez Zakon
Krzyacki, udziau Europy wtym politycznym procederze, reformacji
Lutra ikilku innych czynnikw nie doszoby dopowstania owego europejskiego mocarstwa, ktre rzeczywicie nie dawao wytchn wiatu.
Nie pamita otym wszystkim, boinie chce pamita dzisiejszy Berlin,
ktry zdaniem Normana Daviesa cierpi oddawna naprusomani. Dowodziby tego fakt, ew2001 roku Berlin wraz zBrandenburgi witowa
nader godnie 300-lecie powstania Krlestwa wPrusach, organizujc ponad
sto wystaw. Wystarczy przyjrze si bliej ich tematyce (Prusy whistorii
europejskiej, stosunki prusko-rosyjskie wXIX wieku, pruska nauka itechnika bd sztuka Prus), bydoj doprzekonania, eOstpreussen nadal
zachowuje wmentalnoci niemieckiej bardzo trwae miejsce. Idzieje si
tak nie tylko wNiemczech zjednoczonych: wielkim sukcesem propagandowych okazaa si zorganizowana w1981roku ekspozycja pod tytuem
Prusy: prba bilansu. Bya toreakcja naoficjalne icoraz bardziej jawne demonstrowanie emocjonalnych zwizkw Niemiec komunistycznych
175

zprusactwem. Dowodem pielgnowania tych zwizkw jest naprzykad

nazwa jednego znajlepszych niemieckich klubw pikarskich: Borussia.
Jest to, jak wiadomo, aciska nazwa Prus sprzed konkwisty krzyackiej. Wten sposb te mona wmiar skutecznie oddziaywa
napodwiadomo.
Odnawizywania doprusactwa nie jest rwnie wolna polityka. Dowd? Rozwijajca si pomylnie dziaalno Ziomkostwa Prus Wschodnich (Landsmannschaft Ostpreussen), ktre walnie wspiera roszczeniowe wobec Polski denia Powiernictwa Pruskiego (Preussische
Treuhand GmbH & Co. Kg). Wtle tych de stoi osawiona icieszca si coraz mniej skrywanym poparciem sfer rzdowych RFN Erika
Steinbach. Tasama, wedug ktrej zbrodnie Hitlera nie wystarczaj
zausprawiedliwienie wypdzenia Niemcw wwyniku wywoanej przez
Berlin drugiej wojny wiatowej zdzisiejszych polskich Ziem Zachodnich iPnocnych Jest toju co wicej ni cierpienie nazrozumia
ludzk nostalgi zaOstpreussen zich przeszoci, Wilczym Szacem
(Wolfsschanze) Adolfa Hitlera iBursztynow Komnat (Bernsteinzimmer), ktr Wehrmacht zrabowa wCarskim Siole. Tonawizywanie
doagresywnego prusactwa, ktre jako nie budzi dzisiaj niczyich obaw,
aszkoda Ciekawe: wwiekach XIX iXX te nie budzio!
Alianci zachodni pokonali III Rzesz, ale nie zdoali wypleni pruskiego ducha, ktry wci patronuje politycznemu fenomenowi prusactwa. Byby wic bliski prawdy Konrad Adenauer, ktry mia zwyczaj
paradowa wbiaym plaszczu zczarnym krzyem?

XIII. GDZIE JESTECIE, PRSAI?

Migracja wcztery strony wiata

onieprawda, essiadujce zsob ziemie pruskie ipolskie stay zawsze wogniu iePrusowie oraz Polanie paali kusobie
conajmniej ssiedzk niechci, bynie rzec wrogoci. Tonieprawda, albowiem przecz temu wyniki bada historykw zajmujcych si kwesti osadnictwa dawnych Prusw naziemiach polskich. Znawca tej tematyki, Wadysaw Semkowicz, pisa: Wroku
1912 wwydawnictwie powiconym Najdawniejszym przywilejom
mazowieckim zwrciem uwag naistnienie wPolsce rodu, ktry
176

ju wpierwszej poowie XIV w. wykazuje czysto pruskie imiona,

nie porzucajc ich wwieku nastpnym. Rozsiedlony naMazowszu
wssiedztwie Prus, widocznie by zPrus przybyszem, wczenie
te uzyska odksit mazowieckich pewne uprzywilejowania (),
cobyo tym bardziej rzecz ciekaw inasuwajc si pod uwag,
eistotnie wheraldyce naszej dawniej mielimy rd tego zawoania, azheraldycznego punktu widzenia byy nawet tego rodu trzy
odmiany: Prus I, II iIII.
Jak wynika zbadanych przez Jadwig Chwalibisk archiwaliw,
ksig sdowych iinnych rde, osiedlajcy si naterenie redniowiecznej Polski przybysze zPrus zasilali gwnie poczet rodw rycerskich. Rd Prusw jak pisze autorka nie zalicza si ani dospecjalnie znakomitych, ani domonych. Nie odgrywa prawie adnej roli
politycznej wdziejach pastwa polskiego, jak tomona stwierdzi uinnych rodw rycerskich. Niemniej jednak obecno ich naziemiach
polskich okazaa si natyle trwaa, ewtoponomastyce zwaszcza lady jej przetrway dodnia dzisiejszego.
Kwesti tzajmowa si ju Jan Dugosz stwierdzajc, erd pruski
wywodzi si odtrzech ksit, ktrzy opucili swoj ojczyzn, uchodzc przed groc im kar zapopenione zbrodnie. Tezy tej nie podzielili wprawdzie pniejsi heraldycy, acz nie wszyscy jodrzucali, albowiem pogbszych badania okazywao si, eten sekretarz krla
Kazimierza Jagielloczyka, kanonik krakowski iautor dziea Historia
Polonica nie zawsze fantazjowa.
Bardziej, mimo wszystko, przekonywujca wydaje si teza, eexodus Prusw napoudnie wywoa podbj ich ziem przez Krzyakw.
Czynili oni wiele, byzjedna sobie pruskich nobilw itym samym
skonfliktowa ich zposplstwem. Nie wszyscy nobile byli jednak gotowi ulec tej pokusie istd decydowali si naopuszczenie swojej ziemi,
osiedlajc si zreszt nie tylko wPolsce, ale iwinnych krainach.
Otym, esprawy te wywoyway niekiedy rezonans polityczny,
wiadczy casus Prusaka Letauda, ktry ju w1257 roku znalaz schronienie naMazowszu. Poniewa obowizywa wtedy zawarty zZakonem Krzyackim ukad, wmyl ktrego obie strony zobowizane
byy dowydawania zbiegych niewolnikw, wobec odmowy wydania
Letauda krzyactwo zagrozio zerwaniem pokoju zmazowieckim
ksiciem Ziemowitem.
Pojawienie si naZiemi Mazowieckiej pierwszych Prusw wroli
osadnikw, ktrymi mogli by synowie Letauda, datuje Jadwiga
Chwalibiska napoow XIII wieku, stwierdzajc: Emigracja zPrus
nateren Polski, awszczeglnoci nateren Mazowsza istniaa stale
iwczasach pokojowych.
177

Wynikaa ona zgraniczenia zsob tych ziem, stosunkw handlowych, gospodarczych iwreszcie wizw krwi, jakie napewno midzy
ludnoci tych krajw zachodziy. Wojna moga by tylko wyjtkowo
sprzyjajcym okresem () dla osadnictwa pruskiego naMazowszu,
ktre wtym czasie byo intensywniej zasilane czy toprzez jecw, czy
dobrowolnych przybyszw.
Owtapianiu si ich wpolskie otoczenie wiadczyby fakt, eobok
wskazujcych nawyrane zwizki nazw miejscowoci zywioem
pruskim wystpoway nazwy, ktre nie zdradzay adnego powinowactwa ztym ywioem. Trudno zaiste byoby rwnie podejrzewa,
etakie miejscowoci wrejonie Poska, Zakroczymia iWyszogrodu,
jak Blichowo, Janowo, Wgrzynowo, oniewo, Miszewo, Chylin, Rembiszewo, Duniewo, Wilkowuje iwiele innych zamieszkiwaa drobna
szlachta herbu Prus iepruskiej proweniencji byy take rodziny
Subickich zeSubic, Oznaczw zArciszewa, Nakwaskich zNakwasina czy Napirkowskich zNapirek.
Znaczne skupiska osadnikw pruskich wystpoway wokolicach Warszawy, wtym m.in. wzwanym niegdy Powsinem Pruskim Powsinku, zktrym zwizaa si ju odXIV wieku rodzina
Powsiskich. OdXV wieku poczynajc, pruska rodzina Okckich
bya wposiadaniu Okcia, rodzina Opackich Opacza irodzina
Jezierskich Jeziornej.
Przybysze legitymujcy si herbem Prus inoszcy nazwisko Kobyliski upodobali sobie rwnie okolice Ciechanowa iGrjca, nacowskazywayby nazwy wsi Kobylino iKobylino-Jedyty, zktr towsi jest
zwizane pruskie imi jej zaoyciela Gedeyt. Rodzina Gedeytw-Kobyliskich pojawia si te wokolicach omy, aKobyliskich wokolicach Czerska. Herb Prus nosiy rodziny Chomtowskich zChomtowa, Gociaskich zGociaczyc, Jarnutowskich zJarnut, Jezierskich
zJeziornej, Krakowiaskich zKrakowian, Mldzkich zMldza, Niedziakowskich zNiedziaek, Ojrzanowskich zOjrzanowa, witochowskich zewitochowa, Wieczfiskich zWieczfni, Zieleskich zZielonek, Zaskich zTarczyna iwiele innych.
Opracowane wyej terytoria toobszary, naktrych osadnictwo rodu
dochodzi donajwikszego nasilenia konkluduje Jadwiga Chwalibiska. Wczciach Mazowsza nie spotyka si ju skupie tak wielkich jak
tonp.widzielimy pod Tarczynem, aczkolwiek itam, zwaszcza wokolicy grodw, znajdziemy wiksze lub mniejsze grupy osad zamieszkaych przez rodowcw h. Prus. Bd tookolice Rana, Ostroki, Mawy, omy, Wizny czy Kolna, dokd Prusowie przyszli zcentralnego
Mazowsza, otrzymujc tunajczciej nadania odksit ibiorc wten
sposb udzia zakcji kolonizacyjnej nakracach tej dzielnicy.
178

Nadziesitki jeli nie nasetki liczy mona wsie mazowieckie, ktre zasiedlali przybysze herbu Prus iktrych nazwiska nie przywodz
namyl jakiegokolwiek obcego pochodzenia etnicznego. Dowodzioby
totylko gbokiego procesu ich asymilacji.
Wmniejszym ju albo wrcz ladowym niekiedy stopniu osadnictwo
pruskie wystpio te naPodlasiu, Kujawach iZiemi Dobrzyskiej, Ziemi Sieradzkiej, Rawskiej oraz czyckiej, wWielkopolsce iMaopolsce,
sowem naterenie niemal caej XIV- iXV-wiecznej Rzeczypospolitej.
Donajbardziej zwizanych ztym osadnictwem terenw naleay
okolice Poska, Wyszogrodu, Grjca iTarczyna, awic Mazowsza
centralnego, ktre, uzna naleaoby zapierwotne ich gniazdo wPolsce. Rn jednak drog dochodzili osadnicy pruscy doswojej wasnoci izdaniem Chwalibiskiej nie mona zakada, ewszystkie
osiade naMazowszu rodziny pruskie, todawni osadnicy ksicy. Byli
midzy nimi itacy, ktrzy osiedleni tujako jecy () weszli pocztkowo wskad ludnoci niewolnej, wieniaczej; byli dobrowolni przybysze, chronicy si przed ciemieniem Zakonu, awrd tych ostatnich
monaby spotka bez wtpienia ipotomkw dawnych nobilw pruskich. Tunaobcym terenie, winnych warunkach, poprzyjciu wiary
chrzecijaskiej, przyjli formy ustrojowe spoeczestwa polskiego ()
Uwzgldni turwnie naley pewne specjalne wypadki jakich zasug,
oktrych nie mamy wprawdzie wiadomoci, ale ktrych domyla si
moemy choby zfaktu nadania przywileju zr. 1345.
Potwierdzeniem tych konstatacji jest spis miejscowoci waktualnym
atlasie drogowym Polski, jako etoponomastyka wykazuje podobno
najwiksz odporno nadestrukcyjne dziaanie czasu. Ot doliczy
si dzi mona wPolsce kilkudziesiciu miejscowoci, ktrych nazwy
brzmi Prusak, Prusy, Pruski, Prusewo, Prusinowo, Prusinw, Pruska
ka, Pruska Maa, Pruska Wielka czy Prusowy Borek, nie liczc rozlicznych modyfikacji nazw Prus iPrusy.
Kwesti migracji Prusw wszerszym znacznie ujciu zajmowa
si take Grzegorz Biauski dowodzc, epocztki jej sigaj ju XI
wieku, kiedy wwyniku najazdw naPrusy pojawili si naziemi Polan pierwsi jecy ibracy. Bya towic migracja przymusowa, ktrej nasilenie nastpio wwieku XII wnastpstwie napaci Bolesawa
Krzywoustego iinnych wadcw polskich. Wtamtych czasach osady
pruskie ojenieckim, jak sdz badacze, pochodzeniu powstaway nawet wtak odlegych odPrus regionach jak lsk iMaopolska. Istnienie osadnictwa jenieckiego potwierdzaj dosy liczne nazwy wsi
typu Prusy. Prusy koo Krakowa (), Prusy koo Buska-Zdroju ()
oraz Prusinowice koo Opatowa. Wystpowanie obok Prusw Pieczyngw iWgrw wskazywaoby nawczesny czas powstania tych
179

