Rozdzia I.

Wprowadzenie do nauki o pastwie

i organach wadzy pastwowej
1. Pojcie pastwa i jego funkcje
Literatura: L. Dubel, O pojciu i istocie pastwa, [w:] Elementy nauki o pastwie i polityce, pod red. L. Dubla, J. Kostrubca, G. awnikowicza, Z. Markwarta, Warszawa 2011;
J. Krukowski, Wstp do nauki o pastwie i prawie, Lublin 2004; Z. Muras, Podstawy prawa,
Warszawa 2008; G. L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniek, Wprowadzenie do nauki o pastwie
i prawie, Lublin 2010; B. Szmulik, M. migrodzki, Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin 2007; W. Szostak, Nauka o pastwie dla studentw nauk politycznych, Kielce 2008.

Pastwo to historycznie ugruntowana organizacja wspczesnych spoe- 1

czestw, odznaczajca si wysokim stopniem zorganizowania. Celem i sensem
istnienia pastwa jest dobro czowieka, zarwno w wymiarze indywidualnym,
jak i zbiorowym, jako czstki spoeczestwa. Czowiek, jako istota spoeczna,
funkcjonuje w grupie, w ktrej moe si rozwija i w peni realizowa. Dlatego nie dziwi stwierdzenie, e: Punktem wyjcia w ksztatowaniu pastwa jest
czowiek jako istota spoeczna, ktry dy do zaspokajania potrzeb materialnych i duchowych czy si z innymi ludmi, tworzc grupy spoeczne zarwno
niesformalizowane (rodzina, plemi, nard), jak i sformalizowane (partie polityczne, pastwa, organizacje midzynarodowe).
Pojcie pastwa znane jest od czasw staroytnych Grekw, u ktrych no- 2
sio nazw polis, co oznaczao odpowiednio zorganizowane spoeczestwo,
wskazujc na jedn z jego cech pastwo jest organizacj. Przez staroytnych
Rzymian okrelane byo jako civitas oznaczajce pastwo obywateli rzymskich, a pniej, kiedy Rzym przeksztaci si pod wzgldem ustrojowym i terytorialnym, na jego okrelenie posugiwano si nazw res publica, czyli wsplnota wszystkich obywateli, i w kocu u szczytu rzymskiej potgi, kiedy Rzym
rozrs si terytorialnie posugiwano si nazw imperium. W redniowieczu na

J. Krukowski, Wstp do nauki o pastwie i prawie, Lublin 2004, s. 14. Pogldy na temat
genezy pastwa w syntetyczny sposb opracowali B. Szmulik i M. migrodzki w obszernej
pracy: Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin 2007, s. 2345.

