ROZDZIA SZSTY

NACJONALIZM
Wodzimierz Paterek
Sytuacje uwaane przez ludzi za rzeczywiste
maj rzeczywiste konsekwencje.

W. I. Thomas




U schyku XX wieku problemy nacjonalizmu maj ogromn praktyczn donioso,

poniewa wie si on z napiciem pomidzy deniami wspczesnego wiata do integracji regionalnej, a nawet globalnej, a silnymi deniami nowych i wyzwolonych dawnych
narodw do suwerennoci lub co najmniej autonomii. Tendencjom tym towarzyszy wzrost
nacjonalizmw i narodziny fundamentalizmw narodowych.

Nacjonalizm jako zjawisko socjokulturowe



Pojcie nacjonalizmu (ac. natio = plemi, lud, nard) jest wieloznaczne i nieostre:
zazwyczaj oznacza albo okrelon postaw spoeczno-polityczn, albo ideologie, dla ktrych nard stanowi warto naczeln, traktowan w sposb zabsolutyzowany. Przy czym
sama kategoria narodu (tak fundamentalna dla pojmowania nacjonalizmu) nastrcza
niemao trudnoci na gruncie nauki, gdzie w zalenoci od kontekstu i potrzeb badawczych
desygnuje si do niej takie elementy konstytutywne (skadniki nieodzowne), jak: terytorium, jzyk, pochodzenie etniczne lub rasowe, wsplnota losw, kultura, religia, wiadomo narodowa, charakter narodowy, wsplnota powiza ekonomicznach (rynek
narodowy) i instytucje polityczne (przede wszystkim pastwo). W powszechnym znaczeniu tego terminu w jzyku polskim (ale ju nie np. w jzykach anglosaskich, gdzie jest
on neutralny) nacjonalizm posiada wyrane zabarwienie pejoratywne, poniewa w praktyce oznacza zjawisko zwizane z nietolerancj, uciskiem, pogromami, konfliktami zbrojnymi i wojnami.
W psychosocjologicznym aspekcie postawa nacjonalistyczna w swej pierwotnej postaci wyraa si w przecenianiu zalet i zasug oraz minimalizowaniu lub niedostrzeganiu
wad grupy etnicznej, do ktrej si naley, przy rwnoczesnym niedostrzeganiu lub pomniejszaniu zalet i zasug oraz nazbyt krytycznym ocenianiu wad innych analogicznych grup.
Ju w odlegych czasach historycznych, gdy jeszcze nie byo ani narodw, ani wyranie
uksztatowanych grup etnicznych, ludzie postrzegali swoje spoeczne otoczenie w kate88







