Elbieta Ciewska

Filozofia kultury w stanie wrzenia. Wstp do

Upadku cywilizacji zachodniej Floriana Znanieckiego
Filozofia kultury moe
o tyle tylko przewidzie przyszo,
o ile j stworzy
Florian Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej

Florian Znaniecki napisa Upadek cywilizacji zachodniej w 1920 roku, tu po

wstrzsie wydajcym si wczesnym Europejczykom kulminacyjnym punktem
dziejw, po okropiestwach pierwszej wojny wiatowej, po rewolucji w Rosji
i tu po wojnie polsko-bolszewickiej w czasie przewartociowania wszystkich wartoci. Kultura staa si problemem. Nie tylko dlatego, e na nowo dostrzeono jej wag. Staa si problemem dosownie znalaza si w kryzysie.
Tytu ksiki jest mylcy. Znaniecki mgby rwnie dobrze zatytuowa j
Upadek i ocalenie cywilizacji zachodniej lub po prostu Projekt cywilizacji zachodniej.
Jej tre jest dosy oryginalna na tle rodzcego si katastrofizmu i pesymizmu.
To zdecydowanie wicej ni zestaw modernizacyjnych obaw i nadziei lub diagnoza chorb toczcych Europ w pierwszych dziesicioleciach XX wieku, chorb, z ktrych jak si wydaje, nie wyleczylimy si do tej pory. To esej oferujcy
wgld w jej sytuacj i zrozumienie jej problemw: spojrzenie na nie w szerokim
kontekcie, dostrzeenie w nich elementw procesu, ktry moe, ale nie musi
podlega kontroli.
Upadek napisa fascynat pynnoci, zmiany i ruchu, optymista i pragmatysta,
performer, chccy sowem wywoa now kulturow rzeczywisto. Znaniecki
okrela siebie jako self-made sociologist1. Z wyksztacenia by filozofem, nigdy
nie studiowa socjologii, wszystkiego nauczy si sam z ksiek, bada i rozmw z uczniami. Jak wspomina, wysucha tylko jednego wykadu Emila Durkheima2. Socjologia zawdzicza mu biograficzn metod badawcz, pogbienie filozoficznej wraliwoci, wytyczenie kierunkw rozwoju socjologicznych
poddyscyplin, a polska socjologia pierwsz katedr uniwersyteck, jeeli
nie liczy wykadw Ludwika Krzywickiego w Wolnej Wszechnicy Polskiej.
W Upadku odnale mona tematy rozwijane przez Znanieckiego w innych
1

yciorys wasny Floriana Znanieckiego, napisany 27 lutego 1945, w: Z. Dulczewski, Florian

Znaniecki: ycie i dzieo, Pozna 1984, s. 394.
2
Ibidem, s. 392.

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

pracach, zarwno wczeniejszych, jak i pniejszych, ale przede wszystkim

programowy wrcz przykad czenia socjologii, a raczej wczenia socjologii
w upodoban przez niego filozofi kultury. Wanie jako wynik pracy zarwno socjologa, chccego by filozofem wartoci, jak i filozofa wyznaczajcego
praktyczne zadania swojej myli, chciaabym przedstawi Upadek w niniejszym wstpie3.
Ksik naley zatem czyta na dwch poziomach. Pierwszy z nich to oczywicie pogbiony opis wczesnej kultury. Drugi, zapisany midzy wierszami,
to szkic nowej, podanej przez Znanieckiego cywilizacji, opartej na najlepszym
jego zdaniem rozwiniciu ideaw tej pierwszej. Na pierwszym poziomie Znaniecki wystpuje jako socjolog, na drugim za jako filozof kultury, ale te czowiek o okrelonych politycznych i ekonomicznych pogldach. Zaley mu nie
tylko na tym, by cywilizacja przetrwaa, ale przede wszystkim na tym, by przetrwaa na sposb mu bliski, dlatego drugi z powyszych poziomw odczytania
tekstu jest waniejszy ni pierwszy.
Filozofia kultury, paradoksalnie, rozwijaa si najdynamiczniej w czasach
niewiary w filozofi. Rodzia si z buntu wobec tego naduycia wczesnej
myli traktujcego natur za istot absolutn, a nie za kategori, w obrbie ktrej s postrzegane i porzdkowane treci bytu, z buntu wobec natury
jako pojcia wadajcego innymi pojciami4. Natura oznacza tu wszystko to,
co przyrodzone, biologiczne i materialne. Przeciwko tej uzurpacji wystpowao
wielu, Znaniecki za by jednym z nich. Wysuwano rne propozycje detronizacji natury. Wprawdzie z perspektywy wieku moe nam si wydawa, e
czas niewiary w filozofi dopiero mia nadej, i e do dzi w filozofii i naukach
spoecznych natura ma si cakiem dobrze, ale tym bardziej lektura Upadku po
ponad dziewidziesiciu latach moe okaza si wartociowa.
Komentatorzy cywilizacyjnej refleksji Znanieckiego koncentruj si zazwyczaj na jej ewolucji bd pnej, dojrzaej formie, ktrej zapowiedzi s rozwaania zawarte w Upadku oraz ksika Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci,
a kulminacj stanowi Nauki o kulturze i Wspczesne narody. Przedmiotem niniejszego szkicu bd pocztki teje refleksji oraz sposb, w jaki suya ona nie
tylko opisowi istniejcych norm spoecznych, ale te stworzeniu nowych.
Socjolog, ktry porusza si na styku twrczoci i nauki, moe by znany
i ceniony, moe inspirowa swoj oryginalnoci, ale musi te liczy si z tym,
e nie zawsze bdzie zrozumiany. Tak te byo w przypadku Znanieckiego.
Aleksander Hertz stawia go w jednym rzdzie z takimi wielkimi socjologami
jak Georg Simmel, mile Durkheim, Vilfredo Pareto, Max Weber, Leopold von
3