Nb. 12

 Rozdzia I. Wprowadzenie do nauki o pastwie i organach wadzy pastwowej

okrelenie pastwa rzdzonego jednoosobowo przez wadc uywano nazwy

regnum, albo terra, ktra podkrelaa czynnik terytorialny. Nowoytne rozumienie pastwa wie si z Nicollo Machiavellim, ktry w XVI w. wprowadzi
do powszechnego uycia termin la stato na oznaczenie kadego z istniejcych
pastw, bez wzgldu na jego wielko czy charakter ustrojowy. Istot pastwa
upatrywa natomiast w pojciu dominio, czyli panowania jednych nad drugimi.
W Polsce na okrelenie pastwa uywano kilku nazw: regnum, res publica, policja czy stan, a od koca XVIII w. pastwo, wywodzono od sowa pan (paskie), oznaczajce wadz, panowanie nad ziemi stanowic pask wasno.
3
Podanie definicji pastwa nie jest atwe. Powszechnie przyjmuje si definicj Georga Jellinka, wedug ktrego pastwo to trway zwizek ludzi stale zamieszkujcych okrelone terytorium i podlegajcych wadzy zwierzchniej,
ktr uzupenia si o niezbdny element jakim jest suwerenno. Wspczenie mwi si o demokratycznym pastwie prawnym, czyli pastwie, w ktrym kada jednostka ludzka traktowana jest osobowo, jako podmiot wolnoci
i praw, ktrych pastwo, oparte na podziale i rwnowadze wadz, ma chroni,
za poszczeglne wadze zobowizane s do wspdziaania dla dobra osoby
ludzkiej w oparciu i w granicach prawa.
Dynamika zjawisk dotyczcych pastwa sprawia, e najlepiej zdefiniowa
je wskazujc na jego cechy.
4 1) Pastwo jest organizacj polityczn, poddan wadzy pastwowej, posiadajcej kompetencj do podejmowania wadczych decyzji wicych
obywateli oraz inne podmioty prawa. Sensem istnienia pastwa jest wic
rzdzenie spoeczestwem. Wadze pastwowe, oparte na zasadzie hierarchicznego zorganizowania, rzdz rozdzielaniem uprawnie i determinuj zachowania podmiotw nalecych do wsplnoty pastwowej. Wadze
pastwowe gwarantuj take naleyte funkcjonowanie organizmu pastwowego i tym samym moliwo realizowania wsplnych celw. Narzdziem
porzdkujcym i organizujcym stosunki spoeczne jest prawo, czyli uporzdkowany zbir norm postpowania o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, uksztatowanych w ramach organizacji pastwowej przez kompetentne organy, regulujce kontakty interpersonalne, ale i ukierunkowujcych
zachowania ludzi na osignicie wsplnych celw. Generalny charakter
norm prawnych oznacza, e s one skierowane do adresatw, wyrnionych
z uwagi na posiadanie wsplnej cechy, czyli do kadego, kto znajdzie si
w okrelonej przez norm sytuacji faktycznej. Z kolei abstrakcyjno oznacza, e norma prawna nie konsumuje si w wyniku jej jednorazowego zastosowania, ale wyznacza pewien standardowy, powtarzalny wzr zachowania oczekiwany przez pastwo. Og norm prawnych obowizujcych
Nb. 34

 1. Pojcie pastwa i jego funkcje

w pastwie w okrelonym przedziale czasowym, uporzdkowany w oparciu

o z gry przyjte kryteria, skada si na system prawa. Kady system prawa powinien spenia 4 postulaty, mianowicie powinien by: jednolity, hierarchicznie zbudowany, niesprzeczny i zupeny;
2) Pastwo jest organizacj przymusow, ogarniajc cae spoeczestwo, 5
wszystkich przebywajcych na jego terytorium. O przynalenoci do pastwa decyduj ustalone z gry reguy (normy prawne), a nie swobodna wola
jednostek. Przynaleno do organizacji pastwowej, co do zasady, powstaje z mocy prawa poprzez narodzenie si z obywateli danego pastwa (ius
sanguinis) albo urodzenie si na jego terytorium (ius soli), co ma miejsce
w sytuacji, kiedy obydwoje rodzice dziecka nie s znani, albo ich obywatelstwo jest nieokrelone. Istniej take i inne sposoby nabycia obywatelstwa, do ktrych zalicza si: zawarcie maestwa, adopcja, oraz zaistnienie
innych przyczyn okrelonych w prawie wewntrznym pastwa albo wynikajcych z umw midzynarodowych, regulujcych kwestie obywatelstwa.
W takim przypadku nabycie obywatelstwa wymaga interwencji organu pastwowego, zwykle prezydenta, ktry w drodze decyzji przyznaje obywatelstwo. Wspczenie nie ma moliwoci funkcjonowania poza pastwem,
poniewa nawet jako apatryda (bezpastwowiec) podlega si zwierzchnictwu pastwa, na terytorium ktrego si przebywa. Przymusowy charakter pastwa przejawia si take w tym, e tylko pastwo ma prawo ustanawiania regu postpowania, obowizujcych w rnych obszarach ycia
spoecznego oraz egzekwowania ich przestrzegania. Pastwo nie moe
oby si bez rodkw przymusu, ktre gwarantuj wymuszenie posuchu
jednostek i grup spoecznych wobec decyzji kompetentnych organw wadzy pastwowej. Poza tym rodki przymusu su agodzeniu konfliktw
spoecznych, egzekwowaniu przestrzegania regu wspycia spoecznego
i,co najwaniejsze, wypenianiu zada, do realizacji ktrych pastwo zostao ustanowione. Pastwo posiada monopol na stosowanie przymusu, ktry stosowany przez organy wadzy pastwowej na podstawie i w granicach
prawa, w sposb proporcjonalny do celu, ktry ma by osignity, w cile okrelonych przypadkach, jest w peni dopuszczalny i usprawiedliwiony. Z drugiej strony, moliwo stosowania przymusu legitymuje wadz
pastwow i zapewnia jej niezbdny do utrzymania posuchu autorytet;
3) Pastwo jest organizacj terytorialn cile zwizan si z okrelon 6
przestrzeni wydzielon granicami pastwowymi, na ktre rozciga si suwerenne zwierzchnictwo jego wadzy. Przejawem takiego rozumienia pastwa jest powszechna podlego prawu wewntrznemu, obowizujcemu
na jego terytorium, niezalenie od obywatelstwa ludzi, ktrzy na nim si
Nb. 56

