[NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE

DR SŁAWOMIR GODEK

ZAPIS ĆWICZEŃ

I. ŹRÓDŁA PRAWA W POLSCE

a. W znaczeniu materialnym: np. warunki społeczne, polityczne, wola ustawodawcy.
b. W znaczeniu formalnym:
i. ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA – fontes iuris cognoscendi
Źródła, z których moŜemy dowiedzieć się jak wyglądało prawo w określonym czasie
→ np. dokumenty sądowe.
ii. ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA – fontes iuris oriundi
Formy wyraŜenia woli, dzięki którym normy stają się prawem i otrzymują przymus
państwowy (np. zwyczaje, ustawy, akty wydawane przez władze publiczne, włącznie z
samorządowymi, zasady prawne z rozprawy sądowej.

II. I OKRES – od połowy X wieku do podziału dzielnicowego (1138)

→ Monarchia wczesnofeudalna
a. ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:
i. Króluje prawo zwyczajowe,
ii. Pojawia się forma prawa stanowionego:
→ STATUTY – np. groŜący sankcjami za niedotrzymanie postów, wieloŜeństwo, raczej
czas Bolesława Krzywoustego raczej dotyczące kwestii militarnych i skarbowych.
b. ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA:
i. Kroniki – np. Galla Anonima,
ii. Roczniki ruskie,
iii. Opisy podróŜy – np. Ibrahima In Jakuba (podróŜnik, zostawił opis państwa Mieszka),
iv. śywoty świętych – np. Św. Wojciecha,
v. Roczniki kapitulne – tj. kalendarze tworzone przez duchowieństwo naleŜy je traktować
ostroŜnie, gdyŜ nie raz podają informacje nieprawdziwe.

III. II OKRES – od rozbicia dzielnicowego do koronacji Władysława Łokietka i odrodzenia Królestwa.

→ Monarchia stanowa
→ Brak jednego systemu prawnego, kaŜdy stan chce mieć swój własny, autonomiczny system prawny.
a. Stan rycerski → prawo polskie, szlacheckie,
b. Stan mieszczański → prawo niemieckie,
c. Stan duchowny → prawo kanoniczne,
d. śydzi → prawo Ŝydowskie.

CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ PRAWA

IV. PRAWO POLSKIE – własne dla stanu rycerskiego

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:

a. Wyraźna dominacja prawa zwyczajowego, róŜnicuje się dzielnicowo, poniewaŜ brak osądu
monarszego, któremu podlegali wszyscy. Monarcha trzymał się zwykle jednej linii orzecznictwa
(choć monarcha nie jest związany swoim orzecznictwem). W okresie rozbicia dzielnicowego
państwo jest podzielone i kaŜda dzielnica posiada swoją linię orzecznictwa.
→ następuje dezintegracja prawa zwyczajowego

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 1 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

b. Prawo stanowione – przywileje wydawane przez monarchów.

i. indywidualne – do osoby, zakonu,
ii. generalne – dla całej dzielnicy,
→ czynnik stabilizujący prawo zwyczajowe.

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA:

a. Księga Elbląska
→ Długo przechowywany w bibliotece, inaczej znany jako prawo Polaków, jest to najstarszy
zwód prawa polskiego, przyjmuje się, Ŝe powstał przed rokiem 1320, gdzieś na przełomie
XIII i XIV wieku. Brak znanego autora, przyjmuje się, Ŝe był nim urzędnik na potrzeby
administracji krzyŜackiej.
→ Było to zgodne z zasadą osobowości prawa, bowiem człowiek danego narodu miał prawo do
sądzenia według własnego prawa, jest to odwrócenie dzisiejszej zasady terytorialności prawa.
Tzw. confessio iuris – do jakiego prawa naleŜysz.
→ W Księdze zawarto:
→ Ustrój państwa,
→ Proces sądowy, procedurę sądową,
→ Prawo karne,
→ Księga spisana w języku staroniemieckim,
→ Brak odniesień do prawa rzymskiego,
→ Jest dokumentem niedokończonym,
→ Odwzorowuje podział na stany,
→ Występują w księdze unikatowe opisy polskich instytucji prawnych, takich jak:
→ Miry
→ Ordalia = Sądy BoŜe
→ Instytucja Śladu
→ Instytucja Początku
b. Księga Henrykowska
→ Pochodzi z Henrykowa na Śląsku, gdzie istniał zakon Cystersów. Księga jest księgą uposaŜeń,
są w niej opisy sytuacji, w których zakon otrzymał dobra, np. lokowanie wsi
→ W Księdze znajdują się wywody ściśle prawnicze,
→ Księga spisana jest w języku łacińskim, dostępna jest wersja polska,
→ Powstała w dwóch etapach – 1268-1273 oraz po roku 1310,
→ Miała kilku autorów,
→ Pierwszym był opat Piotr, trzeci w hierarchii,
→ Był to zbiór informacji dla samych zakonników w razie procesu sądowego,
→ Widoczne jest nachylenie praktyczne księgi,
→ ZałoŜycielem zakonu był Mikołaj, rycerz ziemi krakowskiej, osiadły na Śląsku,
→ Argumentami za prawdziwością księgi jest samo zapewnienie jej twórców oraz fakt, Ŝe pisanie
nieprawdy nie byłoby w interesie samego opactwa,
→ W księdze In extenso wpisano przywileje,
→ W księdze oględnie, ale wspomina się najazd Mongołów (1241)
→ Ciepło wspomina się Henryka PoboŜnego i Henryka Brodatego
→ Ponoć zapisano w księdze pierwsze polskie zdanie,
c. Dokumenty praktyki
d. Kroniki, np. Wincentego Kadłubka

V. PRAWO NIEMIECKIE – stan mieszczański

→ W związku z lokowaniem miast na prawie niemieckim

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 2 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:

a. Przywilej lokacyjny od monarchy
→ Księga spisana jest w języku łacińskim, dostępna jest wersja polska, monarcha zrzeka się
władzy na rzecz Ławy i Rady,
→ Monarcha zrzeka się świadczeń podatkowych,
→ W dokumencie lokacyjnym znajdziemy informacje o tym, kto lokował, jakie są organy w
mieście, ich kompetencje, jakie są sądy i inne instytucje,

