Forum Politologiczne Tom 5

INP UWM Olsztyn

2007

Wawrzyniec Konarski

NARD, MNIEJSZO,
NACJONALIZM, RELIGIA
PRZYCZYNEK DO DYSKURSU
O POJCIACH I POWIZANIACH
MIDZY NIMI
NATION, MINORITY, NATIONALISM, RELIGION
A REASON FOR DISCUSSION ABOUT THE IDEAS
AND CONNECTIONS BETWEEN THEM
Dyskurs o narodzie i powizanych z nim pojciach ma rozleg
czasowo, niezwykle wielowtkow i zrnicowan pod wzgldem interpretacji autorskich tradycj. Jeeli czynniki te uzupeni o miejsce jego prowadzenia tu i teraz, to Morg, czyli miasto rodzinne
Johanna Gottfrieda Herdera wydaje si tu stosowne w najwyszym
stopniu. To kapitalna merytorycznie, a zarazem symboliczna zachta do otwartego i podnego intelektualnie rozpoczcia i, miejmy
nadziej, kontynuowania takiej debaty rwnie w przyszoci.

I. Nard
Praktycznie nie uda si zliczy autorskich prb definiowania
pojcia narodu i jego typologizacji. S one bardziej lub mniej pre-

Wawrzyniec Konarski

18

cyzyjne, ze zrozumiaych wzgldw odzwierciedlaj spoeczno-kulturowe dowiadczenia ich twrcw, sigajc te do swoistej metaforyki, a niekiedy przybierajc nawet posta intelektualnej prowokacji.
W swoim eseju, Co to jest nard?, odbieranym dzi jako wrcz
epokowy, Ernest Renan stwierdzi: Nard jest [...] wielk solidarnoci, stanowic rezultat procesu powicenia, a take rezultat poczu zwizanych z gotowoci do powice. Nard wymaga dla
swego istnienia tradycji. [...] Istnienie narodu [...] jest codziennym
plebiscytem [...]. W innym miejscu doda, i: Nard jest zasad
duchow, rezultatem gbokich oddziaywa historycznych, rodzin
duchow [...]1. Antonina Koskowska wielokrotnie odnosia si do
narodu i piszcych o nim badaczy. Komentujc swego czasu pogldy
Maxa Webera nawizaa te na zasadzie a contrario do Renana
stwierdzajc, i: Nard wystpuje [...] w kontekcie wielkich struktur spoecznych: pastwa i spoeczestwa, ale nie jest z nimi utosamiany. [...] Weber ujmuje nard jako Gemeinschaft, jako wsplnot wartoci. Z tym nierozcznie wie si odniesienie do postaw
ustanawiajcych te wartoci2. Autorka ta, stosujc pojcie wsplnoty, jednoznacznie wskazuje jakiego typu wartoci uwaa za pierwszoplanowe dla narodu. Pokazuje to jej konstatacja, i: Nard
w przeciwiestwie do pastwa jest zbiorowoci spoeczn o charakterze kulturowej wsplnoty3. Take kultura, ale te i historia s
punktami wyjcia dla Anthonyego D. Smitha w jego rozwaaniach
nad narodem. Jako dalsze jego cechy autor ten wymienia: [...] ujednolicone terytorium, gospodark, system masowej owiaty i wsplne
prawa4. Wrd badaczy, dla ktrych wsplnotowe ujcie narodu nie
musi jednak zasadza si na kulturze znaczc rang posiada Benedict Anderson. Czoow tez tego modnego obecnie badacza o prowe1

E. Renan, Co to jest nard?, w: L. Zdybel (red.), By w narodzie: Szkice

o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998, s. 209210.
2 A. Koskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 85.
3 Ibidem, s. 24.
4 A.D. Smith, The Origins of Nations, Ethnic and Racial Studies 1989
vol. 12, no 3, s. 342.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

19

niencji marksistowskiej jest przekonanie, e nard [...] to wyobraona wsplnota polityczna, wyobraona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna [podkr. W.K.]5.
Istot definicji o dosownie prowokujcym wydwiku dobrze
oddaj dwie inne, autorstwa: Hugh Seton-Watsona i Roya Bradforda.
Dla pierwszego z nich [...] nard istnieje wwczas, gdy znaczca
liczba ludzi w spoecznoci uwaa si za formujc nard [...],
a utrzymujc z kolei [...] takie przekonanie, posiada ona wiadomo narodow 6. Taka opinia zachca niewtpliwie do wysoce subiektywnego rozumienia pojcia narodu. Pnocnoirlandzki rodowd
drugiego badacza, Roya Bradforda powoduje, e ujmuje on nard
jako zbiorowo nastawion konfrontacyjnie. Jest to dla [...] grupa
ludzi, ktrzy podzielaj wsplny bd odnoszcy si do ich pocztkw i wspln niech do swych ssiadw7.
Koncept narodu czstokro rozpatruje si enumeratywnie poprzez wyliczenie tworzcych go elementw. Na etapie wspczesnym
coraz czciej siga si tu do tematyki dotyczcej grupy etnicznej
w jej szerokim rozumieniu, a wic poprzez akcentowanie znaczenia
odrbnoci, genealogii, poczucia swojskoci i obcoci, czynnikw kulturowych, zwaszcza jzyka bd religii, take zamieszkiwanego terytorium. Wida to wyranie za spraw wyodrbnienia kryteriw
obiektywnych dopomagajcych w nadaniu jakiej grupie rangi narodu. Interesujc kompilacj takich cech proponuj Jaroslav Kreji
i Vitezslav Velimsky wymieniajc kolejno: [...] terytorium, pastwo
(lub podobny status polityczny), jzyk, kultur i histori8. Badacze
5 B. Anderson, Wsplnoty wyobraone: Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, Krakw 1997, s. 19.
6 W. Pfaff, The Wrath of Nations: Civilization and the Fury of Nationalism,
New York 1994, s. 58.
7 M. Ryan, Ethnicity and European Unity: An Irish Perspective (nieopublikowany maszynopis wykadu wygoszonego 14 listopada 1993 r. w Oksfordzie
w posiadaniu autora), s. 6.
8 J. Kreji, V. Velimsky, Ethnic and Political Nations in Europe, London
1981, s. 44.

Wawrzyniec Konarski

20

ci wyodrbniaj te cech szst, tym razem o charakterze subiektywnym, czyli wiadomo narodow. Rwnoczenie przyznaj, e:
Istniej sytuacje, gdy brakuje niektrych lub nawet wikszoci kryteriw obiektywnych, a jednak jaka spoeczno czuje si narodem9. Uwaaj przy tym, e pogld wyraany w tej kwestii przez
otoczenie zewntrzne, a szczeglnie ssiadw, nie odgrywa znaczcej
roli w duszym czasie. Pogld taki wzbudza jednak wtpliwoci.
Aprobata dla wydaje si moliwa tylko wtedy, gdy pominie si lub
pomniejszy wag statusu politycznego, a szczeglnie instytucj pastwa, jako najbardziej dojrzay przejaw istnienia narodu. Na podstawie dowiadcze wielu narodw wybijajcych si na niepodlego
trudno zaprzeczy, e szansa utworzenia wasnego pastwa przez
zbiorowo majc obiektywne cechy narodu zaleaa czstokro nie
od niej samej, a od opinii wspomnianego otoczenia zewntrznego,
czyli w praktyce wielkich mocarstw.
Podobnie uporzdkowan klasyfikacj atrybutw narodu, jak
powysi badacze proponuje te naukowiec szkocki, James G. Kellas.
Wedle niego obiektywne kryteria narodu tworz: [...] terytorium,
jzyk, religia lub wsplne pochodzenie (chocia nie wszystkie z nich
s zawsze obecne) [...]10. Podobnie te, jak Kreji i Velimsky za
atrybut narodu o charakterze subiektywnym uznaje on wiadomo
odrbnoci narodowej i, okazywane przez czonkw danej spoecznoci, przywizanie do niej. W ostatecznoci jest ni najwysza lojalno ze strony ludzi, ktrzy s gotowi, by umrze za swj nard
konkluduje Kellas11. Wida tu wyrane nawizanie do klasycznej
definicji nacjonalizmu Hansa Kohna, wedle ktrego jest nim [...]
stan umysu, w ktrym najwysz lojalno jednostka odczuwa wobec
pastwa narodowego [...]12. Kolejny autor, Michael Ryan, wyliczanie cech narodu rozpoczyna od wiadomoci narodowej, dodajc na9
10
11
12

Ibidem.
J.G. Kellas, The Politics of Nationalism and Ethnicity, London 1991, s. 2.
Ibidem, s. 23.
H. Kohn, Nationalism: Its Meaning and History, New York 1965, s. 9.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

21

stpnie jzyk, dowiadczenia historyczne, geografi, religi i oglne

czynniki kulturowe13. Jeszcze wicej elementw, bo a dziewi, ktre
skadaj si na model narodu, wyrnia Marek Waldenberg, przy
czym trzy z nich maj tu walor oryginalnoci. S to kolejno: symbolika (wsplny zasb uczu i myli), poczucie wsplnoty midzy
ludmi rnych klas i warstw spoecznych oraz fakt istnienia
w przeszoci lub wspczenie pastwa postrzeganego jako swoje
lub te przejawianie woli utworzenia takiego pastwa bd autonomii14.
Mona zaoy, e badacz ten ma tu na myli autonomi terytorialn vel regionaln. Wypada podkreli, e stanowi ona etap
poredni na drodze do spenienia gwnego postulatu narodu dcego do uzyskania penej podmiotowoci midzynarodowej, jakim
jest danie utworzenia pastwa narodowego. Sam termin autonomia pochodzi z jzyka greckiego i rozumiana jest jako ustanawianie
norm przez tych, ktrych maj obowizywa15. Autonomia terytorialna (lub regionalna) naley do poj prawno-politycznych i wystpuje w pastwie unitarnym. Jej zasad jest ograniczenie zakresu
kontroli przez wadze centralne jakiego pastwa w sfer spraw
przypisanych organom ustawodawczym i wykonawczym, wybieranym przez ludno zamieszkujc wydzielone terytorium tego pastwa. Ludno taka czstokro przypisuje sobie cechy narodu maego i zalenego, natomiast centrum decyzyjne zwykle woli nazywa
j mniejszoci, zwaszcza narodow lub etniczn16.
Przytoczone definicje narodu skaniaj do ich usystematyzowania zarwno pod wzgldem chronologicznym, jak i za spraw opinii
13