 Rozdzia I. Wprowadzenie do nauki o pastwie i organach wadzy pastwowej

znajduj. Pastwo sprawuje wadz nad wyodrbnion i niezalen od innych pastw czci powierzchni ziemi, wraz z jej wodami rdldowymi,
przylegymi pasami wd morskich oraz przestrzeni powietrzn rozcigajc si nad tymi obszarami. W tym sensie terytorium pastwa ma charakter trjwymiarowy, poniewa wydzielone jest granicami ldowymi, morskimi i powietrznymi. W ujciu normatywnym granic pastwow jest
powierzchnia pionowa przechodzca przez lini graniczn, oddzielajca terytorium pastwa polskiego od terytoriw innych pastw i od morza penego. Przebieg granicy pastwowej na ldzie oraz rozgraniczenie morskich
wd wewntrznych i morza terytorialnego z pastwami ssiednimi okrelone s w umowach midzynarodowych. Jeeli umowy midzynarodowe
nie reguluj tego inaczej wwczas przyjmuje si, e na odcinkach ldowych
granica biegnie w linii prostej od jednego znaku granicznego do drugiego,
na rzekach nieeglownych wedug linii rodkowej koryta, za na rzekach
eglownych wedug linii rodkowej gwnego toru wodnego lub linii rodkowej gwnego nurtu. Granica pastwowa na morzu przebiega w odlegoci 12 mil morskich (okoo 22 km) w gb morza liczonych od linii podstawowej morza terytorialnego lub po zewntrznej granicy red wczonych
do morza terytorialnego. Granice powietrzne rozcigaj si nad terytorium
ldowym, morskimi wodami wewntrznymi i morzem terytorialnym i sigaj do granicy przestrzeni kosmicznej, w rzeczywistoci wyznaczaj j
techniczne moliwoci pastwa. Przekraczanie granicy pastwowej, co do
zasady, jest dozwolone przez wyznaczone do tego przejcia graniczne na
podstawie dokumentw uprawniajcych do jej przekroczenia. Osoby przekraczajce granic pastwow zobowizane s podda si kontroli granicznej, wykonywanej przez uprawnionych do tego funkcjonariuszy Stray Granicznej (art. 15 ustawy z 12.10.1990 r. o ochronie granicy pastwowej).
Terytorium pastwa jest czynnikiem konsolidujcym spoeczestwa,
wrd ktrych wytwarza si osobliwy stosunek uczuciowo-emocjonalny
sprawiajcy, e traktuje ono pastwo jako co osobistego, wasnego, jako
dziedzictwo, ojczyzn. W tym sensie terytorium jest czym wicej ni tylko
przestrzeni wyznaczon granic pastwow okrelajc zasig jurysdykcji
wadzy pastwowej jest skadnikiem wiadomoci spoecznej bd narodowej. Z zamieszkiwaniem na okrelonym terytorium i uznawaniem wa-

Tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 12, poz. 67 ze zm.

Por. B. Szmulik, M. migrodzki, Pojcie, sposoby definiowania oraz cechy pastwa,
[w:] Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, pod red. B. Szmulika, M. migrodzkiego,
Lublin 2007, s. 19.



