Nikitorowicz Patriotyzm Nacjonalizm

Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2013
Redakcja naukowa serii:

prof. dr hab. Maria Dudzikowa
prof. dr hab. Henryka Kwiatkowska
Recenzje:
prof. dr hab. Tadeusz Lewowicki
prof. dr hab. Andrzej Radziewicz-Winnicki
Opiekun projektu: Jolanta wietlikowska
Opracowanie edytorskie ksiki: kaziki.pl
Projekt okadki: Anna M. Damasiewicz
www.damasiewicz.idesigner.pl
Grafika na okadce Irina Bocharova | Depositphotos.com
ISBN 978-83-7850-173-2
ISBN 978-83-7850-177-0
Oficyna Wydawnicza Impuls
30619 Krakw, ul. Turniejowa 59/5
Tel./fax: (12) 442 41 80, 422 59 47, 506624220
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie pierwsze, Krakw 2013
Spis treci
Wprowadzenie do serii Palce Problemy Edukacji

i Pedagogiki ..................................................................................................... 13
Dylematy patriotyzmu, nacjonalizmu i ustawicznie
ksztatujcej si tosamoci. Wprowadzenie do ksiki
Jerzy Nikitorowicz ........................................................................................... 14
CZ 1. OBLICZA PATRIOTYZMU I NACJONALIZMU ................. 27
Rozdzia 1.
Tosamo twrczy wysiek ku patriotyzmowi
Jerzy Nikitorowicz ........................................................................................... 29
1.1. Wielowymiarowo i dynamika tosamoci....................................... 29
1.2. Ksztatowanie si tosamoci patriotycznej........................................ 32
1.3. Rodzaje patriotyzmu i nacjonalizmu................................................... 38
1.4. Wyzwania i zadania edukacyjne a ksztatowanie si

tosamoci kulturowej ........................................................................... 42
Rozdzia 2.
Racjonalny patriotyzm jako antidotum skrajnego nacjonalizmu
Janusz Gajda .................................................................................................... 50
2.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 50
2.2. Patriotyzm i nacjonalizm rne oblicza poj ................................ 51
2.3. Chlubne tradycje w pojmowaniu patriotyzmu w Polsce................... 53
2.4. Kontrowersje wok patriotyzmu i skrajnych form
nacjonalizmu........................................................................................... 57
2.5. Podsumowanie........................................................................................ 63
PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?
Rozdzia 3.
Rasizm i antysemityzm a tosamo kulturowa
Mirosaw Sobecki............................................................................................. 65
3.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 65
3.2. Rasizm jako problem spoeczny i edukacyjny.................................... 66
3.3. Antysemityzm grone mity i semiotyczne zaniedbania................. 69
3.4. Pedagogika i edukacja a odmienno rasowa i kulturowa................ 71
3.5. Poziomy zachowa wobec odmiennoci kulturowej......................... 73
3.6. Osiganie zamierzonych celw............................................................. 74
Rozdzia 4.
Patriotyzm jak znale mu miejsce w mentalnoci spoeczestwa?
Mirosawa Czerniawska................................................................................. 76
4.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 76
4.2. Czym jest patriotyzm?

Gdzie jest jego miejsce w naszej psychice?............................................ 77
4.3. Patriotyzm symboliczny a patriotyzm lepy....................................... 82
4.4. Patriotyzm w spoeczestwie demokratycznym ................................ 84
Rozdzia 5.
Nacjonalizm w warunkach demokracji
Andrzej Nikitorowicz...................................................................................... 87
5.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 87
5.2. Nacjonalizm a demokracja.................................................................... 92
5.3. Nacjonalizm maych narodw.............................................................. 97
5.4. Podsumowanie........................................................................................ 104
Rozdzia 6.
(Nie)obecno patriotyzmu w wiadomoci aksjologicznej
modego pokolenia Polakw. Przesuwanie si horyzontu
aksjologicznego czy kryzys w wartociowaniu?
Ewa Ogrodzka-Mazur..................................................................................... 106
6.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 106
6.2. Wspczesne konteksty kulturowe

a (nie)wiadomo aksjologiczna modego pokolenia...................... 107
6.3. Wartoci cenione przez polsk modzie

w kraju i za granic ................................................................................ 113
6.4. Kryzys w wartociowaniu ku zagroonej tosamoci .................... 119
SPIS TRECI
6.5. Patriotyzm i (nie)identyfikacja zwasnym pastwem ...................... 123

6.6. Podsumowanie........................................................................................ 127
Rozdzia 7.
Nowa jako patriotyzmu.
Identyfikacje spoeczno-kulturowe mobilnych studentw
Emilia ykiewicz-Poska ............................................................................ 128
7.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 128
7.2. O walorach edukacyjnych programu Erasmus................................... 130
7.3. Konsekwencje uczestnictwa w przestrzeni

rnicujcej si kulturowo..................................................................... 134
7.4. Potrzeba umidzynarodowienia wsplnot edukacyjnych................. 141
7.5. Podsumowanie........................................................................................ 145
Rozdzia 8.
Modzie i patriotyzm. Wyzwania dla edukacji
Urszula Lewartowicz ...................................................................................... 146
8.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 146
8.2. W stron nowego patriotyzmu ............................................................ 146
8.3. W stron tolerancji................................................................................. 150
8.4. W stron maych ojczyzn ...................................................................... 152
8.5. W stron wiadomoci europejskiej i globalnej ................................. 154
8.6. W stron edukacji obywatelskiej.......................................................... 156
Rozdzia 9.
Jestem ze wsi. Czy to wstyd?
Jolanta Muszyska.......................................................................................... 161
9.1. Wprowadzenie ........................................................................................ 161
9.2. y na wsi ............................................................................................... 162
9.3. By ze wsi................................................................................................. 164
9.4. Patriota wspczesnych czasw ............................................................ 168
CZ 2. TOSAMO KONTEKSTUALNA ........................................ 171
Rozdzia 10.
Tosamo i patriotyzm
Leon Dyczewski................................................................................................ 173
10.1. Tosamo ............................................................................................. 174
10.2. Funkcje tosamoci .............................................................................. 176
10.3. Patriotyzm ............................................................................................. 178

10.4. wita i zwyczaje rodzinne.................................................................. 184
10.5. Typy tosamoci i patriotyzmu .......................................................... 186

10.5.1. Tosamo zamknita patriotyzm zamknity................... 186

10.5.2. Tosamo otwarta patriotyzm otwarty............................. 187
Rozdzia 11.
Narodowy dualizm w codziennoci polskich rodzin
na Wileszczynie
Alicja Szerlg ................................................................................................... 190
11.1. Wprowadzenie ...................................................................................... 191
11.2. Zrnicowanie narodowe na Litwie

w przestrzeniach ycia spoecznego i rodzinnego............................ 191
11.3. Nie(byt) narodowych dystansw........................................................ 198
11.4. Codzienno zrnicowana narodowo po prostu,

czyli po czowieczemu.......................................................................... 205
11.5. Podsumowanie...................................................................................... 212
Rozdzia 12.
Dziedzictwo kulturowe pogranicza balast czy uskrzydlenie?
Barbara Miszkiel ............................................................................................. 215
12.1. Wprowadzenie....................................................................................... 215
12.2. Gawda pogranicza .............................................................................. 215
12.3. Zarzewie konfliktu................................................................................ 217
12.4. Walka na ksiki i pomniki ................................................................. 218
12.5. Edukacja kontra obolaa pami......................................................... 223
Rozdzia 13.
Tosamo jako negocjowany spoecznie projekt.
Rodzinne uwarunkowania kompetencji do komunikacji
midzykulturowej modziey
Tomasz Bajkowski ........................................................................................... 227
13.1. Wprowadzenie....................................................................................... 227
13.2. Modzie w kontekcie socjalizacji w rodzinie ................................. 228
13.3. Badanie uwarunkowa kompetencji do komunikacji
midzykulturowej ................................................................................. 231
13.4. Podsumowanie...................................................................................... 240
SPIS TRECI
Rozdzia 14.
Jestem tu, ale/i tam. Dylematy tosamociowe osb
powracajcych z migracji zagranicznych
Magorzata Dziekoska ................................................................................. 243
14.1. Wprowadzenie ...................................................................................... 243
14.2. Powrt zderzenie dwch rzeczywistoci ........................................ 246
14.3. Tosamo migranta powrotnego ...................................................... 248
14.4. Tosamo narodowa osb migrujcych........................................... 250
14.5. Rekonstruowane tosamoci osb powracajcych........................... 252
14.6. Podsumowanie...................................................................................... 256
Rozdzia 15.
Zakorzenienie czy spoeczno-kulturowe zawieszenie?
Afrykanie w Polsce
Urszula Markowska-Manista........................................................................ 258
15.1. Wprowadzenie....................................................................................... 258
15.2. Osoby pochodzenia afrykaskiego w Polsce..................................... 261
15.3. Na rozdrou identyfikacji i bycia identyfikowanym........................ 263
15.4. Pomidzy zawieszeniem a zakorzenieniem....................................... 265
15.5. By Afrykaninem, by Afrykank w Polsce ...................................... 267
15.6. Optyka i pola wzajemnych dowiadcze........................................... 270
15.7. Sami o sobie........................................................................................... 271
Rozdzia 16.
Tosamo to matrioszka. Rola dziaa edukacyjnych i spoeczno-artystycznych w ksztatowaniu tosamoci midzykulturowej
Anna Mynarczuk-Sokoowska, Katarzyna Nizioek ................................ 274
16.1. Wprowadzenie....................................................................................... 274
16.2. Dziaania edukacyjne ........................................................................... 283
16.3. Dziaania spoeczno-artystyczne ........................................................ 287
16.4. Podsumowanie ..................................................................................... 292
CZ 3. TOSAMO W MATNI .......................................................... 295
Rozdzia 17.
Tradycja wychowania wobec wspczesnych kopotw
z tosamoci kulturow
Dorota Misiejuk............................................................................................... 297
17.1. Wprowadzenie ...................................................................................... 297
10
17.2. Zagubieni? Zostawieni?........................................................................ 299

17.3. Kto jest swj? Kto jest obcy?................................................................ 301
17.4. Czy tylko modzie ma kopot z tosamoci kulturow?............... 302
17.5. Midzy komunikowaniem a komunikowaniem si ......................... 305
17.6. Czego si musi nauczy pokolenie zstpujce?................................. 307
Rozdzia 18.
Meandry narodowych identyfikacji modziey
Krzysztof Sawicki, Karol Konaszewski ........................................................ 310
18.1. Wprowadzenie ...................................................................................... 310
18.2. Istota tosamoci dewiantw............................................................... 311
18.3. Tosamo dewiantw w kontekcie edukacji inkluzyjnej.............. 315
18.4. Tosamo dewiantw w kontekcie dziaa

profilaktycznych i resocjalizacyjnych................................................. 318
18.5. Podsumowanie...................................................................................... 320
Rozdzia 19.
Co oni do licha wyprawiaj?
O autoagresji w kryzysie tosamoci okresu dorastania
Beata Bowiska-Kiluk.................................................................................. 323
19.1. Wprowadzenie....................................................................................... 323
19.2. Definicja i epidemiologia samouszkodze........................................ 325
19.3. Przyczyny samookalecze w okresie dorastania............................... 326
19.4. Kryzys tosamoci................................................................................. 328
19.5. Instytucja izolacyjno-resocjalizacyjna

w wietle teorii Eriksona...................................................................... 332
19.6. Podsumowanie...................................................................................... 335
Rozdzia 20.
Oblicza bezdomnego patriotyzmu
Anna Chako.................................................................................................... 337
20.1. Czy to ju patriotyzm?.......................................................................... 337
20.2. Rne twarze bezdomnoci................................................................. 338
20.3. Patriota czowiek aktywny................................................................ 341
20.4. Spoeczny wizerunek bezdomnego Polaka........................................ 342
20.5. Patriotyzm w relacjach midzyludzkich............................................ 345
20.6. Bezdomny patriota w krgu oddziaywa

pracownikw ulicznych ....................................................................... 347
20.7. Podsumowanie...................................................................................... 350
SPIS TRECI
Rozdzia 21.
Podziemne Pastwo Kobiet.
Patriotki, nacjonalistki czy ofiary?
Joanna Szydo................................................................................................... 351
21.1. Warunek konieczny mioci do kraju................................................ 351
21.2. Podwjna moralno............................................................................ 352
21.3. Kobiety w Podziemnym Pastwie Kobiet......................................... 353
21.4. Pieko Kobiet ........................................................................................ 356
21.5. Fikcyjna ustawa drog do czystoci sumienia................................... 356
21.6. Retoryka antyaborcyjna....................................................................... 358
21.7. Czy reguy moralne mog by prawomocne bezwarunkowo?....... 360
21.8. Prawo boskie i prawo ludzkie............................................................. 361
21.9. Kilka sw o kompromisie................................................................... 362
21.10. Ku jakiej tosamoci ....................................................................... 363
Rozdzia 22.
Walory wynikajce z odmiennoci. Bajka terapeutyczna,
psychoedukacyjna w specjalistycznych wietlicach dla dzieci
Agnieszka Sobut.............................................................................................. 365
22.1. Wprowadzenie ...................................................................................... 365
22.2. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych ......................................................... 366
22.3. Wsparcie dziecka i rodziny w wietlicach specjalistycznych.......... 367
22.4. Dowiadczanie stygmatyzacji ............................................................ 369
22.5. Bajka a uwraliwianie dzieci na odmienno................................... 370
22.6. Efekty pracy z wykorzystaniem Przygd Innego.......................... 373
22.7. Spotkanie dzieci z kultur czeczesk............................................... 375
22.8. Wiosenna bajka..................................................................................... 376
22.9. Integracja dzieci z przedstawicielami Zwizku Sybirakw ............ 377
22.10. Kiedy Pani Zo przychodzi z wizyt................................................. 378
22.11. Podsumowanie...................................................................................... 379
Bibliografia ...................................................................................................... 381
Indeks rzeczowy.............................................................................................. 409
Indeks osb ...................................................................................................... 417
Noty o autorach............................................................................................... 425
11
Wprowadzenie do serii
Palce Problemy Edukacji
i Pedagogiki
Palce problemy edukacji i pedagogiki s pilne do zidentyfikowania. Brak

reakcji, odroczenie czy zaniechanie wyrzdza szkody o daleko idcych skutkach. Naley pamita, e jeli chce si rozwiza problem, to trzeba go
nazwa. Reakcja na te problemy, a nawet antycypacja powinna by szybka.
Najlepiej gdy jest reakcj nie na proces, lecz na jego symptom. To jest czas
optymalnego reagowania. Seria wpisuje si wanie w t wersj prakseologii.
Uwzgldnia problemy edukacji i pedagogiki, cho zwizane s one ze sob:
pierwsze nawizuj do praktyki spoecznej, drugie do kwestii teoretycznych nurtujcych nauk o wychowaniu.
Nasza seria, ukazujca si pod patronatem KNP PAN, to ksiki akademickie (studia, monografie), ktrych intencj jest dopenianie i uaktualnianie podrcznikw. Wsadzamy kij w mrowisko, wywoujemy dyskusje, prowokujemy, prbujemy zaangaowa czytelnikw w zmian, docieramy nie
tylko do akademikw, ale rwnie do szerszej sfery publicznej. Podejmujc
aktualne, palce problemy edukacji i pedagogiki, zakadamy, i seria stanowi bdzie punkt wyjcia dyskusji, a take zacht do nowych bada.