osad jenieckich, mianowicie naokres rzdw Bolesawa Chrobrego

pisze prof.Biauski.
Do dzielnie, jak ztego wynika, poczynali sobie nasi dawni wadcy,
przy czym uwag zwraca brak danych rdowych oistnieniu osadnictwa jecw ibracw polskich naziemi pruskiej. Wynikaoby ztego,
etonie posdzani odz agresji iupiestwa Prusowie wiedli prym
watakowaniu ssiadw.
Inn kategori datujcego si odXIII wieku osadnictwa naziemiach
polskich stanowili wolni Prusowie, wtym zwaszcza nobilowie zbiegajcy wczasach krzyackiego podboju ipniej.
Rozliczne byy kierunki tej migracji, albowiem zbiegowie ci kierowali si nie tylko napoudnie, gwnie naMazowsze ale idoinnych dzielnic Polski oraz dalej, naSowacj iMorawy. Migrowali te nawschd,
osiedlajc si naLitwie, nade wszystko za wokolicach dzisiejszego
Grodna, Lidy iSonima. Uznanie szczeglne Litwinw zaskarbili sobie
osiedlani wpobliu przepraw rzecznych pruscy Bartowie, atozewzgldu naich wysokie umiejtnoci wzakresie budowy mostw. Dalej
wtym kierunku droga wioda naRu, gdzie wgrnym biegu Berezyny
iNowogrodu pojawia si nazwa Prusy, cobadacze wizali zich aktywnoci handlow, oktrej zawiadcza miaa pruska ulica wtyme
Nowogrodzie. Migrowali wreszcie nazachd, czyli nateren Pomorza
Gdaskiego, gdzie zasyny dojciem dowysokiej godnoci pruskie
rody Wajsylewicw iWyszelicw. Czwart stron wiata, wktr kierowaa si migracja Prusw, byy Inflanty.
Najwiksza jednak fala emigracji kierowaa si doPolski. Lokalnie
Prusowie dochodzili doznacznych majtkw, anawet zyskiwali wpywy polityczne (Pomorza Gdaskie, Kujawy). Dosy dugo zachowywali
te pewne wyrniajce ich zotoczenia elementy, takie jak Pruskie
imiona, nazewnictwo miejscowe czy odrbne herby izawoania. Std
jeszcze wXVI-XVII w. dosy atwo wskaza ich osadnictwo (Mazowsze, Litwa, Ru) stwierdza prof.Biauski podkrelajc, ewielko
migracji mona okreli jedynie wsposb szacunkowy izakadajc,
enie przekroczya ona kilku tysicy.
Nauwag zasuguje inne jeszcze stwierdzenie prof.Biauskego: Mona zaryzykowa hipotez, emigracja owa przyczynia si wznaczcy
sposb doklski Prusw wwojnie zzakonem krzyackim. Popierwsze
dlatego, ezbiegay naog aktywne izamone jednostki, awic najbardziej zdatne dowalki. Apodrugie zewzgldu najej liczebno. Owe kilka tysicy ludzi () topopulacja zbliajca si zaludnieniu mniejszego
plemienia pruskiego lub przynajmniej 1000-2000 wojw.
Wprzekonaniu tego badacza migracja wydatnie wpyna nalosy
Prusw. Naley tutaj doda, estaa si ona zalkiem pniejszej pru180

skiej diaspory, ktra coraz goniej daje zna osobie, domagajc si

nalenej jej ale wolnej odnawarstwionych przez stulecia faszw oraz
przekama pamici. Wymaga tego poczucie zwykej, jeli tak rzec
mona, sprawiedliwoci historycznej.

Polacy zpruskim rodowodem

iny ponad cztery stulecia odczasw, wktrych Prusowie

jako odrbna etnicznie spoeczno zniknli zdemograficznej mapy Europy. Nie tylko jednak upyw czasu ale brak spisanych wich jzyku rde przede wszystkim sprawia, ewiele zwizanych zprzeszoci Prusw kwestii pozostaje nadal przedmiotem
sporu historykw ibadaczy pokrewnych dziedzin wiedzy, albowiem
wgr wchodzi moe jedynie inna interpretacja tych samych iznanych ju oddawna rde.
Jedyn bodaj kwesti, ktra nie budzi jakichkolwiek wtpliwoci, jest oparty nawynikach bada zzakresu genealogii iheraldyki
azwaszcza genetyki pruski rodowd wielu dzisiejszych obywateli
Rzeczypospolitej.
Tonie fantazja ale fakt: okazuje si, eponad 500.000 Polakw byoby wstanie dowie bliszego bd dalszego zwizku zeswoim pruskim protoplast sprzed stuleci; ponad 700 piecztuje si pruskim herbem, ablisko 7000 osb w Polsce nosi aktualnie nazwisko Prus, obok
ktrego wystpuj takie pruskiego pochodzenia nazwiska jak Sasin czy
Pomezaski. Dane te uzyska wwyniku swoich bada znawca tematu
Sawomir Klec-Pilewski, ktry pisze: Wpolskiej terminologii nazwisko
Prus stao si faktem niezauwaalnym. Pytanie skd si ono wzio.
Uwaam, ejest tozjawisko niezwyke iniespotykane, aby odmienna
grupa etniczna zadomowiona przez blisko siedem stuleci wrd innej
kultury tak wyrazicie podkrelaa swoj tosamo poprzez uywanie
nazwiska okrelajcego lud, zktrego pochodzia. Ten fenomen nie
doczeka si dotej pory solidnego opracowania, analizy iskomentowania tej niezwykoci (). Idalej: Codrugi mieszkaniec pnocnego Mazowsza iKujaw moe okaza si potomkiem Prusw. Ludno
okrelana Mazurami, inaczej polscy osiedlecy nagermaskich Prusach, towwikszoci ju spolszczeni Prusowie.
Wedug bada Roberta Kosteckiego iJadwigi Chwalibiskiej nazwiska rodw noszcych herb Prus id dzisiaj wsetki jeli nie wtysice.
Nalicie tej figuruj takie m.in. nazwiska, jak Butwiowicz, Czarnecki,
Dbrowski, Gowacki, Jabonowski, Komorowski, Krasnowiecki, Krzyanowski, Rodowicz, Sas, Skowron, Windak, Wokulski czy Zajczkow181

ski. Jest topochodna faktu, enajwiksza fala emigracji pruskiej osiedlia si wanie naterenie ziem polskich.
Tylko bardzo nieliczni interesuj si bliej dziejami swojego rodu.
Naley donich potomek dawnych nobiles, czyli monych pruskich,
cytowany ju Sawomir Klec-Pilewski, ktry tak uzasadnia powody zajcia si swoim rodowodem: Wiele osb pytao mnie: jak tosi stao,
ezainteresowae si histori swego rodu? Czy jest sens powica
tym sprawom mnstwo trudu, czasu, atake pienidzy? () Czy warto grzeba si wodlegej przeszoci iodkrywa co, codzi ju nie
maadnego znaczenia?
Odpowiadam: warto () Jeli powiciem tej sprawie adnych kilka lat ycia, todlatego, i jestem gboko przekonany, ezrekonstruowanie dziejw Klec-Pilewskich maznaczenie nie tylko dla potomkw
tego rodu, ale stanowi rwnie wany wkad whistori rodw pruskich, ktre opowiedziay si zaPolsk iwpewnym okresie odegray
znaczc acz nie wpeni docenion rol wpolskiej historii ()
Historycy naog do marginalnie traktowali temat Prusw izreszt nadal tak go traktuj. Wszkoach wbija si dzieciom dogowy tylko
to, ebyli topoganie ibarbarzycy. Taki pogld obowizuje odniepamitnych czasw, bodaj wywodzi si jeszcze odDugosza. Tokrzywdzce
iniesprawiedliwe. Houbi si rne mniejszoci narodowe, azapomina
otych, odktrych pochodzi niejedna polska rodzina (cho najczciej
nie maotym zielonego pojcia). Cogorsza za, nagminnie myli si Prusw zPrusakami, atoracy bd, boprzecie Prusowie nie mieli nic
wsplnego zGermanami, ktrzy byli ich miertelnymi wrogami ()
Uznaem wic, eczas zapozna wszystkich Pilewskich zprawdziw
histori naszej rodziny. Uwaam bowiem, ekady czowiek powinien
zna swoje korzenie. Tokwestia szacunku dla wasnego nazwiska ()
Wedug mojego rozeznania obecnie yje od600 do800 osb onazwisku Pilewski, zczego dwie trzecie wPolsce ajedna trzecia wUSA
() Mam nadziej, euda si nawiza cilejszy kontakt zamerykask gazi naszego rodu () Natomiast nie majakichkolwiek szans
nanawizanie kontaktw zPilewskimi mieszkajcymi wNiemczech.
yj tam przedstawiciele a trzech linii tej rodziny, ale s toludzie ju
cakowicie zniemczeni itradycje rodu zapewne nie maj dla nich adnego znaczenia. Wtpi, bychcieli wogle przyzna si donas.
Jeeli przyj zamiar ycia jednego pokolenia wier wieku, todzieje pastwowoci polskiej licz niewiele ponad czterdzieci pokole, gdy
tymczasem nasag rodu Klecw ipniej Klec-Pilewskich skada si
dwadziecia siedem generacji!
Genez ikarier tego rodu prezentuje prof.Biauski: Protoplast rodu by Prus Klec, poddany biskupa pomezaskiego, potomek
182

pruskich naczelnikw ziemi Rezja. Gwna linia pozostaa nadobrach

nadanych jeszcze Klecowi jego rodzicom wKlecewie koo Kwidzyna. Pod koniec XIV w. rodzina taawansowaa dowarstwy rycerstwa
() Inna ga ztej linii osiada pod koniec XIV w. naKlecewie koo
Sztumu, gdzie rwnie awansowaa dogrona miejscowego rycerstwa.
Najwybitniejszymi przedstawicielami tej gazi byli: rycerz Krzysztof
zKlecewa, aktywny uczestnik wwojnie trzynastoletniej oraz kustosz
warmiski Andrzej Klec ()
Boczna linia Klecw osiada wziemi chemiskiej. Tutaj obja
wposiadanie Pilewice (niem. Pfeilsdorf), odktrych przyja nowe nazwisko von Pfeilsdorf. Rodzina taosigna szczyty kariery wdrugiej
poowie XV., kiedy Mikoaj III von Pfeilsdorf zosta kasztelanem gdaskim, ajego synowie byli starostami starogardzkimi () Wpoowie
XV w. rodzina ulegaa powolnej polonizacji. Wtenczas te pojawio si
sporadycznie nazwisko Pilewski, ktre nastae wuycie weszo zdaje
si dopiero wXVII-XVIII w.
Kilka ostatnich generacji Pilewskich zapisao si wdziejach walk
oniepodlego Rzeczypospolitej, dokumentujc tym samym swoje
przywizanie dopolskoci.
Najwyraniej pruskim rodowodem legitymuje si inny liczcy sobie
14 pokole rd Windakw, ktrych nazwisko uchodzi zaznieksztacon form staropruskiego imienia Windiko, coznaczy syn Prusa
Winde. Rd ten pochodzi zewzmiankowanej poraz pierwszy w1400
roku wsi pod Chem. Osadnictwo tego rodu naziemiach polskich
zawiadcza fakt, eodimienia Winde pochodzi nazwa 14 miejscowoci. Od1540 roku Jan Windak osiedli si pod Wieliczk, dajc pocztek yjcej tam dodzi linii Windakw wMaopolsce. Trudnili
si oni rzemiosem iupraw roli, apniej zwizali si zgrnictwem
soli. Cz tego rodu wyemigrowaa doCzech, Europy Zachodniej
izaocean, doUSA. Wielu przedstawicieli tego rodu daa wyraz swemu przywizaniu dopolskoci, walczc zNiemcami wPowstaniach
lskich ipodczas pierwszej wojny wiatowej zRosjanami, awczasie
drugiej wojny wiatowej ginc odkul NKWD oraz dzielc los zesacw doKazachstanu inaSyberi.
Historia narodw todzieje rodzin wnich mieszkajcych, adzieje
rodu Windak s dobr nauk historii Polski. Obecnie nawiecie mieszka 700 osb onazwisku Windak. Jestemy Polakami, niektrzy znas
powiedz osobie, es Amerykanami, Francuzami czy Kanadyjczykami. Jednak dawniej nasz ojczyn byy Prusy. Badania genealogiczne, onomastyczne igenetyczne potwierdzaj t prawd. Nasze nazwisko () niesie informacj skd pochodzimy ikogo mamy zaprzodka.
Podpisujc list wpracy, wypeniajc formularze, bdc wyczytywani
183

wszkole zeswym jestem oznajmiamy, epochodzimy zrodu Prusa

oimieniu Windak, anaszym gniazdem rodzinnym jest pruska wie
Windak pisze oswym pochodzeniu etnicznym Leszek Windak.