goriach obcoci. Relacja my oni, swoi obcy opieraa si gwnie na odmiennociach kulturowych (jzyk, wierzenia religijne, sposb bycia) i biologicznych, a te wcale
nie musiay rodzi stosunku wrogoci do tych, ktrych uwaano za obcych. Na poziomie
pierwotnych form organizacji ycia zbiorowego, w strukturach rodowych i plemiennych,
obco moga powodowa niech, czyli ksenofobi, i ch zamknicia si przed obcymi,
lecz dopiero w wielkich strukturach spoecznych, opartych na zwizkach organizacyjnych
i cywilizacyjnych (w pastwach) pojawiy si postawy quasi-nacjonalistyczne. Jednake
i tam (przykadem wrogi stosunek do barbarzycw w imperium rzymskim) nie wypywao
to z samej odmiennoci obcych, lecz byo spowodowane potencjalnym zagroeniem z ich
strony dla interesw dominujcej grupy etnicznej i jej kultury. Uwiadomienie sobie tego
faktu kae zaniecha poszukiwania korzeni postaw nacjonalistycznych w ludzkiej naturze,
a raczej dostrzega je w zaistniaych warunkach spoecznych. Wbrew powszechnym mniemaniom nacjonalizm nie tkwi w naturze ludzkiej, psyche czowieka nie ulega wikszym
zmianom na przestrzeni tysicleci historii (tym bardziej nie staa si gorsza we wzgldnie
krtkiej, trwajcej obecnie epoce nacjonalizmw); to uczestnictwo we wadzy i zwizane
z nim wyksztacenie oraz przynaleno do okrelonej kultury generoway w spoeczestwach agrarnych postawy quasi-nacjonalistyczne. Posugiwano si kultur, czyli etnicznoci, aby wyodrbni grupy uprzywilejowane w celu zaakcentowania ich prawowitoci,
eby wyeliminowa wszelk niejasno co do ich spoecznego i politycznego statusu. Ani
w staroytnoci, ani w redniowieczu nie znano pojcia narodu, mwiono o Grekach, Rzymianach, Germanach czy Celtach, charakteryzujc ich przynaleno etniczn w kontekcie
ich statusu spoecznego na tle innych plemion.
Wystpujca od czasw odrodzenia tendencja do tworzenia pastw narodowych,
w miejsce istniejcych dotd pastw terytorialnych, powodowaa zarzucenie idei uniwersalistycznych opartych na systemach religijnych i stwarzaa zapotrzebowanie na ideologie
ksztatujce wiadomo wasnej (narodowej) tosamoci i wasnych (narodowych) interesw odrbnych w stosunku do innych. Dopiero jednak powstanie w wyniku Rewolucji
Francuskiej pastwa narodowego (z jego barwami narodowymi w miejsce herbw dynastycznych, z jego zgromadzeniem narodowym w miejsce stanowego, z jego hymnem
narodowym i armi narodow) okazao si momentem przeomowym dla narodzin ideologicznego i politycznego nacjonalizmu. Na bazie irracjonalnego i emocjonalnego
wartociowania, odwoujc si do mistycznych wizw krwi, wsplnego pochodzenia
i pokrewiestwa, instynktu narodowego, poczucia nadrzdnoci i posannictwa
(wyoy je po raz pierwszy w sposb usystematyzowany niemiecki filozof J. G. Fichte
w rozprawach Mowy do narodu niemieckiego oraz Dialogi patriotyczne), a take goszc
dogmat o ekskluzywnoci wasnego narodu (sacro egoismo G. Mazziniego), tworzono
pastwa narodowe i nacjonalistyczne ideologie, podnoszc do rangi najwyszej konieczno podporzdkowania wszystkich innych spoecznych wizi racji narodowej bd
pastwowo-narodowej. Wieki XIX i XX przyniosy w skali caego kontynentu triumf idei
nacjonalistycznych: nowoczesne pastwa powstaway i rozwijay si w oparciu o zasad
kongruencji (zgodnoci) jednostek etnicznych i politycznych. Nastaa epoka nacjonalizmw.

89

Nacjonalizm polityczny
Jako ideologia polityczna goszca preferencje narodu i upatrujca kryterium moralnoci spoecznej wyczne w tym, co stanowi jego dobro, nacjonalizm zosta po raz
pierwszy okrelony przez francuskiego pisarza i polityka, zwolennika konserwatywnych
i nacjonalistycznych pogldw, zwizanego z radykalnym prawicowym ruchem Action
Francaise, Mauricea Barresa w roku 1892.
Za wybitnym znawc problematyki nacjonalizmu Isaiahem Berlinem (esej Nacjonalizm: zlekcewaona potga w pracy Dwie koncepcje wolnoci) mona przyj cztery gwne cechy nacjonalizmu:




1) wiara w nadrzdny charakter potrzeby przynalenoci narodowej,

2) naturalna wspzaleno wystpujca pomidzy poszczeglnymi elementami tworzcymi nard,
3) preferowanie, bez wzgldu na sytuacj, osb nalecych do wasnej grupy,
4) przedkadanie ponad wszystko dobra i interesu wasnego narodu.
W sensie filozoficznym jest wic nacjonalizm totalizmem, bowiem przyznaje
pierwszestwo caoci, tj. narodowi nad jednostk, oraz utrzymuje, e jej cele i tosamo
winny by warunkowane niczym innym, jak tylko przynalenoci narodow.
Wanym elementem zwizanym z nacjonalizmem (jako ideologi i praktyk
polityczn) s penione przeze funkcje, ktre mona za T. Palecznym (Sprawy Narodowociowe, 1994, tom III, zeszyt 2) podzieli na:



funkcj poznawcz zawarta jest ona w dziedzictwie kulturowym danej grupy,

a jej gwnym celem jest umoliwienie rozrnienia swoich od obcych, a take
konieczno uzasadnienia przyjtych przez grup zasad i norm;
funkcj ekspresyjn suc gwnie wyraaniu uczu i przey wynikajcych
z przynalenoci do okrelonej nacji;
funkcj integracyjn czc i spajajc, w imi solidaryzmu narodowego, poszczeglne grupy, klasy czy kategorie spoeczne;
funkcj mobilizacyjn polegajc na umiejtnoci koncentrowania de i wysikw grupy w celu osignicia okrelonych zamierze.
Ze wzgldu na rdo swego pochodzenia nacjonalizm mona podzieli na trzy kategorie, ktre czciowo nakadaj si na siebie, czciowo znosz si, a czciowo umacniaj.
1) Nacjonalizm generowany od dou, wywodzcy si z ludzkiego niezadowolenia,
frustracji i lkw (np. z powodu dyskryminacji politycznej, kulturowej czy pooenia ekonomicznego).
2) Nacjonalizm odgrny, inspirowany i manipulowany przez przywdcw politycznych erujcych na tych obszarach wiadomoci spoecznej, ktre bazuj na
rzeczywistych odczuciach ludzi (np. obawy zwizane z sytuacj gospodarcz
bezrobocie, ktremu winni s imigranci w krajach Europy Zachodniej, czy
90

poczucie zagroenia w wyniku rozpadu dotychczasowego ukadu polityczno-narodowociowego, np. w krajach byego ZSRR oraz byej Jugosawii); potrzebny jest
on do zdobycia lub utrzymania wadzy i polega na zrzuceniu odpowiedzialnoci za
niepowodzenia na mniejszoci narodowe bd religijne.

3) Nacjonalizm generowany z zewntrz. Na przykad kraje Europy Zachodniej

i USA, zainteresowane przyspieszeniem upadku imperium radzieckiego, popieray
ugrupowania opozycyjne, czsto niewiadomie wspierajc w nich nurty nacjonalistyczne. Bdem jednak byoby obarczanie za eksplozj nacjonalizmw w Europie
rodkowo-Wschodniej upadku ZSRR lub te ingerencji z zewntrz, bowiem
postawy nacjonalistyczne istniay tu od dawna, tyle e w stanie upionym, za po
przebudzeniu odyy spory narodowe, etniczne, graniczne. Stay si one poywk
dla reaktywowanych bd zupenie nowych ugrupowa i partii politycznych
o charakterze nacjonalistycznym, przy czym niektre z nich gloryfikuj haniebne
epizody z narodowej historii i osoby za nie odpowiedzialne (np. posta Ante
Pavelicia w Chorwacji czy ksidza Jzefa Tiso w Sowacji).






