Susan Forward i Donna Frazier

Szanta emocjonalny
przekad:

Magorzata Majchrzak

GDASKIE

WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

Gdask 1999

Tytu oryginau: EMOTIONAL BLACKMAIL

When the People in Your Life Use Fear, Obligation and Guilt to Manipulate You

Copyright 1997 by Susan Forward. Published by arrangement with HarperCollins Publishers, Inc.

Copyright for the Polish edition by

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1999

Wydanie pierwsze w jzyku polskim

Redakcja: Bogumia Cirocka

Korekta: Anna Maria ebrowska

Opracowanie graficzne: Agnieszka Wjkowska

Skad: Kamila Kwiek

ISBN 83-85416-91-9

Druk: Drukarnia Stella Maris "

Gdask

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne

81-753 Sopot, ul. Bema 4/1 a, tel./fax 551 61 04

e-mail: gwp@gwp.gda.pl, www.gwp.gda.pl

SPIS TRECI

Wstp 9

Co to jest szanta emocjonalny? 12

Zagubieni we MGLE 12

Zrozumie sytuacj 13

Do szantau trzeba dwojga 14

Rola, jak odgrywamy

w emocjonalnym szantau 15

Cena, jak pacimy 16

Zrozumie i przystpi do dziaania 17

Nowy sownik wyborw 17

Cz I

ZROZUMIE TRANSAKCJ SZANTAU 19

Rozdzia 1. Diagnoza: Szanta emocjonalny 21

Sze miertelnych symptomw 22

Jeli to jest tak wyrane, dlaczego tego nie dostrzegamy? 24

Prawo do stawiania granic 25

Jeden konflikt, dwa rozwizania 27

Jaki jest prawdziwy motyw? 30

Od elastycznoci do zamroenia 31

Rozdzia 2. Cztery oblicza szantau 34

Prokurator" 35

Biczownik" 42

Cierpitnik" 45

Kusiciel" 48

Wszystko, co odnosi skutek 52

Rozdzia 3. Wszechobecna mga 53

Lk 54

Poczucie obowizku 60

Poczucie winy 65

Spltane nici 67

Bez przedawnienia . 68

Kiedy uzasadnione poczucie winy wymyka si spod kontroli 69

Zdezorientowani i zagubieni we mgle 70

Rozdzia 4. Narzdzia pracy szantaysty 71

Propaganda 72

Wmawianie choroby - patologizacja 75

Szukanie sprzymierzecw 81

Negatywne porwnania 84

Rozdzia 5. Wewntrzny wiat szantaysty 87

Z czym wie si frustracja 87

Od frustracji do utraty 88

Deprywacja i zaleno 89

Mieszanina przyczyn 90

Kiedy kryzys staje si katalizatorem 91

ycie usane rami 93

Obcy najblisi 94

Tylko oni si licz 95

Z igy widy 96

Wygra bitw, przegra wojn 98

Korzyci z karania 99

Zmniejszy straty 100

Udzieli nam lekcji 101

Stara walka, nowe ofiary 102

Zacienianie zwizku 103

To nie chodzi o ciebie 105

Rozdzia 6. Trzeba dwojga 106

Wyzwalacze" 107

Cechy, ktre sprawiaj, e jestemy podatni na szanta 108

Uzalenienie od aprobaty 109

Unikanie zoci i denie do zgody za wszelk cen 112

Przyjmowanie oskare 115

Krwawice serce" 119

Brak wiary w siebie 123

Kwestia rwnowagi 125

Szkolenie szantaysty 125

Szantaowanie samego siebie 128

Sowo ostrzeenia 129

Rozdzia 7. Wpyw szantau 130

Wpyw na nasz szacunek do samych siebie 131

Wpyw na nasze samopoczucie 135

Zdradzanie innych w celu uagodzenia szantaysty 137

Wpyw na zwizek 138

Cz II

PRZEOY WIEDZ NA CZYNY 143

Wstp: Czas na zmian 145

Krok po kroku 146

Rozdzia 8. Zanim zaczniesz 149

Pierwszy krok 150

Zmiana ulegych zachowa 152

Sygnay SOS 155

Krok pierwszy: Sta 155

Krok drugi: Obserwuj 164

Rozdzia 9. Czas na decyzj 170

Trzy kategorie da 170

Niewielki problem 171

Kiedy stawka jest wysza 176

Wane yciowe decyzje: Traktuj je z uwag 180

Rozdzia 10. Strategia 191

Strategia 1: Niedefensywna komunikacja 192

Strategia 2: Zmieni szantayst w sprzymierzeca 203

Strategia 3: Wymiana handlowa 206

Strategia 4: Posuenie si humorem 210

Ocena rezultatw 211

Bdziesz silniejszy 214

Rozdzia 11. Przebi si przez MG 215

Stare uczucia, nowe reakcje 216

Zacznijmy od uczu 216

Wyczy wyzwalacz" lku 217

Wyczy wyzwalacz" poczucia obowizku 227

Wyzwalacz" poczucia winy 231

Epilog 240

Cud zmiany 240

Powrt do domu 242

WSTP

Powiedziaam mowi, e jeden wieczr w tygodniu chciaabym powici na kurs, a on tym swoim
spokojnym gosem zacz si temu sprzeciwia: Rb, co chcesz, i tak zawsze robisz po swojemu, ale
nie spodziewaj si, e bd na ciebie czeka. Ja zawsze mam dla ciebie czas, dlaczego ty nie moesz
mie czasu dla mnie?" Wiedziaam, e jego argumenty nie maj sensu, ale poczu

am si tak egoistk. Zrezygnowaam z kursu. (LIZ) Zaplanowalimy sobie z on, e na wita

Boego Narodzenia wybierzemy si w podr. Czekalimy na te wakacje od miesicy. Kiedy
zadzwoniem do mamy, by jej powiedzie, e wreszcie kupilimy bilety, bya bliska paczu. Ale co ze
witecznym obiadem?" - zapytaa. - Zawsze si spotykamy w Boe Narodzenie. Jeli wyjedziecie, to
zepsujecie wszystkim ten dzie. Jak moecie mi to robi? Jak mylisz, ile wit Boego Narodzenia
jeszcze mi zostao?" No i oczywicie poddaem si. ona mnie zabije, ale nie mgbym cieszy si
wyjazdem, majc takie poczucie winy wobec mamy. (TOM) Weszam, by powiedzie szefowi, e
potrzebuj pomocy albo ustalenia bardziej realistycznego terminu ukoczenia projektu. Kiedy tylko
wspomniaam, e nie mog da sobie rady, rozpocz przemow: Wiem, e chcesz wicej czasu

spdza w domu, z rodzin. Ale myl, e chocia brakuje im ciebie, doceni awans, ktry chcemy ci
przyzna. Potrzebujemy kogo do pracy w grupie, kto jest bardzo oddany swemu zajciu - kogo
takiego, kim wedug mnie jeste ty. Ale jak chcesz - moesz spdza wicej czasu z dziemi. Tylko
pamitaj, e jeli to jest dla ciebie najwaniejsze, to bdziemy musieli ponownie rozway twoj
przyszo w firmie". Poczuam si cakowicie zdruzgotana.

Teraz nie wiem, co robi. (KIM)

O co tu chodzi? Dlaczego w kontaktach z pewnymi ludmi czsto mylimy: Znw przegraem. Zawsze
si poddaj. Nie powiedziaem tego, co naprawd czuj. Dlaczego nigdy nie przedstawiam swego
punktu widzenia? Dlaczego nie potrafi si obroni?" Wiemy, e dalimy si 9

przechytrzy. Dostrzegamy wasn frustracj i al i zdajemy sobie spraw, e chcc zadowoli kogo
innego zrezygnowalimy z czego, czego pragniemy. Nie mamy jednak pojcia, jak temu zaradzi.
Dlaczego niektrzy ludzie potrafi pokona nas emocjonalnie, sprawiajc, e czujemy si ich
ofiarami?

Osoby, ktrym przeciwstawiamy si w tych niemoliwych do wygrania potyczkach, to zrczni

manipulatorzy. Pozwalaj nam zbliy si do siebie, kiedy dostaj to, czego chc. Jednak gdy pragn
postawi na swoim, uciekaj si do grb i obarczaj nas poczuciem winy, jeli nie speniamy ich
da. Moe si nam wydawa, e dokadnie planuj, jak uzyska od nas to, czego pragn, ale czsto
nie s nawet wiadomi swego zachowania. Tak naprawd wiele spord takich osb sprawia wra

enie miych, czy nawet cierpicych, i nie przychodzi nam na myl, e mog stanowi zagroenie.

Zazwyczaj jest to jedna szczeglna osoba - partner, rodzic, brat, siostra, przyjaciel - ktra manipuluje
nami tak konsekwentnie, i zupenie zapominamy, e umiemy sobie radzi. Chocia moemy by
wszechstronnie uzdolnieni i osiga sukcesy w innych dziedzinach naszego ycia, to gdy przebywamy
z tymi osobami, czujemy si zdezorientowani i bezsilni. Owijaj nas sobie dookoa maego palca.

Wemy na przykad moj klientk Sarah, sprawozdawc sdowego. Sarah, energiczna brunetka,
prawie od roku spotykaa si z Frankiem, inynierem budowlanym. Oboje dobiegali trzydziestki i byo

im ze sob dobrze, dopki nie pojawi si temat lubu. Wtedy, powiedziaa Sarah, stosunek Franka do
niej diametralnie si zmieni. Frank zacz

zachowywa si tak, jakby chcia j sprawdzi. Wszystko stao si jasne pewnego weekendu, kiedy
zaprosi j na miosn randk do swojego letniego domu w grach. Sarah opowiadaa:

- Kiedy przyjechalimy, w caej chacie byo peno puszek z farbami i folii. Frank wrczy mi pdzel. C
miaam robi? Zaczam malowa.

Pracowali w prawie cakowitym milczeniu przez cay dzie, a kiedy wreszcie usiedli, by odpocz,
Frank wyj zza pazuchy piercionek zarczynowy z ogromnym diamentem.

- Zapytaam go: O co tu chodzi?" - powiedziaa Sarah - a on na to, e chcia si przekona, czy lubi
takie prace i wcz si do nich, i czy nie bd oczekiwa, e w maestwie tylko on bdzie zajmowa

si takimi sprawami.

Oczywicie na tym nie zakoczya si ta historia.

Ustalilimy dat lubu, ale midzy nami byo raz lepiej, raz gorzej. Wci obsypywa mnie prezentami,
ale nie przestawa mnie sprawdza. Kiedy pewnego weekendu nie chciaam zaj si dziemi jego
siostry, powiedzia, e nie przejawiam uczu rodzinnych i moe powinnimy odwoa lub. A kiedy
mwiam, 10

e chc si rozwija zawodowo, dla niego znaczyo to, e nie jestem mu wystarczajco oddana. Wic
oczywicie zrezygnowaam ze swoich planw. Takie sytuacje zdarzay si wielokrotnie i zawsze si
poddawaam. Powtarzaam sobie jednak, e Frank to taki wspaniay mczyzna, wmawiaam sobie, e
by moe obawia si maestwa i musi poczu si ze mn bardziej bezpieczny.

Frank wyraa swoje groby spokojnie, ale byy one bardzo skuteczne, poniewa przeplatay si z
okazywan Sarah czuoci, z blisko

ci na tyle atrakcyjn, e przysaniaa prawdziwy obraz sytuacji. I tak jak wikszo nas, Sarah
wracaa po wicej.

Poddawaa si manipulacjom Franka, poniewa w tym momencie wydawao si jej, e zadowalanie

go ma sens - tak duo przecie mogaby straci. Podobnie jak wielu z nas w takiej sytuacji, Sarah czua
roz

alenie i frustracj z powodu grb partnera, ale swoj ulego usprawiedliwiaa pragnieniem
spokoju.

W takich zwizkach koncentrujemy si na potrzebach drugiej osoby i podporzdkowujemy im wasne.

Ulegamy chwilowej iluzji bezpieczestwa, jakie uzyskalimy, poddajc si. Uniknlimy konfliktu,
konfrontacji... a take pozbawilimy siebie szansy na zdrowy zwizek.

Opisane interakcje nale do najczstszych przyczyn konfliktw, do ktrych dochodzi w niemal

kadym zwizku, rzadko jednak zauwa

a si je i rozumie. Czsto te przykady manipulacji okrelamy mianem nieporozumie. Mwimy

sobie: Ja kieruj si uczuciami, a on - intelektem", albo: Mamy rne punkty widzenia". Ale w
rzeczywistoci przyczyna tar nie ley w stylu porozumiewania si. Raczej w tym, e jedna osoba chce
zawsze postawi na swoim, nie baczc na potrzeby partnera. To wicej ni zwyczajne
nieporozumienie - to prba si.

Przez lata poszukiwaam sposobw na opisanie tych walk oraz cyklu zachowa, do ktrych prowadz,
i zauwayam, e ludzie prawie zawsze wiedz, o czym mwi, kiedy nazywam to po prostu
szantaem

- szantaem emocjonalnym.

Zdaj sobie spraw, e termin szanta wywouje ponure obrazy kryminalistw, grb i wymuszania
pienidzy. Z pewnoci nie chcemy myle w tych kategoriach o wasnym mu, rodzicach,
rodzestwie czy dzieck;;. Doszam jednak do wniosku, e szanta to jedyne okrelenie, ktre
waciwie opisuje to, o co tu chodzi. Ostry wydwik tego sowa pomaga nam dostrzec zaprzeczanie i
chaos, jakie panuj w tak wielu zwizkach, i zyska jasno widzenia.

Pozwlcie, e zapewni was: samo istnienie emocjonalnego szantau w bliskim zwizku nie skazuje
tego zwizku na zagad. Oznacza po prostu, e musimy uczciwie przyzna si do zachowa, ktre s
przyczyn naszego cierpienia, skorygowa je i ponownie oprze zwizek na solidnych podstawach.

11

Co to jest szanta emocjonalny?

Szanta emocjonalny to potna forma manipulacji, polegajca na tym, i nasi bliscy gro nam - czy
to bezporednio, czy porednio - e nas ukarz, jeli nie zrobimy tego, czego sobie ycz. U podoa
kadego szantau tkwi jedna podstawowa groba, ktr mona wyrazi na wiele sposobw, np. tak:
Jeli nie bdziesz zachowywa si tak, jak chc, to bdziesz cierpia. Kryminalista szantaujcy jak
osob moe grozi, e wykorzysta informacje dotyczce jej przeszoci i zniszczy jej reputacj. Na og
da pienidzy za dochowanie tajemnicy. Szanta emocjonalny uderza w nas osobicie. Posugujca
si nim osoba wie, jak bardzo cenny dla nas jest zwizek z ni. Zna nasze saboci i najgbsze sekrety.
I nawet jeli bardzo jej na nas zaley, to kiedy si obawia, e nie postawi na swoim, wykorzystuje
swoj wiedz o nas, by sformuowa groby, ktre przynosz jej to, czego pragnie: nasz ulego.

Wiedzc, e potrzebujemy mioci i aprobaty, nasz szantaysta grozi, e nas ich pozbawi, albo te
swoim zachowaniem utwierdza nas w przekonaniu, e musimy sobie na nie zasuy. Jeli na przykad
jeste dumny ze swojej szczodroci i troskliwoci, to szantaysta moe nazywa ci samolubnym i
nieczuym, kiedy nie podporzdkowujesz si jego woli. Jeeli cenisz pienidze i bezpieczestwo
finansowe, to szantaysta moe zapewnia ci je tylko pod pewnymi warunkami lub grozi, e ci ich

pozbawi. I jeli mu uwierzysz, to moesz przyzwyczai si do poddawania jego kontroli swoich decyzji
i swojego zachowania.

Znalaze si w tacu szantau, w tacu z niezmiern liczb krokw, figur i partnerw.

Zagubieni we MGLE

Dlaczego bardzo wielu zdolnych, zaradnych ludzi bezskutecznie prbuje zrozumie zachowanie, ktre
widziane z boku wydaje si tak oczywiste? Dzieje si tak gwnie dlatego, e szantaysta nie pozwala
nam dostrzec, jak nami manipuluje, gdy jego czyny pokrywa gsta mga.

Walczylibymy, gdybymy mogli, ale szantaysta bardzo si stara, bymy nie dostrzegli, co si dzieje.
Sowo mga" bdzie naszym skrconym sposobem odwoywania si do lku, poczucia obowizku i
poczucia winy* -

* Angielski odpowiednik sowa mga" - fog stanowi skrt sw, Fear, Obligation, Guilt- lk",

poczucie obowizku" i poczucie winy" - przyp. tum.

12

narzdzi procederu szantaysty. Szantayci pompuj wszechogarniajc mg w swoje zwizki i

sprawiaj, e obawiamy si im przeciwstawi, czujc si zobowizani do dawania im tego, czego chc,
a winni, jeli im tego skpimy.

Poniewa niezwykle trudno przebi si przez t mg i rozpozna emocjonalny szanta, kiedy mamy z
nim do czynienia - a nawet na dugo potem - przygotowaam list, ktra pomoe ci stwierdzi, czy
stae si ofiar szantaysty.

Czy wani w twoim yciu ludzie:

Gro, e utrudni ci ycie, jeli nie zrobisz tego, czego chc?

Nieustannie gro, e zerw z tob, jeli nie zrobisz tego, czego chc?

Mwi ci lub sugeruj, e bd zaniedbywa siebie, obowizki, zrobi sobie krzywd lub popadn w
depresj, jeli nie zrobisz tego, czego chc?

Zawsze chc wicej, niezalenie od tego, ile im dajesz?

Zazwyczaj zakadaj, e im ustpisz?

Zazwyczaj ignoruj czy deprecjonuj twoje uczucia i pragnienia?

Wiele ci obiecuj, ale spenienie tych obietnic uzaleniaj od twego zachowania i rzadko ich
dotrzymuj?

Obsypuj ci wyrazami aprobaty, kiedy im ulegasz, a dezaprobaty, kiedy nie chcesz ulec?

Posuguj si pienidzmi jako rodkiem do postawienia na swoim?

Jeli odpowiedziae twierdzco choby na jedno z tych pyta, to jeste emocjonalnie szantaowany.
Chc ci jednak zapewni, e natychmiast moesz wprowadzi w ycie wiele zmian, ktre poprawi
twoj sytuacj i samopoczucie.

Zrozumie sytuacj

Zanim bdziemy mogli wprowadzi w ycie zmiany, musimy zrozumie, jak funkcjonuje nasz zwizek
z szantayst. To niezwykle istotny krok w procesie eliminowania szantau z naszego zwizku,
poniewa nawet jeli staramy si rozproszy MG , szantaysta pompuje nowe jej warstwy. Chocia
w ostatnich latach sporo si dowiedzielimy o naszej psyche, o naszych nastrojach i motywacjach, to
kiedy mamy do czynienia z MG, nasze zmysy staj si stpione, a wraliwe czujniki, ktre
zazwyczaj kieruj naszym postpowaniem w zwizku, przestaj dzia

a. Szantayci potrafi zrcznie maskowa presj, wywieran na nas, 13

i dlatego czsto nie jestemy pewni tego, co widzimy. Poza tym istnieje ogromna rnica pomidzy
tym, co nasi szantayci robi, a tym, jak interpretuj swoje zachowania; mwi i sobie, i nam, e jest
w nich tylko troska i mio. Czujemy si zagubieni, zdezorientowani i rozaleni. Ale nie jestemy
sami. Emocjonalny szanta to problem, z jakim borykaj si miliony udzi.

W tej ksice, w opisanych historiach przypadkw, spotkasz ludzi, ktrzy padli ofiar emocjonalnego
szantau i znaleli sposb, by si od niego uwolni. To historie prawdziwych ludzi, ich prawdziwych
uczu i konfliktw. S to osoby, z ktrymi bdziesz si identyfikowa - kobiety i mczyni, ktrzy
potrafi bardzo kompetentnie i skutecznie dziaa w wielu dziedzinach swego ycia, a mimo to wpadli
w puapk szanta

u. Moesz si od nich wiele nauczy. Ich historie s jak wspczesne banie - ucz i wskazuj drog
do uwolnienia si od twego problemu.

Do szantau trzeba dwojga

W pierwszej poowie tej ksiki poka ci, jak dziaa emocjonalny szanta i dlaczego niektrzy spord
nas s na niego szczeglnie podatni.

Szczegowo wyjani, na czym polega transakcja szantau, czego chce kada z zaangaowanych
stron, co otrzymuje i jak to otrzymuje. Opisz psychik szantaysty, co zrazu wydawa si moe
zadaniem niezwykle trudnym, jako e nie kady szantaysta odznacza si tymi samymi cechami
charakteru - niektrzy z nich s bierni, inni raczej agresywni; jedni bezporedni, drudzy niezwykle
subtelni; niektrzy precyzyjnie informuj nas, jakie bd konsekwencje naszej odmowy, pozostali

podkrelaj, na jakie cierpienia ich naraamy. Jednak niezalenie od tego, jak rni si wydaj,
wszyscy maj pewne cechy wsplne, cechy, ktre sprzyjaj ich manipulacjom. Poka, jak nasi
szantayci posuguj si MG oraz innymi narzdziami, i pomog ci zrozumie, co nimi kieruje.

Poka, e obawa - przed strat, przed zmian, przed odrzuceniem, przed utrat wadzy - tkwi u
podoa dziaa szantaystw. U cz

ci z nich te lki zakorzenione s w dowiadczanym od dawna niepokoju i poczuciu niesprawdzania

si w yciu. U innych stanowi reakcj na mniej oddalon w czasie niepewno oraz stresy, ktre
podwayy ich pewno siebie i poczucie kompetencji. Zademonstruj, jak gwatownie ronie
potencja szantaysty, kiedy w jego yciu pojawia si lk. Poka te, jak wydarzenia takie jak
odrzucenie przez ukochan osob, utrata pracy, rozwd, przejcie na emerytur czy choroba mog
zmieni blisk nam osob w szantayst.