Prusowie w panteonie wielkich Polakw

am gdzie si dwch kci... Chodzi ospr midzy Polakami

aNiemcami oMikoaja Kopernika. Ot ten, ktry wstrzyma soce iruszy ziemi by zpochodzenia Prusem. wiadczyoby otym m.in. poparcie, jakiego nie szczdzili mu Prusowie,
kiedy decydowaa si kwestia obsady urzdu kanonika fromborskiego, nie mwic ju owynikach bada genetycznych, wobec
czego naleaoby mwi, ewydao go pruskie plemi cho czu
si Polakiem.
Wpanteonie tym badacze lokuj twrc Legionw Polskich w1797
roku weWoszech ibohatera polskiego hymnu narodowego, generaa Jana Henryka Dbrowskiego, ktry piecztowa si, podobnie jak
jego antenaci, pruskim herbem Panna. Dowiedziono te, eby on
potomkiem Prusw zPomezanii, zktrych wywid si osiady potem
naPomorzu zamony rd Dbrowskich otradycjach militarnych. Genera Dbrowski, ktry reprezentowa zuboa iosiad naLubelszczynie lini tego rodu, sprzeda cz przypadajcej na ojcowizny by
za uzyskane t drog fundusze wyposay powoane przez siebie legiony. Jego korzenie sigaj czasw Towarzystwa Jaszczurczego, odJana
zeSzczuplinek, rycerza Chorgwi Chemiskiej iuczestnika bitwy pod
Grunwaldem, poczynajc.
Okazuje si, ewybr przez twrc Lalki, Emancypantek, Faraona
iinnych pomnikw XIX wiecznej prozy polskiej, Aleksandra Gowackiego, pseudominu literackiego Bolesaw Prus te by wyrazem przywizania dojego pruskiej proweniencji. Pochodzi on mianowicie zosiadej
przed wiekami naLubelszczynie szlachty idziedziczy poswych przodkach rodowy herb Prus.
Ponad wszelk wtpliwo pruski jest rodowd wybitnej polskiej
uczonej idwukrotnej laureatki Nagrody Nobla, Marii Skodowskiej-Curie, czego dowodz przede wszystkim wyniki bada genetycznych. Nie bez znaczenia s te zachowane archiwalia, ktre wskazuj napokrewiestwo nazwiska naszej laureatki zestaropruskimi
imionami Sklodoi oraz Ansklode. Niektrzy zrodu Skodowskich
184

uywali przydomku Windyki. Windyk by synem pruskiego nobila Obizora, ktry da pocztek rodowi Nienatowskich. Wywodzcy
si zrycerstwa pruskiego Skodowscy iNienatowscy do wczenie,
boju wpoowie XIII wieku zrezygnowali zkurateli krzyackiej,
byosiedli si pod Grjcem, Czerskiem iTarczynem, apoGrunwaldzie oraz uzyskaniu przywilejw odksit mazowieckich zaoy
wZiemi Nurskiej Skody iNienaty.
Dzisiaj Polacy opruskim rodowodzie s obecni wwielu sferach ycia
spoecznego, wtym zwaszcza wbiznesie, finansach, kulturze isporcie,
acz wikszo znich nie zdaje sobie sprawy ztego, jakie jest ich pochodzenie etniczne. Powoli ale systematycznie wzrasta jednake zainteresowanie spraw prusk, ktr firmuj oficjalnie Stowarzyszenie Prus
iKlub Prusa. Celem tych kierowanych przez Sawomira Klec-Pilewskiego organizacji jest, mwic oglnie, przywrcenie pamici oPrusach wrd narodw Europy, czyli odwrotno tego, czego wswoim
deniu dozatarcia tej pamici dopucili si przed 700 laty Krzyacy.
Sposb wjaki yjcy potomkowie Prusw iwiadomi potrzeby przywrcenia pamici oPrusach sympatycy zareagowali nastron internetow Klubu Prusa, mwi sam zasiebie:
Szanowny Panie, odprzeszo 60 lat jestem mieszkacem witej
Warmii. Odpierwszych chwil ziemia taurzeka mnie niesamowitym
piknem unikalnej przyrody, wspaniaym, zrnicowanym krajobrazem, aprzede wszystkim tragiczn jej histori. Dlatego wpeni popieram inicjatyw przekazywania obecnym iprzyszym pokoleniom
prawdy otragicznych losach pierwszych gospodarzy tej ziemi.
Stanisaw J. Swieboda-Kwieciski, Polska.
Wpeni popieram kampanie prowadzone przez Stowarzyszenie Prus
wuznaniu iodnowie praw dla rdzennych ludzi pochodzcych zPrus.
Pozdrawiam, Chris Prusakowski, Bahrain.
Eksterminacja staroytnych Prusw izagarnicie ich terytorium
oraz przywaszczenie nazwy narodu jest faktem powszechnie nieznanym. Pami oprawdziwych Prusach iich mstwie zasuguje
nauhonorowanie przez dzisiejsz Europ, niezalenie jak trudna
dotego bdzie droga.
Micha Kulczykowski, Anglia.
Historia jeszcze raz powtrzya swj cykl, teraz wformie totalitarnej Unii Europejskiej, dlatego kluczowym jest, eby historia Sta185

roytnych Prusw staa si wiedz publiczna, tak ebymy uniknli

nastpnych czarnych wiekw. Przodkowie moi przysparzaj mipoczucia dumy, szczeglnie todziedzictwo poczucia wolnoci. Przyrzekam moje wsparcie () wnaszej wsplnej sprawie. Jestem czonkiem
Zarzdu Stowarzyszenia ipotwierdzam take czonkostwo Klubu.
Jerry Prus-Butwiowicz, Australia.
Sdz, ejest cakowicie suszne mwienie oludach batyjskich,
wtym nade wszystko oPrusach iJawigach, atozewzgldu
naich tragiczne dzieje. Paska postawa jest bardzo cenna zkadego punktu widzenia tym bardziej, ezmierza ona doodtworzenia
pewnych wartoci historycznych. Ztych wzgldw moe Pan liczy
namoje poparcie imoja zachet.
Zwyrazami przyjani, Stanisaw Zaborowski, Francja.
Wcaej historii wiata jak daleko siga pami, wikszo ludzkoci bya pionkiem wrkach wadcw wiata politykw imagnaterii () Kraje zostay podzielone, spldrowane () Prusy s
tubardzo trafnym przykadem ()
Mam wsercu gbok wiar, enadszed czas naodkamanie tej
historii. Bravo dla Sawka Pilewskiego zawalk osprawiedliwo
iustalenie jej niewygodnych faktw!
Powodzenia iSzcz Boe, Georges Chamchoum
Reyser filmowy, Hollywood, California, USA.
Szanowny Panie Sawomirze!
Zradoci iwdzicznoci przyjam Paskie zaproszenie doKlubu Prusa. Myl, emoi przodkowie, herbu Prus I, byliby dumni
zfaktu, estaram si zachowa pami onich ioich dokonaniach.
Nie bez powodu wybraam jako motto cytat Antoniego Kpiskiego.
Przecie tonanas spoczywa odpowiedzialno zato, byprzyszo
nie bya pust kart wnaszych dziejach, adla cigoci naszej historii, powinnimy zachowa rwnie pami onaszych przodkach,
bymc jprzekaza nastpnym pokoleniom.
Sami kiedy bdziemy przodkami
Wspczesna wiedza ohistorii ikulturze Prusw jest wci niewielka, czsto spaczona, dlatego wpeni popieram Pask dziaalno
izaangaowanie, ktre s godne podziwu iszacunku. Paska strona jest cennym rdem informacji, powinna stanowi pomoc dydaktyczn wszkoach nalekcjach historii. Przywrmy wsplnie
prawdziw pami onaszych przodkach!
Pozdrawiam serdecznie Aranka Makiewicz
186

Dlatego napytanie, gdzie jestecie, Prusai, powinna pa odpowied:

jestemy pord was! WPolsce inawiecie.
Niejakim zaskoczeniem dla wielu bdzie zpewnoci wiadomo,
epotomkowie brytyjskiego nastpcy tronu, ksicia Cambridge, Williama, ktrego lub uznano zanews rangi wiatowej, pochodzili zterenu dawniejszych Prus. Dowid tego kustosz Muzeum Kultury Ludowej wWgorzewie, historyk Jerzy apo, woparciu owyniki bada
genealogicznych. Okazao si, ebrytyjsk dynasti Windsorw cz
wizy krwi zarystokratycznym rodem pruskich Lehndorfw: wrd
antenatw wystpujcych wdrzewie genealogicznym ksicia Williama
figuruje urodzona w1723 r. wpruskiej niegdy miejscowoci Sztynort
Maria Eleonora von Lehndorf.
Koligacje te sigaj duo dalej a doXV wieku ibior pocztek
odcrki Mikoaja III von Pfeilsdorf dzisiaj Pilewski. Zrodu von Pfeilsdorf wywodzi si rd von Lehndorf. Napodstawie genealogii mona,
przeto dowie erd Pilewskich jest kilkakrotnie skoligacony zkrlow Anglii, Elbiet II, jej maonkiem ksiciem Edynburga Filipem
izwieloma innymi monarchiami Europy, ostatniego cara Rosji, Mikoaja II zdynastii Romanoww nie wyczajc.

Wars prusiskan znaczy jzyk pruski

ami historyczna okazuje si bardziej trwaa odpamici ludzkiej. Dlatego mimo upywu wielu wiekw sprawa pruska odywa,
cieszc si coraz wikszym zainteresowaniem wPolsce ipoza
Polsk. Wlady klasykw polskiej prusologii, jak Wojciech Ktrzyski, Henryk owmiaski, Karol Grski, Gerard Labuda czy Marian
Biskup idzie modsze pokolenie badaczy zwizanych zdziaajcym
wOlsztynie Towarzystwem Naukowym Pruthenia, ktrego misj jest
uczynienie yw opowieci oPrusach dawnych mieszkacach ziemi pruskiej, jak napisano wtekcie prezentujcym cele tego towarzystwa. Droga dotego celu prowadzi poprzez rozwijanie dziaalnoci
naukowo-badawczej koncentrujcej si natematyce dziejw ikultury staroytnych Prusw. Przedmiotem tej dziaalnoci s te badania
archeologiczne oraz popularyzacja wiedzy odawnych Prusach. Towarzystwo nawizao wspprac znauk niemieck, czego wyrazem
byy seminarium iobjazd naukowy Archiwa niemieckie jako zbir
rde dopoznania przeszoci dawnych ziem pruskich. Dooywienia tej wsppracy przyczyni si reprezentujcy mod generacj prusologw Grzegorz Biauski.
187

Efektem wsppracy tego towarzystwa zOrodkiem Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskego wOlsztynie jest wydawane od2006
roku ipowicone Prusom oraz innym ludom batyjskim pismo pt.
Pruthenia. Najej amach zainteresowani ttematyk znajd opracowania zewszystkich dziedzin wiedzy oPrusach, wtym prezentacj wynikw bada najnowszych, ktre wistotny niekiedy sposb odbiegaj
odustale dotychczasowych.
Przy wsppracy tego orodka iTowarzystwa Pruthenia zUniwersytetem Warmisko-Mazurskim wOlsztynie, Muzeum wOlsztynie
iMuzeum Archeologiczno-Historycznym wElblgu odbywaj si
odkilku lat Interdyscyplinarne spotkania zhistori ikultur Batw
Colloquia Baltica, stanowic paszczyzn spotkania badaczy zwielu
uczelni krajowych.
Towarzystwo Pruthenia jest wesp zMuzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny wsporganizatorem Festiwalu Batyjskiego wOlsztynku.
Muzeum Kultury Ludowej wWgorzewie prowadzi odkilku lat cieszce si zainteresowaniem warsztaty ceramiki zachodnio-batyjskiej.
Wdziele pomnaania wiedzy odawnych Prusach badaczy wspieraj organizacje spoeczne. Wokolicach Iawy znaleziono ostatnio ponad 800 srebrnych monet ifragmenty ozdb datowanych napocztek wieku XI. Kolekcj t tworz m.in. arabskie dirhamy irzymskie
denary bdce nie tylko potwierdzeniem udziau dawnych Prusw
whandlu rozwijanym wredniowiecznej Europie, ale idowodem
nato, eziemia pruska wci kryje bezcenne skarby. Cao znaleziska trafia doMuzeum Warmii iMazur.
Dzieje dawnych Prusw s przedmiotem zainteresowania nie tylko instytucji iorganizacji spoecznych, ale te irnych pasjonatw,
doktrych naley m.in. Robert Klimek, zajmujcy si odnajdywaniem zabytkw dowodzcych pruskoci dzisiejszych terenw Warmii
iMazur. Histori ich upowszechnia utrzymywane przeze przy yciu
pismo Masovia.
Trudn doprzecenienia form popularyzacji wiedzy odawnych
Prusach wrd modziey szk rednich stay si ponadregionalne
konkursy oPrusach. Zide towystpio Towarzystwo Pruthenia.
Doudziau worganizacji tej cyklicznej imprezy udao si nakoni
historykw, archeologw imuzeologw oraz uzyska poparcie wadz
wojewdzkich isamorzdowych.
Wpotocznej wiadomoci Prusowie jawi si jedynie jako nieszczliwy prymitywny lud, ktry uleg przewadze cywilizacyjnej
188