Klska pastw eksponujcych w swej doktrynie pastwowej zaoenia nacjonalizmu

(np. III Rzesza) nie spowodowaa definitywnej kompromitacji tej ideologii. Nacjonalizm
by i pozosta wielk, atrakcyjn dla wielu politykw si. Odwoyway si do i posugiway nim rne ideologie, ruchy i partie polityczne wiedzc, e mona wykorzystujc
jego nono osiga okrelone cele polityczne (czasem sprzeczne z rzeczywistymi,
obiektywnymi interesami narodw, w imieniu ktrych rzekomo ugrupowania te dziaaj;
przykad narodu niemieckiego w okresie rzdw nazistw jest tu znowu jak najbardziej na
miejscu). Jest to moliwe gwnie dlatego, e nacjonalizm polityczny jest przede wszystkim stanem emocjonalnym, odwouje si i bazuje na emocjach, ktre z trudem mona
umotywowa racjonalnie. Jest to jeden z zasadniczych powodw, dla ktrych nacjonalizmy, wzajemnie si wykluczajc, zarazem si uzupeniaj. Karmi si one irracjonalizmem w stopniu nieporwnywalnym do jakiegokolwiek innego nurtu myli spoecznej;
nacjonalizm wzrasta i potnieje na mitach majcych peni funkcj swoistego alibi dla
polityki prowadzonej wobec innych narodw. Za niepowodzenia i trudnoci, zarwno
wewntrzne, jak i zewntrzne, nacjonalici obarczaj innych, przede wszystkim za obcych. Jest to wiadomy zabieg socjotechniczny, a suy ma jednemu utrzymaniu (albo
zdobyciu) wadzy. Posugiwanie si wic hasami nacjonalistycznymi wyczerpuje znamiona manipulacji wiadomoci spoeczn i zachowaniami ludzi. Ostro konfliktw
etnicznych i narodowociowych we wspczesnym wiecie (rwnie w krajach wysoko
rozwinitych) nie jest bynajmniej wykadnikiem kulturowej obcoci, jak to prbuj tumaczy przedstawiciele skrajnie nacjonalistycznej prawicy, na przykad w Niemczech
(Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec), w Austrii (Partia Wolnoci Jrga Haidera),
w Szwajcarii (Szwajcarska Partia Ludowa Christopha Blochera), we Francji (Front Narodowy Jeana Marie Le Pena), we Woszech (Liga Pnocna Umberto Bossiego), czy nawet
w Szwecji (Narodowy Front Socjalistyczny). Nacjonalizmy antyimigracyjne czy antysemickie posuguj si chtnie retoryk rasowej lub kulturowej niechci i obcoci, ale nie
91







zaprzestaj dyskryminacji w stosunku do tych odstpcw z atakowanych przez siebie

spoecznoci, ktrzy si doskonale zasymilowali. W wiecie tak bardzo zrnicowanym,
w ktrym normy i wartoci kulturowe s przemieszane, kulturowe rnice midzy ssiadami, jeli w ogle dadz si wykry i opisa, s jedynie pretekstem antagonizmw. Pogld
taki znajduje potwierdzenie w eksperymentach psychologw spoecznych, ktrzy umiej
sztucznie wywoa negatywne stereotypy i intensywn niech posuwajc si a do brutalnej agresywnoci midzy grupami dobranymi losowo z tej samej populacji, gdy tylko kazano im ze sob rywalizowa albo, co gorsza, gdy jedn grup podporzdkowano drugiej.
Nacjonalizm polityczny przybiera wspczenie czsto form ruchw separatystycznych, ktre stosujc si (rwnie terror), d do uzyskania penej niezawisoci dla
okrelonego obszaru i zamieszkujcej na nim spoecznoci. W zalenoci od sytuacji moe
wiza si to z deniem do likwidacji pastwa wielonarodowociowego (np. ZSRR, Jugosawia) albo te do oderwania od niego jakiej czci (np. Baskowie w Hiszpanii, Kurdowie
w Iraku i Turcji, Korsykanie we Francji, Palestyczycy w Izraelu).
Nacjonalizm polityczny (etatystyczny), oparty na dnoci do osignicia suwerennoci (pastwowoci), mona podzieli na dwa typy.
1) Nacjonalizm spoecznoci wikszociowych wystpuje u narodw panujcych
lub w ogle wszelkich zbiorowoci bardziej wpywowych i zaawansowanych; opiera si na obronie przywilejw oraz status quo, a take na negacji wszelkich, take
demokratycznych, przemian, ktre gro naruszeniem aprobowanego ukadu (dobrym przykadem jest tutaj stosunek Rosji do aspiracji politycznych innych narodw
byego ZSRR, czy Serbii do de niepodlegociowych narodw Jugosawii).
2) Nacjonalizm spoecznoci mniejszociowych poczucie zagroenia podstaw
wasnego bytu narodowego (lub brak takowego i denie do uzyskania suwerennoci politycznej) wynikajce zarwno z procesw asymilacyjnych, jak i efektw
polityki narodowociowej prowadzonej przez pastwo oraz dominujc spoeczno powoduje, e ma on charakter obronny, cho z reguy bywa bardziej dynamiczny, a nawet agresywny, za celem jego atakw jest nie tylko rzdzca
wikszo narodowa, lecz take ci, ktrzy stali si renegatami, poniewa zerwali
kierujc si rnymi wzgldami dotychczasowe wizy ze spoecznoci rodzim.
Tak wic nacjonalizm polityczny wystpowa i wystpuje w dwch sprzecznych
rolach: jako ideologia emancypacji narodowej i jako narzdzie zwalczania emancypacyjnych de jednostek i grup lub uprawomocnienie imperialistycznej ekspansji.
W przypadku krajw Europy zachodniej ewidentn cezur oddzielajc epok nacjonalizmw wyzwoleczych od okresu, w ktrym zacz dominowa nacjonalizm antydemokratyczny i antyliberalny, jest Wiosna Ludw. Po niej nacjonalizm sta si ideologi
(i praktyk polityczn) integraln, samowystarczaln i konkurencyjn wobec wszystkich
innych. Dla Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej przebudzenie nacjonalistyczne
nastpio w dwch fazach: pierwszy raz, gdy w wyniku I wojny wiatowej i rozpadu imperiw: rosyjskiego, otomaskiego i habsburgskiego, powstay nowe pastwa (Polska,
Czechosowacja, Litwa, otwa, Estonia, kraje bakaskie), oraz drugi raz, po rozpadzie
ZSRR i Jugosawii.
92