Nb. 6

 1. Pojcie pastwa i jego funkcje

dzy pastwowej, wie si take pojcie obywatelstwa, ktre okrela przynaleno do pastwa.
4) Pastwo jest organizacj suwerenn, czyli samodzieln i niezalen.
7
Pojcie suwerennoci mona rozpatrywa w dwch aspektach:
a)
suwerenno wewntrzna pastwo ksztatuje ustrj polityczny oraz
reguluje stosunki wewntrzne samodzielnie, na zasadzie wycznoci,
sprawujc peni wadzy nad swoim terytorium oraz nad zamieszkujc je ludnoci. W zwizku z tym w pastwie nie ma innych podmiotw
prawotwrczych poza konstytucyjnie okrelonymi organami ani innych
procedur prawotwrczych ni procedury okrelone przez pastwo. Owa
moliwo stanowienia i zmieniania prawa, okrelana jako wyczno
prawodawcza, jest miernikiem poziomu suwerennoci. Kto bowiem posiada wyczno prawodawcz, ten organizuje stosunki spoeczne i decyduje o wszystkich dziedzinach aktywnoci ludzkiej,
b)
suwerenno zewntrzna oznacza uznanie pastwa za podmiot stosunkw midzynarodowych przez inne pastwa oraz utrzymywanie z nim
kontaktw dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i kulturalnych.
Cech prawnomidzynarodowej podmiotowoci pastwa jest zdolno
traktatowa, utrzymywanie stosunkw dyplomatycznych z innymi pastwami (prawo legacji) oraz uczestniczenie w organizacjach midzynarodowych. Suwerenno zewntrzna pozwala pastwu ksztatowa
relacje z innymi pastwami i organizacjami midzynarodowymi na zasadzie dobrowolnoci, rwnorzdnoci i wzajemnoci. W zwizku z tym
pastwa powinny ukada wzajemne stosunki z poszanowaniem ich suwerennoci, z pomiciem uycia siy lub groby jej uycia, a take powstrzymujc si od ingerowania w sprawy nalece do kompetencji wewntrznej innego pastwa. Organy wadzy pastwowej w podejmowaniu
swoich decyzji s wolne, nie podlegaj adnym innym wadzom znajdujcym si poza terytorium pastwa, samodzielnie mog podejmowa decyzje w granicach swojego wadztwa terytorialnego i zaciga zobowizania wobec innych podmiotw prawa midzynarodowego. W wyniku
wolnoci decyzyjnej wadze pastwowe mog dobrowolnie przekaza
cz swojej suwerennoci na rzecz organw ponadnarodowych lub organizacji midzynarodowych.

Nb. 7

 Rozdzia I. Wprowadzenie do nauki o pastwie i organach wadzy pastwowej

Wykres 1

W oparciu o powysze elementy definicji pastwa mona wskaza na jego

podstawowe funkcje. Funkcje pastwa to gwne kierunki jego dziaalnoci,
nastawione na realizacj celw okrelonych przez wadze pastwowe. Tradycyjnie wyrnia si funkcj wewntrzn i zewntrzn pastwa:
9 1) funkcja wewntrzna, ma na celu osignicie i utrzymywanie adu spoecznego w ramach organizacji pastwowej, obejmuje dziaalno:
a) prawodawcz pastwo za porednictwem swoich organw tworzy prawo,
ktre wyznacza normy powszechnie obowizujce na swoim terytorium,
b) porzdkow pastwo jest zobowizane do podejmowania dziaa majcych na celu zapewnienie bezpieczestwa i porzdku publicznego na
terytorium podlegym jego jurysdykcji oraz przeciwdziaanie procesom
anarchizacji i wszelkim postaciom niepodanych spoecznie zachowa,
czy to poszczeglnych jednostek czy grup spoecznych. Pastwo zobowizane jest zabezpieczy przede wszystkim ycie i zdrowie oraz nietykalno swoich obywateli przed jakimikolwiek dziaaniami godzcymi w te dobra o zasadniczym znaczeniu, a zwaszcza przed zamachami
przestpczymi, w tym take aktami terroru,
c) administracyjn pastwo zarzdza swoim terytorium i zamieszkujc
na nim ludnoci za pomoc rozbudowanego, hierarchicznie zorganizowanego aparatu administracyjnego,
8