Krzyakw. Tymczasem posiadaj oni wielowiekow histori, acoraz szczegowsze badania, zwaszcza archeologiczne, pozwalaj nam
dostrzec wnich autorw oryginalnej cywilizacji (...) Mamy nadziej,
edziki naszemu konkursowi Prusowie chocia wczci zostan
przywrceni wiadomoci historycznej. Jest toszczeglnie wane
wprzypadku modziey zamieszkujcej Polsk pnocno-wschodni, ktra znatury rzeczy predysponowana jest dopeniejszego sigania doskarbnicy kulturowej swojej maej ojczyzny pisali organizatorzy konkursu pod nazw Batowie iPrusowie pnocni
ssiedzi Sowian.
Ucze Maciej Fingas tak odnis si doidei konkursu: Miny setki lat, wktrych Prusowie zamieszkiwali te ziemie. Ten konkurs jest
take ukonem wich stron. Nie mona pozwoli, byposzli cakowicie
wzapomnienie, pozostajc wci nieszczliwym, prymitywnym, nieznanym ludem.
Oto zkolei opinia, jak wyrazi wojewoda warmisko-mazurski
Stanisaw Szatkowski: Prosz przyj moje serdeczne gratulacje
ipodzikowanie zaprzygotowanie iprzeprowadzenie konkursu Prusowie pnocni sasiedzi Sowian, wktrym uczestnicz uczniowie
nie tylko pnocno-wschodniej czci Polski, lecz take zwojewdztw
kujawsko-pomorskiego ipnocnej czci mazowieckiego. Cieszy
moe fakt, eten przeprowadzony narnych poziomach edukacyjnych konkurs zdoa skupi wok siebie wiele modych osb. Przywracanie wiadomoci todawanie wiadectwa historii itosamoci
Warmii iMazur. Jest ono rwnoczenie dowodem bogactwa dziejw
naszego regionu.
Rwnie udan prb zainteresowania modziey szk rednich
histori iarcheologi ziem pruskich jest ponadregionalny konkurs
Aestiorum Gentes.
Nade wszystko nauwag zasuguj rokujce sukces prace badawcze
jzykoznawcw, ktrzy postawili sobie zacel odtworzenie Wars prusiskan, czyli wymarego przed kilkoma wiekami jzyka dawych Prusw.
Nie wydaje si toby jednak trud daremny mimo bardzo ograniczonej bazy rdowej. Ot tworz jzaledwie trzy zabytki jzyka pruskiego, atozawierajcy 802 sowa wdialekcie pomezaskim Sownik
Elblski zpoowy XIV wieku, Sownik Simona Grunaua, ktry zapisa
okoo 100 sw iEnchiridion, czyli tumaczony zniemieckiego nadialekt sambijski iwydany w1561 roku wKrlewcu katechizm Martina
Lutra. cznie zachowao si dodzi wformie pisemnej dwa tysice
sw pruskich. T nader skromn baz uzupenia tzw. tzw. Epigramat
zBazylei, czyli odaleziony w1974 roku wtamtejszej bibliotece uniwersyteckiej dopisek wjzyku pruskim nastronie filiau aciskiego.
189

Wwyniku bada podjtych przez jzykoznawcw ukaza sie Bazowy sownik polsko-pruski dla dalszego odrodzenia leksyki (Dialekt Sambijski).
Wanym zadaniem staje si odtworzenie jzyka staropruskiego
jako nowopruskiego, potrzeb wszystkich moliwych pruskich spoecznoci. Nowa sytuacja wEuropie pozwala Prusom mie nadziej
wzicia aktywnego udziau wprzyszym rozwoju czci ich rodzimej
ziemi wobwodzie kaliningradzkim, gdzie jest nadzieja nastworzenie
wiatowego centrum dla wszystkich Prusw. Tocentrum moe pomc
obecnym mieszkacom regionu wrozwizaniu zagadnienia ich samoidentyfikacji (...) Nowi Prusowie musz sta si narzdziem odbudowy
mentalnych ikulturowych podstaw grupy etnicznej Prusw poprzez
stworzenie podstawowego zasobu rodzimej literatury (...) Tak zostanie
przywrcona narodowa kulturowa pami dowodzi znawca tematyki
batyjskiej ifilolog jzyka pruskiego Letas Palmaitis.
Wbadaniach nad jzykiem pruskim uczestnicz rwnie drGniewomir Sarbicki oraz in. Maciej Piegat.
Dzi jzyk pruski pisze dalej drPalmaitis odzyska swoj gramatyk izosta dostosowany dowspczesnego uytku wformie minimalnego leksykonu wprowadzajcego. Wodrodzonym jzyku pruskim
odbywa si korespondencja elektroniczna. Wszystko tojest naszym
batyjskim wkadem dojednoczcej si Europy, ktra jest zainteresowana upamitnieniem wszystkich jej historycznych komponentw.
Czy Europa jest tym rzeczywicie zainteresowana?
Oczym wrcz przeciwnym wiadczyby komunikat Stowarzyszenia
Prus, ktre powoujc si nawzrost zainteresowania spraw prusk
nawiecie, apeluje owsparcie idei powoania Centrum Historii iKultury Staroytnych Prusw. Innym rwnie wanym celem tej instytucji
bdzie przekonanie wiata, euywajc nazwy Prusy, Niemcy zbeszczecili najstarszy inalecy donajzamoniejszych nad Batykiem lud
wpnocno-wschodniej Europie. Komunikat przypomina, epodopuszczeniu si eksterminacji tego ludu Niemcy pod skradzionym szyldem rozwijali przez blisko 700 lat najbardziej zaborcz iagresywn
polityk wEuropie.
Tym wiksze zdumienie, oczym jest mowa wkomunikacie, budzi
niech wadz Unii Europejskiej dopostulowanego udziau funduszy
europejskich wrealizacji idei utworzenia Centrum Historii iKultury
Staroytnych Prusw. Stowarzyszenie zwraca si rwnie dopotomkw Prusw iich sympatykw nawiecie oaktywno wdziaaniach
narzecz upamitnienia jednego znajstarszych narodw Europy.
190

Nim jednak Bruksela da si kiedykolwiek nakoni dowysupania

naten cel stosowej kwoty, przyjdzie wpierw przekona dotej idei Olsztyn, ktrego polityka historyczna, jeli pojcie tomona odnosi rwnie dowadz samorzdowych, jakby nie uwzgldniaa, jak dotd, faktu
istnienia narodu pruskiego.

XIV. POST SCRIPTUM

to znas dzisiaj zdaje sobie spraw ztego, eudajc si nad Batyk

bd nad Jeziora Mazurskie przemierza ziemi dawnych Prusw,
oktrych pami zachowaa si gwnie nakartach naukowych
dysertacji, wreliktach kultury materialnej oraz wksztatach tzw. pruskich bab kamiennych? Ziemi Prusw anie Prusakw, albowiem
zwyroku historii obydwa te pojcia nawzajem si wykluczaj.
Wojaowanie poWarmii iMazurach przyprawia wszelako cobardziej spostrzegawczych ludzi ozdziwienie, jakie budzi fakt, edzisiaj
wicej tam wci pruskiego ducha ni pamici odawnych Prusach,
nie mwic ju olosach ywiou polskiego, ktry wwolnej Polsce nie
zaprzta uwagi tych, odktrych naley tego oczekiwa.
Nakwesti t zwraca uwag Jan Engelgard naamach Myli Polskiej: Wokresie PRL nacisk kadziono natradycje piastowsk, teraz
uznaje si tozaprzejaw komunistycznej propagandy (...) Np.zaciera si wwiadomoci mieszkacw tzw. pionierski okres zasiedlania
iustalania polskiej administracji po1945 r. Nagle stao si toczym
wstydliwym, tak jak bymy sami si dystansowali odtego historycznego, namiar setek lat wydarzenia (...) Odcicie si odlat 19451989 jest przejawem gupoty ikrtkowzrocznoci. Jeli bowiem sami
redukujemy swoj rol natej ziemi toniejako naturalnie powracaj
pruskie wspomnienia, sentymenty ipamitki.
Fakty, oktrych niej, toju znacznie wicej ni gupota!
Oto w1993 roku dziennik ycie donis wie radosn: Wielki
Mistrz wMalborku. Sawomir Klec-Pilewski tak skomentowa towydarzenie: Nie dopomylenia jest, aby taki fakt mia miejsce wokresie
tzw. Polski Ludowej, acodopiero byotym informowaa prasa. Potraktowaem towic jako wybuch postkomunistycznego oszoomstwa,
191

cho wgowie mnie si nie miecio, emona zaprasza spadkobierc

zbrodniarzy zkrzyem napaszczu. Powstaje wic pytanie, kto zatym
zaproszeniem sta (...) Ciekaw jestem, jak czuj si bohaterzy bitwy
wobronie Rzeczypospolitej z1939 roku pod Maw, kiedy niemieckie
prusactwo zaatakowao Polsk odpnocy, atupompa dla Prusaka
zczarnym krzyem.
Odtej pory datuje si wyrany postp wdziedzinie umacniania si
wpyww niemieckich wduchu jak najbardziej pruskim, wczym nader ochoczo uczestnicz wadze samorzdowe Warmii iMazur, aczego szczytem, jak dotd, byo objcie przez marszaka tego wojewdztwa oraz rektora Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego patronatu nad
zwoan w2010 roku midzynarodow konferencj naukow pt. Zakon
krzyacki whistorii, ideologii idziaaniu. Konferencj zaszczyci przybyy prosto zWiednia Wielki Mistrz Zakonu Krzyacki drBruno Platter.
Trzeba rwnie wiedzie, etowydarzenie wpolskim yciu naukowym
poprzedzio uroczyste obchody 600-lecia bitwy pod Grunwaldem.
Szczeglnie zaley nam namodziey, ktra moe ju nigdy wyciu
nie bdzie miaa okazji wysucha Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego. Takie uroczystoci pamita si dokoca ycia zapewniali
organizatorzy tej konferencji.
Nie trudno wic zrozumie, dlaczego apel Stowarzyszenia Prus wystosowany dowadz Warmii iMazur aproponujcy podjcie dziaa
wkierunku uczczenia pamici ludobjstwa plemion pruskich dokonanego przez Zakon Krzyacki zosta cakowicie zignorowany. Czy tonie
wiadczy otym, elobby proniemieckie uzyskuje cakowit kontrol
nad przyszym niemieckim regionem Prus Wschodnich? zastanawia
si Sawomir Klec-Pilewski.
OWarmi iMazury upomnieli si natomiast byli maoletni winiowie niemieckiego obozu wKonstantynowie dzkim (Lager in Konstantinow), przypominajc wswoim ogoszonym w2006 roku apelu
otym, eElblg iOlsztyn stay sie ju miejscem zjazdu antypolskich
ziomkostw niemieckich pomimo, ewswym statucie maj zapisane
dziaania zmierzajce dooderwania odPolski Ziem Odzyskanych.
Itak autorzy statutu Wszechzwizkowego Ziomkostwa z1994 roku
stwierdzaj expressis verbis, eZiomkostwa wschodnio-niemieckie
wpokoju iwolnoci d znowu dozczenia Wschodnich Prus zcaymi Niemcami. Wpokoju iwolnoci obywaj si przeto wGiycku
finansowane przez zarzd tego miasta imprezy wrodzaju Ostpreussisches Sommerfest, podczas ktrych przyjmowany zotwartymi ramionami sam szef Landsmannschaft Ostpreussen, czyli Ziomkostwa
Prus Wschodnich, Herr Wilhelm von Gottberg zDsseldorfu, optuje
otwarcie zaodrodzeniem Ostpreussen.
192

Jak mona byo dopuci dozorganizowania wOlsztynie wdniach

8-10 padziernika 2004 r. czwartego zjazdu rewizjonistw, Samorzdowo-Politycznego Kongresu Ziomkostw Prus Wschodnich? pyta
Marianna Grynia, przytaczajc wystpienie wczesnego przewodniczcego Parlamentu Europejskiego, prof.Hansa-Gerta Ptteringa, ktry
powiedzia jasno, edopuszczenie jakiejkolwiek dyskryminacji wUnii
Europejskiej byoby ciosem wymierzonym wgodno czowieka. Sowa kierowa prof.Pttering w2007 roku douczestnikw obchodw
Dnia Stron Ojczystych Zwizku Wypdzonych. Wgr wchodzi zapewne godno czowieka narodowoci niemieckiej, adyskryminacj jest
utrzymywanie politycznego status quo, ktry jest pochodn podjtej
poklsce III Rzeszy wsplnej decyzji aliantw. Czyby zdaniem Herr
Ptteringa nadszed wreszcie czas najej rewizj?
Tak oto wXXI wieku odywa zewiadomym udziaem establishmentu Unii Europejskiej oraz III Rzeczypospolitej pami owiekopomnym
dziele pogromcy Prusw itwrcy pastwa zakonnego Wielkiego Mistrza Hermanna von Salzy tudzie kontynuatora jego dziea, Fryderyka
IHohenzollerna, ktry zamieni ziemi dawnych Prusw wmatecznik
germaskiego prusactwa. Zainicjowao ono, jak wiadomo, rozbiory
IRzeczypospolitej ipotem tyranizowao ca Europ, wywoujc dwie
najbardziej krwawe wojny wiatowe.
Wtym kontekcie zasuguje nauwage list, jaki skreli doSawomira Klec-Pilewskiego Manfred G. Kaireit (Kairaitis), nota bene
zamieszkay wNiemczech znany dziaacz wsplnoty pruskiej, ktra
podrugiej wojnie wiatowej bya deportowana zziemi swoich praojcw bd te zmuszona dojej opuszczenia. Ot zkorespondencji tej
dowiadujemy si, erodowisko topodjo decyzj pooeniu kresu
wszelkim kontaktom zZiomkostwem Prus Wschodnich, wadzami
Republiki Federalnej Niemiec oraz politykami niemieckimi, albowiem bezuyteczne jest, abymy my, potomkowie Prus, marnowali
natonasz bezcenny czas, ktrego ju nie mamy. Idalej: My, Prusai,
jestemy wstanie wybaczy wszystko, conam oni uczynili wprzeszoci, azwaszcza wlatach 1947-1952, ale nie zapomnimy otym nigdy
() My, Prusai, jako mniejszo, domagamy si midzynarodowej
ochrony naszych praw etnicznych, jzykowych ireligijnych, ktrych
odmawia nam resort spraw wewntrznych RFN, posugujc si argumentacj rwnie gupi jak ibezsensown!!! Prawa takie s zagwarantowane przez prawo midzynarodowe stojce nastray podstawowego prawa czowieka ijako takie wchodz wzakres wsppracy
midzynarodowej wszystkich krajw europejskich.
Wobec powyszego wykorzystywanie uzurpowanej nazwy Prus
dopromowania niemieckich stricte interesw politycznych, wtym
193