Portret Znanieckiego jako filozofa kultury czytelnik moe znale w ksice Grzegorza
Godlewskiego Lekcja kryzysu, portret Znanieckiego jako socjologa kultury mona znale w rozproszonych pracach socjologicznych, przede wszystkim autorstwa Elbiety Haas, ktrych pena
lista znajduje si na kocu ksiki.
4
G. Simmel, O istocie kultury, w: Filozofia kultury. Wybr esejw, prze. W. Kunicki, Krakw
2007, s. 15.

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

Wiese czy Robert McIver. Ten ostatni zreszt by wsppracownikiem Floriana

Znanieckiego w Columbia Univerisity5. Pitrim Sorokin z Uniwersytetu Harvarda uznawa Znanieckiego za jeden z najbardziej twrczych umysw we wspczesnej socjologii6. Ponadto uwaa go za przyjaciela, za kogo z kim mg dzieli wiele swoich sukcesw, ale i poraek. Powd przemilczania moich ksiek
jest dokadnie taki sam jak twoich Sorokin pisa w licie do Znanieckiego
w grudniu 1951 roku:
Z pewnym wyjtkiem Chopa polskiego, inne twoje prace i cay twj wkad byy w sposb
znaczcy pomijane i traktowane milczeniem. Jednak to wszystko zupenie mnie nie martwi. Jeeli w moich lub w twoich, lub w czyichkolwiek pracach jest jaka warto, wczeniej czy pniej sama si ujawni7.

Znaniecki, tak jak Sorokin, ju za ycia peni rol harcownika, kogo sytuujcego si poza gwnym nurtem socjologii, badacza wytyczajcego nowe
szlaki. Czsto zbyt oryginalny na swoje czasy, czsto zbyt oczywisty dla nastpcw, pada ofiar wasnego wybiegania naprzd. Obecny, ale bezimienny,
z twrczoci przypisan mniej lub bardziej wiadomym, jednak zawsze bardzo
zdolnym, spadkobiercom. Echa jego teorii brzmi w pismach spoecznych interakcjonistw, Alfreda Schtza, Pierrea Bourdieu, Ervinga Goffmana czy Anthonyego Giddensa. W tym sensie Znaniecki jest nam wspczesny8, ale tak jak
wtedy, tak i teraz jest aktorem drugiego planu.