Nb. 89

 1. Pojcie pastwa i jego funkcje

d) gospodarczo-organizatorsk pastwo organizuje i zarzdza gospodark

oraz yciem zbiorowym w ramach organizacji pastwowej. W odniesieniu
do gospodarki powszechnie wyrnia si dwie postawy, jakie pastwo moe przyj, mianowicie ograniczy si wycznie do stworzenia ram prawnych i warunkw niezbdnych do waciwego funkcjonowania gospodarki,
powstrzymujc si od dziaania albo aktywnie uczestniczy w gospodarce
jako jeden z uczestnikw gry rynkowej, z jednej strony, oraz moderator
ksztatujcy i na bieco weryfikujcy przyjte zaoenia z drugiej strony,
e) socjaln pastwo zobowizane jest zapewni obywatelom minimum
egzystencji, poprzez system ubezpiecze spoecznych, pomoc spoeczn, ochron zdrowia, zapewnienie odpowiednich warunkw pracy i pacy, zwalczanie bezrobocia, dbao o ochron rodowiska naturalnego.
Pastwo powinno zapewni w miar rwny dostp do podstawowych
dbr materialnych wszystkim obywatelom, a przynajmniej zagwarantowa w miar rwne szanse na uzyskanie takiego dostpu,
f) kulturalno-owiatow pastwo zobowizane jest zorganizowa system owiaty i instytucji kulturalnych, ktre promowayby rozwj intelektualny obywateli, zachcay do korzystania z dbr kultury, promoway osignicia naukowe i kultur narodow za granic, a take kreowa
i upowszechnia idee i wartoci podane przez pastwo;
2) funkcja zewntrzna obejmuje natomiast:
10
a) obron granic pastwo zapewnia obywatelom poczucie bezpieczestwa dziki utrzymywaniu wasnej armii oraz przystpowania do sojuszy obronnych,
b) polityk midzynarodow ukierunkowan na zabezpieczanie interesw
pastwa na arenie midzynarodowej poprzez nawizywanie i utrzymywanie kontaktw dyplomatycznych, konsularnych, handlowych, gospodarczych itd. z innymi pastwami i organizacjami midzynarodowymi.
Zob. wykres 2.
Forma pastwa to pojcie zbiorcze, na ktre skada si struktura orga- 11
nw wadzy pastwowej oraz caoksztat sposobw i metod jej sprawowania.
W zwizku z tym pastwa klasyfikuje si ze wzgldu na:
1).......................................
podmiot sprawujcy wadz w pastwie:
a) monarchie wadza w pastwie naley do jednej osoby, rozmaicie nazywanej (krl Krlestwo Hiszpanii, ksi Wielkie Ksistwo Luksemburga, cesarz Cesarstwo Japonii), ktra koncentruje w swoich rkach
wszystkie funkcje wadzy. W zalenoci od zakresu posiadanej wadzy
wyrnia si monarchie absolutne (monarcha skupia w swoich rkach
zarwno wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz, jak w Arabii
Nb. 1011