zwaszcza roszcze, zjakimi wystpuje wobec Polski tzw. Powiernictwo

Pruskie, jest dziaaniem cakowicie bezprawnym isprzecznym zduchem praworzdnej podobno Unii Europejskiej naduyciem.
Wracajc dohistorii najnowszej przyzna naley, eokresu komunistycznego rzeczywicie trzeba si wstydzi, ale zpowodu, oktrym
pisaa w1992 roku w Gazecie Wyborczej Jolanta Zarembina: Jeszcze
w1830 r. popolsku mwio 97 proc. Mazurw, w1870 r. 79 proc.,
w1895 r. 53 proc. W1945 r. mieszkao wPolsce 100 tys. Mazurw. Dzi pozostay niespena cztery tysice, 99 proc. Mazurw yje
wNiemczech.
Jest toefekt niejednej zreszt zbrodni czerwonych, wtym przypadku
zbrodni natury etnicznej. Tooni wygnali Mazurw zPolski zaab.
Jolanta Zarembina pisaa dalej: Przewonicy zKrutyni nazywaj siebie sztakerami (niem. der Stecken kij). Wo Niemcw porzece,
pchajc odzie pod prd dugimi kijami () Dla nich kada wycieczka
toya zota kilkadziesit osb doprzewiezienia. Zagodzin pywania zpicioma osobami bior 25 marek. Gocie nadce gono rozmawiaj. Heil Hitler! krzycz donich zbrzegu polskie dzieci.
Dzieciom tym poniekd dorwnuj swym poziomem doroli, wykazujc wiksze zainteresowanie Adolfem Hitlerem ijego Wilczym szacem wGieroy nili Mikoajem Kopernikiem iFromborkiem.
Obecno polskoci naterenie Prus wlatach midzywojennych dokumentowa Melchior Wakowicz, przemierzajc ich dawne ziemie
tropami Smtka icofajc si wodleg przeszo:
Olsztyn serce Warmii. Warmii nalecej doPolski faktycznie
odbitwy pod Grunwaldem, aformalnie od1466 r., odpokoju toruskiego, a dopierwszego rozbioru () Przecie Warmiacy iostrdzianie tonajdawniejsi kolonici polscy, zziemi Dobrzyskiej przybyli ()
Zielona jest taWarmia. Zalesiona, wzgrzysta. Spjrzmy namapk
historyczn. Niemcy zezgroz powiadaj, eWarmia miaa ksztat siekiery, wiszcej nad Prusami Wschodnimi. Ale przecie nie mytojej te
ksztaty nadalimy, tylko ukad Krzyakw zwasnym biskupem, ktremu zwyczajem redniowiecznym, oddano trzeci cz ziem doprofitowania, wydzielonych wtak oto figur.
Aebiskupi nie bardzo chcieli zaKrzyakw si zastawia,
enapotrzeb grunwaldzk caa Warmia wystawia zaledwo 100 ludzi,
eodGrunwaldu a porozbiory wypowiedziaa si itrwaa zaPolsk
wic zostaa krajem katolickim.
Od czasw Wakowicza, ktry zdemitologizowa dokonania SS
Ahnenerbe, to i owo si zmienio, ale wiele na to wskazuje, e po
Warmii i Mazurach nadal hula sobie Smtek i to z tym samym paszportem niemieckim.
194

Ryc. 54 Grodzisko wKajkowie, gmina Ostrda.

Archeologia wlokalnym wydaniu awirowisko przy okazji.

195

Acozinteresujcymi nas Prusami?

sika, doktrej Pastwo zechcielicie askawie zajrze, powstaa

zinicjatywy Sawomira Klec-Pilewskiego. Nie posiada ona jednak
walorw rozprawy naukowej. Jest natomiast prb podania tematu wformie moliwie popularnej imajcej nacelu zainteresowanie Prusami tych wszystkich, ktrych bawi wdrwki pomniej czy
bardziej odlegych peryferiach historii. Ale nie tylko ozabaw tutaj
chodzi, albowiem echa oddalonej, zdawaoby si, wczasie kwestii pruskiej, jeli tak tomona nazwa, powracaj uparcie dowspczesnoci.
Wyrazem tego jest naprzykad operujce zaOdr iskrajnie wrogie
nam, Polakom, Powiernictwo Pruskie nawizujce nie tyle doPrusw,
ktrym przewodzi walczcy zKrzyakami Herkus Monte zplemienia
Natangw, ile doPrusakw spod znaku Ottona Bismarcka iHermanna
Goeringa.
Warto przeto pochyli si nad tragiczn sag szczepu Prusw poto,
byzgodnie zmaksym historia est magistra vitae dostrzec relacje
przyczynowo-skutkowe teraniejszoci zprzeszoci, wktrej ksztatowaniu mieli swj walny cho nie zawsze chlubny, roztropny iprzemylany udzia nasi praojcowie.
Ale wobec Prusw zawinili nie tylko ich bezporedni pogromcy.
Polska te nie jest bez winy wobec niedobitkw ocalaych zpogromu,
ktrzy potem garnli si doRzeczypospolitej iczstokro oddawali
jej wielkie przysugi, anie doczekali si stosownej wdzicznoci. Dzi
iNiemcy, iPolacy chowaj gow wpiasek inie sta ich nawet nawystawienie pomnika, ktry przypominaby, ekiedy istnia taki lud
pisze zgorycz Sawomir Klec-Pilewski.
No c... Niemcy kieruj si zasad, wedug ktrej kat nie zwyk
stawia pomnika swoim ofiarom. Jak natomiast zasad kieruj si Polacy, chylc kark przed politycznymi spadkobiercami kata?

196

XV. BIBLIOGRAFIA
Stanisaw Achremczyk, Historia Warmii iMazur, Olsztyn 1997;
Stanisaw Arnold, Wadysaw Kurkiewicz, Adam Tatomir, Wiesaw
urawski, Dzieje wiata. Chronologiczny przegld waniejszych
wydarze. Wydanie czwarte poszerzone, Warszawa 1990;
Kazimierz Acik, Owojskowoci Prusw wV-XIII wieku, Olsztyn 1968;
Marian Bartkowiak, Towarzystwo Jaszczurcze wlatach 1397-1437,
Toru 1948;
Grzegorz Biauski, Emigracja Prusw wXI-XIV wieku. Pruthenia,
tom III, Olsztyn 2008;
Grzegorz Biauski, Ozasiedleniu ziemi lubawskiej, Pruthenia, tom IV,
Olsztyn 2008;
Grzegorz Biauski, Wiesaw Leszek Zbek, Bernard Klec-Pilewski,
Sawomir Klec-Pilewski, Pilewscy. Saga ostatniego rodu wielkich
Prusw, Warszawa 2004;
Grzegorz Biauski, Rd Prusa Kleca, Malbork 2006;
Grzegorz Biauski, Rd Wajsylewiczw. Fragment zdziejw pruskiej
emigracji, Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
Grzegorz Biauski, Stan bada historycznych nad dziejami Prusw
po1945 roku, Pruthenia, tom I, Olsztyn 2006;
Mieczysaw Bielski, Waldemar Rezmer, Bitwy naPomorzu 1109-1945,
Gdask 1993;
Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje Zakonu Krzyackiego
wPrusach, Gdask 1986;
Marian Biskup, Trzynastoletnia Wojna zZakonem Krzyackim
1454-1466, Warszawa 1967;
Jadwiga Chwalibiska, Rd Prusw wwiekach rednich, Toru 1948;
Norman Davies, Zaginione krlestwa, Krakw 2010;
Jan Engelgard, Wyprawa doPrusiech (1), Myl Polska,
20 wrzenia 2009;
Bernt Engelmann, Prusy, kraj nieograniczonych moliwoci,
Pozna 1984;
Adam Fischer, Etnografia dawnych Prusw, Gdynia 1937;
Iben Fonnesberg-Schmidt, Papiee ikrucjaty batyckie 1147-1254,
Warszawa 2007;
197

 Karol Grski, Dzieje Malborka, Gdask 1973;

Karol Grski, Problemy chrystianizacji wPrusach, Inflantach
inaLitwie, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, 1982, nr 3 (157);
Marianna Grynia, Wypdzeni. Lager in Konstantinow, Warszawa 2011;
Sawomir Klec-Pilewski, Prusowie. Dzieje igenealogia,
strona internetowa (www.prusowie.pl);
Sawomir Klec-Pilewski, Prusy. Dzieje. Kultura. Genealogia,
strona internetowa (www.prusowie.pl);
Marceli Kosman, Zanik pogastwa wPrusach, Komunikaty
Mazursko-Warmiskie1976, nr 1 (131);
Izabela Lewandowska, Dawne inowe konkursy oPrusach, Pruthenia,
tom III, Olsztyn 2008;
Jerzy M. apo, Cowaciwie wiemy opruskich babach kamiennych?.
Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
Henryk owmiaski, Prusy-Litwa-Krzyacy, Warszawa 1989;
Julian Antoni ukaszkiewicz, Towarzystwo Jaszczurcze. Grudzidz 1927;
Kazimierz Madela, Jak Prusowie wytwarzali zimno?, Pruthenia, tom I,
Olsztyn 2006;
Jerzy Necio, Rycerz Herkus Monte Wdz Natangw,
Lidzbark Warmiski 2000;
Andrzej Nowakowski, Owojskach Zakonu Szpitala Najwitszej
Marii Panny Domu Niemieckiego wJerozolimie zwanego Krzyackim,
Olsztyn 1988;
ucja Okulicz-Kozaryn, ycie codzienne Prusw iJawigw
wwiekach rednich (IX-XII), Warszawa 1983;
Oznaczeniu Prus dawnych przez Daniela Szulca, Warszawa 1846;
Marek Pacholec, Sprawozdanie zkonferencji naukowej Pruskie baby
kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienno?,
Pruthenia, tom III, Olsztyn 2008;
Letas Palmaitis, Lingwistyczne podstawy odtworzenia jzyka pruskiego,
Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006
Piotr zDusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, Toru 2004;
Jan Powierski, Wybuch II powstania pruskiego astosunki midzy
Zakonem Krzyackim iksitami polskimi (1260-1261),
Komunikaty Warmisko-Mazurskie, 1980. nr 3 (149);
Andrzej Radzimiski, Chrystianizacja iewangelizacja Prusw, Toru 2008;
Dariusz Adam Sikorski, Opozycji prawnej kobiety pruskiej
(Seweryn Szczepaski), Pruthenia, tom III, Olsztyn 2008;
Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Wrocaw 2009;
Agnieszka iRobert Sypkowie, Krzyacy, Warszawa, bez daty;
Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek dodziejw krainy ikultury
pruskiej, Olsztyn 1998;
198

Mariusz Trba, Lech Bielski, Poczet krlw iksit polskich.

Bielsko- Biaa, bez daty;
Cezary Tryk, Czy Prusowie znali owy zsokoami przed przybyciem
zakonu krzyackiego?, Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
William Urban, Krzyacy. Historia dziaa militarnych, Warszawa, 2005;
Melchior Wakowicz, Natropach Smtka, Warszawa l958;
Jolanta Zarembina, Pamitka znad Krutyni, Gazeta Wyborcza,
1 padziernika 1992;
Jadwiga yliska, Spotkania podrugiej stronie lustra, Warszawa 1986.

SPIS ILUSTRACJI IMAP

Rycina 1, 8 Mirosaw i. Hoffmann rda dokultury iosadnictwa
poudniowo-wschodniej strefy nadbatyckiej wItysicleciu p.n.e.
Olsztyn 1999;
Rycina 2, 28, 35 ucja Okulicz-Kozaryn ycie codzienne Prusw
iJawigw Warszawa 1983;
Rycina. 6, 7, 14, 15, 21, 27, Harthnoch;
Rycina 9, 10 Zygmunt Gloger Encyklopedia staropolska;
Rycina 11, 12, 13, 16, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 29, 45 Batowie plnocni
ssiedzi Sowian. Wystawa zezbiorw polskich, Warszawa 1981;
Rycina 20 Prof.ucja Okulicz-Kozaryn Dzieje Prus;
Rycina 3, 4, 26, 30, 32, 47, 48. ANDRIOLLI wsztuce iyciu spoecznym
Warszawa 1904;
Rycina 5, 38, 39, 40, 42, 44 Album Jubileuszowy. GRUNWALD
Jasaw zBratkowa Pozna 1910;
Rycina 25 Prusowie-dzieje ikultura Ludu batyjskiego
wykona R. Kobierski Fot. St. Fitak;
Rycina 31, 33, 34, 52 Prywatna kolekcja;
Rycina 36, 41, 43, 50, 51 Grunwald 550 lat chway
Opr. J. S. Kopczewski iM. Siuchniski Warszawa 1960;
Rycina 37 Niepospolity rd Kossakw Kazimierz Olszaski
Krakw 1994;
Rycina 46, 49 Grunwald 15. Lipca 1410 Dr. Aleksander Czoowski,
Lww 1910;
Rycina 53 Pacifica Terra Katalog wystawy. Muzeum Zamkowe
wMalborku 2004. Fotografia wyk. Lech Okoski;
199

 Rycina 54 Fotografia wyk. Robert Klimek;

Mapa 1 Batowie pnocni ssiedzi Sowian Wystawa zezbiorw
polskich, Warszawa 1981;
Mapa 2, 6, Warmia iMazury zarys dziejw Olsztyn 1985;
Mapa 3 Prusowie-dzieje ikultura ludu batyjskiego
Wystawa Gdask 1997 Handel wEuropie Pnocnej wIX w.
Mapa opr. A. Bitner-Wrblewska;
Mapa 4 Grunwald 550 lat chway Opr. J.S. Kopczewski
iM. Siuchniski Warszawa 1960;
Mapa 5 Prof, ucja Okulicz-Kozaryn Dzieje Prus;
Mapa 7 Prywatna kolekcja;
Tablica 1, 2, 3 Ksiniczka gocka zWeklic
katalog wystawowy Malbork 2005.