14

Nasi bliscy, ktrzy posuguj si szantaem, rzadko nale do osb budzcych si rano z jedn
uporczyw myl: Jak mog zniszczy moj ofiar?". S raczej osobami, dla ktrych szanta jest
biletem do uzyskania poczucia bezpieczestwa i sprawowania kontroli nad sytuacj.

Niezalenie od tego, jak pewnymi siebie ludmi wydaj si nam szantayci, u podstaw ich dziaa
tkwi duy niepokj.

Nasi szantayci mog poczu si silni tylko wtedy, gdy my podskakujemy, ilekro oni strzel z
palcw. Emocjonalny szanta staje si ich obron przed poczuciem krzywdy i lkiem.

Rola, jak odgrywamy

w emocjonalnym szantau

Bez naszej pomocy jednak szanta nie mgby si zakorzeni w naszym zwizku. Pamitaj: do
szantau potrzeba dwch osb - to jest t r a n s a k cja - i w kolejnej czci ksiki przyjrzymy si, jaki
wkad w t transakcj ma ofiara szantaysty.

Kady z nas wnosi do zwizku spory zestaw wyzwalaczy" - nagromadzonych alw, niepewnoci,
lkw, zoci. To s nasze wraliwe miejsca, ktrych dotykanie wywouje bl. Do emocjonalnego
szantau moe doj tylko wtedy, kiedy pokaemy komu, e odkry nasze wyzwalacze", i bdziemy
reagowa, kiedy ich dotknie. W tej ksice poka

, jak nasze yciowe dowiadczenia uksztatoway automatyczne reakcje emocjonalne, ktre

uruchamiaj nasze wyzwalacze".

Z zafascynowaniem obserwowaam, jak ludzkie zachowania ewoluuj od stanu, w ktrym

postrzegamy samych siebie jako ofiary, do momentu gdy jestemy gotowi przej odpowiedzialno
za wasne ycie i wasne problemy. Nigdzie nie wydaje si to tak wane jak w wypadku szantau
emocjonalnego. atwo jest koncentrowa si na zachowaniu innych ludzi i myle, e jeli to oni si
zmieni, wszystko bdzie dobrze. Ale tak naprawd potrzebujemy zaangaowania i odwagi, by
zrozumie siebie i zmieni sposb, w jaki oddziaujemy na potencjalnego szantayst i w jaki on
oddziauje na nas. Trudno przyzna, e kapitulujc, uczymy szantayst, jak moe nas szantaowa.
Ale bolesna prawda jest taka: nasza ulego nagradza szantayst, a za kadym razem, kiedy
nagradzamy kogo za konkretny czyn, czy to wiadomie, czy niewiadomie, bardzo wyranie dajemy
mu do zrozumienia, e moe zrobi to ponownie.

15

Cena, jak pacimy

Emocjonalny szanta rozrasta si jak bluszcz, a jego pdy zaczynaj oplata kady aspekt naszego
ycia. Jeli jestemy szantaowani w pracy, to czsto po przyjciu do domu odgrywamy si na

dzieciach. Jeli mamy ze relacje z ktrym z rodzicw, to przelewamy nasze negatywne uczucia na
partnera. Nie moemy po prostu woy konfliktu do pudeka z napisem szef "czy m" i oddzieli
go od reszty naszego ycia.

Zdarza si, e powielamy dynamik, ktra przysparza nam cierpie, i sami stajemy si szantaystami,
odreagowujc swoje frustracje na kim sabszym czy bardziej wraliwym od nas.

Wielu spord szantaystw to nasi przyjaciele, koledzy i czonkowie rodziny. cz nas z nimi wizy,
ktre chcemy chroni i wzmacnia. Mog to by ludzie, ktrych kochamy za wspaniae chwile, jakie
spdzilimy razem, za wci dzielon z nimi blisko i za wsplne prze

ycia. Uwaamy nasze zwizki z nimi za dobre, cho oczywicie nadszarpnite przez szanta. Nie
moemy pozwoli, by szanta wcign

nas - i wszystkich nam bliskich - w swj wir.

Cena, jak pacimy, kiedy wielokrotnie poddajemy si szantaowi, jest przeogromna. Sowa i
zachowania szantaysty sprawiaj, e stale czujemy si wytrceni z rwnowagi, zawstydzeni, gnbi
nas poczucie winy. Wiemy, e powinnimy co zrobi, by zmieni t sytuacj, i stale obiecujemy
sobie, e to zrobimy, ale zaraz znw dajemy si szantaycie przechytrzy czy wcign w zasadzk.
Zaczynamy wtpi w moliwo dotrzymania zoonych sobie obietnic, tracimy wiar we wasn
skuteczno. Nasze poczucie wasnej wartoci gwatownie si kurczy. A by moe najgorsze ze
wszystkiego jest to, e za kadym razem, kiedy kapitulujemy w obliczu emocjonalnego szantau,
tracimy kontakt ze swoim wewntrznym ja" - kompasem, ktry pomaga nam okreli, jakie powinno
by nasze zachowanie i wyznawane przez nas wartoci. Chocia emocjonalny szanta nie jest
powanym naduyciem, nie myl ani przez chwil, e cena, jak pacisz, nie jest wysoka. Emocjonalny
szanta obecny w naszym yciu niszczy nas i narasta a do poziomu, w ktrym zagraa naszym
najwaniejszym zwizkom i naszemu szacunkowi do samych siebie.

Zrozumie i przystpi do dziaania

Od ponad dwudziestu piciu lat pracuj jako terapeutka. W tym czasie zajmowaam si wieloma
tysicami ludzi i jeli wolno mi sformuowa 16

jakie uoglnienie, to nie obawiajc si pomyki, mog stwierdzi, e najbardziej przeraajcym

sowem w naszym jzyku jest zmiana.

Nikt nie lubi zmian, prawie kadego czowieka napawaj one lkiem i wikszo ludzi, wcznie ze
mn, wykazuje si wyjtkow inwencj, kiedy chce ich unikn. Nasze postpowanie moe nas
unieszczliwia, ale myl o tym, e powinnimy je zmieni, przeraa nas o wiele bardziej.

Zarwno z osobistego, jak i z zawodowego dowiadczenia wiem jednak, e nic nie zmieni si w
naszym yciu, jeli nie zmodyfikujemy swojego zachowania. Na nic si nie zda to, e uzyskamy wgld
w sytuacj. Zrozumiawszy, dlaczego dziaamy przeciwko sobie, nie przestaniemy tego robi. Proby i
groby innej osoby take nie pomog. Musimy dziaa. Musimy wykona pierwszy krok na nowej
drodze.

Nowy sownik wyborw

Wszystkie moje ksiki zorientowane byy na rozwizania, tak jest i tutaj - w drugiej czci tej ksiki
przeprowadz ci krok po kroku przez krain wyborw, jakie stoj przed tob, jeli pade ofiar
emocjonalnego szantau. Czsto dziaamy, dysponujc ograniczon wiedz o dostpnych nam
wyborach; zazwyczaj mamy wicej moliwoci, ni nam si wydaje. wiadomo faktu, e mamy
wybr, dodaje nam si. Poka ci, jak mimo lku nie ugi si w obliczu szantau, i pomog zachowa
pozytywne uczucia wobec samego siebie, kiedy nie speniasz da szantaysty. Przedstawi test,
proste wiczenia, scenariusze zachowa i konkretne niedefensywne techniki porozumiewania si. S
to techniki, ktre doskonaliam i ktrych uczyam przez ostatnich dwadziecia pi lat i ktre
okazyway si skuteczne!

A co rwnie wane, omwi niezwykle istotne pytania natury etycznej, moralnej i psychologicznej,
ktre wszyscy zadajemy sobie w obliczu emocjonalnego szantau:

Kiedy jestem samolubny, a kiedy pozostaj wierny wasnym pragnieniom i temu, co uwaam za
najwaniejsze?

Ile mog zrobi czy ofiarowa bez poczucia rozalenia czy przygnbienia?

 Czy naruszam swoj integralno (wewntrzne ja"), kiedy ustpuj szantaycie?

Dam ci narzdzia, ktre pomog ci okreli, gdzie zaczyna si i koczy twoja odpowiedzialno wobec
innych ludzi - uwiadomienie 17

sobie tego jest jednym z najwaniejszych krokw na drodze do uwolnienia si od manipulacji.

Jednym z najwikszych darw, jakie moesz otrzyma, jest pomoc w zmniejszeniu i opanowaniu
poczucia winy, jakie wzbudza w tobie zachowanie twego szantaysty. Poka ci, jak znie
nieunikniony dyskomfort, ktry pojawi si, kiedy zaczniesz zmienia swoje zachowanie, i jak uwolni
si od niezasuonego poczucia winy. Zademonstruj, jak zmniejsza si twoje poczucie winy, kiedy
zachowujesz si w pozytywny sposb. I udowodni, e jeli nie dowiadczasz poczucia winy, to szanta

ysta jest bezsilny.

Bd towarzyszy ci w procesie dokonywania wewntrznych zmian, ktre umoliwi ci odrzucenie

twych automatycznych reakcji na emocjonalny szanta i zastpienie ich wiadomymi, pozytywnymi
decyzjami dotyczcymi tego, ile chcesz da komu kosztem wasnego dobra.

Pomagajc ci oprze si szantaowi, pomog te zdecydowa, kiedy szanta nie jest wart, by kruszy
kopie, a nawet kiedy ulego wobec szantaysty moe si okaza sprytn strategi. W kilku
ekstremalnych wypadkach jedyn desk ratunku pozostaje cakowite rozstanie si z szantayst i
zajm si tym, dlaczego i jak naley to zrobi, jeli wszystko inne zawiodo.

Kiedy wreszcie zrozumiemy cay proces i zdobdziemy behawioralne umiejtnoci, dziki ktrym
moemy uwolni si od straszliwego cyklu emocjonalnego szantau, odzyskamy nasz ywotno i
energi.

- Umiaam powiedzie mojemu chopakowi nie" i zdaam sobie spraw, e jego dania byy
irracjonalne - relacjonowaa moja pacjentka Maggie. - Nie robiam nic, by go skrzywdzi, chocia on
udawa

skrzywdzonego. I po raz pierwszy nie obwiniaam si i nie zadzwoniam do niego w dziesi minut
pniej, by go przeprasza i zgodzi si na wszystko, czego da.

Napisaam t ksik dla kadego, kto stara si pozosta w bliskim zwizku z partnerem, rodzicem,
koleg czy przyjacielem, ktry zatruwa wartociowy zwizek swoimi manipulacjami.

Zrozum, prosz, e chocia nie mog by z tob, kiedy bdzie si dokonywa proces zmian w twoim
zwizku, ksika ta zapewni ci moralne wsparcie na kadym etapie twojej drogi, kiedy podejmujesz
trudne dziaania, ktre odmienia twoje ycie. Pomog ci w twojej pracy budowania nowych,
zdrowych zwizkw, nie tylko z szantayst w twoim yciu, ale take ze sob samym.

Stawienie czoa emocjonalnemu szantaowi wymaga nie lada odwagi. Ta ksika da ci si, by to
zrobi.

18

CZ I

Zrozumie

transakcj

szantau

ROZDZIA 1

Diagnoza: Szanta emocjonalny

wiat szantau emocjonalnego jest bardzo zagmatwany. Niektrzy spord emocjonalnych

szantaystw jasno wyraaj swoje groby, inni natomiast wysyaj do nas niejednoznaczne sygna

y - s dla nas na og mili, a tylko od czasu do czasu uciekaj si do szantau. To wszystko sprawia, e
trudno nam dostrzec, kiedy w zwizku zaczynaj si rozwija wzorce manipulacji.

Oczywicie istniej niedwuznacznie zdeklarowani szantayci, ktrzy zawsze otwarcie mwi, co si

stanie, jeli si im nie podporzdkujesz, i przedstawiaj konsekwencje twojego nieposuszestwa w
sposb niepozostawiajcy cienia wtpliwoci: Jeli mnie opucisz, to nigdy nie zobaczysz dzieci",
Jeli nie wesprzesz mojego projektu, to nie wystawi ci rekomendacji". Jasne groby, wyrane
intencje.

Czciej jednak szanta emocjonalny jest o wiele bardziej subtelny i dochodzi do niego w zwizku,
ktry przejawia wiele pozytywnych cech. Wiemy, e druga osoba naprawd robi wszystko najlepiej
jak potrafi, i pozwalamy, by nasze wspomnienia miych przey przysoniy przemone uczucie, e co
jest nie w porzdku. Emocjonalny szanta wkrada si niepostrzeenie, normalne, moliwe do
zaakceptowania zachowania przeksztacaj si powoli w transakcje pocztkowo lekko zabarwione, a
potem wrcz przesiknite" elementami, ktre zagraaj naszemu dobru.

Zanim nazwiemy czyje zachowanie szantaem emocjonalnym, musimy sprawdzi, czy zawiera ono
okrelone skadniki. Prbujc postawi diagnoz, moemy zrobi to prawie tak samo, jak lekarz, gdy
21

przyglda si objawom. W przykadzie, ktry opisz, poznasz par kochajcych si ludzi, ale
wymienione symptomy bd zawsze te same, niezalenie od tego, czy osobami, ktre popady w
konflikt, s przyjaciele, koledzy z pracy czy czonkowie rodziny. Problemy mog si rni, lecz taktyka
i dziaania pozostan te same - i wyranie rozpoznawalne.

Sze miertelnych symptomw

Dwjka moich modych znajomych, Jim i Helen, jest razem od okoo roku. Helen wykada literatur w
college'u. Ma due brzowe oczy i pikny, szczery umiech. Poznaa Jima podczas przyjcia i od
pocztku bya nim oczarowana. Jest wysoki i delikatny. Odnosi sukcesy jako autor piosenek. Obdarzyli
si nawzajem wielkim uczuciem. Jednak dla Helen przyjemno bycia z Jimem stopniowo malaa. Ich
zwizek przeszed

przez sze etapw emocjonalnego szantau.

Aby wyranie zobaczy sze symptomw emocjonalnego szanta

u i uczucie, jakie wywouj, przeledmy uproszczon wersj konfliktu pomidzy Jimem i Helen.
Zauwaysz, e niektre spord tych objaww opisuj zachowanie Jima, a inne koncentruj si na
Helen.

1. danie. Jim chce czego od Helen. Sugeruje, e spdzaj ze sob za mao czasu i e byoby lepiej,
gdyby razem zamieszkali. Praktycznie ju u ciebie mieszkam" - mwi. Tylko to zalegalizujmy".
Mieszkanie Helen jest due i Jim ma tu ju poow swoich rzeczy. To bdzie proste" - argumentuje.

Szantayci nie zawsze mwi, czego chc, tak wyranie jak Jim, ale staraj si, bymy to odgadli. Jim
mgby przekaza swoje pragnienia nie wprost, na przykad dsajc si po lubie przyjaciela i
oczekujc, e Helen wycignie z niego sowa: Chciabym, bymy stali si sobie blisi; czasem czuj si
taki samotny", i wreszcie mwic, e chciaby si do niej wprowadzi.

W pierwszej chwili sugestie Jima wydaj si mie i nie maj pozoru dania, ale wkrtce staje si
jasne, e on jest ju zdecydowany si wprowadzi i nie ma ochoty tego omawia czy zmienia swojej
decyzji.

2. Opr. Helen ten pomys wcale si nie podoba; mwi, e nie jest jeszcze gotowa na tak zmian w
ich relacjach. Bardzo jej na nim zale

y, ale chce, by mieszkali osobno.

Gdyby bya osob mniej bezporedni, mogaby opiera si na inne sposoby. Mogaby na przykad
wycofa si i okazywa Jimowi mniej 22

czuoci lub powiedzie mu, e zdecydowaa si wymalowa mieszkanie i e Jim ma zabra swoje
rzeczy na czas remontu. Jakkolwiek wyrazi swj sprzeciw, informacja jest jasna. Jej odpowied brzmi
nie".

3. Presja. Nie doczekawszy si upragnionej odpowiedzi, Jim nie prbuje zrozumie uczu Helen. Stara
si skoni j do zmiany zdania.

Na pocztku zachowuje si tak, jakby chcia wszystko z ni omwi, ale dyskusja przeksztaca si w
monolog, a raczej wykad. Wedug Jima opr Helen wiadczy o jej wadach. Sam przedstawia swoje
pragnienia i dania w bardzo pozytywnym wietle: Chc tylko tego, co dla nas najlepsze.

Pragn ci tak wiele da. Kiedy ludzie si kochaj, marz o wsplnym yciu. Dlaczego nie chcesz by ze
mn? Gdyby nie bya tak skupiona na sobie, zrobiaby w swoim yciu miejsce dla mnie".

Nastpnie prbuje wykorzysta swj wdzik i mwi: Czyby nie kochaa mnie na tyle, by pragn,
bymy stale byli razem?" Inny szantaysta mgby zwiksza presj, upierajc si, e jego
przeprowadzka poprawiaby ich relacj i zbliya ich do siebie. Niezalenie od stylu, pojawia si
presja, chocia bywa zawoalowana - Jim mgby na przykad da Helen do zrozumienia, jak bardzo
rani go jej odmowa.

4. Groby. Jim nadal stara si zmieni decyzj Helen i daje jej do zrozumienia, e odmowa pocignie
za sob pewne konsekwencje. Szantayci mog grozi, e zadadz nam bl czy wrcz nas
unieszczliwi.

Mog nam uwiadamia, jak wielk krzywd im wyrzdzamy. Zdarza si, e zasypuj nas obietnicami
nagrd czy wielkiego uczucia, jakim nas obdarz, jeli im ulegniemy. Jim pracuje nad Helen za
pomoc wyraanych nie wprost grb: Jeli nie potrafisz zwiza si ze mn, chocia tyle dla siebie
znaczymy, to moe nadszed czas, by kade z nas zaczo spotyka si z kim innym". Nie grozi
wprost, e odejdzie, ale Helen nie moe nie zauway takiej sugestii.

5. Ulego. Helen nie chce utraci Jima i cho cay czas odczuwa niepewno, wmawia sobie, i moe
nie ma racji. Tylko powierzchownie omawiaj z Jimem jej wtpliwoci, a Jim w aden sposb nie stara
si ich rozwia. Po kilku miesicach Helen przestaje si opiera i Jim wprowadza si do niej.

6. Powtrzenie. Zwycistwo Jima zapocztkowao spokojny okres.

Teraz, kiedy postawi na swoim, przesta wywiera presj i wydaje si, i ich zwizek si stabilizuje.
Helen nadal nie jest do koca zadowolona z obecnej sytuacji, ale odczuwa ulg, e Jim przesta j
naciska, a ona odzyskaa jego mio i aprobat. Jim przekona si, e wywieranie nacisku na Helen i
narzucanie jej poczucia winy jest pewnym sposobem 23

na uzyskanie tego, czego pragnie. A Helen zobaczya si, i najszybsz drog do tego, by unikn
presji Jima, jest poddanie si. Pooone zostay fundamenty pod schematy da, naciskw i
kapitulacji.

Sze opisanych cech stanowi istot syndromu szantau emocjonalnego i bdziemy do nich wraca i
analizowa je na dalszych kartach tej ksiki.

Jeli to jest tak wyrane, dlaczego tego nie dostrzegamy?

Opisane symptomy wydaj si tak wyrane i tak kopotliwe, e wydaje si nam, i usyszelibymy
dzwony, gdyby si pojawiy. Ale czsto stajemy si ofiar szantau emocjonalnego, zanim to
zauwaymy. Dzieje si tak po czci dlatego, e emocjonalny szanta maksymalnie wyolbrzymia
zachowanie, z ktrym si spotykamy i ktrym posugujemy przez cay czas: manipulacj.

Istnieje wiele niekopotliwych form manipulacji. Wszyscy od czasu do czasu zrcznie sterujemy
innymi i dajemy si sterowa. Nauczyli

my si posugiwa wieloma grami, by skoni innych do spenienia naszych oczekiwa. Jedna z moich
ulubionych to: Yhmm, chciabym, by kto otworzy okno", zamiast: Czy mgby otworzy okno?"

Zdumiewajce, jak trudno przychodzi niektrym z nas bezporednie komunikowanie si nawet w

mniej wanych kwestiach, a tym bardziej w sytuacjach, kiedy wiele jest na szali i kiedy pragniemy
czego, co jest dla nas wane. Dlaczego po prostu nie zapyta? Bo pytanie jest ryzykowne. Co bdzie,
jeli zapytana osoba odpowie nie"? Niewielu z nas potrafi wyranie i bezporednio powiedzie
innym, czego pragnie. Boimy si naraa i powiedzie komu, czego chcemy czy te jak si czujemy.
Bo jeli w rezultacie tylko si rozzocimy? Albo co gorsza - rozczarujemy si? Natomiast jeli wyranie
nie zapytamy, to gdy druga osoba odmwi, to nie bdzie prawdziwa odmowa, prawda? Moemy
zminimalizowa kady dyskomfort.

Jeeli nie wyraamy naszej proby otwarcie, to nie sprawiamy wraenia zbyt agresywnych lub zbyt
potrzebujcych. atwiej znale porednie sposoby sygnalizowania innym naszych pragnie w
nadziei, e oni bd czyta midzy wierszami, np. Wyglda na to, e pies chce wyj na spacer".

Czasem robimy to nawet bez sw. Istniej wyrane lub subtelne sygnay - westchnienie, odcie warg,
wymowne spojrzenie. Wszyscy si nimi posugujemy i wszyscy odbieramy takie sygnay od innych,
nawet 24

w najlepszych zwizkach. Istnieje jednak granica, za ktr niewinna manipulacja zmienia si w co

bardziej szkodliwego. Manipulacja przeksztaca si w szanta emocjonalny, kiedy stosowana jest
wielokrotnie, by zmusi nas do poddania si daniom szanta

ysty kosztem naszych pragnie i naszego dobra.