ŹRODŁA POZNANIA PRAWA:

b. Zwierciadło Saskie
i. Powstanie na przełomie roku 1215 i 1235,
ii. Autorem Eike von Repkow
iii. Jest to zbiór saskiego prawa zwyczajowego z domieszką kanonicznego, w języku łacińskim,
potem przetłumaczony przez autora na język niemiecki,
c. Weichbild Saski
→ Bardzo wsiąka w grunt polski,
d. Ortyle
→ Są to tzw. pouczenia prawne,
→ Większość miast w Polsce powstaje na prawie magdeburskim
→ JeŜeli dana sprawa sądowa jest dla sądu w filii za trudna do rozstrzygnięcia to kieruje się filia
do Magdeburga o pomoc w rozwiązaniu problemu,
→ Np. jeŜeli filia zwraca się z pytaniem „Czy wyleganiec moŜe być radnym?”, a Magdeburg
zwraca odpowiedzieć „Nie, nie moŜe” – to tak właśnie się dzieje.
VI. PRAWO KANONICZNE
→ Ecclesia vivat lege Romana – Kościół Ŝyje prawem rzymskim.
→ W Polsce w efekcie chrztu Mieszka,
→ Duchowni – z Niemiec, Francji, Włoch, Irlandii, są zbyt cenni, więc pracują jako notariusze,
sędziowie, dyplomaci, posługiwali się w swojej pracy prawem kanonicznym,
→ Legaci – w młodym kościele polskim organizują synody, zjazdy duchownych, przystosowywali
prawo kanoniczne do polskich warunków,
→ Studenci – wyjeŜdŜający do Bolonii, ParyŜa, by zdobyć wiedzę prawniczą. Gdy wracają przenoszą
zasady prawa rzymskiego oraz kanonicznego, np. Kadłubek, który był studentem paryskim i który
naleŜał do elity ok. 10 osób w Europie, ale takŜe np. Stefan Polak.
VII. PRAWO śYDOWSKIE
→ 1264 r – Bolesław PoboŜny wydaje przywilej dla śydów

POLSKIE INSTYTUCJE PRAWNE

VIII. MIR ~ Ręka pańska

a. Typy mirów:
i. Miejscowy – drogi publicznej, drogi wiejskiej, targowiska, karczmy,
ii. Osobowy – ochrona kobiet, obcych handlarzy, śydów,
iii. Mieszany – o osobie arcybiskupa (chroniony jako osoba, jako kaŜdoczesne msc. jego
przebywania)
b. Na podstawie Księgi Elbląskiej:
→ Gdy zabije się na drodze publicznej płaci się dwie kary:
→ Karę publiczną – za naruszenie miru, np. drogi publicznej – 50 grzywien. KsiąŜę jest
bowiem zainteresowany spokojem na drodze, bowiem moŜe to prowadzić do
utworzenia znanego szlaku handlowego,
→ Karę prywatną – krewnym zabitego, np. 50 grzywien

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 3 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

W tabeli przykłady kar:

Przewinienie Mir Kara prywatna Kara publiczna Oczyszczenie

Rycerza na drodze Drogi 50 grzywien 50 grzywien 9 osób
publicznej publicznej
Chłopa na drodze Drogi 30 grzywien 50 grzywien 6 osób
publicznej publicznej
Rycerza na drodze wiejskiej Drogi 6 grzywien 6 grzywien 6 osób
wiejskiej
Chłopa na drodze wiejskiej Drogi Kara 300 6 grzywien 6 osób
wiejskiej Płacona w kruszcu
(sól, potem
minimalna, np.
kurczak)
Bójka Karczmy Kara 300
Dla kogokolwiek,
bowiem jak ksiądz
szlachcic bratał się z
chłopem to sam
powinien przewidzieć
skutki działania.
Pobicie komornika przed Karczmy 6 grzywien
nieszporami Prawdopodobnie
przyszedł w celach
słuŜbowych.
Pobicie komornika po Osobowy Kara 300
nieszporach Pewnie przyszedł pić.
Gwałt na szlachciance Osobowy Ile karze sąd 50 grzywien
Gwałt na chłopce Osobowy 6 grzywien (niewiadomo jakiej kary)
Gwałt na chłopce, gdy Osobowy Kara 300
oddaliła się samowolnie Nie wyslano jej, więc
sama sobie winna.

IX. ORDALIA – SĄDY BOśE

a. w drodze pojedynku:
→ Odbywają się, gdy brak świadków, Bóg ma zdecydować, kto ma rację.
→ Chłop vs Chłop – walczą na kije,
→ Rycerz vs Chłop – walczą na miecze, (chłop pozywa rycerza)
→ Chłop vs Rycerz – walczą na kije (rycerz pozywa chłopa)
→ Rycerz vs Rycerz – walczą na miecze
→ Biją się do kapitulacji lub do momentu ostatku sił strony. Przegrana oskarŜonego oznacza
konieczność zapłaty kary,
→ Jeśli ktoś pojedynkuje się jako zdrajca i przegra jest skazany na ukamienowanie,
→ MoŜe się oczyścić samodwunast (on + 11 świadków), jest to największe wymaganie,
→ KsiąŜę moŜe zostać zastąpiony osobą wybraną, równieŜ rycerz w sporze z chłopem, jeśli uzna
to za dyshonor,
→ Choroba moŜe teŜ doprowadzić do zastępstwa,
→ RównieŜ biskupi i opaci mogą zostać zastąpieni.
b. w drodze próby Ŝelaza:
→ Jeśli strony nie mogą walczyć,
→ Człowiek ma przejść trzy kroki po rozŜarzonym Ŝelazie,