SPIS TRECI
I. PRZYBYSZE ZODLEGEJ PRZESZOCI
lady prowadz nad Wog iDniepr .............................................................
Etnicznej materii pomieszanie ..........................................................................
Elektrum, czyli zoto Pnocy ..........................................................................
Bruzi, Burus, Pruzzi, Prusowie .........................................................................

11
14
16
18

II. SIA RODZINY IKULT PRZYRODY

Midzy matriarchatem iwieloestwem ..................................................... 21
Moni, wolni iniewolnicy ................................................................................... 25
Przyroda naotarzu dawnych Prusw .......................................................... 28
III. PRUSKI DZIE JAK CO DZIE
ycie pod somian strzech ............................................................................. 37
Praca wpolu, lesie iwzagrodzie .................................................................... 41
Biesiada namod prusk .................................................................................. 46
IV. POTRZEBY NATURY WYSZEJ
Nie strj zdobi Prusa ........................................................................................... 50
Obrzdy izwyczaj ludu pruskiego .................................................................. 53
Ulotne piewy iposgi kamienne ................................................................... 57
V. DZIELNO WBOJU ISABO WPOLITYCE
Kontakty zszerszym wiatem ........................................................................... 62
Obrona, odwet iznw obrona .......................................................................... 66
Spniony wit pruskiej monarchii ................................................................ 69
VI. TRUDNE SSIEDZTWO ZPASTWEM POLAN
Jeli oPrusach, totylko negatywnie .............................................................. 71
Druga strona pruskiego medalu ...................................................................... 74
Krzy by jednak przed mieczem ................................................................... 80
VII. ZAPROSZENIE DO PODBOJU
Zziemi wgierskiej dopolskiej .......................................................................
Prusowie wci nalinii strzau .........................................................................
Historyczny bd Konrada Mazowieckiego ................................................
Tron iotarz przeciw Prusom ..........................................................................

200

84
90
94
98
201

VIII.DRANG NACH PREUSSEN

P wieku krzyackiego ludobjstwa .......................................................... 101
Krucjata wedug Piotra zDusburga ............................................................ 107
Konkwistadorzy epoki redniowiecza .......................................................... 114
IX. CHRYSTIANIZACJA WWERSJI GERMASKIEJ
Wicej profanum ni sacrum ........................................................................ 119
Walka zpogastwem ineofitami .................................................................. 123
Pozwlcie Prusom pozosta Prusami ...................................................... 126
X. BUNT PRZECIW KRZYACKIEJ NIEWOLI
Rzdz, Pokarvis, Krucken iinne pruskie wiktorie ............................... 129
Herkus Monte, czyli pruski Konrad Wallenrod ..................................... 137
Podzwonne dla ludu pruskiego ...................................................................... 142
XI. RYSY IPKNICIA NA ZAKONNYM PANCERZU
Rycerstwo zjaszczurk wherbie .................................................................. 146
Prusowie byli napolach Grunwaldu ............................................................ 149
Zwizek Pruski patrzy naKoron .............................................................. 157
XII. POLITYCZNY FENOMEN PRUSACTWA
Speniony testament Hermanna von Salzy ...............................................
Korona krlewska dla Hohenzollernw ....................................................
Marszowy krok pruskiego militaryzmu .....................................................
Konrad Adenauer by bliski prawdy ............................................................

Skorowidz nazwisk rodw piecztujcych si herbami Prus I, II

iIII sporzdzony napodstawie opracowania Roberta Kosteckiego
iuzupeniony nazwiskami zHerbarza Chrzskiego z1821 roku
oraz zestudium Jadwigi Chwalibiskiej Rd Prusa

HERB PRUS I

Piecztuj si, (odm. b, d)

161
164
166
171

XIII. GDZIE JESTECIE, PRUSAI?

Migracja wcztery strony wiata ..................................................................... 176
Polacy zpruskim rodowodem ........................................................................ 181
Wars prusiskan znaczy jzyk pruski .......................................................... 187
XIV. POST SCRIPTUM ............................................................................. 191
XV. BIBLIOGRAFIA ................................................................................... 197
SPIS ILUSTRACJI IMAP........................................................................... 199
SPIS TRECI ................................................................................................. 201
ANEKS ............................................................................................................. 203

202

ANEKS

1. Albrychowicz, Litwa
2. Andrzejewski, gn. Andrzejw, woj. mazowieckie, herb odm.
3. Badowski
4. Balowicz
5. Bednarski, gn. Bednarw, woj. ruskie
6. Berenicki, woj. podlaskie
7. Biaochowski, gn. Biaochowo, woj. chemiskie
8. Biaoszewski vel Biayszewski
9. Biedrzych
10. Biesiadecki vel Biesiadowski
11. Biestrzykowski, gn. Biestrzykowice, woj. sieradzkie
12. Bluszczyski
13. Bogusawski, Bogusawice, woj. czyckie
14. Bogurski
203

15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
204

Bolczki
Boniecki
Bokowski, woj. kijowskie
Borowski, gn. Borowo, woj. mazowieckie
Brzeski
Brzeziski wymienieni pod h. Prus 3
Brzyski vel Brzeski, Prusy
Bugajski
Butwiowicz vel Butwi
Bystro
Bystram
Budka vel Budek
Chladowski
Chocewicz
Chodasiewicz vel Chodaszewicz
Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. mazowieckie
Chwakowski, gn. Chwakowo, woj. krakowskie
Chrzanowski, gn. Chrzanowo, woj. mazowieckie
Chrzczonowski
Cianowski, Cianowice, woj. krakowskie
Cigliski
Cieszym
Cieszymowski
Cygaski, gn. Cygany, woj. czyckie
Cytowicz, powiat lidzki
Czaczkowski, gn. Czaczki, woj. podlaskie, herb odm.
Czarnecki
Dbrowski (jednego poch zFrankowskimi), gn. Dbrowa,
woj. podlaskie
Dugojewski, gn. Dugojewo, woj. sandomirskie
Dobrocieski, gn. Dobrociesz, woj. krakowskie
Dobraczyski
Domat
Dorohiski
Drogot
Drotkiewicz, Litwa, herb odm.
Drozdowski, gn. Drozdy, woj. mazowieckie
Druszkowski, gn. Druszkw, woj. krakowskie
Dworski, woj. Chemiskie
Dymitrowski, gn. Dymitrw, woj. krakowskie
Dzierliski
Dzierek, woj. krakowskie, woj. mazowieckie

56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.

Falcki
Fastowicz
Frankowski, gn. Franki, woj. podlaskie
Frycowski
Frykowski
Gaecki, Gaki, woj. mazowieckie
Garlicki, gn. Garlica, woj. krakowskie
Gawowicki
Gbicki, woj. krakowskie
Gadkowski vel Gadowski
Gowacki, gn. Gowaczewice, woj. sieradzkie
Guszyski
Goy vel Goly
Gnida
Gniewiewski, gn. Gniewiewice, woj. mazowieckie
Gonowski
Gorski vel Grski
Gostyski
Goworowski, gn. Goworowo, woj. mazowieckie
Grny
Grski, gn. Grskie Poniky Stok, woj. mazowieckie
Grochowarski vel Grochowalski, gn. Grochowarsko,
woj. mazowieckie
Grodecki, gn. Grdek, woj. krakowskie
Grot (poch odWieczfiskich), gn. Grotki, woj. mazowieckie
Grzymisawski, gn. Grzymisawice, woj. poznaskie
Grzymuktowski
Guda
Gumowski, woj. sandomirskie
Gunicki, gn. Gunice, woj. kaliskie
Gurkowski, piotrkowski
Hladowicki, Litwa
Hurba
Hurkowski, woj. kijowskie
Husarzewski, nob 1676, herb odm.
Irenkowski
Isajkowski-Domat vel Izaykowski, gn. Isajki, woj. kijowskie,
herb odm.
Izenkowski
Jabonowski (poch odKrzyewskich), gn. Jabonowo,
woj. podlaskie
Jaboszewski
205

95. Jakowicki
96. Janowski, gn. Janowo, woj. mazowieckie
97. Jaras
98. Jaroszewicz-Kwaczyski, woj. witebskie
99. Jaszczewski
100. Jerzmanowski, gn. Jerzmanowice, woj. krakowskie
101. Jeewski vel Jeowski (poch odKrakowiaskich), gn. Jeewice,
woj. mazowieckie
102. Juchna
103. Juchnowski, woj. podolskie
104. Julewski, woj. mazowieckie
105. Jurecki
106. Kaczkowski, gn. Kaczkowice, woj. krakowskie
107. Kamiski
108. Kamocki, gn. Kamocin, woj. sieradzkie
109. Kepsz
110. Kierdwanowski, gn. Kierdwanowice, woj. podolskie
111. Kiwalski
112. Klecki, woj. pomorski
113. Klicki, gn. Klicz, woj. Mazowiecki
114. Kliczkowski, gn. Kliczkowy, woj. mazowieckie
115. Kliks
116. Klimuntowski
117. Klobar, gn. Minery-Klobara, woj. sandomierskie, nob 1552
118. Kobierski, gn. Kobierzyn, woj. sandomirskie
119. Kobiewski
120. Kobyliski, gn. Kobylin, woj. podlaskie
121. Koomyjski, gn. Koomyja, woj. podlaskie
122. Komorowski
123. Kondracki, gn. Kondradziec, woj. pockie
124. Korcicki
125. Koronacki
126. Kordek
127. Korgowd
128. Korowicki
129. Kotulski
130. Korulski
131. Korycki, gn. Korytnica, woj. mazowieckie
132. Kowalewski, gn. Kowalw, woj. mazowieckie
133. Koliski
134. Kniazioucki
135. Krasnosielski, gn. Krasnosielce, woj. bracawskie
206

136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
169.
170.
171.
172.
173.
174.
175.
176.
177.

Krasnowiecki
Krpiski, gn. Krpna, woj. krakowskie
Krzyszkowski, woj. krakowskie
Krzywokulski
Krzyakowski
Krzyanowski
Krzyewski, gn. Krzyewo, woj. podlaskie
Kumelski, woj. podlaskie
Kurczyski
Kurowicki, gn. Kurowice, woj. podlaskie
Kwaczyski
Kyczyski, gn. Kicznia, woj. krakowskie
Lechowiec
Lisicki, gn. Lisice, woj. rawskie
Lisowski, woj. krakowskie, herb odm.
Lubiatowski
aski, gn. a-Toczyowo, woj. mazowieckie
aszkowski
atkiewicz vel atkowicz
atyski
cki (poch odJerzmanowskich), gn. ki, woj. krakowskie
ka
tkiewicz, gn. tka, woj. krakowskie
ososiski, gn. ososina, woj. krakowskie
unkiewicz, gn. unkiewskie, Litwa
Maciski, woj. poznaskie
Markold
Michalczewski, gn. Michalczowa, woj. krakowskie
Michalewicz
Mierzwiski
Mikowski, gn. Mikowa Wielka, nob. 1782, herb odm.
Miszewski
Mitkiewicz, gn. Mitkaycie, mud
Mniszewski, gn. Mniska Wie, woj. rawskie
Mocarski
Mokrzewski
Monasterski
Morelowski, gn. Morele, woj. rawskie
Motowido, Litwa
Mroczek, gn. Mroczkowo, woj. mazowieckie
Mruk
Mcichowski
207

178.
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
208

Myk
Nadolski
Nejman
Niedziakowski
Niedziski
Nidziski, gn. Nidzino, woj. mazowieckie
Niedzielski, woj. sieradzkie
Nielepiec, gn. Nielepice, woj. krakowskie
Nielipowicz
Niemczynowicz
Niemczynowski
Niewiadomski-Piotuch, gn. Niewiadoma, woj. podlaskie,
Noniewicz, powiat lidzki
Noreyko
Nosakowski vel Nossakowski
Obrycki, gn. Obryte, woj. mazowieckie
Ogilba
Ogrodzieski, gn. Ogrodzieniec, woj. mazowieckie
Onacz
Mayno vel Maynota
Opacki (poch odPowsiskich), gn. Opacz Wielki,
Opalenicki vel Opalenicki
Opolski, gn. Opole, woj. lubelskie
Oro
Ormiski vel Ormieski
Orze
Orzest
Orzypies
Ordyowski
Ossowski, gn. Ossowo, woj. pomorskie
Ostrowski, gn. Ostrw, woj. sieradzkie
Otocki, gn. Otocznia, woj. pockie
Otto
Padkowski vel Patkowski, gn. Padkowice, woj. podlaskie
Pajewski, gn. Pajewo, woj. mazowieckie
Pakosz
Patocki, Kauszyno-Patok, woj. mazowieckie
Pawski-Skarga, herb odm.
Pecner
Petrusiewicz vel Petrusewicz
Petryczyn
Pielgrzymowski, gn. Pielgrzymowice, woj. krakowskie

220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
243.
244.
245.
246.
247.
248.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
255.
256.
257.
258.
259.
260.
261.