Prawo do stawiania granic

Kiedy mwimy o szantau emocjonalnym, automatycznie mamy na myli take konflikt, wadz i
prawa. Kiedy jedna osoba czego chce, a druga tego nie chce, to w jakim stopniu kada z nich moe
si upiera przy swoim? Kiedy presja wywierana przez ktr z nich idzie za daleko? To trudny teren,
poniewa tak duy nacisk kadziemy obecnie na wyraanie uczu i wyznaczanie granic. Wane jest, by
nie opatrywa etykiet szantau emocjonalnego kadego konfliktu czy kadej ekspresji silnych uczu,
a ju zwaszcza przykadw zdrowego wyznaczania granic.

Aby uatwi ci wyraniejsze dostrzeenie tej rnicy, chciaabym pokaza kilka sytuacji, w ktrych
granice s wyznaczane we waciwy sposb, a nastpnie przedstawi te same sytuacje, w ktrych
granice emocjonalnego szantau zostaj przekroczone.

Sytuacje, w ktrych nie wystpuje szanta

Niedugo po sprzedaniu albumu, nad ktrym pracowaa prawie rok, moja znajoma, Denise,
opowiedziaa mi o tym, co wydarzyo si pomidzy ni a Amy, jej blisk przyjacik, take
fotografikiem. Amy i Denise, zanim zdecydoway si na prac w charakterze wolnego strzelca",
pracoway razem w agencji. Denise zastanawiaa si, czy Amy nie szantauje jej emocjonalnie.

Oto opowie Denise:

Zawsze mogymy rozmawia o wszystkim. Potrafiymy przez dugie godziny porwnywa nasze
wraenia dotyczce trudnoci, z jakimi spotykaymy si w pracy na wasny rachunek i wymienia
uwagi o wykonywaniu zlece dla du

ych firm - obie zaczymy pracowa dla takich firm i obie czasem tego aowaymy. Duo
mwiymy o lku, jaki wywoywao w nas bycie wolnymi strzelcami", i wiele sobie pomagaymy.
Byymy sobie naprawd bliskie, dopki nie zaczam pracowa nad t ksik.

Wydawao si, e Amy cieszy si wraz ze mn, ale ktrego dnia zadzwonia i powiedziaa mi:

25

- Wiesz, troch ci zazdroszcz. Pracuj teraz tak ciko, a niewiele si dzieje.

Byabym ci wdziczna, gdyby nie mwia o swojej pracy i o tym, jak si z niej cieszysz - to trafia w
mj saby punkt.

- Dobrze - odparam.

I jakby nic si nie stao, zmieniymy temat i zaczymy rozmow o jej pracy.

Teraz, jeli tylko wspomn o moim albumie, to przerywa mi i mwi:

- Byoby najlepiej, gdybymy o tym w ogle nie rozmawiay.

To staje si denerwujce, ale lubi j i staram si dostosowa do jej yczenia.

Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e Amy wywiera presj na Denis, chcc postawi na swoim, i
kontroluje kontakty pomidzy nimi, decydujc, o czym mog, a o czym nie mog rozmawia. Ale tak
naprawd Amy uczciwie ujawnia swoje uczucia i dba o siebie, wyznaczajc swoje granice, to znaczy
okrelajc, ile dobrych wieci od Denis chce usysze. Ma do tego pene prawo. Odczuwanie
zazdroci, kiedy kto inny otrzymuje to, czego pragniemy, szczeglnie wtedy, gdy sami jeste

my w doku, jest przecie najzupeniej ludzkie. Kady z nas pragnie unikn pewnych tematw i,
podobnie jak Amy, ma prawo wytyczy granice. Denis take ma prawo zdecydowa, e nie podobaj
jej si ograniczenia postawione przez Amy, i moe wyrazi swoje niezadowolenie lub spdza z
przyjacik mniej czasu.

W tej sytuacji Amy ani bezporednio, ani porednio nie grozi, e zrobi co, jeli Denis nie speni jej
proby. Nie wywiera te na przyjacik presji, wyraa tylko swoje uczucia i potrzeby. Tak, doszo tu
do konfliktu. Rzeczywicie, Denise nie czuje si dobrze z tak zmian w relacjach. Owszem, pojawiy
si silne uczucia. Nie jest to jednak szanta emocjonalny.

Przekroczenie granicy

Przyjrzyjmy si teraz tej samej sytuacji i dodajmy element emocjonalnego szantau. Myl, e
zauwaysz, jak zmienia si atmosfera i scenariusz. Powiedzmy, e wysuchawszy wieci Denis, Amy
reaguje tak:

- Ciesz si, e przygotowujesz ten album! Wiem, e bdziesz miaa teraz mnstwo pracy. Czy nie
byoby wspaniale, gdybymy mogy pracowa razem? Mog by twoj asystentk.

Kiedy Denis odpowiada, e nie potrzebuje pomocy, Amy mwi:

- Mylaam, e jeste moj przyjacik. Zdajesz sobie spraw, e nie jest mi teraz lekko.
Wystarczajco trudne byo rozstanie z Rogerem.

A poza tym wiesz, jak krucho u mnie z pienidzmi od czasu, kiedy musiaam zapaci ten ogromny
podatek. Byam tak przygnbiona, e ledwie mogam pracowa. Mylaam, e naleysz do osb, ktre
pomagaj przyjacioom w biedzie.

26

Po dalszych sprzeciwach Denis Amy zwiksza presj, odwoujc si do wielkodusznoci przyjaciki:

- Przecie nic ci si nie stanie, jeli podzielisz si ze mn twoim szczciem - mwi. - Wiesz, e
zrobiabym dla ciebie to samo.

Zaczyna nazywa Denis samolubn i zachann i podkrela swoj trudn sytuacj. Jednoczenie grozi,
e zerwie z przyjacik, jeli ta nie pozwoli jej zosta asystentk. W kocu Denis si poddaje.

Ten scenariusz zawiera wszelkie elementy emocjonalnego szantau: danie, opr, presj, groby i
ulego. I ten scenariusz moe si powtarza.

Jeden konflikt, dwa rozwizania

Skierowana do kogo proba, by nie porusza draliwego tematu, jest raczej nieszkodliwa. Ale co si
dzieje, jeli konflikt dotyczy sprawy powaniejszej: romansu partnera, problemu drugiej osoby z
naduywaniem alkoholu, czyjej nieuczciwoci w pracy? W takich wypadkach ludzie mog mwi
sobie nawzajem okropne rzeczy, a wyznaczanie granic zaczyna czasem wyglda jak emocjonalny
szanta, poniewa uczucia s tak silne. Ale nawet wwczas istnieje wyrana granica pomidzy
zdrowym wyznaczaniem granic a emocjonalnym szantaem. Jeszcze raz porwnajmy dwie podobne
sytuacje.

Romans

Jacka i jego on, Michelle, znaam od wielu lat i zawsze podziwiaam ich maestwo. Oboje byli
muzykami i grali w orkiestrze symfonicznej. Dzielia ich dua rnica wieku - Jack by o pitnacie lat
starszy -

ale wydawao si, e ich czy szczeglna blisko. Pewnego wieczoru Jack zaproponowa, e
podwiezie mnie na spotkanie grupy operowej, do ktrej oboje naleelimy. W drodze powrotnej
zapytaam:

- Co takiego sprawia, e jest wam ze sob tak dobrze? Jaki jest sekret doskonaego poycia
maeskiego?

Odpowied Jacka bardzo rnia si od tego, czego oczekiwaam: Mwic szczerze, nie zawsze byo
tak idealnie. W kadym razie mnie daleko byo do doskonaoci. Powiem ci co, o czym wie niewielu
ludzi. Trzy lata temu zrobiem co bardzo gupiego. Zaczem spotyka si z mod kobiet,
skrzypaczk, ktra gocinnie wystpowaa z nasz orkiestr. Romans by krtki, ale miaem potworne
poczucie winy. To bya gupota. Bezmylno. Nie potrafiem 27
utrzyma tego w tajemnicy przed Michelle i wiedziaem, e nigdy nie bd mg

by z ni naprawd blisko, jeli wszystkiego jej nie wyznam. Zdecydowaem wic, e najlepiej bdzie,
jeli zaryzykuj i powiem jej o romansie.

Z pocztku mylaem, e mnie zabije. Przez kilka tygodni prawie si do mnie nie odzywaa, a ja
przeniosem si na d, do pracowni. A potem zrobia co, co bardzo mnie zaskoczyo. Powiedziaa, e
wszystko przemylaa i dosza do wniosku, e jeli chcemy by razem przez cae ycie, to potrzebny
jest nam plan. Nie krya, e jest wcieka, ale zaproponowaa mi umow: ona nie bdzie wracaa do
tego tematu i robia mi wyrzutw ani nie wykorzysta tego jako broni, kiedy bdzie czego ode mnie
chciaa. Ale jeli nie zobowi si do wierno

ci, nie wyrzekn nieuczciwoci i nie pjd z ni na terapi, to nie bdziemy mogli pozosta razem.
Jeeli nie przyjm takich zobowiza, to ona nie moe by moj on, bo nie chce y w niepewnoci,
z brakiem poczucia bezpieczestwa i cigymi podejrzeniami.

Powiedziaam Jackowi, e mia szczcie, gdy Michelle w zdrowy sposb wyznaczya granice. Proces
wyznaczania granic przedstawi i omwi szerzej w drugiej czci ksiki. Michelle rozwizaa
problem w nastpujcy sposb:

zdefiniowaa swoje stanowisko;

stwierdzia, czego potrzebuje;

okrelia, co bdzie, a czego nie bdzie akceptowa;

umoliwia Jackowi powiedzenie tak" lub nie".

Nalegaa te, by na terapi zgosili si oboje.

Wszyscy mamy prawo da innym do zrozumienia, e nie akceptujemy ich postpowania, tak jak
zrobia to Michelle. Wszyscy mamy prawo do tego, by nic nie zatruwao naszego zwizku, czy bdzie
to nieuczciwo, czy nag, czy te naduycia wobec nas.

Jeeli kto otwarcie ocenia nasze niewaciwe postpki, to chocia jego sowa i uczucia mog by
mocne, dopki nie pojawiaj si groby ani presja, nie jest to szanta. Waciwe wyznaczanie granic
nie ma nic wsplnego z wymuszaniem, presj czy powtarzajcym si obarczaniem drugiej osoby
win. Jest po prostu stwierdzeniem, jakiego rodzaju zachowania akceptujemy, a jakich nie.

Podejcie szantaysty

Porwnaj sposb, w jaki Michelle zareagowaa na kryzys, z tym, w jaki zachowaa si para moich
klientw sprzed kilku lat. Maestwo Stephanie i Boba zawiso na wosku - kiedy do mnie przyszli,
prawie si do siebie nie odzywali. Oboje byli atrakcyjnymi czterdziestolatkami. Bob -

prawnik specjalizujcy si w sprawach podatkowych - prowadzi szerok 28

praktyk, Stephanie pracowaa jako porednik w handlu nieruchomo

ciami. Poniewa to Bob zaproponowa, by do mnie przyszli, jego poprosiam o rozpoczcie sesji.

Oto, co powiedzia:

Nie wiem, ile jeszcze potrafi wytrzyma. Ptora roku temu zrobiem co strasznego, co do tej pory
niszczy nasz zwizek. Miaem krtki romans z kobiet, ktr poznaem w podry subowej.
Przyznaj si do winy. To nie powinno si zdarzy, ale si zdarzyo. I staram si jak mog, by
wynagrodzi to Stephanie. Kocham j i chc z ni zosta. Dobrze nam razem, mamy dwoje licznych
dzieci. Ale ona traktuje mnie teraz jak seryjnego morderc. Nie chce zostawi tego tematu w spokoju.

Wspomina o moim romansie za kadym razem, kiedy czego chce. Decyduje o tym, kiedy jej rodzice
do nas przyjad i na jak dugo pozostan, podejmuje decyzje nawet w tak drobnych sprawach, jak ta,
jaki film mamy obejrze. Mwi mi, co mam jej kupi, by j zadowoli. Teraz chce, bymy pojechali do
Europy, i to w czasie, kiedy zaczynam prowadzi powan spraw i naprawd nie mog wzi urlopu.
Bardzo bym chcia, by pojechaa z przyjacik, ale ona upiera si, by zawsze byo tak, jak ona chce.
Oczekuje, e rzuc wszystko i pojad.

To tak, jakbym musia to zrobi, bo j zdradziem. Jakby mwia: Jeste moim dunikiem. Nawet
gdyby y tysic lat, i tak nie zdoasz naprawi tego, co mi zrobie". Jeli nie chc jej ustpi, to
przypomina mi, jakim byem niegodziwcem. Potrafi nawet powiesi na apteczce kartk z napisem:
Oszust". Jak mam jej nie ustpowa? Boj si, e jeli nie bd si zgadza na wszystko, czego
pragnie, to mnie opuci. To prawda - zachowaem si jak oszust i okropnie si z tym czuj. Ale duej
ju tego nie znios. Jak mamy wydosta si z tego bagna?

Stephanie, podobnie jak Michelle, miaa prawo by za. Ale jej postawa wobec Boba polegaa na
karaniu go i kontrolowaniu. W gruncie rzeczy by to szanta. Czujc si przeraona i niepewna, kiedy
dowiedziaa si o romansie Boba, Stephanie bdnie zaoya, e przywie go do siebie, wzbudzajc
w nim tak wielkie poczucie winy, e zrobi on wszystko, czego tylko bdzie chciaa. Nieustannie
stwierdzaa, e m jest moralnie gorszy od niej i bezwartociowy i wci wykorzystywaa jego
postpek jako bro. Jej groba bya wyrana i niezmienna: Jeli nie dostan tego, czego pragn, to
bdziesz tego aowa". Co znaczyo po prostu: Teraz ja tu rzdz".

Kryzys taki jak romans jest dowiadczeniem nioscym ze sob zarwno zagroenie, jak i moc
moliwoci. Stanowi take jedn z tych trudnych sytuacji yciowych, w ktrych atwo moe doj do
szantau.

Michelle wykorzystaa to dowiadczenie jako szans przebudowy zwizku z Jackiem i powiedzenia

mu, czego oczekuje od niego, od siebie i od 29

maestwa. Stephanie natomiast pogrya si w gniewie i pragnieniu zemsty.

W kadej sytuacji, w ktrej zdecydowalimy si na utrzymanie zwizku po powanym wykroczeniu

partnera - zdradzie, niszczcym kryzysie w rodzinie, odkryciu, e oszuka nas przyjaciel - istniej
moliwoci wyrzdzenia sobie wzajemnie krzywdy, ale i uzdrowienia zwizku. Ale jeli obie strony
przejawiaj dobr wol i naprawd chc rozwiza kady problem, ktry niszczy zwizek, to nie ma
miejsca na emocjonalny szanta.

Jaki jest prawdziwy motyw?

Skd moemy wiedzie, czy kto jest bardziej zainteresowany pokonaniem ciebie, czy rozwizaniem
problemu? Przecie nam tego nie powie.

Nie oznajmi nam: Nie obchodzi mnie, czego chcesz, chc tylko postawi na swoim". W sytuacji, w
ktrej doznajemy silnych emocji, nasza zdolno postrzegania rzeczywistoci sabnie, a pogarsza si
jeszcze bardziej, kiedy kto wywiera na nas presj. Oto lista, ktra pomoe ci zdia-gnozowa
emocjonalny szanta, umoliwiajc wyjanienie celw i intencji lecych u podstaw zachowania
drugiej osoby.

Jeli druga osoba naprawd chce w uczciwy sposb, z poszanowaniem twoich uczu rozwiza
konflikt, jaki zaistnia pomidzy wami, to:

Otwarcie rozmawia z tob o konflikcie.

Interesuje si twoimi uczuciami i troskami.

Prbuje si dowiedzie, dlaczego nie chcesz tego, czego ona chce.

Przyjmuje wspodpowiedzialno za konflikt.

Tak jak widzielimy to w przypadku Michelle i Jacka, mona odczuwa wobec kogo zo i nie stara
si niszczy go emocjonalnie. Konflikty, nawet te powane, nie musz czy si z obraaniem drugiej
osoby czy negatywnym osdzaniem jej.

Jeli podstawowym celem drugiej osoby jest pokonanie ci, to:

Prbuje ci kontrolowa.

Ignoruje twoje protesty.

Upiera si, e jej charakter i motywy dziaania s lepsze od twoich.

Unika przyjcia jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za konflikt.

Jeli widzisz, e inny czowiek prbuje postawi na swoim niezalenie od tego, ile miaoby to
kosztowa ciebie, to masz do czynienia z emocjonalnym szantayst.

30

Od elastycznoci do zamroenia

Przygldajc si sytuacjom, ktre mog przeksztaci si w szanta emocjonalny, a take szukajc

symptomw i motyww dziaania, zadaj sobie kolejne pytanie: Jak bardzo jestem elastyczny i na jak
elastyczno sam pozwalam w tym zwizku?

Kiedy emocjonalny szanta zaczyna zatruwa nasz zwizek, zauwaamy wielk zmian otaczajcej nas
atmosfery. Tak jak widzieli

my to u Stephanie i Boba, zwizek moe utkn w martwym punkcie.

Groby i presja staj si staym elementem codziennych interakcji. Pojawia si emocjonalny chd i
tracimy wikszo elastycznoci, ktra pozwala nam pynnie omija rafy.

Jeli za relacje s elastyczne, to moemy atwo uzna ten stan za oczywisty. Kadego dnia bez
wielkiego trudu i traumatycznych przey negocjujemy na temat milionw drobnych spraw
wypeniajcych nasz egzystencj - do ktrej restauracji si wybierzemy, jaki film obejrzymy, na jaki
kolor pomalujemy pokj dzienny czy gdzie urzdzimy piknik dla pracownikw naszego biura. W wielu
wypadkach wynik tych negocjacji nie ma wielkiego znaczenia, a osoba majca najsilniejsze
preferencje z reguy wygrywa. Ale pomimo normalnych rnic zda i manipulacji, istnieje rytm
dawania i brania, poczucie rwnowagi i sprawiedliwoci.

W wielu sprawach moemy ustpi z niewielkim negatywnym skutkiem i szybko uleczy nasze ego i
odzyska energi. Jednoczenie oczekujemy od innych, e take od czasu do czasu pozwol nam
przeprowadzi nasz wol.

Kiedy ch kompromisu zaczyna znika, status quo staje si wzorcem na przyszo. To tak, jakby nie
wolno byo nam si zmienia czy zrezygnowa z roli, ktra nie zawsze nam odpowiada. Jestemy zahibernowani.

Kiedy byam dzieckiem, bawiam si z kolegami i koleankami w gr, ktr nazywalimy mroonym
berkiem". Jedno z nas byo berkiem i gonio inne dzieci, starajc si ich dotkn. Dziecko, ktre
zostao dotknite, zamierao w jednej pozycji i nie mogo si poruszy do koca gry. Trawnik, na
ktrym si bawilimy, w miar postpu gry zaczyna

wyglda jak wystawa rzeb, by usiany dzieciakami stojcymi nieruchomo w dziwnych, czasem
trudnych do utrzymania pozycjach. Emocjonalny szanta jest w duym stopniu podobny do tej gry. A
nie jest zabaw. Kiedy dotyka zwizek, ten usztywnia si, zastyga we wzorcach da i kapitulacji. Nie
wolno nam skorygowa naszej postawy, zmieni pozycji.

Allen to pogodny, dowcipny mczyzna, waciciel niewielkiej firmy meblarskiej. Jednak kiedy
przyszed do mnie po raz pierwszy, by

w ponurym nastroju. Zacz mwi o problemach ze sw now on, Jo.

31

- Mylaem, e Jo to wanie taka kobieta, jakiej potrzebuj. Jest wspaniaa, ma ogromne poczucie
humoru, jest bardzo bystra - zacz.

- To brzmi niele - odparam. - Skd wic ta smutna mina?

Po prostu nie wiem, czy to wszystko ma sens. Jestem pewien, e Jo mnie kocha, ale nie podoba mi si
to, co si midzy nami dzieje. Jeli tylko zasugeruj, e moglibymy spdzi troch czasu osobno - a
koledzy czsto namawiaj mnie, bymy poszli po pracy do kina czy do pubu - Jo okazuje, jak bardzo j
to boli. Patrzy na mnie tymi swoimi wielkimi oczyma i mwi: Co si stao? Czy ju ci si znudziam?
Ju nie chcesz ze mn by? Mylaam, e za mn szalejesz". Kiedy zaczynam planowa jakie wyjcie,
robi kwan min, prosi, bym zosta, pokazuje, jak bardzo j unieszczliwiam. Nie wiedziaem, e tak
wiele potrzebuje. Ja nie mam nic przeciwko temu, by wysza z koleankami, ale ona ogranicza
wszystkie swoje dawne kontakty. Tak jakby chciaa, bymy si nie rozstawali. Raz, kiedy odwayem
si wyj z kolegami, nie odzywaa si do mnie przez cay tydzie. Mylaem, e to wanie ta jedyna,
ale teraz mam do niej duy al. Nasz zwizek by taki wspaniay. Ale, do diaba, ona chce, by wszystko
ukadao si po jej myli.

Kiedy zalene, majce wiele potrzeb osoby wchodz w zwizek, czsto wpadaj w panik, jeli
partner pragnie spdza troch czasu bez nich. Lkaj si opuszczenia i odrzucenia i zamiast mwi o
tym, ukrywaj swoje lki. S przecie dorose i powinny" by niezalene, a nie czu si jak
przeraone dzieci. Kiedy Jo zobaczya, e Allen pragnie wicej wolnoci, zamiast porozmawia z nim o
swoich uczuciach, wyrazia je nie wprost. Obarczaa ma poczuciem winy, cho chcia po prostu
spdzi troch czasu bez niej.

Allen stara si ze wszystkich si zrozumie on.

Nie miaa atwego dziecistwa i to dlatego tak bardzo mnie potrzebuje. Nie wini jej za to, e czuje
si zagroona. Czasami dobrze mi z tym, e jestem z kobiet, ktra pragnie mnie tak bardzo, e nie
chce spuszcza mnie z oka.

Ale mwic szczerze, zaczyna mi to doskwiera. Jo dostaje to, czego chce, kiedy obarcza mnie tym
cholernym poczuciem winy. A ja czuj si jak ofiara losu, bo cay czas jej ustpuj.

