Uwarunkowania iprofilaktyka samobjstw

wrd dzieci imodziey wPolsce

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak
Warszawski Uniwersytet Medyczny

Celem artykuu jest analiza problemu samobjstw wrd dzieci imodziey wkontekcie uwarunkowa zamachw samobjczych oraz udzielania skutecznej pomocy osobom
nimi zagroonym. Wartykule omwiono podstawowe definicje, statystyki iuwarunkowania zamachw samobjczych istotne wdokadnym zrozumieniu zagadnienia i, co
najwaniejsze, przedstawieniu form pomocy zarwno osobom predysponowanym do
podjcia decyzji osamobjstwie, jak itym, ktre nieskutecznie prboway zakoczy
ycie. Przedstawiono rwnie sposoby radzenia sobie rodzin irwienikw wokresie
aoby po stracie bliskiej osoby, formy profilaktyki samobjstw oraz zwrcono uwag na to, e wproces niesienia pomocy modym osobom, ktre napotkay problemy,
powinno by zaangaowanych wiele jednostek, poniewa tylko wsplna praca moe
przynie podane efekty, czyli obnienie do 2020 roku wskanika samobjstw o20%.

Sowa kluczowe:
samobjstwa, profilaktyka, dzieci, modzie, zdrowie publiczne

Definicje irodzaje samobjstw

wrd dzieci imodziey

oszukujc definicji samobjstwa, mona znale wiele interpretacji tego terminu. Wynika to ztego, e zjawisko samobjstwa jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, ktrym zajmuj si rne dziedziny nauki, oraz zawiera
w sobie trudny do okrelenia zbir desygnatw (motywy, pragnienia, wiadomo, intencje, uwarunkowania spoeczno-kulturowe). Brzmienie definicji zaley
od dziedziny, na potrzeby ktrej zostaa ona sformuowana.
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

99

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

W wikszoci publikacji samobjstwo jest traktowane jako droga, ktr wybraa ofiara. Jest to wynik procesu decyzyjnego. Jeeli kto podejmuje decyzj, to
najczciej uwaa si, e jest wiadomy moliwych konsekwencji danego dziaania. Wprzypadku samobjstw popenianych przez dzieci imodzie, ich pena
wiadomo podejmowanego czynu budzi wtpliwoci ze wzgldu na brak dowiadczenia yciowego oraz rozumienia tego, co tak naprawd oznacza podjcie decyzji otak drastycznym zakoczeniu problemw, ktre ofiary napotkay na
pocztku swojego ycia (Hoyst, 2012). Czsto dzieci i modzi doroli nie zdaj
sobie sprawy, e samobjstwo to wybr midzy yciem amierci. Traktuj oni
akt samobjstwa jako ucieczk od swoich problemw, nie majc pomysu na ich
rozwizanie (Hoyst, 1983).
Samobjstwo jest form patologii spoecznej ichocia decyzja onim jest podejmowana indywidualnie, skutki maj wymiar spoeczny, gdy rol spoeczestwa jest take ochrona przed dokonywaniem samobjstw (Hoyst, Staniaszek,
Binczycka-Anholcer, 2002).
Istotne dla nauki rozwaania na temat definicji samobjstwa trwaj od
1897roku, kiedy Durkheim wswojej pracy Le suicide. tude de sociologie sprecyzowa, e samobjstwo to kady przypadek mierci, bdcy bezporednim lub
porednim wynikiem dziaania lub zaniechania, przejawionego przez ofiar zdajc sobie spraw ze skutkw swojego zachowania (Durkheim, 1976). Powysza
definicja opiera si na zaoeniu, e zamiar jest cech konstytutywn samobjstwa.
Taka definicja jest do niecisa, gdy pozwala na wczenie do niej niektrych
zachowa mogcych wynika na przykad znaogw (naogowe palenie tytoniu
czy alkoholizm) (Czabaski, 2009).
Inn definicj podawa Stengel, ktry uwaa, e ofiara rwnoczenie chce
ycia imierci: zamach samobjczy jest takim rozmylnym aktem samouszkodzenia, ktry przed popenieniem wyklucza wwiadomoci sprawcy pewno
przeycia. Wedug Stengela osoba chcca popeni samobjstwo najczciej
jedynie przewiduje moliwo zgonu, czyli dziaa z zamiarem ewentualnym.
Rzadko zdarza si, e sprawca samobjstwa przewiduje nieuchron mier
(Hoyst, 1983).
Wikszo proponowanych definicji samobjstwa skupia si na tym, e jego
celem jest mier. Jedynie Deshaies iWeisman zwracaj uwag, e samobjstwo
moe by postrzegane jako akt powicenia, wktrym mier jest jedynie rodkiem, anie celem (Uzan, 1972).
W 1986 roku wiatowa Organizacja Zdrowia (OZ) zaproponowaa nastpujc definicj: samobjstwo jest aktem o skutku miertelnym, ktry

100

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

zmary ze wiadomoci ioczekiwaniem takiego skutku sam zaplanowa iwykona wcelu spowodowania zmian przez siebie podanych (upragnionych)
(Hoyst, 2002).
Hoyst podaje, e najbardziej plastyczn definicj samobjstwa bdzie okrelenie go jako kocowego ogniwa trwajcego czasem latami procesu autodestrukcji,
wzajemnie powizanych myli iczynw, ktry nie jest jedynie aktem samounicestwienia (Hoyst, 1994).
Hoyst dokona podziau samobjstw na cztery rodzaje: wyobraone, upragnione, usiowane oraz dokonane. Samobjstwem wyobraonym jest uwiadomienie
sobie moliwoci rozwizania problemw yciowych przez pozbawienie si ycia. Wikszo osb na tym etapie odrzuca myl outracie ycia ze swoich rk.
Gdy ta myl staje si coraz wyraniejsza, asamobjstwo staje si gwnym celem
to mwi si osamobjstwie upragnionym. Pragnienie samobjstwa staje si czsto pierwszym krokiem do podjcia prby samobjczej. Gdy prba samobjcza
jest nieskuteczna, mwi si wwczas o samobjstwie usiowanym. Zamach na
wasne ycie, ktry koczy si mierci ofiary jest samobjstwem dokonanym.
Powysze rodzaje samobjstw tworz spjny cig zdarze, ktre musz nastpi
przed samobjstwem dokonanym. Aby doszo do samobjstwa dokonanego, musi
zaistnie wyobraony, upragniony, a nastpnie usiowany zamach samobjczy.
Rodzaje samobjstw moemy nazwa tym samym etapami dokonania samobjstwa. Powyszy podzia samobjstw umoliwia interwencj na poszczeglnych
etapach zamachu iprb pomocy ofierze.
Polski psychiatra Kazimierz Dbrowski, ktry wnis znaczny wkad wt dziedzin nauki, podzieli samobjstwa ze wzgldu na przyczyny ich popenienia na
porednie i bezporednie. Przyczyny porednie samobjstwa to predyspozycje
oglne iindywidualne, takie jak uwarunkowania biologiczne, ekologiczne czy socjologiczne. Wpywaj one na decyzj o samobjstwie, ale nie s jego przyczyn
sam wsobie. Przyczyny bezporednie maj decydujcy wpyw na podjcie decyzji ozakoczeniu ycia. Samobjstwem spowodowanym przyczynami bezporednimi bdzie zamach zpowodu choroby psychicznej, nieuleczalnej choroby,
stosowania uywek, honoru, polityki itym podobnych (Dbrowski, 1929).

