ROMAN SOSNOWSKI

KILKA UWAG O POEZJI KATULLUSA

W PRZEKADZIE GRZEGORZA FRANCZAKA

Po co tumaczy dzisiaj rzymskich klasykw? To pytanie jest tylko pozornie prowokacyjne: prawdopodobnie kady, kto zajmuje si tumaczeniem rzymskiej poezji, musi sobie je zada. A odpowied nie pozostaje
bez wpywu na sposb tumaczenia.
Czas, kiedy przekad mia by pomoc w zrozumieniu oryginau, bezpowrotnie min. acina nie miejsce tu, eby nad tym bole przestaa
by skarbnic kultury, z ktrej wszyscy czerpi penymi garciami.
Zabrzmi moe jak herezja twierdzenie, e oddalenie aciny od francuskiego jest nieporwnywalnie wiksze ni oddalenie polskiego od francuskiego. A jednak, o ile takie twierdzenie nie jest prawdziwe z punktu
widzenia jzykoznawcy badajcego pokrewiestwa jzykowe, o tyle jzykoznawca kognitywista przyzna, e skrypty kulturowe i schematy polskie i francuskie wykazuj wicej podobiestw ni skrypty kulturowe
i schematy francuskie i aciskie. Powd jest w gruncie rzeczy banalny:
czas to znacznie trudniejszy przeciwnik ni odlego geograficzna.
Autor przekadw Katullusa staje wic przed nie lada wyzwaniem.
Z jednej strony musi w swoim tekcie uzasadni powstanie nie pierwszego przecie przekadu klasyka rzymskiej poezji, a z drugiej powinien
napisa tekst klasyczny 1. Grzegorz Franczak t puapk omija podchodzi do tumaczenia poezji Katullusa bez przesadnego pietyzmu.

1
Uywam sowa klasyczny w znaczeniu wzorcowy, typowy, a rwnoczenie tradycyjny.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

Egzotyzacja czy udomowienie?

Twrca przekadu w mniej lub bardziej uwiadomiony sposb wybiera
strategi wobec rozmaitych elementw kulturowych, ktre s odmienne
w kulturze oryginau i w kulturze docelowej. Wybory, przed jakimi staje
tumacz, mona wedle terminologii Venutiego sprowadzi do strategii
egzotyzacji bd udomowienia. W przypadku poezji aciskiej sprawa
dodatkowo si komplikuje, poniewa wybr egzotyzacji lub udomowienia dotyczy rwnie formalnych wyznacznikw poezji. Wierszy rzymskich, opartych na rytmie i wykorzystujcych dugo samogosek do
budowy stp metrycznych, nie mona bezporednio naladowa w jzykach pozbawionych rozrnienia dugoci samogosek i charakteryzujcych si akcentem ekspiratorycznym, a nie muzycznym. Tak wic jednym z pierwszych przejaww wyboru strategii jest uycie zrytmizowanego biaego wiersza lub te rymowanych strof.
Jednak ta do oczywista kwestia formalnej strony poezji to nie wszystko.
Wyobramy sobie kolacj w Rzymie. Skadajce si na scen posiku elementy s w tradycji rzymskiej inne ni obecnie: miejsce to zawsze dom jednego z uczestnikw; gospodarz wystpuje w gwnej roli, potrawy spoywa
si w pozycji lecej, pije si wino rozcieczone wod, istnieje zwyczaj
obdarowywania goci. Ten sam posiek w naszym krgu kulturowym moe
odbywa si w restauracji lub w domu, wszyscy siedz, czerwonego wina
z pewnoci si nie rozciecza, raczej nie wchodz w gr prezenty dla goci.
Nie wspomn o zgoa odmiennych upodobaniach kulinarnych. Podobnie ma
si rzecz niemal z kad codzienn czynnoci, nie mwic ju o sprawach
trudniejszych, jak rnice w pojmowaniu maestwa, homoseksualizmu,
mierci, samobjstwa, wadzy, ktrym powicono niejedno dzieo.
Jak wic dowiadczenie rzymskie przeoy na skrypty kulturowe
zrozumiae dla wspczesnego odbiorcy tekstu? Jeszcze kilkadziesit
(a moe kilkanacie) lat temu, obok schematw wspczesnych prawie
kady wyksztacony czytelnik mia do dyspozycji antyczne klucze interpretacyjne (dodajmy: mniej lub bardziej poprawne) uzyskane dziki wieloletniej szkolnej edukacji, ktra w duej mierze polegaa na przyswajaniu kultury antyku i poszukiwaniu ladw teje kultury w literaturach
narodowych. Bya to swego rodzaju dyglosja kulturowa 2, ktrej nieko2
Wspczenie pewien rodzaj dyglosji kulturowej tworzy si z udziaem kultury anglosaskiej, cho dotyczy zapewne wycznie kultury popularnej. Jest to swoiste odwrcenie dyglosji klasycznej.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

