Owiecenie

(wstp i flilozofia)
na zachodzie 1680 a koniec XVIII wieku
(w Polsce od cca 1700 do 1820) - tzn. owiecenie trwa przez cay XVIII wiek
1. Okres zmierzchu dawnych autorytetw
Zgodnie z duchem racjonalizmu myliciele gosili tez, e wiat jest poznawalny. Nie
wystarczaj ju pogldy Kartezjusza, ktry nie wierzy w poznanie zmysowe (tylko
rozumowe) - ale triumfuje dowiadczalna metoda badania rzeczywistoci (dane, ktre
nam dostarczy wzrok, such, smak, wch i dotyk badamy rozumem).
Empiryzm = dowiadczalny
Empiryzm to kierunek w teorii poznania, przeciwstawny racjonalizmowi, zakadajcy, e
podstawow rol w poznaniu peni dowiadczenie.
John Locke (don lok)
- filozof angielski
Dzieo: Rozwaania dotyczce ludzkiego rozumu
- podstaw ludzkiego poznania jest DOWIADCZENIE
Umys ludzki jest czysta karta (ac. tabula rasa) czekajcy, by j zapisa.
Dawid Hume
- filozof angielski
Dziea:
Badania dotyczce ludzkiego rozumu
Badania dotyczce zasad moralnoci
- metodologia nauk empirycznych
Immanuel Kant
- filozof niemiecki
Dziea:
Krytyka czystego rozumu
Krytyka praktycznego rozumu
Krytyka wadzy sdzenia
racjonalizmu i empiryzmu

podsumowa myli owiecenia

postulowa (przedstawi) syntez

Odrzucenie autorytetw rwnie w yciu spoecznym:

1. Autorytet wadzy
Anglia: wojna domowa, stracenie krla Karola I -> pojawiaj si rozwaania na temat
rwnoci wszystkich ludzi
ukoronowanie epoki owiecenia to rewolucja francuska- 1715 mier Ludwika XIV i
rozkad systemu feudalnego
2. Autorytet kocioa - koci stray feudalne porzdki, szerzy przesdy -> dlatego
pojawiaj si ataki na Koci i religi
Pojawia si potrzeba PRZEBUDOWY barokowego wiata drog:
1. szerzenia wiedzy, owiaty, nauki (dlatego w literaturze dominuj treci dydaktyczne i
pouczajce)
2. przebudzenie i ksztatowanie ludzkich umysw

Filozofia:
1. kult rozumu
2. rozwj nauk przyrodniczych
Isaac Newton - fizyk i filozof
Dzieo:
Matematyczne zasady filozofii naturalnej (w tym dziele przedstawi prawo
powszechnego cienia i prawo ruchu)
Dawid Hume (wiz wyej)
John Locke (wiz wyej)
Immanuel Kant (wiz wyej)
Wanym ogniwem w szerzeniu filozofii byli encyklopedyci (wiz dalej)

Owieceniowe wolnomylicielstwo (podrcznik str. 164)

Ateizm (bez boga) = pogld odrzucajcy istnienie Boga
Deizm = Bg stworzy wiat, ale teraz nie ingeruje w jego dziaanie
przedstawiciel Wolter
Libertynizm (wyzwolony)
Libertyni:
1. nie wierzyli w kodeksy moralne
2. dyli do rozkoszy
3. unikali przykroci
4. materia jest wieczna, nie trzeba ba si mierci
Najbardziej znani libertyni: Casanova (Woch, uwodziciel kobiet, oszust, autor
pamitnikw)
francuski markiz de Sade (do sad), autor niemoralnych
opowieci penych haby, okruciestwa zbrodni.
Przemoc jest rdem przey o charakterze seksualnym od niego termin sadyzm.
Literatura owiecenia
Cechy charakterystyczne:
1. Triumfuje klasycyzm - dcy do jasnoci, harmonii, porzdku.
2. Pisarze i artyci osigaj idea swej twrczoci przestrzegajc regu sztuki uzalenienie od regu.
3. Pisarze wydobywaj uniwersalne zasady.
4. Literatura ma charakter dydaktyczny, pouczajcy.
Jako opozycja klasycyzmu w owieceniu pojawia si koo roku 1750 rwnie dalszy nurt:
Sentymentalizm (sentyment - wspomnienia) - pniej kiekowanie romantyzmu.
1. (ang. sentimental - wraliwy, uczuciowy) - twrca jest zafascynowany uczuciami, bada
wewntrzne ycie czowieka
2. pochwaa czuoci i prostoty (zamiast kultu rozumu)
3. zachwyt nad piknem przyrody
4. wzorem sentymentalistw bya liryka ludowa (pieni ludowe)