Zupenie niebojowy, agodny, postpowy intelektualista

Znaniecki, piszc Upadek, by ju dowiadczonym socjologiem i uznanym filozofem. Przedstawianie jego biografii nie jest konieczne dla potrzeb tego wstpu,
ale warto poda kilka szczegw z jego ycia po to, by lepiej zrozumie jego
twrczo9.
Florian Witold Znaniecki urodzi si 15 stycznia 1882 roku w witnikach
pod Wocawkiem, w majtku dzierawionym przez jego ojca. Mia Europ
w rodzinie przez koligacje, podre i znajomo jzykw obcych. Wada francuskim, niemieckim, rosyjskim, hiszpaskim i oczywicie angielskim, czyta take
po wosku. Pocztkowo interesowa si geografi, etnologi, botanik, zoologi,

A. Hertz, Florian Znaniecki (18821958), Kultura 1958, nr 7/129-8/130, s. 157.

List P.A. Sorokina do profesora R. Bierdstedta z 15 maja 1950 r., orygina w: F. Znaniecki
Papers 19181968, box 1, folder 7, University of Chicago.
7
List P.A. Sorokina do F. Znanieckiego z 10 grudnia 1951 r., orygina w: F. Znaniecki Papers
19181968, box 2, folder 13, University of Chicago.
8
Z. Bauman, Florian Znaniecki, nasz wspczesny, w: Teoria socjologiczna Floriana Znanieckiego
a wyzwania XXI wieku, red. E. Haas, Lublin 1999, s. 101.
9
Jeeli nie zostao to zaznaczone inaczej, szczegy biograficzne podaj za: Z. Dulczewski,
Florian Znaniecki: ycie i dzieo, op. cit.
6

10

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

histori i socjologi, potem doszy zainteresowania filozoficzne i pierwsze prby literackie, pene filozoficznych, estetycznych intuicji i w odczuciu niektrych
czytelnikw, troch zbyt egzaltowanych uniesie. Mody Znaniecki chcia wskaza nowe duchowe kierunki Polsce i wiatu. Cz prb ukazaa si drukiem,
ale ich warto artystyczna nie bya zadawalajca ani dla niespena dwudziestoletniego autora, ani dla czytelnikw. Nie zniechcio go to jednak i nie zachwiao jego wiary w to, e jest powoany do objawiania ludzkoci czego wielkiego, czego, co miao zarazem odrodzi Polsk i ca ludzko. Skierowa si
w stron filozofii. Wspominajc ten etap swojego rozwoju, pisa:
[] w okresach entuzjazmu perspektywa wieloletniej pracy w celu stworzenia systemu
teoretycznego, adresowanego tylko do intelektualistw, systemu, ktry nie zawieraby nic
z siy emocjonalnej koniecznej do zrewolucjonizowania wiata, wydawaa si daleka od
usatysfakcjonowania mnie. To, czego chciaem, miao by szybkim, bezporednim, silnym
emocjonalnie oddziaywaniem na masy, docierajcym wszdzie w sposb atwy. Moj
wyobrani podniecay przykady wielkich twrcw religii i reformatorw. [] Dziea
Nietzschego, ktre czytaem wtedy po raz pierwszy, pomogy w krystalizacji planu10.

Wprawdzie ambicje Znanieckiego ulegy z czasem stonowaniu, ale jego modo zdecydowanie naleaa do tych awanturniczych. Byy w niej i konspiracja,
i udzia w grupie samoksztaceniowej, relegowanie z Uniwersytetu Warszawskiego, studia zagranic (w Genewie, Zurychu i przez rok na Sorbonie), suba
w Legii Cudzoziemskiej po zawodzie miosnym, wdrwka z trup aktorsk,
wspomniane ju zainteresowania literackie, redakcja francuskiego czasopisma
poetyckiego, wreszcie upozorowane samobjstwo nad Jeziorem Genewskim,
majce oznacza zerwanie z wasnym arystokratycznym pochodzeniem i pocztek nowego ycia. Z jednej strony Znaniecki nie chcia, by wasne tradycje
rodzinne przysoniy mu wiat, gdy wyej ceni arystokracj umysow ni rodow. Z drugiej, do koca ycia pozosta mu bliszy krg towarzyski, z ktrego
si wywodzi, ni warstwy nisze. w krg uksztatowa jego wiatopogld
z towarzyszcymi mu planami, idealistycznymi marzeniami, rozmachem, romantycznym przewiadczeniem o powinnoci i odpowiedzialnoci. Zmieniy si
formy, pozostay ideay. Pokusa intelektualnego wpywania na otoczenie okazaa si jednak nie do odparcia. W jednym z nielicznych szkicw autobiograficznych pisa:
Nie wracaem ju myl do cigot arystokratycznych. Jako demokrata doszedem do
konkluzji, e rola spoeczna arystokracji rodowej oraz specyficznych standardw pod jej
wpywem rozwijanych i wiadomie bd niewiadomie naladowanych, nawet przez spoeczestwa demokratyczne, staje si coraz wyraniej bezuyteczna. Odczuwaem jednak
wasn niech do wszelkich kontaktw z ludmi niewyksztaconymi. Moje rozwaania na temat organizacji spoecznej przywiody mnie do przekonania, e niezbdny jest
10
F. Znaniecki, Intelektualna Ameryka napisa Europejczyk, Kultura i spoeczestwo 1978,
t. 22, nr 4, s. 3435.