nieczne musiaa towarzyszy znajomo jzykw klasycznych. Na tej

dyglosji mg si opiera tumacz poezji aciskiej.
Istnia cay szereg uznanych ekwiwalentw, oczywistych dla szerokiego grona odbiorcw. Dzi s one dostpne dla stosunkowo nielicznych czytelnikw. Naturalnie, antyczny kod kulturowy nie zanik zupenie, ale aby dotrze do potencjalnie szerokiej rzeszy odbiorcw,
tumacz powinien korzysta z niego oszczdniej i w mniejszym stopniu
posugiwa si technik uznanych ekwiwalentw, ktre uznane po prostu ju nie s.
Ten nieco przydugi wstp mia za zadanie usprawiedliwi to, e czytajc nowe tumaczenie Katullusa pira Grzegorza Franczaka, zwrciem
uwag przede wszystkim na techniki tumaczeniowe zastosowane w przekadzie elementw nacechowanych kulturowo. Temu zagadnieniu chciabym powici zasadnicz cz mojego omwienia.

Techniki tumaczeniowe elementw kulturowych

Tumaczenie elementw nacechowanych kulturowo niesie szczeglnie
wiele niebezpieczestw i trudnoci. Oglne podejcie nakierowane czy to
na egzotyzacj, czy to na udomowienie 3, przejawia si w zastosowaniu
rozmaitych technik dla odtworzenia skryptw kulturowych i schematw
oryginau. Wydaje si, e nie ma tu technik cakowicie neutralnych.
Oparta na pracach Newmarka (Newmark 1988) klasyfikacja Hejwowskiego moe by wygodnym punktem wyjcia naszych rozwaa. Posuymy si wic dziewicioma kategoriami, ktre znajdujemy w pracy
Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu (Hejwowski 2004: 7683),
dodatkowo umieszczajc je na osi egzotyzacja udomowienie.
a) Reprodukcja bez objanie: obcy element kulturowy jest prezentowany bez adnych uatwie, zwykle gdy w jzyku oryginau mamy do
czynienia z neologizmem lub z wyrazem, ktry pochodzi z jakiego innego jzyka (np. wtrty obcojzyczne, choby greka w tekstach aciskich),
lub te z tytuem jakiego utworu. Jest to oczywicie technika blisza
strategii egzotyzacji ni udomowienia. Jej przykadem jest uywanie
3
Uywam tych terminw, ktre wydaj si trafne, o ile pojmowane s jako dwa bieguny swoistego continuum. Hejwowski (2004: 94) krytykuje te sformuowania, postulujc
powrt do starowieckiego terminu wierno, ktr rozumie jako wierne odtworzenie bazy
kognitywnej i bazy wypowiedzi.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

w polskich tekstach sw typu macho, gasnost, ktre zreszt zrobiy

midzynarodow karier (Katan 1999: 81). W tumaczeniu utworw Katullusa zauwaamy j np. we fragmencie do Serapeum pojad nam volo
ad Serapim deferri (utwr 10), czy pimplejska gra Pipleium montem
(105). Ani Serapeum (witynia Serapisa), ani gra pimplejska (gra Muz
w Pierii) nie s powszechnie znanymi terminami.
b) Reprodukcja z objanieniami, najczciej realizowana w formie
przypisw; w tumaczeniu literackim to troch jak wyjaniony dowcip.
Musi by stosowana z umiarem, bo s tu zarwno ograniczenia techniczne, jak i ryzyko zniweczenia zamysu autora. Wedle sw Hejwowskiego
co, co wymaga objanie, nie moe rwnoczenie suy do nawizywania nici porozumienia z czytelnikiem (Hejwowski 2004: 78). W poezji trudno jest zastosowa reprodukcj z objanieniami z obu powyszych
powodw; bardziej nadawaaby si do tumaczenia filologicznego. Poniewa jednak autor przekadu Katullusa chce dotrze do wspczesnego
czytelnika, w zasadzie nie korzysta z tej techniki, ktra w oczywisty sposb lepiej wpisuje si w strategi egzotyzacji.
c) Tumaczenie syntagmatyczne bez objanie, przy cytatach czy
innych elementach kulturowych najczciej gubi aluzje i skojarzenia,
ktre zwykle wychwytuje czytelnik oryginau. Jest to popularna technika,
ktr trzeba prawdopodobnie umieci w centralnym miejscu dwubiegunowego continuum: egzotyzacja udomowienie. Z jednej strony mamy tu
wyrane dostosowanie do jzyka docelowego przez dobr sownictwa
rodzimego, a z drugiej nowe sformuowanie, dotychczas niewystpujce jako zwizek frazeologiczny czy jako wyraenie nacechowane kulturowo. W jzyku docelowym moe si wic wytworzy nowa jako inspirowana oryginaem; to zblia tumaczenie syntagmatyczne do bieguna egzotyzacji.
W tumaczeniu wierszy Katullusa dokonanym przez Franczaka przykadem s setabskie chustki Saetaba sudaria (utwr 12) (od Setabis,
obecnie Xtiva, miasta w Hiszpanii syncego z produkcji wysokiej jakoci tkanin lnianych). Oczywicie wyraenie to u wspczesnego czytelnika nie moe wywoa skojarze, jakie wywoywao u Rzymianina z czasw Katullusa. Niemniej oglny sens nawet bez dodatkowych wyjanie
jest atwo uchwytny: chodzi o chustki wysokiej jakoci.
Utwr 2b to wyszukane porwnanie, ktrego jednym czonem jest
opis Atalanty. Niewtpliwie nawizanie do mitu byo atwo rozpoznawalne dla czytelnika rzymskiego, ale nie jest takie dla czytelnika polskiego.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

