Kultura Media Teologia

2011 nr 7, s. 25-39.

ukasz Kaczmarczyk

Tosamo i kultura w Unii Europejskiej

w wietle zasady jednoci w rnorodnoci
The Identity and the Culture in European Union in the Light of the Principle "United in Diversity".

STRESZCZENIE:
CELEM ARTYKUU JEST ANALIZA REALIZACJI ZASADY
JEDNOCI W RNORODNOCI W KONTEKCIE TOSAMOCI

UNII EUROPEJSKIEJ.
BRAK KONSENSU CO DO AKSJOLOGICZNYCH KORZENI
LECYCH U PODSTAW DZIEDZICTWA STAREGO
KONTYNENTU PROWADZI Z JEDNEJ STRONY DO
I RNORODNOCI KULTUROWEJ

ABSTRACT:
THE AIM OF THE ARTICLE IS TO ANALYSE THE PRINCIPLE OF
UNITY IN DIVERSITY IN THE CONTEXT OF EUROPEAN
IDENTITY AND CULTURAL DIVERSITY. BECAUSE OF
CONTROVERSY OVER THE AXIOLOGICAL ROOTS OF

EUROPEAN HERITAGE, WE CAN OBSERVE FROM ONE SIDE

THE RELATIVIZATION OF VALUES REGARDED AS

FORM AKCEPTACJI

EUROPEAN IDENTITY, FROM THE

THE SHIFT OF EMPHASIS IN CULTURAL
ACTIVITY OF EUROPEAN UNION TO MAINTAINING EUS
CULTURAL DIVERSITY. ONE OF THE WAYS THE
HETEROGENEOUS CONCEPT OF EUROPEAN IDENTITY HAS

HETEROGENICZNEJ KONCEPCJI EUROPEJSKIEJ TOSAMOCI

BEEN ACCEPTED IS THE INCLUSION OF CULTURE INTO THE

RELATYWIZACJI WARTOCI UZNANYCH ZA ELEMENTY

KONSTYTUUJCE EUROPEJSK TOSAMO, Z DRUGIEJ ZA
DO PRZESUNICIA AKCENTW W DZIAANIACH
KULTUROWYCH NA POSZANOWANIE I PODTRZYMYWANIE
KULTUROWEJ RNORODNOCI.

JEST RWNIE WCZENIE WYMIARU KULTUROWEGO

W REALIZACJ SPOECZNO-GOSPODARCZYCH CELW

UE,

FUNDAMENTAL FOR THE

OTHER SIDE

MEETING THE

EUS SOCIAL-ECONOMIC GOALS, WHICH IS

TREATED AS A PLATFORM OF INTERCULTURAL DIALOGUE IN

MIDZYKULTUROWEGO I RELATYWNIE SZEROKIE

EU AND A METHOD OF SUPPORTING THE PARTICULAR

IDENTITIES IN EUROPE. WHAT MAKES IT SO INTERESTING IS

WSPIERANIE RNORODNYCH PARTYKULARNYCH

THAT IT ENABLES TO AVOID TAKING OF POSSIBLE CULTURAL

CO SPRZYJA TWORZENIU PASZCZYZN DIALOGU

TOSAMOCI W

EUROPIE, BEZ KONIECZNOCI

ACTIONS IN LINE WITH SPECIFIC AXIOLOGICAL CONCEPTS.

DETERMINOWANIA KIERUNKU DZIAA W SFERZE KULTURY

W WIETLE PYTA DOTYCZCYCH WARTOCI.

SOWA KLUCZOWE:
TOSAMO EUROPEJSKA, RNORODNO,
UNIA EUROPEJSKA, KULTURA

KEYWORDS:
EUROPEAN IDENTITY, DIVERSITY, EUROPEAN UNION,
CULTURE

Kultura Media Teologia 7/2011

25

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

ak gosi owiadczenie kocowe konferencji UNESCO w Meksyku (1982 r.): Tosamo kulturowa stanowi ywe jdro osobowoci indywidualnej i zbiorowej, jest ona
ywotn norm inspirujc decyzje, zachowania i czyny uwaane za najautentyczniejsze1, ucieleniajc zesp wartoci, ktre () pomagaj uporzdkowa kosmiczny
chaos, nada sens yciu jednostkowemu i zbiorowemu, zaprowadzi harmoni, dokona
hierarchizacji celw i bytw2. Zdaniem Z. Baumana sprawa tosamoci znalaza si
w ostatnich latach w centrum uwagi nauk spoecznych i dyskursu publicznego3 przede
wszystkim ze wzgldu na jej niejednolity charakter, bowiem tosamo warunkowana
jest poczuciem wewntrznego polimorfizmu, zoonoci zespou wzorw i wartoci
oraz obecnoci treci, ktre uzna moemy za rdzenne i centralne4. Warto wskaza na
dialektyczny charakter tosamoci, ktra konstytuowana jest zarwno przez poczucie
wizi z pewn formowan wok okrelonej aksjologii grup, jak i wyakcentowanie swoistego rodzaju dystansu wobec innych, deklarujcych przywizanie do odmiennych paradygmatw5. O spjnoci tosamoci decyduj zatem nie tylko elementy wsplnotowe,
ale rwnie poczucie rnicy i odrbnoci, ktre wpisane jest w przekonanie o posiadaniu waciwych wycznie nam cech.

Dialektyczny charakter tosamoci

Tosamo jak zauwaa H.J. Muszyski to pozostanie tym samym ( Selbigkeit) mimo
zmieniajcych si warunkw zewntrznych, odmiennych sytuacji bytowych oraz upywajcego czasu. Jej konstytutywne elementy formowane s w ramach postpowania naznaczonego wyborami moralnymi (Sittlichkeit), spektrum przyjtych zasad aksjologicznych, samowiadomoci w kontekcie sensu ycia (Sinnbestimmung) oraz braku postawy konformistycznej wobec wpyww z zewntrz, czy wywodzonego z afirmacji wasnej
przeszoci kreowania ksztatu indywidualnego losu6. Pojcie tosamoci nie moe zatem funkcjonowa bez odniesie do kategorii wiernoci pewnym wartociom i ideom,
1

