F

rancuski poeta, ktremu powicony jest poniszy artyku, y i tworzy wprawdzie jeszcze u schyku romantyzmu, jednak trudno bez
niego mwi o literaturze modopolskiej. Jego bulwersujca jak
na owe czasy twrczo przysporzya mu sawy poety przekltego. Nowatorstwo i indywidualizm artystyczny Baudelairea docenili natomiast
twrcy przeomu wiekw. Dlaczego by dla nich tak wany?

Baudelaire poeta modopolski

Tadeusz Boy-eleski w szkicu pt. Baudelaire, poeta krakowski, tak opisuje
swoje spotkanie z twrczoci tego francuskiego poety:
Jak Wyspiaski widzia Hamleta w krugankach wawelskich, tak Baudelaire w ddyst, jesienn noc snuje mi si po rdmieciu Krakowa,
moe Rynkiem, moe gdzie ulic w. Marka
Poznaem go bardzo wczenie. Wczenie jak na mj wiek, nie jego,
bo do Krakowa doszed gdzie okoo r. 1890. Duga droga dla poety, ktry
umar w r. 1867 []. Kiedym go pozna, miaem lat kilkanacie. Znalazem
go na biurku modego poety Kazimierza Tetmajera, ktrego byem wwczas giermkiem. Uderzy mnie tytu Les Fleurs du mal

[Kwiaty za], tajem-

niczo odpowiadajcy memu wczesnemu stanowi ducha.

Charles Pierre Baudelaire

(18211867) gdy mia 6 lat, straci ojca, a matka wkrtce ponownie wysza za m za oficera, z ktrym przyszy poeta bdzie pniej w konflikcie. Studiowa niesystematycznie prawo, prowadzc swobodne ycie paryskiego utracjusza. Pienidze ze spadku po ojcu trwoni na obrazy, meble i drogich
krawcw. Przyj form ycia dandysa estety i eleganta, lansujcego wasny, wyrafinowany i starannie przemylany styl. Burzliwy zwizek z Mulatk Jeanne Duval, aktork
podrzdnych paryskich teatrzykw, ktra staa si adresatk wielu jego wierszy miosnych, by przyczyn powanych konfliktw poety z rodzin. Wkrtce popad w bied,
z ktrej nie podnis si ju do koca ycia. Przez ostatnie lata cierpia z powodu stanw depresyjnych i postpujcej choroby wenerycznej.
Fascynowaa go twrczo autora Opowieci niesamowitych, amerykaskiego poety
i pisarza Edgara Allana Poego, w ktrym Baudelaire odnalaz pokrewn dusz i z ktrym
poczyy go podobne pogldy na sztuk. Jeszcze przed wydaniem Kwiatw za napisa
pierwszy wany esej na temat jego twrczoci, tumaczy te jego utwory. W swoich
artykuach i szkicach wykazywa take wielkie zainteresowanie wspczesnym malarstwem francuskim. Przyjani si z artystami, m.in. Gustawem Courbertem i douardem Manetem. Nowatorskie pogldy poety wywary duy wpyw na sztuk jego czasu.