Chocia Allen nie chcia si do tego przyzna, zdawa sobie spraw, e za bagalnymi spojrzeniami Jo i
jej czarujcymi zapewnieniami o mioci stay dania i presja. Jo oczekiwaa, e m bdzie spdza

z ni cay swj wolny czas - bya to jedyna rola, na jak chciaa mu pozwoli. Nie wolno mu byo mie
wasnych zaj czy zainteresowa.

Allen zrobi jednak co, co robi wiele szantaowanych emocjonalnie osb, zwaszcza na pocztku:
wyjani na korzy Jo swoje wtpliwoci 32

i zracjonalizowa jej kurczowe trzymanie go przy sobie, poniewa wsp

czu jej z powodu trudnego dziecistwa i ywi do niej gbokie uczucie.

Podobnie jak wielu ludzi, kiedy wywiera na nich nacisk osoba bardzo zaborcza i majce wielkie
potrzeby, Allen bdnie zinterpretowa to jako oznak ogromnej mioci. Jak zobaczymy w dalszej
czci tej ksiki, zrozumienie i wspczucie dla emocjonalnego szantaysty do niczego ci nie
doprowadz. Tak naprawd stanowi tylko wod na jego myn.

Kiedy ju dostrzeesz symptomy szantau emocjonalnego w twoim zwizku, poczujesz si, by moe,
tak jakby ziemia usuwaa ci si spod ng. Nagle zdasz sobie spraw, e tak naprawd nie znasz swego
partnera, rodzica, brata, szefa czy przyjaciela. Ze czego zaczyna w waszym zwizku brakowa. e nie
ma w nim miejsca na kompromis czy elastyczno. Rwnowaga si przestaje istnie, tracisz poczucie,
e raz jedno z was stawia na swoim, raz drugie. Tam, gdzie przedtem nie bya wymagana zapata" za
mio i szacunek, teraz to, czy nie wypadniesz z ask szantaysty, uzalenione jest od ustpowania
mu na kadym kroku.

33

ROZDZIA 2

Cztery oblicza szantau

Gdyby naprawd mnie kocha..."

Nie opuszczaj mnie, bo... (zrobi co, odejd...)"

Jeste jedyn osob, ktra moe mi pomc..."

Mgbym wiele dla ciebie zrobi, gdyby tylko..."

W jzyku szantau wszystkie te zdania s sposobami przedstawiania da. Rni si jednak

pomidzy sob, gdy kade z nich odzwierciedla inny typ szantau. Kiedy dokadnie przygldamy si
emocjonalnemu szantaowi, to, co wydaje si jednym typem zachowania, rozdziela si na cztery
rodzaje tak odmienne, jak warstwy kolorw pojawiajce si, kiedy wiato przechodzi przez pryzmat.

Najatwiej rozpozna prokuratorw", ktrzy dokadnie okrelaj, czego chc i jakie konsekwencje
czekaj nas, jeli im nie ustpimy.

Mog zachowywa si agresywnie lub uparcie milcze, ale niezalenie od ich zachowania, zo, ktr
czuj, kiedy natrafiaj na sprzeciw, jest zawsze skierowana bezporednio przeciw nam. Nalecy do
drugiej kategorii, biczownicy" podkrelaj, co sobie zrobi, jeli nie uda im si dopi swego.
Cierpitnicy" to utalentowani oskaryciele, ktrzy lubi obarcza nas poczuciem winy i czsto
zmuszaj nas do odgadywania ich pragnie, uwaajc, e to my powinnimy je spenia. Kusiciele"

poddaj nas serii testw i obiecuj wspaniae nagrody, ktre otrzymamy, jeli bdziemy im ulegli.

Kady typ szantaysty posuguje si odmiennym sownictwem i kady nadaje odmienne cechy
daniom, presji, grobom oraz wystawianym nam negatywnym ocenom, stanowicym elementy
szantau.

34

Rnice te utrudniaj rozpoznanie szantau, nawet jeli uwaamy si za wystarczajco bystrych, by go

zauway. Jeeli uwaasz, e wszystkie ptaki wygldaj jak orze, to moesz si zdziwi, kiedy kto ci
powie, e przepywajcy obok abd to te ptak. Podobnym zaskoczeniem moe by pojawienie si
nieznanej formy emocjonalnego szantau w twoim yciu. Ale kiedy ju poznasz cztery rodzaje
szantau, zaczniesz dostrzega alarmujce sygnay w zachowaniach innej osoby i stworzysz system
wczesnego ostrzegania, ktry pomoe ci przewidzie emocjonalny szanta, przygotowa si do niego,
a nawet mu zapobiec.

Prokurator"

Ten przewodnik po kwartecie szantaystw zaczynam od prokuratorw", nie dlatego, e jest ich
najwicej, ale dlatego, e ich szanta jest najbardziej oczywisty. Nie moesz nie zauway, e
spotkae si z prokuratorem", poniewa kady przejaw oporu natychmiast napotyka jego zo.
Moe wyraa j agresywnie, poprzez bezporednie groby - nazywam t grup aktywnymi
prokuratorami" - lub przejawia arzc si wcieko, tak jak robi to prokuratorzy" bierni.
Niezalenie od stylu, prokuratorzy" pragn zwizku, w ktrym to oni rzdz. Cokolwiek czujesz,
jakiekolwiek s twoje potrzeby, prokurator" lekceway twoje prawa. Ignoruje je.

Prokuratorzy" aktywni

Jeli wrcisz do pracy, to ci opuszcz".

Jeeli nie przejmiesz rodzinnej firmy, to pomin ci w testamencie".

Jeli sprbujesz si ze mn rozwie, to nigdy ju nie zobaczysz dzieci".

Jeli nie przyjmiesz tych godzin nadliczbowych, to moesz zapomnie o awansie".

Sowa te brzmi zdecydowanie - i budz lk. Czsto odnosz skutek, gdy daj nam wyran wizj
tego, co si stanie, jeli nie ustpimy agresywnemu prokuratorowi". Moe on wyrzdzi nam
krzywd. Prokuratorzy" nie zawsze s wiadomi penego oddziaywania swoich sw, nie zawsze
zauwaaj, jak czsto gro nam swoj dezaprobat, mwi innym, jacy jestemy okropni, czy
odbieraj nam co cennego. Mog nie 35

spenia nawet dziewidziesiciu procent swoich grb, a w czasie ciszy przed burz potrafi by
nawet mili, ale poniewa wymieniane przez nich konsekwencje naszego nieposuszestwa mog by
powane, yjemy w staym lku.

Liz, szczupa, ciemnooka kobieta o niskim, spokojnym gosie, przysza do mnie, podobnie jak wiele
innych kobiet przez lata mojej pracy, szukajc pomocy. Chciaa si dowiedzie, czy da si jeszcze
uratowa co z romansu, ktry przeksztaci si w chodne, wypenione emocjonalnymi naduyciami
maestwo. Spotkaa Michaela na sesji szkoleniowej dla sprzedawcw komputerw, kilka lat po
ukoczeniu szkoy redniej.

Kiedy pracowali w jednym zespole, zachwyci j jego autorytatywny sposb postpowania z ludmi i
umiejtno docierania do istoty kadego problemu. Atrakcyjny wygld mczyzny by dodatkowym
atutem.

Na pocztku Michael wydawa mi si wspaniay. Taki opiekuczy i odpowiedzialny. Jeszcze teraz

bywa midzy nami bardzo dobrze. Duo czasu upyno, zanim zauwayam, jakim bywa wadczym
potworem. W rok po naszym lubie zaszam w ci. Kiedy urodziy si blinita, wpadam w rutyn

macierzystwa. Gdy dzieci poszy wreszcie do szkoy, pomylaam, e sama te mogabym si

doksztaca. W naszej pracy albo si jest na czasie, albo wypada si z gry. Ale Michael uwaa, e
powinnam pozosta w domu, dopki nasze dzieci chodz do szkoy. I koniec. Gasi mnie za kadym
razem, kiedy pytam, czy dzieci nie mogyby zostawa w wietlicy po lekcjach i czy mog zapaci
czesne w szkole, do ktrej chciaabym chodzi.

Jestem bardzo sfrustrowana. Powiedziaam Michaelowi, e nie wiem, czy nadal chc by jego on. I
wtedy wszystko si zaczo. Powiedzia, e jeli go opuszcz, to zatrzyma wszystkie pienidze i
wyrzuci mnie na ulic. Zachowywa si jak kto zupenie mi obcy.

- Czy nie lubisz naszego piknego domu? Nie lubisz takiego stylu ycia? Sprbuj tylko wystpi o
rozwd, a bdziesz musiaa sta pod latarni, jak niektre

damy". I kiedy ju mj prawnik rozprawi si z tob, nigdy wicej nie zobaczysz dzieci. Daj sobie wic
spokj z rozwodem i zachowuj si przyzwoicie - wykrzykiwa.

Nie miaam pojcia, czy da si tak ponie zoci, czy te naprawd posunby si a tak daleko.
Powiedziaam wic prawnikowi, e rezygnuj, i przerwa

am procedur rozwodow. Teraz nienawidz Michaela i nie wiem, co robi.

Jak przekonaa si Liz, najwiksze pole do popisu prokuratorzy"

maj wtedy, gdy w maestwie pojawiaj si trudnoci, gdy koczy si romans lub gdy dochodzi do
rozwodu. By moe najgroniejszymi szantaystami s osoby podobne do Michaela, ktre w czasie
wielkiego stresu, gdy odczuwaj bl, mog grozi, e zniszcz partnerowi ycie, pozbawiajc go
zabezpieczenia materialnego czy uniemoliwiajc kontakty 36

z dziemi, i posuwajc si do kadej groby, jaka tylko przyjdzie im do gowy. Ludzie, ktrzy prbuj
radzi sobie z takim szantayst, zawsze znajduj si w niezwykle trudnym pooeniu. Jeli si
opieraj i staraj nie poddawa, to podejmuj ryzyko, e prokurator" zrealizuje swoje groby. Jeli

kapituluj albo staraj si zyska na czasie, to ogarnia ich ogromna zo: zo na szantayst za
stworzenie tak trudnej sytuacji i na samych siebie za to, e nie potrafi podj walki.

Dzieci to my

Nie zaskakuje nas fakt, e to rodzice najlepiej potrafi zmienia kompetentnych dorosych ludzi w
dzieci. Czsto rodzice utrzymuj nad nami kontrol dugo po opuszczeniu przez nas rodzinnego
gniazda i uwaaj, e musz pomaga nam w podejmowaniu decyzji, z kim wzi lub, jak
wychowywa dzieci, gdzie i jak mieszka. Ich ogromna wadza nad nami moe si wywodzi z naszej
lojalnoci wobec nich i lku przed wywoaniem ich dezaprobaty. Zdarza si, e lk ten ronie, kiedy
rodzice, chcc umocni swj autorytet i nasze posuszestwo, wywieraj na nas presj, posugujc si
testamentem czy obietnic obdarowania nas pienidzmi.

Mj klient, Josh, trzydziestodwuletni projektant mebli, spotka

mio swego ycia, energiczn businesswoman, Beth. Byby bardzo szczliwy, gdyby niejeden
problem - dezaprobata jego ojca, Paula.

Mj ojciec zawsze byt dewotem - jestemy katolikami - i w naszej rodzinie lub zawsze musia
odbywa si w kociele. A ja miaem takie szczcie, e zakochaem si w ydwce, ktr spotkaem
grajc w softball. Prbowaem rozmawia o tym z ojcem, ale on wpada we wcieko. Grozi, e jeli
oeni si z Beth, to nie bdzie yrowa poyczki, ktr chc zacign, by mc rozwija moj firm, a
na tej poyczce opieram wszystkie moje plany. Mwi te, e skreli mnie z testamentu. I wiesz co? On
moe to zrobi. Nie mog przyprowadza Beth do domu rodzicw ani nawet o niej wspomina - i to
jest okropne.

Nie ma sensu nawet z nim o tym rozmawia - ju prbowaem. Owiadcza wtedy, e nie ma zamiaru
znw porusza tego tematu i wychodzi z pokoju.

Cay czas zadaj sobie pytania: Czy jestem na sprzeda? Ile warta jest moja dusza? Czy mam przesta
widywa si z moj rodzin, czy te lepiej kama i udawa, e Beth nie istnieje? To mnie wykacza.
To wicej ni pienidze -

zawsze miaem bliskie kontakty z rodzin, a teraz nie mog wej do domu, jeli nie skami.

Rodzice, ktrzy nale do prokuratorw", czsto zmuszaj dzieci do dokonania wyboru pomidzy
nimi a innymi ukochanymi osobami.

Doprowadzaj w ten sposb do sytuacji, w ktrej kady wybr to zdrada.

37

A ich szantaowane dzieci czsto ulegaj zudzeniu, e jeli zrezygnuj z nieodpowiedniego"

partnera, by utrzyma pokj w rodzinie, nastpnym razem uda im si znale kogo, kto pomylnie
przejdzie test.

Oczywicie, to tylko zudzenie. Rodzice posugujcy si takim szanta

em bez wtpienia dostrzeg wady take w nastpnej osobie i w nastpnej, i w kadym, kto moe im
przeszkadza w kontrolowaniu dorosego dziecka.

Josh stawa na gowie, starajc si zadowoli ojca, nie rezygnujc jednak z tego, czego pragn dla
siebie. Mia przed sob tylko takie wybory, ktre zagraay jego wewntrznemu ja". Mg
podporzdkowa si ojcu - ale wtedy musiaby zrezygnowa z Beth, czego nie chcia -

albo tylko udawa, e uleg, i y w kamstwie.

Kiedy manewrujemy, by unikn kary, jak chc nam wymierzy tacy szantayci, i agresywnoci, z
jak nas traktuj, zaczynamy czasem robi co, co zaskakuje nas samych - kamiemy, ukrywamy
pewne fakty, oszukujemy - aby zachowa pozory posuszestwa. Zachowujc si jak buntownicze

nastolatki, amic nasze wasne zasady, pogbiamy jeszcze niezadowolenie z samych siebie, ktre
odczuwamy, kiedy nie sprzeciwilimy si szantaycie.

Milczenie

Prokuratorzy" nie musz wiele mwi, by poinformowa nas o swoim stanowisku. Rwnie skuteczni
jak szantayci, ktrych poznalimy do tej pory, s szantayci, ktrzy milcz i dsaj si, wyraajc
swoj zo niewerbalnie.

Jim, autor piosenek, ktrego spotkalimy w poprzednim rozdziale, wkrtce po zamieszkaniu z Helen
okaza si milczcym szantayst, a jej opis tego, jak wywiera na ni presj, jest dobrym przykadem
takiego stylu szantaowania.

Nie wiem, co zrobi. Kiedy jest ze mnie niezadowolony, zamyka si w sobie i wydaje si taki odlegy.
Wiem, e jest wcieky, ale tego nie mwi. Pewnego wieczoru wrciam do domu pno. Okropnie
bolaa mnie gowa. Prowadziam tego dnia niezwykle wyczerpujce lekcje, a szef zada ode mnie
raportu o zatrudnieniu, ktry musia przedstawi wraz z projektem budetu, nie miaam wic nadziei
na wieczorny odpoczynek. Jim przygotowa kolacj, zapali wiece i wspaniale mnie przywita. Byam
naprawd wzruszona. Potrafi by taki miy.

Kiedy potem chcia si przytuli, ju wiedziaam, czego ode mnie oczekiwa.

Zazwyczaj nie miaabym nic przeciwko temu, ale wtedy wci pkaa mi gowa, i mylaam o pracy,
ktr musiaam jeszcze wykona. Czuam si tak zainteresowana seksem jak papierowa torba.
Prbowaam bardzo delikatnie powiedzie, e w tej chwili jest to niemoliwe, i zaproponowa mu,
bymy to przeoyli.

38

Ale Jim byt bardzo zawiedziony. Nie odezwa si ani jednym sowem. Zacisn

szczki, spojrza na mnie tym szczeglnym spojrzeniem i wsta. Za chwil usyszaam trzaniecie
drzwiami jego pracowni i muzyk z magnetofonu.

Przeduajce si lodowate milczenie tych szantaystw jest trudne do zniesienia. Gotowimy chyba
zaprzeda dusz, by je przerwa. Powiedz co" - bagamy. Krzycz na mnie. Wszystko jest lepsze ni
ta cisza". Zazwyczaj im bardziej staramy si skoni nadsanego szanta

yst, by powiedzia, o co mu chodzi, tym bardziej si zacina i wycofuje, przeraony perspektyw

skonfrontowania si z nami czy te z wasn zoci.

Nie wiedziaam, co robi. Przytaczao mnie poczucie winy. Zachowa si tak romantycznie, a ja
zrewanowaam si takim chodem. Poszam wic do niego i prbowaam porozmawia. Siedzia tam
i patrzy, jakby mnie nie widzia, po czym powiedzia: Nie odzywaj si do mnie".

Musiaam co zrobi, by si z nim pogodzi. Zaoyam wic bia satynow koszul nocn, weszam
do pracowni, zarzuciam mu rce na szyj i przeprosi

am go. Skoczyo si to tym, e kochalimy si w pracowni. Brzmi to moe ekscytujco, ale dla mnie
wcale nie byo przyjemne. Wci bolaa mnie gowa i byam strasznie spita. Ale tak bardzo zaleao
mi, by ze mn normalnie rozmawia. Nie mogam znie tej ciszy.

Milczcy szantayci barykaduj si za cian ciszy i obarczaj nas ca odpowiedzialnoci za swe

uczucia. Podobnie jak Helen, bardzo le si czujemy, kiedy kto karze nas w ten sposb. Zauwaamy,
e w tej ciszy narasta zo szantaysty, i wiemy, e stanowimy jej cel. Szantaysta chwyta nas w
puapk stresu i napicia, i wikszo nas, tak jak Helen, szybko si poddaje, bo to najprostsza znana
nam droga do doznania ulgi.

Podwjna kara

Kiedy jeste w podwjnym zwizku, w ktrym twj kochanek jest twoim szefem lub twj najlepszy
przyjaciel - partnerem w interesach, moliwo karania zwiksza si. Szantaysta moe przenosi
kady problem z jednego zwizku w drugi.

Moja klientka, Sherry, dwudziestoomioletnia ambitna kobieta o urodzie modelki, bya niezwykle
poruszona, kiedy przysza do mnie po raz pierwszy Prbowaa zerwa romans z mczyzn, dla
ktrego pracowaa. Sherry zdecydowaa si pracowa jako sekretarka, by pozna wiat filmu, i szybko
zostaa asystentk szefa dziau efektw specjalnych, energicznego pidziesiciodwuletniego
filmowca, Charlesa.

39

Charles, podobnie jak Sherry, ukoczy jeden z najlepszych uniwersytetw w Stanach. czya ich
mio do czarno-biaych niemych filmw i wspczesnej sztuki. Sherry szybko zainteresowaa si
mczyzn, ktry traktowa j powanie. Ich rozmowy byy bardzo oywione. Ze wzgldu na
stanowisko Sherry, Charles wprowadza j w tajniki wiata filmowego biznesu i zawierania
kontraktw. Przez wiele miesicy szkoli j i przygotowywa do pracy na stanowisku kierownika, tak
by moga uczestniczy w spotkaniach z klientami i pomaga mu w prowadzeniu firmy.

Przyjaciele Sherry ostrzegali j, by nie wizaa si ze swym szefem, tym bardziej e jest onaty.
Charles wydawa si jej jednak duo bardziej interesujcy ni mczyni w jej wieku i chocia nie od
razu jej si spodoba, dugie godziny intensywnej pracy zbliyy ich do siebie.

Rosnce erotyczne napicie pomidzy nimi miao sw kulminacj w gorcym romansie.

Wiem, wiem. Podstawowa zasada to nigdy nie romansowa z szefem. Ale Charles to taki niezwyky
mczyzna. Nikt nigdy nie dziaa na mnie tak jak on.

Lubi obserwowa, jak pracuje jego umys, lubi jego atwo wypowiadania si. Moe mnie tak
wiele nauczy. A to, e mog by jego ulubion studentk, sprawia, e czuj si, jakbym wygraa los
na loterii. Uwielbiam by z nim tak blisko, uwielbiam wiadomo, e tyle nas czy. Mamy t sam
wizj firmy.

Charles nie moe rozmawia z on o swojej pracy - ona jest alkoholiczk, wci nieobecna duchem.
Ju zanim rozpocz si nasz romans, mwi, e kiedy tylko ona stanie na nogi, opuci j. Wic si nie
zastanawiaam.

Romans by gwatowny, seks - fantastyczny, dowiadczenia w pracy bardzo satysfakcjonujce. Ale

miny dwa lata, a Charles nie wykona

adnego ruchu, by rozsta si z on. W miar upywu czasu Sherry zauwaya, e nie zanosi si, by
mia kiedykolwiek si rozwie.

Po dwch latach niespenionych obietnic zrozumiaam, e Charlesowi bardzo odpowiada sytuacja

onatego mczyzny, ktry ma kochank. Ja jednak nie chciaam odgrywa tej roli przez cae ycie.
Chciaabym kiedy mie prawdziw rodzin. Pewnego dnia, przy obiedzie poinformowa mnie, e na
wakacje wyjeda z on i crk do Parya. Wiedzia, jak bardzo kocham Pary, czasem mwilimy, e
tam si pobierzemy, ale wiem, e yam w krainie fantazji.

Byam zaamana, kiedy to sobie uwiadomiam, i w kocu powiedziaam Charlesowi, e chc cofn
nasze relacje do tego miejsca, w ktrym bylimy przed romansem. Przyznaam, e bdzie to smutne,
ale byam przekonana, e damy sobie rad.

Charles zawsze by dla mnie tak miy i dobry, e jego reakcja wprawia mnie w zdumienie. Powiedzia,
e jeli przestan si z nim spotyka, to mog te poegna si z prac. Nie wiem, czy potrafi
poradzi sobie z rozstaniem 40

i jednoczenie z utrat pracy. Byam ju tak blisko robienia tego, co lubi...