26

Mexico City Declaration on Cultural Policies, World Conference on Cultural Policies, Mexico City, 26
July 6 August 1982, http://portal.unesco.org/culture/en/files/35197/11919410061mexico_en.pdf/mexico_en.pdf (dostp 23.11.2011), s. 2.
A. Gwiazda, Europa historia symbolu, w: Tosamo Starego Kontynentu i przyszo projektu europejskiego, D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa 2007, s. 17.
Z. Bauman, Tosamo jak bya, jest, i po co?, w: Wok problemw tosamoci, A. Jawowska (red.),
Warszawa 2001, s. 8.
W. Kwaniewicz (red.), Encyklopedia socjologii. Aneks, haso: Wielokulturowo (J.J. Smolicz), Warszawa 2005.
A. Barska, Tosamo perspektywa wielokulturowa i transkulturowa. Przypadek Maghrebu, w: Wielokulturowo midzykulturowo transkulturowo w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej,
A. Barska, M. Korzeniowski (red.), Opole 2007, s. 16.
Formua ta dotyczy tosamoci zarwno jednostek, ktrych przywizanie do pewnych wzorcw realizuje si poprzez wiadomo i wiadectwo, jak i instytucji czy spoecznoci, przyjmujc posta tosamoci
zbiorowej. H.J. Muszyski, Europa ducha. Chrzecijaska wizja fundamentw jednoci europejskiej,
Gniezno 2002, s. 55 n.

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

ktre wyraaj si w szeroko pojtej kulturze spoecznej, obejmujcej rozmaite formy egzystowania wsplnoty, od obyczajw po wyznanie religijne7.
Fakt, i pojcie tosamoci jest naturalnie zwizane z pewnym okreleniem si, odgraniczeniem, a zatem z rezygnacj z wybranych wartoci na rzecz innych, ktre uznajemy za wasne, leg u podstaw obecnego w dyskursie europejskim przekonania, e tosamo powinna zosta zastpiona takimi pojciami, jak: dialog, otwarcie, tolerancja,
nieposiadajcymi separatystycznych konotacji8. Postulat ten nabiera szczeglnego znaczenia w spoeczestwach europejskich, charakteryzujcych si hiper-rnorodnoci, co
komplikuje podejmowanie dziaa kulturowych wycznie w oparciu o kryteria narodowociowe i etniczne. Zdaniem Sukhvinder Kaur-Stubbs, multikulturowo domaga si
odejcia od zagadnie tosamoci i dziedzictwa kulturowego w formuowaniu zada polityki kulturowej, gdy kultura rozumiana w kategoriach wyznania, tradycji lub podoa
etnicznego nie jest czynnikiem determinujcym moliwo prowadzenia dialogu midzykulturowego, uwypuklajc jednoczenie problematyk dyskryminacji i uczestnictwa
w kulturze, czstokro powizan z warunkami bytowymi ludnoci9.

Korzenie kulturowej jednoci Europy

Tem waciwej dla Unii Europejskiej refleksji nad relacjami pomidzy tosamoci
a kultur w kontekcie zasady jednoci w rnorodnoci jest take toczca si wci debata nad istot korzeni europejskiej tosamoci. Warto zauway cztery gwne nurty interpretacyjne dotyczce rde europejskiego ducha.
Pierwszy z nich dostrzega fundamentalny dla tosamoci Starego Kontynentu
wkad tradycji tzw. trzech wzgrz: Akropolu, Kapitolu i Golgoty, ucieleniajcych tradycje filozoficzne staroytnej Grecji, dziedzictwo prawne staroytnego Rzymu oraz religijne implikacje wydarze majcych miejsce na Golgocie 10. Z uwagi na fakt, e w ramach
chrzecijastwa dokonaa si synteza filozoficznej tradycji Grecji, prawnej Rzymu, jak
i religijnej Jerozolimy11, naley uzna je za rdo charakterystycznej dla kultury euro7
8
9

10

11

Tame, s. 56.
P. Lisicki, I sesja: tosamo Starego Kontynentu, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 259.
S. Kaur-Stubbs, Engaged Europe: The role of intercultural dialogue in developing full, free and equal
participation, Platform for Intercultural European Discussion, Paper 2010 nr 2, s. 45 n.
Por. W. Kawecki, Koci i kultura w dialogu (od Leona XIII do Jana Pawa II), Krakw 2008, s. 217 n. Dyspersja wartoci istotnych dla kultury europejskiej w skali globu dla J. Habermasa i J. Derridy jest rwnoznaczna z zanikiem specyfiki europejskiej mentalnoci i kryzysem sfery aksjologicznej tradycyjnie kojarzonej z dziedzictwem trzech wzgrz: Poniewa chrzecijastwo i kapitalizm, nauki przyrodnicze
i technika, prawo rzymskie i Kodeks Napoleona, mieszczaski sposb ycia, demokracja i prawa czowieka, sekularyzacja pastwa i spoeczestwa rozprzestrzeniy si na inne kontynenty, zdobycze te nie stanowi ju proprium (tj. istoty) Europy. J. Derrida, J. Habermas, Europa, jaka ni si filozofom, Gazeta
Wyborcza, 10.06.2003 r.
Korzeni wspgry powyszych czynnikw w paradygmacie kultury europejskiej N. Lobkowicz upatruje
w tkwicej w chrzecijastwie inklinacji do przyswajania elementw kultury pogaskiej. W takim te
kluczu kae postrzega zawarte w Dziejach Apostolskich opowiadanie o pojawiajcym si w nie w.
Pawa Macedoczyku, ktry przez wezwanie: Przepraw si do Macedonii i pom nam (Dz 16,9), mi-

Kultura Media Teologia 7/2011

27

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

Postnarodowy charakter zjednoczonej Europy ma

bowiem stanowi odniesienie do homogenicznej
natury owieceniowych korzeni projektu
europejskiego, opartego na uznawanej za trzon
wyobrae o europejskiej tosamoci laickiej
proweniencji. Unia Europejska zrywajca ze z
przeszoci to nomen omen ucielenienie
kantowskiego posthistorycznego porzdku
wiecznego trwania w pokoju, ktrego
zwieczeniem ma by powstanie federacji
wolnych republik poddanych zasadom
uniwersalnego rozumu.