Pikuz
Piotrowski, gn. Piotrowice, woj. krakowskie
Piotuch
Piszczaski, herb odm.
Piszczatowski
Plich
Pliski
Pocki
Poniaski
Ponka
Ponowski
Poski, gn. Ponki, woj. podlaskie
Poski
Powski
Podleski, gn. Podlesie, woj. rawskie
Polkowski vel Polikowski
Poomski
Porbiski
Potoczyski
Powsiski, gn. Powsinek, woj. mazowieckie
Prus vel Pruss
Prusakowski
Prusewicz
Pruskowski
Pruszanowski
Pruszewski
Przechodzki
Przechowski
Przewocki, Przewoka, woj. podlaskie
Przewski, woj. mazowieckie
Przedziecki, gn. Przezdziecko, woj. mazowieckie
Puryszka vel Puryszko
Purzycki
Puzyrowicz
Raciborowski, gn. Raciborowice, woj. krakowskie
Raczkowski, gn. Raczykowo, woj. mazowieckie
Radecki, herb odm.
Radwaski, gn. Radwanowice, woj. krakowskie
Radzitkowski, gn. Radzitkw, woj. sieradzkie
Radziecki, gn. Radzicin, woj. lubelskie
Rakowski (poch odPowsiskich), gn. Rakowiec,
Raszpiski
209

262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.
269.
270.
271.
272.
273.
274.
275.
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
285.
286.
287.
288.
289.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
210

Reszka
Reszkowski
Reymer
Robkowski
Rodowicz, gn. Rodowce, Litwa
Rodzianko
Rokotowski, gn. Rokotw, woj. rawskie
Rosochacki
Ranka
Rubinkowski
Rudnicki, gn. Rudniki, woj. krakowskie
Rudawski
Rudowski, gn. Rudowo, woj. mazowieckie
Rukaa vel Rukalicz
Ruwski
Rzeszek
Rywocki
Sas
Skotnicki
Skarzeszowski, gn. Karzeszowo, woj. krakowskie
Skowron
Skowroski
Skrodzki, gn. Skroda, woj. mazowieckie
Sawek
Supski, gn. Supsk, woj., krakowskie
Smolikowski vel Smulikowski
Smorawski vel Szmorawski
Snarowski vel Snorowski
Sobiecki
Sochaczewski
Spinek vel Spineczki
Stefan
Stpkowski, woj. pockie
Stradomski, gn. Stradomka, woj. krakowskie, herb odm.
Strowski
Strzakowski
Strzelecki (poch odDobrocieskich), gn. Strzelce,
Strzpiski vel Strzempiski, gn. Strzpi, woj. poznaskie
Studziski (poch odSubickich), gn. Studzieniec,
Studzieski
Suszewski
Sudwa

304.
305.
306.
307.
308.
309.
310.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.

Swarocki (poch odSubickich), woj. rawskie

Szamowski, gn. Szamowo, woj. sieradzkie
Szarzyski
Szczepanowski, gn. Szczepanowo, woj. krakowskie
Szczepeciski
Szczycieski
Szorc
Szumaczewski vel Szumaczowski, gn. Szumaczowo,
woj. krakowskie
Szepeciski vel Szepeczyski
Szumaczewski vel Szumaczowski, gn. Szumaczowo,
woj. krakowskie
Szybalski
led
Slepczyc, Litwa
lepikowski vel lepkowski
wider
wierczyski (poch odSubickich), gn. wierczyn,
woj. mazowieckie
Tabaszowski, gn. Tabaszowa, woj. krakowskie
Tolstecki vel Tostecki
Trbicki vel Trembecki vel Trembicki, gn. Trbki,
Truskawki
Trzpiski
Turkowski
Turzyski, herb odm.
Urbanowski
Werecki
Wieczorek
Wickowski, gn. Wicki, woj. sieradzkie
Wierzbicki, gn. Wierzbica, woj. krakowskie
Wirzbita
Wiewirowski vel Wiewiorowski
Wilkoszowski
Windyk vel Wittyg, gn. Windyki, woj. mazowieckie
Wiskaa
Winiewski vel Winiowski, gn. Winiw, woj. lubelskie
Wost
Wokulski
Woliski
Wolski, woj. krakowskie, herb odm.
Wokowiski
211

343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.

Wrzpski, gn. Wrzpia, woj. krakowski

Wspinek
Wysobocki
Zadzimirski
Zagorowski, gn. Zagorowa, woj. krakowskie
Zajczek
Zajczkowski, woj. Chemiskie
Zajkowski vel Zaykowski
Zaski (poch odSubickich), gn. Zae, woj. mazowieckie
Tarapaty
Zbierzyski vel Zbirzyski
Zdrodowski
Zegado vel egado
abka
ochowski
ukowski, gn. ukowo Wielkie, woj. pockie
urakowski vel Zurakowski, gn. uraki

HERB PRUS II

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Baworowski, gn. Baworw, woj. podolskie

Bawor
Bdkowski vel Bandkowski (poch odWspinkw),
gn. Bdkowo, woj. sieradzkie
Bielejewski
Bielowski, gn. Bieowice, woj. czyckie
Blichowski (poch odSubickich), gn. Blichowo, woj. pockie
Biayszewski (jednego poch zMiszewskimi), gn. Biayszewo,
woj. pockie
9. Chopicki, gn. Chopice, woj. bezkie, herb odm.
212

10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.

Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. mazowieckie

Damicki
Danielecki (von Dammeke), gn. Dana, woj. pomorskie
Daniecki, gn. Danowo, woj. mazowieckie
Dawidowski, gn. Dawidw, woj. ruskie, herb odm.
Dbowski, gn. Dbowo, woj. ruskie
Duniewski
Dowejko, powiat lidzki
Faszcz, gn. Faszczyce, woj. rawskie
Faszczewski (poch odFaszczw), gn. Faszcze, woj. podlaskie
Filonienko
Gsowski, gn. Gski, woj. mazowieckie; gn. Gswka,
woj. podlaskie
Gulach
Glinojecki vel Glinowiecki, gn. Glinojeck, woj. pockie
Gloger ziemia omyska
Guchowski, gn. Guchwek, woj. rawskie
Guchowski-Gleich, gn. Guchowo, woj. chemiskie, herb odm.
Gob
Gociszowski
Grabowski
Grochowalski, gn. Grochowalsk, woj. mazowieckie
Grodzieski, gn. Grodzie, woj. pockie
Grzybowski, gn. Grzybowo, woj. mazowieckie
Grzybiski, przyd Windeck (Windyk)
Gunthek
Jezierski, gn. Jezierzyce, woj. rawskie, herb odm.
Jeewski, gn. Jeewice, woj. mazowieckie
Kalnochwotski
Kamocki, gn. Kamocin, woj. sieradzkie
Kanafocki vel Kanafojski
Karniski, gn. Karniszyn, woj. pockie
Katlewski, gn. Katlewo, woj. chemiskie
Kletni
Klukowski, woj. sieradzkie
Kobyliski, gn. Kobylino-Pieniki, woj. podlaskie
Kosiski, gn. Kosiny, woj. pockie
Kostecki, gn. Kostki Mae, woj. sandomierskie
Koysza
Kuklinski
Kula
Kulicz
213

51. Lisicki, gn. Lisice, woj. rawskie

52. Lubecki vel ubecki (poch odPomiaskich), gn. ubki,
woj. pockie
53. Lubiatowski, gn. Lubiatw, woj. sieradzkie, herb odm. aniewski
54. Makowski, gn. Makowo, woj. podlaskie
55. Maachowski, gn. Maochowo, woj. mazowieckie
56. Mikuowicz
57. Miszewski vel Misiewski (poch. odBiayszewskich), gn. Miszewo,
woj. pockie
58. Miszkiel
59. Mitarnowski
60. Moszczyski (poch. odWspinkw), gn. Moszczenica,
woj. sieradzkie
61. Mylcki
62. Nakwaski, gn. Nakwasin, woj. mazowieckie
63. Niewierski, gn. Niewierz, woj. inowrocawskie
64. Nowomiejski
65. Obrbski, gn. Obrb, woj. mazowieckie
66. Olszowski, gn. Olszowa, woj. czyckie, herb odm.
67. Osowiski vel Ossowiski, woj. podlaskie
68. Orpinowski vel Orpiski
69. Orzeszkowski, woj. pockie
70. Petrellewicz
71. Pieniek
72. Pomiaski, gn. Pomiany, woj. brzesko-kujawskie
73. Preczkowski vel Prczkowski, woj. inowrocawskie
74. Pruski
75. Radomiski
76. Rogusawski
77. Rosoowski
78. Rudowski, gn. Rudowo-Prusy, woj. mazowieckie
79. Samicki, herb odm.
80. Segn.ic, nob 1669
81. Siodowski, gn. Siodkw, woj. sieradzkie
82. Skotnicki (poch odWspinkw), gn. Skotniki, woj. sieradzkie
83. Spytek
84. Strzemieczny, gn. Strzemieczno, woj. mazowieckie
85. Strzakowski
86. Stypiski
87. Szczyciski (poch odMiszewskich), gn. Szczytno, woj. pocki
88. Szczutowski
89. Suostowicz
214

90. witochowski, gn. witochowo, woj. mazowieckie

91. Tobaczyski
92. Waanka vel Spytek
93. Wieczwiski, gn. Wieczwnia, woj. pockie
94. Wickowski
95. Windacki, przyd Windak, gn. Windak, woj. chemiskie
96. Wodzyski, gn. Wodzyn May, woj. sieradzkie
97. Woowski, gn. Woowa, woj. pockie
98. Wspinek vel Spinek, woj. sieradzkie
99. Zaborowski, gn. Zaborowo, woj. pockie
100. Zacharski, gn. Zacharza, woj. sieradzkie
101. Zglinicki, gn. Zglinice, woj. pockie
102. yrowski, gn. yrw, woj. mazowieckie

HERB PRUS III

Piecztuj si (odm. b, e, f, g)

1. Andrzejewski, herb odm.

2. Augustowski
3. Bacewicz, woj. kowieskie
4. Balicki, potw. szlach 1512
5. Bedycki, gn. Bedyki, woj. mazowieckie
6. Biernacki
7. Bissiski
8. Blanck vel Blank, nob 1790
9. Bobrowski, gn. Bobrowce, woj. rawskie
10. Bogdaski, gn. Bogdanowo, woj. mazowieckie
11. Broszkowski, gn. Broszkowo, woj. mazowieckie
215

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
216

Brzeziski (poch. odWspinkw), gn. Brzeziny, woj. sieradzkie

Byszewski, gn. Byszewice, woj. rawskie
Byszyski-Jakiel, gn. Byszyna, woj. mazowieckie
Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. pockie
Chrzanowski, gn. Chrzanowice, woj. sieradzkie
Czarnecki, gn. Czarnocin, woj. krakowskie, herb odm.
Czarowieski, gn. Czarowiany, woj. sieradzkie
Czyrski, powiat lidzki
Dawidowski-Budzyna, gn. Dawidw, woj. krakowskie
Duniewski (poch. odJarnutowskich), gn. Duniewo,
Dobrzyniecki vel Dobrzynicki, woj. mazowieckie
Duchnicz
Falcki (poch. odochowskich), gn. Falcin, woj. mazowieckie
Glaznocki vel Gaznocki, gn. Glaznoty, woj. chemiskie,
Guchowski, gn. Guchw, woj. mazowieckie
Gociaski, gn. Gociaczyce, woj. mazowieckie
Gociencki
Gociszewski, gn. Gocieszyce, woj. mazowieckie
Gociewicz
Groblewski
Grzybowski
Jabonowski, gn. Jabonowo Brodnickie, woj. chemiskie,
herb odm.
Jarnutowski vel Jarnutowski vel Jaruntowski
(poch. od omskich), gn. Jarnuty, woj. mazowieckie
Jaromirski (poch. odStuckich), gn. Jaromierz, Prusy
Jezierski, gn. Jeziorna, woj. mazowieckie
Karmanowski, gn. Karmanowice, woj. krakowskie
Karmiski
Karniski vel Karniski (poch. odWieczwiskich), gn. Karniszyn,
Kobyliski, gn. Kobylino, woj. rawskie
Kobylski
Kodzio
Kordzikowski
Korewicki vel Korowicki
Kota
Kowalewski, gn. Kowalewice, woj. sieradzkie
Krakowiaski (krewni Jeewskich), gn. Krakowiany,
woj. mazowieckie
Kreczmar
Kruszewski (poch. odJeewskich), gn. Kruszewo,
woj. mazowieckie

50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.