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

11

pewien arystokratyczny model, by uchroni nowoczesne spoeczestwa przed dalszym

wzrostem ochlokracji. Jedyn organizacj, ktra wydawaa si zgodna z postpem kulturalnym, bya w moim przekonaniu instytucjonalnie zagwarantowana zasada swobodnego dostpu do krgw arystokracji intelektualnej, rozumiejc okrelenie intelektualna
w jego najszerszym znaczeniu. Nie miaem natomiast ambicji odegrania jakiejkolwiek
przywdczej roli spoecznej bd politycznej. Przeciwnie, postanowiem starannie unika
wszelkich pokus jakiegokolwiek praktycznego wpywania na ycie spoeczne11.

Po studiach podj Znaniecki prac w Rapperswilu, centrum kulturalnym

caej polskiej emigracji. Doktoryzowa si w Krakowie prac Zagadnienie wartoci
w filozofii w 1910 roku. By cenionym prelegentem, jego referatw na spotkaniach Polskiego Przegldu Psychologicznego suchali Stanisaw Leniewski, Tadeusz Kotarbiski, Edward Abramowski oraz Wadysaw Tatarkiewicz,
z ktrego rodzin poczya go pniej przyja. Przed pierwsz wojn wiatow ukaza si szereg prac filozoficznych Znanieckiego, ktre okrelay go
jako socjologa.
Po powrocie do Polski Znaniecki rozpocz prac w Towarzystwie Opieki nad
Wychodcami w Warszawie jako dyrektor biura oraz redaktor miesicznika Wychodca Polski. Praca otworzya przed nim niespodziewane moliwoci. Jako
dziaacz spoeczny cieszy si opini osoby niezwykle kompetentnej w sprawach
emigracji w Krlestwie Polskim i wanie z powodu tej sawy rozpocz wspprac z Williamem I. Thomasem, ktrej owocem bya podr do Stanw Zjednoczonych w 1914 roku oraz wspautorstwo monografii Chop polski w Ameryce.
Spotkanie uczonych pomogo Znanieckiemu przybliy si do marze o swobodnej pracy naukowej, marze, ktre nie mogy by spenione w wczesnej Polsce
pomimo intelektualnego oywienia w Warszawie i rodowiska o najwyszych
aspiracjach naukowych. Znaniecki myla bardzo praktycznie:
Poniewa pragnem czego wicej ni uznania wrd rodakw i oddziaywania intelektualnego w jednym kraju, musiaem wybra pastwo, ktrego jzyk byby w wiecie powszechniejszy ni hiszpaski czy portugalski. Std tylko Ameryka Pnocna wchodzia
w rachub12.

Niemniej jednak styl ycia Amerykanw go odstrcza:

Praktyczne nastawienie amerykaskiego sposobu mylenia, bezwzgldny pd amerykaskiego biznesu, wybujay industrializm nie oddziayway zbyt zachcajco. Nie zachwycay mnie take raporty o religijnym i obyczajowym konserwatyzmie amerykaskim13.

Znanieckiego ujmowaa swoboda Amerykanw w codziennoci, przej od

nich brak formalizmu w kontaktach osobistych, ale odrzucaa go bezwzgldno
11

Ibidem, s. 36.
Ibidem, s. 37.
13
Ibidem, s. 38.
12

12

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

w interesach i w pracy, rozczarowyway niewielkie ambicje intelektualne, krpowa swoisty konserwatyzm rozmwcw:
Czuj si tu bardziej skrpowany w wyraaniu swojej opinii, ni miao to miejsce pod
cenzur rosyjsk w Warszawie, wbrew temu, i nie mam w najmniejszym stopniu skonnoci do politycznego, spoecznego, moralnego czy religijnego rewolucjonizmu i w Europie uwaany byem nawet przez najbardziej radykalnych konserwatystw za zupenie
niebojowego, agodnego, postpowego intelektualist14.