pejskiej koncepcji osoby i jej niezbywalnej godnoci, dziki czemu powsta moga nie
tylko idea praw czowieka, ale rwnie poczucie indywidualizmu, a take wyrastajce
z dowiadczenia autonomii wadzy wieckiej i kocielnej spoeczestwo obywatelskie,
czy pastwo prawa, w ktrym wadza podporzdkowana zostaa normom prawnym,
wreszcie podbudowana chrzecijask teleologi wiadomo linearnego ukierunkowania dziejw, na ktrej funduje si pojcie postpu 12. Zdaniem P. Valeryego przenikanie
si rnorodnych czynnikw stworzyo specyficzn kultur Starego Kontynentu, co wyrazi w sowach: Tam, gdzie imiona Cezara, Trajana, i Wergiliusza, tam gdzie imiona
Mojesza i witego Pawa, tam, gdzie imiona Arystotelesa, Platona i Euklidesa maj
rwnoczesne znaczenie i moc autorytetu, tam jest Europa. Kada rasa i kada ziemia,
ktra zostaa zromanizowana, pozyskana dla chrzecijastwa i poddana dyscyplinie
Grekw w sferze ducha, jest niewtpliwie europejska13.
Druga z interpretacji opiera si na przekonaniu, i modus vivendi krystalizacji
europejskiej tosamoci zasadza si na sprzeciwie wobec przepenionego zem dziedzictwa wojen, stanowicego wynik rozwoju tendencji nacjonalistycznych, ktre czono
z procesami powstawania partykularnych tosamoci narodowych. To wanie poczucie

12
13

28

mowolnie wydaje si prosi: Ratuj nas, kultur Platona i tworzcego w Macedonii Arystotelesa, poprzez
zachowanie jej dla przyszoci w chrzecijastwie. Kulturowo-filozoficzne rnice powyszych orodkw nie stany bowiem na przeszkodzie wyraania tej samej prawdy chrzecijaskiej, ubogacajc jej
przekaz i konstytuujc paradygmaty istotnej dla funkcjonowania Kocioa zasady jednoci w rnorodnoci. Por. N. Lobkowicz, Europa jako rzeczywisto kulturowa. Zaoenia i problemy, w: Europa. Fundamenty jednoci, A. Dylus (red.), Warszawa 1998, s. 29.
G. Grny, Europa, chrzecijastwo, owiecenie, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 135 n.
Cyt. za: tame, s. 124.

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

narodowych odrbnoci obarczano odpowiedzialnoci za nienawi i zbrodnie, jakich

dowiadczya Europa w minionym wieku. Nawizania do owej koncepcji znajdujemy
m.in. w opinii Alaina Finkielkrauta, ktry zauwaa, e () dzi znaczna cz najbardziej przekonanych zwolennikw Europy mwi, i lud europejski moe by stworzony
wycznie przez autokrytyk pamici narodowej. e wszystkie narody musz odrzuci
sw przeszo ich zdaniem zreszt kryminaln a odrzucenie wasnej tosamoci bdzie w pewnym sensie autoproklamacj zupenie nowej europejskiej tosamoci 14.
Powysze postulaty prowadz bezporednio do idei federalizmu, wyrosej na
gruncie postrzegania wsplnot narodowych w kategoriach potencjalnego zarzewia nacjonalizmu i ksenofobii. Owe nurty zdaniem zwolennikw takiego postrzegania rde
europejskiej tosamoci decyduj o postpujcej erozji pastwa narodowego, z jednej
strony ewoluujc w sferze polityki w kierunku ponadnarodowoci i ponadpastwowoci, na co wskazuje przykad integracji politycznej w ramach Unii Europejskiej, z drugiej
za podkrelajc, e proces europejskiego zjednoczenia to () wielki sukces w przezwycianiu dziedzictwa wojen prowadzonych przez europejskie narody na przestrzeni
setek lat, w tym przede wszystkim dwch wojen wiatowych, ktre pocigny za sob
cierpienia ludzkie oraz zniszczenia o skali przerastajcej nieskoczenie wszelkie zbrodnie popenione wczeniej w historii15. Tryumf nad potencjalnym zagroeniem ze strony nacjonalizmu domaga si jednak systematycznego ograniczania kompetencji pastw
narodowych na rzecz wzrostu znaczenia cia ponadnarodowych16.
Swoiste uzupenienie powyej przedstawionej koncepcji stanowi nurt czerpicy
z zapocztkowanej w Owieceniu tendencji przeamywania bezrefleksyjnej rytualnoci
oraz odejcia od gloryfikacji partykularnych form tosamoci na rzecz samoistnie rodzcej si tosamoci posthistorycznej (a take postchrzecijaskiej 17) i fundujcej si na
przekonaniu o kocu historii, ktrej urzeczywistnieniem jest integrujca si Europa,
zmierzajca ku bramom ponowoczesnego raju 18. Postnarodowy charakter zjednoczonej Europy ma bowiem stanowi odniesienie do homogenicznej natury owieceniowych
14
15
16

17

18

A. Finkielkraut, Europa nie narodzia si w Auschwitz, Europa. Tygodnik idei 2005 nr 67.
D. Gawin, Granice europejskiej tosamoci, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 68 n.
Szczeglnym rzecznikiem tak pojtego podejcia aksjologicznego do integracji jest J. Habermas, ktry
we wspomnianym ju tekcie z 2003 r., napisanym wsplnie z J. Derrid, zawar nastpujce uwagi: Wojenna przeszo wcigaa wszystkie narody europejskie w krwawe wanie. Z dowiadcze wymierzonej
w innych mobilizacji militarnej i duchowej wycigny one po II wojnie wiatowej t nauk, i naley
rozwija nowe ponadnarodowe formy wsppracy. () Dzisiejsza Europa jest naznaczona dowiadczeniami XX-wiecznych reimw totalitarnych i Holocaustem przeladowaniem i zagad europejskich ydw, w ktr reim nazistowski uwika spoeczestwa podbitych krajw. Samokrytyczne debaty nad t
przeszoci przypominay o moralnych podstawach polityki. J. Derrida, J. Habermas, dz. cyt.
D. Gawin utosamia niech do chrzecijastwa z owieceniowym postulatem supremacji rozumu
nad zabobonem charakterystycznym zwaszcza dla kontynentalnych (francuskich) mylicieli owiecenia. Tradycja ta moe tumaczy niech, z jak przyjto postulat wczenia Invocatio Dei do preambuy
Karty Praw Podstawowych oraz opr zwizany z uznaniem roli chrzecijaskich korzeni Europy. D. Gawin, dz. cyt., s. 78.
Por. R. Kagan, Potga i raj. Ameryka i Europa w nowym porzdku wiata, Warszawa 2003.