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 4 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Przegrywa, jeśli dezerteruje lub po 3 dniach troskliwej opieki po oglądnięciu stopy biegli
stwierdzą, Ŝe wystąpiły duŜe obraŜenie – oznacza to, Ŝe ktoś jest winny, przy niewielkich –
niewinny,
→ Podczas próby Ŝelaza początkowo oskarŜonego prowadziło dwóch księŜy,
→ MoŜna teŜ oburącz chwycić Ŝelazo i przejść 3 kroki, sytuacja następnie analogiczna,
c. w formie próby zimnej wody:
→ Jeśli sąd chce skończyć rozprawę w ciągu jednego dnia, a nie ma dowodów, wrzuca
oskarŜonego do wody, naleŜy przy tym oznaczyć głowę, by sprawdzić, czy człowiek tonie,
→ NaleŜy mu związać powróz, by wyciągnąć go z wody tonącego,
→ Sędzia zgadza się na to niechętnie,
→ Niewinny jeśli tonie, winny jeśli dryfuje, bowiem wierzono, Ŝe woda winnego nie przyjmie,
→ W Anglii istnieli ludzie, którzy aranŜowali tak sprawę, by oskarŜone o czary kobiety nie
tonęły,
d. w formie próby igły
→ Wierzono bowiem, Ŝe kobieta opętana ma na ciele takie miejsce, które podczas nakłucia nie
boli, a krew nie leci,
e. w formie próby wagi
→ wierzono, Ŝe czarownice są lŜejsze od „normalnych” kobiet,
→ WaŜenie następowało na wadze miejskiej, po czym kobiecie wydawano certyfikat, który do
końca Ŝycia gwarantował jej bezpieczeństwo, mówił, Ŝe nie jest wiedźmą,
f. w formie próby łez
→ kobieta powinna zaprzeczyć, Ŝe jest wiedźmą, a następnie rozpłakać się na zawołanie,
g. w formie próby sera
h. w formie losowania (najpierw 12 osób, następnie winnego)
i. w formie próby mar
→ obejście trzy razy zmarłego, pocałowanie zwłok. Jeśli ciało się zmieniło – winny.
X. INSTYTUCJA ŚLADU
a. Jeśli chłop złapie sprawcę to oddaje go sędziemu,
b. Sprawcę łapie z krzykiem cała wieś do skutku. Jeśli któraś wieś nie łapie z krzykiem – płaci karę,\
c. Jeśli we wsi został odnaleziony trup i nie ma sprawcy – odpowiedzialność zbiorowa
XI. INSTYTUCJA POCZĄTKU
a. Dziś obrona konieczna.
b. Jest to kontratyp – prawo nie pozwala zabijać, ale instytucja początku – tak
c. NaleŜało udowodnić jedynie fakt napadnięcia, moŜna było uŜyć niewspółmiernych środkow,

PRAWO W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ

XII. PRAWO ZIEMSKIE – ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA

a. Nadal jest to prawo zwyczajowe,
b. Prawo zwyczajowe zaczyna być spisywane
c. STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO
→ Dla Wielkopolski i Małopolski,
→ Chęć ujednolicenia państwa i prawa
→ Wstępem miało być spisanie prawa zwyczajowego,
→ Dalej zbudowanie nowej systematyki prawa, kodyfikacji, (nie zdąŜył przed śmiercią)
→ Ogłoszono w Piotrkowie dla Wielkopolski (34 art.) oraz w Wiślicy dla Małopolski (59 art.)
→ 4 dziedziny: prawo karne, ustrój państwa, ustrój sądów, proces sądowy,
→ W języku łacińskim,
→ Statuty były uzupełniane przez extravacantes (chodzące poza)
→ Petyle – uzupełniane przez propozycje na przyszłość,
→ Prejudykaty – wzorcowe wyniki sądowe (Idzik Ŝaluje na Falka, Idzik skarŜy Falka), są to
fikcyjne sytuacje wymyślone przez notariuszy,
UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 5 z 15
 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Łączoną redakcję statutów (ok. 150 art.) w ZWODY,

→ Tworzono teŜ DIGESTA – wyciągając i tłumacząc normy,
d. STATUTY WYDAWANE PRZEZ SEJMY WALNE:
→ Zebrania szlachty polskiej
→ Rezultaty zapisywano w formie statutów,
→ Grupowały wiele róŜnych spraw w krótkim akcie,
→ Np. 1423 – statut Warcki,
→ 1447 – statut piotrkowski,
e. Król wydawał:
→ Dekrety,
→ Ordynacje,
→ Edykty – sprawy wojskowe i religijne, np. edykt wieluński o powrocie Ŝołnierzy z Czech, by ci
nie przesiąkali hustycyzmem,
→ Przywileje,
f. UCHWAŁY SEJMOWE SEJMIKÓW LOKALNYCH
→ Uchwały sejmików,
→ Conclusiones – lauda - róŜna problematyka – polityka, gospodarka, wojsko
XIII. PRAWO ZIEMSKIE - ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
a. Zbiory prawa zwyczajowego
b. Kroniki Janka z Czarnkowa oraz Jana Długosza, który miał dostęp do Kancelarii, miał ogromną
ilość źródeł,
c. Księgi sądowe – roty sądowe, pozwy, rejestry świadków, czynności świadków przed sądem)
d. Metryka koronna – plus metryka litewska:
→ Rejestr aktów wchodzących i wychodzących
→ Druga połowa XIV wieku,
→ Pierwsza metryka przepadła w bitwie pod Warną,
e. Dokumenty
XIV. PRAWO NIEMIECKIE
a. Ortyle i pouczenia – nadal w uŜyciu
b. Wilkierze – ustawy miejskie
→ Wydane przez organy miejskie (radę, ławę)
→ Czasami potwierdzone przez zwłokę,
→ Mogą być poświęcone tylko 1 sprawie, ale zwykle wiele spraw naraz
→ Nawet przepisy na mikstury czy teŜ zasady leczenia się z choroby zakaźnej
c. Statuty cechowe
→ Korporacja zawodowa, militarna, religijna (utrzymywano ołtarz lub kościół), społeczna
(alimentacja członków, którzy popadli w długi),
XV. PRAWO WIEJSKIE – brak jednolitego systemu, system zaleŜy od prawa, na jakim lokowano wsie,
XVI. PRAWO KANONICZNE
a. SYNODYK JAROSŁAWA:
→ 1357. Synodyk Jarosława, ówczesnego bp gnieźnieńskiego – zbiór prawa
→ Podobnie jak spis prawa polskiego – ten sam czas
→ Statuty synodalne dla polskiego kościoła ułoŜone chronologicznie
b. ZBIÓR MIKOŁAJA TRĄBY, bp gnieźnieńskiego,
→ RównieŜ statuty synodalne dla polskiej prowincji kościelnej,
→ RównieŜ sięga prawa powszechnego,
→ Korespondencja z soborem w Konstancji
XVII. PRAWO śYDOWSKIE
Przywileje wydane przez Kazimierza Wielkiego i Jagiellończyka..