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

101

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

Definicje zdrowia waspekcie psychologicznym

ispoecznym
Prba samobjcza jest zdarzeniem, ktre moe zakoczy si mierci, atake spowodowa powany uszczerbek na zdrowiu. Istotne zpunktu widzenia omawianego tematu jest opieranie si na wielowymiarowej definicji zdrowia, poniewa
pozwala to dokadniej przeanalizowa zjawisko samobjstwa, zarwno waspekcie zdrowia jednostki, jak izdrowia publicznego. Wkonsekwencji samobjstwa
moe zosta zaburzone zdrowie fizyczne, psychiczne ispoeczne nie tylko samobjcy, ale rwnie osb znim zwizanych (Hoyst, 2012). Rwnoczenie powysze
rodzaje zdrowia stanowi grupy powodw, zktrych ofiara decyduje si na prb
autodestrukcji (Hoyst, 2012).
Niektre osoby do rozwizania swoich problemw potrzebuj kontaktu zdrugim czowiekiem, ainne radz sobie same. Nie oznacza to, e osoby, ktre nie
uzewntrzniaj swoich potrzeb s podatniejsze na akty autodestrukcji. Powysze
porwnanie ma na celu jedynie wskazanie rnorodnoci jednostek ludzkich iich
zachowa. Udowodniono, e duy wpyw na podjcie decyzji o samobjstwie
maj zaburzenia psychiczne (Gmitrowicz, 2005).
Spoeczne uwarunkowania zdrowia stay si priorytetem w problematyce
promocji zdrowia (Szczerba, 2006). Zaczto zwraca wiksz uwag na zdrowie spoecznoci lokalnej irodzin. Status spoeczny, miejsce zamieszkania oraz
rodowisko, wjakim yje jednostka wduym stopniu wpywaj na jej zdrowie
(Giddens, 2012). Zdrowie spoeczne czowieka warunkuje jego postrzeganie siebie
wgrupie, jak jest spoeczestwo. Ludzie znajbliszego otoczenia jednostki maj
na ni bardzo silny wpyw. Czowiek jako element spoeczestwa moe czsto si
czu niedopasowany do jego caoci. Problemy znawizywaniem kontaktw czy
atwo wchodzenia wkonflikty powoduj, e jednostka moe mie problemy ze
zdrowiem spoecznym, co moe objawia si izolacj iniechci do przebywania
zinnymi ludmi. Zachowanie takie powoduje zarwno uszczerbek na zdrowiu
spoecznym, jak ipsychicznym, co wkonsekwencji moe sta si powodem podjcia prby samobjczej iwyeliminowania si ze spoeczestwa (Aronson, 2005).
Rozchwianie emocjonalne izaburzenia umysowe prowadz do sytuacji, wktrej ofiara nie potrafi poradzi sobie z codziennymi problemami. W poczeniu
zwykluczeniem bd niedopasowaniem ibrakiem umiejtnoci tworzenia wizi
z innymi ludmi, staje si to niepokojce, a wraz z przybywaniem problemw
moe przerodzi si wsytuacje zagraajc yciu.

102

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Epidemiologia samobjstw wrd dzieci imodziey

Przez ostatnie 50 lat w Polsce zmienia si struktura i dynamika samobjstw.
Nastpiy trzy znaczce zmiany: wzrosa liczba samobjstw wpopulacji oglnej,
zwikszy si udzia samobjstw wmodszych grupach wiekowych oraz nastpi szybki wzrost liczby samobjstw wrd mieszkacw wsi. Analizujc dane
statystyczne dotyczce epidemiologii samobjstw naley take zwrci uwag,
e wprzecigu ostatnich kilkunastu lat zmienio si nastawienie do samobjstw.
Ludzie s bardziej skonni do ujawniania przypadkw mierci samobjczej, dlatego te coraz czciej syszy si onich wrodkach masowego przekazu (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Co roku na wiecie odbiera sobie ycie ok. miliona osb, ztego wEuropie ok. 150
tysicy. W2009 roku wEuropie najwysze wskaniki samobjstw na 100 000 osb
wystpoway na Litwie (34,1), wRosji (30,1), na Biaorusi (28,4), na Wgrzech (24,6),
wSowenii (21,9) ina Ukrainie (21,2). WPolsce wskanik samobjstw wynosi 16,9
co wgrupie pastw onajwyszych wskanikach samobjstw lokuje j na 16 miejscu
wregionie europejskim OZ iwpierwszej dwudziestce na wiecie (WHO, 2014).
Zwykresu wiatowej Organizacji Zdrowia prezentujcego zmiany wskanikw samobjstw wPolsce na przestrzeni ostatnich 50 lat wynika, e liczba zamachw dokonanych wtym czasie wzrosa trzykrotnie (WHO, 2014).
Dane statystyczne Komendy Gwnej Policji i Gwnego Urzdu
Statystycznego (GUS) dotyczce samobjstw rni si. W2010 roku Policja zanotowaa 5456 zamachw samobjczych z czego 4087 zakoczonych zgonem.
Natomiast zdanych GUS wynika, e w2010 roku dokonano 6342 samobjstw
(Brodniak, 2012). Ta rozbieno wynika zfaktu, e GUS korzysta zinformacji
zkart zgonu przekazywanych do urzdw statystycznych przez szpitale izakady pogrzebowe po przeprowadzeniu sekcji zwok, aPolicja gwnie zinformacji
uzyskanych po ogldzinach miejsca zdarzenia, jeszcze przed sekcj zwok iwystawieniem karty zgonu.
Z najnowszych danych Komendy Gwnej Policji wynika, e w 2013 roku
wPolsce zarejestrowano 8579 zamachw samobjczych, zczego 6097 byo zamachami dokonanymi. Wrd ofiar samobjstw wystpuje zdecydowana dysproporcja midzy liczb mczyzn (5193) aliczb kobiet (904). Stwierdzono 41 zamachw
samobjczych wrd osb poniej 14 roku ycia, a418 wgrupie wiekowej 1519
lat (Policja.pl, 2014).
W Polsce samobjstwa s drug, zaraz po wypadkach, przyczyn zgonw
wrd dzieci imodziey. Stanowi 23% wszystkich zgonw wgrupie wiekowej
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

103

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

119 lat. Uchopcw samobjstwa stanowi ok. 26% wszystkich przyczyn zgonw, awrd dziewczyn ok. 16% (Szymborski, 2012).
Zdanych GUS wynika, e w2008 roku odnotowano 302 zgony zpowodu samobjstw w grupie wiekowej 1019 lat. Wspczynnik zgonw w grupie 1014
lat u chopcw wynosi 1,8, a u dziewczyn 0,8. Im starsz grup si rozpatruje,
tym wysze s wspczynniki. Na przykad, dla grupy wiekowej 1519 lat wspczynnik ten wynosi 16,2 u chopcw, a4,1 u dziewczyn. Najwyszy wspczynnik
odnotowano wwojewdztwie podlaskim (13,3), lubelskim (12,9) izachodniopomorskim (11,6). Najniszy wystpowa w wojewdztwie witokrzyskim (5,8),
wielkopolskim (5,9) ilskim (6,1) (Gwny Urzd Statystyczny, 2011).
Wielu badaczy zajmujcych si zjawiskami socjologicznymi przyjmuje koncepcj samobjstwa jako wytworu ycia miejskiego. Uwaaj oni, e waciwoci
miasta, takie jak wysoki stopie dezorganizacji, rozlunienie wizi rodzinnych
i ssiedzkich, sabsza kontrola spoeczna, anonimowo i izolacja wpywaj na
podjcie prby samobjczej. Aktualne dane statystyczne wskazuj jednak, e liczba zamachw samobjczych wzrosa wszczeglnoci na polskiej wsi. Taki stan
rzeczy wyjaniany jest jako powtrzenie si na wsi czynnikw, ktre doprowadzay do nasilenia samobjstw wmiastach. Mona wnioskowa, e rozwj spoeczno-ekonomiczny kraju doprowadzi do ujednolicenia obu rodowisk, co znaczy,
e na wsi zaczy pojawia si zjawiska charakterystyczne dla wikszych skupisk
ludzkich (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Warto przeanalizowa liczb samobjstw wokrelonym przedziale czasu, co
pozwoli na wychwycenie rnic wdynamice tego zjawiska. Wlatach 19992006
mierci samobjcz zmaro cznie 2556 dzieci inastolatkw wwieku 1019 lat.
Zdecydowan wikszo stanowili chopcy. Wprzedziale 1014 lat stanowili 79%,
awprzedziale 1519 lat ju 86% wszystkich ofiar. Liczba zgonw w tej grupie
rosa wraz zwiekiem ofiar. Wspczynnik samobjstw wykazuje tendencj wzrostow uobu pci. Miesicami, wktrych dzieci inastolatki popeniay najwicej
samobjstw byy maj istycze. Mogo to by zwizane zsytuacj szkoln, adokadniej znieotrzymaniem promocji do nastpnej klasy. Najmniej tych zdarze
zanotowano wlipcu isierpniu, co moe sugerowa, e stres szkolny jest jednym
zgwnych przyczyn samobjstw wrd dzieci imodziey (Napieralska, 2010).