Kultura Media Teologia 7/2011

29

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

korzeni projektu europejskiego, opartego na uznawanej za trzon wyobrae o europejskiej tosamoci laickiej proweniencji19. Unia Europejska zrywajca ze z przeszoci
to nomen omen ucielenienie kantowskiego posthistorycznego porzdku wiecznego
trwania w pokoju20, ktrego zwieczeniem ma by powstanie federacji wolnych republik poddanych zasadom uniwersalnego rozumu 21. Krokiem ku realizacji adu kosmopolitycznego opartego na prawie midzynarodowym ma by przeksztacenie bdcych
raison dtre wiecznego niepokoju i antagonizmw dziaa zewntrznych w wewntrzn aktywno struktur obejmujcych ca ludzko, dziki czemu polityka midzynarodowa ze sfery konfliktu i wojny stanie si narzdziem budowy racjonalnego porzdku oglnoludzkiego22.
Istot czwartego z nurtw jest przewiadczenie o istnieniu pierwotnej warstwy
kulturowej, transcendujcej historyczne inkarnacje europejskiego ducha i w konkretnej
przestrzeni geograficznej przyjmujcej ksztat dziedzictwa hellenitas, romanitas czy
Christianitas. Koncepcja ta opiera si na przekonaniu, e mona wskaza tradycj, ktra
nie jest zwyk sum nastpujcych po sobie w chronologicznym porzdku awatarw
kultury europejskiej23, ani te wypadkow niejednolitych tosamoci konstytuujcych j
wsplnot, lecz jawi si jako () fakt pierwotny, fundamentalny i transhistoryczny, ktry
pod wpywem rnorodnych czynnikw wciela si w rozmaite byty etniczne i polityczne24. Tosamo ta nie moe by zatem identyczna ani z nurtem owieceniowym, ani
te z ide imperializmu, chrzecijaskiego humanizmu25 czy praw czowieka. Jak bowiem uzasadnia A. Gwiazda wyraa si ona w staroytnym micie, ktry da pocztek
elementom ksztatujcym europejsk dusz: indywidualizmowi przepenionemu heroizmem, harmonii midzy wsplnotowym a indywidualnym wymiarem ludzkiego ycia,
szczeglnemu statusowi kobiety w spoeczestwie, ciekawoci ukierunkowanej ku innemu, zwrotowi ku przyszoci przy jednoczesnym prowadzeniu refleksji nad prze19
20

21
22
23

24
25

30

D. Gawin, dz. cyt., s. 67.

Nawizania do owej koncepcji znajdujemy m.in. w cytowanym powyej manifecie J. Habermasa oraz J.
Derridy: Wszyscy mamy przed oczyma obraz Europy pokojowej, gotowej do wsppracy, otwartej wobec innych kultur i zdolnej do dialogu. Kaniamy si Europie, ktra w drugiej poowie XX w. znalaza
modelowe rozwizania dwch problemw. Unia Europejska ju dzi przedstawia si jako forma rzdw
ponad pastwem narodowym, ktra mogaby znale naladowcw w ukadzie postnarodowym. ()
Dlaczego Europa, uporawszy si z dwoma problemami tej miary, nie miaaby podj kolejnego wyzwania, jakim jest obrona adu kosmopolitycznego opartego na prawie midzynarodowym przed konkurencyjnymi projektami oraz dalsze doskonalenie takiego adu?. J. Derrida, J. Habermas, dz. cyt.
Podstawy owej teorii Kant wyoy w dziele O wiecznym pokoju: zarys filozoficzny.
D. Gawin, dz. cyt., s. 76n.
Mona wymieni wrd nich wiat greckich polis, tradycje celtyckie, Imperium Romanum, cesarstwo
Karolingw, redniowieczn Respublica Christiana, powstae po pokoju westfalskim pluriversum koncertu mocarstw, obecny stan Europy Narodw in statu nascendi itd.
A. Gwiazda, dz. cyt., s. 23.
Simone Weil stwierdza z przekonaniem, e () aden tekst Starego Testamentu nie pobrzmiewa porwnywalnie z greck epopej. S. Weil, LIliade ou le pome de la force, w: La Source grecque, Paris
1953.

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

Refleksja na temat wsplnych wartoci

i przekona przybieraa pocztkowo formy stricte
deklaratywne, terminowi kultura za
przypisywano zrnicowane znaczenia, co nie
sprzyjao podejmowaniu zinstytucjonalizowanych
dziaa w sferze kultury.

szoci etc.26 Kwintesencj takowego pogldu na europejsk tosamo mog by sowa,

jakie Nietzsche wkada w usta Pindara w prologu do Zaratustry: Dla Europejczyka
y zgodnie ze sw tradycj zakada uprzednie przebudzenie wiadomoci, pragnienie
prawdziwej duchowoci (). y wedug tradycji to dostosowa si do uosabianego przez
ni ideau, odnale swe korzenie, przekaza dziedzictwo, by solidarnym ze swoimi.
Oznacza to take, e naley wypdzi nihilizm choby i przy jednoczesnym oficjalnym
przestrzeganiu norm hodujcego mu spoeczestwa. Zakada to rwnie pewne umiarkowanie, by wyzwoli si z acuchw konsumpcji, oraz powrt do poetyckiej percepcji
sacrum w przyrodzie, mioci, rodzinie, rozrywce i dziaaniu27.

Dziaania Unii Europejskiej na rzecz wspierania tosamoci i rnorodnoci kulturowej Europy

Sfera kultury staa si przedmiotem zainteresowania UE dopiero na pocztku lat
osiemdziesitych poprzedniego wieku, z uwagi na rosnce zaangaowanie Unii
w wielu dziedzinach ycia spoeczno-politycznego europejskich spoeczestw 28, bowiem do tego czasu za suszn uznawano teori neofunkcjonalizmu, zgodnie z ktr
() jednoczenie Europy naley realizowa przede wszystkim poprzez gospodark
i dla celw gospodarczych 29, za skutecznej i korzystnej wsppracy w sferze ekonomii automatycznie (poprzez tzw. efekt spill-over) bdzie towarzyszy spontaniczny
przepyw idei i wartoci, sprzyjajcy dialogowi kulturowemu pomidzy pastwami
czonkowskimi30. Abstrahowano tym samym od regulacji zagadnie kulturowych na
poziomie wsplnotowym, pomijajc rwnie aspekt wsppracy pastw czonkow skich w wymiarze ponadnarodowym. Refleksja na temat wsplnych wartoci i przekona przybieraa pocztkowo formy stricte deklaratywne, terminowi kultura za
26
27
28

29

30

Por. A. Gwiazda, dz. cyt., s. 30.