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 6 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE MONARCHI STANOWEJ

XVIII. ZWÓD STATUTÓW KAZIMIERZA WIELKIEGO – KODEKS DZIKOWSKI, 1501

→ Obejmuje 163 artykuły
→ Odwołuje się do rzymskich zasad, do tego, Ŝe człowiek ma być cny, sprawiedliwy i oddawać co
komu naleŜy,
→ Prawo nie działa wstecz
→ Nagana szlachecka – trzeba mieć 6 świadków, jest to kwestionowanie pochodzenia szlacheckiego,
→ O karach za zabójstwo:
o 60 grzywien – zabicie szlachcica
o 30 grzywien – cięŜkie zranienie
o 15 grzywien – lekka rana,
→ Płaci się za zabójstwo kobiety lekkich obyczajów,
→ O łajaniu i sromoceniu:
o Przykład recepcji prawa polskiego przez litewskie,
o Norma ujmująca,
o Przepis klasyczny,
o JeŜeli szlachcic oskarŜy kogoś, Ŝe jest skurwysynem to ma albo odwołać te słowa, albo
moŜe udowodnić oskarŜenie (wtedy niewinny),
o Płaci 60 grzywien – jakby zabił (honor wart tyle, co Ŝycie),
o Szlachcic moŜe wejść pod stół, wypowiedzieć formułę i trzy razy zaszczekać hau, hau –
bo łgał jak pies,
→ Występuje sporo prejudykatów,
→ Recepcja róŜnych instytucji np. rzymskich o braku odpowiedzialności majątkowej rodziców za
długi syna niewydzielonego majątkowo,
→ Za kradzieŜ na dworze monarszym/rycerskim kara obcięcia ucha, oszelmienie, ty szelmo! = ty
złodzieju! (człowieku bez ucha)
→ DąŜenie do indywidualnej odpowiedzialności, chyba, Ŝe ktoś razem popełnił jakiś czyn,
XIX. SENATUS CONSULTA
→ Uchwały senatorów rezydentów,
→ Rezydenci mają wspierać króla,
→ Kontrolować króla z ramienia sejmu,
→ Senatorów miało być 16, zawsze 4 przy królu, na 2 letnią kadencję
→ 4 senatorów = biskup, wojewoda, 2 kasztelanów
→ 1573 – Artykuły Henrykowskie – miało być spisane ustawodawstwo,
→ 1607 – instytucja wchodzi w Ŝycie,
→ Pierwotnie opinie senatorów nie wiązały króla,
→ Zaczęły wiązać dopiero w XVII wieku,
XX. ARTYKUŁY MARSZAŁKOWSKIE
→ Marszałek Wielki był urzędnikiem,
→ Miał funkcje dworskie i wewnętrzne,
→ Forma organizatora imprez, dworu,
→ Dbał o bezpieczeństwo na polu elekcyjnym,
→ Wydawał przepisy policyjne (właśnie art. Henrykowskie),
→ Ich znaczenie ciągle rosło,
→ 1678 uchwały miały nawet moc ustawy, bo potwierdził je Sejm,
XXI. ARTYKUŁY HETMAŃSKIE
→ Hetman wojskowym,
→ Artykuły dotyczyły bezpieczeństwa w obozie, kar za porzucenie taboru, nie wykonanie rozkazu,
organizacji obozu, jurysdykcji nad Ŝołnierzami,
XXII. UCHWAŁY SEJMIKOWE (LAUDA) – dot. wszelakich spraw lokalnych

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 7 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

XXIII. UCHWAŁY STAROŚCIAŃSKIE – wydawał starosta

XXIV. UCHWAŁY WOJEWODZIŃSKIE
→ wydawał wojewoda,
→ np. tabela z cenami niektórych produktów,
→ wojewoda nie miał zbyt wielu kompetencji,
XXV. STATUT ŁASKIEGO
→ Zbiór prawa,
→ Autorem był Jan Łaski,
→ Inicjatywa wyszła od Sejmu,
→ Statut posiada 2 części: polską oraz niemiecką,
→ W części polskiej akty ułoŜone chronologicznie
→ Był to pierwszy etap wstępny przed kodyfikacją, która nigdy nie nastąpiła,
→ Zawierał ustawy sejmowe, teksty przywilejów stanowych, traktaty międzynarodowe, treść umów
korony z KrzyŜakami, prawa zwyczajowe,
→ Pozostawiono równieŜ puste karty, by zapełnić je prawami lokalnymi,
→ W części niemieckiej Zwierciadło Saskie, Weichbild Magdeburski, Summa o prawie rzymskim, o
prawie w miastach na prawie niemieckim,
→ Obie części uzyskały sankcję króla
XXVI. FORMULA PROCESUS
→ W języku łacińskim,
→ Stworzone przez komisję kodyfikacyjną utworzoną na Sejmie w 1520 roku,
→ Po 3 latach komisja występuje jedynie z częściowym projektem dotyczącym prawa osobowego i
egzekucyjnego,
→ 111 artykułów, podzielonych na 2 części, normatywną i praktyczną (gotowe wzorce dokumentów
sądowych)
→ Rozwiązania polskie, według polskiej myśli prawniczej,
→ Inne próby kodyfikacji nie powiodły się
→ NOWOŚĆ! Wprowadza apelację zamiast nagany sędziego,
XXVII. CORRECTURA IURIUM
→ Szefem komisji Paszczycki,
→ Powstał w 9 miesięcy,
→ 5 ksiąg, 929 artykułów,
→ Projekt bardzo dojrzały,
→ Projekt odrzucony, poniewaŜ zawierał 50% przepisów zmienionych lub nowych, był projektem
nowatorskim, odrzucony przez szlachtę
→ Szlachta interpretowała to jako zamach na ich przywileje,
XXVIII. ZBIÓR PRAW SĄDOWYCH ANDRZEJA ZAMOYSKIEGO
→ Inicjatywa króla Stanisława Augusta Poniatowskiego,
→ Projekt miał być gotowy w 1778 roku,
→ Został przedstawiony na Sejmie w roku 1780,
→ DuŜo wnosił do ustroju społecznego oraz prawa prywatnego,
→ W całości odrzucony przez Sejm z dodatkową klauzulą, Ŝe ów projekt juŜ nigdy na Sejmie nie
będzie roztrząsany,
→ Sejm odrzucił poniewaŜ domagał się tego ambasador Rosji, przedstawiciel państwa kościelnego, a
szlachta uznała, Ŝe jest to zamach na ich przywileje, dodatkowo zbiór odsuwał szlachtę gołotę od
udziału w Ŝyciu społecznym,
→ Sprzeciwiała się szlachta litewska, bo przywiązana do swego ustawodawstwa,
XXIX. KODEKS STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO
→ Kodeks nigdy nie wszedł w Ŝycie,
→ Prace trwaly na przełomie 1791-1792 i były efektem Konstytucji 3 maja,