W tym czasie, w latach 60., pod wpywem przemian dokonujcych si w Afryce,

zaczto uywa terminu nacjonalizm afrykaski. Waciwe rozumienie tego okrelenia
kae odrnia je od klasycznego nacjonalizmu politycznego, bowiem zawiera on treci
znacznie szersze, a gwnym jego elementem jest ideologia wsplnoty interesw ludzi
o podobnym kolorze skry. Z powyszego wzgldu nacjonalizm ten traktuje si jako ruch
skierowany najczciej przeciwko biaym, zwaszcza przybyym z metropolii, a jego celem
byo uzyskanie niepodlegoci dla byych kolonii. Prawn legitymacj dla rozwoju nacjonalizmu afrykaskiego bya deklaracja antykolonialna przyjta przez ONZ w 1960 r., ktra
potwierdzaa prawo kadego terytorium kolonialnego do niepodlegoci.
Wspczenie niebezpieczestwo nacjonalistyczne zwizane jest z agresywn praktyk polityczn, u podstaw ktrej ley darwinizm etniczny, w myl ktrego stosunki
midzy rnymi narodami polegaj z samej swojej istoty na bezlitosnej walce o byt, a do
zapewnienia jednolitoci etnicznej ludnoci pastwa narodowego mona i bezwzgldnie
naley dy wszystkimi moliwymi rodkami, z wymuszon asymilacj i czystkami etnicznymi wcznie. Konsekwencj tego doktrynalnego zaoenia jest postulat koniecznoci zwalczania wszelkich kierunkw politycznych, ktre podwaaj dogmaty tak
rozumianego nacjonalizmu i sprzyjaj propagowaniu treci obcych zwaszcza liberalnych
i socjalistycznych, ydowskich i masoskich ideologii.
Ofiarami tych praktyk s mniejszoci narodowe. Przez dziesiciolecia (od Ligi Narodw poczwszy) dominowaa tendencja na arenie midzynarodowej do poprzestania na
oglnych wskazaniach do rwnego korzystania z praw czowieka i podstawowych wolnoci. Od pocztku lat 90. w wyniku pojawienia si fali pogromw na tle etnicznym rwnie w Europie (najbardziej drastycznym przykadem jest bya Jugosawia) ten stan rzeczy
ulega zmianie. Oto podczas spotkania w Kopenhadze w 1990 r. powiconego Ludzkiemu
wymiarowi KBWE uznano, e poszanowanie praw mniejszoci narodowych jest istotnym
czynnikiem zagwarantowania pokoju, sprawiedliwoci, stabilnoci i demokracji. Potwierdzajc zasady niedyskryminacji i rwnoci specyfikuje si (co jest novum w prawie midzynarodowym w zakresie tej problematyki) prawa, z jakich czonkowie mniejszoci
powinni korzysta.
Wymienia si tu:
zachowanie i rozwj swej etnicznej, kulturowej, jzykowej i religijnej tosamoci,
swobodne uywanie narodowego jzyka,
wyznawanie i praktykowanie wasnej religii,
ustanowienie i utrzymanie kontaktw z osobami tej samej narodowoci lub religii
zamieszkaymi tak w kraju, jak i poza nim,
udzia w sprawach publicznych i w dziaalnoci midzynarodowych organizacji
pozarzdowych.
Ponadto, opracowany w Kopenhadze dokument wymienia take tworzenie mniejszociowej administracji, a nawet autonomii.