104

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Przyczyny, sposoby oraz skutki samobjstw dzieci

imodziey
Chcc przeanalizowa etiologi zamachw samobjczych trzeba rozrni samobjstwa dokonywane przez dorosych oraz przez dzieci imodzie. Problemy, ktre
mog sta si przyczyn podjcia decyzji osamobjstwie s wtych grupach zupenie inne. Wydarzenia isytuacje, ktre przez dorosego nie byyby traktowane jako
problemy, dla modych osb mog by nie do rozwizania. Zjawisko samobjstw
umodych ludzi trzeba analizowa zuwzgldnieniem uwarunkowa biologiczno-psychologicznych, ktre s szczeglne zuwagi na okres dorastania i zwizane z
nim dodatkowe zagroenia (Hoyst, Staniaszek, Binczycka-Anholcer, 2002).
Zdanych Komendy Gwnej Policji wynika, e w2013 roku gwnymi przyczynami samobjstw w Polsce byy: zaburzenia psychiczne, nieporozumienia
rodzinne, zawd miosny, warunki ekonomiczne i choroba przewleka. Co
istotne, wponad 47% przypadkw przyczyna samobjstwa nie zostaa ustalona
(Policja.pl, 2014).
Przyczyn podjcia prby samobjczej przez mode osoby moe by kady, nawet najbardziej prozaiczny problem, ktry wedug ofiary jest nie do rozwizania
winny sposb. wiatowa Organizacja Zdrowia zwrcia uwag, e uwikszoci
osb podejmujcych prb samobjcz prg odpornoci na stres jest bardzo niski.
Oznacza to, e nawet bahe zdarzenie moe unich wywoa cierpienie zwizane
zuraon godnoci, co wkonsekwencji moe zakoczy si prb samobjcz
(wiatowa Organizacja Zdrowia, 2003). To, co dana osoba uznaje za problem jest
determinowane przez wiele czynnikw, dlatego przyczyny prby samobjczej
mog by bardzo rne. Determinanty takiego zachowania mona pogrupowa
nastpujco: demograficzne (pe, wiek, rasa, miejsce zamieszkania), spoeczno-ekonomiczne (sytuacja rodzinna, szkolna, wgrupie rwieniczej), psychologiczne
(cechy osobowoci, postawy, sposb radzenia sobie, obecno stresorw), chorobowe (wtym somatyczne ipsychiczne) ibiologiczne (neurochemiczne igenetyczne) (Gmitrowicz, 2005).
Do motyww samobjstwa mona zaliczy zemst pragnienie wzbudzenia
winnych poczucia winy, izolacj poczucie niedopasowania do spoeczestwa,
beznadziejno wraenie braku wyjcia zdanej sytuacji, niepowodzenie czsto
wyolbrzymione, strat realn lub wyimaginowan oraz depresj, ktra wpywa
na zachowanie iemocje (Lewandowska, Babura, Michaowska).
W badaniu przeprowadzonym w latach 19992000 w omy i Bydgoszczy
wgrupie 120 uczniw ze skonnociami samobjczymi ze szk ekonomicznych
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

105

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

wykazano, e gwnymi przyczynami podjcia decyzji o samobjstwie byy:

niespenione oczekiwania wobec rodzicw, przyjaci, bliskich, niepowodzenia
szkolne, nieszczliwa mio, brak akceptacji spoecznej, za sytuacja rodzinna,
poczucie osamotnienia oraz niezaspokojone potrzeby (Cekiera, 2005).
Powysze wyniki potwierdzaj dane wiatowej Organizacji Zdrowia (2003),
ktra jako najczciej wystpujce przyczyny samobjstw wrd dzieci imodziey wymienia: problemy rodzinne, rozstanie zprzyjacimi lub sympati, mier
kogo bliskiego, zerwanie zwizku miosnego, konflikty z prawem, nacisk ze
strony rwieniczej, tyranizowanie, rozczarowanie wynikami w nauce, wysoki
poziom wymaga wszkole, z sytuacj finansow rodziny, niechcian ci, powan chorob somatyczn lub zakaenie chorob przenoszon drog pciow.
Jednymi znajczciej wymienianych przyczyn podjcia prby samobjczej s
dysfunkcje iniestabilno rodziny oraz negatywne zdarzenia yciowe w rodzinie. Wystpowanie w rodzinie naduywania alkoholu, przemocy, braku czasu
rodzicw, ktni bd prba samobjcza lub samobjstwo ktrego zczonkw
rodziny czy rozwd rodzicw powoduje, e prawdopodobiestwo podjcia prby
samobjczej przez dziecko wychowywane wtakiej rodzinie wzrasta. Naley tu
rwnie zaznaczy, e mimo tragicznej sytuacji rodzinie, dzieci mog by lojalne
wobec swoich rodzicw, co powstrzymuje je od szukania pomocy poza rodzin
(wiatowa Organizacja Zdrowia, 2003).
Przemoc w rodzinie naley do przyczyn zamachw samobjczych. Warto
wspomnie, e zarwno przemoc seksualna, fizyczna, jak izaniedbanie emocjonalne oraz fizyczne s potwierdzonymi wwielu badaniach czynnikami mogcymi
wpniejszym czasie wywoa prby autodestrukcji, dlatego powinno si przykada du wag rwnie do profilaktyki krzywdzenia oraz wczesnego wykrywania przypadkw przemocy wobec dzieci (Makara-Studziska, Morylowska,
Grzywa, 2007).
Liczne badania wskazuj na zwizek midzy zachowaniami samobjczymi modziey a wystpowaniem zaburze psychicznych. Wykazano, e uok.
5098% modych osb, ktre podejmuj prb samobjstwa wystpuj zaburzenia psychiczne, zktrych najczstszymi s zaburzenia depresyjne (6080%)
izaburzenia zachowania (5080%). Metaanaliza przeprowadzona przez Harrisa
iBarraclougha wykazaa, e pacjenci psychiatryczni wokresie rozwojowym s
piciokrotnie bardziej naraeni na samobjstwo ni inne osoby zpopulacji oglnej (Gmitrowicz, 2005).
Stwierdzono, e dzieci coraz wczeniej sigaj po substancje psychoaktywne.
Poczwszy od alkoholu inikotyny, ana narkotykach koczc. Osoby chorujce