M. Ryan, op. cit., s. 5.

M. Waldenberg, Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej: Dzieje konfliktw i idei, Warszawa 2000, s. 23-24.
15 W kwestii rozumienia terminu autonomia por.: F. Elliott, A Dictionary
of Politics, Harmondsworth (Middlesex) et al. 1977, s. 32 i Wielka Encyklopedia
Powszechna PWN, t. 1, Warszawa 1962, s. 489.
16 Na ten temat zob. M. Hroch, Mae narody Europy: Perspektywa historyczna, Wrocaw 2003.
14

22

Wawrzyniec Konarski

prezentowanych przez rnych badaczy, w tym zarwno tych dawniejszych, uwaanych za klasykw, jak i wspczesnych. Jerzy Szacki proponuje, by przyj, e od czasw Owiecenia w rozwaaniach
nad narodem, jako wyodrbnion kategori badawcz, przewaaj
dwie szkoy mylenia. Pierwsza z nich uwypukla rozumienie narodu
jako zbiorowoci zamieszkujcej wsplne dla niej terytorium i poddanej jednakowym prawom. Z kolei wedle drugiej nard postrzegany jest przede wszystkim jako historycznie ksztatujca si wsplnota kulturowa17. Rodowd obu tych szk mylenia wyprowadza Szacki z dorobku badawczego Jeana Jacquesa Rousseau i Johanna Gotfrieda Herdera. Ten pierwszy podkrela rol narodu jako wsplnoty
politycznej, u tego drugiego natomiast szczegln rang odgrywao
pojmowanie narodu jako wsplnoty kulturowej. Na tej kanwie po
z gr stu latach historyk niemiecki, Friedrich Meinecke, sformuowa dwie koncepcje narodu: politycznego, czstokro okrelanego zamiennie jako obywatelski oraz kulturowego, wystpujcego te jako
etniczny [podkr. W.K.]18. Dao to pocztek niezwykle podnej naukowo i praktycznie wci trwajcej dyskusji, ktrej uczestnicy doceniaj co prawda Meineckego, ale te nie chc by ode gorsi pod wzgldem proponowanych okrele. I tak, A.D. Smith wprowadza terytorialn i etniczn form narodu,19 Andrzej Walicki wyrnia
narody (ale take nacjonalizmy) na obywatelskie i etniczne20,
natomiast Jrgen Habermas nie kryje swych preferencji dla tradycji
zainicjowanej przez Rousseau, nazywajc nard demokratyczn
17 J. Szacki, Historia myli socjologicznej, cz pierwsza, Warszawa 1983,
s. 144. Zob. te M. Bena, Status of Persons Belonging to Ethnic Minorities in
the States of Europe, Bratislava 1998, s. 10.
18 F. Meinecke, Weltbrgertum und Nationalstaat: Studien zur Genesis der
deutschen Nationalstaates, Mnchen-Berlin 1928, s. 3.
19 Por.: A.D. Smith, The Ethnic Revival, Cambridge 1981, s. 18 oraz idem,
The Ethnic Origins of Nations, Oxford 1986, s. 134135.
20 A. Walicki, Koncepcje tosamoci narodowej i terytorium narodowego
w myli polskiej czasw porozbiorowych, Archiwum historii filozofii i myli
spoecznej 1993, nr 38, s. 217.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

23

wsplnot woli i dodajc, e jest to nard obywatelski, a nie

wsplnota pierwotna21.
Zasadniczym punktem odniesienia dla obu szk mylenia, zapocztkowanych przez Rousseau i Herdera, staje si fakt istnienia
pastwa lub jego brak. Zasadno nazywania pierwszej z nich koncepcj zachodni wynika std, i: W Europie Zachodniej nowoczesne pastwa narodowe uformoway si z ju istniejcych organizmw politycznych, a po rewolucji prezentoway si jako wsplnota
obywateli, ktrzy dziki swej zbiorowej suwerennoci stanowili nard22. W opisie tak rozumianego narodu najwaniejsze staj si
przede wszystkim okrelenia typu: lud (people), spoeczestwo obywatelskie (civil society) lub og obywateli (citizenry), wasny rzd
czy obywatelstwo pastwowe, a take suwerenno 23. Natomiast
wyprowadzanie pojcia narodu z [...] kategorii naturalnych, to znaczy dotyczcych realnoci, ktre istniay ju przed powstaniem pastwa, takich jak jzyk, pochodzenie czy kultura [...] kojarzone jest
zwykle z Europ rodkow i Wschodni, std okrelenie koncepcja
rodkowo- lub wschodnioeuropejska24. Z grona tych kategorii bez
wtpienia jzyk, jako element szeroko pojtej kultury, najpeniej
oddaje rozumienie narodu wystpujce i dziedziczone w tej wanie
czci Europy. Jednoznacznie podkreli to Herder uwaajc, e [...]
nard jest odrbn istnoci naturaln, ktrej pretensja do politycznego uznania opiera si na posiadaniu wsplnego jzyka. Alici
Herder nie bagatelizowa zupenie znaczenia narodu jako organizacji politycznej, preferujc jednak traktowanie jej jako [...] rzecz
21 J. Habermas, Obywatelstwo a tosamo narodowa: Rozwaania nad
przyszoci Europy, Warszawa 1993, s. 9.
22 A. Altermatt, Sarajewo przestrzega: Etnacjonalizm w Europie, Krakw
1998, s. 37. Zob. te: K. Trzciski, Obywatelstwo w Europie: Z dziejw idei
i instytucji, Warszawa 2006, zwaszcza s. 127 i nn, take passim.
23 Na ten temat por. m.in.: ibidem, passim; U. Altermatt, op. cit., s. 38;
J.G. Kellas, op. cit., 30 i passim; K. Kwaniewski, O nacjonalizmie inaczej,
Sprawy narodowociowe: Seria nowa 1996, tom V zeszyt 1 (8), s. 66.
24 U. Altermatt, op. cit., s. 37.

24

Wawrzyniec Konarski

wtrn i zdeterminowan przez czynniki kulturowe25. Interpretacja

Herdera okazuje si niezwykle przydatna, jeeli przeledzi losy
narodw pozbawionych swego pastwa, czstokro przez setki lat,
ale poprzez trwanie w swojej kulturze, a zwaszcza jzyku, legitymizujcych w ten sposb swoje propastwowe aspiracje. Do losw takich narodw Herder odnis si w ksidze szesnastej najwaniejszej pracy swego autorstwa, czyli Mylach o filozofii dziejw26. Co
szczeglnie ciekawe, osobny rozdzia powici dziejom i kulturze
narodw sowiaskich (w tym Polakom). Herder demonstrowa wobec nich niezwyk, jak na Niemca, yczliwo, zupenie niewidoczn w pogldach tak wybitnych intelektualistw niemieckich, jak
August Wilhelm Schlegel czy G.W.F. Hegel27. To fakt, e z jego
pogldw przebija idealizowanie Sowian, ktrych jzykw nota bene
nie zna, ale zwrcenie przeze uwagi na t rodzin ludw europejskich przyczynio si [...] przede wszystkim do wzrostu dumy narodowej ludw poudniowej Sowiaszczyzny. Z drugiej wszake strony wywody Herdera zostay pniej instrumentalnie wykorzystane
przez Sowian. W rezultacie, w sposb przeze niezamierzony mia
Herder swj udzia w [...] rozwoju nacjonalizmu sowiaskiego
w XIX wieku28.
Naley pamita, e niekiedy podejmowane s prby przedstawiania narodu jako poczenia czynnikw politycznych i kulturowych. Tak czyni badacze fiscy, Erik Allardt i Christian Starck,
postrzegajc nard jako system spoeczny, ktry w kilku dziedzinach
podziela wspln kultur, utrzymujc, lub majc nadziej na stworzenie, spoecznej i politycznej jednoci w ramach jakiego teryto25 Oba cyt. Herdera za: J. Szacki, op. cit., s. 144. Zob. te A. Wolff-Powska, Niemiecka myl polityczna wieku owiecenia, Pozna 1988, zwaszcza
s. 190193 i 217218.
26 J.G. Herder, Myli o filozofii dziejw, tom II, Warszawa 1962, s. 303338.
27 T. Namowicz, Johann Gottfried Herder: Z zagadnie przeomu owiecenia w Niemczech w drugiej poowie XVIII wieku, Olsztyn 1995, s. 152153.
28 Ibidem, s. 157.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

25

rium geograficznego29. Podobny ksztat posiada interpretacja narodu, na ktr skadaj si trzy opisowe cechy wyszczeglnione przez
innego autora z Finlandii, Jyrki Iivonena. Pierwsz z tych cech jest
[...] czynnik etniczny, ktry oznacza, e ludzie tworzcy nard musz
posiada wsplne to etniczne i wspln histori. Na drug skada
si [...] zdefiniowane terytorium, na ktrym ludzie tworzcy nard
s wikszoci w ramach [zamieszkaej tam przyp. W.K.] populacji30. I wreszcie, tak rozumiany nard musi mie charakter wsplnoty politycznej, czyli takiej, ktr reprezentuj organizacje i instytucje sprawujce wadz na danym terytorium.
Nawizywanie do obu powyszych szk mylenia na temat narodu moe powodowa pewne trudnoci wwczas, gdy termin nard
polityczny (lub obywatelski) traktowane jest jako tosame z pojciem nard pastwowy. Taki pomys nie wydaje si zasadny. Zgadzam si z A. Koskowsk (ktra nawizuje tu do Juliusza Bardacha), wedle ktrej koncept narodu pastwowego naley rozumie
jako [...] okrelenie wczesnej formy zbiorowoci zrnicowanej etnicznie, ale podporzdkowanej jednemu pastwu, ktrego administracyjna polityka prowadzi do stopniowego ujednolicenia w dziedzinie kultury [...]. Pojcie narodu pastwowego powinno jednak by
uzupenione okreleniem roli dominujcej kultury w jego dziaaniach przywdczych w stosunku do innych elementw etnicznie
i stanowo zoonego pastwa. Nard pastwowy nie wyrasta bowiem bez ugruntowania w jakich etnicznych podstawach 31.
M. Waldenberg tak okrelany nard nazywa narodem tytularnym.
Jest to dla nard, [...] ktry historycznie rzecz ujmujc dy
(bd cilej: dya pewna jego cz) do utworzenia danego pa29 E. Allardt, C. Starck, Sprkgrnser och samhllsstruktur: Finlandssvenskarna i ett jmfrande perspektiv, Stockholm 1981, s. 19.
30 J. Iivonen, Independence or Incorporation? The Idea of Polands National
Self-Determination and Independence within the Russian and Soviet Socialism
from the 1870s to the 1920s, Helsinki 1990, s. 7.
31 A. Koskowska, op. cit., s. 2930.