Pobyt w Stanach Zjednoczonych przeobrazi Znanieckiego z filozofa w socjologa, a sukces pisanej razem z Thomasem pracy uczyni go ponadto socjologiem wiatowej sawy. Pomimo oczywistego sukcesu i yciowej stabilizacji,
po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej postanowi wrci do Polski. Ani
wydana przez niego w tym czasie Rzeczywisto kulturowa nie wzbudzia takiego
zainteresowania, na jakie liczy, ani podzielona Polonia nie uznaa w nim swojego naturalnego przywdcy. Zupenie inne moliwoci stwarzaa niepodlega
Polska.
Znaniecki napisa list do Ministra Spraw Wewntrznych RP, Stanisawa
Wojciechowskiego, wyraajc wol powrotu i pracy w Polsce oraz ch zaszczepienia socjologii na polski grunt poprzez stworzenie midzy innymi Instytutu
Socjologicznego. Ostatecznie, od Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego otrzyma ofert pracy na Uniwersytecie Poznaskim i pokierowania tam jedn z katedr filozofii, ktr wkrtce przeksztaci na pierwsz
w Polsce katedr socjologii, nadajc jej od roku akademickiego 1920/1921 nazw Katedry Socjologii i Filozofii Kultury.
Katedra stwarzaa Znanieckiemu szans powrotu do dawnych zainteresowa.
Przed powrotem do Polski w 1919 roku pisa:
W badaniach socjologicznych bowiem zaczem zatraca jedno i cigo celu, oglno
podstawowych zaoe, szeroko intelektualnych horyzontw, ktre dla mnie stanowiy
urok filozofii. W kocu zdecydowaem si kontynuowa obydwa typy docieka i realizowa tak dalece, jak tylko byo moliwe, swoje stare teoretyczne plany, pozostajc otwartym na wszelkie nowe sugestie o charakterze bardziej konkretnym15.

Pogldy polityczne Znanieckiego naley czsto odczytywa w jego pracach niejako midzy wierszami, wnioskujc ze znajomoci, ktre utrzymywa,
z miejsc, w ktrych bywa lub z inicjatyw, ktre popiera. Niemniej jednak
ta cieka rozumowania czasem moe okaza si mylca wszak nie zawsze
yczliwe profesorskie zainteresowanie i poparcie oznacza wiatopogldowy
akces. Zostawi zaledwie kilka wypowiedzi na ten temat. W modoci otar
si o krgi lewicujcej, spoecznie zaangaowanej warszawskiej inteligencji
o niepodlegociowym nastawieniu. Uczestniczy w tajnych spotkaniach Uni14
15

Ibidem, s. 42.
F. Znaniecki, Intelektualna Ameryka napisa Europejczyk, op. cit., s. 4041.