5. wiat sentymentalny lubowa si w idealnej krainie mlekiem i miodem opywajcej

(arkadia), do ktrej czowiek stara si powrci
6. Przedstawiciele sentymentalizmu: Laurence Sterne (lorens stern) - anglik, dzieo:
Podr sentymentalna
Jean-Jacques Rousseau (wiz niej
encyklopedyci)

We Francji powstaje synna Wielka encyklopedia francuska

- sumowaa pogldy epoki
- postulowaa badanie przyrody i studiowanie nauk przyrodniczych
Twrcy - encyklopedyci:
Denis Diderot (deni didro) - pracowa nawet u carycy Katarzyny.
Dzieo: Kubu Fatalista i jego pan
Jean dAlembert (a dalaber) - matematyk
Wolter
Wg niego nie istniej adne cuda, wiat nadprzyrodzonytylko to, co jest
racjonalne (zgodne z rozumem) jest prawdziwe.
Atakowa koci za szerzenie przesdw. By deist, uznawa istnienie Boga
jako stworzyciela.
Mistrz powiastki filozoficznej (gatunek powsta w owieceniu) - tak nazywano
napisane proz utwory, w ktrych fabua potraktowana bya jako pretekst do
przedstawienia jakiego pogldu lub idei. Najbardziej znana powiastka: Kandyd, czyli
optymizm (podrcznik strona 197)
Jean-Jacques Rousseau patron sentymentalistw
Nie podziela entuzjazmu dla cywilizacji i postpu - czyni go
nieszczliwym, odrywa od natury. Idea wg Rousseaus to ycie zgodnie z rytmem
przyrody.
Serce waniejsze jest od rozumu.
Dziea:
Emil, czyli o wychowaniu (traktat pedagogiczny)
Umowa spoeczna (rozprawa polityczna)
Nowa Heloiza (powie)
Wyznanie (autobiografia) - pamitnik pisany z
perspektywy staroci, nazywa to spowiedzi serca Pisarz szokuje czytelnikw opisem
sfery intymnej, otwarcie mwi o swoich upadkach (odda 5 nielubnych dzieci do
przytuku). Prekursor nowoczesnej powieci psychologicznej.
Charles de Montesquieu (szarl do mteskio) - twrca koncepcji trjpodziau wadzy
(ustawodawcza, wykonawcza, sdownicza)

Owiecenie w Polsce

Pocztki: lata 40. XVIII wieku

1. Reformy szkolnictwa - dotd model jezuicki (pamiciowe opanowanie wiedzy, nauka
po acinie, nauki cise i przyrodnicze pomijane).
Collegium Nobilium (1740) - nowa szkoa dla modej szlachty na nowych zasadach wypiera szkolnictwo jezuickie
- zaoyciel: Stanisaw Konarski (ksidz, pisarz, publicysta)
- akcent na nauki przyrodnicze, prawne, ekonomi, geografi, histori i jzyki nowoytne
- logiczne mylenie
- czenie teorii z praktyk
- bez kar cielesnych
Szkoa Rycerska (1765)
- szkoa dla szlachty
- otwarto dziki staranionStanisawa Augusta Poniatowskiego
Komisja Edukacji Narodowej (1773) - ministerstwo owiaty
Zadanie: reformacja szkolnictwa od najniszych szczebli, przygotowanie podrcznikw,
wprowadzenie polskiego, ograniczenie aciny, nauki przyrodnicze
Towarzystwo do Ksig Elementarnych instytucja utworzona przez Komisj Edukacji
Narodowej. Cel: opracowywanie podrcznikw szkolnych
2. Kunica Kotajowska - grupka dziaaczy spoecznych i politycznych, uczonych
3. Teatr narodowy, Scena narodowa (1765)
- publiczny, stay teatr dostpny dla wszystkich
Zadanie: teatr mia naucza, tzw. wiecka kazalnica, najbardziej popularne komedie
4. Biblioteka Publiczna Zauskich (1747) w Warszawie
fundatorzy: biskupi Jzef i Andrzej Zauscy
jedna z najwikszych bibliotek wiata w tym czasie
5. Rozkwit publicystyki
Powstay czasopisma:
Monitor (pogldy rodowiska krlewskiego)
Zabawy przyjemne i poyteczne (haso uczy i bawi drukowano utwory literackie czce treci dydaktyczne i rozrywkowe: ody, satyry, bajki,
sielanki)
Publicystyka Sejmu Wielkiego - druki na aktualne tematy
Pisarstwo polityczne: ks. Stanisaw Staszic (dzieo: Przestrogi dla Polski - wzywa szlacht
do opamitania)
ks. Hugo Kotaj (dzieo: Do przewietnej deputacji - skierowane do
szlachty)
Ostatni polski krl, Stanisaw August Poniatowski
plusy: posta wiata, mecenas nauki i sztuki, chcia przeprowadzi reform polityczna i
spoeczn poprzez owiecenie umysw. Najwiksze osignicie: uchwalenie Konstytucji 3
maja 1791