Cyt za: tame, s. 30 n.
C. Barnett, Culture, policy, and subsidiarity in the European Union. From symbolic identity to the governmentalisation of culture, Political Geography 2001 nr 20(4), s. 405.
M. Dudek, Polityka kulturalna a proces integracji europejskiej, Spoeczestwo i Polityka 2008 nr
2(15), s. 83.
Z. Sokolewicz, Kultura szans dla Unii Europejskiej (uwagi na marginesie polityki kulturalnej) , w: Europa szansa dla kultury. Polskie dowiadczenia z korzystania ze rodkw UE dla kultury, Punkt Kontaktowy do Spraw Kultury, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005, s. 8.

Kultura Media Teologia 7/2011

31

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

przypisywano zrnicowane znaczenia, co nie sprzyjao podejmowaniu zinstytucjonalizowanych dziaa w sferze kultury.
Ju w momencie konstruowania pierwszych regulacji dotyczcych dziaa kulturowych Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (EWG) stao si oczywiste, i wraz
z ekspansj kompetencji poziomu ponadnarodowego narasta bd napicia domagajce si rozstrzygnicia, w jakim stopniu dziaania Wsplnoty w sferze kultury powinny nawizywa do tradycji europejskich pastw narodowych, podajc za mo delem zwartych tosamoci narodowych ( thick models of shared national identity), na ile za wspiera mniej ekskluzywistyczn, a podajc w stron multikulturalizmu, koncepcj relacji pomidzy tosamoci narodow a europejskim obywatelstwem 31. Analiza prawno-politycznego podoa dziaa UE w sferze kultury, przedstawionego w kolejnych traktatach, wskazuje jednak, e koncepcja tosamoci europejskiej oparta na tzw. wartociach europejskich 32 stanowia prb wzmocnienia
identyfikacji obywateli z symbolami europejskiej jednoci, co starano si osign
zarwno poprzez odniesienia do podtrzymywania i rozwoju tosamoci narodowych, jak i ustanowienie obywatelstwa europejskiego, ktre miao przyczyni si do
skutecznego korzystania z praw obywatelskich oraz wzmocnienia poczucia przynalenoci do wsplnej europejskiej tradycji 33.
W wietle nawiza do europejskiej tosamoci, konstytuowanej przez rnorodno tosamoci narodowych, naley take interpretowa subsydiarny charakter dziaa
UE w sferze kultury, co wyraono m.in. w art. 151 ust. 1 Traktatu ustanawiajcego
Wsplnot Europejsk (TWE), stanowicym, i Wsplnota () przyczynia si do rozkwitu kultur pastw czonkowskich, w poszanowaniu rnorodnoci narodowej i regionalnej, rwnoczenie podkrelajc znaczenie wsplnego dziedzictwa kulturowego 34. Jak
atwo zauway, poszanowanie kultur pastw czonkowskich 35 okazuje si niewystarczajce, bowiem kultura i tosamo maj rwnie charakter celu politycznego Wspl31

32

33

34

35

32

Por. m.in. U.K. Preu, Citizenship and Identity: aspects of a political theory of citizenship, w: Democracy and Constitutional Culture in the Union of Europe, R. Bellamy, B. Facchi, D. Castiglione (eds.), London 1995, s. 107-120.
Katalog tzw. wartoci europejskich przedstawiono m.in. w art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), ktry stanowi, e Unia opiera si na wartociach poszanowania godnoci osoby ludzkiej, wolnoci, demokracji, rwnoci, pastwa prawnego, jak rwnie poszanowania praw czowieka, w tym praw osb nalecych do mniejszoci. Wartoci te s wsplne pastwom czonkowskim w spoeczestwie opartym na
pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwoci, solidarnoci oraz na rwnoci mczyzn
i kobiet. Pomimo zadeklarowanego przywizania do powyej wymienionego zespou wartoci, credo
UE nie nawizuje do ich metafizycznych uzasadnie, sankcjonujc je w oparciu o spoeczno-historyczny
kontekst rozwoju Starego Kontynentu.
A. Wiener, Rethinking citizenship: the quest for place-oriented participation in the EU, Oxford International Review 1996 nr 7, s. 45.
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, w: Przewodnik po Traktacie z Lizbony. Traktaty stanowice Uni Europejsk. Stan obecny oraz teksty skonsolidowane w brzmieniu Traktatu z Lizbony, J.
Barcz, Warszawa 2008, s. 198.
Por. Preambua Traktatu o Unii Europejskiej, w: tame, s. 106.

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

noty, gdy zostaa ona zobligowana do podejmowania dziaania na rzecz rozkwitu kultur, czynic zado zasadzie jednoci w rnorodnoci i pozostajc () w staym napiciu pomidzy afirmacj tego, co wsplne scalajce, a tego, co rnicujce36. Powysze
regulacje przekonuj, e Unia nie dy do stworzenia uniwersalnej eurokultury, bdcej wynikiem harmonizacji kultur narodowych, lecz przede wszystkim ukierunkowuje
si na wsparcie polityk kulturalnych poszczeglnych krajw, z czym koresponduje art.
151 ust. 2 TWE stanowicy, i Wsplnota zmierza do () zachcania do wsppracy midzy pastwami czonkowskimi oraz jeli to niezbdne do wspierania i uzupeniania
ich dziaa w nastpujcych dziedzinach:
pogbiania wiedzy oraz upowszechniania kultury i historii narodw eu
ropejskich,
zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim,
niehandlowej wymiany kulturalnej,
twrczoci artystycznej i literackiej, wcznie z sektorem audiowizual
nym37.
Tosamo kulturowa Europy widziana poprzez pryzmat Unii jawi si jako przestrze niejednolita, o cigle zmieniajcym si, lecz istotnym dla ycia europejskich
spoeczestw charakterze. Jak zadeklarowano w jednym z dokumentw Parlamentu
Europejskiego: kultur postrzegamy jako dynamiczne, stopniowe wzbogacanie ycia
codziennego. Unia Europejska przyczyniaa si i wci przyczynia do jej rozwoju poprzez poszukiwanie harmonii, z ktrej czerpie ycie rnorodno, a co osiga w ramach intensyfikacji kontaktw, porwnywania, czenia i konfrontowania rozmaitych
tradycji kulturowych i podzielanych wartoci, stymulowania wzajemnego zrozumienia oraz eliminacji uprzedze midzy ludmi. Europejski model kulturowy nie ma
charakteru ekskluzywistycznego ani te kulturowego tygla, lecz konstytuuje go dale ko posunita, multietniczna rnorodno kultur, ktrych poczenie wzbogaca poszczeglne tradycje kulturowe 38.
Stopniowej atrofii refleksji nad korzeniami i istot waciwej Europie sfery aksjologicznej sprzyjaj nie tylko kontrowersje zwizane z pochodzeniem wartoci europejskich, co moe determinowa ich interpretacj, ale take postpujca w instytucjach europejskich akceptacja heterogenicznego spojrzenia na kultur, znamionowanego przez
36