Maria Dudzikowa, Henryka Kwiatkowska
Dylematy patriotyzmu,
nacjonalizmu iustawicznie
ksztatujcej si tosamoci.
Wprowadzenie do ksiki
Jerzy Nikitorowicz
Z punktu widzenia blisko dwudziestoletniej pracy na stanowisku kierownika Katedry Edukacji Midzykulturowej wUniwersytecie wBiaymstoku
stwierdzam, e obecnie jednym znajistotniejszych palcych problemw jest
zjawisko patriotyzmu inacjonalizmu, ktre wefekcie ukierunkowuje rozwj
tosamoci kulturowej czowieka. Jest to problem szczeglnie istotny wkontekcie zauwaanych dylematw integracji europejskiej, zjawisko zmienne,
dynamiczne onieprzewidywalnych postawach przejawiajcych si wemocjach izachowaniach. Ostatnio nawet kumulacja mocy patriotyczno-nacjonalistycznej przeniosa si na uniwersyteckie rodowiska, ktre zzaoenia
byy liberalne ipotrafiy prowadzi dialog wtym zakresie. Std autorzy
rozdziaw zawartych wniniejszej ksice zauwaaj problemy bezporednio iporednio zwizane zpostawami patriotyzmu inacjonalizmu, analizuj tosamo idylematy jej ksztatowania si wkontekcie wielorakich
uwarunkowa. Nie prbujemy wic chowa gowy wpiasek. Dokonujemy
diagnoz, prb tumaczenia iinterpretacji. Opisujemy, dokonujemy ocen,
wartociowania imotywujemy do refleksji, wskazujc na rne, mniej lub
bardziej prawdopodobne rozwizania. Okrelamy punkt wyjcia do podjcia nowych projektw dotyczcych miejsca czowieka we wspczesnym
DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...
wiecie. Przedstawiamy rwnie konkretne dziaania edukacyjne lub efekty

tych dziaa. Jak mawiaa Hannah Arendt, prbujemy stawa coraz wyraniej, bardziej zdecydowanie iczciej wwietrze myli.
Natura ludzka jest wewntrznie sprzeczna, aludzkie Ja jest bardzo pojemne iwielopostaciowe. Kochamy Boga ijednoczenie nie lubimy blinich,
martwimy si orodowisko, arwnoczenie zuywamy bez potrzeby wiele
wody, nie wyczamy wiata, miecimy wlesie. Mamy agodne usposobienie, ale zmioci do druyny narodowej wyzwalamy wsobie agresj wobec
innych. Cieszymy si rnorodnoci pogldw iupodoba, kontestujc
odmienno religijn ietniczn, wykluczajc inno iustawicznie poszukujc wroga ikoza ofiarnego. Nasze Ja wydaje si jednoczenie suwerenne izawaszczone, autonomiczne izalene. Przychodzc na wiat, mamy
wsobie baga dziedzictwa biologicznego ikulturowego, ktre nas obdarza
iogranicza, krpuje iwyzwala. Mylimy, e mamy wolny wybr, e ponosimy moraln odpowiedzialno za nasze decyzje. Jestemy jednak czci
historii izoonego wspczesnego wiata, awic ponosimy odpowiedzialno zbiorow za przeszo iteraniejszo. Pamitamy sowa Cypriana
Kamila Norwida, ktry pisa, e Ojczyzna to wielki zbiorowy obowizek.
Czy jako obywatele, na ktrych ciy regulowanie sprzecznoci wielokulturowego wiata, podejmujemy ten trud? Zjednej strony moemy kreowa
bogat, rozbudowan, wielowymiarow tosamo, ale zdrugiej poddajemy
si prbom narzucania coraz wszego samookrelania, wciskania wgorset jednowymiarowy. Stajemy si coraz bogatsi wewntrznie, realizujemy si
wwielu wymiarach ycia, ajednak te wymiary nie wytrzymuj zewntrznego nacisku. Rezygnujemy zwanych potrzeb zrozumienia, porozumienia,
naturalnej ciekawoci poznawczej, opieramy si na wiedzy powierzchownej
ioperujemy mitami, stereotypami, uprzedzeniami, tracimy jasno iprecyzj wkreowaniu tosamoci. Wyzwalamy lki oczysto polskoci, prawdziwo Polaka. Prbujemy zamyka si wpolskoci, nakadajc goryle maski.
W kontekcie powyszego autorzy tekstw przedstawionych w niniejszej ksice podejmuj prb zwrcenia uwagi izachcenia do refleksji nad
problemem patriotyzmu inacjonalizmu, dylematem zwizanym zpojmowaniem irealizowaniem obowizku wobec Ojczyzny iw efekcie wielowymiarowym konstruowaniem tosamoci kulturowej, zrnicowanej iodmiennie
pojmowanej jako nasze wyobraenie osobie iwasnej kulturze. Z pewnoci
nikt nie wtpi w to, e patriotyzm jest wartoci. Natomiast to, co jest jego
istot ijak si on przejawia, ju nie jest spraw jednoznaczn. Winnimy
15
16
si zpewnoci zgodzi, e nie jest on wartoci sta. Jest zmienny wkontekcie przejaww, zakresu icharakteru. Wzalenoci od sytuacji moe
przybiera rne formy, podobnie jak nacjonalizm. Jest take zpewnoci
norm, swoist zasad, ktra obliguje przed wasnym narodem imanifestuje si wdeniu do suwerennoci iwolnoci, odpowiedzialnoci za rozwj
narodu, wiernoci wartociom narodowym przekazywanym zpokolenia na
pokolenie. Jednak kady inaczej to rozumie. Wystpuje wic powany problem w okrelaniu patriotyzmu i nacjonalizmu. Z pewnoci patriotyzm
inacjonalizm to postawy ztrzema komponentami: afektywnym, behawioralnym ipoznawczym. Komponent afektywny mona okreli jako swoist
postaw ideowo-moraln, przejawiajc si wsubiektywnych odczuciach ludzi, wujawnianych przez nich stanach emocjonalnych, wizi iidentyfikacji
znarodem wkontekcie symboliki serca. Komponent poznawczy wie si
zwiedz historyczn, znajomoci losw iprzey, znajomoci bohaterw
narodowych, wiadomoci kultywowania tradycji itak dalej. Ten komponent
poczony zpoprzednim dotyczy oceny iwartociowania wydarze ilosw
narodowych, wie si zkrytycznym osdem zachowa czonkw narodu,
refleksj iracjonalnym wartociowaniem zdarze, jak te wyciganiem wnioskw. Komponent behawioralny mona uzna za okrelon socjotechnik,
dziaanie postrzegane iwskazywane jako patriotyczne bd nacjonalistyczne,
przejawiajce si wmanifestowaniu swoich stanw uczuciowych iorientacji, anawet gotowoci do powicenia ycia dla dobra wasnego narodu czy
okrelonej idei. Ztym komponentem wi si take rne przejawy uczciwej
irzetelnej pracy na rzecz Ojczyzny, wywizywania si zobywatelskich obowizkw, uczestnictwo wyciu spoeczno-politycznym, troska owizerunek
kraju, dziaalno na rzecz zachowania jego suwerennoci iinne.
Z pewnoci istniej rne barwy, odcienie ioblicza patriotyzmu oraz
nacjonalizmu, poczynajc od lokalnego, parafialnego, regionalnego, poprzez narodowy, pastwowy, a do obywatelskiego icywilizacyjnego. Tak
te zostaa zatytuowana pierwsza cz ksiki: Oblicza patriotyzmu inacjonalizmu. Jeeli patriotyzm dojrzay najczciej jest zwizany z dum
dokona narodu, to nacjonalizm wydaje si przejawem maej wiary wjego
moliwoci, traktujc dotyczce go sprawy jako najwaniejsze, co moe prowadzi do bezzasadnego wywyszania si, megalomanii, absolutyzacji oraz
goszenia nienawici do innych narodw czy grup etnicznych.
Teksty zamieszczone wtej czci iw takiej kolejnoci maj na celu ukaza zoono problematyki, przedstawi j, uwiadomi Czytelnikowi jego
kompetencje spoeczne ikapita spoeczny oraz rozbudzi izachci do

wiadomego iodpowiedzialnego tworzenia wasnej tosamoci ikultury,
tak jak to si dziao idzieje wwypadku osb twrczych. Na przykad Ilona
Karpiuk wpracy zoonej do konkursu napisaa, e wybierajc si do szkoy
redniej, liceum biaoruskiego wHajnwce, syszaa oproblemach zdostaniem si na studia po tej szkole, otym, e matura zbiaoruskiej szkoy miaa
dyskwalifikowa wwielu miejscach kraju, azwaszcza wBiaymstoku.
Pniej nikomu znas si to nie zdarzyo. Przeciwnie, czasami charakter szkoy iznajomo jzyka biaoruskiego (traktowanego jako nasze
hobby) okazyway si najwaniejszym plusem. Tolerancji zawsze bdzie brakowa, ale zrozumienia dla sytuacji pluralistycznego spoeczestwa jest dzisiaj wicej iwicej osb ma odwag otym mwi,
anawet onie walczy1.
Autorka tej wypowiedzi zwrcia uwag na wane sytuacje, ktre wpyny na rozumienie przez ni wiata. Przypomina sowa iczyny Jerzego
Giedroyca, gdy liceum byo wpowanym kryzysie finansowym iotrzymao
od niego czek na pokrycie koniecznych opat. Tym gestem zwrci uwag na
mniejszoci, ich problemy, relacje mniejszo wikszo, rozbudzi wiar
izaufanie do czowieka. Dzi, gdy Polska nie jest ju krajem zniewolonym
izalenym, takie tematy s na porzdku dziennym, cho wielu nadal staj
oci wgardle2. Przykadem moe by midzy innymi list wysany do marszaka wojewdztwa podlaskiego podpisany lokalni patrioci. Dotyczy on
wanie Hajnwki ilkw lokalnych patriotw wsprawie promowania
mniejszoci wkontekcie Ustawy omniejszociach narodowych ietnicznych. Zdaniem nadawcw promowanie mniejszoci moe spowodowa, e
Polacy wswoim miecie przestan czu si iby gospodarzami.
Ilona Karpiuk pisze, e kady wjaki sposb poszukiwa swojej tosamoci, gdy peerelowska przeszo spowodowaa, e rodzice niechtnie
przyznawali si do dziedzictwa przodkw, do biaoruskiej narodowoci,
starajc si wychowywa dzieci na Polakw. Podkrela, e ona ijej najblisi
znajomi s dumni ztego, e obronili tradycje przodkw idziki temu lepiej
rozumiej zoon rzeczywisto, nie bojc si utraty swojej tosamoci.
I. Karpiuk, Nie boimy si swojej tosamoci, Gazeta Wyborcza z17 kwietnia 2009 roku,
nr 90, s. 5.
2
Tame.
1
17
18
Wskazuje, e najistotniejsze wtym procesie to zmiana mentalnoci, wyzwolenie si zlkw poprzez zainteresowanie histori przodkw, histori lokaln, odkrywanie tajemnic niekiedy strzeonych przez wiele lat wzbiorowej
pamici mieszkacw wiosek imaych miasteczek. Problemem jest wic
zaegnanie lkw istrachw przeszoci. Std tytu rozdziau rozpoczynajcego niniejsz ksik Tosamo twrczy wysiek ku patriotyzmowi.
Tosamo traktuj tak, jak konstruowaa j Ilona Karpiuk, jako twrczy
wysiek podmiotu agodzcy napicia isprzecznoci pomidzy elementami staymi, odziedziczonymi, wynikajcymi zzakotwiczenia spoecznego
wrodzinie ispoecznoci lokalnej, identyfikacji zosobami igrupami znaczcymi, symbolami iwartociami rdzennymi aelementami zmiennymi,
nabywanymi, wynikajcymi zinterakcji idowiadcze uczestnictwa wkulturze oraz strukturach spoecznych.
Takie rozumienie tosamoci otwiera na dialog kultur iukierunkowuje
ku patriotyzmowi. Aktywne itwrcze uczestnictwo wprocesie otwierania
si na siebie iinnych jest rdem siy ipoczucia dumy zprzynalenoci do
okrelonej grupy oraz moliwoci poznania izrozumienia innych kultur.
Wedukacji midzykulturowej przyjmujemy, e idea dialogu jest immanentnie zawarta wedukacji, awic istot dialogu midzykulturowego stanowi
dostrzeganie odmiennoci iwycznoci czowieka poprzez poznawanie
jego osoby na drodze bezporedniego, podmiotowego, humanistycznego
podejcia. Dialog taki opieraby si na ontologii pomidzy. Byby dialogiem na pograniczu kultur przy zaoeniu twrczego wysiku iumiejtnoci
wyjcia uczestnikw interakcji na pogranicza kulturowe. Wefekcie wzajemne wpywy, oddziaywania, interakcje zamierzone iniezamierzone, celowe
ispontaniczne jednostek igrup ludzkich pozwalaj rozwija si istawa
wpeni wiadomymi itwrczymi, zdolnymi do aktywnej samorealizacji
wasnej, niepowtarzalnej tosamoci spoecznej, osobowej, kulturowej,
umoliwiajc jednoczesne czonkostwo we wsplnocie rodzinnej, lokalnej,
parafialnej, regionalnej, narodowej, kulturowej, religijnej, kontynentalnej,
globalno-planetarnej.
W tej konwencji pozostaj rozdzialy zawarte wtej czci ksiki, wktrej wskazujemy na istotne wyzwania edukacyjne. Midzy innymi na potrzeb ksztatowania racjonalnego patriotyzmu jako antidotum wobec
skrajnego nacjonalizmu, na budowanie kompetencji midzykulturowych
opartych na niekonfrontacyjnej tosamoci kulturowej, na niwelowaniu zjawiska rasizmu iantysemityzmu itak dalej. Nacjonalizm jako forma ideologii
podporzdkowuje interesy innych narodw interesom wasnego narodu

czy rasy. Wie si zfanatyzmem, wrogoci, nienawici, szowinizmem.
Skrajn postaci nacjonalizmu jest szowinizm promujcy dyskryminacj
rasow, narodow, etniczn, bezkrytyczny stosunek do wasnego narodu,
wyolbrzymianie zalet iniedostrzeganie wad. Micha Pirg, tancerz ichoreograf, zapytany, czy wPolsce trudniej by ydem czy homoseksualist,
odpowiedzia, e trudno by kadym, kto odbiega od gwnego nurtu czy to
wkontekcie koloru skry, czy orientacji seksualnej3. Wrozmowie wskaza
na fakt, e jego rodzina przez lata nie zdradzaa pochodzenia ydowskiego,
agdy on przez przypadek je ujawni, zauway, e wPolsce wci narodowo ta jest pod specjalnym nadzorem.
Mama usyszaa wtedy od kobiety, ktrej wstanie wojennym bardzo
pomagaa: Wiedziaam, kurwo, e co ukrywasz. Jeste ydowsk
szmat. Duo ludzi si odwrcio. Brat straci sporo klientw, bo
usysza, e jako yd ma pienidze, wic nie bd dawali mu dalej
zarabia. Ja sysz na okrgo: Wypierdalaj do Izraela. Wracaj do
siebie, ty ydzie!. Aprzecie ja jestem usiebie. Polska to kraj, wktrym si urodziem [] Moja mama jest zpokolenia, ktre zawsze bao
si powtrki zhistorii [] pniej zrozumiaem, e nie mwia mi
onaszym pochodzeniu zobawy omnie io mojego brata4.
Z przytoczonej rozmowy wynika, e to, co ostatnio obserwujemy wnaszym kraju, jest wynikiem przyzwolenia spoecznego. Jest to przyznanie
racji ludziom, ktrym nie podoba si otwarta dyskusja. Akty wandalizmu
iprzemocy winne by cigane zurzdu, au nas nie ma kary za dewastacj
cmentarza ydowskiego wBiaymstoku. Odwouje si wykady iwystawy
tylko dlatego, e kto ich sobie nie yczy, czyli utwierdza si silnych igono
krzyczcych w przekonaniu, e mog dyktowa obywatelom, o czym mog
i maj w naszym kraju rozmawia.
W kontekcie idei serii Palcych Problemw Edukacji i Pedagogiki
istot jest prakseologia, czyli wskazywanie na rozwizania. Nie chodzi tu
wic o zwalczanie nacjonalizmu rodkami stosowanymi przez te grupy,
ale ouwiadomienie jego zgubnych skutkw, podjcie prby zrozumienia
zjawiska rosncego negatywnego kapitau spoecznego. Edukacja odrzuca
A. Pawlicka, Wierni nienawici, Newsweek 2013, nr 10, s. 2931.
Tame, s. 30.
3
4
19
20
pojcia zwalcza czy walczy, askupia si na reagowaniu na zjawisko,