minusy: ugody z Rosj, podczas insurekcji kociuszkowskiej usunity od wadzy, umiera w

biedzie i samotnoci

Sztuka owiecenia
W okresie owiecenia wspdziaaj dwa style:
1. Rokoko
2. Klasycyzm
Rokoko
- okres pnego baroku
- nazwa pochodzi od ulubionego w tym czasie ornamentu w ksztacie muszli (rocaille muszla)
- ozdobno, ornamenty, asymetria, dekoracje,
- temat: sceny dworskie, zabawa, przyjemnoci, rozrywka,
- gosz: pikno ycia, modoci, kochania erotyzm (nie wulgarny)
- porcelana z manufaktury
Rokoko w literaturze: tematem wierszy i powieci jest mio rozumiana jako gra i zabawa,
nie ma tu dydaktyzmu
przedstawiciel hrabia Jan Potocki (pisa po francusku)
Twrcy:
Malarstwo
Giovanni Battista Tiepollo (Wochy) - dzieo: Pokon trzech krli

Antoine Watteau (Francja)

- tworzy gwnie sceny parkowe

- Zabawy weneckie (podr. str. 169)
- znane dzieo: Odjazdy (wycieczka) na Cyter (cykl 3
obrazw) - tematy obrazu: zabawa, romans, koncert, spotkanie arystokratw

Francois Boucher (Francja) - pracowa dla krla Ludwika XV i markizy de Pompadour

(kochanki krla)
- Jesie pasterzy (podr. str. 212)
Madame de Pompadour

Jean-Honor Fragonard (Francja)

podr. str. 215 - Spotkanie
Na hutawce

Luca Giordano (Wochy) - Diana i Endymion (barok????)

Jean-Pierre Norblin - francuski artysta, ktry przebywa w Polsce
- przedstawiciel rokoka, malowa zabawy bogatego towarzystwa,
ogrody
Kpiel w parku - podr. str. 215

Klasycyzm
- logiczne, precyzyjne kompozycje, ad
- harmonijna, stonowana kolorystyka
- dyskretny powrt do antyku
- budowniczowie d do prostoty form
- sztuczne, wystudiowane pozy bohaterw rzeb i obrazw
azienki Krlewskie w Warszawie
- zesp paacowo-parkowy zaoony z inicjatywy Stanisawa Augusta
- powsta na fundamentach barokowej ani (std nazwa)
- odbyway si tam synne obiady czwartkowe
Architektura:
Jacques Germain Soufflot - francuski architekt klasycystyczny
dzieo: Panteon w Paryu

Petit Trianon - paacyk w ogrodach Wersalu - to pierwsza budowla klasycystyczna - by

bodcem do rozwoju architektury tego stylu.

Pny klasycyzm w czasach Napoleona - nosi nazw empiru. Przykad: uk Triumfalny w

Paryu

Kapitol Stanw Zjednoczonych (neoklasycyzm)

Rzeba:
Bertel Thorvaldsen - duski rzebiarz (Kopenhaga) , czoowy przedstawiciel klasycyzmu
dziea: pomnik Mikoaja Kopernika i ksicia Jzefa Poniatowskiego w
Warszawie

Jacques-Louis David (Francja) - gwny reprezentant klasycyzmu, nadworny malarz

Napoleona Bonaparte, filar sztuki owiecenia
Dziea:
Portret maonkw Lavoisier (podrcznik str. 164)
Ksi Stanisaw Kostka Potocki (podr. str. 180)
Andromacha nad ciaem Hektora (podr. str. 183)
Bernardo Belotto (Wochy) - zwany by te Canaletto, czynny w Polsce
- malowa Weduty (obraz przedstawiajcy oglny widok miasta
lub jego fragment)
- podr. str. 180
- naprz. niej Krakowskie Przedmiecie w Warszawie od strony
Nowego wiatu

Inny malarz z podrcznika:

William Hogarth (Anglia) - satyryk pdzla, tworzy rysunki przypominajce dzisiejsze
komiksy
- kpi z pijastwa, salonowych zalotw, modnych
kawalerw.. czytaj w podrczniku
- podr. str. 186: Wybory, podr. str 202 Modne maestwo

Sentymentalizm
Moda na ogrody angielskie - w malowniczych dzikich zaktkach budowano sztuczne
ruiny, witynie, fragmenty kolumn (str. 211)
Sentymentalne pejzae - ulubion sceneri byy ogrody krajobrazowe i dzika przyroda +
kochankowie (str. 214, 215)