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

13

wersytetu Latajcego, a take wsptworzy gimnazjalne socjalizujce pisemko wit. Opublikowa tam swoje pierwsze utwory poetyckie. Esej Znaczenie
rozwoju wiata i czowieka ukaza si w 1913 roku rwnie w serii zwizanej z tym gronem, obok artykuw midzy innymi Ludwika Krzywickiego
i Wadysawa Tatarkiewicza. Tam te po raz pierwszy posuy si terminem
kulturalizm16. Trudno jednak dostrzec w nim politycznego dziaacza lub
aktywist, chocia niewtpliwe on sam postrzega swoj prac jako misj
spoeczn.
Rwnie w Stanach Zjednoczonych nie angaowa si aktywnie w dziaalno adnej z organizacji polonijnych, chocia, jako czowiekowi niezwizanemu z adnym wyznaniem, z pewnoci blisze byy te o laickim charakterze.
Mirosaw Franci pisze, e Znanieckiemu bliskie byy koncepcje polityczne
Komitetu Obrony Narodowej, organizacji polonijnej o profilu niepodlegociowym i umiarkowanie lewicowym, dziaajcej w Stanach Zjednoczonych od
1912 roku do kilku lat po pierwszej wojnie wiatowej (data zakoczenia dziaalnoci Komitetu jest trudna do ustalenia ze wzgldu na zmian profilu
dziaalnoci i rozproszenie czonkw), ale ich wzajemne kontakty pozostay lune17. Sam Znaniecki odnotowa dziaalno organizacji w pitym tomie
Chopa polskiego. KON stan po stronie Naczelnego Komitetu Narodowego,
dziaajcego w zaborze austriackim, a potem Rady Regencyjnej. Po odzyskaniu
niepodlegoci wikszo czonkw i zwolennikw KON popara Pisudskiego
i Sanacj.
Innym tropem w ustalaniu przekona politycznych Znanieckiego moe
by jego dziaalno ekspercka. Z inspiracji Thomasa w 1918 roku przekaza
on Departamentowi Stanu przy Prezydencie USA analizy dotyczce spodziewanej sytuacji Polski po wojnie. Nie tylko uwaa, e niepodlega Polska nadal
bdzie odczuwa zagroenie ze strony Rosji i Niemiec, ale rwnie dostrzega swojego rodzaju sympati Polski dla Austro-Wgier, podyktowan przede
wszystkim federacyjnym charakterem tego pastwa. Spodziewa si, e Polacy
bd rozwija wasn kultur i e gdyby Polska zostaa oddzielona od Rosji Litw, Biaorusi i Ukrain, wrciaby do swojego dawnego ideau wsppracy
kulturowej narodw sowiaskich, wyraonego otwarcie ponad siedemdziesit lat temu, polegajcego na zachowaniu i penym rozwoju indywidualnoci
kadego z nich18. Polska mogaby wtedy zosta kulturalnym i politycznym
orodkiem sowiaskich grup narodowych rodkowej Europy. Znaniecki zbli16
Chodzi o seri zeszytw wiat i czowiek, nalec do kolekcji Poradnika dla Samoukw. Por. A. Mencwel, Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego, Warszawa 2009,
s. 158.
17
M. Franci, Komitet Obrony Narodowej w Ameryce 19121918, Wrocaw 1983, s. 164166.
18
F. Znaniecki, Considerations Which Would Tend to Draw Poland Toward or Repel Her from Germany, Russia, Austria, in Connection with Her Aspirations for Independence and Cultural Development,
29 stycznia 1918, s. 45. Orygina raportu znajduje si w bibliotece Yale University, kopie w Archiwum Floriana Znanieckiego w Poznaniu.

14

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

a si tutaj do stanowiska Jzefa Pisudskiego i Polskiej Partii Socjalistycznej.

Konflikt z niedawnymi zaborcami i moliwe przysze tarcia opisywa rwnie
w kategoriach kulturowych, a nie etnicznych bd rasowych. Wskazywa na
przykad, e polskie wysiki samoorganizacji spoecznej s nie do wytumaczenia na gruncie niemieckiej historiografii przedstawiajcej Pierwsz Rzeczpospolit jako kraj anarchii, co miao suy te usprawiedliwieniu zaborw.
Samoorganizacj nazywa solidarnoci spoeczn. Uwaa, e wspczesna mu
polska kultura ma dwie podstawowe cechy. W wymiarze spoecznym jest to
synteza indywidualizmu i wsppracy. Nacisk na indywidualizm odrnia j
od socjalizmu. W wymiarze intelektualnym jest to pragmatyczny idealizm
zainteresowanie problemami kultury w przeciwiestwie do problemw
natury oraz nacisk na wpyw czynnikw ideacyjnych w przeciwiestwie do
czynnikw materialnych w ewolucji kulturowej. O tym, e jest to celna charakterystyka polskiej kultury, miaaby wiadczy, zdaniem Znanieckiego, niech
wikszoci Polakw wobec koncepcji mocy wysuwanych przez Narodow
Demokracj. Zdaniem Znanieckiego Polska kultura, jeli miaaby okazj si
rozwin, zrwnowayaby tak niemiecki polityczny i spoeczny materializm,
jak i rosyjski radykalizm z jego nihilizmem. Jej wkad w europejsk polityk
i kultur byby zatem bardzo cenny19.
Po wojnie i po powrocie do Polski, w kwietniu 1921 roku, Znaniecki otrzyma Odznak Ofiarnych Obywatelskiego Komitetu Obrony Pastwa przyznan
mu jako czonkowi Komitetu Obrony Narodowej w Poznaniu. Komitet powsta
22 wrzenia 1920 roku, a nazw nawizywa do niepodlegociowej organizacji
polonijnej w Stanach Zjednoczonych. W jego statucie zapisano, e jest zrzeszeniem majcym na celu obron spraw narodu i pastwa, a do osignicia tego
celu suy miay oprcz rozszerzenia organizacji, propagandy wewntrznej
i zewntrznej, wspierania onierzy i ich rodzin, take zwalczanie dnoci zagraajcych pastwu, np. przewrotw bolszewickich20. Prezesem Komitetu by
Heliodor wicicki, wczesny rektor Uniwersytetu Poznaskiego. Warto o tym
wspomnie, poniewa Komitet Obrony Narodowej w Poznaniu by te wydawc Upadku cywilizacji zachodniej. Inicjatywa napisania ksiki zapewne wysza ze
strony Znanieckiego, brakuje jednak potwierdzajcych to dokumentw. W kadym razie tre ksiki zarwno od strony naukowej, jak i propagandowej oraz
zamiar wydania jej za granic odpowiaday celom Komitetu. W latach nastpnych Znaniecki wydawa pismo Modzie sobie, zachcajc w nim uczniw
i studentw do wyrabiania sobie nawykw samoksztaceniowych. Planowa zaoenie instytutu socjologicznego majcego ksztaci urzdnikw pastwowych
i dziaaczy spoecznych.
19
F. Znaniecki, The Organization of Polish Society for Cultural Productivity, 29 stycznia 1918,
s. 3337. Orygina raportu znajduje si w bibliotece Yale University, kopie w Archiwum Floriana
Znanieckiego w Poznaniu.
20
Statut Komitetu Obrony Narodowej Wojewdztwa Poznaskiego, Pozna 1920, s. 2.