Boj si, e on naprawd zatrzanie przede mn drzwi do kariery. Ale gdybym z nim pozostaa,
czuabym si jak prostytutka. Nie mogabym spojrze sobie w oczy. Nie potrafi uwierzy, e w ogle
bior to pod uwag.

Charles stan przed utrat namitnej kochanki, z ktr zwizek prawdopodobnie odmadza go i
dodawa mu energii. Kiedy zrozumia, e moe to straci, zdesperowany uciek si do grb, majc
nadziej, e w ten sposb utrzyma Sherry przy sobie. Taka reakcja zaszokowaa j, ale biorc pod
uwag silne uczucia wywoane koczeniem si romansu, nie bya wcale nietypowa.

Sherry musiaa zmierzy si z sytuacj, z ktr ludzie, a zwaszcza kobiety, spotykaj si od lat.
Wizanie si z osob, ktra ma nad nami wadz, zawsze niesie ze sob due niebezpieczestwo.
Jeeli dojdzie do kryzysu, to moesz - podobnie jak Sherry - odkry, e stres i rozczarowanie skaniaj
osob, ktra wypeniaa du cz twojego ycia, do karania ci. Ale jak zobaczymy pniej, Sherry
nie bya tak bezradna, jak jej si w pierwszej chwili wydawao. Stay przed ni rne moliwoci, ktre
omwi w dalszej czci ksiki.

Ich zalepienie - i nasze

Im bliszy zwizek, tym wicej mamy do stracenia i tym bardziej jeste

my podatni na manipulacje prokuratorw". Nie chcemy rozstawa si z osobami, na ktrych bardzo

nam zaley i z ktrymi wi nas dugotrwae wizi, czy te - jak w wypadku Sherry - od ktrych zaley
nasza praca. Czsto duo znosimy, by unikn przeciwstawienia si takim osobom. Nadal chcemy
ufa szantaujcym nas osobom i nasze prawdziwe pogldy na temat ich postpowania spychamy na
samo dno wiadomoci. Josh, na przykad, nie potrafi dostrzec, e jego ojciec, chocia twierdzi, i
chodzi mu wycznie o dobro syna, stawia mu dania egoistyczne i w ogle nie bra pod uwag
uczu Josha. dania

prokuratorw" rzadko s inne.

W miar rozwoju sytuacji konsekwencje, jakimi grozi szantaysta, mog by zatrwaajce:

porzucenie, emocjonalne odcicie si, odmowa dostarczania pienidzy czy innych dbr, rosnca
zo, ktrej jestemy celem. I najbardziej przeraajce - groba uczynienia nam fizycznej krzywdy.
Najstraszniejsze groby zamieniaj si w naduycia emocjonalne, kiedy przechodz w zastraszanie, a
jedna osoba przejmuje cakowit kontrol nad zwizkiem.

W gorczce szantau emocjonalnego, zalepieni intensywnoci wasnych potrzeb, prokuratorzy"

wydaj si obojtni wobec naszych uczu i niezbyt krytyczni wobec samych siebie. Szczerze wierz w
suszno 41

tego, co robi, oraz w to, e maj prawo do realizowania swoich pragnie.

Stawienie im czoa wymaga ogromnej wewntrznej siy, ale jest moliwe.

Dysponujc odpowiednimi narzdziami i korzystajc z moich rad, wszystkie osoby spord moich
klientw, ktre stay si celem szantau, potrafiy odzyska zaufanie do siebie i zdoay w kocu
powiedzie - i okaza -

e nie dadz si wicej szantaowa.

Biczownik"

Kady z nas spotka kiedy kilkuletniego szantayst, ktry rozpoczyna awantur, mwic na
przykad: Jeli nie pozwolisz mi zosta i oglda filmu, to przestan oddycha i zrobi si niebieski!".
Doroli ludzie, ktrzy gro ukaraniem samych siebie, s moe nieco bardziej wyrafinowani, ale
zasada jest identyczna. Informuj nas, e jeli nie zrobimy tego, czego chc, to bd smutni i moe
nawet nie bd mogli normalnie funkcjonowa. Przyrzekaj na przykad, e zrobi co, by zrujnowa
sobie ycie albo wyrzdzi sobie krzywd. Wiedz, e najskuteczniejszym sposobem manipulowania
nami s groby, e zmarnuj swoje zdrowie czy szczcie. Nie k si ze mn, bo zachoruj albo
wpadn w depresj". Musisz mnie uszczliwi, bo inaczej rzuc prac". Jeli nie przestaniesz
spotyka si z X., to przestan je i pi, przestan spa i bra lekarstwa. Zrujnuj sobie ycie". Jeli
mnie rzucisz, zabij si". To groby takiego szantaysty.

Allen, biznesmen, ktrego poznalimy w rozdziale pierwszym, powoli zacz zdawa sobie spraw, e
jego ona, Jo, szantauje go, kiedy opisuje, co si z ni stanie, jeli on si jej nie podporzdkuje. Z
czasem jej nie koczce si dania, by spdza z ni wicej czasu, oraz jej niech do wszelkich
samodzielnych zaj zaczy mu coraz bardziej doskwiera.

Nie jestem pewien, czy potrafi wykona jaki drastyczny ruch, a nic innego do niej nie dociera.
Prbowaem jej powiedzie, e tak duej by nie moe, ale ona nie chce o tym rozmawia. Milczy i

czasem widz, jak jej oczy zachodz zami. Potem zamyka si w sypialni. Prosz, by wysza, i w kocu
zaczyna mwi, ale zawsze jest to mowa oskarycielska.

Ostatnio chciaem tylko pojecha do siostry do Oregonu i spdzi u niej troch czasu. Jo zareagowaa,
jakbym opuszcza nasz planet i nie zostawia adresu.

- Wiesz, e kiedy ci nie ma, nie mog ani spa, ani pracowa - powiedziaa.

- Potrzebuj ci. A teraz mam taki ciki okres w pracy. Liczyam na to, e z twoj pomoc zbior siy
przed sezonem wyprzeday. Jeli ci tutaj nie 42

bdzie i nie pomoesz mi si zorganizowa, to wszystko si zawali. W takim napiciu nie bd moga
wykonywa swoich obowizkw. Nie obchodzi ci, e ci potrzebuj? Jeli chcesz zmarnowa mi
ycie, to wyjedaj sobie, dokd tylko masz ochot i kiedy tylko chcesz!

Powiedziaem jej:

- Przecie to nie koniec wiata. Chc tylko spdzi troch czasu z moj siostr.

Ale wedug niej opuszczaem j. Odwoaem wyjazd i udaj, e nigdy nie chcia

em jecha. Od chwili, gdy powiedziaem, e zostaj w domu, Jo jest niezwykle mia i czua, jakby to
by drugi miesic miodowy. Czasem jednak mam uczucie, e si dusz.

Dramatyczne sowa, histeria i atmosfera kryzysu (wywoanego przez ciebie, oczywicie) otacza
biczownikw", ktrzy s osobami majcymi wielkie potrzeby i zalenymi. Maj oni tendencj do
tworzenia spltanych" zwizkw z bliskimi sobie ludmi i czsto ogromnie trudno przychodzi im
przyjcie odpowiedzialnoci za wasne ycie. Jeli uciekaj si do szantau, to usprawiedliwiaj swoje
dania, winic ci za wszelkie trudnoci yciowe czy to rzeczywiste, czy wyimaginowane. Tak
naprawd cechuje ich niezwyky talent do obarczania ci poczuciem odpowiedzialnoci za to, co im

si przydarza. Prokuratorzy" zmieniaj ofiar szantau w dziecko, biczownicy" natomiast obsadzaj

swoje ofiary w roli dorosego -jedynego dorosego w zwizku. Jestemy tymi, ktrzy maj spieszy do
nich, kiedy pacz, uspokaja ich, gdy s smutni; mamy dowiedzie si, co jest przyczyn ich
niezadowolenia i naprawi zo. Powinnimy by kompetentnymi osobami, ktre uchroni ich przed
nimi samymi, wyzwol z bezradnoci, otocz opiek ich delikatne ja".

Przez ciebie nie wyzdrowiej

Najwicej telefonw do mojego programu radiowego pochodzi od rodzicw w rednim wieku,

pragncych dowiedzie si, jak radzi sobie z dorosym dzieckiem, ktre naduywa narkotykw, nie
chce pracowa ani chodzi do szkoy, i ktre zmuszeni s utrzymywa. Zawsze, kiedy rodzice prbuj
zmieni t sytuacj, spotykaj si z grobami: Dobrze, wyprowadz si. Zao si, e bdziecie
zadowoleni, widzc mnie na ulicy. I tak nigdy mnie nie kochalicie". Zostan prostytutk i wtedy
bdziecie szczliwi". Zastraszeni rodzice zgadzaj si na utrzymanie status quo, chocia jest to
destruktywne dla wszystkich zaangaowanych osb.

Moja klientka, Karen, emerytowana pidziesicioletnia pielgniarka, rozpocza terapi, chcc

uzdrowi swj zwizek z crk; ciko nad tym pracuje. Aby pomc Melanie w pokonaniu powanego
43

uzalenienia od alkoholu, Karen opacia kosztowny program rehabilitacyjny, znalaza pomoc dla
siebie, wstpia do Al-Anon i namwia crk na uczestniczenie w programie szkoleniowym w
szpitalu, w ktrym wczeniej pracowaa. Nie oczekiwaa wdzicznoci, ale nie spodziewaa si te
szantau.

Melanie to wspaniaa dziewczyna, jestem dumna z tego, co zrobia, by odmieni swoje ycie. Cigle
jednak kcimy si o pienidze. Kiedy wysza za Pete'a, zaplanowali kupno domu i poprosili mnie o
poyczk na pierwsz wpat. Wiesz, jak wyglda pensja pielgniarki. Bardzo chciaam im pomc, ale
nie miaam adnych oszczdnoci oprcz mego funduszu emerytalnego,, a tych pienidzy nie
chciaam rusza. To cae moje zabezpieczenie na przyszo. Ale Melanie miaa do mnie al, e mam
pienidze, a ona musi sobie radzi bez nich. Musia

a mie ten dom. Martwi si, bo mam wraenie, e jej uniezalenienie si od alkoholu jest jeszcze
niepewne, a ona sama miewa bardzo chwiejne nastroje. Wic to tak jakby mwia mi: Musisz na

mnie uwaa, bo inaczej mog wrci do naogu". Groba brzmi: Jeli nie bdziesz traktowa mnie
tak, jak chc by traktowana, to znw zaczn pi". Nie mam wyboru, musz pomc im w spacie
domu.

Bardzo czsto sysz takie stwierdzenia od osb, ktre stay si celem szantaysty. Odzwierciedlaj
one ich poczucie, e s ofiarami.

Karen tak naprawd miaa kilka moliwoci, ale musiaa wykona pewn prac, by nauczy si je
dostrzega i wykorzystywa. Groby Melanie, e powrci do naogu, trafiay jej matk wprost w
serce. Jak uwiadomiam Karen, bya to taktyka silnej rki, ktra w ogle nie pasowaa do opisu
Melanie jako osoby sabej i delikatnej. Biczownicy" czsto dla kamuflau korzystaj z etykietki
czowieka sabego i bezradnego.

Ostateczna kara dla samego siebie

Ostateczna groba, jak mog wysun biczownicy", jest przeraajca: sugeruj, e popeni
samobjstwo. Taka groba - a nigdy nie mona jej lekceway - moe by stosowana regularnie przez
szantayst, ktry orientuje si, e odnosi ona najlepszy skutek. Stale lkamy si, e po latach
faszywych alarmw ktrego dnia wrcimy do domu i zobaczymy przed nim karetk.

Eve to moda, atrakcyjna artystka, ktra mieszka z Elliotem, wybitnym czterdziestoletnim malarzem.
Ich zwizek na pocztku by bardzo silny, ale kiedy zamieszkali razem, romantyczne oddanie
przeksztacio si w drczc zaleno. Eve dostrzegaa zmienne nastroje Elliota, ju kiedy si
spotykali, lecz przypisywaa je wraliwoci i artystycznemu temperamentowi" mczyzny. Bya
zupenie nieprzygotowana na to, by 44

radzi sobie z jego nawracajc depresj i uzalenieniem od tabletek nasennych. Coraz bardziej
oddalali si od siebie. Nie czy ich ju seks, nie ma midzy nimi bliskoci. Eve pracuje jako asystentka
Elliota, on j utrzymuje. Elliot sprzeciwia si wszelkim podejmowanym przez ni prbom zajcia si
wasn karier. Nalega nawet, by ich prace byy wystawiane razem.

W kocu zdaam sobie spraw, e musz odej i mie wasne ycie. Jednak za kadym razem, kiedy
wykonuj jaki ruch w tym kierunku, Elliot grozi, e przedawkuje tabletki nasenne. Pierwszy raz tylko
si rozemiaam. Powiedzia

am, e chc zapisa si na lekcje rysunku, a on na to:

- Chcesz wic, ebym umar.

Tak bardzo lubi takie przedstawienia, e mylaam, i artuje. Ale stale powtarza Nie mog bez
ciebie y", Jeli mnie opucisz, to nie dam sobie rady". To wcale nie jest ju zabawne, to
przeraajce. Wspczuj mu z powodu jego cierpienia, ale jednoczenie jestem na niego wcieka.
Dlaczego postawi mnie w tak trudnej sytuacji? Chciaam tylko pj na kurs.

W typowy dla tego rodzaju szantau sposb, groby Elliota oddziauj na silne poczucie
odpowiedzialnoci Eve.

- By dla mnie taki dobry. Nie znajduj w sobie siy, by go opuci.

Gdyby co sobie zrobi, nigdy bym sobie tego nie wybaczya - powiedziaa Eve. A po chwili dodaa z
penym przekonaniem: - Poczucie winy by mnie zabio.

Wikszo biczownikw" nie posuwa si tak daleko jak Elliot, chocia karanie samego siebie moe
czasem przybiera tak form. Jak powiedziaam Eve, pozostanie z tak osob nie jest rwnoznaczne
z u-ratowaniem jej. Decyzja o autodestrukcji wypywa przecie od nich, nie od ciebie. Oczywicie
moesz pomc osobie o skonnociach samobjczych w znalezieniu wsparcia i pomocy. Ale jeli
zostajesz, bo masz poczucie, e twoim obowizkiem jest broni t osob przed ni sam, to z
pewnoci nadal bdzie si ona ucieka do tej przeraajcej formy emocjonalnego szantau.

Cierpitnik"

Wyobraenie cierpitnika" wyryte jest w naszej kulturze w formie znajomego obrazu: Kobieta o
skrzywionej twarzy siedzi w ciemnym pokoju, czekajc, a zadzwoni ktre z jej dzieci.

45

- Jak si mam? - mwi, kiedy telefon w kocu dzwoni. - Pytasz, jak si mam? Nie dzwonisz, nie
odwiedzasz mnie. Zapomniae o wasnej matce. Mogabym umrze, a ty nawet by tego nie
zauway

Cierpitnicy" wychodz z zaoenia, e jeli le si czuj, s chorzy, nieszczliwi, czy te po prostu im

si nie wiedzie, to jest tylko jedno rozwizanie: my mamy da im to, czego chc - nawet jeli nie
mwi nam, co to jest. Nie strasz ani nas, ani siebie tym, e wyrzdz sobie krzywd. Daj nam za to
do wyranie do zrozumienia, e jeli nie zrobimy tego, czego od nas oczekuj, to bd cierpie i to z
naszej winy.

Ta ostatnia cz oskarenia: To twoja wina", czsto nie zostaje wypowiedziana, lecz, jak si
przekonamy, moe czyni cuda ze wiadomoci osoby, ktra jest celem szantau.

Przedstawienie zasugujce na nagrod

Cierpitnicy" s niezwykle zaabsorbowani swoim samopoczuciem, a twoj nieumiejtno czytania

w ich mylach uwaaj za dowd, e nie do ci na nich zaley. Gdyby naprawd ich kocha,
potrafiby bez sw odgadn, co ich martwi. Salonow gr, jak opanowali do perfekcji, mona by
nazwa Zgadnij, co mi zrobie".

Przygnbieni, milczcy, czsto ze zami w oczach, cierpitnicy"

wycofuj si, kiedy nie realizujemy ich pragnie, lecz nie mwi nam, dlaczego. Powiedz nam, czego
chc dopiero pniej, pozwalajc nam godzinami czy nawet tygodniami trwa w niepewnoci i
niepokoju.

Moja klientka, Patty, czterdziestotrzyletnia urzdniczka w ministerstwie, powiedziaa mi, e zawsze

kiedy nie zgadzaa si z mem, Joe'em, on bardzo dramatycznie kad si do ka.

Rzadko wychodzi i mwi mi, czego chce, a w tych nielicznych wypadkach, kiedy mi o tym powie, to,
jeli nadal si nie zgadzam, natychmiast staje si przygnbiony i nieszczliwy... i wychodzi na spacer.
Ma najsmutniejsze oczy na wiecie. Zazwyczaj te ktnie bez ktni zdarzay si nam, kiedy jego matka
zapowiadaa swj przyjazd - najczciej w najmniej dogodnym dla mnie czasie. Ale przestaam si
sprzeciwia, bo miaam ogromne poczucie winy, kiedy Joe by taki smutny.

Zazwyczaj jest tak. On wydaje z siebie gbokie westchnienie, a kiedy pytam, co si stao, rzuca mi
przepenione blem spojrzenie i mwi:

,'-Nic.

Potem musz sama doj do tego, jak to zbrodni popeniam tym razem.

Siadam na ku i przepraszam go za to, e zrobiam co, co go tak zasmucio.

Jednoczenie prosz, by powiedzia mi, co to takiego byo. I po godzinie czy dwch dostaj
odpowied na moje pytanie. Pewnego razu moje przewinienie polegao na tym, e powiedziaam, i
wedug mnie nie moemy pozwoli sobie 46

na komputer, ktrego on tak pragn! Jak mogam by tak niewraliwa i poda?

Wic oczywicie zaproponowaam, by poszed i kupi ten komputer- i prosz, prosz - od razu si
rozchmurzy.

Joe nie potrafi usi i przedyskutowa z Patty sprawy komputera. Wic wypowiedzia si w inny
sposb - wykorzysta cae swoje zdolno

ci aktorskie, by przekaza jej informacj, e zasmucia go, doprowadzia do choroby, e przez ni boli
go gowa. Popad w depresj, poniewa Patty bya taka niedobra". Cierpitnicy" patrz w lustro i
widz ofiar. Rzadko staraj si oczyci atmosfer czy prosz o to, czego pragn.

Cierpitnicy" mog z pozoru wydawa si sabi, ale tak naprawd s skromniejsz" odmian
tyranw. Moe nie krzycz i nie robi scen, ale ich zachowanie rani nas, zaskakuje i zoci.

Ofiara okolicznoci

Nie kade cierpienie jest ciche. Niektrzy cierpitnicy" chtnie dziel si z nami szczegami swych
nieszcz i, podobnie jak ich milczcy kuzyni, oczekuj, e wszystko naprawimy. Jeli nie wiedzie im
si doskonale, to znaczy, e nie dajemy im czego niezbdnego do szczcia.

Moja klientka, pidziesiciosiedmioletnia Zoe jest osob inteligentn i pewn siebie. Pracuje jako
ksigowa w duej agencji reklamowej, a jej praca jest tam bardzo ceniona. Przysza do mnie z
powodu problemw z koleank z pracy.

Tess jest najmodsz osob w naszym zespole i zapomina o tym, e wikszo nas przez lata
wykonywaa drobne papierkowe roboty, by zdoby obecn pozycj. Myli, e cho ma o pitnacie lat
mniejsze dowiadczenie ni reszta zespou, dostanie najciekawsze prace. Prbowaam jej to
tumaczy, ale ona jest taka niecierpliwa. Potem zaczy si jej problemy z szefem i chorobliwie si
boi utraty pracy. Kadego dnia przychodzi do mojego biura i wyrzuca z siebie list swoich alw.
Dale'owi, jej koledze, nie podoba si jej tekst reklamowy. Nie dostaa si do wanego klienta, i
uwaa, e on jej unika. Jej komputer nie dziaa. A pies zjad prac, ktr wzia do domu. Czasem
sama zauwaa, jak miesznie to brzmi, ale zawsze jest tak niepewna siebie.

Mwi, e jest tak przygnbiona, e z trudem wstaje z ka, e zacza pali jednego papierosa za
drugim, e strasznie chudnie... Prbowaam j pociesza i mylaam, e to skutkuje, ale potem
zdarzyo si co, co postawio mnie w przykrej sytuacji. Tess zacza nalega, bym przyja j do mego
zespou, ktry bdzie pracowa nad duym, nowym projektem.

- Wyrzuc mnie, jeli mnie nie przyjmiesz - powiedziaa. - Dale mnie nie znosi, ale tobie ufa i jeli tylko
mi pomoesz przekona go do mnie, to jestem pewna, e wszystko si odmieni.

47

Kadego dnia syszaam: Wylec, jeli nie wyrzdzisz mi tej maej przysugi"

i Tak si martwi. Cierpi prawdziwe katusze. Musisz mi pomc".

Tak naprawd sdz, e za mao umie, by wykona swoj cz pracy, ale mimo to przyjam j do
zespou, bo wydawao mi si, e oka si egoistk, jeli tego nie zrobi. Przekonaa mnie - kupiam
jej wiar w to, e mog zaradzi jej depresji. Nie wpadam na to, e jej kopoty w pracy maj zwizek z
jej ogln postaw yciow. Teraz martwi si, bo wszyscy musimy pracowa ciej-Tess zupenie
sobie nie radzi. Czuam si taka dobra, kiedy powiedzia

am jej, e jest w moim zespole. Ale ju si tak nie czuj. Czuj si wykorzystana.

Nie uwierzysz, ale ona chce, bym obdarzya j wiksz odpowiedzialnoci, mimo e nie moe
podoa tej, ktra ju na niej spoczywa. Chc jej pomc -

widz w niej sam siebie, kiedy byam moda - ale to ju wymyka si spod kontroli i jeli nie poo
temu kresu, mog zniszczy swoj reputacj.