93

ONZ-owska Podkomisja do spraw Walki z Dyskryminacj i Ochrony Mniejszoci

wymienia rwnoczenie trzy reguy lece u podstaw regulacji problemw mniejszoci:
1) mniejszo nie moe domaga si specjalnych przywilejw i lepszego od innych
statusu w spoeczestwie,
2) mniejszo nie moe korzysta z wolnoci religii i prawa do wasnego ycia
kulturalnego w sposb naruszajcy te same prawa innych osb,
3) dziaalno mniejszoci nie moe narusza porzdku publicznego.

Zjawiska i pojcia pokrewne wobec nacjonalizmu






Zagadnienie nacjonalizmu powizane jest z caym szeregiem zjawisk i postaw,

terminw i poj, ktre czsto w potocznym mniemaniu utosamiane s z nim i uywane
bdnie jako synonimy tego.
Ju od ponad stu lat istnieje termin etnocentryzm (gr. ethnos = tum, lud, rasa,
plemi, nard) wymylony i wprowadzony do naukowego obiegu przez amerykaskiego
ewolucjonist Williama Grahama Sumnera, ktry odzwierciedla pogld, e wasna grupa
stanowi centrum wszystkiego i wszystkie inne gromady s hierarchizowane i oceniane
w odniesieniu do niej. W odrnieniu od pierwotnego etnocentryzmu nacjonalizm odwouje si do grupy, ktrej czonkowie w wikszoci si nie znaj i nie mog zna: ich blisko i podobiestwo jako ludzi swoich jest spraw przewiadczenia i wiary pyncej nie
tyle z osobistego dowiadczenia, ile ze rde ideologicznych. Obecnie etnocentryzm
traktuje si jako swego rodzaju odmian egoizmu grupowego (etnicznego), co nie musi prowadzi do wrogoci w stosunku do obcych. Zazwyczaj odnosi si go do sfery kultury
danego narodu, w ktrej jednostka czuje si najlepiej, za na obszarach innych kultur traci
pewno i moe okazywa niech.
Blisko etnocentryzmu sytuuje si szowinizm skrajny pogld opierajcy si na bezkrytycznym uwielbieniu wasnego narodu przy rwnoczesnym pogardliwym i nienawistnym stosunku do innych grup narodowociowych, co moe skutkowa przyznaniem
wasnemu narodowi prawa do podboju i panowania nad innymi narodami oraz do ich
wynarodowienia i dawienia ich kultury. Ten niebezpieczny pogld (i postawa) ma rwnie
wte przesanki racjonalne co anegdotyczne pochodzenie samego terminu: pochodzi on
bowiem od nazwiska Chauvin, postaci karykaturalnej (onierza napoleoskiego penego
naiwnego entuzjazmu i uwielbienia dla cesarza Francuzw), sportretowanej m.in. w sztuce
La cocarde tricolore (1831 r.) braci Cogniard. W nowoczesnej postaci szowinizm
przejawia si wspczenie niekiedy w krajach Europy Zachodniej w skrajnej niechci
w stosunku do imigrantw i azylantw i nazywany jest za Jurgenem Habermasem
szowinizmem dobrobytu.
Z kolei termin ksenofobia przeszed swoist ewolucj. rdosw wywodzi si
z jzyka greckiego (ksenos = obcy, go, i phobos = strach, lk), a termin wyraa obaw
i strach. Dzisiaj postawa ksenofobiczna to niech, wrogo i agresywno, wynikajca
94