Krzemiski, gn. Krzemieniec, woj. ruskie

Kublicki-Piotuch, gn. Kublice, Pomorze, herb odm.
Kurowicki, gn. Kurowice, woj. podlaskie
Latyski vel atyski
ankuna (poch. odomskich)
ankunicz
azarz
omski vel omyski, gn. Stara oma, woj. mazowieckie
osowski, gn. osewo, woj. mazowieckie
owczewski (poch. odNapirkowskich), gn. owczewo,
woj. mazowieckie
Magdaleski, gn. Magdaleniec, Prusy
Manowski (poch. odJeewskich), gn. Many, woj. mazowieckie
Miski (poch. odGociaskich), gn. Misk, woj. mazowieckie
Mlcki (poch. odPowsiskich), gn. Mldz, woj. mazowieckie
Mocki, woj. mazowieckie
Myski, gn. Mysk
Morozowicz
Mroczek, gn. Mroczki, woj. podlaskie
Mroczkowski, gn. Mroczki-Kamionka, woj. podlaskie
Mroziski
Mrozowicki vel Mrozowski, gn. Mrozowice, woj. krakowskie
Nagolski
Napierkiewicz
Napierka
Napira
Napora
Napirkowski, gn. Napirki, woj. mazowieckie
Niedziakowski vel Niedzielski, gn. Niedziaki, woj. mazowieckie
Niewiski
Nogatski, gn. Nogat, woj. chemiskie, herb odm.
Ogrodziski vel Ogrodzieski, gn. Ogrodzieniec,
Ojrzanowski, gn. Ojrzanw, woj. mazowieckie
Okcki, gn. Okcie, woj. mazowieckie
Opacki, gn. Opacz May, woj. mazowieckie
Ossowiski vel Osowiski, gn. Ossowno, woj. mazowiecki
Petrulewicz
Piottuch
Pirko vel Pirko
Pisanka-Kodzie, gn. Pisanki, woj. podlaskie
Plewiski
Podleski vel Podlewski, woj. rawskie
217

91. Preuss
92. Prczkowski, gn. Prczki, woj. brzesko-kujawskie
93. Prszewski, woj. rawskie
94. Prusiecki, gn. Prusiecko, woj. sieradzkie
95. Pruski, gn. Prusy, woj. chemiskie
96. Pruszkowski
97. Przechadzki
98. Przechalski
99. Puchalski
100. Puzewski
101. Pysznicki
102. Radomski, gn. Radomsko, herb odm.
103. Radulski (poch. odomskich), gn. Radule, woj. mazowieckie
104. Rawski, gn. Rawa
105. Rosochacki, gn. Rosochate-Nartuty, woj. mazowieckie
106. Rozenbark
107. Rudkowski
108. Rudziski vel Rudzieski (poch. odGociaskich), gn. Rudno,
woj. mazowieckie
109. Rywocki, gn. Rywociny, woj. pockie, herb odm.
110. Rzeczkowski, gn. Rzeczkowo, woj. rawskie
111. Rztkowski
112. Sucki
113. Sobor
114. Strkowski (poch. odomskich), gn. Strkowo,
woj. mazowieckie
115. Stucki, gn. Studa, woj. chemiskie, herb odm.
116. Studziski, gn. Studzianki, woj. rawskie
117. Tomicki vel Tomikowski, Tomiki, woj. rawskie
118. Tymiski (poch. odomskich), gn. Tymianka, woj. mazowieckie
119. Uciski, gn. Ucichy, woj. rawskie
120. Wayski (poch. odJarnutowskich), Wayny, woj. pockie
121. Wichulski, gn. Wichulec Brodnicki, woj. chemiskie, herb odm.
122. Wieczwiski vel Wiczfiski gn. Wieczwnia, woj. pockie
123. Wickowski
124. Wotowski
125. Wrotnowski, gn. Wrotnw, woj. rawskie
126. Zaleski (poch. odOjrzanowskich), gn. Zalesie, woj. mazowieckie
127. Zaski, gn. Zae, woj. mazowieckie
128. Zamieski (poch. odGociaskich), gn. Zamienie,
129. Zdrodowski, gn. Zdrody, woj. podlaskie
130. Zdroikowski
218

131.
132.
133.
134.
135.
136.

Zdziewoj.ski, woj. sandomierski

Zglinicki, gn. Zglinice, woj. pockie
Zieliski vel Zieleski, gn. Zielonki, woj. pockie
Zuchorski
ochowski vel uchowski, gn. ochowo, woj. pockie
ukowski, gn. ukowo, woj. pockie

Oprcz tego piecztuj si Prusem bez podania czy I, II lub III.

1. Boski, woj bracawskie
2. Brzeaski
3. Brzeziski
4. Budziszyski
5. Chladowski
6. Cianowski
7. Cieszanowski
8. Czechowicz
9. Dominikowski
10. Faciszewski
11. Gazka
12. Gedeyt
13. Gmera
14. Gniewiski
15. Gorny
16. Grabkowski, woj. sandomierskie
17. Grawda
18. Grochowarski
19. Groszicz
20. Groszym
21. Grot
22. Hurkowski
23. Janczewski
24. Jaroszewski
25. Jerzmanowski, gn. Jerzmanowo, Kujawy
26. Kadubek
27. Karmanowski
28. Kestorowicz
29. Klimuntowski
30. Kobiaka
31. Kodziell
219

32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
220

Konarzewski
Kociesza
Kyeptha
Latyski
Letauda
Lubiatowski
Lubiech
abuna
abunicz
aski
awski
oniewski, gn. oniewo, woj. mazowieckie
ubkowski
upka
yssek
Mayszyski
Misw
Mikoajewski
Mikowski
Monastyrski
Mroziski
Mysowski
Nartua
Niedzielski
Nyenat
Obrzdek
Opaleniecki
Oprzdek
Patocki
Pielgrzymowski
Pierzchaa
Pomiaski
Pogorzelski, gn. Pogorzel, pow. drohicki
Pokutyski
Pomianowski
Prusin
Puchalski
Pyech
Rawita
Rembiszewski, gn. Rembiszewo, pow. poski, pniej omyski
Rethuna
Rosolowski

74. Rudawski vel Rudowski

75. Rudobielski
76. Rzeszek
77. Skornicz
78. Siedlecki, woj. krakowskie
79. Sobor
80. Sochaczewski
81. Stary
82. Stawski, gn. Staw, Wielkopolska
83. Stpkowski
84. Strowski
85. Szamota
86. Szeliga
87. Szepczyski
88. Szochowicz
89. mietanka
90. winka
91. wiski
92. Tabor
93. Trpka
94. Trzemesk
95. Tral
96. Trycz vel Tracz
97. Wag
98. Waga
99. Warpun vel Warpona
100. Wierzbowski
101. Wilkowujski
102. Wilkoszowski
103. Wit
104. Wodyski
105. Wysobocki
106. Zagrski, gn. Zagrzyce, woj. mazowieckie
107. Zaleski
108. Zdrodowski
109. abka
110. egado (odRembiszewskich)
111. elawski vel Zelawski
112. erowski
113. ukowski

221

WYBITNI PRUSOWIE

JEST ZIEMIA SZCZEGLNA

W PANTEONIE WIELKICH POLAKW

PRUSY, WARMIA CZY MAZURY

TA SZCZEGLNA ZIEMIA WIELE IMION MA
TO NA NIEJ TOCZYY SI WIELKIE
KRWAWE WALKI
POD GRUNWALDEM
KRZYACKIE PASTWO POKONANO
WSPLNIE TEGO DOKONANO
WIELE SETEK LAT MINO
IBY TANNENBERG
TANNENBERG TO NIE BY REWAN
BO TAM NIEMCY POKONALI ROSJAN
NIE POLAKW LITWINW IMUDZINW
HISTORIA JEST NIEWDZICZNA
NIEKTRZY TYLKO WIEDZ,
E GRUNWALD TO NIE TANENBERG
DZIELI ICH PISET LAT
NIEMCY BDNIE TWIERDZ
E UDA IM SI REWAN
CI CO HISTORI TROCH ZNAJ
WIEDZ JAKA PRAWDA JEST
ALE LEPIEJ GOSI, E INACZEJ JEST
TAM POD TANENBERGIEM
POBILI SI ODWIECZNI
POLAKW WROGOWIE
IWYKRWAWIALI SI
TAK DUGO DOPKI NIE UZNAJ NAS
EMY RWNI PORD RWNYCH
TAK DUGO BDZIEM OPR DAWA
DLA CHWAY INNYCH IDLA NAS
TA ZIEMIA NAUCZYA TEGO NAS
TYSIC LAT WTY
INA TYSIC LAT WPRZD
E ABY BY IY
TRZEBA TWARDYM BY
WALCZY IZWYCIA
JAK KOPERNIK WOLSZTYNIE
WIERNYM SYNEM SWOJEJ ZIEMI BY
JEGO CHWAA NIE PRZEMINIE
NIE MIN WIEK IKOLEJNY DRAMAT
DOPAD LUDZI IZIEMI T
TA WITA ZIEMIA POTRZEBUJE
ZROZUMIENIA IPOKOJU
DO JU NIENAWICI
WYSIEDLE IKRZYWD
CZAS NAUCZY SI WRAZ ZINNYMI
WSPLNIE Y
MONA PRZECIE PIKNIE RNI SI
ANIE TYLKO SI ZE SOB BI

Bolesaw Prus
222

fot. Wikipedia.org

Genera Jan Henryk Dbrowski

fot. Wikipedia.org

Mikoaj Kopernik

Maria Skodowska Curie

Wiesaw Kubiak Luty 2011

223

LECH Z. NIEKRASZ
reporter ipublicysta,

jest autorem ponad 40

pozycji
ksikowych.
Po studiach naUniwersytecie Warszawskim,
ktry ukoczy uzyskujc dyplom magistra filologii romaskiej, podj
prac wzawodzie dziennikarskim. Tematem jego
fot. Tadeusz Zagodziski
kilku pierwszych ksiek
byo morze (Pmiskiem
przez Atlantyk; Wraki nawielkim holu; Ballada rodem zPacyfiku;
ycie wskali Beauforta; Pilot taczy naredzie iin.).
Pniej, wmiar poznawania wiata, publikowa reportae zEuropy,
Azji iAmeryki aciskiej (m.in. Gdzie Polska, gdzie Svalbard; Kraj
naprzekr naturze; Corridy wAlkmaar nie bdzie; Ziemia zadraa wChimbote; Rewolucja wgeneralskim mundurze; Podr zSyjamu doTajlandii; Wyskoczy doSingapuru).
Zczasem zaj si histori najnowsz (Czerwone ibrunatne; Dwaj
jedcy Apokalipsy. Stalin iHitler: biografia porwnawcza; Spr
ogrenadiera Schimka; Operacja Jedwabne. Mity ifakty iin.).
Wkocu zainteresowa si bliej tematem kultury (Chopin gra wduszy japoskiej, Tropami antyku poGrecji). Wyda te trzy tomiki
fraszek satyrycznych (Gar insynuacji; Dwie garcie insynuacji;
Trzy garcie insynuacji).
Ksika Gdzie jestecie, Prsai? powstaa zinspiracji doskonaego
znawcy tematyki dawnych Prusw, in. Sawomira Klec-Pilewskiego.
224

TABLICA 1

Wykopaliska z grobu ksinicki gockiej. Weklice II-III wiek n.e.

Otwarty grb

Fragment igy - brz

Paciorki-zoto
Klamerka esowata
zoto

Zapinka-srebro pozacane
Portrety cesarzy Marka Aureliusza i Luciusza Werusa

TABLICA 2

Wykopaliska z grobu ksiniczki gockiej. Weklice II-III wiek n.e.

Zapinki bliniacze
srebro

Kocioek skonie obiony

brz

Pucharek typu scyphos

glina

Zapinka kuszowata
srebro

Bransolety mijowate
srebro

Misa terrasigillata
glina

Sprzczka do pasa
brz

Ryc. 16 Kolia z zawieszek i paciorkw.Brz, szko i bursztyn. I poowa

III wieku.

Ryc. 17 Napiernik z aurowymi

plakietkami. Brz, emalia czerwona.
III wiek.

Ryc. 18 Napiernik
z aurowymi plakietkami
i szpilami. Brz II-III wiek.

Ryc. 19 Szko zocone II-III wiek.

TABLICA 3

Weklice wykopaliska z innych grobw. II-III wiek n.e.

Kolia bursztynowa

Kolia bursztynowa

Bransoletka sztabowa. Brz

Bransoletka 2,5 zwwoju. Srebro

Bransoletka sztabowa
Brz

Zapinki kapturowe
Brz

KAMIENIE NA SZANIEC
PAMICI PRUSKICH LUDW

Cae pokolenia pruskich wojownikw

Walczyy i giny w obronie swojej ziemi,
Wiary, rodziny i wasnej godnoci
Cho dugo odpr daway to ulegy
Pod naporem potnych najedcw
Koci bezimiennych obrocw
Le gdzie w ziemi bez grobu
Ich dusze bkaj si po polach, lasach i kach
I czekaj a kto, a wielu takich trzeba
Wydobdzie ich z niebytu historii
Jeli grobw brak
To musi by takie miejsce
Gdzie mona by zapali ognik wiecy
Na znak, e pamitamy
Usypmy kamienny szaniec pamici
Symboliczny grb z kamieni
I niech kady rzucony kamie bdzie miejscem
Schronienia duszy jednego rycerza bez grobu
Kady kto na szaniec pamici swj kamie rzuci
Na zawsze cz swojej duszy w nim zostawi
I poczony symbolicznie zostanie z tymi,
Ktrzy kiedy tu yli, walczyli i ginli
Pamita trzeba o tych, ktrzy przeminli
Bo jeli my o nich pamita bdziemy
To i o nas nastpne pokolenia
Pamita bd.

padziernik 2011 Wiesaw Kubiak