Wawrzyniec Konarski

26

stwa bd je proklamowa, ktry traktuje je z reguy jako wysoko

cenion warto narodow i z reguy stanowi najwiksz cz jego
mieszkacw [...]. Niektrzy czonkowie narodu pastwowego ywi
ponadto przekonanie, e tylko ten nard winien by penoprawnym
gospodarzem w tym pastwie, natomiast inne mieszkajce w nim
spoecznoci narodowe winny by traktowane jako obywatele niszej
kategorii32. W istocie zatem badacz ten idzie dalej anieli Koskowska w jakociowej ocenie tak rozumianego narodu.
Mona zaoy, i przykadami pastw, ktre ilustruj koncepcj
okrelon powyej jako zachodnia, s, w gwnym stopniu, Francja,
Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki i Szwajcaria. Zasadne
te wydaje si, by w przekroju historycznym za egzemplifikacj koncepcji zwanej wschodni, uzna dwa pastwa kojarzone z szeroko
pojmowanym Zachodem, czyli Niemcy i Wochy. Nie zmienia to faktu, e koncepcj t, w przewaajcym stopniu, potwierdzaj przykady pastw narodowych powstaych w Europie rodkowo-Wschodniej. Chodzi tu zarwno o te, ktre pojawiy si ju w XIX wieku,
a nastpnie po zakoczeniu I wojny wiatowej, jak i te, powstae po
roku 1989. Jak pokazuj wyniki referendum w Czarnogrze z maja
2006 roku, a take wci trwajca debata wok przyszoci Kosowa,
proces ten si nie zakoczy. Z drugiej strony do atwo mona
wyodrbni niewielkie liczebnie narody (lub spoecznoci uwaajce
si za narody, ktre, zamieszkujc unitarne de iure pastwa zachodnioeuropejskie, czuj si przede wszystkim wsplnotami etnicznymi,
a dopiero potem czci wikszych zbiorowoci posiadajcych wsplne prawa i obowizki. Tendencj te ilustruj politycznie niesamodzielne narody celtyckie, yjce na terytorium Wielkiej Brytanii
i we Francji, czyli Szkoci, Walijczycy i Bretoczycy. Nie s to przykady wyczne, by wspomnie Baskw, Kataloczykw, rdzennych
mieszkacw Grenlandii i Wysp Owczych czy Korsykanw. Te, w istocie, narody zalene wyraajc nierzadko (a przynajmniej cz
32

M. Waldenberg, op. cit., s. 2930.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

27

z nich) denie do wasnej pastwowoci lub przynajmniej do jakiej

formy autonomii (bd te ni dysponujc) wychodz w pierwszym
rzdzie z przesanek etnicznych, udowadniajc w ten sposb aktualno koncepcji rodkowo- bd wschodnioeuropejskiej w realiach
Europy Zachodniej.

II. Koncept i typologia mniejszoci

Pojciem cile powizanym z narodem jest kategoria mniejszoci, a szczeglnie mniejszoci narodowej. Oba te okrelenia s czstokro stosowane zamiennie. International Encyclopedia of Social
Sciences nawizujc si do oglnie rozumianej mniejszoci podaje, e
jest to [...] grupa ludzi rnica si od innych w tym samym spoeczestwie ze wzgldu na ras, narodowo, religi bd jzyk. Ludzi,
ktrzy okrelaj siebie jako grup rn i s tak okrelani przez
innych, z negatywn konotacj [...]33. Zdaniem Jerzego Tomaszewskiego mniejszoci to: [...] spoecznoci trwale zamieszkujce na
pewnym terytorium (zwaszcza pastwa), rnice si od wikszoci
jego mieszkacw (lub od spoecznoci panujcej politycznie) cech
(lub cechami), ktre powoduj uznawanie ich w wiadomoci spoecznej za odmienne, a w stosunkach spoecznych wywouj nieraz
dyskryminacj; cech tak bywa religia, jzyk, wiadomo narodowa, kultura itd.34. Jeszcze obszerniej postrzega mniejszoci R.A.
Schermerhorn, dla ktrego s one [...] subgrupami w ramach kultury, ktre mona wyodrbni z grupy dominujcej z powodu rnic
w fizjonomii, jzyku, zwyczajach lub wzorcach kulturowych (wczajc w to kombinacj tych czynnikw). Takie subgrupy s postrzegane jako z zaoenia rne i nie nalece do grupy dominujcej;
z tego powodu s wiadomie lub niewiadomie wykluczone z penego
33 G. Babiski, Lokalna spoeczno polonijna w Stanach Zjednoczonych
Ameryki w procesie przemian, Wrocaw 1977, s. 29.
34 J. Tomaszewski, Mniejszoci, w: Nowa encyklopedia PWN, tom 4, Warszawa 1996, s. 253.

28

Wawrzyniec Konarski

uczestnictwa w yciu kulturalnym. Z reguy takie wykluczenie, przynajmniej czciowo, opiera si na przyczynach historycznych, ktre
rnicuj zaplecze subgrupy od tego, ktre waciwe jest grupie dominujcej. Termin subgrupa oznacza grup, ktra jest podlega
dominacji grupy panujcej i [ktra oznacza przyp. W.K.] niekoniecznie grup mniejsz liczebnie35 . Wedle Schermerhorna mniejszoci stanowi efekt stosunkw, do ktrych dochodzi wewntrz
szeroko rozumianej sfery wadzy. Autor ten wylicza cztery kategorie
mniejszoci w zalenoci od sposobu ich powstania. S to (1) grupy
zmuszone do podporzdkowania poprzez podbj; lub (2) grupy pojmane si i przetransportowane; lub (3) migranci zaakceptowani ze
wzgldw podyktowanych rozwag (prudential); lub (4) grupy zmuszone do silnej wewntrznej solidarnoci z powodu przesunicia granic
politycznych36. Podane definicje pokazuj, e zwaszcza w socjologicznym dyskursie na temat mniejszoci kryterium wysuwanym na
plan pierwszy nie jest ilo (mniejszo jako grupa liczebnie mniejsza od wikszoci statystycznej), tylko zajmowana przez ni pozycja
(mniejszo rozumiana jako grupa podporzdkowana innej grupie
wystpujcej jako wikszo)37. To drugie kryterium uzyskuje tu rang
wiodc, albowiem [...] socjologowie do definicji mniejszoci wczaj stwierdzenie waciwego jej pewnego upoledzenia, ujmujc j ze
wzgldu na jej sytuacj, a nie liczebno. Std te w ujciu socjologicznym mniejszo okrela si zwykle [...] nie jako statyczn
demograficzn kategori, ale jako dynamiczn postaw polityczn38.
35 R.A. Schermerhorn, These Our People: Minorities in American Culture,
Boston 1949, s. 56.
36 Ibidem, s. 7.
37 Szerzej o tym por. m.in.: H. Van Amersfoort, Minority as a Sociological
Concept, Ethnic and Racial Studies 1978, vol. 1, no 2; A.C. Hepburn, Minorities
in History, w: A.C. Hepburn (red.), Minorities in History, London 1978, s. 12;
H. Zaman, The Concept of Minority (with an Analytical Bibliography of Minority
Group Relations in World Perspective), London 1981, s. 11 i nn.
38 A. Koskowska, op. cit., s. 22. Por. te: R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej: Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, Warszawa-Krakw 1998, s. 77; J.A. Sigler, Minority Rights: A Comparative Analysis, Westport
(Conn.) 1983, s. 5.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

29

Na tym tle dochodzi niekiedy do paradoksu wyraanego poprzez

sytuacj, w ktrej liczebna wikszo podporzdkowana jest grupie
ilociowo mniejszej. Wwczas to przede wszystkim cecha podporzdkowania, a nie czyja niewielka liczebno umoliwia nazwanie
mniejszoci nawet takiej grupy, ktra statystycznie moe przewaa. Model wzajemnych stosunkw zasadzajcy si na dominacji
(kulturowej, ekonomicznej, politycznej) jednej grupy, nie dysponujcej liczebn przewag nad inn, statystycznie liczniejsz, mona
byo wielokrotnie stwierdzi w ramach brytyjskiego imperium kolonialnego (Afryka Poudniowa, Cypr, Indie, Irlandia, Palestyna), rwnie holenderskiego (Indie Wschodnie), w polityce Austro-Wgier
czy Rosji carskiej w trakcie podbijania przez ni kolejnych terytoriw w Azji39.
Debata wok mniejszoci w ogle swoj najczstsz kontynuacj znajduje w dyskursie na temat mniejszoci narodowej. Wysiki
w kierunku sformuowania powszechnie akceptowanej definicji mniejszoci narodowej expressis verbis i, co za tym idzie, okrelajcych j
standardw i przysugujcych jej praw, podejmowane s w rodowiskach naukowcw od czasu zakoczenia pierwszej wojny wiatowej40.
39 Na ten temat por. m.in.: ibidem, s. 8; H. van Amersfoort, op. cit., s. 219;
E.P. Kaufmann (red.), Rethinking Ethnicity: Majority Groups and Dominant
Minorities, London-New York 2004; R.A. Schermerhorn, op. cit., s. 6; S. Tgil,
Vad konstituerar en etnisk/nationall minoritet?, w: G. Karlsson (red.), Nationale
og etniske minoriteter i Norden i 1800- og 1900-tallet. (Repporter til den XX
nordiske historikerkongres, Reykyavik 1987, bind II), Reykyavik 1987, s. 9.
40 Szerzej o tym por. m.in.: A. Koskowska, op. cit., s. 22; C. Cruise
OBrien, What Rights Should Minorities Have?, w: G. Ashworth (red.), World
Minorities: Volume One, Sunbury 1977; S. Pawlak, Ochrona mniejszoci narodowych w Europie, Warszawa 2001, s. 1819, 71 i passim; B.G. Ramcharan, Peoples Rights and Minorities Rights, Nordic Journal of International Law
1987, vol. 56, fasc. 1, s. 1718 i passim; D. Simonides, Standardy europejskie
dotyczce mniejszoci narodowych, w: I. Kabziska-Stawarz, S. Szynkiewicz
(red.), Konflikty etniczne: rda typy sposoby rozstrzygania (Materiay
z konferencji zorganizowanej przez Zakad Etnologii Instytutu Archeologii
i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, 57 grudnia 1994), Warszawa 1996.