wyprzedzaniu jego konsekwencji, na sprawnym, efektywnym dziaaniu niedopuszczajcym do jego rozwoju, aw tym wypadku formuowaniu irealizowaniu zasad patriotyzmu, ksztatowaniu postaw patriotycznych.
Rozumienie patriotyzmu zawsze byo zdeterminowane warunkami historycznymi wkontekcie pojcia ojczyzny. Historycznie uksztatowanemu
typowi ojczyzny (pastwa) odpowiada okrelony typ patriotyzmu (lokalny,
religijny, narodowy, etniczny, klasowy itp.). Autorzy rozdziaw zamieszczonych wtej czci wskazuj, e patriotyzmem jest niwelowanie nacjonalizmu,
ukazywanie dobrych praktyk prowadzcych ku tosamoci midzykulturowej. Pytaj, jak znale patriotyzmowi miejsce wmentalnoci spoeczestwa, charakteryzuj pojcie patriotyzmu wperspektywie kolektywistycznej
iindywidualistycznej oraz tosamo spoeczn iosobist. Zwracaj uwag
na patriotyzm symboliczny ilepy, nacjonalizm gorcy oraz zimny.
Ukazuj ewolucj ruchw nacjonalistycznych oraz idei wwyniku dokonujcych si zmian wprocesach demokratyzacji, pluralizmu iglobalizacji. Czy
rzeczywicie nacjonalizm przetrwa, trwa ima si dobrze?
W poszczeglnych rozdziaach mona zauway odwoania do wielu
teorii ikoncepcji, bada wasnych prowadzonych na pograniczach kulturowych. Autorzy analizuj iwartociuj patriotyzm inacjonalizm wwiadomoci modego pokolenia Polakw, zwracaj uwag na przesunicie si
horyzontu aksjologicznego wtym zakresie. Wskazuj take na now jako
patriotyzmu, wielokrotne identyfikacje spoeczno-kulturowe studentw
uczestniczcych wmidzynarodowej mobilnoci edukacyjnej, problemy
wychowania patriotycznego wszkole, poczucie patriotyzmu modziey, jak
te na patriotyzm lokalny, potrzeb budowania wsplnot lokalnych wmaych spoecznociach.
Z lektury poszczeglnych rozdziaw wynika, e rozwj wasnego, autentycznego Ja, wydaje si przebiega wdwch podstawowych etapach. Pierwszy
to aktywne poszukiwanie, dowiadczanie, testowanie, twrcza eksploracja,
wgld wsiebie, zrozumienie moliwoci wnas tkwicych, zaakceptowanie
ogranicze oraz refleksji nad relacj ze wiatem spoecznym. Wwczas mona przej do podjcia zobowiza (etap drugi), czyli powzicia odpowiedzialnoci za podjte dziaania. Efektem rozwojowym jest tosamo osignita (identity achievement)5. Istotny jest wic wiadomociowy kontekst
A. Brzeziska, Spoeczna psychologia rozwoju, Warszawa: WN Scholar 2000, s. 243.
ujmowania wasnej podmiotowoci wnarracji swojego rozwoju przy jednoczesnym dostrzeganiu ikorzystaniu zrnicy, otwarciu si na Innego, na
rnorodno kulturow, jak te uczeniu si od outsidera. Wprocesie takiego rozumienia podmiot poznaje siebie [] przez Innych idziki nim []
odnajduje sens rnicy iprzyjmuje j zszacunkiem iuznaniem6, gdy pozwala mu ona na lepsz orientacj izakorzenienie wwielokulturowym spoeczestwie. Czowiek poszukujcy odkrywa cigle nowe obszary identyfikacji,
dowiadcza permanentnej zmiany iksztatuje tosamo pogranicza, ktra
charakteryzuje si [] etycznym i aksjologicznym nasyceniem, cigym
otwarciem na siebie zprzyszoci, siebie, ktrego jeszcze nie ma, ktry cigle
staje si iwci spenia si wniedokoczeniu, wnieustannym deniu do doskonaoci7. Implikuje to postrzeganie czowieka jako bytu permanentnie poszukujcego siebie, wtwrczym rozumieniu odmiennoci, bez koniecznoci
rezygnowania zwasnego systemu wartoci, ktre przypominaj czowiekowi,
e [] nie jest jeszcze dokoczony, e czeka go historia8.
W tym kontekcie tosamo kulturowa jest efektem wzgldnie trwaego ustosunkowania si do elementw kultury, wktrej jednostka wzrasta
iktrej dowiadcza. Wefekcie powstaje autokoncepcja (wasny obraz) wyraajca si widentyfikowaniu si zokrelonymi wartociami. Std wczci
drugiej zatytuowanej Tosamo kontekstualna zauwaamy iprezentujemy
relatywistyczn tosamo uzalenion od sytuacji iwizji siebie wtej sytuacji. Jest ona konsekwencj zagubienia wmakrostrukturach, ustawicznego
poszukiwania wizi, jak te wzrostu wiadomoci, potrzeby ikoniecznoci
wyborw indywidualnych ispoecznych, ustawicznego pytania ku czemu
zmierza, jak si zachowa, co kultywowa, zczego rezygnowa.
W tej czci tosamo traktujemy jako problem egzystencjalny, czcy si zkwesti rozwoju indywidualnego, zproblemem wizi grupowych,
norm iwartoci dziedziczonych, zpotrzebami podmiotowymi, potrzebami warunkowanymi wasnym rozwojem ilicznymi ofertami makrowiata.
Wsiedmiu rozdziaach tej czci autorzy zwracaj midzy innymi uwag na dualizm narodowy (Polacy na Litwie), dziedzictwo kulturowe pograniczy (Sejny), na tosamo jako efekt negocjowania spoecznego
A. Cudowska, Ksztatowanie twrczych orientacji yciowych wprocesie edukacji, Biaystok:
Trans Humana 2004, s. 254.
7
Tame.
8
C. Delsol, Esej oczowieku pnej nowoczesnoci, prze. M. Kowalska, Krakw: Znak 2003,
s. 147.
6
21
22
wkontekcie uwarunkowa rodzinnych, powrotw zmigracji zagranicznych. Przedstawiaj dylematy zakorzeniania si osb pochodzenia afrykaskiego wPolsce, postrzegajc ten problem przez pryzmat wartoci obywatelskich ipatriotycznych. Przy tym zagadnieniu nie jestem wstanie zarzuci
pyta oto, (1) dlaczego wPolsce nie potrafimy korzysta wpeni zkapitau
cudzoziemcw ipozostawiamy ich samych sobie wprocesie zmagania si
zwykluczeniem spoecznym imarginalizacj, (2) dlaczego nie potrafimy
cieszy si ikorzysta zrnorodnoci, wcza, zamiast wyklucza kulturowo, (3) dlaczego dopuszczamy ruch narodowy do zrywania otwartych
wykadw, ustpujemy igodzimy si na wzrost fali nacjonalistycznej?
Autorzy wszystkich rozdziaw zauwaaj, e wwyniku dokonujcych
si zmian jestemy skazani na ustawiczne okrelanie siebie wteraniejszoci na bazie przekazu wartoci zprzeszoci, by nie nastpi zanik pamici,
zjednoczesnym okrelaniem perspektyw przyszoci. Jak pisze Zbigniew
Bokszaski, tosamo staa si problemem, gdy badacze uwiadomili sobie,
e stanowi problem egzystencjalny uczestnikw ycia spoecznego, gboko
ingerujc wich dziaania imotywacj, tumaczc zjawiska iprocesy spoeczne9. Obecnie jestemy poddawani zrnicowanej, niestabilnej, wtrnej
socjalizacji. Jestemy skazani na ustawiczne rozszerzanie si przynalenoci
ilojalnoci od ojczyzny prywatnej do planetarnej. Jestemy skazani na
dziedzictwo kulturowe, spadek kulturowy, na co wzasadzie nie zwracalimy wczeniej uwagi. Problemem pozostaje jednak to, kto ijak je przejmuje
ipielgnuje oraz to, e jedni uwaaj co za wane idbaj outrwalenie, inni
za tego nie aprobuj iodrzucaj. Std istotne wydaj si pytania oto, (1)
czy wkulturze masowej jest miejsce na tradycje, (2) jakie wzory iwartoci
transmitujemy, ajakie odrzucamy, (3) czy tradycja to nasz emocjonalny
stosunek do spucizny ustpujcych generacji, (4) czy ma by przedmiotem
wolnego wyboru, czy te winna by instytucjonalnie przekazywana, (5) czy
tradycj ma si stawa wszystko to, co przejmujemy wspadku od wczeniejszych generacji, czy tylko to, co jest uznawane inajwyej cenione, (6) co
czyni ztym, co moe by niepodane iodrzucane przez nastpne pokolenia, (7) jakie warunki s niezbdne do rozwoju tosamoci jako twrczego
jej poszukiwania, wysiku podmiotu otwierajcego na dialog wewntrzny
izewntrzny, ajakie czynniki powoduj lki iucieczk od dialogu, od kreowania tosamoci konstruktywnej.
Z. Bokszaski, Tosamoci zbiorowe, Warszawa: WN PWN 2006, s. 9.
Wobec powyszych rozwaa rzeczywicie mona przyj, e tosamo

jest jak matrioszka. Musi si ksztatowa iprzybiera tak posta wobec
wieloci ofert makrowiata, wzrostu potrzeb indywidualnych iwiadomoci
wasnej podmiotowoci. Na co dzie pojawia si wiele ofert nie do odrzucenia imusimy dokonywa trudnych wyborw, kierujc si zjednej strony
subiektywnymi odczuciami ipotrzebami, zdrugiej za pozostajc wzgodzie
zoczekiwaniami grupy, do ktrej przynaleymy lub chcemy by zni identyfikowani. Moe wic powstawa stabilny ukad autodefinicji iidentyfikacji jednostki potwierdzany przez grup wasn irodowisko zamieszkania,
kreujcy wizi ipoczucie wartoci wrodowisku lub niestabilny, zmienny, zbrakiem wsparcia rodowiska, ktre zagubio kierunek itrwae cechy
struktury tosamoci etnicznej czy narodowej. Std zaprezentowane dziaania edukacyjne ispoeczno-artystyczne jako narzdzia dialogu pomidzy
poszczeglnymi warstwami tosamoci s moim zdaniem bardzo wane.
W trzeciej czci, ktr zatytuowaem Tosamo wmatni, mamy do
czynienia z dylematami bycia sob, stawania si innym podmiotem lub
trwania na przekr, trwania cech charakterystycznych mimo upywu czasu, zmiennoci warunkw iokolicznoci. Wie si ztym problem poszukiwania siebie, odnajdywania utraconej tosamoci oraz dylematy braku
przewodnikw, autorytetw, utraconych swoich, aw ich miejsce pojawienie
si bezosobowych Innych Obcych przewodnikw zca gam zakazw,
nakazw, regu. Nie ma wic miejsca na dowiadczanie siebie iinnych naturalnie. Wystpuje sztuczny przekaz wyzwalajcy lki oraz przemoc.
Sdz, e obecnie spoeczestwo unika zawizywania wizi inie jest
wstanie kreowa spjnej tosamoci kulturowej, tracc wartoci kulturowe
na rzecz ekonomicznych, militarnych, politycznych. Postpujca globalizacja licznych elementw ycia spycha na margines tradycyjn tosamo
kulturow inie jest wstanie wielu modym ludziom zaproponowa czego
wzamian, aby czy wiziotwrczo ikonstruktywnie. Drzemice wmodych ludziach lki, potrzeba aktywnoci, realizacji iunikatowoci prowadz
do wchodzenia na fale modzieowych ruchw kontestacyjnych, wktrych
podobny sposb rozumowania, przeywania izachowania ksztatuje tosamoci zbiorowe, czsto negujce obowizujce wzory kulturowe. Ksztatuje
si poczucie wsplnoty wokrelonym czasie ina okrelonej przestrzeni.
Std autorzy rozdziaw zamieszczonych wtej czci pytaj oto, (1) kto
jest swj, akto obcy wpynnej nowoczesnoci, (2) kto ma zadba onowe
treci, otrening wiadomoci wzakresie zachowa kulturowych jednostek
23
24
zagubionych, (3) dlaczego modzi ludzie propaguj faszyzm, odwouj si

do rasistowskich ifaszystowskich symboli, wzywaj do nienawici rasowej,
(4) jak to si stao, e wwielu polskich miastach, take wBiaymstoku
miecie iregionie wielokulturowym dochodzi do nienawici na tle rnic
narodowociowych oraz wyznaniowych.
Wobec ukazywanych problemw zagubienia, utraty wizi spoecznych,
dylematw identyfikacji, kryzysu tosamoci okresu dorastania, zachowa
autoagresywnych bezporednich, wykluczenia, stygmatyzacji, autorzy wskazuj na podjte irealizowane dziaania, majc na uwadze relacje podmiotu ze
wiatem spoecznym. Podczas analizy poszczeglnych rozdziaw wyaniaj
si tosamo konformizmu itosamo buntu jako problem przystosowania. Konformizm przesdza otrwaoci adu spoecznego, wartoci, wzorw
osobowych zachowujcych porzdek spoeczny. Bunt jest reakcj zmierzajc
do okrelenia nowych celw, jest usiowaniem zmiany istniejcej struktury.
Tosamoci tego rodzaju umoliwiaj wyrnianie innych typw. Zbigniew
Bokszaski przywouje typologi tosamoci zbiorowych Manuela Castellsa
iwskazuje na tosamoci legitymizujce, ktrych zadaniem jest dominacja
nad czonkami spoeczestwa poprzez wprowadzane instytucje spoeczne,
rzdowe iinne, tosamoci oporu wynikajce zodczuwania marginalizacji,
napitnowania czy stygmatyzacji10. Wyczenie zuczestnictwa wyciu spoecznym powoduje umacnianie oporu wcelu trwania. Osoby, ktre buduj
wsobie opr, maj problem zodpowiedzi na pytania oto, kim s, kim si
staj, kim chc by ikim by powinni. Staj si podatni na wpywy ioddziaywania grup radykalnych. Nienawidzc, nie s wstanie szanowa siebie, std
przemawiaj tylko brutaln si. Dlatego te obecnie istotnym wyzwaniem
izadaniem edukacji jest tworzenie ruchu spoecznego, stowarzyszeniowego,
przeciwstawiajcego si kultywowaniu tradycji faszystowskich. Propagowanie
treci faszystowskich jest wPolsce przestpstwem, jednak zgodnie zwykadni sdziw za propagowanie uwaa si goszenie hase w celu nakaniania innych do przyjcia okrelonej ideologii. Jeli wic faszyci wynajm sal
iw swoim gronie wygaszaj przemwienia otreci faszystowskiej, pozdrawiaj si gestem Heil Hitler, robi zdjcia zflagami ze swastyk, to niczego
nie propaguj. Nie mona wic podj odpowiednich dziaa. Std istotnym
ogniwem dziaa edukacyjnych s rodzice, ich zdecydowane ikonsekwentne reagowanie w sytuacji zauwaenia w pokoju dziecka kulek z liczbami
Tame, s. 39.
10
18 (oznacza Adolfa Hitlera), 88 (oznacza zwrot Heil Hitler), 14 (symbolizuje

czternacie sw skadajcych si na zdanie, ktre po polsku brzmi: Musimy
chroni byt naszych ludzi iprzyszo biaych dzieci). Niezbdne jest reagowanie, gdy zauwaymy krzye celtyckie (krzy orwnych bokach wpisany
w koo), symbol BH (oznacza midzynarodow faszystowsk organizacj
Blood and Honour krew ihonor), podobizny wikingw, flagi, bluzy znapisami White Power, czy Chooligans.
Polskie antyfaszystowskie Stowarzyszenie Nigdy Wicej zaoone w1996
roku zgodnie zdeklaracj przeciwdziaa szowinizmowi, neofaszyzmowi, rasizmowi inienawici wobec obcych. Aktywizuje iuwiadamia poprzez liczne
kampanie, midzy innymi akcj Muzyka przeciw rasizmowi. Stowarzyszenie
to wraz zgrup Anty-Nazistowsk zapocztkoway kampani Wykopmy rasizm ze stadionw. Wsojuszu zawartym zrnymi antyfaszystowskimi grupami organizuj koncerty, wystawy, spotkania, warsztaty iwykady, ktrych
celem jest eliminowanie symboliki faszystowskiej iprzeciwdziaanie nacjonalizmowi. Uwaam, e rasistowska iksenofobiczna przemoc jest wPolsce
problemem, ainstytucje pastwowe nie wiedz jak inie potrafi sobie ztym
skutecznie radzi. Tak te stwierdza raport polsko-niemieckiej grupy badawczej wydany przez redakcj antyfaszystowskiego magazynu Nigdy Wicej.
Wramach bada przeprowadzono ponad pidziesit pogbionych wywiadw zprzedstawicielami rnych mniejszoci iorganizacji spoecznych wobu
krajach oraz porwnano polskie iniemieckie mechanizmy monitorowania
rasizmu. Zarwno niemieckie, jak ipolskie prawo daje instrumenty do walki zrasizmem ineofaszyzmem, ale praktyka stosowania go wPolsce pozostawia wiele do yczenia. Rafa Pankowski, koordynator projektu ze strony
polskiej, wskazuje, e wobu krajach ofiarami agresji fizycznej iwerbalnej ze
strony skrajnej prawicy s przedstawiciele mniejszoci religijnych, narodowych ietnicznych, imigranci, geje ilesbijki oraz dziaacze antyfaszystowscy.
Monitorowanie rasistowskich incydentw oraz pomoc ofiarom to problemy
organizacji pozarzdowych inieformalnych grup wsparcia.
Brunatna Ksiga zawiera ponad dwa ip tysica rasistowskich iksenofobicznych zdarze, wskazuje wtym na ponad pidziesit zabjstw dokonanych w latah 1987200811. Publikacja stanowi efekt kilkunastoletniego
monitoringu incydentw na tym tle oraz przestpstw popenionych przez
11
Stowarzyszenie Nigdy Wicej, Brunatna Ksiga, [b.d.], [online:] http://www.nigdywiecej.
org/475-20 [dostp: 9 lipca 2013].
25
26
neofaszystw prowadzonego przez redakcj antyfaszystowskiego magazynu Nigdy Wicej. Opisy zdarze pochodz przede wszystkim od korespondentw skupionych wsieci Stowarzyszenia Nigdy Wicej. Przy tworzeniu Brunatnej Ksigi wykorzystane zostay informacje otrzymane od
organizacji mniejszociowych, partnerw Stowarzyszenia, atake zawarte
wartykuach prasowych, audycjach radiowych itelewizyjnych, ksikach
poruszajcych tematyk dyskryminacji iuprzedze, na portalach internetowych, wraportach krajowych izagranicznych organizacji pozarzdowych.
Ksika ukazaa si w ramach przeprowadzonego przez Stowarzyszenie
Nigdy Wicej we wsppracy zCollegium Civitas iFundacj Stefana Batorego projektu Przeciwdziaanie nietolerancji ipowinna by czsto wykorzystywana wpracy edukacyjnej. Wkontekcie powyszego nie mona
by obojtnym czy te wyraa ciche przyzwolenie na akty nietolerancji.
Midzy innymi dlatego wdziaalnoci Katedry Edukacji Midzykulturowej
Uniwersytetu wBiaymstoku od wielu lat prowadzimy rnego typu projekty. Podejmujemy prby uwraliwiania na Inno, uczymy iksztatujemy
postawy tolerancji, zapoznajemy zrnorodnoci kultur iwzbogacamy
si ich odmiennoci midzy innymi wprojekcie Ku wzbogacajcej rnorodnoci. Oferta jest skierowana do ludzi wkadym wieku, poczynajc
od przedszkolakw. Fundacja Uniwersytetu wBiaymstoku realizuje take
liczne projekty ztego zakresu, zktrymi na bieco mona si zapozna,
ledzc stron internetow naszego Uniwersytetu12.
12
Fundacja UwB, Aktualnoci, [b.d.], [online:] http://fundacja.uwb.edu.pl/ [dostp: 9 lipca
2013].
CZ 1.
OBLICZA PATRIOTYZMU
INACJONALIZMU
Rozdzia 1
Tosamo twrczy wysiek