Tam gratum est mihi quam ferunt puellae

pernici aureolum fuisse malum
Tak mi to mie jak chyej dziewczynie
zote jabuszko

Nawet jednak bez jednoznacznej identyfikacji postaci utwr, przetumaczony syntagmatycznie, broni si doskonale, poniewa jasny przekaz
dosowny i metaforyczny wyranie podpowiada intencj autora.
Poszczeglne uycia tumaczenia syntagmatycznego lub nadmiar tej
techniki mog te dowodzi sabego zrozumienia oryginau i by swoist
puapk dla tumacza niezwracajcego dostatecznej uwagi na warstw
kulturow tumaczonego tekstu.
d) Tumaczenie syntagmatyczne z objanieniami to technika bardzo
podobna do poprzedniej. Ze wzgldu na dodane objanienie bezporednio
wskazuje na element kulturowy jako element obcy, a rwnoczenie jest technik bezpieczn, bo waciwie zmusza odbiorc do przyswojenia kultury
tekstu rdowego. Trudno j jednak stosowa w poezji, gdzie zwizo
jest koniecznoci. Czasem, jak w podanym wyej przykadzie: Saetaba
sudaria setabskie chustki, mona by doda wyjaniajcy przypis dolny.
e) Uznany ekwiwalent jest podstawow technik stosowan przy
tumaczeniu nazw instytucji, organizacji, wielu nazw geograficznych
i nazwisk niektrych sawnych ludzi. Technik uznanego ekwiwalentu,
zdecydowanie blisz udomowieniu ni egzotyzacji, wykorzystuje si
rwnie, gdy tumaczony utwr zawiera cytaty z innych dzie. Obowizkiem tumacza jest wtedy signicie do ju istniejcego przekadu.
Uznany ekwiwalent pojawia si w omawianym tu tumaczeniu Katullusa w imionach wasnych: Azyniuszu Asini (12), Kupidyny Cupidines
(13), Pollion Pollio (12).
f) Ekwiwalent funkcjonalny to zastpienie nazwy (lub aluzji do) zjawiska lepiej znanego w kulturze wyjciowej nazw (lub aluzj do) zjawiska
lepiej znanego w kulturze docelowej. Jest to typowa technika prowadzca
do powstania efektu udomowienia.
Hejwowski (2004: 82) susznie przestrzega przed naduywaniem tej
metody, cytujc tumaczenia, w ktrych ruskie pierogi stay si ravioli,
a chodzi na religi przeoono jako go to Sunday school. Jednak ten sam
autor przytacza sporo pozytywnych przykadw tego rozwizania.
W omawianych tumaczeniach ekwiwalentem funkcjonalnym jest:
Adriatyk zwie si Adhiatykkiem zamiast iam non Ionios esse sed Hionios