Wawrzyniec Konarski

30

Termin ten nadal jednak sprawia due trudnoci z uwagi na to, e:

Nie jest to [...] kategoria jednolita i jednoznacznie okrelona ani
atwa do okrelenia41. Idc za A. Koskowsk mona zaoy, e
uzupenienie w tym wypadku terminu mniejszo przymiotnikiem
narodowa jest zasadne dlatego, e: Mniejszociowe grupy zamieszkuj czsto zwarte, zwykle przygraniczne obszary, zachowuj zwizki z pastwem lub krajem pochodzenia, ktry jest ich poza-graniczn metropoli42, przez Rogersa Brubakera nazywanej zagraniczn
ojczyzn43. Marek Waldenberg z kolei osadza pojcie mniejszoci
narodowej na tle rozwaa o narodzie pastwowym. Dla niego bowiem: Mniejszo narodowa jest czci innego narodu ni nard
pastwowy44.
Rozwaania niniejsze naley uzupeni uwagami na temat jeszcze dwch innych, okrelanych przymiotnikowo, typw mniejszoci,
czyli etnicznej i jzykowej.
Samo pojcie etnicznoci od dawna jest przedmiotem wielowtkowej dyskusji w wiecie nauki. Wywodzi si z greckiego rzeczownika etnos tumaczonego jako towarzystwo (lub grupa), lud bd
nard45. Co ciekawe, niemal identycznie rozumiane jest w jzyku
polskim aciskie pojcie [...] natio czyli nard, a take lud [...]
pierwotnie rwnie wsplnota urodzenia, a przynajmniej pochodzenia (ac. nascor, nasci) [...]46. Rang tego drugiego podkrela to, e
jest ono podstaw terminu nacjonalizm, czsto obecnie czonego
wanie z przymiotnikiem etniczny, co w efekcie daje zbitk pojciow etnonacjonalizm, identyfikowan zwykle jako nacjonalizm
41

A. Koskowska, op. cit., s. 22.

Ibidem, s. 2122.
43 R. Brubaker, op. cit., s. 67 i passim.
44 M. Waldenberg, op. cit., s. 30.
45 Por.: Y. Bromley, Theoretical Etnography, Moscow 1984, s. 9 i passim;
E.E. Cashmore, Ethnicity, w: E.E. Cashmore (red.), Dictionary of Race and
Ethnic Relations, London 1984, s. 85; Us and Them: The Psychology of Ethnonationalism (Report no 123, Formulated by the Committee on the International
Relations, Group for the Advancement of Psychiatry), New York 1987, s. 19.
46 K. Kwaniewski, op. cit., s. 59.
42

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

31

o podou kulturowym47. czenie obu poj, w istocie znaczcych to

samo, tyle e w rnych jzykach, wzbudza zastrzeenia u niektrych naukowcw48. Co najciekawsze, stosowanie teje zbitki ma liczne grono zwolennikw tworzcych obecnie osobn szko mylenia.
Za jej animatora uwaa si Amerykanina Walkera Connora49.
Zdecydowana wikszo autorw zgadza si, i sednem etnicznoci jest poczucie wyjtkowoci czy odrbnoci50. Nie wchodzc
nadmiernie w meritum debaty odnotujmy tylko cz pojawiajcych
si w jej trakcie opinii. Zdaniem Nathana Glazera i Daniela P. Moynihana etniczno naley uzna za przejawian [...] przez ludzi
tendencj kadc nacisk na znaczenie ich wyjtkowoci i tosamoci oraz na prawa wywodzce si z charakteru takiej grupy51. Pojcie etnicznoci jest zatem zbiorem cech typowych dla grupy etnicznej, std oba te pojcia mona potraktowa zamiennie. Klasyk socjologii europejskiej, Max Weber podkrela, e grupa etniczna to taka
spoeczno ludzka, ktra opiera si na rzeczywistym lub wyobraonym przypuszczeniu o wsplnocie pochodzenia52. Wpyw Webera daje
si zauway w definicjach wielu innych badaczy. Zacytujmy dwch
z nich. Dla Ellisa Cashmorea grup etniczn jest [...] wiadoma
swej odrbnoci (self-conscious) zbiorowo ludzka zczona, lub bli47 Por.: M. Hroch, op. cit., s. 104; E. Loone, Nationalism and Sovereignty
Overrides: Permissibility of Interventions in Other Polities, w: F. Dallmayr, J.M.
Rosales (red.), Beyond Nationalism?: Sovereignty and Citizenship, Lanham (Maryland)-Oxford 2001, s. 162163.
48 Por.: M. Hroch, op. cit., s. 104; K. Kwaniewski, op. cit., s. 67.
49 Jego rang intelektualn oraz unifikujc dla tej szkoy mylenia rol
podkrela zbir artykuw zredagowany przez Daniele Conversi pt. Ethnonationalism in the Contemporary World: Walker Connor and the Study of Nationalism, London-New York 2004.
50 Por.: K. Kwaniewski, op. cit., s. 72; R.A. Reminick, Theory of Ethnicity:
An Anthropologists Perspective, Lanham (Maryland)-London 1983, s. 67;
T. Spira, Ethnicity and Nationality: The Twin Matrices of Nationalism, w:
D. Conversi (red.), op. cit., s. 248256; Us and Them, op. cit., s. 22.
51 N. Glazer, D.P. Moynihan, Introduction, w: N. Glazer, D.P. Moynihan
(red.), Ethnicity: Theory and Experience, Cambridge (Mass.) 1975, s. 3.
52 Zob. Us and Them, op. cit., s. 20.

Wawrzyniec Konarski

32

sko powizana, poprzez podzielane dowiadczenia53. Natomiast

Sawoj Szynkiewicz uwaa, e jest to [...] grupa deklarujca wsplnot odziedziczonej i specyficznej kultury, majca zdolno upowszechnienia tego przewiadczenia i na tej podstawie uznajca wasn
odrbno w otaczajcym wiecie54. Dwaj jeszcze inni autorzy skupiaj si na cechach skadowych etnicznoci vel grupy etnicznej.
I tak, dla Erika Allardta termin ten [...] odnosi si do jakichkolwiek
podziaw grupowych na kanwie rasy, jzyka lub kultury55. Z kolei
Milton Gordon stwierdza, e kada grupa rozumiana jako etniczna
okrelana jest przez ras, religi lub pochodzenie narodowe, bd
te przez kombinacj tych kategorii56.
Dla zdefiniowania mniejszoci etnicznej uyteczne staje si tzw.
wsze rozumienie grupy etnicznej zaproponowane przez Ew Nowick. Rozumienie to [...] nie odnosi si ani do narodw, ani do
plemion, lecz jedynie do grup, ktre stoj niejako porodku w rozwoju wiadomoci wsplnoty midzy plemieniem lub grup o wsplnych cechach obiektywnych [...] a narodem. [...] Jest to wic grupa
nie posiadajca organizacji pastwowej ani innej formy centralnej
organizacji politycznej, ani te uksztatowanych ambicji politycznych57. Jeli uzupeni t ostatni opini o czynnik niewielkiej liczebnoci oraz o brak zewntrznego punktu odniesienia w postaci
poza-granicznej metropolii (by przypomnie termin uyty przez Koskowsk), wwczas za mniejszo etniczn mona uzna grup majc
wikszo cech typowych dla uprzednio zdefiniowanej ju mniejszoci w rozumieniu oglnym (vide definicje Tomaszewskiego czy Schermerhorna), ale nie powizanej wanie z t poza-graniczn metropo53

E.E. Cashmore, op. cit., s. 85.

S. Szynkiewicz, Silva Ethnicum, w: I. Kabziska-Stawarz, S. Szynkiewicz (red.), op. cit., s. 320.
55 E. Allardt, What Constitutes a Language Minority?, Journal of Multilingual and Multicultural Development 1984, vol. 5, nos. 3 & 4, s. 200.
56 Zob. G. Babiski, op. cit., s. 25.
57 E. Nowicka, Etniczno a sytuacja mniejszociowa, Przegld Polonijny
1989, z. 1 (51), s. 47.
54

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

33

li. Mona zaoy, i w realiach polskich cechy mniejszoci etnicznej posiadaj np. Kaszubi, Karaimi czy polscy Tatarzy.
Mwic w uproszczeniu przyjcie nazwy mniejszo jzykowa
mona potraktowa jako wiadomie wybrane, wynikajce z konkretnych warunkw lokalnych, majce za cel agodzenie zwykle negatywnych dowiadcze, okrelenie grupy mniejszociowej gdzie indziej nazywanej narodow lub etniczn. Uznanie jakiej mniejszoci
za jzykow jest w wikszym stopniu rezultatem subiektywnego,
a nie zobiektywizowanego podejcia do takiej grupy zarwno ze strony
dominujcej wikszoci, jak i podporzdkowanej mniejszoci. Idc
tym tropem zasadna wrcz wydaje si konkluzja, i to, czy dana
grupa wystpuje jako may nard zaleny, mniejszo narodowa,
etniczna czy te wanie jzykowa, jest w duym stopniu zalene od
szeroko pojtej, etnopolitycznej specyfiki danego pastwa, w tym
take od kultury politycznej zamieszkujcych je osb. Mona zaoy, e im wiksza niech do wycigania konstruktywnych wnioskw z konfliktowej przeszoci, tym czciej stosowane s okrelenia trudne do wzajemnego zaaprobowania tak przez wikszo, jak
i mniejszo. Std te te cztery powysze pojcia bybym skonny
umieci na swoistym kontinuum ograniczonym dwoma biegunami
wyznaczonymi, z jednej strony przez may nard zaleny (poziom
antagonizmu), z drugiej za przez wanie mniejszo jzykow (poziom koncyliacji). W centrum takiego kontinuum znalazaby si
z jednej strony mniejszo narodowa (obok narodu zalenego),
z drugiej za mniejszo etniczna (obok mniejszoci jzykowej). Zobacz poniej.
{nard zaleny mniejszo narodowa mniejszo etniczna mniejszo jzykowa}

Koncept ten zasadza si na tym, i wikszo dominujca, zwaszcza w pastwie unitarnym, nie jest skonna nada jakiej spoecznoci statusu maego narodu zalenego, co najwyej gotowa jest do
nazwania jej mniejszoci jzykow. Grupa bdca mniejszoci przejawia tu preferencje odwrotne, idc w kierunku aspiracji uzyskania