ku patriotyzmowi
Jerzy Nikitorowicz
1.1. Wielowymiarowo idynamika tosamoci

Czowiek wspczesny, yjc w spoeczestwie wielokulturowym, staje
wobec koniecznoci udzielania odpowiedzi na wiele pyta dotyczcych
trudnego izoonego procesu ksztatowania tosamoci, jej zakresu, ustawicznego definiowania, utraty czy przedefiniowania oraz integracji. Jest to
zpewnoci efekt rozpadu lub braku elementw tosamoci regionalnej.
Marek S. Szczepaski pisze:
Mona przyj, e istniej dwa podstawowe rodzaje tosamoci: emocjonalna, czyli przeywana, oparta na codziennym dowiadczeniu
czowieka ifunkcjonalna, wynikajca zgry interesw zbiorowych.
Obie wystpi mog na piciu elementarnych poziomach: indywidualnym, lokalnym, regionalnym, narodowym iwreszcie kontynentalnym (globalnym)1.
W literaturze przedmiotu wystpuje wiele perspektyw postrzegania tosamoci (midzy innymi tradycyjna iewolucjonistyczna, fenomenologiczna
M. S. Szczepaski, Spoecznoci lokalne i regionalne a ad kontynentalny i globalny,
w: Krgi integracji irodzaje tosamoci. Polska, Europa, wiat, red. W. Wesoowski, J. Wodarek,
Warszawa: WN Scholar 2005, s. 127.
1
30
ipoznawcza). Dominuje orientacja stawania si, cigoci iniepowtarzalnoci, autorefleksji, systemu samowiedzy. Wielu badaczy tej problematyki koncentruje si na ujciu ewolucjonistycznym, traktujc tosamo
jako proces otwarty, jako cige, ustawiczne stawanie si, ktre czstokro
jest trudne ibolesne, naraone na poraki wobec zmiennoci wartoci, wzorw osobowych ikulturowych. Jak podkreli Zygmunt Bauman:
Pytanie otosamo wyrasta zodczucia chybotliwoci istnienia, jego
manipulowalnoci, niedookrelenia, niepewnoci i nieostatecznoci wszelkich form, jakie przybrao. Wynika ono take zdoznania,
e wtych warunkach wybr jest koniecznoci, awolno jest losem
czowieka. Tosamoci nie dostaje si ani wprezencie, ani zwyroku bezapelacyjnego; jest ona czym, co si konstruuje, ico mona
(przynajmniej wzasadzie) konstruowa na rne sposoby, ico nie
zaistnieje wogle, jeli si jej na ktry ze sposobw nie skonstruuje.
Tosamo jest zatem zadaniem do wykonania, izadaniem, przed
jakim nie ma ucieczki2.

Std niektrzy autorzy zajmujcy si niniejsz problematyk wskazuj,
e nie mona mwi ojednej tosamoci, gdy kady ma ich wiele, aycie spoeczne to cig epizodycznych interakcji, w ktrych znikaj jedne
tosamoci ipojawiaj si kolejne3. Szewach Weiss wrozmowie zojcem
Tomaszem Dostatnim, dominikaninem, deklaruje podwjn tosamo
ydowsko-polsk iprzedstawia posta Oswalda Rufeisena, ojca Daniela,
karmelity bosego, reprezentujcego tosamo ydowsko-chrzecijask:
Myl, e zoona tosamo to bogactwo, skarb. Czowiek, ktry ma
tylko jedn tosamo, przepraszam, to pytki wiat [] Oswald
Rufeisen, yd, ktry urodzi si wPolsce. Rodzina bya ydowska.
By zwizany zruchem modziey syjonistycznej, ktry nazywa si
Akiwa. Nauczy si jzyka hebrajskiego. By nawet przewodnikiem
modszych dzieci [] bya wojna, Zagada. Zwiza si z religi
chrzecijask jako osiemnasto- czy dziewitnastoletni czowiek.
Zosta bratem zakonnym, karmelit bosym. Wroku 1958 przyjeda
do Izraela ubrany jako ksidz. Przychodzi do biura spraw wewntrznych imwi: Jestem ydem. Prosz oobywatelstwo [] czy to jest
Z. Bauman, Dwa szkice omoralnoci ponowoczesnej, Warszawa: Instytut Kultury 1994, s. 9.
M. Karowski, Epizody itosamo, Kultura iSpoeczestwo 1996, nr 4, s. 85.
2
3
TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI
wogle moliwe, e ksidz moe nalee do narodu ydowskiego

[] Nie [] kto naley do narodu ydowskiego? Nie tylko ten,
kto jest zwizany zydostwem poprzez tradycj, ale take zreligi
ydowsk, zinstytucjami religijnymi ichce by znimi zwizany. Nie
zmieni religii na inn4.
Epizodyczna natura wiata spoecznego powoduje epizodyczno

izmienno tosamoci, jak te jej wielowymiarowo idynamik. mile
Durkheim zauway, e istniej wnas dwie istoty. Pierwsza znich to nasza
istota indywidualna, wewntrzna, nasze cechy charakteru czy temperamentu, czyli to, co odziedziczylimy wspomnienia idowiadczenia zwizane
znasz histori osobist. Druga istota za stanowi system idei, postaw izwyczajw, ktre wyraaj wnas nie nasz osobowo, ale grup czy grupy, do
ktrych przynaleymy. Skadaj si na nie nasze wierzenia religijne, przekonania moralne, tradycje narodowe czy zawodowe, dzielone zinnymi opinie
ipogldy. Ich zbir tworzy istot spoeczn. Autor wskazuje wic na dwa
subsystemy tosamoci jednostki. Pierwszy zawiera trwae, wewntrzne elementy, drugi za zmienne, warunkowane czynnikami zewntrznymi. Robert
Szwed wyrnia trzy nurty definiowania tosamoci jednostki wzalenoci
od miejsca zajmowanego wzgldem siebie: psychofizyczny, psychospoeczny iinterakcyjny5.
Jak pisze George A. Borden, znajomo wasnej orientacji kulturowej
pozwala antycypowa rnice ipodobiestwa dzielce iczce nasz kultur zkultur drugiej strony6. Wpywa to na zrozumienie naszych sukcesw
iporaek wtoku podejmowanej przez nas komunikacji midzy kulturami.
Dziki tej znajomoci uczymy si dostraja do uczu innych ludzi, wyzwala pozytywne emocje, agodzi nieporozumienia. Jednak ycie mitami,
stereotypami, ycie w gettach bez wizi terytorialnych, pokoleniowych,
kulturowych, poczucie marginalizacji powoduj czsto liczne wypaczenia
wrealizacji tego zadania, a do destrukcji wprocesie poszukiwania ikreowania tosamoci. Przykadem moe by upowszechnianie wrd radykalnych islamistw logiki samobjczej iliczba kandydatw na mczennikw.
S. Weiss, T. Dostatni, Wdwch wiatach, Pozna: Zysk iS-ka 2010, s. 5157.
R. Szwed, Tosamo aobco kulturowa, Lublin: KUL 2004, s. 30.
6
G. A. Borden, Orientacja kulturowa. Teoria suca rozumieniu ibadaniom komunikacji
midzykulturowej, w: Komunikacja midzykulturowa. Zderzenia ispotkania, red. A. Kapciak,
L. Korporowicz, A. Tyszka, Warszawa: Instytut Kultury 1996, s. 5776.
4
5
31
32
Wczasie wojny iracko-iraskiej modzi chopcy wchodzili na pola minowe,

eby oczyci drog dla armii. Szli na mier. Kady znich mia na szyi
plastikowy klucz, ktrym mia otwiera bramy raju. Wiraskim szyizmie
rozwina si koncepcja szahida mczennika powicajcego ycie dla sprawy. mier imama Husajna, wnuka proroka Mahometa, wbitwie przeciwko
znacznie liczniejszym sunnitom pod Korbel, do dzi inscenizowana jest
przez miliony szyitw wwito Asury. Celem nie jest kreowanie prorozwojowej tosamoci ku zbudowaniu lepszego wiata, lecz samounicestwienie
wszystkiego bez wizji przyszoci. Tadeusz Kotarbiski, analizujc haso
bd sob, zauwaa, e moe ono by bardzo rnie rozumiane:
[] id za wasnymi upodobaniami, popdami, przyzwyczajeniami,
albo trzymaj si wasnych zasad, lub suchaj gosu wasnego sumienia [] potrzebna jest ostrono, gdy popdy bywaj ze, upodobania perwersyjne, przyzwyczajenia izasady nieraz legitymuj si
tylko istnieniem iuporczywoci [] haso bycie sob, jako ewentualna dyrektywa naczelna, tchnie jakim samotnictwem, obce jest
duchowi wsplnoty7.
1.2. Ksztatowanie si tosamoci patriotycznej

ycie we wsplnocie oznacza dowiadczanie odwzajemnionych aktw
popierania, uatwiania, wspomagania, jak te wspycie poufae, intymne, zamknite wkrgu. Nie ma zej wsplnoty, jest tylko dobra, prowadzca ku wartociom, zasadom, postawie patriotyzmu lub nacjonalizmu.
Wzajemna afirmacja moe bowiem zacienia i zamkn krg swoich
iprowadzi do samouwielbienia. Std tak wana jest rola edukacji, ktra
moe zapobiega zmierzaniu wkierunku nacjonalizmu. Dlatego tak czsto
wdialogu midzykulturowym podejmujemy problemy ksztatowania postaw patriotycznych niedopuszczajcych do wykreowania si samouwielbienia, odreagowywania kompleksw, ujawniania niechci, agresji inienawici wobec innych czy przypisywania im nieszcz, biedy iupokorzenia.
Wspczesny patriotyzm winien by oparty na odpowiedzialnoci za wsplnot, niewykluczajcy nikogo, krytyczny wobec historii ijednoczenie zachowujcy szacunek do dziedzictwa przodkw. Powinnimy wic podj
7
T. Kotarbiski, Medytacje o yciu godziwym, Warszawa: Wiedza Powszechna 1985,
s. 4446.
problematyk odmian patriotyzmu, poczynajc od romantyczno-martyrologicznego, a do patriotyzmu cywilizacyjnego, kosmopolitycznego, to

jest prbowa odpowiada, czy patriotyzm to kult bohaterw, ofiara, mczestwo, czy odpowiedzialno za wsplnot icodzienna, rzetelna praca.
Wana jest odpowied na pytanie oto, jak ksztatowa patriotyzm nieagresywny, niewykluczajcy nikogo, szanujcy siebie idorobek innych narodw.
Po odzyskaniu wolnoci, to jest po 1989 roku, przez ponad dwadziecia
lat zajci bylimy rynkiem, ekonomi, modernizacj techniczn, gospodarcz, anie kreowaniem wnowych warunkach mentalnoci, penych postaw,
niwelowaniem stereotypw, ksztatowaniem refleksyjnoci isamodzielnego
mylenia. Sdz, e powinnimy czciej si zastanawia nad szacunkiem,
godnoci, altruizmem, empati, wzajemn yczliwoci, anie nad utopiami. Patriotyzm dojrzay jest immanentnie zwizany zdum dokona ijednoczenie zpoczuciem wstydu za czyny, ktrych si dopucilimy.
Z pewnoci wynielimy wiele zdyskusji nad ksik Zote niwa. Nie
ma zych idobrych Polakw, zych idobrych ydw. S ludzie. Pomc mogli
Polacy iwyda mogli Polacy. Niemcy bez donosu ssiada nie wiedzieliby oniczym. Jeeli wskaemy, e to margines, uspokajamy sumienie. Niektrzy postuluj: wykluczmy margines ze wsplnoty narodowej, by wsplnota ta pozostawaa czysta. Ale zbrodni dokonywali zwyczajni ludzie, ktrych nie mona
wykluczy ze wsplnoty. Na ostatnim etapie Zagady czonkowie wsplnoty
wydali lub mordowali ukrywajcych si ydw, awic wpisali si wplan niemieckiej eksterminacji ydw. Byli take tacy, ktrzy pomagali, naraajc na
mier ca rodzin. Ksika Ssiedzi, ktrej autor pisze ozbrodni na ydach
zJedwabnego, zpewnoci zepsua nam poczucie dumy ihonoru.
Wniosek nasuwa si sam: Zagada nie zostaa przeyta iprzepracowana wpolskiej wiadomoci zbiorowej. Nie zostaa take wczona do naszej
narodowej historii, std nie potrafimy sobie ztym poradzi. To my, Polacy,
ofiary wojny inazizmu, nie moemy zaprzeczy temu, e niektrzy znas
przyczyli si do pomocy Niemcom, anawet inicjowali dziaania isami,
wyrczajc Niemcw, czynili porzdek. Taka prawda boli izawstydza, jednak jej przyjcie iuwiadomienie umacnia nasz patriotyzm. Patriotyzm to
otwarto na informacje, przyjcie ich, dyskusja wewntrzna, umiejtno
zmierzenia si wiadomociowego zfaktami, co pomaga wprzemianie wiadomociowej. Przedstawianie prawdy jest przejawem patriotyzmu, aby si
oczyci. Inaczej wiata nie poprawimy, aycie wzakamaniu rodzi kolejne kamstwa, lki izawi, szukanie sposobw ukrycia wstydliwej prawdy,
33
34
anie otwartoci iwsppracy, budowania wizi. Brak jawnoci nie ksztatuje

wizi, nie buduje wsplnoty, aniszczy j. Jak wic mona mwi, e film
Pokosie to antypolski obraz. Inspiracj by mord dokonany przez Polakw
na ydowskich ssiadach wJedwabnem. Jest to film, ktry prbuje rozlicza
ztego, e byli wrd nas tacy. To film oludziach, ktrzy stracili czowieczestwo zalepieni nienawici ichciwoci. Byli Polakami, uwaali si za
nich, ito wanie wywouje wnas poczucie wstydu idezorganizuje nasze
dobre samopoczucie. Takie s fakty inaley je uwiadomi, naley si znimi
pogodzi, analizowa przyczyny iskutki, wyciga wnioski, anie reagowa
histerycznie. Przemilczanie zbrodni podwaja j inie pozwala na prowadzenie otwartego dialogu.
Wprocesie ustawicznego ksztatowania si tosamoci, tosamo przeszoci bya ibdzie wana. Problemem jest to, czy iw jakim stopniu jest
nam znana, czy bazujemy na mitach, pprawdach, wycznie na dobrej
pamici inie chcemy sysze oniechlubnych wydarzeniach, nie chcemy
otym wiedzie, gdy to nam burzy wyobraenie osobie. Moe nie jestemy
jeszcze przygotowani na odbir tych informacji, moe lepiej si czujemy,
yjc wniewiedzy, operujc mitami istereotypami, yjc wbogim iwitym spokoju. Nie da si jednak zakopa, zniszczy faktw, zamkn ich
wpuszce Pandory. One istniej iwychodz przy kadym otwieraniu ran
ipojawianiu si problemw, iatakuj nasze sumienia. Zpewnoci atwiej
jest budowa na dobrej pamici zprzeszoci, ale przecie jest iinna pami.
Patriota winien j zna ipodejmowa prby zrozumienia. Nacjonalista woli
odrzuca, nie przyjmowa informacji, std jego tosamo tu iteraz jest
podszyta lkiem, obaw ujawnienia, wwic yje niechci wobec tych, ktrzy zostali skrzywdzeni.
Z pewnoci, jak pisze Krystyna Skaryska:
[] patriotyzm jest wyjciem poza wasn indywidualno, lokowaniem siebie wszerszej zbiorowoci, dostrzeganiem zwizkw midzy
Ja iMy. Kluczowym elementem szeroko rozumianego patriotyzmu jest
wic przywizanie do grupy, zktr si identyfikujemy [], mona wic by patriot rodziny, szkoy, miasta czy dzielnicy, wktrej si
mieszka, atake wasnej grupy zawodowej czy druyny sportowej8.
K. Skaryska, Rodzaje patriotyzmu. Czy ijak osobiste dowiadczenia oraz wychowanie
rnicuj postawy narodowe?, w: Wychowanie. Pojcia Procesy Konteksty, red. M. Dudzikowa,
M. Czerepaniak-Walczak, Gdask: GWP 2008, t. 4, s. 5556.
8
Autorka zwraca uwag, e jdrem jest poczucie narodowej tosamoci,