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

(84) 4. Podobnie za ekwiwalent funkcjonalny mona uzna zmian cech

wymowy Ariusza. W oryginale mamy wymow z aspiracj, w tekcie
polskim takich szczeglnych cech jest kilka: aspiracja, podwojenie s
i podwojenie k. Co najwaniejsze, intencja autora: omieszenie pretensjonalnej wymowy, zostaa w tumaczeniu oddana przekonujco.
Kolejny przykad to sella in curuli sedet Nonius (52), przetumaczone
jako edylem zosta Noniusz. Dla polskiego czytelnika bardziej zrozumiae
jest jednoznaczne okrelenie urzdu Noniusza ni wymagajce wikszej
znajomoci realiw, a dosowne tumaczenie: Noniusz zasiada na krzele
kurialnym.
Dyskusyjnym przykadem ekwiwalentu funkcjonalnego jest ipsa olera
olla legit (94), przetumaczone jako cignie sasa do lasa. Powiedzenie
aciskie, w dosownym tumaczeniu: garnek sam sobie wybiera warzywa, oznaczajce, e kto lub co dziaa na swoj korzy, w kontekcie,
w ktrym pojawia si u Katullusa, moe zosta zinterpretowane jako
cignie wilka do lasu. I taki wanie ekwiwalent funkcjonalny byby na
pewno do zaakceptowania. Dalsza przerbka, wymuszona poszukiwaniem rymu, stylistycznie niezrczna i bdca niekonsekwentnym pomieszaniem dwch powiedze, budzi moje wtpliwoci.
g) Uycie hiperonimu, czyli terminu oglniejszego, prowadzi do zagubienia jakiej czci obrazu wiata utrwalonego w oryginalnym wyrazie czy sformuowaniu. Wynikajce std spaszczenie tekstu, charakterystyczne dla tej techniki bliszej udomowieniu, mona jednak usprawiedliwi w sytuacji, gdy inne metody daj gorsze rezultaty. W tekcie
Franczaka jest kilka takich przykadw. Zamiast konkretnego typu wiersza: hendecasyllabos trecentos (12) mamy sformuowanie oglne: trzystu
podobnych wierszykw.
Mamy tutaj te jedno uycie hiponimu, czyli terminu bardziej szczegowego, zamiast terminu oglniejszego: Rzymaninie jako tumaczenie
unus Italorum (1). Trzeba jednak zauway, e Rzymianin, cho jest formalnie hiponimem sowa Italus, jest w gruncie rzeczy sformuowaniem
o wiele bardziej znanym.
h) Ekwiwalent opisowy to podstawienie definicji lub opisu zamiast
terminu, ktry trudno wyrazi uznanym ekwiwalentem rozwizanie
nieze przy jednorazowym wystpieniu terminu w utworze. Ekwiwalenty
4

Ale moe jest to co wicej: Rzymianie w czasach Katullusa uznawali poudniow

cz dzisiejszego Adriatyku za cz Morza Joskiego. Jak z tego wynika, tumacz bardzo
wnikliwie przyjrza si realiom staroytnym.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

opisowe s czsto uywane w sownikach dwujzycznych do wyjanienia

terminw kulturowo nacechowanych (Katan: 81). W tumaczeniu poezji
ekwiwalent opisowy, bliszy egzotyzacji, niezbyt dobrze si sprawdza
(wyjtkiem bdzie przekad filologiczny), std i w przekadzie Franczaka
jest prawie nieobecny. Pojawia si w utworze 105, ale Musae Apolla
cry to ekwiwalent opisowy, ktry nie wynika z braku innych rozwiza,
lecz zosta wybrany dla zachowania rytmu.
i) Opuszczenie technika udomowiajca, a waciwie powstrzymanie
si od zastosowania jakiejkolwiek techniki powinno by ostatecznoci.
Krytycy przekadu z luboci wyszukuj tumaczom opuszczenia zubaajce orygina. Tym niemniej Katan podaje ciekawe przykady na to, e
opuszczenie moe, paradoksalnie, przywraca sens oryginau (Katan
1999: 99). W poezji drobne opuszczenia bywaj niezbdne. Takim koniecznym opuszczeniem jest rezygnacja z bogatej metryki aciskiej,
zreszt w przekadzie Franczaka niecakowita, bo wikszo przetumaczonych utworw jest rytmizowana.
Lektura tego nowego przekadu Katullusa pozwala stwierdzi, e zarwno pod wzgldem ilociowym, jak i jakociowym, stosowane techniki
przechylaj szal na korzy udomowienia, cho Franczak nie udomawia
wierszy Katullusa w sposb naiwny i niekontrolowany.