34

Wawrzyniec Konarski

statusu narodu zalenego jako zbiorowoci niejako naturalnie uprawomocnionej do poszukiwania szansy na utworzenie wasnego pastwa. Ideaem z punktu widzenia status quo staje si taka sytuacja,
gdy okrelenie mniejszo jzykowa zyskuje aprobat tak w oczach
wikszoci, jak i mniejszoci. Najblisza egzemplifikacja takiego stanu rzeczy wystpuje w Finlandii, w ktrej fiskojzyczna wikszo
od kilkudziesiciu lat koegzystuje ze szwedzkojzyczn mniejszoci. Wanie aspekt czasowy nadaje tej sytuacji rang swoistego
i dugo utrzymujcego si wzorca. Z jednej strony, twrcom niepodlegej Finlandii zaleao na umocnieniu u jej mieszkacw wiadomoci bycia narodem poczonym wsplnot pochodzenia i zamieszkiwanego terytorium, z drugiej za na prawnym zagwarantowaniu
specyfiki jego czci skadowych, szczeglnie grupy mniejszej liczebnie. Koncesj udzielon tej drugiej przez nowo powstae pastwo
stao si konstytucyjne uznanie dwujzycznoci i przyjcie stosownego ustawodawstwa. W odpowiedzi ludno szwedzkojzyczna ostatecznie zadowolia si statusem mniejszoci okrelanej jako jzykowa, dla ktrej Szwecja stanowi poza-graniczn metropoli, postrzegan wszake w kategoriach sentymentalno-kulturowych, a nie
geopolitycznych58. Nie dziwi zatem, e duo do powiedzenia maj
tu naukowcy z Finlandii, a zwaszcza ci, dla ktrych szwedzki jest
jzykiem rodzimym. Wystarczy wspomnie cytowanego ju Erika
Allardta. Wedle niego pojcie mniejszoci jzykowej mona rozpatrywa na kanwie czterech kryteriw: samokategoryzacji (samoopisu);
wsplnego pochodzenia; wyrnionych cech lingwistycznych, kulturowych lub historycznych odnoszcych si do jzyka oraz spoecznego zorganizowania interakcji grup jzykowych w taki sposb, ktry
58 W. Konarski, Prawno-edukacyjny status mniejszoci szwedzkojzycznej w
Finlandii, w: Z. Jasiski, T. Lewowicki (red.), Owiata etniczna w Europie rodkowej, Opole 2001, s. 138. Szerzej o sprzeniu zagadnie mniejszoci i jzyka
zob. Journal of Multilingual and Multicultural Development 1987, vol. 8, nos.
1 & 2, [G. Mac Eoin, A. Ahlqvist, D. hAodha (red.), Third International
Conference on Minority Languages: General Papers, June 1986, Galway, Ireland].

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

35

umiejscawia dan grup na pozycji mniejszoci59. Z wyjtkiem kryterium pierwszego trzy pozostae mona potraktowa jako adekwatne do pojcia mniejszoci i, szerzej, grupy etnicznej. Najbardziej
oryginalnym wyrnikiem tak rozumianej mniejszoci staje si wic
samokategoryzacja, aczkolwiek chci ku temu nigdy nie przejawiaj
wszyscy czonkowie danej grupy. Jeli jednak takie okrelenie jest
afirmowane przez ich wikszo wwczas stanowi to widoczny
i wystarczajcy sygna o charakterze pojednawczym, a nie konfliktowym wobec wikszoci. Przydanie sobie przez jak grup waloru
mniejszoci tylko jzykowej (a nie etnicznej, narodowej czy maego
narodu zalenego) stanowi zarazem sygna o takim wanie charakterze wobec wikszoci. Nie mona rwnie wykluczy, e to wikszo jako pierwsza moe wysa taki sygna i wwczas to ona ma
prawo liczy na reakcj pozytywn ze strony mniejszoci. W istocie
jednak jest to proces zoony i oparty na zachodzcym sprzeniu
zwrotnym, trudnym niekiedy do uchwycenia, jeli bra pod uwag
moment i autora jego zainicjowania. Niezalenie od tego, klasyfikacj Allardta uzupenibym o potrzebne tu kryterium kategoryzacji
zewntrznej, czyli dokonywanej przez nie-czonkw mniejszoci jzykowej. Wzajemny respekt midzy tak rozumianymi i rwnoczenie
akcentowanymi rodzajami kategoryzacji stwarza gwarancje koncyliacyjnego funkcjonowania danego pastwa. Jego brak wymownie
pokazuje konflikt jzykowy we wspczesnej Belgii, ktry wci ma
miejsce mimo wprowadzonej federalizacji tego pastwa.

III. Nacjonalizm i nard

W nawizaniu do zobiektywizowanych kategorii naukowych [...]
nacjonalizm definiuje si najczciej jako doktryn i zjawisko wyrose na gruncie rewolucji przemysowej w XVIII-wiecznej Europie
59

E. Allardt, op. cit., s. 201203.

36

Wawrzyniec Konarski

Zachodniej [podkr. W.K.]60 . Jego pojawienie si traktuje si rwnoczenie jako rezultat Rewolucji Francuskiej przybierajcej [...] form idei politycznych jakociowo rnych od wiadomoci proto-narodowej, ktra moga by obecna w starych reimach61. Dlatego te
nacjonalizm nie ma [...] znaczenia pejoratywnego w jzykach angielskim i francuskim [...] stajc si szczegln odmian patriotyzmu62. W interpretacjach zachodnioeuropejskich sprzyja to czstemu traktowaniu nacjonalizmu jako poczenia tendencji uniwersalistycznych z demokratycznymi. Tumaczy to czciowo, dlaczego
w pewnym momencie pojawiy si dwa, uwarunkowane aksjologicznie i regionalnie, pojcia nacjonalizmu zachodniego i nacjonalizmu
wschodniego [podkr. W.K.]. Nacjonalizm zachodni ograniczay liberalne prawa podstawowe, natomiast nacjonalizm wschodni by znacznie bardziej nieumiarkowany. O ile nacjonalizm zachodni przede
wszystkim rozbudowywa pastwo nowoczesne pastwo narodowe
o tyle nacjonalizm wschodni nastawia si w pierwszym rzdzie na
tworzenie narodowej kultury wysokiej63. Podzia na takie odmiany
nacjonalizmu zosta dokonany przez Johna Plamenatza stajc si
nastpnie kanw do sformuowania dwch innych jeszcze okrele.
Zdaniem cytowanego ju Jamesa G. Kellasa nacjonalizm zachodni
jest etnicznie inkluzywny (inclusive), wschodni za ekskluzywny
(exclusive). W konsekwencji, w ramach tego pierwszego [...] obywatele zamieszkujcy dane terytorium s akceptowani jako czonkowie
narodu i mog tworzy pastwo narodowe , natomiast w ramach
tego drugiego prawo to przysuguje tylko tym, ktrzy posiadaj
prawidow wiarygodno etniczn [podkr. W.K.]64.
60 T. Sokoowski, Typologia nacjonalizmw i ich przejawy w konfliktach narodowociowych Europy rodkowej i Wschodniej, w: S. Helnarski (red.), Nacjonalizm:
Konflikty narodowociowe w Europie rodkowej i Wschodniej, Toru 1995, s. 39.
61 H. Meadwell, Republics, Nations and Transitions to Modernity, Nations
and Nationalism 1999, vol. 5, part 1, s. 21.
62 A. Bromke, Nacjonalizm w nowoczesnym wiecie, w: S. Helnarski (red.),
op. cit., s. 10.
63 U. Altermatt, op. cit., s. 82.
64 J.G. Kellas, op. cit., s. 7374 i 27.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

37

Niejednoznaczno terminu nacjonalizm oddaj jego zrnicowane interpretacje autorskie. Moe by on zatem ujmowany jako:
[...] szczeglna odmiana patriotyzmu funkcjonujca w warunkach
wspczesnego wiata, [...] samoidentyfikacja, tj. wyrnienie zespou cech rnicych nas od innych, [...] specyficzna ideologia integracyjna, [...] wreszcie zasada polityczna, goszca, e jednostki polityczne (pastwa) powinny si pokrywa z jednostkami narodowociowymi65. Istot zachodzenia tej ostatniej zasady staje si denie
do kongruencji, czyli wzajemnego dopasowania lub przystawania
pastwa i kultury66.
Wedle Roberta Milesa nacjonalizm ujmowany jako ideologia zawiera trzy gwne idee. Po pierwsze dowodzi, e okrelona zbiorowo powinna by w stanie ustanowi instytucje i prawa, by przy ich
pomocy okreli swoj wasn przyszo. Po drugie twierdzi, e
kada taka zbiorowo zawiera unikatowy zestaw cech charakterystycznych, ktre identyfikuj j jako nard. Po trzecie [...] utrzymuje, e wiat jest naturalnie podzielony na [...] tak wyrnione narody. Taka kombinacja idei i roszcze tworzy oparcie dla strategii
i ruchw politycznych, ktre, od dziewitnastego wieku, wywieray
zasadniczy wpyw na sposb politycznego zorganizowania wiata
[podkr. W.K.]67. Z kolei cytowany ju Anthony D. Smith nazywa
nacjonalizm najpierw [...] ruchem ideologicznym na rzecz uzyskania lub utrzymania autonomii, jednoci i tosamoci istniejcego lub
potencjalnego narodu, by zaraz potem stwierdzi, i [...] poszukuje [on sposobu przyp. W.K.] na stworzenie narodu, nawet jeeli
wydaje si, e nard ju istnieje68.
Opinie wyraone przez Smitha zachcaj do rozwaenia genetycznych niejako zalenoci midzy narodem i nacjonalizmem. Mona tu wyrni dwie szkoy mylenia. Pierwsza z nich zakada pierw65
66
67
68

T. Sokoowski, op. cit., s. 39.

Zob. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 58.
R. Miles, Nationalism, w: E.E. Cashmore, op. cit., s. 182183.
A.D. Smith, The origins of Nations..., s. 343.