std rozmaite wsplne dobra narodowe mog by przedmiotem dumy.
Nard jest naturaln wsplnot, wanym punktem odniesienia dla jednostki. Wsplnota powstaje na bazie wizi, dziaania dla wsplnego dobra, anie demonstrowania iwznoszenia okrzykw, e Polsk mam wsercu.
Gorcy patriotyzm deklarowany przez Polakw kci si zniskim poziomem
kapitau spoecznego, czyli gotowoci do podejmowania dziaa wsplnotowych. Patriotyczna Polska nie ufa obcym, abrak zaufania uniemoliwia
wsplne dziaania. Ju od kilku wiekw wPolsce trwa spr oto, co oznacza
patriotyzm isuba Polsce. Jak zauway Tomasz Nacz:
Ten wielki spr wiza si zwyjtkowym, polskim dowiadczeniem
dziejowym. Najpierw zdramatyczn walk oto, eby polskie pastwo nie zostao wykrelone zmapy Europy. Potem zniemniej dramatyczn, amoe nawet zjeszcze bardziej intensywn walk, eby
pastwo polskie wrcio na map Europy jako pastwo niepodlege,
suwerenne inajlepiej demokratyczne9.
w spr ujawnia si wkadym pokoleniu iprzetrwa do dzisiaj jako tradycja dwch patriotyzmw. Skrajnie ukazuje to poeta ipisarz Jarosaw Marek
Rymkiewicz:
Jest wnas potencja wielkoci ijest potencja maoci. To wynika ztego,
e istniej, tu obok siebie, dwie Polski ajeli istniej dwie Polski,
to musz te istnie dwa narody Polakw. Te narody oddzieliy si od
siebie izaczy wie ycie osobne kilkaset lat temu. Jeden to nard
patriotw, drugi nard kolaborantw. Wnarodzie patriotw marzenie owielkoci Polski jest wci ywe, moe nawet jest tak, e ten
nard dziki swojemu marzeniu owielkoci czy raczej dziki projektowi swojej wielkoci wogle istnieje. [] Nard kolaborantw
jest ogarnity iobezwadniony obsesj swojej maoci, ndzy, podoci
iznikczemnienia. Co oczywicie nie przeszkadza mu inigdy nie przeszkadzao twierdzi, e kolaboruj zprzyczyn patriotycznych10.
9
T. Nacz, Oblicza polskiego patriotyzmu. Wykad inauguracyjny wAkademii Pedagogiki
Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, w: Wykady inaugurujce rok akademicki 2011/2012,
Warszawa: Instytut Problemw Wspczesnej Cywilizacji im. Marka Ditricha 2012, s. 129.
10
Polsko to nasze szczcie. Z Jarosawem Rymkiewiczem [...] rozmawiaj Jacek i Micha
Karnowscy, Uwaam Rze 4 lipca 2011 [online:] media.wp.pl/kat,1022943,wid,13563485,wiadomosc.html [dostp: 2 listopada 2013].
35
36
Z pewnoci postawy Polakw od wiekw nie byy i nie mogy by

jednolite, gdy chodzio oprzetrwanie, funkcjonowanie Polaka jako powstaca, obrocy uciskanych, walczcego owolno Wasz iNasz. Polak
to szlachcic, patriota, powstaniec, legionista, uan, literat, akowiec itak dalej.
Naleaoby jednak zapyta, czy byo to dowiadczenie mas, ludu? Mit Polaka
bohatera imczennika za suszn spraw powstawa jakby obok itaka
jest rola mitu nie jest jego istot, czy odpowiada realiom. Nie byo inie
pojawiao si wautostereotypie to, co znim nie mogo by zwizane. Nie
byo wnim miejsca dla tych, ktrzy nie uczestniczyli wspisku, wpowstaniu,
wdziele wyzwolenia. Nie byo wnim wiele miejsca dla polskich ydw,
Biaorusinw, Litwinw, Ukraicw, Niemcw, aprzecie wnaszej historii funkcjonowaa koncepcja narodu obejmujca wszystkich mieszkacw
kraju (pastwa, ojczyzny), niekoniecznie polskiego jzyka itradycji. Std na
pocztku XX wieku wiele znaczcych postaci wymienionych narodowoci
zwasnej woli wybrao polsko, wzbogacajc nasz kultur, co tak trudno
przyj izrozumie niektrym Polakom. Naley jednak uwzgldni emocje,
przeycia duchowe, tradycje, etos Polakw, co nie zawsze moe zrozumie
osoba zinnej kultury iwytumaczy racjonalnie. Wefekcie wic mona
wysnu wniosek, e stereotyp Polaka jest czsto przeszkod wdialogu midzykulturowym.
W ostatnich latach wnaszym kraju uwidoczniy si lki ipoczucie zagroenia wkontekcie socjalno-bytowym. Obiecano ludziom lepsze ycie,
uwielu rozbudzono potrzeby iaspiracje wtym zakresie, wykreowano nadzieje, aprzybywa coraz wicej wykluczanych, wyrzucanych na margines ycia.
Istotne jest take to, e coraz wicej ludzi ma poczucie wykluczenia, to, e
uwiadomili sobie, e nie skorzystali zdokonujcych si zmian ustrojowych.
Ci ludzie zpewnoci czciej odwouj si do tradycji nacjonalistycznych,
yj przeszoci, rozliczeniami, zazdroci, zawici. Nie potrafi nakreli
przyszoci iswojego wniej miejsca, nie s wstanie by przykadem dla
dzieci, rdem motywujcym do pracy nad sob, zbliajcym do ludzi, ich
problemw, otwierajcym na innych ina ich kultur. Nie widzc przyszoci,
nie reaguj na antyspoeczne zachowania, nie kreuj zasad inorm prospoecznych, nie ksztatuj pozytywnych postaw do wiata wartoci, do drugiego
czowieka, do samego siebie, do kultury. Natomiast najczciej zgaszaj roszczenia socjalne irozbudowuj znane zhistorii mity, uprzedzenia inegatywne
stereotypy, szukaj winnych (kozw ofiarnych), przez co zbliaj si do hase
antysemickich, ksenofobicznych, postawy nacjonalistycznej.
W tym kontekcie uwaam, e aktualnie istotnym problemem jest wielopaszczyznowe kreowanie tosamoci, czyli jednoczesne wyzwalanie poczucia wizi zwasn grup etniczn lub narodow, wizi zpastwem, zkultur
icywilizacj europejsk oraz planetarn. To wefekcie ksztatuje tosamo
obywatelsk, przejcie od tradycji pochodzenia, od wsplnoty plemiennej,
wsplnoty zintegrowanej terytorium, jzykiem, dziedzictwem przodkw do
wsplnoty prawno-polityczno-kulturowej. Jak mona uspoeczni, skoni
do mylenia owsplnym interesie? Profesor Czapiski, ktry od lat bada pogldy ipostawy naszego spoeczestwa, uwaa, e mona to zrobi poprzez
edukacj. To powane zadanie edukacji zmierzajce ku rozwojowi kapitau
ludzkiego, strukturalnego irelacyjnego. Znamy zhistorii ludzkoci przykady cywilizacji, ktre giny, gdy nie znajdoway wsobie si, aby absorbowa
iksztatowa Innych wartociami swojej kultury, jej atrakcyjnoci. Wtym
kontekcie naley ustawiczne formuowa pytania oto, czy okrelone kultury nie utraciy siy przycigania swoimi wartociami oraz dlaczego nie
potrafi ksztatowa Innych. Czy nie ma ju wnich elementw atrakcyjnych
irozwojowych?
Nieufno ibrak zrozumienia narasta, gdy jedn stron cechuje lk
i obawy przed utrat komfortu, utrzymaniu stanu posiadania i rozwoju, drug za zupenie inna logika; determinacja poczona znienawici
ipogard dla ycia, take swojego. Moc jest wnaszej wiadomoci isami
musimy szuka drg wyjcia ztrudnych sytuacji, ustawicznie dokonywa
refleksji, zachowa umiar, dobr wol. yjemy wwiecie wielu cywilizacji
ikultur, wieloci wartoci. Nie moemy widzie wiata tylko zwasnej perspektywy iczsto zprezentowanej przez media konsumpcji bez ogranicze.
Niezbdny jest wasny wysiek, uznanie, wola poznania idowiadczania innoci. Std tosamo traktuj jako twrczy wysiek, jako si woli poznania wasnej kultury bdcej podstaw zauwaania, poznawania iuznania
innych kultur. Twrczy wysiek stawania si iotwierania na Innych, twrczy
wysiek wdialogu, wktrego czasie moemy by lub stawa si jednoczenie
ydami iPolakami, Kaszubami iPolakami, lzakami iPolakami, czy tak jak
wwielu regionach naszego kraju iEuropy prezentowa potrjn tosamo
(lokaln idwie narodowe).
W Ustawie onarodowym spisie powszechnym ludnoci imieszka zamieszczono definicj narodowoci. Podczas spisu wankiecie bya moliwo
wyboru narodowoci. Zapisano, e narodowo to przynaleno narodowa
lub etniczna, aprzez to rozumie si deklaratywn, opart na subiektywnym
37
38
odczuciu, indywidualn cech kadego czowieka, wyraajc jego zwizek

emocjonalny, kulturowy lub zwizany zpochodzeniem rodzicw, okrelonym narodem lub wsplnot etniczn.
1.3. Rodzaje patriotyzmu inacjonalizmu

Moliwo trwania wiata wyznaczona jest ustawicznym szukaniem porozumienia midzy wiatem zakorzenienia idziedziczenia awiatem odbieranym iustawicznie kreowanym. Std zauwaam iwyrniam tosamo
dziedziczon, nadawan poprzez wiat wartoci rodzinno-familijno-lokalnych ina tej bazie ksztatowan ustawicznie tosamo spoeczno-kulturow iosobow. Wswoich publikacjach11 niejednokrotnie formuuj pytanie: Jak edukowa dzieci imodzie, aby trwa jako nard ze swoistymi
wartociami irwnoczenie twrczo iaktywnie uczestniczy wprocesie
integracji, nie znikajc kulturowo wEuropie iglobalnym wiecie?
Stanisaw Ossowski wskazywa, e
Ojczyzna istnieje tylko wrzeczywistoci subiektywnej grup spoecznych, ktre s wyposaone w pewne elementy kulturowe. Cechy
jakiego terytorium nie zale od tego, co kto onich myli. Cechy
ojczyzny s zawsze funkcj obrazw, ktre zjej imieniem cz czonkowie pewnej zbiorowoci12.
Std patriotyzm cz zosiganiem poziomu postkonwencjonalnego, nawizujc do teorii rozwoju poznawczego i moralnego Lawrencea
Kohlberga, gdzie czowiek przy ocenie zachowania jest wiadomy swej subiektywnoci, areguy proponowane przez spoeczestwo nie maj statusu
autotelicznych, s wzgldne. Mona powiedzie, e jednostka uwiadamia
moralny iprawny punkt widzenia lub inaczej humanistyczny inormatywny. Moe dlatego Jan Jzef Lipski zwraca uwag, e mio ojczyzny musi by
stale uzupeniana duchowymi wartociami (dodabym take uniwersalnymi), gdy czysto etniczna przynaleno nie konstruuje patriotyzmu.
Czonkowie wsplnoty etnicznej mog nawet nalee do innych ojczyzn.
J. Nikitorowicz, Kreowanie tosamoci dziecka. Wyzwania edukacji midzykulturowej,
Gdask: GWP 2005; tene, Edukacja regionalna imidzykulturowa, Warszawa: WAiP 2009;
tene, Typy tosamoci czowieka wspoeczestwie zrnicowanym kulturowo, Chowanna 2003,
t. 1(20), s. 5066.
12
S. Ossowski, Oojczynie inarodzie, Warszawa: PWN 1984, s. 18.
11
Dopiero wpowizaniu zwolnoci igodnoci ludzk mio do wasnego

kraju nabiera sensu ijest to tak zwany patriotyzm konstytucyjny. Ztego
powodu Lipski potpia antysemickie ekscesy wPolsce, jakie miay miejsce
wiosn 1968 roku, opowiada si przeciwko obiegowym sformuowaniom,
takim jak Polak katolik, podkrela znaczenie mniejszoci ydowskiej, jej
wielowiekowe zronicie zpolsk kultur. Zauwaa, e kocha swoj ojczyzn, to znaczy umie rozrnia godne sawy i ciemne okresy polskiej historii. Mio do wasnego kraju wymaga rezygnacji zupikszania iukrywania
niewygodnych prawd. Europa nie jest dla niego niwelacj rnorodnych
kultur narodowych iregionalnych, ale barwn wieloci tradycji ipowiza.
Jedynie tam, gdzie nie szuka si praw tylko dla wasnego narodu, aza tylko
wcudzym, mona mwi otolerancji igotowoci do pokoju13.
Jan Nowak-Jezioraski wielokrotnie zwraca uwag, e patriotyzm jest
uczuciem, anacjonalizm wiatopogldem. Patriotyzm jest uczuciem mioci do wsplnoty duchowej imaterialnej wszystkich pokole (przeszych,
yjcych iprzyszych), mioci wsplnoty ludzi osiadych na tej samej ziemi,
uywajcych wsplnego jzyka, zczonych wspln przeszoci, tradycj,
obyczajem ikultur. Sowa patriota ipatriotyzm budz ciepo. Patriotyzm
lokujemy na szczycie hierarchii wartoci doczesnych. Temperatura patriotyzmu spada, gdy nie ma zagroenia zzewntrz, apodnosi si, gdy pastwo
inard znajd si wniebezpieczestwie. Na co dzie wwarunkach normalnoci dominuje troska orodzin isamego siebie. Jest to naturalne iludzkie.
Nie pozostaje wsprzecznoci ze sub celom spoecznym. Budujc wasne
szczcie, budujemy si ipomylno swego kraju. Wikszo emigrantw,
przeywajc nostalgi za (niejednokrotnie na zawsze) utraconym krajem
ojczystym, bardziej odczuwa potrzeb demonstrowania swoich uczu patriotycznych, ni odczuwaj j ludzie, ktrzy rzadko opuszczaj miejsce
staego zamieszkania. Jan Nowak-Jezioraski jako emigrant dobrze zna
uczucie nostalgii, tsknoty za widokiem naronej kamienicy, przydronego
krzya, uliczek izaktkw rodzinnego miasta, aprzede wszystkim uczucie
otaczajcej zewszd atmosfery swojskoci, ktrej nie mona niczym zastpi
iktrej zawsze brakuje na obczynie. Patriotyzm jest wysok wartoci
moraln, bo uczucie przywizania do wasnego kraju nie idzie wparze
J. J. Lipski, Tunika Nessosa. Szkice oliteraturze io nacjonalizmie, Warszawa: PEN 1992.
Por. szczeglnie rozdzia: Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy (uwagi omegalomanii narodowej
iksenofobii Polakw).
13
39
40
znienawici czy wrogoci do innych. Patriotyzm mieci wsobie szacunek