106

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

na depresj lub inne zaburzenia psychiczne, pod wpywem substancji psychoaktywnych mog sta si odwaniejsze i podj decyzje, o ktrych wczeniej tylko mylay, albo nawet takie, ktre s podyktowane jedynie napywem emocji
(Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Nagonianie wrodkach masowego przekazu samobjstwa moe sta si przyczyn popenienia kolejnego zamachu. To zjawisko, opisane przez amerykaskiego socjologa Daniela Philipsa, nazwano efektem Wertera (Cekiera, 2005).
Zdanych Komendy Gwnej Policji wynika, e w2013 roku, na 6097 zamachw
samobjczych a 5952 dokonano przez powieszenie si. Wiele ofiar prbowao
rwnie skoczy zwysokoci (647). Sposoby autodestrukcji, takie jak zaycie lekw nasennych, uszkodzenie ukadu krwiononego, utopienie si, zastrzelenie si
czy rzucenie si pod pojazd byy duo rzadziej stosowane (Policja.pl, 2014).
Analizujc dostpne raporty Komendy Gwnej Policji na temat samobjstw,
przez ostatnie 12 lat sposoby popenienia zamachu samobjczego nie ulegy zmianie. Najczciej ofiary prbuj si powiesi. Kolejnym najbardziej popularnym
sposobem wrd samobjcw jest rzucenie si zwysokoci, anastpnie zaycie
lekw nasennych (Policja.pl, 2014).
Sposoby popenienia samobjstwa mona podzieli na mikkie i twarde.
Mikkie sposoby to takie, ktre rzadziej prowadz do skutku miertelnego,
na przykad zatrucie. Sposoby, takie jak powieszenie, strza zbroni palnej czy
skok zwysokoci to sposoby twarde. Daj one wiksz gwarancj skutecznoci
aktu autodestrukcji. Analizujc sposoby popenienia zamachu samobjczego
przez mode osoby mona zauway, e duo czciej po mikkie sposoby samobjstwa sigaj dziewczyny. Wynika to rwnie z tego, e to wanie one
podejmuj czciej prby samobjcze, ktre najczciej nie kocz si zgonem.
Chopcy, gdy ju podejmuj decyzj opopenieniu samobjstwa, stosuj metod powodujc pewn mier. Dlatego wikszo ofiar samobjstw stanowi
chopcy. Stengel uwaa, e rozbieno midzy dziewczynami a chopcami
w wyborze sposobu samobjstwa moe wynika z tego, e kobiety czciej
posuguj si samobjstwem jako rodkiem manipulacji otoczeniem (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Zanalizy Zakadu Zdrowia Publicznego Instytutu Pomnik-Centrum Zdrowia
Dziecka dotyczcej lat 19992006 wynika, e najczstszymi sposobami dokonania
samobjstwa wzalenoci od wieku i pci byy:
chopcy 1014 lat: powieszenie, skok zwysokoci, utopienie;
chopcy 1519 lat: powieszenie, skok zwysokoci, zatrucie;
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

107

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

d
ziewczyny 1014 lat: powieszenie, skok zwysokoci, zmiadenie przez
pojazd mechaniczny;
dziewczyny 1519 lat: powieszenie, zatrucie, skok zwysokoci (Napieralska,
2010).
Zauwaono rwnie, e jedne samobjstwa s dokonywane po dugotrwaym
przygotowaniu, natomiast inne s skutkiem impulsu, emocji itych jest zdecydowanie wicej. Przemylane decyzje opodjciu prby samobjczej czciej podejmuj kobiety. Mczyni czciej s ofiarami napywu negatywnych emocji, ktre
kocz si dla nich wwikszoci tragicznie. Mona jedynie przypuszcza, e przemylenie problemw, ktre wdanej chwili wydaway si bez wyjcia, spowodowaoby odstpienie od decyzji ozakoczeniu ycia lub mogoby spowodowywa
odoenie jej wczasie (Cekiera, 2005).
Prby samobjcze zakoczone zgonem to tzw. samobjstwa dokonane. mier
najbliszej osoby, awszczeglnoci dziecka, wywouje bardzo bolesne skutki dla
najbliszych ofiary, czyli rodziny, przyjaci, nauczycieli. Na podstawie analiz
stwierdzono, e dziaanie autodestrukcyjne jednostki wie emocjonalnie, ekonomicznie iczynnociowo co najmniej cztery osoby bezporednio, ado dwudziestu
osb pozostajcych wporednim kontakcie zosob samobjcy. Zdarzenie, jakim
jest samobjstwo, bezporednio wpywa na ycie osb znajbliszego otoczenia
ofiary. Bliscy analizuj, dlaczego to wanie ich dziecko lub wchodzca dopiero wycie moda osoba podja tak radykaln iczsto niespodziewan decyzj.
ycie rodziny ofiary ulega zmianie. Rodzice zastanawiaj si, czemu tak mao
znaczyli dla dziecka, e postanowio ich opuci. Czstym zjawiskiem s pojawiajce si konflikty zwizane zwzajemnym obwinianiem si rodzicw. Wwikszoci przypadkw rodzice ofiary, ktrzy byli maestwem, po mierci swojego
dziecka nie potrafi y ze sob, co prowadzi do ich rozwodu. Rwienicy inauczyciele zadaj sobie pytanie, czemu nie zauwayli, e ich kolega/koleanka
zklasy czy ucze ma problemy izacz/zacza zachowywa si inaczej ni dotychczas. Pojawiaj si unich wyrzuty sumienia, smutek, bl, al. Nagonienie
samobjstwa moe spowodowa fal kolejnych zamachw, popenianych po
usyszeniu historii ofiary.
Inne konsekwencje poniesie ofiara, ktrej zamach samobjczy nie skoczy si
mierci. Zachowania suicydalne nios ze sob skutki zarwno indywidualne,
jak ispoeczne. Do skutkw indywidualnych mona zaliczy zmiany wsferze
fizjologicznej ipsychicznej osoby, ktra podja prb autodestrukcji. Wzalenoci od sposobu wybranego przez ofiar wcelu popenienia samobjstwa, po

108

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

nieudanym zamachu mog wystpi rne skutki fizjologiczne. Ofiary czsto nie
zdaj sobie sprawy, e podjcie prby samobjczej wcale nie musi zakoczy si
mierci, tylko na przykad trwaym kalectwem. Zmiana sfery psychicznej po
prbie samobjczej jest indywidualna ido jej oceny niezbdne jest badanie psychologiczno-psychiatryczne osoby odratowanej. Nieskuteczna prba samobjcza
moe dziaa jak katharsis ispowodowa, e uratowanie od mierci spowoduje
pojawienie si uofiary nowych motywacji do ycia. Niemniej nieudana prba
samobjcza moe rwnie pogbi dotychczasowo wystpujcy stres idepresj
(Hoyst, 2012).