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 8 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Pracowały dwie komisje: koronna i litewska,

→ Ogłoszono konkurs dla prawników, którzy mieli przesyłać swoje propozycje,
→ Był to zbiór praw regulujących róŜne dziedziny Ŝycia,
→ W maju 1792 w wyniku wojny z Rosją Sejm zawiesza działalność, urywają się prace nad kodeksem,
→ ZdąŜono tylko uchwalić ustawy o sądzie Trybunalskim i Ziemiańskim,
XXX. PRAWO MIEJSKIE
→ Weichbild, Zwierciadło Saskie, wilkierze, statuty cechowe – nadal istnieją,
→ Brak oficjalnych kodyfikacji,
→ Wielkie znaczenie prywatnych zbiorów, np. Bartłomieja Groickiego („Obrona sierot i wdów”),
→ Cieszą się one rangą ustawy i są uŜywane w sądach,
→ Paweł Szczerbicz, Jan Cerwus Tuchalczyk – inni autorzy,
→ 1578 –Zbiór Stanisława Karnkowskiego po soborze Trydenckim, chciał uaktualnić polskie prawo
kanoniczne po zmianach,
→ Zbiór Jana WęŜyka,
XXXI. PRAWO WIEJSKIE
→ Brak jednolitego prawa wiejskiego,
→ Sąd dominalny i jego orzecznictwo,
→ Instrukcje, ordynacje wydają duzi właściciele ziemscy do administracji majątków,
XXXII. PRAWO ORMIAŃSKIE – 1519, Statut Ormiański, potwierdzony przez Zygmunta Starego, statut w
języku łacińskim, dot. południowo-wschodniej Polski,
XXXIII. PRAWO RZYMSKIE
→ DuŜe opory w Polsce,
→ Znano doktrynę glosatorów,
→ Tam, gdzie występowało prawo rzymskie, tam władza cesarza, stąd opór polskiej szlachty,
→ UwaŜano równieŜ, Ŝe jest to prawo niewolnicze, bo daje zbyt duŜo władzy władcy,
→ Występował równieŜ strach przed nowym i skomplikowanym systemem,
→ W polskim prawie prawo rzymskie stosowano poprzez:
o ZapoŜyczanie terminów ogólnych,
o Jako prawo porównawcze do polskiego,
o Inspiruje do tworzenia prawa w Polsce,
XXXIV. VOLUMINA LEGUM – ustawodawstwo sejmowe,
→ 10 rozdziałów,
→ RównieŜ inne akty jak przywileje królewskie, edykt wieluński, przywilej koszycki, akt unii
lubelskiej,
→ Systematyka wg panowania, potem wg Sejmów,
→ Indygenat: nadanie szlachectwa obcokrajowcowi,
→ Konstytucja księstwa litewskiego,
→ Po śmierci króla szlachta zawiązuje captur,
→ Pacta conventa dla Henryka Walezego,
→ Uniwersały prymasa (interrex)

PRAWO LITEWSKIE – STATUTY LITEWSKIE

→ W ciągu 60 lat aŜ 3 kodyfikacje – w 1529, 1566 i 1588 roku,

→ Przyczyny kodyfikacji:
o Wielki boom ekonomiczny,
o Przemiany w unii polsko-litewskiej,
o Próba przezwycięŜenia dezintegracji księstwa,
o Próba zaakcentowania odrębności od korony,
o Szlachta litewska Ŝyczyła sobie przeniesienia przywilejów koronnych do Litwy,
o Wpływ odrodzenia,

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 9 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

XXXV. I STATUT LITEWSKI – 1529.

→ Kodyfikacja juŜ dojrzała,
→ Obejmowała ustrój, prawo prywatne, karne i sądowe,
→ Autorem Olbracht Gasztołd,
→ W języku ruskim, staro białoruskim,
XXXVI. II STATUT LITEWSKI – 1566
→ Nowa kodyfikacja zastępuje starą,
→ 14 ksiąg, 300 artykułów,
→ Wysoki poziom techniczny,
→ Nad statutem pracowała komisja kodyfikacyjna,
→ M.in. dwóch specjalistów z zagranicy, którzy zdołali przemycić wiele rozwiązań z prawa
rzymskiego,
XXXVII. III STATUT LITEWSKI – 1588
→ 14 rodziałów, 488 artykułów,
→ Osobna komisja kodyfikacyjna, sejmiki oraz kanclerz,
→ Wywarł ogromny wpływ na całą Europę Środkową i Wschodnią,
→ W razie gdy istniała dziura w prawie polskim sędzia stosował III statut litewski,
→ We fragmentach przetrwał aŜ do roku 1917,
→ W III statucie brak jakichkolwiek odniesień do tego, Ŝe istnieje unia polsko-litewska,
→ Jest to nawet dokument sprzeczny z unią,