Cierpitnicy", tacy jak Tess, mwi nam, e wszystko sprzysigo si przeciwko nim, e los chce, by
le im si wiodo. Ich przewodni piosenk mgby by stary blues, ktrego sowa brzmi: Gdyby nie
zy los, nie miabym adnego losu". Potrzebuj tylko maej zmiany, by wszystko odmienio si na

lepsze. Czsto posiadaj swoisty wdzik, ktry moe na nas oddziaywa. Oczywicie, cierpitnicy" ci
daj nam do zrozumienia, e jeli ta zmiana w ich yciu si nie wydarzy - a to my mamy j zapewni zaami si. I to my bdziemy odpowiedzialni za ich zaamanie, ktre potrafi opisywa w
najdrobniejszych szczegach.

Skutecznie odwouj si do naszych uczu opiekuczych. Problem polega na tym, e jeli pomoemy
im ten jeden jedyny raz", z pewnoci wrc po wicej. Rola opiekuna cierpitnika" to
penoetatowa praca, a nie chwilowe zastpstwo.

Kusiciel"

Kusiciele" to szantayci najbardziej subtelni. Obiecuj nam mio, pienidze, karier przysowiow marchewk - i daj do zrozumienia, e jeli nie bdziemy zachowywa si zgodnie z ich
wol, to nie otrzymamy nagrody. Nagrody wydaj si atrakcyjne, ale rozsypuj si w proch za kadym
razem, kiedy jestemy ich bliscy. Nasze pragnienie otrzymania tego, co zostao obiecane, moe by
tak silne, e wielokrotnie musi spotka nas rozczarowanie, zanim zdamy sobie spraw, e jestemy
emocjonalnie szantaowani.

Pewnego popoudnia podczas lunchu moja przyjacika Julie, scenarzystka filmowa, opowiedziaa mi
o swej walce z takim kusicielem", 48

mczyzn, o ktrym z wielkim podnieceniem opowiadaa, kiedy widziaymy si ostatnio. Alex,

dwukrotnie rozwiedziony biznesmen, spotyka si z Julie od kilku miesicy. Kiedy si poznali, Julie
prowadzia w domu ma firm usugow, a wieczorami pracowaa nad scenariuszami. Twoje
scenariusze s wspaniae" - stwierdzi Alex ju na pocztku ich znajomoci i zawsze j zachca do
dalszych wysikw.

Powiedzia, e ma kilku przyjaci wrd producentw, ktrzy szukaj - jak on to uj?- inteligentnych
scenariuszy, takich jak moje. Wanie miao si odby weekendowe party i Alex obieca mnie
przedstawi. Pracowaam tak ciko, ta szansa wydawaa si wspaniaa. Potem pojawia si
marchewka i kij. Nie zapraszaj nikogo z tej twojej cyganerii - powiedzia. - Uwaam, e to dla ciebie
ze towarzystwo".

Kiedy odmwia, spotkanie z wpywowymi przyjacimi Alexa nie doszo do skutku, pojawiy si
natomiast nowe wspaniae obietnice. Alex dawa jej kosztowne prezenty - kupi nowy komputer,
ktry zastpi jej dotychczasowy stary jak wiat sprzt, opaci opiekunk dla jej siedmioletniego syna,
Trevora. Ale kademu z prezentw towarzyszy warunek, ktry musiaa speni. Mgby otworzy
przed ni wiele drzwi, gdyby tylko zechciaa pomc w przygotowaniu przyj w jego domu. Moe
przecie zrezygnowa z pisania wieczorami i bywa z nim - tylko dla swego dobra.

Przywizana do Alexa i ambitna, Julie pragna tego, co mia jej do zaoferowania, i prbowaa
utrzymywa ten zwizek. W kocu okazao si, jaki by jego ostatni warunek.

Powiedzia, e doszed do wniosku, i wszystko o wiele lepiej ukadaoby si midzy nami, gdyby
Trevor przez jaki czas zamieszka ze swym ojcem. Mia

abym wwczas wicej czasu na prac i mogabym skoncentrowa si na robieniu kariery.

- Tylko na jaki czas - powiedzia. Potem doda, e nie mog zajmowa si codziennymi obowizkami
matki, kiedy jestem tak bliska sukcesu zawodowego.

To obudzio Julie i wkrtce potem zerwaa z Alexem. Nie moga ju duej nie dostrzega, czym
naprawd jest ten zwizek - nie koczc si seri testw i da. Typowy kusiciel", Alex, dawa
wiele prezentw i skada mnstwo obietnic, ale wszystkim towarzyszyy warunki dotyczce
zachowania Julie: Pomog ci, jeli..." Uatwi ci karier, jeeli...". W kocu Julie zdaa sobie spraw,
e to kuszenie nigdy si nie skoczy. Za kadym razem, gdy zbliaa si do marchewki", Alex
przesuwa j dalej. Kusiciele" nigdy nie daj nic za darmo. Do kadego przepiknie zapakowanego
prezentu przymocowane jest wiele sznurkw.

49

Bilet wstpu do rodziny

Czasem oferowane przez kusicieli" nagrody s mniej wymierne ni te materialne, jakimi Alex kusi
Julie. Wielu kusicieli" frymarczy dobrami emocjonalnymi, roztaczajc przed nami wizj ycia penego
mioci, rodzinnej bliskoci i wyleczonych ran. Wstp do takiego ycia wymaga tylko jednego:
poddania si temu, czego chce kusiciel".

Moja klientka Jan jest atrakcyjn businesswoman po pidziesitce, od omiu lat rozwiedzion. Ma
dwch dorosych synw. Stworzya odnoszc sukcesy firm jubilersk i teraz zbiera owoce swojej
cikiej pracy i kreatywnoci. Ale wielkim rdem cierpienia jest dla niej relacja z siostr.

Moje stosunki z siostr nigdy nie byy dobre. Rodzice wychowali nas w wielkiej wzajemnej rywalizacji
i kade z nich faworyzowao jedn z nas. Ja byam ulubienic matki, a Carol - ojca. Ale to tata zawsze
mia pienidze. Cigle mi ich skpi, a rozpieszcza moj siostr. Ona doskonale wiedziaa, jak go
podej.

Ojciec by osob kontrolujc wszystkich i wszystko i nie znosi, kiedy kto mu si sprzeciwia.
Wyznacza bardzo surowe zasady dotyczce na przykad pory, o ktrej musimy by w domu, i
spotykania si z przyjacimi. Ja przez cay czas z nim walczyam, w przeciwiestwie do Carol. Ona
odgrywaa grzeczn creczk i zbieraa za to nagrody. Na szesnaste urodziny dostaa jaguara, jedzi

a do Europy, chodzia do najlepszych szk, miaa wszystko. Ale nigdy nie nauczya si
samodzielnoci, podczas gdy ja wczenie zrozumiaam, e jeli chc co mie, musz sama to zdoby.

Ojciec faworyzowa j nawet zza grobu. Zostawi jej wikszo pienidzy, a mnie

- praktycznie nic. Byam rozalona i smutna, gdy Carol nie chciaa odstpi mi nawet maej czci
spadku, a nasze i tak niezbyt dobre relacje zepsuy si do reszty. Przez nastpnych kilka lat rzadko ze
sob rozmawiaymy i prawie si nie spotykaymy. W kocu w ogle przestaymy si widywa.
Waciwie po prostu nie bardzo si lubimy.

Miesic temu Carol nieoczekiwanie do mnie zadzwonia. Pakaa i prosia, bym poyczya jej tysic
dolarw na przeycie. Jej m potrafi zepsu wszystko, czegokolwiek tknie. Straci wszystkie jej
pienidze na nieudane inwestycje. Carol zastawia ca swoj biuteri, poyczyli te pienidze od
naszej matki, by zapobiec wystawieniu ich domu na licytacj. Jednak ani na jot nie zmienili trybu
ycia. Nadal utrzymuj cenn kolekcj dzie sztuki i jed ferrari.

Kiedy Carol zobaczya, e nie bardzo chc jej pomc, zacza odwoywa si do moich uczu:

- Nie mam do kogo si zwrci. Nie wiem, co mam zrobi - mylaam, e w kopotach mona si
zwrci do rodziny.

Nagle znw staam si rodzin!

50

Pocztkowo Carol zachowywaa si jak typowy cierpitnik", pokazujc Jan, w jak okropnej sytuacji
si znajduje, i dajc jej do zrozumienia, e wanie ona jest w mocy zmieni t sytuacj. Kiedy
dostrzega opr siostry, zmienia taktyk i zacza macha jej przed oczyma szczeglnie cenn
marchewk".

Jej gos nagle sta si bardzo sodki. Mwia:

- Wiesz, chciaabym, by zacza przychodzi na obiady i zostawa u nas na wita. Mogoby by

zupenie jak dawniej.

Trafia dokadnie w fantazj, jak sobie stworzyam, fantazj umiechnitych twarzy wok piknego,
witecznego stou. Moja mama mieszka teraz sama, ja te nie mam nikogo. Carol jako jedyna ma
pen rodzin, ma i nastoletnie dzieci. Zawsze jest mi troch smutno, kiedy s wita, poniewa
jestemy sobie tak odlege. Wiem, e mam przyjaci, ktrzy s mi blisi ni ktokolwiek z rodziny, ale
kiedy zapalaj si boonarodzeniowe lampki na bulwarze hollywoodzkim, odczuwam tsknot za
szczliw rodzin. Dobrze wiem, e nigdy tego nie miaymy i e ju nigdy nie bdziemy miay, ale w
gbi serca czuj, e oddaabym wszystko, gdybymy tylko mogy to dosta. Musz przyzna, e
zaproszenie" siostry byo dla mnie bardzo kuszce i naprawd walczyam ze sob, podejmujc
decyzj.

Carol daa do zrozumienia, e bilet wstpu do rodziny kosztowaby zaledwie tysic dolarw niewielk kwot za co, co Jan tak cenia.

Ale, oczywicie, cena, ktr zapaciaby Jan, gdyby ulega presji siostry, byaby duo wysza.
Musiaaby naruszy wasne wewntrzne ja", umoliwiajc Carol nadal y nieodpowiedzialnie i
ponad stan, musia

aby te zaufa komu, kto ju wielokrotnie j zawid.

Jednak Jan odczuwaa bardzo siln pokus. Nieatwo jej byo si oprze wizji szczliwej rodziny,
ktr roztoczya przed ni siostra - szcz

liwa rodzina to co, do czego wszyscy tsknimy, co, czego wielu z nas nigdy nie miao. Pragnienie
posiadania takiej rodziny bywa bardzo silne, a moliwo realizacji tego pragnienia dziaa na nas jak
magnes. W kocu jednak udao mi si pokaza Jan, e jeli do tej pory nie miaa takiej rodziny, jakiej
pragna, to prawdopodobnie ju nigdy nie bdzie jej mia

a. Carol przedstawia jej pikn wizj, a nie co realnego. Nie moesz wypisa czeku na tysic czy
milion, czy nawet na dziesi milionw dolarw i kupi za to bliskoci, niezalenie od tego, co
obiecuje szantaysta.

Wszystkie siy, ktre oddziayway na Jan -jej poczucie winy, pokusa, by sprawia wraenie osoby
spenionej i zaradnej; obietnice, ktre przedstawia jej Carol - trafiy w bardzo czue miejsce w Jan.
Ale, jak si przekonamy, to dowiadczenie z emocjonalnym szantaem stao si dla niej punktem
zwrotnym, dziki ktremu nauczya si opiera takiej manipulacji.

51

Wszystko, co odnosi skutek

Nie istniej sztywne granice pomidzy rnymi rodzajami szantau i, jak si przekonalimy, wielu
szantaystw czy te formy czy stosuje wicej ni jedn spord nich. Mog oni obra kurs podobny
do dziaa Carol i posugiwa si na przemian to cierpieniem, to wizjami cudownego uleczenia
nieszczliwej rodziny -jeli tylko...

Kady rodzaj emocjonalnego szantau rujnuje nasze dobre samopoczucie. Najatwiej zauway
prokuratorw", gdy ich taktyka wydaje si najbardziej destruktywna. Ale nie lekcewacie ani przez
chwil niszczcych efektw dziaa z pozoru agodniejszych szantaystw, tych, ktrych
postpowanie podobne jest raczej do dziaania termitw ni szalejcego tornado. Milczcy czy
dramatyczni, i jedni, i drudzy potrafi zniszczy nasz dom.

Wikszo emocjonalnych szantaystw to nie potwory. Tak jak zobaczymy, rzadko kieruj nimi ze
intencje, ale raczej - ich wasne demony, ktre omwimy w rozdziale pitym. Poniewa na og s to
ludzie, ktrzy zajmuj wane miejsce w naszym yciu, i nadal chcemy ich uwaa za swych obrocw
czy sprzymierzecw, wiem, e rozpoznanie w nich szantaystw moe by niezwykle bolesne.
Nieatwo przyjrze si z bliska zachowaniu, ktre prbowalimy tumaczy czy ignorowa, i nieatwo
dostrzec, jak ono na nas wpywa. Ale jest to wany krok, jeli chcemy znw oprze nasz chory zwizek
na mocnych podstawach.

52

ROZDZIA 3

Wszechobecna mga

Emocjonalny szanta kwitnie we mgle, ktra rozpociera si tu pod poziomem naszego pola
widzenia, tak jak warstwa chmur poniej samolotu. Kiedy zbliamy si do strefy szantau, gsta mga
emocji wiruje wok nas i tracimy zdolno do jasnego mylenia o postpowaniu szantaysty czy o
wasnych reakcjach na jego dziaania. Nasze osdy przestaj by wyrane.

Jak wspomniaam, posuguj si wyrazem MGA jako skrtem od sw lk, zobowizanie i poczucie
winy. S to trzy stany emocjonalne, ktre kady szantaysta, niezalenie od typu, jaki reprezentuje,
usilnie stara si w nas wzmocni. Myl, e MGA jest odpowiedni metafor dla atmosfery, ktra
otacza kady emocjonalny szanta. MGA dociera wszdzie, dezorientuje, zaciemnia wszystko oprcz
dojmujcego dyskomfortu, jaki wywouje. Kiedy znajdziemy si w takiej mgle, desperacko
poszukujemy odpowiedzi na pytanie: Jak si tu dostaem?

Jak mam si wydosta? Jak mog pooy kres tym wszystkim trudnym uczuciom?".

To trio emocji nie jest nam obce. Wszyscy yjemy z licznymi lkami, wielkimi i maymi. Wszyscy mamy
jakie zobowizania i zdajemy sobie spraw z naszych zwizkw z ludmi i odpowiedzialnoci wobec
rodziny i spoeczestwa. Wszyscy yjemy z pewnym poczuciem winy.

Chcielibymy cofn zegar i wymaza czyny, ktrymi kogo zranilimy.

aujemy, e czego nie zrobilimy. Te uczucia s nieodczne yciu w wiecie, na ktrym s inni
ludzie. Na og jednak potrafimy z tymi uczuciami egzystowa i nie pozwalamy im si pokona.

53

Ale postpowanie szantaystw intensyfikuje w nas te emocje a do poziomu, w ktrym czujemy si

tak le, i jestemy gotowi zrobi wszystko - nawet wbrew wasnym interesom - by poczu si lepiej.
Taktyka szantaystw wywouje reakcje prawie tak automatyczne, jak zatykanie uszu, kiedy syszymy
nieznone wrzaski. Niewiele mylimy, tylko reagujemy, i to wanie stanowi klucz do skutecznego
szantau emocjonalnego. Kiedy szantaysta wywiera na nas nacisk, nasza reakcja na emocjonalny
dyskomfort jest natychmiastowa.

Nawet jeli wydaje si, e ze strony szantaysty jest to proces przemylany, na og tworzy on MG
bez wiadomego planu.

MGA wywouje niewidoczn, lecz rozbudowan reakcj acuchow. Zanim jednak nauczymy si
przerywa t reakcj, musimy zrozumie, na czym ona polega. Najlepiej najpierw przyjrze si
czciom skadowym MGY. Chocia opisz kade z uczu skadowych oddzielnie, nie sd, e tak
atwo je odseparowa - nakadaj si one na siebie, mieszaj ze sob i oddziauj jednoczenie.
Pamitaj te, e istnieje wiele rnych rde lku, poczucia zobowizania i poczucia winy, tak jak
rni s ludzie. Nie mog wic oczywicie opisa wszystkich tych uczu. Sowa i czyny wzbudzajce w
tobie te emocje, mog rni si od tych, ktre zaraz opisz, ale skutki s te same. Wszystkie one
pomagaj wywoa w nas dyskomfort, ktry pcha nas do podporzdkowania si szantaycie.

Lk

Szantayci tworz swoje wiadome i niewiadome strategie na podstawie informacji o tym, czego si
boimy. Informacje te przekazujemy im sami. Zauwaaj oni, przed czym uciekamy, dostrzegaj, co
wywouje nasz nerwowo, obserwuj, kiedy nasze ciaa si usztywniaj w reakcji na jakie
spodziewane wydarzenia. Nie robi wprawdzie notatek, by potem wykorzysta je przeciwko nam wszyscy jednak choniemy tak wiedz o bliskich nam ludziach. W szantau emocjonalnym du rol
odgrywa te lk szantaysty - temat ten omwi bardziej szczegowo w rozdziale pitym. Najprociej
mwic, obawa szantaysty, e nie otrzyma tego, czego pragnie, staje si tak intensywna, e
koncentruje si on cakowicie na upragnionym efekcie i nie potrafi odwrci od niego wzroku i
dostrzec, jaki wpyw wywiera na nas jego postpowanie.

W tym momencie informacje, jakie o nas zgromadzi w trakcie trwania zwizku, pomagaj mu
zrealizowa transakcj, ktra z obu stron karmi si lkiem. Warunki, jakie oferuje szantaysta, s
idealnie dosto-54

sowane do nas: zrb wszystko tak, jak chc, bo jeli tego nie zrobisz, to

[zaznacz waciwe]:

Opuszcz ci.

Bd ci krytykowa.

Przestan ci kocha.

Bd na ciebie krzycze.

Bd ci unieszczliwia.

Bd dy do konfrontacji.

Zwolni ci z pracy.

Niezalenie od tego, jakie s te szczegy, zawsze odpowiadaj lkom, ktre ujawnilimy. Tak
naprawd jednym z najboleniejszych aspektw emocjonalnego szantau, jest to, e niweczy on
zaufanie, ktre pozwolio nam odsoni si przed szantayst i stworzy z nim wicej ni
powierzchowne relacje. W opisanych w dalszej czci rozdziau sytuacjach zwr uwag na to, w jaki
sposb szantaysta koncentruje si na lkach, ktre zapewni najsilniejsz reakcj.

Najbardziej podstawowy lk

Po raz pierwszy spotykamy si z lkiem ju w niemowlctwie, w okresie, w ktrym nie moglibymy

przey bez dobrej woli naszych opiekunw. Ta bezradno wywouje lki przed opuszczeniem, z
ktrych pewne osoby nigdy nie wyrastaj. My, ludzie, jestemy zwierztami stadnymi i myl o tym, e
moemy zosta odcici od rda wsparcia i uczu ze strony tych, ktrych kochamy i od ktrych

jestemy zaleni, jest prawie nie do zniesienia. Lk przed opuszczeniem jest jedn z naszych
najsilniejszych, najbardziej dojmujcych i najatwiejszych do pobudzenia obaw.

Lynn, czterdziestokilkuletnia kobieta pracujca jako detektyw podatkowy, pi lat temu wysza za
Jeffa, czterdziestopicioletniego stolarza. Przysza do mnie, bo nazbieraa dug list alw do ma i
zych uczu wobec niego i chciaa si przekona, czy znajdzie sposb na uzdrowienie ich relacji. Kiedy
si pobrali, Jeff zrezygnowa z pracy. Oboje uzgodnili, e poniewa Lynn dobrze zarabia, Jeff moe
powici cay swj czas na zajmowanie si posiadoci - maym ranchem w pobliu Los Angeles.
Jednak takie rozwizanie stao si nieustajcym rdem konfliktw pomidzy nimi.

Nasz zwizek jest bardzo nierwny. Ja zarabiam pienidze, a on je wydaje.

Nie, to niezupenie tak. Ja pracuj poza domem, a on opiekuje si ranczem -

domem, zwierztami, caym obejciem, mn. Czasem naprawd to lubi, ale czuabym si lepiej,
gdyby znalaz jak prac. Zarabiam wszystkie pienidze, 55

jakie mamy, ale on zawsze znajdzie sposb, by je wyda. Ja zawsze ustpuj, kiedy on czego chce.

Ostatnio kcilimy si o pienidze i nasze priorytety. Od kilku miesicy zauwaam, e Jeff zaczyna si
dsa, kiedy nie zgadzamy si ze sob w tych sprawach - czy raczej kiedy ja si z nim nie zgadzam.
Sysz wtedy, jak woa

Wychodz", po czym trzaska drzwiami. Najczciej idzie do stodoy. Wie, e nie mog znie, kiedy
tak mnie zostawia. Zawsze chodz za nim po caym domu, wystarczy, e pjdzie do innego pokoju, a
ju czuj si opuszczona.

Kiedy moje pierwsze maestwo si rozpado, najbardziej nie znosiam wraca do pustego domu.
Nigdy nie chc znw tak si czu. Mwiam o tym Jeffowi i kiedy by wobec mnie cierpliwy, wiedzc,
e lubi by blisko niego. Wic doprowadza mnie do szau, gdy wychodzi tak bez sowa.

Kiedy wydaje mi si, e jest na mnie zy, od razu si boj, e odejdzie na zawsze. Wiem, e to gupie.
Miewalimy ju gorsze chwile, ale naprawd si kochamy i on nigdzie nie odchodzi. Ale przeladuje
mnie taki lk. Te nasze ktnie zaczynaj doprowadza mnie do szalestwa.

Samotne ycie jawio si Lynn jako czarna dziura", wszechogarniajca depresja, ktra j pochonie,
kiedy bdzie sama. Czarna dziura"

to najbardziej przeraajce miejsce, jakie Lynn moga sobie wyobrazi, i za kadym razem, kiedy Jeff
tak si wycofywa, ta wizja pojawiaa si przed jej oczyma.

