1. Przemiana fizyczna i chemiczna.

Równanie reakcji jako forma zapisu

przemiany chemicznej.

Przemiana fizyczna to taka przemiana, podczas której nie ulega zmianie rodzaj
substancji. Zmieniają się tylko jej właściwości fizyczne takie jak:
- gęstość,
- stan skupienia,
- stan rozdrobnienia,
- barwa, twardość,
- kowalność,
- ciągliwość,
- temperatura topnienia,
- temperatura wrzenia,
- przewodnictwo cieplne.
Przykładem przemiany fizycznej jest np. zamarzanie wody

Natomiast przemiana chemiczna to taka przemiana, podczas której powstają nowe

substancje o odmiennych właściwościach fizycznych i chemicznych. Przykładem
przemiany chemicznej jest: spalanie papieru, pieczenie ciasta, oddychanie.

Reakcja chemiczna to przemiana jednego rodzaju substancji w inny rodzaj. Przebieg

reakcji chemicznej zapisuje się za pomocą równania chemicznego. Substancje
wyjściowe, które ulegają przemianom nazywa się substratami, a substancje
powstające w wyniku reakcji chemicznej to produkty.

Najogólniejszy schemat reakcji chemicznej to:

Substraty → produkty

Zapis Cu w reakcji oznacza, że mamy jedne atom miedzi.

H2O oznacza, że jest jedna cząsteczka wody. Cząsteczka ta składa się z dwóch
atomów wodoru (H) /liczbę odczytujemy w prawym dolnym rogu pierwiastka / i
jednego atomu tlenu.

2H2SO4 oznacz, że mamy dwie cząsteczki kwasu siarkowego(VI). Dwie cząsteczki

kwasu z budowane z 2·2=4 atomów wodoru(H), 2 atomów siarki oraz 2·4=8 ośmiu
atomów tlenu.

Uzgadnianie reakcji chemicznych:

Fe + S → FeS
Lewa strona 1 atom żelaza (Fe), 1 atom siarki (S)
Prawa: 1 atom żelaza (Fe), 1 atom siarki (S)
Wszystko się zgadza - nie trzeba dopisywać żadnych współczynników

Al + S → Al2 S3
Lewa: 1 atom glinu (Al), 1 atom (S)
Prawa: 2 atomy glinu (Al), 3 atomy (S)
Po lewej stronie mamy dwa razy mniej atomów glinu (Al) i trzy razy mniej atomów
siarki (S), czyli tylko po lewej stronie dopisujemy odpowiednie współczynniki przed
atomami

C + O2 → CO
Lewa strona: 1 atom węgla (C), 2 atomy tlenu (O)
Prawa: 1 atom węgla (C), 1 atom tlenu (O)
Po lewej stronie jest więcej atomów tlenu niż po prawej, aby wyrównać musimy przed
tlenkiem węgla (II) (CO) dopisać współczynnik 2, aby wyrównać atomy tlenu.
C + O2 → 2CO
Teraz zwiększyła się ilość atomów węgla po prawej, czyli musimy dopisać po lewej
znowu 2 przed atomem węgla (C).
2C + O2 → 2CO
2. Typy reakcji chemicznych

Rodzaje reakcji chemicznych

Wyróżnia się następujące rodzaje reakcji chemicznych:

Reakcje syntezy – A + B →AB, polega na łączeniu się drobin w wyniku, czego

powstaje bardziej złożona substancja. Np.:
C + O2 → CO2
2H2 + O2 → 2H2O
CaO + CO2 → CaCO3

Reakcje analizy – AB → A + B, jest reakcją rozkładu substancji na drobiny

mniejsze. Np.:
2HgO → 2Hg + O2
CaCO3 → CaO + CO2

Reakcje wymiany:
- pojedynczej AB + C → CB + A np.:
2AgNO3 + Cu → Cu(NO3)2 + 2Ag
- podwójnej AB + CD → AD + CB np.:
AgNO3 + KCl → AgCl + KNO3

Ze względu na efekt energetyczny towarzyszący reakcji reakcje chemiczne można

też podzielić na:

Reakcje egzoenergetyczne - podczas których wydziela się energia w postaci ciepła

i światła,

uklad

otoczenie
W przypadku przemiany egzotermicznej mieszanina reagująca na ogół ogrzewa się
Np. spalanie magnezu
Reakcje endoenergetyczne, które zachodzą dopiero po dostarczeniu energii np. na
sposób ciepła.

uklad

otoczenie
W przypadku przemiany endotermicznej mieszanina reagująca - staje się zimniejsza
3. Reakcje szybkie i powolne.