Profilaktyka samobjstw wrd dzieci imodziey

Opinia modziey na temat profilaktyki samobjstw
Wlatach 19931994 Malicka-Gorzelaczyk przeprowadzia badanie obejmujce
700 uczniw wwieku 1620 lat zBydgoszczy iGdaska. Jego celem byo poznanie
opinii modziey szk ponadpodstawowych na temat zjawiska samobjstwa. Na
podstawie wynikw sformuowano kilka istotnych, zpunktu widzenia tworzenia
programw profilaktyki samobjstw, wnioskw:
Ponad 73% ankietowanych uwaa, e w Polsce nie ma zorganizowanego
systemu zapobiegania samobjstwom lub oadnym nie wie.
72,5% uczniw postrzega dziaania profilaktyczne prowadzone przez szko
jako nieskuteczne lub mao skuteczne. Znane modziey formy profilaktyki,
wykorzystywane przez szko, to: rozmowa zpedagogiem, nauczycielem,
wychowawc lub innymi pracownikami szkoy, postawa zrozumienia, pomoc psychologa, przeprowadzenie zaj dotyczcych problemw modziey, dyskusje na temat zjawiska samobjstwa.
67,3% badanych uznao Koci katolicki za instytucj, ktrej dziaania
wzakresie profilaktyki samobjstw rwnie s nieskuteczne. Podane przez
modzie formy zapobiegania to: rozmowa zksidzem, modlitwa, kazania,
zgromadzenia lub organizacje religijne.
W opinii 51,5% respondentw rodowisko rodzinne zapobiega zachowaniom autodestrukcyjnym. Do form zapobiegania uczniowie zaliczyli: rozmowy zrodzicami, okazywanie mioci izrozumienia, atmosfera spokoju,
szczeroci iyczliwoci wsytuacjach trudnych.
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

109

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

73% uczniw stwierdzio, e dziaania prowadzone przez placwki ochrony

zdrowia s nieskuteczne. Istotne, e badani nie potrafili poda adnej znanej
formy zapobiegania zachowaniom autodestrukcyjnym, realizowanej przez
placwki ochrony zdrowia, czyli wydaj si one modziey nieprzygotowane do tego typu zada.
Tylko 11,5% modych ludzi uznao, e Policja prowadzi skuteczne dziaania
profilaktyczne wdziedzinie samobjstw.
rodki masowego przekazu s przez badanych oceniane negatywnie. Tylko
14,2% uznao je za skuteczne wwalce zrosnc fal samobjstw. Jako formy
zapobiegania modzie wymieniaa artykuy o przypadkach samobjstw,
porady udzielane przez specjalistw, opowiadania ilisty czytelnikw, rozmowy zniedoszymi samobjcami.
Najlepiej oceniony przez modzie zosta Telefon Zaufania, ktry 32,7% ankietowanych uznao za skuteczn metod profilaktyki.
Jako najlepsze formy zapobiegania samobjstwom uczniowie wymieniaj:
rozmow znajbliszymi (rodzicami, przyjacimi, rodzestwem), ktra bdzie przebiega watmosferze yczliwoci izaufania, otoczenie przyjani
osob zagroon, skorzystanie zTelefonu Zaufania, porada uspecjalisty,
usunicie przyczyny zaistniaej sytuacji (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Powysze badanie zostao wykonane przed 20 laty, zatem mona zaoy, e zmienia si zarwno wiedza modziey osamobjstwach, jak ijej podejcie do tego tematu. Nie przeprowadzono jednak badania, ktrego wyniki potwierdzayby t tez.

Profilaktyka samobjstw
Profilaktyka daje narzdzia do zapobiegania skonnociom samobjczym, samobjstwom iich nastpstwom. Wprofilaktyce samobjstw wystpuje pi poziomw dziaania zapobiegawczego:
poziom I najoglniejszy dziaania obejmujce cae spoeczestwo, majce
na celu umacnianie postaw akceptujcych ycie, rozwj umiejtnoci rozwizywania problemw yciowych oraz nabywanie postaw antysuicydalnych.
Poziom II dziaanie wpopulacji potencjalnie zagroonej pojawieniem si
postaw presuicydalnych. Grup t selekcjonuje si na podstawie diagnozowania spoecznego.

110

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Poziom III oddziaywanie instytucjonalne ipozainstytucjonalne zindywidualizowane na okrelon jednostk.

Poziom IV oddziaywanie w sytuacji suicydalnej suce przywrceniu
jednostce, ktra targna si na wasne ycie, motywacji do ycia.
Poziom V oddziaywanie postsuicydalne na osob, ktra prbowaa popeni samobjstwo ijej rodzin (Hoyst, 2012).
Czynniki chronice przed podjciem prby samobjczej mona podzieli na:
czynniki rodzinne i wane wydarzenia yciowe (pozytywne relacje
zrodzin);
czynniki poznawcze iosobowociowe (umiejtnoci spoeczne, wiara wsiebie iswoje osignicia, korzystanie zpomocy wtrudnych sytuacjach, otwarto na nowe dowiadczenia iszukanie rozwiza);
czynniki spoeczno-kulturowe (zaangaowanie wycie szkoy iotoczenie
spoeczne, np. udzia wzajciach sportowych, klubach, uczestnictwo wyciu religijnym, dobre kontakty spoeczne zrwienikami, nauczycielami iinnymi wychowawcami);
czynniki zwizane ze zdrowiem psychicznym (wysoki poziom odpornoci
psychicznej, dobre radzenie sobie ze stresem) (Brodniak, 2012).
Skuteczno podejmowanych dziaa zaley od etapu na jakim zostao wykryte zagroenie. Zapobieganie samobjstwom podzielone jest na profilaktyk
pre- ipostsuicydaln. Profilaktyka presuicydalna powinna opiera si na systemie cigych i wielostronnych dziaa. Zaoeniem tej pomocy jest utrzymanie
osoby przy pragnieniu ycia. Istotn rol peni tu prawidowe iszybkie rozpoznanie zespou, ktry moe prowadzi do aktu samobjczego. Do oznak wysokiego
stopnia zagroenia samobjstwem nale midzy innymi takie zachowania, jak:
rozdawanie swoich rzeczy, rozmowy osamobjstwie iplany samobjcze, rozmowy orodkach sucych do popeniania samobjstwa izaopatrywanie si wte
rodki, wczeniejsze prby lub groby samobjcze, kaleczenie si iinne dziaania
samoniszczce, obsesja tematyk mierci, wyraanie beznadziejnoci, bezradnoci,
zo na siebie iwiat, niedawna mier kogo bliskiego, depresja inaga korzystna zmiana po okresie depresji (Mitchel, 1994).
Zbada American Association of Suicidology wynika, e 80% osb zamierzajcych popeni samobjstwo, szuka pomocy przed dokonaniem aktu autodestrukcji. Jednostka czsto przekazuje sygnay werbalne iniewerbalne. Uwiadomiony
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