Wawrzyniec Konarski

38

szestwo narodu wobec nacjonalizmu, natomiast druga stwierdza

zachodzenie zalenoci odwrotnej. Nacjonalizm moe by zatem rozpatrywany jako ideologia narodu ju uformowanego lub te jako
ideologia tworzca nard [podkr. W.K.]. Hodowanie tej drugiej interpretacji umiejscawia nard na pozycji zbiorowoci wykreowanej
przez nacjonalizm, czyli personifikujc to przez intelektualistw
bdcych nosicielami myli nacjonalistycznej. Z reguy oznacza to
opowiedzenie si za genez narodu jako bytu stosunkowo nowego,
w pierwszym rzdzie bdcego konsekwencj idei owieceniowych
i procesu uprzemysowienia, zawierajcych si w szeroko pojtym
procesie modernizacji, czyli unowoczeniania. Jest to zatem odrzucenie lub pomniejszenie rangi pogldu o przedindustrialnej genezie
narodw. Koncepcj pierwszestwa nacjonalizmu wzgldem narodu
sformuowa Ernest Gellner. Wyjani j nastpujco: Nacjonalizm
nie jest rozbudzaniem i walk o prawa dla zbiorowoci naturalnych
i danych. [...] Nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrt. [...]
czyni on uytek z wczeniejszej, historycznie odziedziczonej proliferacji kultur [...] jest to jednak uytek niesychanie selektywny. [...]
Oywia si martwe jzyki, wymyla tradycje, wskrzesza fikcyjn
pierwotn czysto. [...] Kulturowe strzpy i aty, jakimi posuguje
si nacjonalizm, s czsto arbitralnymi kreacjami. [...] Ale zasada
nacjonalizmu [...] jest bardzo gboko zakorzeniona w warunkach,
ktre stay si obecnie naszym udziaem, nie ma wcale charakteru
akcydentalnego i nie pozwala si atwo wyrugowa69. W wiecie
nauki pogldy wygaszane przez Gellnera uznano za niezwykle ciekawe poznawczo, na pierwszy rzut oka do prowokujce i dlatego
zmuszajce do powanej dyskusji. Odniesienie ich do konkretnych
przykadw, zwaszcza w Europie XIX wieku, nie okazao si bowiem zabiegiem prostym. Idc te tropem rozumowania tego autora
mona uzna, e ogaszanie wiatu o pojawianiu si tych narodw
stao si rozcignitym w czasie, intelektualnym produktem dwch
69

E. Gellner, op. cit., s. 64 i 7273.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

39

zjawisk: Owiecenia i rewolucji przemysowej. W istocie bowiem

proces ten rozwin si w peni dopiero w kilkadziesit lat po Rewolucji Francuskiej i z rnym nateniem trwa praktycznie do dzisiaj,
zreszt za spraw kolejnych, dochodzcych niejako przyczyn. Jego
witalno ilustruje ogoszenie niepodlegoci przez Czarnogr
3 czerwca 2006 roku, a take wci trwajca debata wok przyszoci Kosowa. Wczeniej kwestia istnienia wielu ze wspczenie identyfikowanych narodw albo nie byo przedmiotem dyskusji, albo po
prostu o nich zapomniano. Do grupy narodw europejskich zapomnianych lub wczeniej nieistniejcych mona zaliczy chociaby
Chorwatw, Estoczykw, Finw, Litwinw, otyszy, Sowakw, Sowecw czy Ukraicw. Jednak wanie z uwagi na te dwa kryteria:
zapomnienia lub nieistnienia do procesu ich konstruowania trzeba
podchodzi ostronie [podkr. W.K.].Wydaje si bowiem, e pojawienie si w XIX stuleciu czci z nich trzeba kojarzy bardziej z obudzeniem ich upionej wiadomoci narodowej, czyli przypomnieniem
o ich istnieniu, nie za z powoaniem ich do ycia. To fakt, e procesy budzenia lub stwarzania narodw rozpoczy si za spraw
rosncej presji modernizacyjnej, jednak z upywem czasu o specyfice
wikszoci nowych narodw decydoway przede wszystkim cechy
etniczne, zwaszcza jzykowe, nie za demokratyczny sposb ich
kreowania70. W trakcie obwieszczania przez nacjonalistycznie zorientowanych intelektualistw faktu istnienia narodw europejskich,
przywoywano wanie znaczenie mitw, konkretnych wydarze historycznych i innych podobnych czynnikw, ktre czyniy wiarygodnym ten proces. Powizanie koncepcji Gellnera z cytowanymi powyej narodami europejskimi moe wic zarwno znale uzasadnienie, jak i wzbudza wtpliwoci. Czstokro mamy tu bowiem do
czynienia ze spoecznociami, ktre dobitniej akcentoway swoje
aspiracje do uznania ich za penoprawne narody jeszcze na kilkaset
70 Na ten temat por.: E. Gellner, op. cit., s. 120; J.G. Kellas, op. cit., s. 27;
M. Waldenberg, op. cit., s. 2527.

Wawrzyniec Konarski

40

lat przed okresem Owiecenia (odwoujcy si do tradycji swojej

pastwowoci Chorwaci, Litwini czy Ukraicy), jak i z takimi, ktrych prawa do istnienia nikt praktycznie nie uznawa (pozostae
przykady z podanych wyej)71. Wtpliwoci te przestaj odgrywa
znaczenie, jeeli uzna, e narodami mog by tylko spoecznoci
wyonione w okresie postowieceniowym, a take potem.
Sam Gellner kierunek poszukiwa stosownej egzemplifikacji
swojej koncepcji umiejscawia take poza Europ, stwierdzajc: Istnieje te sprzenie nacjonalizmu z procesami kolonializmu, imperializmu i dekolonizacji. Poniewa spoeczestwo industrialne powstao w zachodniej Europie, doszo do podboju niemal caego wiata przez europejskie siy lub europejskich osadnikw. Europa zdominowaa Afryk, Ameryk, Oceani i wiele regionw Azji [...] Podbicie
wiata przez Europ [...] zostao dokonane przez spoeczestwa
o coraz wikszej orientacji na przemys i handel, a nie przez machin militarn czy przez wtargnicie zwartego plemienia na obce tereny72. Wedug zatem koncepcji Gellnera, do wyksztacenia si przesanek powodujcych narodziny narodw (dcych do utworzenia
wasnych pastw) doszo gwnie na obszarach skolonizowanych
uprzednio przez pastwa europejskie, a nastpnie podlegajcych
procesowi dekolonizacji. Przesanki te wynikay z rozcignitej czasowo presji modernizacyjnej powodujc, e stawianie tezy o narodach byo uprawomocnione w pierwszym rzdzie dziki wizi politycznej, nie za etnicznej. Pierwsza z nich zostaa uksztatowana na
bazie terytorium wytyczonego przez mocarstwa kolonialne. W okresie nastpujcym bezporednio po upadku systemu kolonialnego to
wanie aspekt terytorialny stawa si szans na stworzenie narodu
poprzez wypracowanie politycznej jednoci u mieszkacw danego
terytorium, odwrotnie do wzajemnie antagonizujcych lokaln ludno kwestii etnicznych. Rosnce z biegiem lat znaczenie tych dru71
72

E. Gellner, op. cit., s. 172.

Ibidem, s. 5657.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

41

gich okazao si fatalne w skutkach dla wielu pastw czarnej Afryki

stawiajc pod znakiem zapytania dalsze utosamianie konceptu
narodu z lokaln, postkolonialn interpretacj pastwa narodowego.
Wanie dlatego w przekroju XX wieku punkt widzenia Gellnera
mona w pierwszym rzdzie zilustrowa konsekwencjami rozpadu
imperiw kolonialnych, zwaszcza w Afryce.
W tym miejscu wypada przypomnie interpretacj Charlesa Tillyego. Jej sednem s dwa rodzaje nacjonalizmu, z ktrych pierwszy
nazywany jest nacjonalizmem pastwowym, drugi za pastwowotwrczym [podkr. WK]. Nacjonalizm pastwowy wyraa si w bezwzgldnym deniu rzdzcych do podporzdkowania wszelkich poczyna pastwa rozumianemu w pewien szczeglny sposb interesowi narodowemu. Jako wystpujcy w imieniu caego narodu, rzdzcy roszcz sobie prawo do cakowitego posuszestwa i wycznej
lojalnoci wszystkich obywateli. Z nacjonalizmem pastwowotwrczym mamy do czynienia wtedy, gdy przedstawiciele jakiej populacji, aktualnie nie sprawujcy zbiorowej wadzy w adnym pastwie,
roszcz sobie prawo do autonomii politycznej lub nawet posiadania
odrbnego pastwa73. Rozpatrujc koncepcj Tillyego wyranie
wida, e to wtki skupione wok nacjonalizmu nazywanego przeze pastwowotwrczym przewaaj w naukowej dyskusji o obliczu
tego zjawiska w ostatnich dwustu latach. Wywouje to okrelone
konsekwencje dla obecnego rozumienia pojcia ruchy nacjonalistyczne, ktre wie si z wysikami grup etnonarodowych na rzecz
zmiany struktury czy ksztatu istniejcych pastw74.
73

C. Tilly, Rewolucje europejskie, 1492-1992, Warszawa 1997, s. 66.

Por.: J. Elklit, O. Tonsgaard, The Absence of National Movements: The
Case of the Nordic Area (Paper prepared for presentation at the workshop on
The Social Origins of Nationalist Movements, ECPR Joint Sessions of Workshops, Paris, April 1015, 1989), Aarhus 1989, s. 5; W. Konarski, Autonomia czy
secesja? Ruchy regionalistyczne jako forma nacjonalizmu we wspczesnej Europie i ich moliwy wpyw na ide zjednoczonej Europy, w: W. ukowski (red.),
Tosamo regionw w Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice 2004, passim;
J. Stefanowicz, Bunt mniejszoci, Warszawa 1977, passim.
74

Wawrzyniec Konarski

42

W wieku dwudziestym zaczto podejmowa prby typologizacji

nacjonalizmu, zwaszcza w perspektywie historycznej, rozpatrywanej zarwno w ujciu globalnym, jak i regionalnym. Za przykad
suy tu w pierwszym rzdzie typologia Carltona J.H. Hayesa, ktry
jako nastpujce po sobie wyrni kolejno: nacjonalizm humanitarny okresu Owiecenia, nacjonalizm jakobiski z czasw Rewolucji
Francuskiej, nacjonalizm tradycjonalny, nacjonalizm liberalny oraz
nacjonalizm integralny (integrystyczny)75. Do typologii Hayesa nawizuj inni autorzy. Liah Greenfeld czy terminy nard i nacjonalizm w postaci zbitki pojciowej nard-nacjonalizm, absolutyzujc przy okazji polityczn koncepcj narodu i nacjonalizmu. Pogldy
Greenfeld komentuje A. Koskowska stwierdzajc: Pojcie nacjonalizmu obejmuje [u Greenfeld przyp. W.K.] take sam nard. Autorka wyrnia kategori narodu-nacjonalizmu o charakterze indywidualistyczno-liberalnym lub obywatelskim oraz kategori narodunacjonalizmu kolektywistyczno-autorytarnego. Wymienia take odmian narodu etnicznego. Ale jej rozwaania skupiaj si na pierwszej kategorii, ktr uznaje za jedynie waciw, dojrza form nacjonalizmu [...]. Stanowisko Greenfeld nie pozostawia adnych wtpliwoci co do tego, e utosamia ona nard [...] ze spoeczestwem
okrelonym jako civil state [...], ktrego pierwsz realizacj widzi
w Anglii76. Jeszcze inn klasyfikacj, majc walor historyczny
i regionalny, proponuje Peter Sugar. Odnosi on j gwnie do Europy
Wschodniej odrniajc nacjonalizm przed rokiem 1848, bdcy [...]
romantycznym w swej kreacji narodu i mitu [...] od okresu z lat
18491914, ktrego cech szczegln stao si [...] znaczenie lepego patriotyzmu jako absolutnego wadcy (ruler)77. Klasyfikacj
Sugara mona w pierwszym rzdzie powiza z nacjonalizmem
75
76

i 230.