Modzi artyci odnajdywali w wierszach z tomu

dekadentyzm
Kwiaty za to, czego brakowao im w wczesnej literaturze, pisanej przez starsze pokolenie. W mroczDekadentyzm to skrajnie pesymistyczne przekonanie, e
nych wierszach francuskiego poety rozpoznawali
wraz ze schykiem wieku naksztat swych wasnych niepokojw. Poczyo ich
staje kryzys wszelkich wartoci,
podobne poczucie beznadziei, wiadomo absurdu
ktry doprowadzi do upadku
ludzkiego istnienia i ch ucieczki przed wiatem.
cywilizacji. To take tendencja
Modny we Francji w latach 70. i 80., a w Polsce w law literaturze i sztuce przeomu
tach 90. XIX w. dekadentyzm znajdowa w dziele
XIX i XX w. charakteryzujca si
Baudelairea swj najdoskonalszy i najbardziej sugeupodobaniem do tego, co wyrafinowane, zepsute i choroblistywny wyraz. Teoretyczne podstawy dekadentywe, do szokujcego poczenia
zmu sformuowa jako pierwszy wanie Baudelaire
pikna i brzydoty.
w swoich szkicach o twrczoci Edgara Allana Poego
(1857), a nastpnie poeta parnasista Thophile Gautier w przedmowie do najsynniejszego, trzeciego wydania Kwiatw za z 1868
r., ktre w krgu modych poetw francuskich otoczone byo kultem. Ju sam tytu tomu poezji Baudelairea jest kwintesencj dekadenckiej wyobrani, a podjte w nim tematy, takie jak melancholia, choroba, grzech, zo, pustka czy mier,
nale do najbardziej charakterystycznych w literaturze dekadenckiej.
Boy w bardzo osobisty i samokrytyczny sposb komentuje samo pojcie i przyczyny popularnoci dekadentyzmu jako postawy:
D e k a d e n t y z m: podnie wasn beznadziejno do wyyn idei,
stworzy z niej zakon to jedyne, co pozostawao. Nikt nie wyobrazi sobie,
ile zimnej desperacji, ile nienawici do siebie i pogardy dla ludzi, ile gryzcej autoironii, zakisych gupkowatych marze, bezradnoci dziecinnej,
ile smutku zbierao si w modych duszach w tym malekim wiatku odgrodzonym od wiata wysokimi murami. I dla niejednego przyjacielem,
powiernikiem, przewodnikiem sta si wwczas Baudelaire.

Nastrj tych wierszy doskonale odpowiada krakowskiemu klimatowi nudy

i beznadziei, jaki ogarnia modych ludzi yjcych w poczuciu braku perspektyw
w niebogatym prowincjonalnym miecie, ktre w warunkach niewoli narodowej
pielgnowao jedynie legend swej wielkiej, krlewskiej przeszoci. Podobn melancholi, tsknot, smutek, zniechcenie odnajd wkrtce w wierszach swego
rwienika Kazimierza Przerwy-Tetmajera, takich jak: Przeytym, Nie wierz
w nic, Fasz, zawi, Widokiem ludzi przeraony co dnia, Kt nam powrci i oczywicie sztandarowy Koniec wieku XIX).
Najwaniejsze dzieo Baudelairea rozwijao si i zmieniao wraz z nim. Kwiaty
za (pierwsze wydanie w 1857 r., drugie, rozszerzone w 1861) byy stopniowo
rozbudowywane i uzupeniane. Tom zosta starannie podzielony na tytuowane
cykle (Spleen i Idea, Obrazki paryskie, Wino, mier), a cao otwiera swoista
przedmowa poetycka, jak jest wiersz Do czytelnika. Poeta zwraca si w nim do
odbiorcy z apostrof: Obudny czytelniku! Mj blini! Mj bracie! (prze. Jan

Opchowski), a wic niejako wciga odbiorc w krain trujcych kwiatw swojej poezji.
Spleen to pesymistyczny naPolska recepcja twrczoci Baudelairea nastpistrj, uczucie beznadziejnoci,
a ju po jego mierci, ale przypadaa na lata wzrozniechcenia, stan przygnstu zainteresowania jego poezj w samej Francji i inbienia, melancholii, nudy, nienych
krajach europejskich. Zwykle nie pamita si
zwykle charakterystyczny dla
o
tym,
e w Polsce jako pierwszy Baudelairea tupostaw dekadenckich, przejamaczy
Wiktor Gomulicki, poeta z generacji pozywiajcych si u schyku wieku.
tywistw, poeta miasta, autor poetyckich obrazkw Warszawy i autobiograficznej ksiki o swych szkolnych latach zatytuowanej
Wspomnienia niebieskiego mundurka. Przekadu znacznego wyboru z tomu Baudelairea dokonao dwoje poetw modopolskich: mieszkajcy w Warszawie: wybitny erudyta, autor filozoficznych Rozmyla, Antoni Lange i yjca na prowincji,
niemal w ukryciu, poetka Zofia Trzeszczkowska, ktra publikowaa pod pseudonimem Adam Mski. Wybr z caoci dziea ukaza si w Warszawie w 1894 r.,
a wic w roku wanych modopolskich wystpie poetyckich. Bardzo znamienne, e pierwsi tumacze polscy zdecydowali si nada swojemu przekadowi tytu Kwiaty grzechu. Chocia sowa oryginau Les fleurs du mal nie pozostawiay
adnych wtpliwoci (le mal to po francusku po prostu zo), w przekadzie polskim pojawia si zakorzeniony mocno w tradycji chrzecijaskiej sens za wanie
jako grzechu, jako przekroczenia boskich przykaza.