Najwikszy kryzys mielimy, kiedy stara ciarwka Jeffa zepsua si do reszty, a on zacz sugerowa,
e dobrze byoby kupi now. Mgby o tyle wicej zrobi, gdyby mia now ciarwk - mwi - na
przykad poszuka pracy u okolicznych farmerw. Kiedy powiedziaam, e moim zdaniem nie moemy
sobie na to pozwoli, by wcieky. Nie znosz si kci, ale uwaaam, e nie mamy do pienidzy, i
nie przestawaam mu tego powtarza. Po kilku dniach powiedzia, e myl tylko o pienidzach, nie
doceniam caej pracy, ktr on wykonuje, by uprzyjemni moje ycie i mnie uszczliwi. Moe wic
lepiej go doceni, jeli zostawi mnie sam na jaki czas. Po czym wyjecha i nie byo go w domu przez
cztery dni. Zamartwiaam si o niego. Znalazam go u jego brata i bagaam, by przyjecha do domu.
Powiedzia, e nie wrci, dopki nie zaczn szanowa go za to, kim jest, i okazywa mu tego.

Niepewny swego statusu w zwizku i poniany przez cige przypominanie mu, e jest finansowo
zaleny od ony, Jeff zareagowa jak zranione zwierz. Mimo wszelkich zmian spoecznych, jakie
dokonay si w ostatnich dziesicioleciach, zwizki takie jak Jeffa i Lynn nadal nie s zgodne z
powszechnie uznawanymi normami i Jeff, jak wielu mczyzn, ktrzy zarabiaj mniej ni ich partnerki,
czu, e jest na sabszej pozycji i e musi si broni. Oboje zgodzili si na takie rozwizanie 56

finansowe, ale zdaniem Jeffa, ona okazywaa niezadowolenie z tej sytuacji, zawsze kiedy on czego
chcia. Nagle okazywao si, e nie jest w porzdku to, i on nie przynosi adnych pienidzy. Traci
wwczas poczucie wewntrznej rwnowagi i oczekiwa od ony, e pomoe mu je odzyska.

Lynn przechodzia od uczucia lku i dezorientacji do stanu paniki. Bliskie zwizki wywouj nasze
najsilniejsze lki, bo wanie w nich jestemy najbardziej podatni na zranienie. Moemy wietnie
funkcjonowa w innych dziedzinach naszego ycia, a dre jak galareta przy kadym odrzuceniu przez
partnera - czy to realnym, czy wyimaginowanym.

Po moich baganiach Jeff wreszcie wrci do domu, ale niewiele si odzywa.

Napicie byo tak wielkie, e musiaam co zrobi. Nie mogam tego znie.

Tacy wanie byli moi rodzice - odlegli, zagniewani i milczcy, caa ta udawana uprzejmo - zawsze
tego nienawidziam. Przysigam sobie, e nigdy nie bd tak z nikim y. Musiaam wic pooy kres
zym uczuciom. Dugo o tym my

laam i zadaam sobie pytanie: Co jest waniejsze - mj m czy pienidze?".

Wkrtce Jeff jedzi nowiutk ciarwk. Niezalenie od tego, czy oczekiwa, e bdzie mia
ciarwk, czy te nie, to teraz mia wra

enie, e poprawia si jego pozycja w zwizku. Wiedzia te, jak skoni Lynn do ustpstwa. Chocia
wiadomie nie przygotowywa strategii polegajcej na wykorzystywaniu lku ony przed jego zoci,
milczeniem i opuszczeniem jej przez niego, to kiedy czu, e nie dostaje tego, czego potrzebuje i na co
zasuguje, wykada swoj kart atutow. Wytworzy si schemat: za kadym razem, kiedy Jeff si
wycofywa, Lynn ustpowaa. Mczyzna nauczy si, e jeli jego ona si boi, musi tylko dodatkowo
postraszy j swoimi nastrojami, a dostanie to, czego chce.

Nie zachowywa si tak dlatego, e by zym czowiekiem, i nie po to, by j skrzywdzi. Robi tylko to,
co okazywao si skuteczne.

Poniewa szantae Jeffa zawsze dotyczyy pienidzy, Lynn czasami mwia jak ksigowa, ktra stara
si umieci swe uczucia w ksidze przychodw i rozchodw, starajc si unikn stawienia czoa
czarnej dziurze". Nie przestawaa jednak obsesyjnie si nad tym zastanawia i tego rozpamitywa:

Naprawd gupio si zachowuj, jeli o niego chodzi, ale zastanawiam si, czy byoby mi lepiej bez
niego. Czy ycie z nim nie jest zbyt kosztowne? On jest cakowicie ode mnie zaleny.

Mniej chtnie mwi o wasnej emocjonalnej zalenoci od ma: 57

Jak mogabym myle o zerwaniu i zaczynaniu wszystkiego od nowa? Tak si boj wraca do tego
smutnego miejsca, w ktrym si znajdowaam, zanim si pobralimy.

Zwrciam Lynn uwag, e wylewa dziecko z kpiel. Owszem, dochodzio pomidzy nimi do tar w
kwestii finansw, ale jej lk przed opuszczeniem tak j zalepia, e kiedy Jeff j szantaowa, tracia
umiejtno obiektywnego patrzenia na ich zwizek. Zamiast stara si wypracowa zdrowy
kompromis, Lynn przeczaa si na automatycznego pilota i kapitulowaa.

Lk sprawia, e zaczynamy myle w kategoriach czarne-biae lub poddajemy si myleniu

katastroficznemu. Moja klientka bya przekonana, e jeli przeciwstawi si Jeffowi, to on j opuci;
wydawao jej si, e ma tylko dwie moliwoci dziaania: speni pragnienie ma lub zerwa z nim, co
uwolnioby j od szantau, ale pozostawio sam w czarnej dziurze". Powiedziaam Lynn, e ma
jeszcze jeden wybr: razem moemy zaj si tymi aspektami zwizku, ktre przyczyniay si do
problemw, i pracowa nad zagodzeniem jej lku przed opuszczeniem.

Lk przed zoci

Wydaje si, e zo automatycznie pociga za sob lk, wywoujc w naszym ciele reakcj walki lub
ucieczki. To uczucie, ktrego niewielu z nas potrafi dowiadcza, niewielu te umie spokojnie je
wyraa, poniewa kojarzymy je z konfliktem, strat czy przemoc. Ten dyskomfort jest uzasadniony i
chroni nas, sprawiajc, e odwracamy si i uciekamy, kiedy czyj wybuch zoci moe przybra form
fizycznego ataku i wyrzdzi nam krzywd. Ale we wszystkich zwizkach, z wyjtkiem tych, w ktrych
dochodzi do przemocy, zo jest po prostu kolejnym uczuciem - ani zym, ani dobrym.
Wytworzylimy w sobie jednak tyle niepokoju i obaw dotyczcych zoci, zarwno naszej wasnej, jak
i innych ludzi - e moe to znaczco wpyn na nasz umiejtno oparcia si szantaowi.

Wielu z nas uwaa uczucie zoci za tak niebezpieczne, e boi si go w kadej formie, boi si nie tylko
zoci innych osb, ale take wasnej. Przez lata pracy syszaam tysice osb, ktre wyraay lk, e
jeli wpadn w zo, to zrobi komu krzywd, strac panowanie nad sob albo rozpadn si na
milion kawakw. Zaledwie lad zoci w czyim gosie potrafi wywoa w nas lk przed odrzuceniem,
dezaprobat lub opuszczeniem, a w kracowych wypadkach - wizje przemocy i blu.

Mj klient, Josh, projektant mebli, ktrego poznalimy w poprzednim rozdziale, czuje si przyparty do
muru przez brak aprobaty ojca dla kobiety, ktr kocha - i unieruchomiony przez zo ojca.

58

- Wystarczy, e zaczynam z nim o tym rozmawia, a jego zachowanie diametralnie si zmienia - mwi
Josh. - Widz, e staje si napity, a jego gos nabiera mocy dwudziestu decybeli. Kiedy widz to jego
spojrzenie i sysz gromy, ktre z siebie wyrzuca, to chocia jestem o dziesi centymetrw wyszy,
boj si go.

Rodzice dysponuj duymi umiejtnociami oywiania w nas naszych dziecicych lkw. Jak
wspomina Josh: Z dziecistwa pamitam, e ojciec, gdy si rozzoci, krzycza tak gono, e miaem
wraenie, i zaraz zawali si na nas dom. To mieszne, ale wci tak si czuj, gdy ojciec jest ze mnie
niezadowolony, chocia od tamtej pory sporo zagodnia. Zachowuj si tak, jakby wci by tym
przeraajcym facetem, ktrego baem si jako dziecko.

Wydarzenia i uczucia, ktre przeywamy jako dzieci, s w nas ywe i czsto pojawiaj si ponownie w
okresach zamieszania emocjonalnego i stresu. Chocia dorosa cz w nas moe wiedzie, e
reagujemy na co, co dziao si dziesitki lat temu, dla tej czci w naszym wntrzu, ktra nie jest
dorosa, wszystko wyglda tak, jakby zdarzyo si wczoraj. Pami emocjonalna moe uwizi nas w
starych sposobach lkowego zachowania i reagowania, nawet jeli nic w naszej obecnej sytuacji nie
usprawiedliwia lku.

Odruchy warunkowe

Czasem reagujemy ju na zwyk sugesti zachowania, ktrego si boimy. - Wystarczy, e jego twarz
si zaczerwieni i cignie brwi, a ja ju *

si wycofuj - mwi Josh. - Nie musi nawet krzycze.

Wielu z was uczyo si podstaw psychologii w szkole redniej czy na studiach i prawdopodobnie
pamita histori rosyjskiego psychologa Iwana Pawowa i jego eksperymenty z psami - klasyczny
przykad odruchw warunkowych. Pawow bada procesy trawienne u psa, ktre zaczynaj si od
naturalnej reakcji linienia si na widok jedzenia. Zauway, e jeli zadzwoni dzwoneczkiem, kiedy
pokazuje psom jedzenie, po pewnym czasie zaczynaj one kojarzy dwik dzwonka zjedzeniem i
lini si na sam ten dwik - nie trzeba nawet pokazywa im jedzenia. W bardzo podobny sposb
wyzwalane s odruchy warunkowe u ofiar emocjonalnego szantau - zawsze odczuwaj lk, kiedy
znajd si w sytuacji podobnej do tej, ktra wywoaa go u nich kiedy.

Moe si zdarzy, e m spenia swoje groby opuszczenia ony i wyprowadza si na jaki czas;
dorose dziecko jest tak ze na jednego z rodzicw, e przez kilka dni si do niego nie odzywa; kobieta
zaczyna 59

paka i krzycze na swoj przyjacik. Nawet jeli dochodzi do pojednania, traumatyczne

wydarzenie nie zostaje zapomniane. Staje si symbolem blu i, przywoujc je, szantaysta odwiea
nasz dawny lk, skaniajc nas w ten sposb do poddania si.

Joshowi wystarczyo pene zoci spojrzenie ojca. Szybko znalaz

najlepsze wedug niego rozwizanie: kamstwo. Nadal spotyka si z Beth, ale przed ojcem udawa, e
z ni zerwa. By to wygodny sposb, ale denie Josha do uniknicia zoci ojca sporo go kosztowao.
Podobnie jak ludzie, ktrych spotkamy na kartach tej ksiki, Josh gra w niebezpieczn gr o nazwie
Pokj za wszelk cen". Jak cen musi zapaci Josh? Jest ni utrata szacunku do samego siebie
oraz fizyczne i psychiczne koszty narastania zoci, zarwno w nim samym, jak i w relacjach z ojcem.

Lk rozkwita w ciemnoci, niezbadanej, ale pobudzajcej wyobrani. Nasze ciaa i prymitywne czci
naszego mzgu odczytuj lk jako sygna do ucieczki. Czsto idziemy za tym impulsem i unikamy
sytuacji wywoujcej lk, poniewa gdzie gboko wierzymy, e to jedyny sposb na przetrwanie.
Jednak, jak zobaczymy pniej, nasze emocjonalne zdrowie uzalenione jest od czego wrcz
przeciwnego - od stawienia czoa i skonfrontowania si z tym, czego si najbardziej boimy.

Poczucie obowizku

Wszyscy wchodzimy w dorose ycie z ugruntowanymi zasadami dotyczcymi tego, ile z siebie
winnimy dawa innym ludziom i jak cz naszego zachowania powinny determinowa takie ideay,
jak obowizek, posuszestwo, lojalno, altruizm i powicenie. Wszyscy posiadamy gboko
zakorzenione pogldy na ten temat i czsto mylimy, e s one zalene tylko od nas, ale tak
naprawd uksztatoway si pod wpywem naszych rodzicw, wychowania religijnego, wartoci
obowizujcych w spoeczestwie, pod wpywem mediw i bliskich nam osb.

Czsto nasze pogldy na temat tego, co jest nasz powinnoci i jakie s nasze obowizki wobec
innych, s rozsdne i tworz podstaw etyczn i moraln naszego ycia, bez ktrej trudno byoby
nam y. Nazbyt czsto jednak nasza odpowiedzialno wobec samych siebie i zobowizania, jakie
naszym zdaniem mamy wobec innych ludzi, przestaj si rwnoway. Kierujc si poczuciem
obowizku, obciamy si ponad miar.

Szantayci nigdy nie wahaj si wystawia na prb naszego poczucia zobowizania i podkrelaj,
jak wiele nam oddali, ile dla nas zrobili, jak duo im zawdziczamy. Mog szuka poparcia w religii czy
60

tradycji, by podkreli, jak bardzo powinnimy si czu wobec nich zobowizani.

Dobra crka powinna spdza czas ze swoj matk.

Urabiam sobie rce dla rodziny, i mgby przynajmniej by w domu, kiedy wracam.

Szanuj ojca (i bd mu posuszny!).

Szef ma zawsze racj.

Byam przy tobie, kiedy chodzia z tym palantem i potrzebowa

a pomocy. Teraz prosz ci tylko, by poyczya mi dwa tysice dolarw. Jestem przecie twoj
najlepsz przyjacik!

Posuwaj si daleko poza granice relacji dawania i brania, dajc nam do zrozumienia, e czy tego
chcemy czy nie, jestemy zobowizani zrobi to, o co prosz. Te oczekiwania s szczeglnie
kopotliwe, jeli szantaysta by wobec nas szczodry. Ale mio i dobra wola mog szybko wypa z
rwnania, jeli zastpi je powinno i narzucone poczucie obowizku.

Wci pamitam klientk, z ktr spotykaam si przed kilkoma laty. Stanowi ona dla mnie przykad
osoby szantaowanej za pomoc poczucia powinnoci i obowizku. Maria, trzydziestosiedmioletnia
administratorka szpitala, ona znanego chirurga, opisaa siebie jako osob zawsze gotow do
niesienia pomocy innym. Potrafi wsta o czwartej rano i przyj, jeli kto jest przygnbiony i
potrzebuje towarzystwa.

Nigdy nie ma dosy robienia czego dla otaczajcych j osb, bo uwielbia satysfakcj pync z
dawania.

Jej m, Jay, w peni wykorzysta te jej cechy w trakcie ich burzliwego maestwa.

Nale do pokolenia, dla ktrego najwaniejsz rol, jak moe odgrywa kobieta, jest rola dobrej,
powicajcej si ony i matki i Jay prawdopodobnie dlatego si ze mn oeni. Kocham swoj prac
w szpitalu, ale centrum mojego wiata to dom. Chodziam na rekolekcje w kociele i tam nauczyam
si czego, o czym nigdy nie zapominam: wystarczy jedna osoba, by zwizek by

udany. Jeli dasz z siebie wszystko i poprosisz Boga o pomoc, to poradzisz sobie z kadym
problemem. Jako kobieta, powanie traktuj moje zobowizania wobec rodziny, a mj m wie o tym
a nadto dobrze.

Jay wykorzystywa jej poczucie zobowizania przez lata, podkre

lajc - i prawdopodobnie w to wierzc - e niezalenie od tego, co zrobi, jest dobrym ojcem rodziny,
ktry zapewnia jej byt i wywizuje si z maeskiej umowy.

Ludzie zawsze uwaali nas za doskonae maestwo, ale nie wiedzieli, e Jay jest nieuleczalnym
kobieciarzem. Zanim si pobralimy, opowiada mi o swych 61

seksualnych podbojach i chwali si, e wiele kobiet zabiegao o jego wzgldy i szalao na jego
punkcie. Nie chciaam tego sucha, ale jednoczenie wiadomo, e ze wszystkich kobiet, z ktrymi
mg si oeni, wybra wanie mnie, poprawiaa mi samopoczucie. Teraz wiem, jaka byam naiwna.

Nie jestem pewna, ile romansw mia po lubie, ale na pewno byo ich kilka.

Konferencje poza miastem, pne powroty z pracy, niecisoci w jego wyja

nieniach i coraz wikszy chd wobec mnie byy wyranymi sygnaami. Potem zaczy si telefony od
przyjaci", ktrzy widzieli go z inn kobiet. Intuicja podpowiadaa mi, e ci ludzie nie kami, ale
duo czasu mino, zanim zdecydowaam si pomwi o tym z Jayem. Tak wiele sprzecznych myli
przebiega

o mi przez gow. Czuam, e tyle mu zawdziczam - przecie tak ciko dla nas pracowa.

Jay przekonywa Mari, by zostaa z nim bez wzgldu na wszystko - by to przecie jej obowizek.

Oczywicie wszystkiego si wypiera.

- Dlaczego wierzysz w jakie zoliwe plotki? - mwi. - Przez cay czas ciko pracowaem i
powicaem si, by moja rodzina miaa wszystko, co najlepsze. Wiele razy nie chciaem zostawa tak
dugo w szpitalu, ale robiem to dla ciebie - a ty teraz obracasz to przeciwko mnie. Jak moesz myle
o odejciu i rozbiciu rodziny? Rozejrzyj si tylko dokoa i pomyl, co masz, w porwnaniu z innymi
kobietami. Nie mog uwierzy, e nie doceniasz caej tej pracy, ktr woyem, by to osign.

Musiaam przyzna mu racj - byam mu winna lojalno i zaufanie. No i mamy dzieci. Tak bardzo je
kocham. Jak mogabym im to zrobi - one tak uwielbiaj swego ojca. Czy mogabym rozbi rodzin?

Potem pooy rce na moich ramionach i szepn mi do ucha:

- W t czarn sukienk, ktr tak lubi, i pjdziemy na kolacj. I nie chc ju nigdy sysze sowa
rozwd". To wszystko tylko plotki, ktrymi nie powinna si przejmowa.

Czuam si tak zagubiona, e umiechnam si do niego, woyam t sukienk i wyszlimy na

kolacj, jak gdyby nic si nie stao.

Jay dokadnie zna najsabsze miejsca Marii i aby do nich dotrze, opisa konsekwencje potencjalnego
rozstania, odwoujc si bezporednio do jej poczucia obowizku wobec rodziny. Uwiadamia jej, e
nie tylko opuciaby swego ciko pracujcego ma ale take skazywaaby dzieci na ubogie i
nieszczliwe ycie.

Niech do rozbijania rodziny trzyma wielu ludzi W zwizkach, ktre ju si wypaliy. Nikt nie chce
przysparza dzieciom traumatycznych przey, pozbawia ich domu i boryka si z ich blem i
poczuciem zagubienia. Niektre szantaowane osoby kieruj si tak wielkim 62

poczuciem obowizku wobec dzieci, e robi to, co bdnie uwaaj za szlachetne powicenie, i
rezygnuj ze swojego prawa do udanego ycia.

Chocia Maria bya nieszczliwa, myl o rozbiciu rodziny przeraaa j i paraliowaa.

Poczucie powinnoci byo u niej tak silne, e stanowio najwaniejsz jej cech. Bya z niego dumna i
instynktownie bronia si przed sugesti, e nie yje zgodnie z wyznawanymi przez siebie
wartociami.

Kiedy Jay mwi, co naprawd znaczy obowizek i odpowiedzialno, wpada w przesad,

rozdmuchujc je do takich rozmiarw, e przesaniay jego niewierno. Jego zdaniem zobowizania
ony wobec niego byy nieograniczone. Jego obowizki wobec ony koczyy si natomiast tam, gdzie
chcia - w tym wypadku na idei dochowania jej wiernoci.

W swojej mczeskiej postawie Jak-moesz-mi-to-robi" niewiele zastanawia si nad tym, jak on

mg robi to jej i dzieciom, ktre ucierpiay z powodu napi w domu wywoanych jego romansami.
Byoby bardzo mio, gdyby wraliwo szantaystw na nasze uczucia rwnaa si tej, jakiej oczekuj
od nas.

Jay nie czu si odpowiedzialny za dezintegracj ich zwizku i nie uwaa, e jest konieczne, by co z
tym zrobi. Twierdzi, e jest zbyt zajty i e waciwie nie ma takiej potrzeby. On nie zrobi nic zego, a
jeli Maria czua si nieszczliwa, to powinna si sob zaj. Powinna to zmieni, by mogo by jak
dawniej.

Przypomniaam Marii, e niezalenie od tego, jakie stanowisko zajmowa Jay - czy ktokolwiek inny jej obowizkiem jest opiekowa si sob tak samo, jak opiekowaa si innymi. Jej ch pogodzenia si
z mem nie pochodzia z szacunku, jaki odczuwaa do samej siebie, ani z analizy wyborw, jakie
przed ni stoj - bya to automatyczna reakcja na emocjonalny szanta.

I jak to czsto bywa z ludmi, ktrymi atwo manipulowa, powo

ujc si na ich poczucie powinnoci, Maria robia to, co byo dobre dla wszystkich z wyjtkiem niej
samej. Wikszo z nas ma due trudnoci z okreleniem swoich granic, ze zdecydowaniem, gdzie si
zaczynaj, a gdzie kocz nasze zobowizania wobec innych. I kiedy nasze poczucie obowizku jest
silniejsze ni szacunek do samych siebie i troska o wasne dobro, szantayci szybko ucz si to
wykorzystywa.