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

15

Znaniecki nie angaowa si politycznie, bdc wiernym postanowieniom

powzitym par lat wczeniej, ale zdecydowanie nie mona nazwa go biernym obywatelem. Trudno okreli skal jego dziaalnoci, poniewa wikszo
dokumentw osobistych z lat dwudziestych zostaa zniszczona w czasie drugiej wojny wiatowej. Nie zachoway si te dokumenty Polskiego Instytutu
Socjologicznego. Wiadomo jednak, e nie tylko by czonkiem Komitetu Obrony Narodowej w Poznaniu, ale napisa te zaangaowan spoecznie broszur
zatytuowan Organizacja Obywateli Pracy i by jednym z zaoycieli oraz twrc
programu stowarzyszenia o tej samej nazwie. Broszura zostaa doczona do
niniejszego wydania Upadku.
Program ukaza si w Poznaniu w 1920 roku. Okadk broszury zdobi motek: motkami i motami nazywano te oddziay organizacji (sic!), ktra okrelaa sama siebie jako polski wynalazek w dziedzinie ekonomicznej, spdzielnia, kooperatywa, towarzystwo wzajemnej pomocy i towarzystwo ubezpiecze
wzajemnych. Organizacja deklarowaa apolityczno i bezpartyjno21. Do jej
celw naleao przeksztacanie psychologii i pracy, wzmoenie wytwrczoci, promowanie przedsibiorczoci (wedug amerykaskiego ducha) i wsppracy caego spoeczestwa, polepszenie ycia narodu i zacienienie jego jednoci, rozumianej jako wiadoma wola i nieprzymuszona solidarno zbiorowego
czynu22. Polacy, dziki zjednoczeniu i zapewnieniu sobie dobrych warunkw
materialnych, mieli sta si odpornymi na rewolucyjne ideologie, zwaszcza bolszewizm. OOP miaa te uatwi nadejcie nowego spoeczestwa i zapobiec
upadkowi cywilizacji23. Nowe spoeczestwo, tak jak OOP, miao opiera si na
ideaach rwnoci, solidarnoci moralnej i wsplnej pracy twrczej najszerszych mas24. Podstawow zasad organizacji mia by solidaryzm, a wic zasada zdrowego ycia spoecznego w ogle, mwica, e:
[] idea spoeczny powinien uwzgldnia zarwno dobro kadej jednostki, jako te
dobro ogu, e powinien by zakrelony tak, aby osobnik, ktry dziaa dla dobra ogu,
otrzymywa w zamian wiksze korzyci, ni te, ktre by mg osign, dziaajc wycznie dla celw egoistycznych, i aby og przez dobrowolne wspdziaanie jednostek
uzyskiwa wiksze dobra ni te, ktre by mg zdoby, posugujc si przymusem w stosunku do swych czonkw25.

Zasada stowarzyszenia brzmiaa: Kademu wedug jego rzeczywistych zasug. Czonkowie organizacji mieli zosta kapitalistami przez prac, a sam kooperatyzm mia by jedyn desk ratunku midzy Scyll kapitalizmu a Charybd socjalizmu26. Znaniecki chcia unikn utopijnego mylenia, ale program zrzeszenia
21

Por. O.P. Przegld miesiczny Organizacji Obywateli Pracy 1921, nr 17.