111

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

obserwator moe je zauway i udzieli jednostce niezbdnej pomocy. A 25%

nastolatkw, ktrzy prbowali odebra sobie ycie, przyznao, e poszukiwao pomocy udorosych, ale jej nie znalazo, co spowodowao utrat nadziei na wyjcie
ztrudnej sytuacji (Szymaska, 2012). Dlatego naley zwraca szczegln uwag
na sygnay zagroenia wysyane przez dzieci imodzie.
Forma pomocy powinna by dostosowana do adresatw programu profilaktycznego. Powszechno internetu, telefonw komrkowych ikomputerw sprawia, e ta forma powinna poda za najnowszymi osignieciami techniki, bo
wanie tam mona znale najwiksz liczb modych ludzi zagroonych zamachem samobjczym. Opinie na temat internetu s podzielone. Przeciwnicy wysuwaj argumenty, e wzrost dostpnoci internetu jest jedn z przyczyn wzrostu
wskanika samobjstw. Zwolennicy upatruj wnim sposobu na dotarcie do zagroonych jednostek iwczesn prb pomocy. Formami pomocy winternecie s
midzy innymi: strony internetowe majce zapobiega samobjstwom iinformujce otej tematyce, fora dyskusyjne, czaty majce na celu wsparcie emocjonalne
oraz terapie online (Mishara, Kerkhof, 2013).
Istotnym elementem skutecznej profilaktyki jest analiza stanu wiedzy spoeczestwa o zjawisku samobjstwa. Otaczajcy jednostk ludzie s najistotniejszym elementem zapobiegajcym dokonaniu przez ni aktu autodestrukcji.
Funkcjonujce mity, przesdy iopinie utrudniaj efektywny proces zapobiegania
samobjstwom. Jednym ztakich mitw jest przekonanie, e osoba, ktra otwarcie
mwi ozamiarze odebrania sobie ycia, nie popeni samobjstwa. Ludzie czsto
mwi swoich planach, aby kto ich powstrzyma iokaza zainteresowanie. Zpowyszych faktw wynika, e pierwszym krokiem w zapobieganiu zdarzeniom
autodestrukcyjnym modych ludzi jest prowadzenie szeroko rozpowszechnianych
dziaa informacyjno-edukacyjnych w spoeczestwie. Do powyszych dziaa
mona midzy innymi zaliczy: eliminowanie mitw iprzesdw osamobjstwie
przez dostarczanie rzetelnej wiedzy oobjawach iprzyczynach zachowa samobjczych, a take wyksztacanie umiejtnoci rozpoznawania wczesnych objaww
oraz udzielania pomocy (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Profilaktyka presuicydalna powinna by prowadzona wieloorodkowo.
Dziaania powinny by podejmowane na paszczynie rodziny, szkoy, Policji,
ochrony zdrowia oraz administracji rzdowej i samorzdowej (wiatowa
Organizacja Zdrowia, 2012).

112

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Rola rodziny wzapobieganiu samobjstwom

Rodzina jest dla dziecka miejscem, wktrym powinno si czu bezpiecznie, zktrego czerpie pozytywne wartoci i w ktrym przygotowuje si do przyszego,
dorosego ycia. Zwyej przytoczonego badania dotyczcego opinii modziey
na temat samobjstw wynika, e to wanie rodzina ma najwikszy wpyw na
zapobieganie samobjstwom (Malicka-Gorzelaczyk, 2002). Istotne jest, aby doroli, ktrzy tworz rodzin, byli wiadomi jak wan rol peni. Warto zwraca
uwag modych ludzi na autorytety moralne, waciwe wartoci oraz dba oich
prawidowy rozwj psychiczny ispoeczny. Postp cywilizacyjny, ktry jest jednoczenie zwizany ze zmian priorytetw wspczesnego spoeczestwa, rwnie
jest zagroeniem dla osb majcych problemy zprzystosowaniem si do aktualnych standardw. Podwaanie wartoci rodziny jako podstawowej jednostki spoecznej, jak rwnie denie do gromadzenia dbr materialnych, skupianie si na
wasnych potrzebach kosztem zaniedbywania wartoci duchowych prowadzi do
izolacji od spoeczestwa izmniejszenia poczucia bezpieczestwa jednostki. Dla
dziecka rodzice powinni by autorytetem, zktrego mona czerpa wzorce waciwych zachowa ipostaw. Powinni stanowi dla niego oparcie. Wane jest, aby
rozwija wdzieciach empati, umiejtnoci interpersonalne, wraliwo, jak rwnie zwraca ich uwag na problemy ycia spoecznego, aby dziecko wchodzce powoli wdorose isamodzielne ycie byo wiadom czci spoeczestwa.
Rodzice nie powinni by obojtni na zmian zachowa dziecka oraz powinni powica wiele czasu na rozmowy iwsplne rozwizywanie problemw. Wwykrywaniu jednostek zagroonych zamachem na ycie, znaczca moe rola rodzicw,
ktrzy bdc wiadomymi obserwatorami iznawcami problemw swoich dzieci,
zgosz si w odpowiednim momencie o pomoc do profesjonalistw (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).

Rola szkoy wzapobieganiu samobjstwom

Wprzypadku dzieci imodziey szczegln rol wzapobieganiu zachowaniom
agresywnym spenia szkoa, jako miejsce ksztatujce mod jednostk. Zgodnie
zRozporzdzeniem Ministra Edukacji Narodowej iSportu z7 stycznia 2003 roku
wsprawie zasad udzielania iorganizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej
w publicznych przedszkolach, szkoach i placwkach, placwki owiatowe s
zobowizane do udzielania iorganizacji uczniom, ich rodzinom inauczycielom
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

113

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

pomocy psychologiczno-pedagogicznej (Rozporzdzenie Ministra Edukacji

Narodowej iSportu z7 stycznia 2003 roku wsprawie zasad udzielania iorganizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej wpublicznych przedszkolach, szkoach iplacwkach). Osoby pracujce zdziemi imodzie naley uwraliwia
na wypowiedzi izmieniajce si zachowanie uczniw, ktre czsto s przez nich
odbierane jako puste sowa, anie realne ryzyko. Naley rwnie zwrci uwag,
jaki typ osobowoci prezentuje dziecko lub nastolatek. Osoby ambitne, nastawione
na osiganie celw, ktre maj problemy znawizywaniem satysfakcjonujcych
wizi zinnymi ludmi s bardziej podatne na myli samobjcze bdce ju jednym zetapw zamachu samobjczego (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Dziaania majce na celu zapobieganie samobjstwom powinny by prowadzane wsposb profesjonalny. Wodniesieniu do zaj szkolnych oznacza to, e
nie wolno: prowadzi krtkich, 24 godzinnych zaj dotyczcych wycznie samobjstw, ukazywa samobjstwa jako reakcji na stres, pokazywa filmw iinnych materiaw wizualnych prezentujce zachowania samobjcze oraz nakania
modych ludzi po prbach samobjczych, aby opowiadali oswoich przeyciach.
Nieodpowiednie dziaania mog jedynie pogorszy sytuacj dzieci imodziey,
anie pomc (Szymaska, 2012).
wiatowa Organizacja Zdrowia wraz z Polskim Towarzystwem
Suicydologicznym wydaje poradniki dla nauczycieli iinnych pracownikw szkoy,
bdce narzdziem realizacji wiatowego programu zapobiegania samobjstwom
SUPRE. Zawieraj one omwienie aktualnych danych dotyczcych samobjstw,
czynniki ochronne iczynniki ryzyka zachowa autodestrukcyjnych, wskazwki,
jak rozpozna ucznia wzym stanie emocjonalnym oraz zbir wytycznych dotyczcych postpowania zuczniami oskonnociach samobjczych. Do oglnych
zalece nale: obserwacja uczniw, nawizywanie kontaktw, zmniejszenie negatywnych emocji wynikajcych ze stresu psychicznego, pomoc wnauce uczniom
omniejszych umiejtnociach oraz zwracanie uwagi na przypadki wagarowania
(wiatowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Biuro
Rzecznika Praw Dziecka, Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2007).