Typologia Hayesa podana za: U. Altermatt, op. cit., s. 33.

A. Koskowska, op. cit., s. 2829. Zob. te A. Walicki, op. cit., s. 217219

77 W. Konarski, Modern Nationalist Tradition in Poland, w: A. Bozki (red.),

Democratic Legitimacy in Post-Communist Societies, Budapest 1994, s. 128.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

43

wzmiankowanym wczeniej jako wschodni, nieco wyej jako integralny vel integrystyczny oraz z narodami okrelanymi jako etniczne.

IV. Nacjonalizm, nard i religia

Zagadnieniem niezwykle interesujcym jest przeledzenie powiza midzy nacjonalizmem (a co za tym idzie take narodem)
i religi. Do kategorycznie widzi je Ernest Gellner, dla ktrego
rosnca ranga nacjonalizmu jako rezultatu przemian modernizacyjnych w znaczcym stopniu wpyna na obnienie spoecznej rangi
religii. Rozpatrujc zachodzenie tego zjawiska pod ktem jego genezy i ewolucji badacz ten stwierdza: [...] silne spoecznoci lokalne
tworz struktur spoeczn pozbawion mobilnoci. W takich spoecznociach poczucie bezpieczestwa i pozycja spoeczna wyznaczone s wycznie przez miejsce w tej hierarchii. Religia jest rytualnym potwierdzeniem utrwalonego porzdku. Nastpnie spoecznoci
te nie potrafi si adaptowa do nowych warunkw ekonomicznych
i rozpadaj si. Powstaje masowe, mobilne i anonimowe spoeczestwo, bez wyranej, trwaej struktury. [...] czonkowie takiego spoeczestwa [...] sw tosamo mog okreli tylko przez zwizek
z pewn wysz kultur religijn lub narodow. W Europie t
wysz kultur by najczciej nacjonalizm, wiadomie dystansujcy
si od jakiejkolwiek doktryny religijnej. Cho [...] nawet w Europie
nie zawsze tak byo. [...] kontrprzykadem jest Polska, ktrej tosamo bya wyznaczona przez dwa czynniki: kultur narodow
i katolicyzm, ale to dlatego, e katolicyzm jest waciwie jedyn
religi w tym kraju [...]. Ale to specjalny przypadek, podobny co
najwyej do Irlandii. Ogln zasad w Europie jest przejcie od
lokalnej, zhierarchizowanej spoecznoci do wieckiego nacjonalizmu78. Wydaje si, e ten rozbudowany wywd Gellnera posiada
78 Uniwersytet nr 15, czerwiec 1995 (wywiad z Gellnerem przeprowadzony przez Jacka Howk).

44

Wawrzyniec Konarski

dwa sabsze punkty. Po pierwsze bowiem pojemno treciowa pojcia nacjonalizm jest w perspektywie ostatnich ponad stu lat
inna w Irlandii i inna w Polsce. Mimo bowiem rosncej w XX
wieku rangi republikanizmu by wspomnie Sinn Fin (My Sami
irl.) i powizan z ni Irlandzk Armi Republikask, IRA79
w Irlandii stale wystpowa (i wystpuje) nacjonalizm znany jako
konstytucyjny. O jego witalnoci wiadcz zwaszcza ugrupowania
dziaajce w Irlandii Pnocnej: najpierw Partia Nacjonalistyczna80,
a nastpnie Socjaldemokratyczna Partia Pracy, SDLP81. Jego wspczenie wystpujc w Republice Irlandii konserwatywn odmian
uosabia najwiksza tamtejsza partia, czyli Fianna Fil82. Nacjonalizm irlandzki, odwrotnie do specyfiki polskiej, jest zatem kilkupostaciowy, czyli wewntrznie pluralistyczny, podczas gdy tradycj
polsk jest jego jedna posta, czyli monizm83. Drug sabo przytoczonego wyej cytatu Gellnera, niezalenie od rozumienia pojcia
nacjonalizm, stanowi pominicie przeze licznych zwizkw midzy
nim i religi widocznych zwaszcza za spraw obserwacji narodw
Europy rodkowo-Wschodniej84. Wyjtkw w Europie jest zatem
79 Por.: W. Konarski, Irlandzka Armia Republikaska etos i formy ekspresji, w: E. Haliak, W. Lizak, L. ukaszuk, E. liwka SVD (red.), Terroryzm
w wiecie wspczesnym, Warszawa-Pienino 2004; W. Konarski, Nieprzejednani: Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikaskiej, Warszawa 1991; B. OBrien, The
Long War: The IRA and Sinn Fin 1985 to Today, Dublin 1993; E. Moloney,
A Secret History of the IRA, London et al. 2002.
80 Zob. B. Lynn, Holding the Ground: The Nationalist Party in Northern
Ireland, 19451972, Aldershot Brookfield (Vermont) 1997.
81 Por. m.in.: T.P. Coogan, The Troubles: Irelands Ordeal, 19661995 and
the Search for Peace, London 1995; G. Drower, John Hume: Man of Peace,
London 1996; J. Hume, Personal Views: Politics, Peace and Reconciliation in
Ireland, Dublin 1996.
82 Por. m.in.: T.P. Coogan, De Valera: Long Fellow, Long Shadow, London
1995; W. Konarski, Pragmatycy i idealici: Rodowd, typologia i ewolucja ugrupowa politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku, Putusk-Warszawa
2001, s. 215226 i passim.
83 Szerzej na temat tak ujtej dychotomii zob. ibidem, s. 6369 i passim.
84 Zob. J. Coakley, Religion and Nationalism in the First World, w: D. Conversi (red.), op. cit., passim.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

45

wicej, ni zauwaa to Gellner. Z tego te wynika potrzeba dosownego stwierdzenia, i badacz ten w swej ostatniej uwadze traktuje
nacjonalizm jako wieck religi85, nie odnoszc tego jednak do konkretnych narodw [podkr. W.K.].
Relacje midzy nacjonalizmem i religi analizuje te James
G. Kellas, postrzega je wszake mniej kategorycznie anieli Gellner.
Wedle niego religia [...] nie zawsze zastpowana jest przez nacjonalizm, moe natomiast z nim wspgra. [...] kocioy wzmocniy nacjonalizm w takich krajach jak Irlandia, Polska, Armenia, Izrael
i Iran. Dlatego trudno jest czy wzrost nacjonalizmu ze spadkiem
[znaczenia przyp. W.K.] religii, moe z wyjtkiem kilku, gwnie
materialistycznych spoecznoci. W niektrych przypadkach religia
i nacjonalizm wsplnie odnosz korzyci; w innych, kiedy koci
jest mocno ponadnarodowy (jak Koci rzymskokatolicki lub Islam),
mog mie miejsce napicia midzy lojalnoci wobec religii oraz
lojalnoci wobec pastwa lub narodu86. Kellas nawizuje te
w innym miejscu do szerszej perspektywy historyczno-geograficznej.
Punktem odniesienia s dla losy Szkotw jako narodu europejskiego o rodowodzie przedindustrialnym. W opinii tego autora, o tosamoci narodowej Szkotw w stopniu zasadniczym decydowaa religia, a precyzujc to, koci rozumiany zarwno pod postaci zestawu konkretnych wartoci, ale te jako instytucja: najpierw katolicki,
a nastpnie prezbiteriaski. Kellas odnosi swoje przemylenia rwnie do innych narodw, wczajc w to pozaeuropejskie, stwierdzajc: Istnieje wiele innych przykadw kociow jako wspornikw
(sustainers) nacjonalizmu: kocioy chrzecijaskie, ormiaski i gruziski; muzumanie w Pendabie i Pakistanie oraz buddyci w Sri
Lance w opozycji do hinduistw; katolicy w Irlandii Pnocnej w opozycji do protestantw; katolicy w Polsce, Czechosowacji i na Wgrzech w opozycji do rosyjskich komunistw i prawosawnych chrze85
86

Ibidem, s. 213.
J.G. Kellas, op. cit., s. 48.

Wawrzyniec Konarski

46

cijan87. Od siebie zestaw ten uzupenibym o casus boniackich

muzumanw stanowicych w ostatnich kilkunastu latach chyba
najbardziej spektakularny przykad autoidentyfikacji narodowej,
osadzonej w pierwszym rzdzie nie na jzyku, a na religii. Kellas
wymienia wic konkretne przypadki, w ktrych nacjonalizm moe
by rozpatrywany zarwno na poziomie antagonizmu religijnego,
jak te ideowo-politycznego. Jednak zastrzeenia wzbudza postawienie przeze znaku rwnoci midzy pojciami: religii i kocioa,
zwaszcza jeli ten drugi termin odnie do jego instytucjonalnego
rozumienia. Fakty historyczne wielokrotnie pokazyway, e wysi
hierarchowie kocioa (oraz powizani z nim intelektualici), stanowicego instytucjonalny wyraz religii wyznawanej przez nard podporzdkowany, nierzadko wykazywali si nadmiern lojalnoci wobec
pastwa uciskajcego. Wynikaa ona czstokro z osiganych przez
nich korzyci doranych (np. zagwarantowania przez takie pastwo
pokoju spoecznego) czy te wrcz majtkowych88.
* * *
Zgodnie z podanym tytuem niniejszego opracowania ma ono
rang przyczynku. Dlatego te, jak napisaem na pocztku, poruszone w nim wtki maj w pierwszym rzdzie zachca czytelnika do
kontynuowania i pogbiania rozwaa nad rozumieniem czterech
gwnych poj, wymienionych w tyme tytule, a take wok powiza midzy nimi. Taka te bya zasadnicza intencja autora.