Wykres 2

 Rozdzia I. Wprowadzenie do nauki o pastwie i organach wadzy pastwowej

Nb. 11

 1. Pojcie pastwa i jego funkcje

Saudyjskiej) i monarchie parlamentarne (wadza monarchy ogranicza si

jedynie do funkcji wykonawczych lub reprezentacyjnych, jak w Wielkiej Brytanii). W zalenoci od sposobu wyonienia wadcy wyrnia si
monarchie dziedziczne (wadza z chwil mierci monarchy przechodzi
na jego najstarszego syna) oraz monarchie elekcyjne (wadca powoywany jest w drodze wyborw);
b) republiki wadza w pastwie naley do osb pochodzcych z wyborw
dokonywanych przez okrelon grup spoeczn lub w drodze wyborw
powszechnych, a zakres ich wadzy jest ograniczony przedmiotowo (zasad trjpodziau wadzy) oraz temporalnie (kadencj). Z uwagi na sposb wyonienia organw wadzy wyrnia si republiki arystokratyczne,
w ktrych prawo wyboru przysuguje wskiej grupie obywateli, speniajcych okrelone warunki spoeczne, majtkowe, itd. oraz republiki demokratyczne, w ktrych prawo wyboru przysuguje wszystkim obywatelom. Z uwagi na zakres wadzy przysugujcej gowie pastwa wyrnia
si republiki parlamentarne, w ktrych wadza naley do pochodzcego
z wyborw powszechnych parlamentu, ktry jest organem nadrzdnym
wobec innych organw pastwowych, prezydenckie, w ktrych gow
pastwa i szefem rzdu jest wybierany w powszechnych wyborach prezydent bd te prezydent ma bezporedni wpyw na powoywanie rzdu, i mieszane, czce w sobie zarwno cechy republiki parlamentarnej
i prezydenckiej;
2) struktur terytorialn pastwa wyrnia si pastwa:
a) proste (unitarne) cechuj si jednoci struktury organizacyjnej i brakiem podziaw na czci skadowe, ktre miayby cechy pastwowoci (Polska, Grecja, Czechy). W ramach pastwa funkcjonuje jednolity system organw wadzy, obejmujcy swoim zakresem obszar caego
pastwa, co wycza organizacyjny pluralizm organw wadzy organy administracji terenowej podporzdkowane s organom centralnym,
wsplnym dla caego pastwa. Pastwa proste mog odznacza si rn budow wewntrzn oraz przyznaniem poszczeglnym organom administracji terenowej czci wasnych kompetencji (decentralizacja)
albo zachowaniem peni wadzy (centralizacja);
b) zoone (federalne) wchodzce w skad pastwa czci skadowe zachowuj pewien zakres wadzy suwerennej. Nie s samodzielnymi pastwami, ale dysponuj okrelon samodzielnoci w ramach wikszej
struktury: posiadaj wasne konstytucje, systemy prawne, organy wadzy, a nawet wasne budety, hymny, znaki pastwowe itd. Pastwo
zoone (inaczej federacja) charakteryzuje podwjny wymiar organiNb. 11

10 Rozdzia I. Wprowadzenie do nauki o pastwie i organach wadzy pastwowej

zacji. Z jednej strony wystpuje ono jako cao, federacja, ale cech
pastwowoci utrzymuj take jego poszczeglne czci skadowe, czyli pastwa sfederowane, republiki, stany itd.. Przyczyn powstawania i ksztatowania si pastw federalnych s czynniki etniczne, narodowociowe, historyczne, geograficzne, jzykowe, kulturowe, religijne,
polityczne i pragmatyczne. Pastwo federalne ustala i prowadzi wspln polityk zagraniczn i obronn, zapewnia bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne, gwarantuje jednolito ustawodawstwa, ustala wsplne
podatki i opaty, czuwa nad zgodnoci konstytucji poszczeglnych czci skadowych z konstytucj federaln, nadaje oraz pozbawia obywatelstwa. Przykadem pastw zoonych s: Stany Zjednoczone Ameryki
Pnocnej, Republika Federalna Niemiec, Federacja Rosyjska;
3)...........................................................................
reim polityczny, czyli og zasad na jakich wadza pastwowa opiera swj
stosunek do spoeczestwa oraz metod i rodkw, jakimi posuguje si
w swoim dziaaniu i kierowaniu pastwem wyrnia si pastwa o:
a) reimach niedemokratycznych ktre nosz rne nazwy i przyjmuj
rne postacie: despocji, tyrani, rzdw autorytarnych, rzdw totalitarnych. W takich pastwach istnieje tylko jedna oficjalna ideologia, jedna
partia o charakterze masowym, sprawujca peni wadzy, kontrolujca wojsko i organy ochrony bezpieczestwa i porzdku, rodki masowego przekazu, owiat i kultur, gospodark. Znacznie ograniczone
lub zniesione zostaj instytucje waciwe dla pastw demokratycznych,
a zwaszcza wolnoci i prawa obywatelskie;
b) reimach demokratycznych ktre szanuj wolnoci i prawa obywatelskie, organy wadzy pastwowej wyaniane s przez obywateli w drodze wolnych wyborw, panuje pluralizm polityczny i wiatopogldowy, organy wadzy pastwowej nastawione s prospoecznie. Reim
demokratyczny moe by realizowany w dwch formach: demokracji
bezporedniej i demokracji poredniej. Kryterium rnicujce stanowi sposb podejmowania decyzji politycznych; w demokracjach bezporednich udzia w sprawowaniu wadzy maj wszyscy obywatele,
w demokracjach porednich, obywatele sprawuj wadz przez swoich
przedstawicieli.


L. Dubel, O pojciu i istocie pastwa, [w:] Elementy nauki o pastwie i polityce, pod
red. L. Dubla, J. Kostrubca, G. awnikowicza, Z. Markwarta, Warszawa 2011, s. 69.

Nb. 11