isympati wobec patriotyzmu innych. Wprzeciwiestwie do nacjonalizmu,
ktry jest przejawem maej wiary wmoliwoci wasnego narodu, patriotyzm
nie jest konfliktogenny. Wrcz przeciwnie, towarzyszy mu czsto, cho nie
zawsze, poczucie solidarnoci zruchami patriotycznymi innych narodowoci.
Nacjonalizm jest tak ideologi, ktra woczach jego wyznawcw
uwalnia ich denia od hamulcw natury etycznej. Wasny nard stoi ponad wszelkimi innymi wartociami. Jest celem nadrzdnym, ktremu naley podporzdkowa wszystko inne, awic wasne denia, ambicje iplany,
interesy osobiste, partykularne iklasowe. Okrelenie interesu narodowego
jako celu nadrzdnego uwalnia od norm etycznych imoralnych wdeniu
do niego. Korzenie takiej orientacji tkwi wpojmowaniu postpu jako nieustannej walki gatunkw. Zwycia wniej silniejszy poprzez zniszczenie
sabszego. Dc do prymatu wasnych interesw kosztem innych, nacjonalizm sta si rdem konfliktw prowadzcych do wojen itragedii ludzkich.
WPolsce przedwojennej nacjonalizm szed wparze zantysemityzmem.
Polskie uprzedzenia wobec mniejszoci ydowskiej nigdy nie przybray jednak zbrodniczej postaci masowej isystematycznie zaplanowanej eksterminacji ydw. Antysemityzm objawi si nie tylko wPolsce, ale iw Niemczech
oraz wEuropie rodkowowschodniej, aprzede wszystkim wRosji. Inie by
wPolsce zjawiskiem powszechnym. Znaczna cz inteligencji zwalczaa
objawy antysemityzmu. Mwic oszkodach, jakie wprzeszoci wyrzdzi
dobremu imieniu Polski antysemityzm idcy wparze ze skrajnym nacjonalizmem, naley uzna, e jego przeciwstawieniem by patriotyzm przejawiajcy si wbezprzykadnej gotowoci do najwikszych ofiar ipowice, jak
Polacy okazali wcigu dwch stuleci walki oodzyskanie izachowanie wolnoci. Nie ma na wiecie innego narodu, ktry dyby do tego celu ztakim
uporem iodwag. Moc polskiego patriotyzmu sprawia, e Polska wasnymi
siami, wbrew wszelkim ludzkim przewidywaniom iwbrew okrutnym realiom, odzyskaa wolno14.
Szczeglnie istotnym problemem wydaje si sabnicie naturalnej,
domowej, rodowiskowej i szkolnej edukacji patriotycznej. Niepokojce
jest to, e patriotyzm utraci najwyraniej prawo obywatelstwa wkulturze
masowej, awic tym wiksza odpowiedzialno za prowadzenie edukacji
patriotycznej ciy na pastwie, aprzede wszystkim na szkole, mediach
J. Nowak-Jezioraski, Opatriotyzmie inacjonalizmie, Go Niedzielny 2003, nr 43.
14
publicznych iinstytucjach kultury. Edukacja patriotyczna wymaga nowoczesnych metod, choby takich, do ktrych signli twrcy Muzeum
Powstania Warszawskiego czy autorzy nowatorskich projektw edukacyjnych, ktrych zasadnicz ide jest pobudzenie aktywnoci wychowankw, aby sami stali si wmiar monoci badaczami historii. Wtym
kontekcie za niebezpieczne wedukacji uwaam pomysy wprowadzenia
do szk lekcji patriotyzmu, wychowania wduchu mioci iszacunku do
mitw dydaktycznych, wykreowanych whistorii ku pokrzepieniu serc lub
uwieczniania nienawici do wrogw. Naleaoby zapyta: Czy patriotyzm
to zacieranie ladw po tym, co naprawd byo, aco wedug chciejstwa nie
powinno by? Co czyni zdobrym, aco ze zym, podanym iwstydliwym, dziedzictwem narodowym? Czy kolejne pokolenia nie bd chciay
zna tajemnic PRL-u?
Wadysaw Bartoszewski podczas uroczystoci otwarcia Muzeum Powstania Warszawskiego w2004 roku powiedzia:
Z wiedzy opolskim ruchu narodowym zaczerpnem zdanie Romana
Dmowskiego, e jestem Polakiem ito sowo wgbszym rozumieniu wiele znaczy, ale rwnie kocowe zdanie tego samego ustpu
zMyli nowoczesnego Polaka: Wszystko, co polskie, jest moje, niczego
si wyrzec nie mog. Wolno mi by dumnym ztego, co wPolsce
jest wielkie, ale musz przyj i upokorzenie, ktre spada na nard za to, co jest wnim marne. Nie sdz, eby to zdanie Romana
Dmowskiego ktokolwiek cytowa dzi wPolsce, azwaszcza ci, ktrzy si na niego powouj15.
Uwaam, e istotnym dzi problemem jest kreowanie tosamoci narodowo-pastwowej, wdraanie do odczuwania ponadplemiennego dobra
wsplnego, jak te wykraczanie poza plemienny horyzont poprzez ksztatowanie wizi zabstrakcyjn wsplnot, czyli jednoczesne wyzwalanie poczucia wizi zwasn grup etniczn lub narodow (patriotyzm narodowy),
wizi zpastwem, wktrego obrbie funkcjonuje grupa etniczno-narodowa
(patriotyzm pastwowy), wizi zkultur, cywilizacj europejsk powsta
wwypadku naszego kontynentu na bazie judaizmu, chrzecijastwa, kultury
greckiej irzymskiej (patriotyzm cywilizacyjny, europejski).
15
W. Bartoszewski, Wszystko, co polskie, jest moje, Rzeczpospolita z1011 listopada 2004,
nr 264, s. A13.
41
42
Z pewnoci nard nas ustanawia iistnieje niezalenie od naszej woli,

jest czym uprzednim iniezalenym od nas, jest miejscem naszego przyjcia na wiat inie potrzebujemy go tworzy. Herodot, definiujc nard
wV wieku przed nasz er, wskazywa na jedno krwi, jzyka, religii,
wity ibudynkw, obyczajw, podobiestwo wsposobie ycia imylenia. Ju wwczas zauwaono, e Grecy posiadaj co wsplnego, odrniajcego ich od innych (sztuka, retoryka, filozofia, muzyka, gimnastyka,
technika wojenna). To zrodzio kult delficki pajde wiadome uprawianie iuszlachetnianie sposobu bycia czowiekiem, anie nieufno, wyzysk,
nienawi. Zpewnoci naleaoby zauway wiat wsplnych wartoci
zwizanych zuniwersalizmem anatomofizjologicznym, psychologicznym
ispoecznym. Inaczej mwic, naleaoby ustawicznie rozszerza postaw otwartoci na inno, tolerancji, uznania, empatii wcelu nabywania
umiejtnoci korzystania zkilku ukadw kulturowych, umiejtnoci postrzegania Innych iodnoszenia si do nich zpozycji rnych odniesie
kulturowych.
1.4. Wyzwania izadania edukacyjne aksztatowanie si

tosamoci kulturowej
Sdz, e obecnie istotnym problemem staje si znajomo ikorzystanie
z odziedziczonej tosamoci uksztatowanej w historycznej przestrzeni
kulturowej poprzez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: Na czym oprze
swoj dum? Jakie treci wydoby ze wsplnego dziedzictwa kulturowego?
Jak zapisywa swj wkad wkultur europejsk iwiatow?
Uwaam, e dum narodow moemy opiera na wsplnej historii
Rzeczpospolitej wielu narodw oraz nawizaniu do Sowian i mitologii
sowiaskiej, wktrej moemy znale potwierdzenie naszej wyjtkowoci. Naley jednak pamita otym, e im nard jest bardziej nieszczliwy, tym chtniej wraca do przeszoci iw niej szuka wytumaczenia klsk.
Wnaszym wypadku winno nas to prowadzi ku zrozumieniu, porozumieniu ipokrzepieniu tosamociowym. Maria Janion wksice Niesamowita
Sowiaszczyzna, poszukujc przyczyn naszych problemw ztosamoci,
zwraca uwag, e Polska nie staa si nigdy integraln czci Zachodu
oraz nie moga inie potrafia odci si od Wschodu. Std powszechnemu
odczuciu niszoci wobec Zachodu przeciwstawiana jest mesjanistyczna
duma zwizana znaszymi cierpieniami, nasz wielkoci nad niemoralnym
Zachodem inasz misj na Wschodzie. Autorka zastanawia si, czy stan ten
nie jest wynikiem niepotrzebnego chrztu plemion sowiaskich, ktre zostay si oderwane od swojej kultury16. Zwraca uwag na ten problem Juliusz
Sowacki wpowieci Krl Ladawy, ukazujc element aciski jako obcy na
jego rodzinnych ziemiach, aw pamitniku, jako reprezentant aciskiej kultury, zapisa, e element aciski zgubi nas, std koniecznie trzeba mie grecki
wiat za podstaw. Sowacki ukazywa relacje midzy skonfliktowanymi przez
wieki narodami Polakami iUkraicami aw historii rodzimego Woynia,
Podola oraz Ukrainy naddnieprzaskiej, widzia wsplne dzieje Kozakw
iPolakw zwizanych bliskoci jzyka iwspln, swojsk kultur ludow.
Daniel Beauvois pisze, e stworzylimy szkodliwy edukacyjnie mit Kresw
Wschodnich, zakamujcy prawdziw histori tych ziem17. Rezygnowano
zrzetelnego opisu faktw, atworzono obraz wyidealizowany, zgodny zsienkiewiczowsk tradycj ku pokrzepieniu serc. Rodz si wic pytania:
1. Czy nadal mamy dostarcza wprocesie edukacji stereotypowe
wizje?
2. Czy jest to dobra wspczenie szkoa mylenia obywatelskiego?
3. Czy sta nas na rozliczenie wasnej historii, poznanie prawdy opolskiej kulturze?
4. Czy Kresy Wschodnie przedstawia jako utracony raj, gdzie wszystkie narody yy widyllicznej zgodzie?
Beauvois, nie ujmujc zasug Polakom zamieszkujcym na wieloetnicznych ziemiach IRzeczpospolitej, wskazuje, e oglnie stosunek polskich panw do rdzennej ludnoci chopskiej na dawnych kresach IRzeczypospolitej
by karygodny. Pisze:
Chopw traktowano jak podludzi. Jeszcze pod koniec XIX wieku pan
mia prawo bi chopa po twarzy, co byo nie do pomylenia nie tylko
na Zachodzie, ale nawet winnych zaborach []. Gdyby stosunki midzy dworem achopami ukaday si tak sielankowo, jak przedstawia
to wikszo publikacji ukazujcych si wPolsce lat 90., nie byoby ani
M. Janion, Niesamowita Sowiaszczyzna. Fantazmaty literatury, Krakw: WL 2006.
D. Beauvois, Trjkt ukraiski: szlachta, carat ilud na Woyniu, Podolu iKijowszczynie
17931914, prze. K. Rutkowski, Lublin: UMCS 2005; tene, Wilno polska stolica kulturalna
zaboru rosyjskiego. 18031832, prze. I. Kania, Wrocaw: UWr 2010.
16
17
43
44
krwawych rozpraw zpanami polskimi wXVII iXVIII wieku wczasie

rewolucji bolszewickiej, ani rzezi woyskiej wczasie II wojny wiatowej. Zarzewia konfliktw trzeba szuka w bardzo odlegej przeszoci, poczynajc od XVXVI wieku18.
W kontekcie powyszego chciabym powrci jeszcze do sw Sowackiego izwrci uwag, e autor ten, pochodzcy ze wschodnich ziem
Rzeczpospolitej, ju jako Europejczyk, wojaer, stale powraca do ukraiskich ilitewskich tematw (na przykad wdramatach Sen srebrny Salomei
czy Ksidz Marek). Trudno wnaszej kulturze oczowieka, ktry czyby
dowiadczenia Wschodu, Wielkiego Ksistwa Litewskiego iUkrainy zdowiadczeniem Europejczyka. To reprezentant idei wielokulturowoci inowoczesnego polskiego patriotyzmu, ktry nie wyklucza aspiracji innych narodw zamieszkujcych ziemie Rzeczpospolitej: Biaorusinw, Ukraicw,
Litwinw, ydw, ktrym powici cay dramat pod tytuem Ksidz Marek,
gdzie rwnorzdnym wobec tytuowego ksidza bohaterem jest ydwka
Judyta. Patriotyzm rozumia jako niezaleno od, to jest dystans od biecej polityki, od ogranicze wolnoci osobistej itwrczej, od przymusu bycia
za wszelk cen. Istot bya moliwo nieskrpowanego tworzenia. Mona
wskaza na wiele autorytetw, ktrych tosamo ksztatowaa si wobrbie
dwu lub wikszej liczby kultur (na przykad C. Miosz, W. Gombrowicz,
T. Parnicki, J. B. Singer). Na tej bazie znanych autorytetw moemy ipowinnimy podkrela swj wkad wtradycje owieceniowe idemokratyczne
Europy. Sdz, e literatura nie stracia zoczu tego, oczym kae nam zapomnie nasz skcony wiat polityczno-ekonomiczny, wiat niebezpiecznego konsumeryzmu. Literatura ukazuje icieszy si sprzecznoci wpowieciach iwierszach, wypiewujemy nasz zoono, zdolno bycia naraz
tym itamtym bez wikszego dyskomfortu.
Mamy obecnie powany problem pogodzenia odczuwania przypisania iwieloci ofert spoeczestwa konsumpcyjnego, mamy wizi nierozerwalne iwiadomo jednoczesnego bycia, rozproszenia czy nawet rozszczepienia tosamociowego. Czy mona pogodzi lojalno wkontekcie
przynalenoci obywatelskiej iw kontekcie tradycji odziedziczonej? Czy
mona by mniej lub bardziej lojalnym? Wstosunku do kogo jakim naley
by? Czy istnieje swoboda kultywowania kultury wasnej iodchodzenia od
18
Tene, Chopw bili po twarzy, Gazeta Wyborcza z1820 sierpnia 2010, s. 20.
niej? Czy przynaleno etniczna ikulturowa staje si spraw wyboru czy