z poczucia obcoci, polegajcej zarwno na odmiennoci pierwotnej (np. rasowej), jak

i wtrnej, wynikej z odmiennych waciwoci kulturowych (jzyk, sposb bycia, wierzenia itp. wytwory kultury).
Rasizm (w. razza = rasa, plemi, gatunek) bazuje na pseudonaukowym zaoeniu, e
ludzie rni si nie tylko cechami somatycznymi (budowa ciaa, kolor skry, ksztat oczu,
czaszki itd.), ale i psychicznymi, za ludzko dzieli si na rasy lepsze i gorsze,
wysze i nisze. Jest rzecz bezsporn, e rasy istniej, lecz rasizm nie polega na tym,
e nie dostrzega si tych rnic, ale na tym, e przypisuje si rasom pewne wartoci
(lepsze, gorsze), a take na tym, e uwaa si je za jedyny (najwaniejszy) czynnik kulturotwrczy. Konsekwencj rasizmu jest przekonanie, e mieszanie si ras jest szkodliwe
i prowadzi do degeneracji ludzkoci, upadku kultur i cywilizacji, czemu zapobiec moe
troska o czysto rasy i cisa segregacja rasowa. Za twrcw ideologii rasistowskiej uwaa
si yjcych w XIX wieku: francuskiego dyplomat Artura Gobineau (Esej o nierwnoci
ras ludzkich) oraz niemieckiego filozofa angielskiego pochodzenia Hustona Stewarta
Chamberlaina (Podstawy XIX wieku), natomiast jako oficjalna doktryna pastwowa rasizm
obowizywa w najbardziej jaskrawej formie w III Rzeszy (nazizm) i Republice Poudniowej Afryki (apartheid cisa segregacja rasowa) w latach 194891. Szczegln postaci rasizmu jest antysemityzm doktryna wrogoci i nienawici do narodu ydowskiego,
bazujca obecnie gwnie na przesankach o charakterze politycznym, ekonomicznym
i kulturowym (termin ten stworzyli w latach siedemdziesitych ubiegego wieku dwaj niemieccy dziennikarze Ernest Renan i Wilhelm Marr i jego pierwotne znaczenie byo tosame z dzisiejszym, tyle e opierao si na biologicznych aspektach odrbnoci ydw; od
pocztku za by on skaony niecisoci, jako e semitami s rwnie Arabowie,
a w staroytnoci zaliczano do nich Babiloczykw, Asyryjczykw czy Aramejczykw).
Wrogo do ydw jako wyznawcw religii mojszowej nosi miano antyjudaizmu.
Obok powyszych, istniej pojcia zwizane z problematyk nacjonalizmu, ktre
opisuj okrelone postawy i zachowania, a nie nios ze sob tak duego balastu pejoratywnych konotacji. Nale do nich choby takie kategorie, jak: patriotyzm, kosmopolityzm
czy charakter narodowy.
Patriotyzm (gr. patriotes = praojcowski, rodak, wspobywatel) to postawa oparta
na zasadach mioci ojczyzny, wasnego narodu, poczona z gotowoci do ofiar, przy
rwnoczesnym uznaniu praw innych narodw i szacunkiem dla nich. Rnice midzy
patriotyzmem a nacjonalizmem dotycz trzech gwnych kwestii:
1) koncepcji narodu: w patriotyzmie oparta na wsplnocie uznawanych wartoci, w nacjonalizmie wiadomo zbiorowa jest nieredukowalna do wiadowoci jednostkowej;
2) stosunku do wartoci, jak stanowi sama wsplnota: w patriotyzmie jej nadrzdno przy akceptacji i tolerancji dla innych wsplnot, w nacjonalizmie mit ekskluzywnoci, nadrzdnoci wasnego narodu, rywalizacja oraz walka z innymi;
3) relacji z wartociami uniwersalnymi: w patriotyzmie rwnorzdno, bezkolizyjno i moliwo synchronizacji, w nacjonalizmie jedynie hierarchizacja
i konfliktowo.
95