F. Znaniecki, Organizacja Obywateli Pracy, s. 167 (tu i dalej odniesienie do niniejszego wydania).
23
Ibidem.
24
Ibidem, s. 157.
25
Ibidem, s. 158159.
26
O.P. Przegld miesiczny Organizacji Obywateli Pracy, luty 1921, nr 1, s. 13.
22

16

Filozofia kultury w stanie wrzenia...

kooperatyw by niewtpliwie idealistyczny. Przedstawia OOP jako najatwiejszy

do urzeczywistnienia i jak najbardziej podany typ spoeczestwa przyszoci,
organizacja miaa sta si najbogatsz i najzyskowniejsz w wiecie instytucj,
obj swym zasigiem poow obywateli polskich i da wanie to, czego idea solidaryzmu potrzebuje, aby rzeczywicie zapanowa nad wiatem27. Organizacja
opieraa si na wykupywaniu udziaw przez prac dobrowoln jej czonkw. Profesorowie uniwersyteccy, ksia i urzdnicy pastwowi dawali wykady na tematy
bliskie organizacji, wspierali j rwnie waciciele przedsibiorstw oraz parafie.
Powstaway warsztaty pracy, a take wydawano pismo, w ktrym informowano
o biecych wydarzeniach, omawiano ide solidaryzmu, radzono jak zosta milionerem. Organizacja nie osigna jednak takich rozmiarw, o jakich marzy Znaniecki. W warstwie ideowej zbliaa si do pogldw Edwarda Abramowskiego.
W jej programie i w pismach autora Zwizkw przyjani mona znale podobn krytyk socjalizmu, marksizmu i kapitalizmu, niech do instytucji pastwa
i jego biurokracji (OOP miaa uspoeczni, ale nie upastwowi Polakw),
przekonanie o koniecznoci odnowy moralnej (psychologicznej) spoeczestwa
i marzenie o pojawieniu si nowego czowieka, zacht do zakadania wolnych
stowarzysze i kooperatyw, uczynienie przedsibiorstw wasnoci pracownikw
i uznanie wasnoci za konieczny element nowego spoeczestwa oraz demokratyzm polegajcy na wspdziaaniu wszystkich klas spoecznych: robotnikw,
mieszczastwa, chopw i ziemiastwa. Za swoich patronw organizacja obraa
Roberta Owena i Augusta Cieszkowskiego. Szczeglnego rysu nadaway jej odwoania do przykadu amerykaskiej przedsibiorczoci oraz akcenty narodowe
zrzeszenie kooperatyw miao by sposobem na nowy, oryginalny i bdcy przykadem dla innych spoeczestw, ksztat ycia narodowego.
W 1921 Znaniecki stworzy Polski Instytut Socjologiczny, instytucj niezalen od Uniwersytetu Poznaskiego, ktra od 1930 roku, rwnie z jego inicjatywy,
wydawaa Przegld Socjologiczny, jedyne czasopismo socjologiczne w Polsce.
W serii Biblioteka Socjologiczna, prnie wydawanej przez PIS, tylko przez niespena dwa lata jej istnienia (19381939) ukazay si ksiki Stefana Czarnowskiego Spoeczestwo Kultura: prace z socjologii i historii kultury, Tadeusza Szczurkiewicza
Rasa, rodowisko, rodzina, Krystyny Dudy-Dziewierz, Wie maopolska a emigracja amerykaska, Bronisawa Malinowskiego Prawo, zwyczaj, zbrodnia w spoecznoci dzikich,
Jana Stanisawa Bystronia Wstp do ludoznawstwa polskiego, Stanisawa Ossowskiego
Wi spoeczna i dziedzictwo krwi. Na wydanie za czekay Druyna wodza Aleksandra
Hertza oraz Society: Its Structure and Changes Roberta McIvera. A do 1939 roku
Znaniecki dzieli czas pracy na wykady w Poznaniu i w Nowym Jorku w Columbia
University. Pisma z tego okresu miay walor nie tylko naukowy, czsto czyy jego
zainteresowania socjologiczne z poczuciem misji, miay odpowiedzie na biece
lub spodziewane problemy, pokaza moliwe drogi rozwoju, wychowywa. Ksika
Ludzie teraniejsi i cywilizacja przyszoci bya powszechnie czytana i komentowana.
27

F. Znaniecki, Organizacja Obywateli Pracy, op. cit., s. 165166.