Kilka uwag o caoci

Przekad Franczaka jawi si jako eklektyczny, daleki od wszelkiego dogmatyzmu. wiadcz o tym zarwno zastosowane techniki, o czym powyej, jak i rne konwencje przyjte przy tumaczeniu poszczeglnych
utworw. Choby sprawa rymw: niby oglnie ich nie ma, wiersze za to
s silnie rytmizowane, jednak w utworze 13 oraz 105 rymy wystpuj
konsekwentnie. W innych wierszach (12 oraz 10) rymy, uyte gdzieniegdzie (forum humoru, wyra zdzira, zagadaa miaa) su uwypukleniu pewnych elementw.
Wiele utworw Katullusa wybranych przez tumacza obfituje w wyraenia potoczne, a czasem ocierajce si o wulgarno. Dobrym przykadem jest utwr 10. W oryginale pojawiaj si m.in. irrumator, scortillum, cinaedus. Franczak wietnie rozgrywa ten aspekt: nie ogranicza
si do oddania aciskich wulgaryzmw odpowiednimi wulgaryzmami
polskimi, ale w caym tekcie uywa sownictwa dostosowanego do

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

charakteru utworu frywolnej opowiastki o spotkaniu znajomych, napisanej ywym, realistycznym jzykiem. Std w tekcie tumaczenia:
bujda wierutna, zaszpanowa, wyro, wyspi. Mona by mie zastrzeenia do sformuowania el do wosw. Co prawda, wywouje ono podany efekt komiczny, ale el do wosw to anachronizm. Jest to niewtpliwie prba podwjnego (dosownego i przenonego) przekadu
wyraenia aciskiego (caput unctius referre), ktre oznacza wzbogacenie si, a dosownie: wyniesienie tustszej, czyli namaszczonej olejkami
i maciami, gowy (zreszt znamy je tylko z tego wiersza Katullusa).
Wydaje si to jednak nadmiern dowolnoci w skdind przekonujcym tumaczeniu.
Tumacz zwrci szczegln uwag na to, eby tekst przyjemnie si
czytao. Nie uleg naturalnej przy tumaczeniu poezji pokusie, eby dla
celw rytmicznych czy dla rymu wprowadzi rozbudowane inwersje lub
nienaturalny szyk. Ta przejrzysto tumaczenia (widoczna szczeglnie
w utworze 13) moe zosta uznana za uproszczenie w stosunku do oryginau, lecz mnie wydaa si zdecydowan zalet. Oczywicie jest to
jaka ucieczka od dosownoci skadniowej i rodzaj zdrady oryginau,
ale zdrady przemylanej, uzasadnionej natur jzyka aciskiego oraz
konwencjami poetyckimi: rzymsk i polsk, rnicymi si tolerancj
dla udziwnie skadniowych.
Krtki przegld technik tumaczeniowych zakocz odpowiedzi na zadane na pocztku pytanie: po co tumaczy dzisiaj rzymskich klasykw?
Po co? Bo poezja aciska moe by zabaw, bo potrafi wzruszy, bo
jest po prostu ciekawa, nawet gdy mwi o sprawach i osobach dalekich
i pewnie czytelnikowi nieznanych. Przynajmniej tak odpowied dao mi
to, moim zdaniem udane, tumaczenie Katullusa.

Bibliografia
Catullus. 1973. Carmina, red. R. Mynors, Oxford: Oxford University Press.
Katullus. 1956. Poezje, prze. Anna widerkwna, Wrocaw/Krakw: Ossolineum.
Hejwowski K. 2004. Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu, Warszawa: PWN.
Katan D. 1999. Translating Cultures. An Introduction for Translators, Interpreters
and Mediators, Manchester: St. Jerome Publishing.
Korpanty J. (red.). 2001. Sownik acisko-polski, Warszawa: PWN.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych

Lewis C.T., Short C. A Latin Dictionary, http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/resolveform?lang=Latin.

Newmark P. 1988. A Textbook of Translation, New York: Prentice Hall.
Nida E.A. 1964. Toward a Science of Translating, Leiden: Brill.
Pisarska A., Tomaszkiewicz T. 1998. Wspczesne tendencje przekadoznawcze,
Pozna: UAM.
Venuti L. 1995. The Translators Invisibility. A History of Translation, London/New
York: Routledge.

The article reviews methods (according to the classification proposed by Krzysztof

Hejwowski) of translating cultural elements as used by Grzegorz Franczak in his
Polish version of Carmina Catulli. It is argued that the cultural distance between Latin
and Polish is more evident than any difference between modern language cultures. In
these circumstances it is necessary to pay particular attention to translation of culturebound terms and expressions, because misinterpretations may be a serious risk. As the
analysis shows, Franczak addresses this issue very carefully and, as a consequence, an
overall evaluation of his translation of Catullus poems is highly positive.

Publikacja objta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientw indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostpniania serwisach bibliotecznych