urodzenia? Co maj czyni, jak y iksztatowa tosamo wielowymiarow ludzie dwch lub kilku kultur, by nie dowiadczy odrzucenia przez
swoich, nie majc poczucia winy?
Z moich dowiadcze ikontaktw na Biaorusi oraz na Litwie (m.in.
ksztacenie Polakw na Biaorusi, Wydzia Zamiejscowy Uniwersytetu
wBiaymstoku wWilnie) wynika, e powinnimy by bardzo ostroni iczuli
zpolskoci na eksport. Wczasach ZSRR Litwini, Ukraicy, Biaorusini,
Polacy, atake Czesi iSowacy wsplnie myleli oprzyszoci swoich krajw,
otym, kiedy wyzwol si zsystemu totalitarnego. Kiedy to nastpio, dla
mniejszych narodw, polsko staa si problemem izacza odywa wniektrych rodowiskach nacjonalistyczna niech do Polski, ktra bya niejednokrotnie mentorem, liderem, inspiratorem przemian. Powstay wic
inadal powstaj lki, ktre s niejednokrotnie podsycane iwyzwalane,
jakby powtrnie miao doj do Rzeczpospolitej wielu narodw. Jestem
przekonany, e mode nacjonalizmy si wycisz, jednak trudno jest nam,
Polakom, pogodzi si zsytuacj Zwizku Polakw na Biaorusi, sytuacj
szkolnictwa polskiego na Biaorusi, na Litwie, odmow przez Litwinw
urzdowego dopuszczenia polskiej pisowni nazwisk zamieszkujcych tam
Polakw itak dalej.
Uwaam, e powinnimy prowadzi dugofalow symetryczn polityk
edukacyjn niwelujc narose stereotypy iuprzedzenia. Tymczasem nasz
rzd bez uzgodnienia zwadzami litewskimi zachca ekonomicznie zasikiem weuro obywateli litewskich polskiej narodowoci do posyania dzieci
do polskich szk. Podobne dziaania ju byy, chociaby znany problem
Karty Polaka. Wefekcie obdarowywanie wybranych Polakw wspoecznociach lokalnych pastwa litewskiego czy biaoruskiego powodowao konflikty. Darczycy zadowoleni zgestu wyjedali, aobdarowanych pozostawiali zdylematami funkcjonowania wswoich spoecznociach lokalnych.
Jakbymy si czuli, gdyby na przykad rzd Niemiec zacz wypaca zasiki
na Opolszczynie dla tych pierwszoklasistw, ktrzy podjliby nauk jzyka
niemieckiego?
W ksztatujcej si obecnie demokracji spoeczestw wielokulturowych
istotnego znaczenia nabiera problem godzenia wielu Ojczyzn, problem
konstruktywnego budowania tosamoci osobowej i etniczno-kulturowej bez potrzeby rezygnacji zwasnej indywidualnoci, awrcz odwrotnie zkoniecznoci zachowania jako fundamentu wartoci rodzimych,
45
46
rdzennych. Wzwizku ztym coraz czciej podejmujemy edukacyjne dziaania wzakresie poznawania, zabezpieczania, wspierania iumacniania wartoci ojczyzny prywatnej, domowo-lokalnej. Na jej bazie moemy kreowa
tosamo iwej rwnolegle na ciek poznawania innych kultur tak, aby
nie zamkn si wgetcie wycznie ze swoimi, zakodowanymi wumysach,
dogmatami.
Dziki wieloletniej pracy wKatedrze Edukacji Midzykulturowej iprowadzenia seminarium zzakresu diagnozowania postaw patriotycznych wtrzech
pokoleniach stwierdziem, e pokolenie dziadkw ma najmniej wtpliwoci co do realizowania si wroli patrioty. Jest to poczucie zupenie rne od odczuwanego przez pokolenie wnukw, ktrzy we wszystkich komponentach postawy wypadaj sabiej. To, na co najczciej zgodnie zwracano uwag, to lojalno wobec pastwa, szacunek do konstytucji, pacenie
podatkw, troska odobry wizerunek pastwa. Uczestnictwo wwitach
narodowych, udzia wwyborach czy wwitach religijnych byy najrzadziej
wybierane przez wnuki. Pokolenie najmodsze wyranie wskazywao na
mniejsz liczb cech patrioty ibyo wtym zrnicowane. Za najbardziej
cenione symbole wszystkie pokolenia uznay: hymn, flag igodo pastwowe, przy wyranych rnicach, kiedy wskazywano na konstytucj, krzy czy
Bibli. Im starsi, tym czciej wskazywali zdecydowanie tak wodpowiedzi na pytanie: Czy kady(-a) Polak(-ka) powinien(-na) by katolikiem? Im
starsi, tym czciej wskazywali tak, im modsi, tym czciej nie izdecydowanie nie. Podobn zaleno mona byo zaobserwowa przy pytaniu:
Czy krzy jako symbol religijny powinien znajdowa si (wisie) wurzdach
pastwowych? Najstarsze pokolenie zdecydowanie wwikszej liczbie jest za
tym, aby tam si znajdowa, ale ich dzieci iwnuki czciej wskazyway na
nie izdecydowanie nie. Najmodsi wtym wypadku bardzo czsto wybierali odpowied trudno powiedzie. Ciekawe jest to, e wikszo redniego pokolenia czciej jest przeciw ni ich dzieci. Jednak wszystkie badane
pokolenia s zgodne, e Koci jak kada inna instytucja powinien paci podatki. Sdz, e mit Polaka katolika powoli odchodzi wniepami,
gdy pokolenie wwieku produkcyjnym nie ma adnej wtpliwoci, e
Polak nie musi by katolikiem, gdy ich dzieci czciej byy niezdecydowane.
Podobnie pokolenie rednie jest za dwujzycznymi tablicami iprawami dla
obcokrajowcw. Okrelajc wasn tosamo, wskazywali na kilka warstw,
na bycie Polakiem ijednoczenie mieszkacem regionu lub danego miasta
oraz Europejczykiem.
Analizujc wyniki bada Anny Przecawskiej19 iporwnujc je wpewnych aspektach zwasnymi, zauwayem dalsze przesunicia aksjologiczne
ku laicyzacji, wybircze, kontekstualne respektowanie zasad etyki katolickiej, jak te wskazania na konieczno cisego rozdziau kocioa od pastwa. Podobnie, jak wskazaem wczeniej, wtym wypadku take zauwaono
mniej widoczny syndrom modelu Polaka katolika, jak te wysok wraliwo na symbole narodowe. Zgadzam si wwnioskiem Anny Przecawskiej,
e [] cigle mamy do czynienia zogromn niespjnoci, ze swego rodzaju podwjnym nurtem: oficjalnego deklarowania wiata wartoci icodziennego ycia, ktrego te wartoci zdaj si nie dotyczy20.
Z prowadzonych bada ianaliz wynika, e tosamo kulturowa jest
efektem wzgldnie trwaego ustosunkowania si do elementw kultury,
wktrej jednostka wzrasta iktrej dowiadcza. Wefekcie powstaje autokoncepcja (wasny obraz), wyraajca si widentyfikowaniu si zokrelonymi
wartociami. Ian Buruma zBard College wStanach Zjednoczonych, zajmujcy si prawami czowieka iprocesami demokracji, wtekcie napisanym
zokazji przyznania mu Nagrody Erasmusa napisa:
Od dziecistwa uczyem si przechodzi zjzyka na jzyk iledzi
kulturowe nawyki narodw, a wkocu dorobiem si pewnej samowiadomoci kulturowej, czyli nieomal takiego uczucia, jakbym
wzalenoci od czasu imiejsca odgrywa rne role. Mwic cilej
dla mnie narodowo skada si z wicej ni jednej maski [].
Nigdy nie uwaaem kultury, tradycji ani przynalenoci za rzecz
dan ioczywist21.
Chciabym zauway, e fenomenem wspczesnych czasw staje si

powrt do wizi iresentymentw terytorialnych, tosamoci miejsca, anawet plemiennych. Przykadem mog tu by Ukraina, Biaoru czy Litwa.
Zauwaam, e wtych krajach coraz wyraniej odywa za pami Kresw
Wschodnich. Natomiast wPolsce nieprzerwanie funkcjonuje mit Kresw,
jednak gwnie wkontekcie podejmowania prb rewitalizacji dobrej pamici wtym zakresie. Wspczesnym problemem jest jednak to, e w
A. Przecawska, Bg, honor iojczyzna wrecepcji wspczesnej modziey refleksje pedagoga, w: Wychowanie. Pojcia Procesy Konteksty, red. M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak,
Gdask: GWP 2008, t. 4, s. 7394.
20
Tame, s. 87.
21
I. Buruma, Kosmopolici, Gazeta Wyborcza z2021 grudnia 2008, nr 297, s. 1819.
19
47
48
mit obecnie nie czy tak, jak to byo wwarunkach panowania ZSRR.
Wwczas bylimy zintegrowani wobec wsplnego hegemona i podejmowalimy wsplne dziaania majce na celu odzyskanie niezalenoci
ipenej suwerennoci. Po upadku wielkiego imperium w1991 roku polityczne elity Litwy, Ukrainy, Czech, Sowacji, atake Biaorusi stany
przed wyzwaniem przeobraenia si wniepodlege pastwa ikreowania
nowej tosamoci zbiorowej, odmiennej od radzieckiej i jednoczenie
jednoczcej spoeczestwa ozrnicowanej historii, jzyku, religii, kulturze, losach, przeyciach. Wkontekcie tych rozwaa wydaje si zasadna
teza, e za czasw ZSRR Litwini, Ukraicy, Biaorusini, Czesi, Sowacy
iPolacy wsplnie myleli oprzyszoci swoich krajw iwydawali si
zintegrowani izdeterminowani zdaniem ku niezalenoci iniepodlegoci. Kiedy jednak to si stao, kady zwymienionych narodw zacz
ksztatowa tosamo wopozycji do drugiego, apolsko jak ju
wspomniaem staa si problemem. Zacza odywa nacjonalistyczna
niech do Polski, ktra bya niejednokrotnie mentorem, liderem, inspiratorem przemian ukierunkowujcych zdanie ku samodzielnoci wymienionych narodw.
Uwaam, e pastwom, ktre po rozpadzie ZSRR odzyskay niepodlego podkrelanie polskoci tych ziem jest zwielu powodw przykre.
Pastwo polskie kojarzy si im czsto zszerzcymi kultur ibudujcymi
kocioy oraz inne pomniki architektury, wiatymi panami, ciemiycielami hamujcymi rozwj ich narodowych kultur, niszczcymi ich tradycje.
Wspierajc Polakw wtych krajach, naley pamita, e s obywatelami
innych pastw, ktrym winni sw lojalno. Nie naley ani podsyca nacjonalistycznych resentymentw, ani zachowywa si tak, jak prawicowy
rzd wgierski, ktry domaga si dla swoich rodakw wkrajach ociennych wyjtkowego traktowania. Winnimy wic dokonywa ustawicznych
refleksji ipyta:
1. Czy Litwy, Biaorusi, Ukrainy nie traktujemy megalomasko?
2. Czy nie lekcewaymy prawa tych krajw?
3. Dlaczego nie uzgadniamy problemw wsparcia Polakw, areagujemy inarzucamy zpozycji silniejszego?
4. Dlaczego nie analizujemy konsekwencji wsparcia, obdarowania,
darowizny, chociaby wkontekcie wizi spoecznych isystemu podatkowego?
5. Czy pewnymi dziaaniami nie rozbudowujemy wzajemnych niechci

inie powodujemy narastania wzajemnych nacjonalizmw?
Pamitajc otych pytaniach, musimy jednak reagowa zdecydowanie
inie moemy tolerowa hase ireakcji nacjonalistycznych czy ksenofobicznych Litewskiego Zwizku Modziey Narodowej. Zdaniem tej modziey
na Wileszczynie mieszkaj spolonizowani Litwini, awic trzeba nawraca ich na prawdziw narodowo. Jedno zhase obozu modziey, ktry
odbywa si wwakacje 2012 roku wDziewieniszkach wrejonie solecznickim, wktrym wikszo mieszkacw stanowi Polacy, brzmiao: Szarym
mydem umy usta tym, ktrzy rozmawiaj wjzykach sowiaskich igermaskich. Napisy na koszulkach gosiy: Nie dla Wschodu czy Zachodu
Litwa dla litewskich dzieci.
Zwycistwo nacjonalizmu dokonao si w Europie rodkowej przed
osiemdziesicioma laty. Nie byoby to moliwe, gdyby niemieckie poczucie
narodowe nie przeksztacio si wpostaw szczeglnej misji iwartoci jednego narodu. Obecnie wiemy, e patriota to ten, kto jest gotw wpotrzebie
ponie dla swojego narodu ispoeczestwa ofiary, ale rozumie, e wszystkie
narody ispoecznoci zasuguj na szacunek, gdy nie ma zych idobrych
narodw. S ludzie.
Naley take zauway drug stron wspczesnego fenomenu, czyli
wiat zdominowany przez ponadnarodowe korporacje iskomputeryzowane
sieci informatyczne, wktrym to celem iwartoci staj si konsumpcja,
funkcjonowanie poza Ojczyzn, rezygnacja z tradycyjnego patriotyzmu
na rzecz szeroko rozumianego obywatelstwa i kosmopolityzmu. W tym
kontekcie pojawia si problem godzenia powyszego zwiziami iresentymentami etnicznymi. Std midzykulturowo staje si najbardziej istotnym
wyzwaniem wspczesnych spoeczestw. Wtym procesie podstawowym
problemem wydaje si przepracowanie funkcjonujcych mitw, stereotypw, uprzedze wcelu uwolnienia si od ich negatywnego, niszczcego
wpywu. Wtakim procesie edukacji zawsze bdzie mia miejsce problem
wyborw, ryzyka, wolnoci i odpowiedzialnoci za wybr. Problem ten
zjednej strony dotyczy wiadomej obrony tradycji swojej grupy dziedzictwa kulturowego zdrugiej za korzystania zwielu ofert, potrzeb imoliwoci kraju (pastwa), kontynentu czy planety, na ktrej yjemy.
49
Noty o autorach
Jerzy Nikitorowicz profesor, kierownik Katedry Edukacji Midzykulturowej Uniwersytetu w Biaymstoku,

wieloletni dziekan Wydziau Pedagogiki i Psychologii
oraz rektor Uniwersytetu wBiaymstoku wlatach 2005
2012, sekretarz naukowy KNP PAN, przewodniczcy
Zespou Pedagogiki Kultury iEdukacji Midzykulturowej
KNP PAN, przewodniczcy Stowarzyszenia Wspierania
Edukacji Midzykulturowej. Autor ksiek iartykuw
zzakresu edukacji regionalnej, wielo- imidzykulturowej, organizator
cyklicznych konferencji na temat edukacji midzykulturowej.
Tomasz Bajkowski doktor, adiunkt wKatedrze Edukacji Midzykulturowej, kierownik Pracowni Diagnoz
rodowisk Wychowawczych na Wydziale Pedagogiki
iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku. Jego zainteresowania naukowe ibadawcze skupiaj si wok diagnostyki psychopedagogicznej dziecka irodziny, procesu
ksztatowania si tosamoci modziey, problematyki
gender studies, psychoterapii. Autor, wspautor oraz
redaktor kilku monografii naukowych. Autor kilkudziesiciu rozdziaw
iartykuw wzagranicznych oraz krajowych monografiach iczasopismach
naukowych. Czonek grupy badawczej wgrancie KBN oraz wgrupach eksperckich ibadawczych wprojektach UE. Diagnosta iterapeuta wporadnictwie pedagogiczno-psychologicznym.
426
Beata Bowiska-Kiluk doktor nauk humanistycznych

wzakresie psychologii, magister pedagogiki, pracownik
Zakadu Resocjalizacji na Wydziale Pedagogiki iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku. Od lat pracuje zdziemi
imodzie oraz osobami dorosymi wOrodku Psychoterapii iRozwoju wBiaymstoku oraz prowadzi badania
naukowe dotyczce zachowa ryzykownych modziey.
Anna Chako absolwentka pedagogiki opiekuczo-wychowawczej isocjologii na Uniwersytecie wBiaymstoku oraz Studium Profilaktyki Spoecznej iResocjalizacji
na Uniwersytecie Warszawskim. Pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze Edukacji Midzykulturowej
iZakadzie Resocjalizacji na Wydziale Pedagogiki iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku, pedagog wNiepublicznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej Allegro wBiaymstoku. Jest trenerem umiejtnoci spoecznych ipraktykiem
dramy stosowanej. Prowadzi liczne kursy iszkolenia zzakresu kompetencji
mikkich oraz warsztaty dramy skierowane do rnych grup (wychowankowie placwek opiekuczo-wychowawczych, modzie szkolna iakademicka,
bezdomni itd.). Interesuje si penitencjarystyk, psychologi kliniczn, pedagogik resocjalizacyjn iterapi uzalenie.
Mirosawa Czerniawska doktor nauk humanistycznych
wzakresie psychologii, adiunkt na Wydziale Zarzdzania
wKatedrze Ekonomii iNauk Spoecznych Politechniki
Biaostockiej. Zainteresowania badawcze autorki obejmuj przede wszystkim problematyk rozwoju moralnego
iaksjologicznych uwarunkowa funkcjonowania czowieka. W swoich pracach empirycznych zajmuje si analiz
czynnikw warunkujcych preferencje wartoci (kulturowych, religijnych, narodowociowych iosobowociowych), jak rwnie
wpywem wartoci na postawy i zachowania. Przedmiotem jej najnowszych
bada s zmiany mentalnoci modziey wokresie transformacji ustrojowej.
Jest autork iwspautork czterech monografii oraz ponad szedziesiciu
artykuw irozdziaw wpublikacjach zbiorowych zzakresu psychologii, pedagogiki, socjologii, politologii izarzdzania.
NOTY O AUTORACH
Leon Tadeusz Dyczewski profesor, kierownik Katedry

Socjologii Kultury ikurator Katedry Kultury Medialnej
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, wykadowca
wkilku uczelniach wyszych wPolsce iza granic, visiting
professor University of Minnesota. Zainteresowania naukowo-badawcze autora koncentruj si na dziaalnoci
Kocioa katolickiego, rodzinie ipolityce rodzinnej, szeroko rozumianej kulturze, komunikacji spoecznej oraz
mediach. Realizowa midzynarodowe projekty badawcze, midzy innymi:
Aktywne przeciwdziaanie ubstwu imarginalizacji spoecznej wPolsce
(19971998), Values in the Polish Cultural Tradition (19992002), Family
Change and Intergenerational Relations in Different Cultures (2002),
Familienforstellungen der Jugend (20032005), Kinship and Social Security
(20062008). Organizator idyrektor (19922009) Podyplomowego Studium
Komunikowania Spoecznego iDziennikarstwa KUL, organizator kierunku
Dziennikarstwo iKomunikacja Spoeczna KUL. Czonek Komitetu Nauk
o Pracy i Polityki Spoecznej PAN, Komitetu Socjologii PAN, Komitetu
Nauk oKulturze PAN, ekspert Polskiej Komisji Akredytacyjnej, Towarzystwa
Naukowego KUL, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, dyrektor Akademii
Spoecznej. Autor iredaktor kilkudziesiciu ksiek oraz kilkuset artykuw.
Promotor prac doktorskich, magisterskich, licencjackich, dyplomowych
zdziennikarstwa ikomunikacji spoecznej. Lubi spdza czas na wdrwkach grskich, lekturze poezji iprozy wspczesnej. Kolekcjonuje witki,
anioki isowy.
Magorzata Dziekoska doktor socjologii, anglista,
kulturoznawca, absolwentka Orodka Studiw Amerykaskich Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczka kilkunastu konferencji oglnopolskich imidzynarodowych.
Autorka tekstw otematyce migracyjnej. Zainteresowania
naukowe: migracje, wtym problemy uchodcw wPolsce,
kapita spoeczny, kapita kulturowy, tosamoci indywidualne izbiorowe, etnografia.
427
428
Janusz Gajda profesor, pracownik Wyszej Szkoy