Wokół nas przebiega wiele różnych reakcji chemicznych. Bez problemu można
zauważyć reakcje szybkie (np. reakcje spalania). Trudniejsze do zaobserwowania są
reakcje powolne.

Do reakcji powolnych należy wietrzenie skał wapiennych dzięki któremu, pod

wpływem wody i dwutlenku węgla zawartych w powietrzu, składniki skał
przekształcają się w rozpuszczalne związki.

Np. Reakcja syntezy wody w temperaturze pokojowej zachodzi tak powoli, iż nie
można zaobserwować żadnej zmiany nawet po wielu latach. Dopiero podczas
ogrzewania mieszaniny wodoru i tlenu zaczynają się wytwarzać pewne ilości wody.
W temperaturze ok. 5000°C reakcja wodoru z tlenem przebiega już ze znaczną
szybkością a w ok. 6000°C lub przy przepuszczeniu iskry elektrycznej wybuchowo.

Szybkość reakcji jest to ubytek stężenia substratów lub przyrost stężenia

produktów w jednostce czasu.

Czynniki wpływające na szybkość reakcji chemicznej to:

- podwyższenie temperatury reagentów
- rozdrabnianie reagentów
- stężenie reagentów
- katalizatory

Katalizator to substancja chemiczna, która dodana do układu obniża energię

aktywacji reakcji chemicznej, czego efektem jest wzrost szybkości reakcji
chemicznej.
 4. Stopień utlenienia pierwiastków.

Stopień utlenienia jest to dodatnia lub ujemna liczba będąca hipotetycznym

ładunkiem atomu, który istniałby, gdyby cząsteczka w skład, której wchodzi atom
zbudowana byłaby z jonów.
Stopień utlenienia umownie przypisuje ładunek atomom bez względu na rodzaj
wiązań występujących w cząsteczkach. Przy ustalaniu stopnia utlenienia atomów
należy kierować się następującymi regułami:
- w pierwiastkach (np.: F2, O2, N2, H2, S8, C, Fe, Na) stopień utlenienia równy jest 0

- we fluorkach prostych i złożonych fluor występuje na –1 stopniu utlenienia np.:

Na+IF-I,

- w większości związków chemicznych tlen występuje na –2 stopniu utlenienia

np.: Na2+IO-II, Al2+IIIO3-II, P2+VO5-II. .W nadtlenkach, tlen występuje na –1 stopniu
utlenienia np.: H2+IO2-I, Ba+IIO2-I.

- wodór występuje na ogół na +I stopniu utlenienia, np.: H +ICl-I, H+IN+VO3-II, N-

III
H3+I., niekiedy w połączeniach z metalami występuje na –1 stopniu utlenienia np.:
Na+IH-I.

- pierwiastki pierwszych dwóch grup układu okresowego występują w

związkach chemicznych na stopniu utlenienia równym numerowi grupy.

- można obliczyć stopień utlenienia pierwiastka znając stopnie utlenienia

pozostałych np.: chromu w K2+ICr2xO7-II lub manganu w jonie MnxO2-II. W celu
obliczenia stopnia utlenienia chromu należy ułożyć równanie bilansujące sumę
stopni utlenienia pierwiastków wchodzących w skład cząsteczki i przyrównać je
do zera (wypadkowy ładunek cząsteczki = 0). Zatem otrzymuje się równanie z
jedną niewiadomą: 2 · (+I) + 2·x + 7· (-II) = 0. Rozwiązanie daje w wyniku stopień
utlenienia chromu równy +6. Podobnie dla manganu bilans stopni utlenienia
wynosi x + 4· (-II) = -I, a rozwiązaniem jest stopień utlenienia manganu równy +7.

7. Istnieją związki chemiczne, w których jeden i ten sam pierwiastek występuje na

dwóch różnych stopniach utlenienia np. tlenek żelaza(II) i żelaza(III) Fe 3O4, tlenek
ołowiu(II) i ołowiu(IV) Pb3O4, czy tiosiarczan(VI) sodu Na2S2O3 zawierający siarkę
na +6 i –2 stopniu utlenienia. Formalnie obliczony stopień utlenienia jest
wartością średnią. Podobnie przedstawia się zagadnienie liczenia stopnia
utlenienia węgla w związkach organicznych, w których czterowartościowy atom
węgla może mieć różne stopnie utlenienia.

Zapamiętaj!
Stopnie utlenienia oznacza się liczbami ze znakiem, np.. Fe +II, N-III, S-II, Cl-I, Zn0, przy
czym znak dodatni lub ujemny zapisuje się przed liczbą. Inaczej oznacza się ładunek
jonu np. Fe2+, S2-, Cl-.
6. Elektronowa interpretacja reakcji utleniania-redukcji.