Rola policji wzapobieganiu samobjstwom

Z ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku wynika, e do jej zada naley
midzy innymi ochrona zdrowia iycia ludzi, inicjowanie iorganizowanie dziaa majcych na celu zapobieganie przestpstwom izjawiskom kryminogennym

114

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

oraz wspdziaanie wtym zakresie zorganami pastwowymi, samorzdowymi

iorganizacjami pozarzdowymi. Wte zadania wpisuje si zatem interwencja, gdy
zagroone jest zdrowie lub ycie czowieka, czyli rwnie wprzypadku zamachw
samobjczych (Ustawa zdnia 6 kwietnia 1990 roku oPolicji. Dz. U. 1990 nr 30 poz.
179). Jednostk Komendy Gwnej Policji, ktra zajmuje si tworzeniem programw profilaktycznych, wtym programw majcych zapobiega samobjstwom,
jest Biuro Prewencji Komendy Gwnej Policji. Do jej zada naley inicjowanie
iwdraanie systemowych dziaa policyjnych wzakresie zapobiegania przestpstwom iwykroczeniom, wtym czynom karalnym popenianym przez nieletnich
oraz zjawiskom patologii spoecznej (Policja.pl, 2013). Wcelu efektywnej profilaktyki Biuro Prewencji Komendy Gwnej Policji powinno prowadzi programy edukacyjne na temat zagroe wszkoach oraz dziaania terapeutyczno-wychowawcze
wszkoach iporadniach, tworzy iwspiera dziaalno orodkw rekreacyjno-edukacyjnych dla dzieci imodziey, prowadzi dziaania informacyjno-edukacyjne ozagroeniach iich unikaniu skierowane do dorosych, dzieci imodziey,
integrowa rodowiska wcelu poprawy bezpieczestwa (Skawiska, 2003).

Rola systemu ochrony zdrowia wzapobieganiu

samobjstwom
Wprzypadku profilaktyki presuicydalnej system opieki zdrowotnej oferuje spoeczestwu pomoc zarwno lekarza podstawowej opieki zdrowotnej ipielgniarki rodowiskowej, ktrzy s pierwszymi osobami, do ktrych zgasza si osoba
zproblemami somatycznymi ipsychicznymi. Nie wszyscy wiedz, e wPolsce
opieka psychiatryczna nie wymaga skierowania od lekarza podstawowej opieki
zdrowotnej, wic do psychiatry mona uda si w momencie zaobserwowania
usiebie lub uosoby bliskiej zaburze. Gdy udziecka obserwuje si objawy wskazujce na depresj lub nerwic, naley jak najszybciej zwrci si do psychologa
lub psychiatry, ktry zapewni mu terapi majc na celu uporanie si zproblemami, ktre wywoay okrelone stany chorobowe. Znane s rne metody leczenia
depresji inerwic. Nale do nich midzy innymi zajcia psychoterapeutyczne oraz
farmakoterapia (Skawiska, 2003).

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

115

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

Rola administracji rzdowej isamorzdowej wzapobieganiu

samobjstwom
Administracja rzdowa isamorzdowa ma due znaczenie wprofilaktyce samobjstw wPolsce. Jednostki samorzdowe, czyli gminy, powiaty iwojewdztwa
realizuj usugi opiekucze dla osb z zaburzeniami psychicznymi, co wynika z Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego.
Wojewdztwo jest odpowiedzialnie szczeglnie za promocj iochron zdrowia.
Zadania administracji samorzdowej maj si uzupenia itworzy spjny system
pomocy dla osb zzaburzeniami psychicznymi (Ustawa z19 sierpnia 1994 roku
oochronie zdrowia psychicznego. Dz. U. 1994 nr 111 poz. 535). Rol tych jednostek
jest rwnie organizowanie pomocy spoecznej dla swoich mieszkacw, przez
tworzenie Orodkw Pomocy Spoecznej (gmina), Powiatowych Centrw Pomocy
Rodzinie (powiat) oraz Regionalnych Orodkw Polityki Spoecznej (wojewdztwo). Administracja rzdowa powinna wspiera dziaania prowadzone wramach
profilaktyki samobjstw przez tworzenie aktw prawnych uwzgldniajcych t
tematyk (Skawiska, 2003).
Gdy pojawia si kryzys potrzebna jest profesjonalna pomoc. Badura-Madej
(1996) definiuje interwencj kryzysow jako dziaanie zmierzajce do odzyskania
przez osob dotknit kryzysem zdolnoci jego samodzielnego pokonania. Ma
ona charakter pomocy psychologicznej, medycznej, socjalnej lub prawnej isuy
wsparciu emocjonalnemu osoby wkryzysie. Interwencja polega na zbudowaniu
relacji zterapeut. Pacjent ma przyzwolenie na odreagowanie agresji, rozadowanie napicia, atake przezwycienie biernoci (Skawiska, 2003). Celem interwencji kryzysowej wrodzinie po prbie samobjczej jest: szybkie zmobilizowanie
rodziny do udzielenia bliskiemu wsparcia i zapewnienie mu bezpieczestwa,
wzmocnienie wizi rodzinnych wcelu profilaktyki nastpnych ewentualnych zamachw samobjczych (Skawiska, 2003).
Jest to kolejne ogniwo profilaktyki samobjstw, zarwno pre-, jak i postsuicydalnej. W Polsce jest mao Orodkw Interwencji Kryzysowej dostpnych
caodobowo. Uzasadnione jest utworzenie zintegrowanej sieci tych orodkw
w celu zapewnienia osobom zagroonym dostpu do specjalistw (Malicka-Gorzelaczyk, 2002).
Pomoc postsuicydalna powinna by oparta na opiece nad osob, ktra prbowaa odebra sobie ycie ijej rodzin. Pomoc ta ley wkompetencjach lekarzy,
psychiatrw, psychologw, pedagogw, duchownych ipolicjantw. Wkadym
kraju powinien funkcjonowa sprawny system pomocy, wktrym kady obywatel

116

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

potrafiby si porusza iwiedziaby, do kogo moe si zgosi po pomoc. Chodzi

tu nie ojednostki, ale ocae rodziny, ktre potrzebuj pomocy iwsparcia po zamachu najbliszej osoby. Wterapii ambulatoryjnej uwzgldnia si: edukacj rodziny
na temat zachowa samobjczych, terapi rodzinn, treningi rozwizywania problemw, grupow terapi interpersonaln oraz farmakologiczne iniefarmakologiczne leczenie towarzyszcych zaburze psychicznych (Wolaczyk, Komender,
2005). Do dziaa prewencyjnych zaliczaj si rwnie sposoby informowania
osamobjstwie (Malicka-Gorzelaczyk, 2002). OZ od roku 1999 wydaje corocznie poradnik dotyczcy kwestii rozpowszechniania informacji na temat samobjstw. Ma to na celu zmniejszenie liczby popenionych zamachw okrelonych
mianem efektu Wertera, ktry definiowany jest jako wzrost liczby samobjstw
dokonywanych przez modych ludzi wskutek nagonienia przypadkw innych
samobjstw (Szymaska, 2012). Do form pomocy postsuicydalnej naley rwnie
tworzenie samopomocowych grup wsparcia, w ktrych uczestnicz osoby bezporednio iosobicie dotknite przez jaki problem, chorob lub spraw, ktra
ich dotyczy. Ocelach grupy oraz formie pomocy decyduj jej czonkowie. Branie
czynnego udziau wgrupie wsparcia moe by bardzo pomocne wokresie aoby,
po stracie bliskiej osoby, ktra postanowia odebra sobie ycie. Rwnie osoby,
ktre prboway popeni samobjstwo, mog tworzy grupy wsparcia, pomagajce im wrci do codziennego ycia. wiatowa Organizacja Zdrowia wydaa
poradnik jak zaoy grup wsparcia dla osb po samobjstwie kogo bliskiego
(wiatowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, 2004).