spleen

poeta przeklty
Poeta przeklty (fr. pote maudit) poeta, ktry swj sprzeciw wobec oglnie przyjtych norm (spoecznych, religijnych, estetycznych) wyraa zarwno szokujc twrczoci, jak i bulwersujcym stylem ycia. Nie mogc znale dla siebie miejsca w otaczajcym wiecie, ktrego nie akceptowa i w ktrym sam nie znajdowa akceptacji,
ucieka zwykle w alkoholizm i narkotyki, a manifestujc swoje nihilistyczne przekonania, wchodzi nawet w konflikt z prawem. Dopenieniem jego burzliwej biografii i ostatecznym przejawem buntu bya zazwyczaj wczesna, samobjcza mier. Legenda poety
przekltego narodzia si w redniowiecznej Francji w zwizku z yciorysem Franois
Villona, gonego przestpcy i awanturnika, ktry zasyn jako autor Wielkiego testamentu. Nowy wymiar nada temu pojciu dopiero Charles Baudelaire, wzbogacajc je
o element nadwraliwoci i cierpienia. Jego tom poetycki Kwiaty za wywoa skandal
poet oskarono o obraz moralnoci (odby si w tej sprawie proces sdowy, w ktrym zapad wyrok skazujcy), a zbir ocenzurowano. Niewiele pniej do grona poetw przekltych, skconych z mieszczask moralnoci, docz Arthur Rimbaud
i Paul Verlaine (okrelenie poeci przeklci wzio si wanie od tytuu zbioru jego szkicw). Romantyczny mit poety-szaleca, geniusza czujcego wicej ni inni, przechodzi w modernistyczne wyobraenie artysty jako nadwraliwego, skazanego na samotno odmieca, ktrego nikt nie rozumie. Taki artysta yje szybko, intensywnie, spala
si i wyniszcza. lady tego mitu mona odnale w XX-wiecznych losach rodzimych
poetw-buntownikw, takich jak Andrzej Bursa, Edward Stachura czy Rafa Wojaczek.