Pedagogicznej ZNP wWarszawie, wiceprezes Zespou
Pedagogiki Kultury i Edukacji Midzykulturowej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, czonek rzeczywisty
Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Midzynarodowej
Akademii Humanizacji Edukacji (JAHE), Zespou Edukacji iKultury Komitetu Prognoz, Polska 2000 Plus przy
Prezydium PAN. Autor iredaktor ponad trzystu pidziesiciu publikacji, wtym dwudziestu monografii.
Karol Konaszewski asystent wZakadzie Resocjalizacji
na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu
wBiaymstoku. Peni funkcj kuratora spoecznego przy
Sdzie Rejonowym wBiaymstoku. Jego zainteresowania
naukowe dotycz zagadnie zwizanych zpedagogik resocjalizacyjn, aw szczeglnoci ztosamoci spoeczno-kulturow modziey nieprzystosowanej spoecznie.
Urszula Lewartowicz doktor pedagogiki, adiunkt
wZakadzie Pedagogiki Kultury na Wydziale Pedagogiki
i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej
wLublinie. Gwne dziedziny jej zainteresowa badawczych to edukacja kulturalna, wychowanie estetyczne,
edukacja teatralna, animacja spoeczno-kulturalna, tosamo modziey.
Urszula Markowska-Manista doktor, adiunkt na Wydziale Nauk Pedagogicznych w Katedrze Podstaw Pedagogiki, sekretarz naukowy wKatedrze UNESCO im.
Janusza Korczaka Interdyscyplinarnych Studiw nad
Rozwojem iDobrostanem Dziecka wAkademii Pedagogiki Specjalnej wWarszawie. Naukowo zajmuje si badaniami nad problematyk mniejszoci, yciem codziennym iprawami dziecka wrodowiskach zrnicowanych
kulturowo, edukacj wwielokulturowej szkole, atake nauczaniem oludobjstwach iedukacj rozwojow. Od wielu lat prowadzi badania terenowe
powicone problemom dziecka iedukacji wAfryce rodkowej iw Rogu
NOTY O AUTORACH
Afryki. Wsppracuje idziaa na rzecz Afryki iAfrykanw (Czonkini Rady

Komitetu ds. Obchodw Roku Ludnoci Pochodzenia Afrykaskiego przy
PK ONZ wPolsce 2011).
Dorota Misiejuk adiunkt w Katedrze Edukacji Midzykulturowej na Wydziale Pedagogiki iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku. W pracy dydaktycznej zajmuje
si problematyk edukacji midzykulturowej i komunikacji midzykulturowej. Jej zainteresowania naukowe
oscyluj wok problematyki tosamoci kulturowej grup
ijednostek pochodzcych zmniejszoci oraz zagadnie
wspycia ikomunikowania si wwarunkach spoecznych wielokulturowoci. Jest wspautork ksiki Dwujzyczno idwukulturowo wperspektywie psychopedagogicznej (wesp zE. Czykwin), autork
wielu artykuw, rozpraw iraportw wynikajcych zprac wramach projektw
badawczych. Redagowaa wydania zbiorowe zzakresu szeroko pojmowanej
problematyki wielokulturowoci. Od wielu lat jest te aktywnym czonkiem
midzynarodowego przedsiwzicia wramach nauk pedagogicznych iuczestniczy wProgramie Childrens Identity and Citizenship in Europe.
Barbara Miszkiel absolwentka wydziau Pedagogiki
iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku, muzealnik,
regionalista, czonek Sejneskiego Towarzystwa Opieki
nad Zabytkami, autor ikoordynator wielu projektw
edukacyjnych. Interesuje si zagadnieniami zwizanymi
zochron ipielgnowaniem dziedzictwa kulturowego
Sejneszczyzny.
Anna Mynarczuk-Sokoowska pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze Edukacji Midzykulturowej
Uniwersytetu w Biaymstoku, wiceprezes Fundacji
Uniwersytetu w Biaymstoku. Przygotowuje rozpraw
doktorsk na temat midzykulturowej edukacji nieformalnej wPolsce na przykadzie dziaalnoci organizacji
pozarzdowych. Animuje ikoordynuje projekty edukacyjne, prowadzi szkolenia iwarsztaty skierowane do nauczycieli iedukatorw, zajmuje si redagowaniem ksiek metodycznych.
429
430
Od kilku lat pracuje zuchodcami zCzeczenii. Za projekty na rzecz integracji Czeczenw zostaa wyrniona wiadectwem Otwartego Umysu
wtrzeciej edycji konkursu Przystanek Modzi ogoszonego przez Gazet
Wyborcz. Zainicjowany przez ni program edukacyjny Przygody Innego
zaj pierwsze miejsce w konkursie wiatowej Organizacji Wychowania
Przedszkolnego OMEP oraz wkonkursie Wojewody Podlaskiego Inicjatywa
Spoeczna Roku.
Jolanta Muszyska doktor, adiunkt wKatedrze Edukacji Midzykulturowej Wydziau Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Biaymstoku, czonek Stowarzyszenia Wspierania Edukacji Midzykulturowej,
pedagog. Jej zainteresowania naukowe koncentruj si
na tosamoci regionalnej ilokalnej, wsplnotach lokalnych, relacjach wspoecznociach lokalnych jednorodnych izrnicowanych kulturowo.
Andrzej Nikitorowicz socjolog, asystent wZakadzie
Socjologii i Filozofii w Wyszej Szkole Administracji
Publicznej wBiaymstoku. Socjologia pogranicza, wielokulturowoci, narodu i nacjonalizm to jego gwne
zainteresowania naukowe. Wykonawca projektu badawczego Procesy tworzenia si (konstruowania) maego
narodu (kulturowego) na przykadzie obiegowo nazywanej mniejszoci ukraiskiej wwojewdztwie podlaskim pod patronatem Narodowego Centrum Nauki wKrakowie. Autor
kilkunastu artykuw ipublikacji naukowych dotyczcych tematyki odtwarzania irewitalizacji grup narodowych ietnicznych, nacjonalizmu, stereotypw narodowych czy kapitau kulturowego mniejszoci. Aktywny badacz
spoeczny biorcy udzia wwielu projektach badawczych, midzy innymi
Kompetentna gmina wzmocnienie potencjau administracji samorzdowej wzakresie Zarzdzania Rozwojem Lokalnym iPodlaska Strategia
Innowacji budowa systemu wdraania realizowanych wramach programw operacyjnych UE.
NOTY O AUTORACH
Katarzyna Nizioek pracuje w Instytucie Socjologii

Uniwersytetu wBiaymstoku, gdzie prowadzi zajcia dydaktyczne iprzygotowuje rozpraw doktorsk na temat
obywatelskich aspektw dziaa spoeczno-artystycznych. Stypendystka The Clifford and Mary Corbridge
Trust (University of Cambridge, 2009) iPodlaskiego Funduszu Stypendialnego (2012/2013). Publikowaa midzy
innymi wPograniczu, Trzecim Sektorze, Przegldzie
Socjologii Jakociowej ianglojzycznym Limes. Cultural Regionalistics.
Jest prezesk Fundacji Uniwersytetu w Biaymstoku i czonkini Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Angauje si w dziaalno spoeczn
wobszarze animacji kultury iedukacji nieformalnej. Wsptworzya midzy innymi Szlak Dziedzictwa ydowskiego wBiaymstoku oraz realizowaa projekty powicone architekturze czasw PRL-u iprzemianom postpeerelowskich przestrzeni miejskich: adniej? PRL w przestrzeni miasta
i35 lat pniej. W 2009 roku zostaa nagrodzona wramach akcji Przystanek
Modzi za dyskusje owielokulturowoci itolerancji oraz za dziaania na
rzecz lokalnej historii.
Ewa Ogrodzka-Mazur profesor nadzwyczajny wInstytucie Nauk o Edukacji Uniwersytetu lskiego na
Wydziale Etnologii iNauk oEdukacji wCieszynie. Problematyka jej zainteresowa badawczych dotyczy pedagogiki wczesnoszkolnej oraz edukacji wielo- imidzykulturowej. Autorka iwspredaktorka trzydziestu
monografii iponad stu pidziesiciu artykuw. Kierownik dwch projektw badawczych: Nabywanie
przez dziecko kompetencji aksjologicznej wsytuacji wielokulturowego
pogranicza (KBN, 20022005) oraz Edukacja dzieci w polskich szkoach na obczynie. Strategie kulturalizacyjne poczucie tosamoci dystans kulturowy (NCN, 20112014). Jest czonkiem Zespou Pedagogiki
Kultury iEdukacji Midzykulturowej pod patronatem KNP PAN, Polsko-Czeskiego Towarzystwa Naukowego, Stowarzyszenia Wspierania Edukacji
Midzykulturowej, Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Redaktor naczelna
czasopisma Edukacja Midzykulturowa.
431
432
Krzysztof Sawicki doktor nauk humanistycznych

wzakresie pedagogiki, kierownik Zakadu Resocjalizacji na Wydziale Pedagogiki iPsychologii Uniwersytetu
wBiaymstoku. Jego zainteresowania naukowe koncentruj si wok spoeczno-kulturowych uwarunkowa
nieprzystosowania spoecznego modziey i subkultur
modzieowych.
Mirosaw Sobecki profesor Uniwersytetu wBiaymstoku, kierownik Zakadu Pedagogiki Spoecznej oraz od
2012 roku dziekan Wydziau Pedagogiki iPsychologii.
Jego zainteresowania naukowe skupiaj si wok edukacji ikomunikacji midzykulturowej. W szczeglnoci
zajmuje si znaczeniem kultury symbolicznej wksztatowaniu tosamoci kulturowej w warunkach dyfuzji
kultur na styku dwu czci dawnej Rzeczypospolitej
Krlestwa Polskiego iWielkiego Ksistwa Litewskiego.
Agnieszka Sobut absolwentka pedagogiki oglnej
ipedagogiki resocjalizacyjnej. Ukoczya podyplomowe studia terapii pedagogicznej, warsztaty z arteterapii
iTZA. Asystent wKatedrze Edukacji Midzykulturowej
Uniwersytetu wBiaymstoku. Terapeuta wDDPS, pracuje
zdziemi zrodzin dysfunkcyjnych. Z podopiecznymi prowadzi zajcia zterapii pedagogicznej, Treningi Kontroli
Zoci, arteterapi, socjoterapi. Autorka artykuw naukowych, wierszy ibajek terapeutycznych. Jej zainteresowania badawcze dotycz diagnozy dziecka irodziny oraz metodyki pracy zdzieckiem irodzin.
Alicja Szerlg profesor nadzwyczajny wZakadzie Pedagogiki Spoecznej Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu
Wrocawskiego. W swojej dziaalnoci naukowo-badawczej koncentruje si gwnie na problematyce identyfikacji oraz tosamoci kulturowej, funkcjonowania zrnicowanych kulturowo rodzin, obywatelskoci wwielonarodowych spoeczestwach, aksjologii pogranicza kulturowego, edukacji midzykulturowej, polskiej owiaty
NOTY O AUTORACH
na Litwie oraz polskiego dziedzictwa kulturowego na Wileszczynie.

Problematyka ta znajduje odzwierciedlenie w licznych publikacjach naukowych, worganizowanych oglnopolskich imidzynarodowych konferencjach naukowych, atake we wsppracy zzagranicznymi orodkami
naukowymi.
Joanna Szydo asystentka wKatedrze Ekonomii iNauk
Spoecznych Wydziau Zarzdzania Politechniki Biaostockiej, absolwentka Uniwersytetu Szczeciskiego. Prowadzi zajcia zgender studies, filozofii spoecznej ietyki. Zgbia wiedz dotyczc dyskursu feministycznego,
pracuje nad zagadnieniem feminizmu wkontekcie zrnicowa kulturowych.
Emilia ykiewicz-Poska asystentka wKatedrze Edukacji Midzykulturowej. Jest wydziaowym koordynatorem programu LLP-Erasmus na Wydziale Pedagogiki
iPsychologii Uniwersytetu wBiaymstoku. Interesuje si
problematyk europejskiego wymiaru edukacji itosamoci europejskiej. Pisze rozpraw doktorsk pod kierunkiem profesora Jerzego Nikitorowicza na temat europejskiego wymiaru edukacji wkontekcie mobilnoci
studentw wybranych krajw Unii Europejskiej na przykadzie programu
Uczenie si przez Cae ycie Erasmus.
433
Dydaktyka_8a:Layout 1
2012-05-13
15:47
Page 357
Komitet Nauk Pedagogicznych PAN poleca

Pedagogika Spoeczna kwartalnik Zespou Pedagogiki Spoecznej pod patronatem KNP PAN, ktry
ukazuje si od 2001 roku. Jest jedynym czasopismem naukowym na rynku polskim podejmujcym
aktualne osignicia pedagogiki spoecznej, profilaktyki i animacji rodowiskowej. Redaktorem naczelnym kwartalnika, ktre jest na licie MNiSW
czasopism punktowanych, jest prof. dr hab. Tadeusz
Pilch. Adres: http://pedagogium.pl/strona/64/pedagogika_spoleczna/
Resocjalizacja Polska jedyny w Polsce rocznik

naukowy powicony problematyce pedagogiki resocjalizacyjnej i dorobku polskiej resocjalizacji
w wymiarze teoretycznym i praktycznym, ktrego
redaktorem naczelnym jest prof. dr hab. Lesaw
Pytka. Czasopismo wydawane jest od 2010 roku
pod patronatem KNP PAN. Adres: http://pedagogium.pl/strona/201/rocznik_resocjalizacja_polska/
Rocznik Pedagogiczny jest organem Komitetu

Nauk Pedagogicznych PAN wydawanym od 1972
roku. Redaktor naczeln jest od 1994 roku prof. dr
hab. Maria Dudzikowa. Czasopismo prezentuje
dorobek i aktualne badania orodkw pedagogicznych w Polsce i na wiecie. Celem czasopisma jest
integrowanie bada pedagogicznych w Polsce
poprzez coroczne prezentowanie dorobku poszczeglnych placwek badawczych, jak rwnie
publikowanie rozpraw o charakterze metodologicznym. Rocznik znajduje si na licie czasopism
punktowanych: ERIH. Adres: http://www.staff.
amu.edu.pl/~pedszkol/rocznik_pedagogiczny/

Nikitorowicz Patriotyzm Nacjonalizm

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nikitorowicz Patriotyzm Nacjonalizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2013

Redakcja naukowa serii:

Wprowadzenie do serii Palce Problemy Edukacji

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

6.5. Patriotyzm i (nie)identyfikacja zwasnym pastwem ...................... 123

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

10.3. Patriotyzm ............................................................................................. 178

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

17.2. Zagubieni? Zostawieni?........................................................................ 299

Palce problemy edukacji i pedagogiki s pilne do zidentyfikowania. Brak

Maria Dudzikowa, Henryka Kwiatkowska

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

wiecie. Przedstawiamy rwnie konkretne dziaania edukacyjne lub efekty

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

kompetencje spoeczne ikapita spoeczny oraz rozbudzi izachci do

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

podporzdkowuje interesy innych narodw interesom wasnego narodu

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

pojcia zwalcza czy walczy, askupia si na reagowaniu na zjawisko,

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

Wobec powyszych rozwaa rzeczywicie mona przyj, e tosamo

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

zagubionych, (3) dlaczego modzi ludzie propaguj faszyzm, odwouj si

DYLEMATY PATRIOTYZMU, NACJONALIZMU...

18 (oznacza Adolfa Hitlera), 88 (oznacza zwrot Heil Hitler), 14 (symbolizuje

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

Tosamo twrczy wysiek

1.1. Wielowymiarowo idynamika tosamoci

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

wogle moliwe, e ksidz moe nalee do narodu ydowskiego

Epizodyczna natura wiata spoecznego powoduje epizodyczno

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

Wczasie wojny iracko-iraskiej modzi chopcy wchodzili na pola minowe,

1.2. Ksztatowanie si tosamoci patriotycznej

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

problematyk odmian patriotyzmu, poczynajc od romantyczno-martyrologicznego, a do patriotyzmu cywilizacyjnego, kosmopolitycznego, to

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

anie otwartoci iwsppracy, budowania wizi. Brak jawnoci nie ksztatuje

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

Autorka zwraca uwag, e jdrem jest poczucie narodowej tosamoci,

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

Z pewnoci postawy Polakw od wiekw nie byy i nie mogy by

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

odczuciu, indywidualn cech kadego czowieka, wyraajc jego zwizek

1.3. Rodzaje patriotyzmu inacjonalizmu

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

Dopiero wpowizaniu zwolnoci igodnoci ludzk mio do wasnego

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

znienawici czy wrogoci do innych. Patriotyzm mieci wsobie szacunek

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

Z pewnoci nard nas ustanawia iistnieje niezalenie od naszej woli,

1.4. Wyzwania izadania edukacyjne aksztatowanie si

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI

PATRIOTYZM INACJONALIZM. KU JAKIEJ TOSAMOCI KULTUROWEJ?

krwawych rozpraw zpanami polskimi wXVII iXVIII wieku wczasie

TOSAMO TWRCZY WYSIEK KU PATRIOTYZMOWI