37
38

M. Gierycz, Chrzecijastwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji europejskiej, KrakwWarszawa 2008, s. 263.
Tame.
European Parliament of the European Union, Additional opinion on a fresh boost for culture in the
European Community, Official Journal of the European Communities No C 62, 13.3.1990, s. 28n. K.
Rief zadaje w tym kontekcie istotne dla ksztatu europejskich dziaa kulturalnych pytanie, czy () istnieje w UE wystarczajca polityczna, gospodarcza i kulturalna gotowo do akceptacji wpyww innych
kultur, ktre mimo braku przynalenoci do gwnych europejskich tradycji wci obecne s w naszych spoeczestwach?..Por. K. Rief, Cultural Convergence and Cultural Diversity as Factors in
European Identity, w: European Identity and the Search for Legitimacy, S. Garca (ed.), London 1993,
s. 151.

Kultura Media Teologia 7/2011

33

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

wiadomo zoonoci i fragmentarycznej natury europejskich tosamoci. Tosamo
rozumiana w kategoriach przynalenoci religijnej czy etnicznej zostaa przeciwstawiona rnorodnoci i dialogowi midzykulturowemu, znajdujc si na obrzeach dyskursu europejskiego jako zagroenie dla chronionego przez zasad jednoci w rnorodnoci pluralizmu kulturowego. Przykady substytucji odniesie do tosamoci przez retoryk podporzdkowan rnorodnoci znajdujemy m.in. w programach Kultura 2000
oraz Kultura 2007, gdzie na rzecz okrele zwizanych z dialogiem midzykulturowym
zrezygnowano z bezporednich odniesie do tosamoci39.

Zasada jednoci w rnorodnoci w wietle spoeczno-gospodarczego zaangaowania kultury w UE

Paralelnie do aktywnoci w sferze symbolicznej, ktrej przypisywano niekiedy miano inynierii dotyczcej jednolitej tosamoci europejskiej, podejmowano prby multiplikacji
korzyci zwizanych z wczeniem kultury w realizacj spoeczno-gospodarczych celw
UE40. Z uwagi na brak formalnych przesanek podejmowania dziaa kulturowych w pocztkowej fazie procesw integracyjnych, uzasadnie dla interwencji wsplnotowych poszukiwano w sferze gospodarczej41, realizujc wikszo projektw kulturalnych w ramach ukierunkowanych na wspieranie procesw spoeczno-gospodarczej konwergencji
w UE funduszy strukturalnych. Ju w przyjtym przez Komisj Europejsk (KE) w 1987
roku Programie ramowym na rzecz dziaa kulturalnych w latach 1988-1992 kultur
zdefiniowano jako medium, ktre ma wspomaga spoeczne przyzwolenie na dalsz gospodarcz i monetarn integracj: sens bycia czci europejskiej kultury jest jedn
z przesanek poczucia solidarnoci, istotnego w poszukiwaniu poparcia dla stworzenia
duego rynku i gruntownych zmian w warunkach ycia obywateli Europy42.
Konieczno wczenia zagadnie kulturowych w inne obszary polityki UE staa
si przyczynkiem do podjcia problemu szerszego definiowania kultury w raporcie Komisji z 1996 roku dotyczcym integracji kultury oraz innych aspektw aktywnoci UE,
gdzie czytamy: W istocie, pojcie kultury ma charakter niejednoznaczny i rnicuje si
w mnogoci teorii, szk naukowych, spoeczestw, czy kontekstw czasowych. Moe
ono obejmowa sztuki pikne, literatur, itd., lecz take wszelkiego autoramentu wiedz, cechy waciwe danemu spoeczestwu, jak i sposoby rozumienia przez nie
wiata43. Uwypuklenie rosncej pojemnoci pojcia kultury oraz brak zgody co do jej
39
40
41

42

43

34

C. Barnett, dz. cyt, s. 33.

Tame, s. 11.
Podstaw prawn dla przedsiwzi kulturowych w okresie poprzedzajcym wprowadzenie Traktatu
z Maastricht tworzy art. 235 TWE, stanowicy, i pastwa czonkowskie mog podejmowa dziaania
nieregulowane w traktacie, jeeli maj na celu realizacj postanowie traktatu. Por. Z. Sokolewicz, Kultura w procesie integracji europejskiej, w: Europeistyka w zarysie, Z. Nowak, D. Milczarek (red.), Warszawa 2006, s. 326.
Commission of the European Communities, A Fresh Boost for Culture in the European Community,
COM (87) 603 Final, Brussels, 14.12.1987, s. 1.
Commission of the European Communities, First Report on the Consideration of Cultural Action in European Community Action, COM(96) 160 Final, Brussels, 17.4.1996, s. 3.

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

W istocie, pojcie kultury ma charakter

niejednoznaczny i rnicuje si w mnogoci teorii,
szk naukowych, spoeczestw, czy kontekstw
czasowych. Moe ono obejmowa sztuki pikne,
literatur, itd., lecz take wszelkiego autoramentu
wiedz, cechy waciwe danemu spoeczestwu,
jak i sposoby rozumienia przez nie wiata.