Jedne z najlepszych pod wzgldem artystycznym przekady Baudelairea stworzy Stanisaw Korab-Brzozowski, niezwykle uzdolniony poeta dekadent, ktry
majc niespena 25 lat popeni samobjstwo. To wanie w jego przekadzie modzi recytowali skandalizujce strofy Litanii do szatana z powracajcym wielokrotnie refrenem: O Szatanie, mej ndzy dugiej si ulituj! Ten sam modopolski poeta przetumaczy jeszcze takie synne wiersze jak: Czowiek i morze, De
profundis clamavi [Z gbokoci woaem sowa z Psalmu 129] czy Optanie,
a w jego wasnych utworach widoczne byy wpywy Baudelairea. Wiersze z tomu
Kwiaty za tumaczyli te m.in. Zenon Przesmycki, pisujcy pod pseudonimem
Miriam, Wacaw Rolicz-Lieder, poeta bardziej znany wwczas w Niemczech ni
w Polsce, oraz Bronisawa Ostrowska.
Warto si zastanowi, dlaczego wanie Baudelaire sta si poet krakowskim
czy modopolskim w tym znaczeniu, e okaza si niezwykle wanym inspiratorem nowej poezji. Jeden z powodw stanowia czarna legenda ycia autora
Paryskiego spleenu jego otwarty bunt przeciw otoczeniu, cygaski styl ycia,
kontakty z kobietami z pwiatka, skonno do alkoholu, wreszcie jego choroba
i wyniszczajcy tryb ycia. Zasadnicza przyczyna tkwi jednak w samej twrczoci
Baudelairea, bdcej przejawem pnego romantyzmu, jego kontynuacj a zarazem wiadectwem jego kryzysu i zapowiedzi modernizmu. Wskazywano analogi pomidzy rol Baudelairea w kulturze francuskiej a miejscem Norwida w poezji polskiej tego samego Norwida, ktrego odkryj wanie modopolanie.
Wyjtkow rol wrd wierszy Baudelairea odegray Oddwiki (w innych tumaczeniach Odpowiedniki) sonet bdcy zalkiem teorii symbolizmu (manifest symbolizmu autorstwa Jeana Morasa opublikowany zosta w roku 1886,
a wic prawie 20 lat po mierci poety). Wiersz rozpoczyna stwierdzenie o symbolicznym charakterze caej natury jako jednej, ywej wityni, o znakach-sygnaach wysyanych przez ni do czowieka:
Natura jest wityni, kdy supy ywe
Niepojte nam sowa wymawiaj czasem.
Czowiek wrd nich przechodzi jak symbolw lasem,
One mu za spojrzenia rzucaj yczliwe.

(prze. Antoni Lange)

Baudelaire stworzy nowy jzyk poetycki, ktrego uczyli si od niego i ktry potem doskonalili modernici. Tak popularna w poezji modopolskiej synestezja zjawisko polegajce na wzajemnej odpowiednioci wrae odbieranych
przez rne zmysy to wanie pomys autora Kwiatw za. Tzw. barwne syszenie w omawianym wierszu nabiera znaczenia drogi prowadzcej do mistycznych tajemnic.

Jak oddalone echa, wice si w chry,

Tak sobie w tajemniczej, gbokiej jednoci
Wielkiej jako otchanie nocy i wiatoci
Odpowiadaj dwiki, wonie i kolory.

symbolizm
Symbolizm to jeden z gwnych prdw artystycznych w sztuce przeomu wiekw, zarwno w literaturze
(przede wszystkim w poezji i dramacie poetyckim), jak i w malarstwie oraz muzyce. Za jego prekursorw uznaje si Charlesa Baudelairea
i Paula Verlainea, cho aden z nich
nie uwaa si za symbolist i nie
stworzy oficjalnego programu tego
nurtu. Najwaniejszym jego pojciem jest symbol obrazowy odpowiednik zjawisk trudnych czy wrcz
niemoliwych do wyraenia w jzyku pojciowym. W przeciwiestwie
do jednoznacznej i konwencjonalnej
alegorii symbol jest wieloznaczny
i niekonwencjonalny. Celem symbolizmu byo wyraa to, co niewyraalne. Nawizujc do filozofii idealistycznej, artyci reprezentujcy ten
kierunek wierzyli, e poza zewntrzn, powierzchown warstw zjawisk
ukrywa si inna, doskonalsza, duchowa rzeczywisto.

Odnajdujemy tu zasad powszechnych powinowactw koncepcj XVIII-wiecznego szwedzkiego mistyka Emanuela Swedenborga, ktrego
dziea byy znane we Francji w krgu romantycznych autorw. Zna j te dobrze Juliusz Sowacki i inni polscy romantycy. Zapomniana w epoce
pozytywizmu, teraz powraca dziki francuskiemu poecie.
Zasada twrczoci, ktra stanowi cel sam
w sobie najwaniejsze moe z hase nowej,
modernistycznej sztuki rwnie znalaza swj
wyraz w stwierdzeniu Baudelairea:
Poezja nie ma innego celu poza sam
sob, [] aden wiersz nie bdzie tak wielki,
tak szlachetny, tak naprawd godny imienia
poezji jak ten, ktry zosta napisany wycznie dla przyjemnoci napisania wiersza.