Jako postaw przeciwstawn patriotyzmowi traktuje si kosmopolityzm (gr. kosmopolites = obywatel wiata), polegajcy na afirmowaniu swojej przynalenoci do caego
wiata i negowaniu podziaw zarwno politycznych, jak i terytorialnych. Podejcie do
kosmopolityzmu jako swego rodzaju wyrzeczenia si swojej ojczyzny, wrcz zdrady narodowej, w dzisiejszych czasach traci sens.
W dobie globalizacji ycia, procesw integracyjnych, przepywu swobodnego ludzi
i informacji, gdy wiat staje si globaln wiosk adne racjonalne wzgldy nie przemawiaj za dylematem: by patriot czy kosmopolit.
Pojcie charakteru narodowego na gruncie nauki budzi szereg kontrowersji: jedni
neguj fakt istnienia czego takiego, inni s skonni przypisywa mu rozstrzygajc rol
w dziejach poszczeglnych narodw.
Zrodzio si ono w wieku XVIII, gdy upowszechni si pogld, e yciem narodw
nie rzdzi przypadkowo, lecz jest ono ksztatowane przez konkretne warunki, takie, jak:
wielko kraju, tradycja, historia, religia, dominujcy sposb utrzymania si przy yciu
(Monteskiusz O duchu praw).
Mistyczno-idealistycznemu ujciu charakteru narodowego pierwszy przeciwstawi si
austriacki socjolog i polityk Otto Bauer, piszc, i:
(...) nie jest to absolutna (dana przez jakiego Ducha), lecz wzgldna wsplnota charakteru,
gdy poszczeglni czonkowie narodu, obok cech wsplnych z caym narodem, maj ponadto
cechy indywidualne (take cechy rodowiskowe, klasowe, zawodowe), ktrymi rni si jeden
od drugiego.



Mimo rnorodnych okrele i desygnatw odnoszcych si do nich istnieje dzi

zgodno co do tego, e na ten fenomen skadaj si dwie warstwy:
1) wrodzona pierwotna (uzdolnienia, temperament, emocje, czyli dyspozycje psychiczne),
2) nabyta wtrna (normy zachowa, normy moralne, wierzenia religijne, wiedza, czyli
wszystko to, co zostao przez jednostk nabyte w procesie socjalizacji).
Czynniki, ktre formuj charakter narodowy, mona pogrupowa na:
materialne: genealogiczne (rasa), geograficzne (terytorium, klimat, zaludnienie),
ekonomiczne (struktura zatrudnienia, rodzaj gwnych zaj ludnoci);
duchowe: polityczne (prawo, wizi polityczne, sposb sprawowania wadzy), religijne, system wychowawczy, jzyk, literatura.
Chocia cigle brak jednomylnoci co do definicji kategorii charakter narodowy,
istnieje wrd badaczy zgodno co do tego, e historyczne losy narodu powoduj uformowanie si swoistych cech psychicznych jego czonkw i e cechy te, zwane czsto
charakterem narodowym, w istotny sposb wpywaj na zachowanie narodu w rnych
sytuacjach yciowych.

96

Literatura
[1] Brubaker R.: Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej
Europie. Warszawa Krakw, 1998
[2] Gellner E.: Narody i nacjonalizm. Warszawa, 1991
[3] Koskowska A.: Kultury narodowe u korzeni. Warszawa, 1996
[4] Maryaski A.: Narodowoci wiata. Warszawa, 1994
[5] Pomian K.: Europa i jej narody. Warszawa, 1992
[6] Robinson R.S., Post J.M.: Paranoja polityczna. Psychopatologia nienawici.
Warszawa, 1999

[7] Spory i konflikty midzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne. (Pr. zb.). Wrocaw,
1999
[8] wiat i Polska u progu XXI wieku. (Pr. zb.) Toru, 1994






[9] Wojciechowski S.: Nacjonalizm w Europie rodkowo-Wschodniej. Wrocaw, 1999

97