Podsumowanie
Dzieci imodzie nie podejmuj wiadomych, dojrzaych decyzji ozakoczeniu
swojego ycia. Jest to jedna zpodstawowych rnic midzy aktem autodestrukcji osb nieletnich adorosych. Wprzypadku dziecka takie zdarzenie jest czsto
narzdziem majcym zwrci uwag na jego problemy, anie pozbawienie ycia.
mier spowodowana samobjstwem jest drug przyczyn zgonw wmodszych
grupach wiekowych, aprzecie zdarzenia te mona zminimalizowa przez wczesn interwencj. Niespenione oczekiwania wobec rodzicw, przyjaci, bliskich,
niepowodzenia szkolne, nieszczliwa mio, brak akceptacji spoecznej, za sytuacja rodzinna, poczucie osamotnienia oraz niezaspokojone potrzeby to gwne
uwarunkowania aktw autodestrukcji. Najwiksz rol wyciu dziecka odgrywa rodzina. wiadomo rodzicw, jak wani s dla swoich dzieci ijak bardzo
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

117

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

dziecko na nich polega moe zmieni ich nastawienie do problemw dzieci imoe
si przyczyni do zwikszenia efektywnoci profilaktyki samobjstw. Zdziwienie
moe budzi fakt, e wiedza modziey na temat rodkw pomocy osobom zagroonym samobjstwem jest bardzo ograniczona, co oznacza, e wmomencie, kiedy
sami bd potrzebowali wsparcia, nie bd wiedzieli gdzie go szuka. Obecnie widoczny jest brak bada uwzgldniajcych stan wiedzy modziey na temat samobjstw. Ostatnie badanie na ten temat przeprowadzono 20 lat temu, zatem zawarte
wnim dane mogy ulec dezaktualizacji.

Bibliografia
Aronson, E. (2005). Czowiek istota spoeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Badura-Madej, W. (red.). (1996). Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej: poradnik dla pracownikw socjalnych. Warszawa: Interart.
Brodniak, W. (2012). Ramowy Program zapobiegania samobjstwom wPolsce na lata
20122015. Warszawa: Instytut Psychiatrii iNeurologii.
Cekiera, C. (2005). Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobjstw.
Suicydologia, 1, (1), 2132.
Czabaski, A. (2009). Samobjstwa altruistyczne. Krakw: Zakad Wydawniczy
NOMOS.
Dbrowski, K. (1929). Les conditions psychologique du suicide. Geneve: Imprimerie
de Commerce.
Durkheim, E. (1976). Le suicide. tude de sociologie. Pary.
Giddens, A. (2012). Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Gwny Urzd Statystyczny (2011). Zdrowie dzieci imodziey wPolsce w2009 r.
Krakw.
Gmitrowicz, A. (2005). Uwarunkowania zachowa samobjczych modziey.
Suicydologia, (1), 1.
Hoyst, B. (1994). Kryminologia. Warszawa: Lexis Nexis.
Hoyst, B. (2012). Motywacje samobjstw nieletnich. Probacja. Ministerstwo
Sprawiedliwoci, 3.
Hoyst, B. (1983). Samobjstwo przypadek czy konieczno. Warszawa: Pastwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Hoyst, B., Staniaszek, M., Binczycka-Anholcer, M. (red.). (2002). Samobjstwo.
Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.

118

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Hoyst, B. (2012). Suicydologia. Warszawa: LexisNexis.

Lewandowska, I., Babura, K., Michaowska, J. Prby samobjcze wrd modziey.
praca studentw Uniwersytetu Zielonogrskiego.
Makara-Studziska, M., Morylowska, J., Grzywa, A. (2007). Samobjstwo jako
konsekwencja krzywdzenia wdziecistwie. Wiadomoci psychiatryczne, 10(1).
Malicka-Gorzelaczyk, H. (2002). Opinie modziey o samobjstwie. Bydgoszcz:
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Mishara, B. L., Kerkhof Ad J. F. M. (2013). Suicide prevention and new technologies.
Evidence Based Practice. Londyn: Palgrave Macmillan.
Mitchel, A. T. (1994). Dlaczego? Samobjstwo i inne zagroenia wieku dorastania.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza VOCATIO.
Napieralska, E. (2010). Epidemiologia zgonw dzieci imodziey zpowodu samobjstw wPolsce wlatach 1999-2006. Problemy Higieny iEpidemiologii, 91(1).
Policja.pl (2013). Zadania Biura Prewencji iRuchu Drogowego. Pobrane z: http://
www.policja.pl/pol/kgp/biuro-prewencji-i-ruch/73019,Zadania-Biura-Prewencji-i-Ruchu-Drogowego.html.
Policja.pl (2014). Samobjstwa 2013. Pobrane z: http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa/100065,Samobojstwa-2013.html.
Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 stycznia 2003 roku
wsprawie zasad udzielania iorganizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej wpublicznych przedszkolach, szkoach iplacwkach. Dz. U. 2003
nr 11 poz. 114.
Skawiska, M. (2003). Samobjstwo. Rola polityki spoecznej wzapobieganiu iterapii.
Kielce: Wydawnictwo Uczelniane Wszechnicy witokrzyskiej.
Szczerba, J. (red.). (2006). Promocja zdrowia jako zadanie zdrowia publicznego-skrypt
dla studentw. Warszawa: Akademia Medyczna wWarszawie.
Szymaska, J. (2012). Zapobieganie samobjstwom dzieci i modziey. Warszawa:
Orodek Rozwoju Edukacji.
Szymborski, J. (red.). (2012). Zdrowie publiczne i polityka ludnociowa. Tom II.
Warszawa: Rzdowa Rada Ludnociowa, Zakad Wydawnictw
Statystycznych.
wiatowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Biuro
Rzecznika Praw Dziecka, Ministerstwo Edukacji Narodowe (2007).
Zapobieganie samobjstwom poradnik dla nauczycieli i innych pracownikw
szkoy. Warszawa: Fraszka Edukacyjna.
wiatowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne (2003).
Zapobieganie samobjstwom. Genewa, Warszawa.
Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

119

UWARUNKOWANIA I PROFILAKTYKA SAMOBJSTW WRD DZIECI I MODZIEY W POLSCE

Ustawa zdnia 6 kwietnia 1990 roku oPolicji. Dz. U. 1990 nr 30 poz. 179.
Ustawa zdnia 19 sierpnia 2004 roku oochronie zdrowia psychicznego. Dz. U. 1994
nr 111 poz. 535.
Uzan, G. (1972). Samobjstwa modziey. Zdrowie Psychiczne, 13(4).
Wolaczyk, T., Komender, J. (2005). Zaburzenia emocjonalne ibehawioralne udzieci.
Warszawa: Wydawnictwo PZWL.
World Health Organization (2012). Public health action for the prevention of suicide.
World Health Organization (2014). Pobrane z: http://www.who.int/.

Determinants and prevention of suicide among

children and youth in Poland
This paper analyses the problem of suicide among children and young people in the context of factors determining suicide attempts and providing effective help for people at
risk. The paper discusses the basic definitions, statistics, and determinants of suicide
attempts which are important to fully understand the problem and, most importantly,
to offer forms of support both to young people predisposed to try to take their own lives
and to those who have unsuccessfully attempted to commit suicide. The article presents
ways of coping used by family members and peers in the mourning period, as well as
forms of suicide prevention. It emphasizes that numerous institutions and professionals should be engaged in providing help for young people who face serious problems,
because only multidisciplinary cooperation can bring about the desired result, i.e. reducing the suicide rate by 20% by 2020.

Keywords:
suicide, prevention, children, youth, public health

120

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

Aleksandra Bbik, Dominik Olejniczak

Cytowanie:
Bbik, A., Olejniczak, D. (2014). Uwarunkowania i profilaktyka samobjstw
wrd dzieci i modziey w Polsce. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania,
praktyka, 13(2).

Artyku jest dostepny na licencji Creative Commons Uznanie

autorstwaUzycie niekomercyjneBez utworw zaleznych 3.0 Polska.

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 13 Nr 2 (2014)

121