Pikno jako cel sam w sobie, brak zobowiza

moralnych i wizi czcych artyst (i kadego
czowieka, ktry zaakceptuje taki styl ycia) ze
spoeczestwem, to temat penej niedopowiedze prozy poetyckiej Cudzoziemiec z tomu Paryski spleen, ktra zainspiruje powstajce w Polsce poematy proz.

Kogo, powiedz, kochasz najbardziej, zagadkowy czowiecze? Ojca,

matk, siostr, brata?
Nie mam ani ojca, ani matki, ani siostry, ani brata. []
C wic kochasz niezwyky cudzoziemcze?
Kocham oboki, przelotne oboki, tam, ot tam te cudowne oboki

(prze. Miriam)

Prcz czystego pikna Baudelaire wprowadzi te do swojej twrczoci elementy brzydoty, szoku estetycznego i moralnego. Przykadem moe by synna
Padlina ale, jak podkrela to jeden z pniejszych tumaczy, Bogdan Wydga
nie trzeba przecenia znaczenia tego jednego, szokujcego wiersza ani sdzi,
e jest najbardziej charakterystyczny dla caoci dziea.

Wielkie wraenie na czytelnikach wywieray erotyki Baudelairea, zaskakujc

miaym wwczas, sensualnym sposobem opisywania uczu i emocji. W wierszu
Leta, oskaronym w czasach Baudelairea o niemoralno i skonfiskowanym, mio i mier przenikaj si nawzajem. Mio przypomina rzek zapomnienia
Let:
Otchanie ka twojego jedynie
Mog pochon mj lk i westchnienia,
W twych ustach jest potga zapomnienia,
Przez pocaunki twoje Leta pynie.

(prze. Mieczysaw Jastrun)

miao podejmowania tematyki miosnej w wierszach modopolskich poetw mona z pewnoci uzna za wpyw Baudelairea. Wida go w odwanych,
penych zmysowoci erotykach Kazimierza Przerwy-Tetmajera czy nieco pniejszych utworach Bolesawa Lemiana.
Poeci przeomu wiekw odnajdywali bliskie sobie nastroje take w warstwie
filozoficznej Kwiatw za. Sonet Baudelairea Otcha zawiera bezporedni dialog z tradycj wielkiej filozofii XVII w.:
Pascal mia otcha, ktra wci sza za nim.
Ach, wszystko jest otchani! dza mara sowo
Czyn! Nieraz wos mi wstaje, gdy czuj lodow
Boja, co mi przenika wskro wiatru powianiem.

(prze. Antoni Lange)

Baudelaireowskiego bohatera dotyka podobny metafizyczny lk, jak ten, ktry znamy z Myli Pascala, barokowego filozofa francuskiego. Czowiek jest wedug
niego rozdarty midzy dwiema otchaniami: Nieskoczonoci i Nicoci.
Poeci modopolscy znaleli rwnie w tej twrczoci jake blisk ich odczuciom wizj losu artysty. Sztandarowym utworem sta si sonet Albatros. Stary, antyczny, znany jeszcze z poezji Horacego motyw poety jako ptaka wystpowa
w poezji europejskiej rnych epok (wystarczy przypomnie renesansow wizj
poety z pieni Jana Kochanowskiego Kto mi da skrzyda oraz Niezwykym
i nie leda pirem opatrzony). Jednak Baudelaire porwnujc artyst wanie do albatrosa wprowadzi do starego toposu zupenie nowy element. Wolny i szczliwy w przestworzach ptak, schwytany w niewol, staje si upokorzony i bezradny. Ukazana jest tu rwnie perspektywa widzw marynarzy, ktrzy
schwytali albatrosa.
O, jaki jeste marny, jaki szpetny z bliska,
Ty, niegdy pikny w locie wysoko, daleko!