PRZEPISY III STATUTU LITEWSKIEGO

XXXVIII. Zasady prawa litewskiego:

Zasada indywidualizacji odpowiedzialności
→ za przestępstwo odpowiada jego sprawca,
→ wyjątkiem tylko zdrada kraju lub majestatu królewskiego,
Zakaz więzienia szlachcica osiadłego
→ Zasada nietykalności osobistej znana w Polsce
→ Jest to recepcja prawa polskiego na Litwie,
Tolerancja religijna
→ W statucie in extenso wpis polskiej konstytucji z 1573 o tolerancji religijnej
OskarŜenie o bycie bękartem
→ Rozwiązanie: odszczekanie, znów recepcja prawa polskiego,
→ JeŜeli nie odszczeka to idzie do więzienia, musi odszczekać i zapłacić odszkodowanie,
→ Bękartem będzie osoba zrodzona z małŜeństwa niezawartego w ramach prawa kanonicznego
(małŜeństwo via facti, nawet późniejsze zawarcie małŜeństwa nie powoduje zmiany statusu
dziecka, jest to wtedy dziecko ślubne, ale nieprawe)
→ Superbękartem jest ktoś zrodzony ze związku z cudzołoŜnicą. Nawet jeśli aktualna Ŝona umrze,
męŜczyzna oŜeni się z cudzołoŜnicą to następne dzieci równieŜ są bękartami!
Występuje zasada ochrony dziecka nienarodzonego
→ Kto doprowadzi umyślnie lub nie do poronienia ponosi karę, gdy umiera dziecko to ¼ roku,
nawiązka, publiczna pokuta w 4 dni świąteczne, gdy umiera matka i dziecko kara śmierci i
główszczyzna za matkę
Ochrona dzieci
→ Dot. matek gubiących dzieci
→ JeŜeli matka zabija płód – kara śmierci
→ Przestępstwo ścigane z urzędu!
Zabicie rodzica przez dziecko
→ Kara worka – wrzucenie do wody z psem, kotką, węŜem, kogutem
→ Recepcja prawa rzymskiego, ale nieudana

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 10 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

Zabicie dziecka przez rodzica

→ Rok i 6 tygodni w więzieniu,
→ Pokuta publiczna,
XXXIX. Inne kary:
→ PoŜarcie przez dzikie zwierzęta
→ Rozerwanie ciała przez konie – np. Piekarskiego w 1620 za zamach na króla, co było szokiem,
→ Kary huncwockie (huncwot = nicpoń), trzeba było nosić psa na ramionach oraz nagi miecz
→ Przykładano teŜ szczeniaki do piersi matki (matka = suka)

BARTŁOMIEJ GROICKI – PRAWO MIEJSKIE

Nie przepisuję, bo jedna grupa juŜ to miała ;-)

HISTORIA SEJMU

XV. GENEZA SEJMU

→ 1374 rok – przywilej koszycki od Ludwika Węgierskiego, napisany po łacinie, miał być koncepcją
dla polskiej szlachty w zamian za usadowienie na tronie jednej z jego córek,
→ Szlachta w zamian uzyskała zwolnienie z podatków z wyjątkiem 2 gr z łana,
→ JeŜeli król potrzebował pieniędzy to musiał prosić szlachtę o zgodę na nie,
→ Polski sejm pochodzi od średniowiecznego wiecu
→ teoria powstania Sejmu: wiec do XIII wieku był instrumentem sprawowania władzy przez
monarchę, największe znaczenie miał monarcha – forum ogłoszenia woli przez księcia, o tym czy
będzie wojna, jakie będą podatki, sąd ksiąŜęcy in collokwium (odbywany na wsi),
→ XIII wiek przynosi przeobraŜenia: Wiec staje się wydarzeniem cyklicznym, ogólnopaństwowym,
urzędnicy danej ziemi stają się reprezentantami ogółu szlachty. Przestaje być instrumentem
sprawowania władzy przez monarchę, staje się ośrodkiem sprawowania władzy – współdecyduje z
księciem,
→ „Wiece preparentalne”
XVI. RODZAJE ZGROMADZEŃ SZLACHTY
SEJM WALNY – chronologicznie pierwsza, jest to zjazd ogółu rycerstwa,
→ Ośrodek podejmowania decyzji – rada królewska, ogół rycerstwa był jeszcze bierny,
→ Zwoływany prawie raz na rok,
SEJM GENERALNY I PROWINCJONALNY
→ Dla Małopolski i Wielkopolski
SEJMIKI SZLACHECKIE
→ Lokalne zgromadzenie szlachty,
→ Raporty szpiegów krzyŜackich,
→ II co do chronologii,
XVII. WĘZŁOWE WYDARZENIA POLSKIEGO PARLAMENTARYZMU
a. 1454 – przywilej nieszawski, „Wielka Karta Swobód” polskiej szlachty,
→ Nie ma pospolitego ruszenia bez zgody szlachty,
→ CięŜar władzy w państwie przenosi się w kierunku sejmików ziemskich z sejmu walnego,
→ Wywalczony przez szlachtę w obozach pod Cerekwicą, w obliczu wojny trzynastoletniej, sejm
konny, poniewaŜ szlachty, a nie jak w sejmie walnym – dominacja rady królewskiej, podobnie
wydany statut warcki z 1423,
→ Przywilej ten próbował obejść Kazimierza Jagiellończyka, Ŝeby zwrócić się o podatki do
sejmów generalnych (wbrew statutom nieszawskim) i zawieszenie, bo jeden sejm zwracał się
do drugiego,
b. Sejm w Piotrkowie – 1493
→ Bliski i dogodny dojazd,
→ Jego dokumenty zawierają passus, termin COMMITATUS, efekt wpływu węgierskiego,