aksjologicznych podstaw stay si dla Komisji pretekstem do porzucenia refleksji nad

natur owego pojcia, co sprzyjao rozwojowi podejcia pragmatycznego, w ramach
ktrego zaczto dostrzega kultur w tych obszarach, ktre stanowiy naonczas sfery zainteresowa polityki UE, a zatem m.in. w kwestii praw autorskich, regulacji podatkowych, wolnego przepywu pracownikw, wyzwa stojcych przed polityk regionaln,
turystyk czy ochron rodowiska, a ostatecznie polityki audiowizualnej i relacji UE
z krajami trzecimi44.
Wspomniany powyej raport KE mona uzna za przykad podejmowanej przez
Komisj prby pogodzenia imperatyww kultury i ekonomii, a egzemplifikacj owej
zgodnoci stanowi ma harmonizacja praw autorskich oraz polityka audiowizualna,
w ktrych logika rynkowej integracji spotyka si z promocj rnorodnoci kulturowej poprzez gwarancje udzielone konsumentom w zakresie swobodnego wyraania wasnych
preferencji45. Co istotne, Komitet Regionw46 konsekwentnie przeciwstawia si waciwej
KE instrumentalnej konceptualizacji kultury: Komitet chce zaznaczy, e tradycj przyszoci s zrnicowane sposoby prowadzenia codziennego ycia we wspczesnej Europie. Jeli ochrona owych tradycji zgodnie z zasad subsydiarnoci jest nieosigalna w obrbie UE z uwagi na uprzywilejowan rol przemysu i handlu, pewien rodzaj wsplnej
tosamoci europejskiej stanie si moliwy wycznie kosztem rnorodnoci oraz indywidualnoci47. Dla Komitetu byo bowiem jasne, i prezentowane przez KE wskie podej44
45

46
47

C. Barnett, dz. cyt., s. 21.

Commission of the European Communities, Audiovisual policy of the European Union, CECA-CEECEEA, Brussels 1997; P. Schlesinger, G. Doyle, Contradictions of Economy and Culture: The European
Union and the Information Society, European Journal of Cultural Policy 1995 nr 2, s. 25-42. Zdaniem
C. Barnetta relacje pomidzy ekonomi a kultur w UE prowadz nie tyle do przeciwstawienia wskiej,
zinstrumentalizowanej definicji kultury okreleniom uwzgldniajcym jej wewntrzn warto ( intrinsic value), co zderzaj ze sob rne sposoby wykorzystania kultury w sferze gospodarki. C. Barnett, dz.
cyt., s. 22.
Komitet Regionw zosta powoany wraz z wejciem w ycie Traktatu z Maastricht w 1993 r.
Committee of the Regions of the European Union, Opinion on the European Commissions First Report
on the Consideration of Cultural Action in European Community Action, COM(96) 160, CdR (96) 206,
Brussels 1997, s. 6.

Kultura Media Teologia 7/2011

35

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

cie pragmatyczne w ocenie miejsca kultury w innych sferach polityki UE to jedynie
sposb uniknicia refleksji nad sposobem, w jaki sfera kultury mogaby zosta rozszerzona na te obszary zainteresowania UE, ktre dotychczas z kultur nie byy wizane.
Komitet Regionw w naturalny sposb preferowa zatem szerok definicj kultury: kultura powinna zosta zdefiniowana jako sposb ycia waciwy danej wsplnocie,
poprzez ktry kada kultura lokalna uczestniczy w kulturze pojtej w szerszym, uoglnionym sensie48, co pozwalao na postrzeganie kwestii tosamoci oraz autentycznoci kultury w kategoriach przynalenoci do ograniczonej terytorialnie wsplnoty wartoci49,
jednoczenie wskazujc wadze i organizacje regionalne jako koniecznych uczestnikw
procesw formuowania i implementacji dziaa kulturowych na poziomie europejskim.
Lokalny charakter wszelkiej kultury sprawia bowiem, e () wadze lokalne i regionalne
peni gwn rol w promowaniu wzajemnego rozumienia, tolerancji oraz szacunku
w relacjach z innymi kulturami i subkulturami. Std te musz one nieustannie nawizywa kontakt z grupami spoecznymi i kulturalnymi dziaajcymi na ich obszarze tak, by
wykorzystywa w ubogacajcy efekt spotkania kultur, oddziaujcy pozytywnie na atmosfer innowacyjnoci, w ktrej moe rwnie rozwija si przedsibiorczo50.
Podobny charakter wykazuj kulturowe inicjatywy podejmowane na wsplnotowym rynku pracy, ktre stay si polem dowiadczalnym w zakresie harmonizacji szeregu instrumentw objtych niejednoznacznym terminem kultura. Dziaania kulturalne jak zauwaamy w dokumentach rnych instytucji UE mog bowiem suy nie
tylko podtrzymywaniu kulturowej rnorodnoci UE oraz rozwojowi rozmaitych form
ekspresji w ramach tosamoci, ale take mog zosta wczone w () redukcj dysproporcji rozwojowych pomidzy regionami UE, zwikszenie gospodarczej i spoecznej
spjnoci, popraw moliwoci zatrudnieniowych na rynku wewntrznym UE, eliminacji wykluczenia spoecznego oraz wzrostu jakoci ycia obywateli UE51.

Podsumowanie
Analiza realizacji zasady jednoci w rnorodnoci w kontekcie tosamoci i rnorodnoci kulturowej Unii Europejskiej prowadzi do wniosku, i brak konsensu co do aksjologicznych korzeni lecych u podstaw dziedzictwa Starego Kontynentu prowadzi z jednej strony do relatywizacji wartoci uznanych za elementy konstytuujce europejsk tosamo, z drugiej za do przesunicia akcentw w dziaaniach kulturowych na poszanowanie i podtrzymywanie kulturowej rnorodnoci. Form akceptacji heterogenicznej
koncepcji europejskiej tosamoci jest rwnie wczenie wymiaru kulturowego w reali48

Committee of the Regions of the European Union, Opinion on the European Commissions First
Report, dz. cyt., s. 6.
49
S. Hall, Culture, Community, Nation, Cultural Studies 1993 nr 7, s. 349-363.
50
Committee of the Regions of the European Union, Culture and cultural differences and their
significance for the future of Europe, CdR (97) 447, Brussels 1998, s. 9.
51
Commission of the European Communities, Culture, the Cultural Industries and Employment,
SEC(98) 837, Brussels 1998, s. 4n.

36

Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

zacj spoeczno-gospodarczych celw UE, co sprzyja tworzeniu paszczyzn dialogu midzykulturowego i relatywnie szerokie wspieranie rnorodnych partykularnych tosamoci w Europie, bez koniecznoci determinowania kierunku dziaa w sferze kultury
w wietle pyta, jakie stawiano w UE w czasie debaty nad zasadnoci umieszczenia Invocatio Dei w Traktacie z Lizbony.