87

Ibidem, s. 26. Inne przykady podaje te J. Coakley, op. cit., 211, 213,
217, 221 i passim.
88 Takie postpowanie wyszej hierarchii duchownej Kocioa katolickiego
na ziemiach polskich w okresie zaborw egzemplifikuje Norman Davies w pracy
Boe igrzysko: Historia Polski, tom II, Krakw 1992, s. 277278 i 282283.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

47

BIBLIOGRAFIA
Allardt E., Starck C., Sprkgrnser och samhllsstruktur: Finlandssvenskarna i ett jmfrande perspektiv, Stockholm 1981.
Allardt E., What Constitutes a Language Minority?, Journal of Multilingual and Multicultural Development 1984, vol. 5, nos. 3 & 4.
Altermatt A., Sarajewo przestrzega: Etnacjonalizm w Europie, Krakw 1998.
Andersen B., Wsplnoty wyobraone: Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, Krakw 1997.
Babiski G., Lokalna spoeczno polonijna w Stanach Zjednoczonych Ameryki w procesie przemian, Wrocaw 1977.
Benza M., Status of Persons Belonging to Ethnic Minorities in the States of
Europe, Bratislava 1998.
Bromley Y., Theoretical Etnography, Moscow 1984.
Brubaker R., Nacjonalizm inaczej: Struktura narodowa i kwestie narodowe
w nowej Europie, Warszawa-Krakw 1998.
Cashmore E.E., Ethnicity, w: Cashmore E.E. (red.), Dictionary of Race and
Ethnic Relations, London 1984.
Conversi D., Ethnonationalism in the Contemporary World: Walker Connor
and the Study of Nationalism, London-New York 2004.
Coogan T.P., De Valera: Long Fellow, Long Shadow, London 1995.
Coogan T.P., The Troubles: Irelands Ordeal, 19661995 and the Search for
Peace, London 1995.
Cruise OBrien C., What Rights Should Minorities Have?, w: Ashworth G.
(red.), World Minorities: Volume One, Sunbury 1977.
Davies N., Boe igrzysko: Historia Polski, tom II, Krakw 1992.
Drower G., John Hume: Man of Peace, London 1996.
Elklit J., Tonsgaard O., The Absence of National Movements: The Case of the
Nordic Area (Paper prepared for presentation at the workshop on The
Social Origins of Nationalist Movements, ECPR Joint Sessions of
Workshops, Paris, April 10-15, 1989), Aarhus 1989.
Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.
Glazer N., Moynihan D.P., Introduction, w: Glazer N., Moynihan D.P. (red.),
Ethnicity: Theory and Experience, Cambridge (Mass.) 1975.
Habermas J., Obywatelstwo a tosamo narodowa: Rozwaania nad przyszoci Europy, Warszawa 1993.
Hepburn A.C., Minorities in History, w: Hepburn A.C. (red.), Minorities in
History, London 1978.

48

Wawrzyniec Konarski

Herder J.G., Myli o filozofii dziejw, tom II, Warszawa 1962.

Hroch M., Mae narody Europy: Perspektywa historyczna, Wrocaw 2003.
Hume J., Personal Views: Politics, Peace and Reconciliation in Ireland, Dublin
1996.
Iivonen J., Independence or Incorporation? The Idea of Polands National
Self-Determination and Independence within the Russian and Soviet
Socialism from the 1870s to the 1920s, Helsinki 1990.
Kaufmann J. E. (red.), Rethinking Ethnicity: Majority Groups and Dominant Minorities, London-New York 2004.
Kellas J.G., The Politics of Nationalism and Ethnicity, London 1991.
Koskowska A, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.
Kohn H., Nationalism: Its Meaning and History, New York 1965.
Konarski W., Autonomia czy secesja? Ruchy regionalistyczne jako forma
nacjonalizmu we wspczesnej Europie i ich moliwy wpyw na ide
zjednoczonej Europy, w: ukowski W. (red.), Tosamo regionw
w Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice 2004.
Konarski W., Irlandzka Armia Republikaska etos i formy ekspresji,
w: Haliak E., Lizak W., ukaszuk L., liwka E. SVD (red.), Terroryzm
w wiecie wspczesnym, Warszawa-Pienino 2004.
Konarski W., Modern Nationalist Tradition in Poland, w: A. Bozki (red.),
Democratic Legitimacy in Post-Communist Societies, Budapest 1994.
Konarski W., Nieprzejednani: Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikaskiej,
Warszawa 1991.
Konarski W., Pragmatycy i idealici: Rodowd, typologia i ewolucja ugrupowa politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku, Putusk-Warszawa 2001.
Konarski W., Prawno-edukacyjny status mniejszoci szwedzkojzycznej
w Finlandii, w: Jasiski Z., Lewowicki T. (red.), Owiata etniczna
w Europie rodkowej, Opole 2001.
Kreji J., Velimsky V., Ethnic and Political Nations in Europe, London 1981.
Kwaniewski K., O nacjonalizmie inaczej, Sprawy narodowociowe: Seria
nowa 1996, t. V z. 1 (8).
Loone E., Nationalism and Sovereignty Overrides: Permissibility of Interventions in Other Polities, w: Dallmayr F., Rosales J.M. (red.), Beyond
Nationalism?: Sovereignty and Citizenship, Lanham (Maryland)-Oxford
2001.
Lynn B., Holding the Ground: The Nationalist Party in Northern Ireland,
19451972, Aldershot Brookfield (Vermont) 1997.

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

49

Meadwell H., Republics, Nations and Transitions to Modernity, Nations

and Nationalism 1999, vol. 5, part 1.
Meinecke F., Weltbrgertum und Nationalstaat: Studien zur Genesis der
deutschen Nationalstaates, Mnchen-Berlin 1928.
Moloney E., A Secret History of the IRA, London et al. 2002.
Namowicz T., Johann Gottfried Herder: Z zagadnie przeomu owiecenia w
Niemczech w drugiej poowie XVIII wieku, Olsztyn 1995.
Nowicka E., Etniczno a sytuacja mniejszociowa, Przegld Polonijny 1989,
z. 1 (51).
OBrien B., The Long War: The IRA and Sinn Fin 1985 to Today, Dublin 1993.
Pawlak S., Ochrona mniejszoci narodowych w Europie, Warszawa 2001.
Pfaff W., The Wrath of Nations: Civilization and the Fury of Nationalism,
New York 1994.
Ramcharan B.G., Peoples Rights and Minorities Rights, Nordic Journal
of International Law 1987, vol. 56, fasc. 1.
Reminick R.A., Theory of Ethnicity: An Anthropologists Perspective, Lanham (Maryland)-London 1983.
Renan E., Co to jest nard?, w: Zdybel L. (red.), By w narodzie: Szkice
o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998.
Ryan M., Ethnicity and European Unity: An Irish Perspective (nieopublikowany maszynopis wykadu wygoszonego 14 listopada 1993 r. w Oksfordzie w posiadaniu autora).
Schermerhorn R.A., These Our People: Minorities in American Culture, Boston 1949.
Sigler J.A., Minority Rights: A Comparative Analysis, Westport (Conn.) 1983.
Simonides D., Standardy europejskie dotyczce mniejszoci narodowych,
w: Kabziska-Stawarz I, Szynkiewicz S. (red.), Konflikty etniczne: rda typy sposoby rozstrzygania (Materiay z konferencji zorganizowanej przez Zakad Etnologii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk w Warszawie, 57 grudnia 1994), Warszawa 1996.
Smith A.D, The Origins of Nations, Ethnic and Racial Studies 1989, vol. 12,
no 3, s. 342.
Smith A.D., The Ethnic Origins of Nations, Oxford 1986.
Smith A.D., The Ethnic Revival, Cambridge 1981.
Sokoowski T., Typologia nacjonalizmw i ich przejawy w konfliktach narodowociowych Europy rodkowej i Wschodniej, w: Helnarski S. (red.),
Nacjonalizm: Konflikty narodowociowe w Europie rodkowej i Wschodniej, Toru 1995.

50

Wawrzyniec Konarski

Stefanowicz J., Bunt mniejszoci, Warszawa 1977.

Szacki J, Historia myli socjologicznej, cz pierwsza, Warszawa 1983.
Tgil S., Vad konstituerar en etnisk/nationall minoritet?, w: Karlsson G.
(red.), Nationale og etniske minoriteter i Norden i 1800- og 1900-tallet
(Repporter til den XX nordiske historikerkongres, Reykyavik 1987,
bind II), Reykyavik 1987.
Tilly C., Rewolucje europejskie, 14921992, Warszawa 1997.
Tomaszewski J., Mniejszoci, w: Nowa encyklopedia PWN, tom 4, Warszawa
1996.
Trzciski K., Obywatelstwo w Europie: Z dziejw idei i instytucji, Warszawa
2006.
Van Amersfoort H., Minority as a Sociological Concept, Ethnic and Racial
Studies 1978, vol. 1, no 2.
Waldenberg M., Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej: Dzieje konfliktw i idei, Warszawa 2000.
Walicki A., Koncepcje tosamoci narodowej i terytorium narodowego w myli
polskiej czasw porozbiorowych, Archiwum historii filozofii i myli
spoecznej 1993, nr 38.
Wolff-Powska A., Niemiecka myl polityczna wieku owiecenia, Pozna 1988.
Zaman H., The Concept of Minority (with an Analytical Bibliography of
Minority Group Relations in World Perspective), London 1981.

NATION, MINORITY, NATIONALISM, RELIGION

A REASON FOR DISCUSSION ABOUT
THE IDEAS AND CONNECTIONS
BETWEEN THEM
SUMMARY
The discussion about nation and ideas connected with it has
a long tradition, tremendously multithreaded and varied in interpretations. We are practically unable of counting all attempts to
create the definition of a nation. They are all more or less precise,
for understandable reasons reflects their authors social and cultu-

Nard, mniejszo, nacjonalizm, religia...

51

ral experiences, reaching for specific metaphors, and sometimes being

a form of intellectual provocation. A conception of a nation is strongly tied to the category of minority, especially the ethnic minority.
Both those definitions are often used in turns. A very interesting
issue is analyzing the connections between nationalism and religion.