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 11 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Poseł szlachecki wybrany z takiego okręgu – reprezentant szlachty wybrany przez szlachtę na
tym sejmiku,
→ Przyjęcie w Polsce systemu reprezentacji,
c. 1505 – Radom, konstytucja NIHIL NOVI,
→ Koniec kształtowania się polskiego Sejmu,
→ „Nic o nas bez nas”,
→ Konstrukcja ta przetrwa do konstytucji 3 maja,
d. 1569 – Umowa Polsko – Litewska – unia lubelska
→ Wspólna RP na jeden wspólny sejm,
→ Konwokacja wileńska zwoływana przez króla – na Litwie,
→ Litwini nie uznawali Unii, pogwałcili unię,
→ Dokoptowano posłów litewskich do sejmu polskiego senatorów do senatu polskiego,
→ Oderwano woj. ukraińskie – w sejmie ma być więcej posłów koronnych a nie litewskich,
→ Ścisła gradacja w senacie - im bliŜej tronu tym waŜniejszy senator.
e. Artykuły Henrykowskie – 1573
→ Nie ma polityki zagranicznej bez senatu,
→ Nie ma pospolitego ruszenia i wojny bez współudziału obu izb,
→ Kontrolna kompetencja w stosunku do króla,
→ 1607 – instytucja kasztelanów rezydentów,
→ Sejm walny zwoływany nie rzadziej niŜ co 2 lata,
→ Sejm nadzwyczajny,
→ Nie ma małŜeństwa króla bez zgody senatu,
XVIII. PROCES LEGISLACYJNY
→ Sejm Walny był zwoływany przez króla, przedtem sejmiki szlacheckie zwoływał legat – poseł
króla i informował w imieniu króla, gdzie odbędzie się sejm walny oraz rozkazywał problematykę
sejmową, oddawał się z miejsca sejmikowi.
→ Sejmik musiał wyrobić sobie stanowisko, zgodzić się lub nie na stanowisko króla,
→ Od sejmiku zaleŜało, jak wielka reprezentację posłów wystawi,
→ Województwa odgórne, tj. poznańskie, kaliskie, krakowskie – 6 posłów,
→ Przeciętnie od 2 do 4 posłów,
→ Kancelaria królewska wzywała, aby wszyscy przybyli na Sejm i wysyłała mnóstwo listów, królowi
zaleŜało, aby poseł nie był ograniczony absencjami,
→ Sejm walny zaczynał się od mszy św., odprawianej przez prymasa, który automatycznie wchodzi
do Senatu,
→ Wybór marszałka – funkcja pozbawiona w zasadzie kompetencji, w izbie poselskiej informował
króla,
→ Prawo do swobodnej wypowiedzi,
→ Odbiór marszałka odbywał się róŜnymi sposobami – głosowanie wszystkich posłów lub
głosowano sejmikami bez względu na liczbę przybyłych posłów,
→ Po wyborze marszałka następuje faza rug poselskich, tj. sprawdzanie waŜności mandatów
poselskich, istotne, gdy na Sejm Walny przyjeŜdŜały 2 komplety posłów, wtedy albo wyrzucano
połowę, albo nawet nie uznawano Ŝadnego kompletu posłów. Groźnych przeciwników
próbowano uwikłać w proces karny, gdyŜ osoby zamieszane w jakikolwiek proces nie mogły być
posłami.
→ Po sprawdzeniu waŜności mandatów następowało witanie króla. Poseł lub Marszałek wygłaszał
kurtuazyjną mowę wobec króla, np. składano kondolencje, gratulowano rządzenia,
→ Posłowie całowali rękę króla, król wyciągał rękę na znak łaski, równieŜ senatorowie mieli zwyczaj
całowania ręki króla.
→ Następnie powtórne ogłoszenie spraw, dla których się zebrano, wygłaszano woty senatorskie –
uwaŜane za wielkie dzieła oratorskie.

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 12 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Następnie izby się rozchodzą.

SENAT
→ Odbywa się wotowanie, senatorowie przedstawiają opinię na temat poruszanych spraw. Im
waŜniejszy senator tym wcześniej zabiera głos (waŜniejszym ten, kto siedzi najbliŜej króla, np.
prymas)
→ Poseł pobierał diety, senator nie miał takiego prawa,
→ Kasztelanie często nie przyjeŜdŜali na Sejm, bo nie opłacało się to im,
→ Senat pochodzi z Rady Królewskiej, więc brak głosowania, tam tylko wotowanie. Kanclerz zbiera
woty w imieniu króla i podsumowuje dyskusję,
→ Senat zwykle pro królewski. Nieprawdą jest, Ŝe król nie miał wiele do powiedzenia
IZBA POSELSKA
→ Tu rodzi się projekt ustawy,
→ Chodzi o zawarcie konsensusu,
→ W epoce przedrozbiorowej reguła jednomyślności,
→ Jest to wyraz liczenia się z mniejszością,
→ Zasada ta była bardzo elastycznie stosowana,
→ Do XVII wieku było tak, Ŝe sprzeciw jednego posła czy grupy posłów nie powodował upadku
ustawy, np. w 1590 roku 30 posłów wyszło z posiedzenia, co nie przeszkodziło w uchwaleniu
ustaw,
→ JeŜeli protestuje grupa posłów II rzędu to w ogóle nie zwracano na to uwagi,
→ W 1650 Siciński stosuje Liberum veto, bo nie chce wyrazić zgody na przedłuŜenie sejmowania ponad
42 dni,
→ PoniewaŜ konstytucje danego sejmu traktuje się jako całość, upadek 12 ustawy powoduje upadek
takŜe 11 poprzednich,
→ Szlachta bała się zasady większości, mimo, Ŝe realnie była ona stosowana,
→ W XVII wieku nikt teŜ specjalnie nie chciał wziąć odpowiedzialności za zerwane sejmy. Pojawiają
się nawet pomysły karania posłów za zdradę ojczyzny,
→ Sisto activitatem – instytucja zawieszenia czynności do osiągnięcia konsensusu, gdy spór był bardzo
silny to rozwiązywano go poza Sejmem, gorzej gdy poseł, który zawiesił czynność od razu udawał
się do domu, bowiem tylko on mógł odwiesić czynność,
→ Gdy w Sejmie pojawia się consensus występowało „przejście na górę”, gdzie obradował SENAT
NASTĘPUJE POŁĄCZENIE OBRAD
→ Nie jest tak, Ŝe izby kompletnie się nie zgadzają,
→ Po przygotowaniu ustawy senat moŜe wnieść poprawki lub nawet obalić ustawę (ma autorytet),
→ Od 1505 takŜe król jest stanem sejmującym i musi się zgodzić na ustawę,
→ Zazwyczaj opinia króla i senatu była zbieŜna,
→ Gdy jest zgoda senatu to ustawa idzie do redakcji w kancelarii królewskiej, gdzie była bardzo
często jeszcze przerabiana (zdarzało się, Ŝe wpisywano wtedy rzeczy, materiały, nad którymi nawet
nie obradowano),
→ W latach 80 XVI wieku komisję redagującą tekst konstytucji zastąpiła komisja sejmowa,
→ Kanclerz odczytywał i pytał zgromadzonych, czy jest konsensus w sprawie konstytucji,
→ Jeśli tak to przybijał pieczęć,
→ Następnie konstytucje wysyłano do starostów, po upowszechnieniu się druków były wszywane do
ksiąg sądowych, gdzie kaŜdy szlachcic mógł zajrzeć,
→ Tajne były tylko konstytucje wojskowe i zagraniczne,
→ Do 1543 konstytucje były wydawane w języku łacińskim, potem coraz częściej po polsku,
→ Na koniec znów kurtuazyjne poŜegnanie króla.