BIBLIOGRAFIA

Barnett C., Culture, policy, and subsidiarity in the European Union. From symbolic identity to the governmentalisation of culture, Political Geography 2001
nr 20 (4), s. 405-426;
Barska A., Tosamo perspektywa wielokulturowa i transkulturowa. Przypadek Maghrebu, w: Wielokulturowo midzykulturowo transkulturowo
w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej, A. Barska, M. Korzeniowski
(red.), Opole 2007;
Bauman Z., Tosamo jak bya, jest, i po co?, w: Wok problemw tosamoci,
A. Jawowska (red.), Warszawa 2001;
Committee of the Regions of the European Union, Culture and cultural differences and their significance for the future of Europe, CdR (97) 447, Brussels 1998;
Committee of the Regions of the European Union, Opinion on the European
Commissions First Report on the Consideration of Cultural Action in European
Community Action, COM (96) 160, CdR (96) 206, Brussels 1997;
Commission of the European Communities, A Fresh Boost for Culture in the European Community, COM (87) 603 Final, Brussels, 14.12.1987;
Commission of the European Communities, Audiovisual policy of the European
Union, CECA-CEE-CEEA, Brussels 1997;
Commission of the European Communities, Culture, the Cultural Industries
and Employment, SEC (98) 837, Brussels 1998;
Commission of the European Communities, First Report on the Consideration
of Cultural Action in European Community Action. COM (96) 160 Final, Brussels, 17.4.1996;
Derrida J., Habermas J., Europa, jaka ni si filozofom, Gazeta Wyborcza 10
czerwca 2003;
Dudek M., Polityka kulturalna a proces integracji europejskiej, Spoeczestwo
i Polityka 2008 nr 2 (15), s. 83-99;
European Parliament of the European Union, Additional opinion on a fresh
boost for culture in the European Community, Official Journal of the European
Communities, No C 62, 13.3.1990;
Finkielkraut A., Europa nie narodzia si w Auschwitz, Europa. Tygodnik idei
2005 nr 67.
Kultura Media Teologia 7/2011

37

TOSAMO I JEJ FUNDAMENTY

38

Gawin D., Granice europejskiej tosamoci, w: Tosamo Starego Kontynentu

i przyszo projektu europejskiego, D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa 2007;
Gierycz M., Chrzecijastwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji
europejskiej, Krakw-Warszawa 2008;
Grny G., Europa, chrzecijastwo, owiecenie, w: Tosamo Starego Kontynentu i przyszo projektu europejskiego, D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa
2007;
Gwiazda A., Europa historia symbolu , Tosamo Starego Kontynentu
i przyszo projektu europejskiego , w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa
2007;
Hall S., Culture, Community, Nation, Cultural Studies 1993 nr 7, s. 349-363;
Kagan R., Potga i raj. Ameryka i Europa w nowym porzdku wiata, Warszawa
2003;
Kaur-Stubbs S., Engaged Europe: The role of intercultural dialogue in developing full, free and equal participation, Platform for Intercultural European Discussion, Paper 2/2010;
Kawecki W., Koci i kultura w dialogu (od Leona XIII do Jana Pawa II), Krakw
2008;
Kwaniewicz W. (red.), Encyklopedia socjologii. Aneks, haso: Wielokulturowo
(J.J. Smolicz), Warszawa 2005;
Lisicki P., I sesja: tosamo Starego Kontynentu, w: Tosamo Starego Kontynentu i przyszo projektu europejskiego, D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa
2007;
Lobkowicz N., Europa jako rzeczywisto kulturowa. Zaoenia i problemy, w:
Europa. Fundamenty jednoci, A. Dylus (red.), Warszawa 1998;
Mexico City Declaration on Cultural Policies, World Conference on Cultural Policies, Mexico City, 26 July 6 August 1982,
http://portal.unesco.org/culture/en/files/35197/
11919410061mexico_en.pdf/mexico_en.pdf [23.11.2011];
Muszyski H.J., Europa ducha. Chrzecijaska wizja fundamentw jednoci europejskiej, Gniezno 2002;
Preambua Traktatu o Unii Europejskiej, w: Przewodnik po Traktacie z Lizbony.
Traktaty stanowice Uni Europejsk. Stan obecny oraz teksty skonsolidowane
w brzmieniu Traktatu z Lizbony, J. Barcz, Warszawa 2008;
Preu U.K., Citizenship and Identity: aspects of a political theory of citizenship,
w: Democracy and Constitutional Culture in the Union of Europe, R. Bellamy, B.
Facchi, D. Castiglione (eds.), London 1995, s. 107-120;
Rief K., Cultural Convergence and Cultural Diversity as Factors in European
Identity, w: European Identity and the Search for Legitimacy, S. Garca (ed.),
London 1993, s. 131-153;
Kultura Media Teologia 7/2011

. Kaczmarczyk, Tosamo i kultura w Unii Europejskiej...

Sokolewicz Z., Kultura szans dla Unii Europejskiej (uwagi na marginesie polityki kulturalnej), w: Europa szansa dla kultury. Polskie dowiadczenia z korzystania ze rodkw UE dla kultury, Punkt Kontaktowy do Spraw Kultury, Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005;
Sokolewicz Z., Kultura w procesie integracji europejskiej, w: Europeistyka w zarysie, Z. Nowak, D. Milczarek (red.), Warszawa 2006;
Schlesinger P., Doyle G., Contradictions of Economy and Culture: The European
Union and the Information Society, European Journal of Cultural Policy 1995
nr 2, s. 25-42;
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, w: Przewodnik po Traktacie z Lizbony. Traktaty stanowice Uni Europejsk. Stan obecny oraz teksty skonsolidowane w brzmieniu Traktatu z Lizbony, J. Barcz, Warszawa 2008;
Weil S., LIliade ou le pome de la force, w: La Source grecque, Paris 1953;
Wiener A., Rethinking citizenship: the quest for place-oriented participation in
the EU, Oxford International Review 1996 nr 7, s. 44-51.

O AUTORZE:
mgr ukasz Kaczmarczyk - urodzony w Sandomierzu, absolwent Szkoy Gwnej
Handlowej na kierunkach Ekonomia oraz Metody Ilociowe w Ekonomii, a take UKSW
na ukoczonym z wyrnieniem kierunku Teologia Oglna. Obecnie doktorant w Kolegium Gospodarki wiatowej SGH oraz w Instytucie Wiedzy o Kulturze UKSW. Zainteresowania autora koncentruj si wok wybranych aspektw funkcjonowania Unii Europejskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki kulturowej.

Kultura Media Teologia 7/2011

39