Kto ci fajk w dzib stuka, kto dla pomiewiska

Przedrzenia twe podrygi, skrzydlaty kaleko!

(prze. Wisawa Szymborska)

Syncy z wielkiej rozpitoci skrzyde i umiejtnoci dugiego lotu bez koniecznoci odpoczynku na staym ldzie morski ptak jest tu symbolem twrcy,
ktremu w kontaktach ze zwyczajnymi ludmi przeszkadza wanie to, co stanowi o jego niezwykoci i wielkoci:
Poeta jest podobny ksiciu na oboku,
Ktry brata si z burz, a szydzi z ucznika:
Lecz pdzony na ziemi i szczuty co kroku,
Wiecznie si o swe skrzyda olbrzymie potyka.

Najwyraniej pod wpywem tego Baudelaireowskiego wizerunku powsta wiersz

Orze morski Tetmajera. Oto zamknity w klatce ogrodu zoologicznego ptak, drczony spojrzeniami bezmylnych gapiw, tskni za utracon wolnoci:
W cuchncej menaerii w niewielkiej drucianej
Klatce, na maym zomie bazaltowej skay,
Siedzi, odwszy piersi, smutny, ospiay
Orze morski; tu obok wie i pawiany.
[]
Bezduszne i bezmylne gapi si na tumy,
Gniewa je nieruchomo, obumaro ptaka,
Potrcaj go, klatk prbuj zdj z haka,
Ale niczym nie mog wyrwa go z zadumy.

Kwiaty za, a zwaszcza ich cykl zatytuowany Obrazki paryskie, to take poezja miasta, poezja rodzcej si nowoczesnoci. Najsynniejszy utwr reprezentujcy t tematyk to wiersz Do przechodzcej. Ukazuje on pozornie nieistotne
zdarzenie, jakim jest trwajce tylko przelotn chwil spotkanie z nieznajom kobiet. Miasto wok mnie ttnic huczao wezbrane pisa Baudelaire. Pikna i tajemnicza kobieta, ktr zobaczy bohater wiersza Baudelairea moga sta
si obiektem jego uczu, gdyby nie znika mu z oczu rwnie szybko, jak si pojawia. Ale i ona zrozumiaa to w sekundowej wymianie spojrze:
Bo nie wiesz dokd id, nie wiem gdzie przepada,
Ty, ktr mgbym kocha, ty, co to odgada!

(prze. Mieczysaw Jastrun)

W wielkim miecie czas pynie coraz szybciej. Panujcemu tu popiechowi artysta przeciwstawia swobodne i, zdawaoby si, bezcelowe wczenie si po miecie.
To wasanie si bez celu z miejsca na miejsce po ulicach, placach, pasaach penych sklepw okrela francuskie sowo flner (wczy si, przechadza). Flneur
paryski wczga wdrujcy ulicami miasta w anonimowym tumie przechodniw doznaje uczucia roztopienia si w wielkomiejskiej masie ludzkiej.
Fascynacja poetw polskich Baudelaireem nie zakoczya si w czasach przeomu wiekw i przez wiele lat nieustannie owocowaa znakomitymi przekadami
jego poezji, m.in. Mieczysawa Jastruna, Adama Wayka, Artura Midzyrzeckiego,
Zbigniewa Biekowskiego, Wisawy Szymborskiej. Na koniec przytoczmy magicznie brzmicy fragment Balkonu jednego z najpikniejszych wierszy z Kwiatw
za w tumaczeniu Czesawa Miosza. To utwr powicony pamici i mocy sztuki, ktra jest w stanie przywoa dawne wspomnienie utraconego ju czasu:
Matko wspomnienia, kochanie kochania,
Ty, wszystkie moje wizy i wszystkie rozkosze!
Pieszczot pikno przypomnisz, oto si odsania
Cisza domu, wieczorw uroki najsodsze,
Matko wspomnienia, kochanie kochania!

Anna Czabanowska-Wrbel