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 13 z 15

 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

KRÓL W PARLAMENCIE

→ Jeśli chciał wejść w problemy sejmowe – mógł wiele,

→ Zwolennikami króla był zazwyczaj senator,
→ Senator miał wpływ na wybór odpowiedniego posła na Sejm,
→ Marszałek izby równieŜ był zwykle stronnikiem króla,
→ Marszałek miał wielki autorytet, mógł pomagać królowi,
→ Część posłów to takŜe stronnicy króla,
→ Król miał prawo konkluzji w Senacie,
→ Od 1505 roku był trzecim stanem sejmującym,
→ Było przekonanie, Ŝe nie ma Sejmu bez króla,
→ DuŜy wpływ ingerencji miała równieŜ kancelaria,
→ Za bardzo dobrze radzących sobie z Sejmem uwaŜano Batorego czy Poniatowskiego,
→ Przeciwnie wypowiadano się o Michale Korybucie Wiśniowieckim,

SEJM KONWOKACYJNY

→ W 1572 roku zmarł Zygmunt August, ostatni z Jagiellonów, nie miał potomków z 3 Ŝon, jego Ŝona, Barbara
Radziwiłłówna przestraszyła się spadającego w komnacie sufitu, poroniła i zmarła,
→ Po śmierci króla rozwaŜano opcję wyboru króla przez ogół szlachty bądź przez Sejm.
→ Polska szlachta w tym okresie wykazała się dojrzałością,
→ Próbowano zapewnić bezpieczeństwo, zawiązano lokalne konfederacje, Prymas w 1573 roku zwołał
konwokację – Sejm bez króla,
→ Podjęto tam najwaŜniejsza decyzje,
→ Zalegalizowano sądy kapturowe, związki szlacheckie,
→ Rozstrzygnięto dylemat jak wybrać króla – poprzez ogół szlachty,
→ Uchwalono konfederację Warszawską – 1573 o tolerancji religijnej,
→ Konwokacja zwoływana przez Prymasa,
→ Zajmuje się wszystkim sprawami, co Sejm Walny,
→ Nie moŜe jedynie nadawać urzędów i rozporządzać domeną królewską,
→ Szlachta zaczęła orientować się, Ŝe Sejm jest drugim suwerenem, być moŜe waŜniejszym od króla, bowiem
nawet jeśli króla nie ma to jest Sejm,

SEJM JAKO WŁADZA W PAŃSTWIE

→ Mieszanka zasady reprezentacji i idea sądu konnego – powszechne uczestnictwo szlachty,

→ SZOPA SENATORSKA – we wsi Wola, pod Warszawą, drewniany budynek, w którym przyjmowano
zagraniczne delegacje, przygotowywano listy kandydatur,
→ Posłowie otaczający budynek deliberowali nad róŜnymi sprawami, był to krąg szlachecki, ogół przybyłej
szlachty,
→ KaŜde województwo miało 1 głos, ale mogło być reprezentowane przez duŜą ilość szlachty. Prymas pytał o
wybór województwa trzykrotnie i w razie duŜej przewagi głosów ogłaszał zwycięzcę. Marszałek
przekazywał wyniki województwom.

WZROST KOMPETENCJI SEJMU

→ Nie ma polityki zagranicznej bez senatu,

→ Nie ma małŜeństwa króla bez senatu,
→ Nie ma wojny bez zgody izb,
→ Od 1578 roku sejm ma prawo nadawania szlachectwa,
→ Od 1641 roku prawo nadawania szlachectwa cudzoziemcom, z mocą wsteczną od 1607,
→ Od 1616 roku sejm ma prawo wypowiadania wojny,
UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 14 z 15
 [NOTATKI Z ĆWICZEŃ] HISTORIA POLSKI

→ Ma prawo laski, amnestii,

→ Wyznacza ogólny kierunek prowadzenia polityki zagranicznej,
→ Podskarbi musiał uzyskać sejmowe absolutorium,
→ Prawo traktatów i przymierzy,

RZĄDY SEJMIKOWE

→ Przejmowanie funkcji sejmu Walnego przez Sejmiki Szlacheckie – I połowa XVIII wieku
→ Rozwój znaczenia sejmików lokalnych, np. poprzez instrukcje sejmikowe,
→ Od II połowy XVII wieku przekonaniem było, Ŝe sprawy finansowe naleŜą do gestii sejmików
szlacheckich, np. ustalano podatki lokalne,
→ W II połowie XVII wieku władza centralna nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa na ogromnych
połaciach terenu, stąd występowanie armii lokalnej,
→ I połowa XVIII wieku – Decentralizacja państwa.

Pozdrawiam,
Bartek Radomski

UKSW | WPiA | PRAWO – I ROK Strona 15 z 15