Reakcje przebiegające ze zmianą ilości elektronów na orbitach poszczególnych

atomów nazywa się reakcjami utlenienia i redukcji lub reakcjami REDOX.

Utlenienie polega na oddawaniu elektronów przez atomy lub grupy atomów (proces
deelektronizacji). Utlenieniu ulega reduktor.

Redukcja polega na przyjmowaniu elektronów przez atomy lub grupy atomów.

Redukcji ulega utleniacz.

Zadanie:
Uzgodnij reakcję redox: Al + HNO3 = Al2O3 + NO2 + H2O

Określmy stopnie utlenienia pierwiastków i związków chemicznych biorących udział

w reakcji

utleniacz
reduktor

Al0 + H+IN+VO-II3 = Al+III2O-II3 + N+IVO-II2 + H+I2O-II

utlenienie

redukcja

Glin i azot zmieniły stopień utlenienia.

Napiszmy reakcję utlenienia. Zgodnie z definicją jest to proces przekazywania
elektronów i jednocześnie wzrostu stopnia utlenienia. Zatem utlenia się glin tracąc
trzy elektrony
Al0 –3e = Al+III
Azot w trakcie reakcji zmienia stopień utlenienia z +V na +IV, zatem ulega redukcji
przyłączając 1 elektron
N+V + 1e = N+IV

Kolejny krok to bilans ilości elektronów przeznaczonych na procesy redukcji i

utlenienia. Można go wykonać mnożąc pierwszą reakcję przez 1, a drugą przez 3.

utlenianie Al0 –3e = Al+III /·1

redukcja N+V + 1e = N+IV /·3

W ten sposób ilość elektronów wymienionych w procesie redukcji i utleniania jest

sobie równa, a współczynniki zapewniające prawidłowy bilans elektronów można
umieścić w równaniu, jako współczynniki stechiometryczne. Warto jednak zauważyć,
że po prawej stronie równania glin występuje w postaci Al 2O3, co świadczy o
potrzebie uzgodnienia parzystej liczby atomów glinu. Uwzględnia to poniższy zapis,
w którym podwojono współczynniki:
utlenianie Al0 –3e = Al+III /·2
redukcja N+V + 1e = N+IV /·6
Po wpisaniu współczynników stechiometrycznych i zbilansowaniu ilości atomów
wodoru uzyskujemy końcowy zapis

2Al + 6HNO3 = Al2O3 + 6NO2 + 3H2O

Uzgodnij reakcję redox:

Fe(NO3)2 + HNO3 = FeNO3)3 + NO + H2O

Podobnie jak w poprzednim przykładzie ustalamy stopnie utlenienia atomów, aby

ustalić które z nich ulegają utlenieniu i redukcji.

utleniacz
reduktor

Fe+II(N+VO-II3)2 + H+IN+VO-II3 = Fe+III(N+VO-II3)3 + N+IIO-II + H+I2O-II

utlenienie

redukcja

Po stwierdzeniu, że utlenia się żelazo, a redukuje azot można napisać procesy

utleniania i redukcji

utlenianie Fe+II –1e = Fe+III /·3

redukcja N+V +3e = N+II /·1

Należy zwrócić uwagę, że w przedstawionym wyżej procesie biorą tylko te atomy,

które uczestniczą w procesach redox. Nie uwzględniono tu tych atomów azotu, które
biorą udział w reakcji nie zmieniając stopnia utlenienia. A takie właśnie atomy azotu
będące na +V stopniu utlenienia występują w azotanie(V) żelaza(III). Ilość tych
atomów uzgadnia się dodatkowo powiększając ilość kwasu azotowego, co
zaznaczono w zapisie reakcji:

3Fe(NO3)2 + (1+3)HNO3 = 3FeNO3)3 + NO + 2H2O

7. Praktyczne znaczenie reakcji utleniania-redukcji.

Reakcje utleniania – redukcji odgrywają bardzo ważną role zarówno w całej

przyrodzie ożywionej, jak i nieożywionej.
Reakcja redox znane z życia codziennego to korozja metali, czyli proces polegający
na ich niszczeniu pod wpływem czynników zewnętrznych, spalanie węgla, gazu
ziemnego, paliw płynnych. Reakcje te stanowią też podstawę wielu procesów
zachodzących w organizmach, np.: fotosyntezy czy oddychania.
Substancje zawarte w owocach utleniają się pod wpływem tlenu z powietrza,
powodując ciemnienie owoców; wino przechowywane w źle zamkniętych butelkach
po pewnym czasie kwaśnieje. Dzieję się tak dlatego, iż alkohol etylowy, znajdujący
się w winie, pod wpływem tlenu z powietrza utlenia się do kwasu etanowego
(octowego).