Poyczka z nieokrelonym terminem zwrotu

Niektrzy szantayci patrz wybirczo w przeszo, by znale powody, dla ktrych winnimy da im
to, czego od nas oczekuj. Pami, tak jak wykorzystuje j szantaysta, staje si Rozgoni
zobowiza", ze spikerem nieustannie powtarzajcym, jak to on dobrze i wspaniaomylnie
zachowywa si wobec nas.

63

Kiedy szantaysta zrobi dla nas co miego, nieprdko o tym zapomni. Jak poyczka bez okrelonego
terminu zwrotu, jego czyn zawsze wie si ze spatami - i to z procentem - i wydaje si, e nigdy nie
zdoamy wyj z dugw. Szantaysta podkrela swoje powicenie, cho nie powodowaa nim
dobro serca, ale w nadzieja zdobycia punktw i zgromadzenia ocen, ktre w stosownym momencie
moe sobie przypomnie.

Kiedy ofiara szantau sama staje si szantayst Ju niedugo po rozpoczciu pracy z Lynn,
zorientowaam si, e na szantae Jeffa rewanuje si ona wasnymi szantaami.

Zaprosiam Jeffa na wspln sesj i poprosiam, by opisa, co si dzieje:

Doszedem do punktu, w ktrym musiaem rozsta si z Lynn na kilka dni. Nigdy nie syszaem, by tak
precyzyjnie przedstawia swoje pogldy na temat naszego zwizku, a do chwili, kiedy zadzwonia do
mnie, gdy byem u brata, po naszej ktni o ciarwk. Pakaa i pakaa, a w kocu zacza krzycze:

Gdyby naprawd mnie kocha, nie zrobiby mi tego. Jak moesz by takim egoist? Myl tylko o
tobie, a ty tylko bierzesz, bierzesz i bierzesz. Wiesz, kto zarabia pienidze. Wiesz, kto podpisuje czeki.
Jak moesz, po tym wszystkim co dla ciebie zrobiam, tak mnie zostawia? Wystarczy, e kiedykolwiek
przestaniesz si do mnie odzywa, a pienidze skocz si tak szybko, e nie zdysz nawet
mrugn". Wtedy zorientowaem si, e mamy kopoty. Oboje tak przestraszylimy si wtedy tym, co
si pomidzy nami dzieje, e zdecydowalimy si na terapi.

Podobnie jak wielu szantaystw, Lynn odwoywaa si do wdzicznoci, jak Jeff powinien odczuwa
w stosunku do niej, jednoczenie negatywnie oceniajc jego charakter i motywy postpowania.
Robia wszystko, co moga, by zmusi ma do pozostania, i nie tylko podkre

laa jego obowizki wobec niej, ale te staraa si przestraszy go tak samo, jak on j przestraszy.
Stracia swoj wadz, kiedy szukaa go i bagaa, by wrci, i, chcc j odzyska, przeja rol
szantaysty, dziki ktrej moga wszystkim kierowa.

Zdarza si, e w zwizku partnerzy zamieniaj si rolami, na przemian bdc to szantayst, to jego
ofiar. Jedna z osb moe szantaowa czciej ni druga, ale szanta rzadko bywa cakowicie
jednostronny. Moemy sta si ofiar szantau w jednym zwizku, a zmieni si w szantayst w
innym. Jeli na przykad twj szef posuguje si wobec ciebie emocjonalnym szantaem, to frustracja i
al, ktre czujesz, a ktrych nie moesz czy nie chcesz wyrazi bezporednio wobec niego, mog 64

sprawi, e zastosujesz t sam technik wobec partnera czy dzieci, by odzyska pewne poczucie
panowania nad swoim yciem. Lub, jak w wypadku Lynn i Jeffa, zmiana moe dokona si w ramach
tego samego zwizku: osoba szantaowana zaczyna szantaowa wczeniejszego szantayst.

Poczucie powinnoci bardzo trudno utrzyma we waciwych proporcjach w naszym yciu. Jeli jest
go za mao, to zaniedbujemy nasze obowizki, jeli za duo - jak wwczas gdy Lynn zacza
wystawia mowi rachunki" za wszystko, co wnosia w zwizek - to przytacza nas ciar dugw,
jakie mamy wobec drugiej osoby, i nieuchronny al, jakie wywouj. Jest to dobry wstp do szantau.

Poczucie winy

Dla wraliwej, odpowiedzialnej osoby poczucie winy jest czym bardzo istotnym. Stanowi narzdzie,
ktrym posuguje si sumienie, notujce w swej nie znieksztaconej formie nasz dyskomfort i
wyrzuty, ktre czynimy sobie, kiedy zrobimy co, co godzi w nasz osobisty czy spoeczny kodeks
etyczny. Poczucie winy pomaga dziaa naszemu moralnemu kompasowi, a poniewa odczuwamy je
tak dotkliwie, absorbuje nasz uwag, pki nie zrobimy czego, by je zagodzi czy zniwelowa. Chcc
unikn poczucia winy, staramy si nie robi krzywdy innym ludziom.

Ufamy tej aktywnej ocenie naszego zachowania i wierzymy, e gdy trapi nas poczucie winy, to znaczy,
e przekroczylimy pewne granice i naruszylimy swoje zasady okrelajce, co jest dopuszczalne w
naszych kontaktach z innymi ludmi. Czasem tak rzeczywicie jest i nasze poczucie winy jest
naturaln, waciw reakcj na jaki krzywdzcy kogo, nielegalny, okrutny czy nieuczciwy postpek.

Poczucie winy wplecione jest w nasze ycie, jeli mamy sumienie.

Niestety, nasze poczucie winy moe te przynosi nam faszywe interpretacje efektw naszych
dziaa. Tak jak zbyt czuy alarm samochodowy, ktry ma zawiadomi nas o wamaniu, a wcza si
przy kadym silniejszym podmuchu wiatru, nasze czujniki poczucia winy mog dziaa niewaciwie: a
wtedy dowiadczamy nie tylko uzasadnionego poczucia winy, ktre opisaam wczeniej, ale take
czego, co nazywam niezasu

onym poczuciem winy.

W wypadku niezasuonego poczucia winy nasze wyrzuty sumienia maj niewiele wsplnego z
rozpoznaniem i naprawieniem niewa

ciwego zachowania. Taki rodzaj poczucia winy, ktry stanowi du cz MGY tworzonej przez
szantayst, skada si z potpiania, oskarania 65

i paraliujcego samobiczowania. W uproszczeniu, proces wywoujcy niezasuone poczucie winy

wyglda tak:

1. Dziaam.

2. Druga osoba jest niezadowolona.

3. Bior cakowit odpowiedzialno za ze samopoczucie drugiej osoby, niezalenie od tego, czy

mam z tym jaki zwizek, czy nie.

4. Czuj si winny. ,

5. Zrobibym wszystko, by to naprawi i poczu si lepiej.

Na przykad:

1. Powiedziaem przyjacice, e nie mog i z ni dzi do kina.

2. Przyjacika jest rozczarowana i smutna.

3. Czuj si okropnie i uwaam, e to z mojej winy tak si czuje.

Czuj si zym czowiekiem.

4. Odwouj moje plany, bymy mogli pj do kina. Ona czuje si lepiej i ja czuj si lepiej, bo ona
czuje si lepiej.

Niezasuone poczucie winy moe nie mie nic wsplnego z wyrzdzeniem komu krzywdy, ale wie
si ono z przekonaniem, e j wyrzdzilimy. Emocjonalni szantayci zachcaj nas do przejcia
globalnej odpowiedzialnoci za ich kopoty i nieszczcia, robic wszystko, co mog, by
przeprogramowa podstawowe i konieczne mechanizmy uzasadnionego poczucia winy w lini
produkcyjn niezasuonego poczucia winy, na ktrej stale zapalaj si wiateka: winny", winny",

winny".

Efekt jest potny. Wszyscy chcemy wierzy, e jestemy dobrymi ludmi, a poczucie winy, ktre
wywouj w nas szantayci, kci si z nasz wizj siebie jako kochajcych, wartociowych ludzi.
Czujemy si odpowiedzialni za bl szantaysty i wierzymy, kiedy mwi, e dokadamy mu cierpie, nie
speniajc jego pragnie.

Gra w oskaranie

Jednym z najszybszych sposobw na wzbudzenie w nas niezasuonego poczucia winy jest dla
szantaystw posuenie si oskaraniem - aktywne przypisywanie wszystkiego, co ich martwi, i

kadego ich problemu swoim ofiarom. Poniewa nasz system poczucia winy aktywizuje si w
sytuacjach, w ktrych pytamy: Czy zrobiem komu co zego?", wikszo nas czuje si winna
zawsze wtedy, kiedy kto bezporednio oskar

a nas o wyrzdzenie mu krzywdy - niezalenie od tego, czy rzeczywi

cie zrobilimy co, by na to uczucie zasuy", czy te nie. Czasem potrafimy powstrzyma nasz
reakcj i dostrzegamy, e oskarenia te nie maj nic wsplnego z rzeczywistoci, ale wielokrotnie
najpierw 66

przepraszamy, a potem dopiero zastanawiamy si nad susznoci oskar

e szantaysty -jeli w ogle zastanawiamy si nad tym.

Czsto mwimy o sprzedawaniu poczucia winy, ale uwaam, e lepiej jest mwi o sprzedawaniu
oskare. Podobnie jak sprzedawca na rynku, emocjonalny szantaysta, ktry sprzedaje oskarenia,
atakuje nas gotowymi formukami, by pozyska nasz uwag. Chocia szczegy mog si rni,
jedno zdanie, czsto niewypowiadane, ale zawsze znajdujce si tu pod powierzchni, suy za
slogan szantaysty: To wszystko twoja wina. Ten haczyk sprawia, e kupujemy to, co szantaysta
sprzedaje.

Jestem w okropnym nastroju (i to twoja wina).

Jestem strasznie przezibiony (i to twoja wina).

Wiem, e za duo pij (i to twoja wina).

Miaem straszny dzie w pracy (i to twoja wina).

Kiedy widzimy tak list, powtarzana formuka wydaje nam si absurdalna. Wielce prawdopodobne
jest, e nie mamy nic wsplnego z tymi skargami. Ale czsto tego nie zauwaamy, bo przejawiamy
tendencj do przyjmowania oskare, kiedy osoba, na ktrej nam zaley, jest niezadowolona.
Szantaysta nie wyjania nam, dlaczego to my ponosimy cakowit odpowiedzialno za sytuacj, a
on niewielk lub nie ponosi jej wcale. Kupujemy oskarenia i wraz z nimi pojawia si poczucie winy.
Dojrzelimy do tego, by zdecydowa si na ulg, jak przyniesie nam poddanie si szantaycie.

Spltane nici

Kiedy emocjonalni szantayci przygotowuj warunki do manipulowania nami, nie potrafimy

oddzieli emocji, ktre tworz w nas MG.

Gdy pojawia si jeden z elementw MGY, inne z pewnoci s tu za progiem.

Na przykad, u Marii zobowizanie i poczucie winy byy ze sob cile powizane. Tylko nieliczni
spord nas potrafi bez poczucia winy rozwaa niewywizanie si z tego, co uwaamy za nasze
obowizki.

Maria nie bya tu wyjtkiem.

Jay wbija mi do gowy, e jeli si rozstaniemy, to bdzie wycznie moja wina.

Wieczorami rozmylaam, co by to dla mnie znaczyo, gdybym zawioda jako ona i matka, i czuam
si wszystkiemu winna. Przez dugi czas byam zupenie sparaliowana. Nie mogabym znie myli, e
krzywdz dzieci - one nie 67

zasugiway na to, by niszczy im ycie. Wydawao mi si, e wszystko dobre, co kiedykolwiek

zrobiam, zniweczyam teraz, rozwaajc rozbicie rodziny. Prawie nie potrafiam wymwi sowa
rozwd", bo czuam si tak egoistk.

Edited by Foxit Reader

Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007
For Evaluation Only.

Jeszcze raz Maria postawia si na ostatnim miejscu i Jay wiedzia, e moe liczy na to, e zawsze
bdzie si tak zachowywa. Chocia miaa uzasadnione powody, by odczuwa zo i czu si
skrzywdzon przez ma, uczucia te zostay przysonite przez coraz wiksze poczucie winy.

Wielu ludzi, podobnie jak Maria, znosi codzienne kontakty z szantayst, ktry narzuca im poczucie
winy, ale gromadzcy si w ich sercach al, a nawet nienawi do samych siebie, dr zwizek. Bez
zadowolenia i prawdziwej intymnoci to, co wydaje si maestwem czy przyjani, staje si tylko
pust form.

Bez przedawnienia

Kiedy ju szantaysta dostrzee, e poczucie winy u jego ofiary moe przynosi mu korzyci, czas
przestaje mie znaczenie. Jeli nie moe si posuy adnym niedawnym incydentem, ktry byby
poywk dla jego oskare, to wykorzysta wydarzenie z dalszej przeszoci. Nie ma takiego momentu,
w ktrym takie zdarzenie mogoby zosta zapomniane, a zadouczynienie uznane za wystarczajce.
Ofiara szantaysty przekonuje si, e jakiekolwiek byoby jej rzeczywiste czy wyimaginowane
wykroczenie, nie podlega przedawnieniu - za dawn zbrodni"

wci trzeba ponosi kar.

Crka Karen, pielgniarki, ktr poznalimy w rozdziale drugim, przez cay czas obarczaa matk win
za swe krzywdy. Melanie nigdy nie pozwolia Karen zapomnie o wypadku, ktry zdarzy si, gdy bya
dzieckiem.

To zaczo si tak dawno. Mj m, ojciec Melanie, zgin w wypadku, kiedy ona bya jeszcze ma
dziewczynk. Crka odniosa powane obraenia, mia

a poranion twarz. Zapaciam za operacj plastyczn i wyglda dobrze, ale wci pamita o kilku
bliznach na czole, ktre pozostay. Przez lata paciam te za jej terapi, bo wiedziaam, jak byo jej
ciko.

Duo czasu mino, zanim pozbyam si poczucia winy zwizanego z tamtym wieczorem. Wiem, e
bya to wina tego drugiego kierowcy- ale gdybymy nie skrcili wtedy w t drog... gdybymy
wyjechali nastpnego dnia, tak jak chcia

mj m... gdyby tylko... Melanie ma wasny pogld na tamten wypadek. Wci mi przypomina, e
wybralimy si w t podr tylko dlatego, e ja nalegaam.

68

Gdybym nie mylaa tylko o sobie i swoim odpoczynku, nie znalelibymy si w tamtym miejscu i nie
doszoby do wypadku. Wiem, e to irracjonalne, ale to wci rodzi we mnie poczucie winy i sprawia,
e daj jej wszystko, czego chce.

Cokolwiek by Karen zrobia dla zagodzenia swego poczucia winy, Melanie nie pozwalaa jej pozby
si go na dugo. Karen odkrya, tak jak odkrywaj wszystkie ofiary szantau, e ustpienie
szantaycie raz czy dwa razy raczej intensyfikuje jego dania ni koczy szanta.

Czasem zastanawiam si - czy bd musiaa wynagradza to Melanie do koca ycia? Prbowaam jej
pomaga, ale nic, co robi, nie jest - jej zdaniem -

wystarczajce. Wiem, e nie jestem winna jej kopotom, ale wszystko wydaje si sprowadza do tego
momentu, e kiedy jaki pijany gnojek wjecha prosto na nas.

Poczucie winy miesza si u Karen z poczuciem obowizku wobec crki. Nieustanne poczucie winy
oznacza dla niej, e zawsze bdzie musiaa spaca wobec crki swj dug, chocia to, co si stao, nie
byo jej win. Jeli Karen nie dojrzy tego, co naprawd si dzieje, to zawsze bdzie kapitulowa wobec
da crki, starajc si wynagrodzi jej cierpienia.

Kiedy uzasadnione poczucie winy wymyka si spod kontroli Nawet jeli nasze poczucie winy jest
uzasadnione, emocjonalny szanta

ysta nie pozwoli nam zapomnie o tym, co zrobilimy. Nasze poczucie winy nie bdzie wwczas
mogo spenia swojej naturalnej roli - korygowania naszego zachowania i uczenia nas czego na
przyszo. Bob, prawnik, ktrego poznalimy w rozdziale pierwszym, wiedzia, e angaujc si w
romans naduy zaufania ony, Stephanie. Bardzo chcia

wynagrodzi jej to, co si stao, i szuka sposobu na uzdrowienie zwizku. Ale Stephanie miaa
ogromne poczucie krzywdy i wci przypominaa mowi o jego postpku. Bob stara si radzi sobie
z przeduajcym si, nadmiernym poczuciem winy.

Nie wiem, co jeszcze mog zrobi, by zadouczyni onie t krzywd. Musz wychodzi i zarabia na
ycie i nie mog przez cay czas jej pociesza.

Nie wiem, jak przywrci jej poczucie bezpieczestwa, a ona mi tego nie mwi.

Nie pozwala te tej sprawie odej w zapomnienie. Przeze mnie cierpi, wic robi teraz wszystko, bym
cierpia tak samo albo bardziej. Boe, nawet kryminalici wychodz kiedy z wizienia, a ja yj bez
adnej nadziei na uwolnienie.

69

Stephanie miaa wszelkie prawo do tego, by czu zo i rozalenie, ale nie potrafia puci w
niepami niewiernoci ma i wykorzystywaa jego poczucie winy, by go kontrolowa. Tak dugo jak
poczucie winy dominowao w ich kontaktach, nie istniaa szansa na uzdrowienie zwizku. Dopki
oboje nie naucz si, jak radzi sobie z gwatownymi emocjami, adne z nich nie bdzie potrafio
dostrzec sposobu uwolnienia si od emocjonalnego szantau, ktry niszczy ich maestwo.

Poczucie winy jest dla szantaysty jak bomba neutronowa. By moe dziki poczuciu winy zwizek
przetrwa, ale pozbawi go to zaufania i intymnoci, ktre sprawiaj, e chcemy pozostawa w zwizku.

Zdezorientowani i zagubieni we mgle

Przed wielu laty mieszkaam na osiedlu graniczcym z pla. Kilka razy w roku wieczorami pojawiaa
si na nim mga i utrzymywaa przez ca noc. Pewnego wieczora, kiedy wracaam pno z pracy,
mga bya szczeglnie gsta. Jechaam przez osiedle, strasznie wytajc wzrok, by cokolwiek
zobaczy. Odczuam ulg, kiedy dojechaam do mojej uliczki i zobaczyam swj podjazd. Ale z jakiego
powodu pilot do drzwi garaowych nie chcia zadziaa. Kiedy wysiadam z samochodu, zauwayam,
e stoj przed domem ssiadw. W tej mgle nie mogam zobaczy, co robi, zanim tego nie zrobiam.

Moje przeycia z tego wieczoru s podobne do tego, co si dzieje, kiedy poruszamy si we MGLE
emocjonalnego szantau. Nawet jeli mamy dobr orientacj, to tworzona przez szantayst MGA
dodaje naszej sytuacji nowy wymiar, ktry dezorientuje nas, nawet jeli ta sytuacja jest nam dobrze
znana.

Zwizek nie moe by emocjonalnie stabilny, jeli MGA determinuje to, co si w nim dzieje.
Pozbawia nas ona waciwej perspektywy, znieksztaca nasz histori i uniemoliwia zrozumienie
toczcych si wok nas wydarze. MGA omija nasz proces mylowy i poda wprost do naszych
odruchw emocjonalnych. Nagle spotyka nas nokaut i nie wiemy, co nas uderzyo. Wynik: wygrana
szantaysty, a nasza klska.

70

ROZDZIA 4

Narzdzia pracy szantaysty

J ak szantayci tworz MG w naszych zwizkach z nimi? Co robi, e rezygnujemy z wasnego

dobra i wpadamy we frustrujcy schemat: danie-presja-ulego? Moemy zacz przyglda si
dziaaniu tego procesu, dokadniej analizujc strategie, z ktrych stale korzystaj szantayci - ich
wasne, specjalistyczne narzdzia pracy.

Pojedynczo i w poczeniu strategie te wzbogacaj jeden czy wicej elementw MGY, zwikszajc
nasze denie do znalezienia ulgi, ktr przyniesie nam wyraenie zgody na proby szantaysty.
Pomagaj te szantaycie usprawiedliwia swe czyny, zarwno wobec samych siebie jak i wobec nas.
Ten element jest niezwykle wany, poniewa pomaga przypisa dziaaniu szantaysty moliwe do
zaakceptowania, a nawet szlachetne pobudki.

Podobnie jak rodzice, ktrzy, karzc dzieci mwi: Robi to tylko dla twojego dobra", szantayci
potrafi doskonale racjonalizowa -

posuguj si swymi narzdziami, by przekona nas, e szanta w jaki sposb przynosi nam korzy.

Narzdzia te s staymi elementami przenikajcymi nieskoczenie odmienne scenariusze

emocjonalnego szantau i kady szantaysta, niezalenie od swego stylu, posuguje si jednym lub
wieloma z nich.

71

Propaganda

Edited by Foxit Reader

Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007
For Evaluation Only.

Szantayci postrzegaj nasze konflikty z nimi jako odbicie naszego zagubienia i bdnej oceny
rzeczywistoci, podczas gdy oni podaj si za ludzi mdrych i - jak twierdz - kieruj si dobrymi
intencjami.

Najprociej rzecz ujmujc, my jestemy czarnymi charakterami, a oni

- bohaterami szlachetnymi. W polityce ten proces przepuszczania wydarze przez filtr biae-czarne
nazywany jest propagand", emocjonalni szantayci s mistrzami w zachwalaniu wasnego
charakteru i swoich motyww dziaania, a deprecjonowaniu naszych.

Specjalista od propagandy

Pewnego dnia zadzwonia do mnie kobieta o imieniu Margaret. Powiedziaa mi, e jej maestwo
jest powanie zagroone i e chciaaby sprawdzi, czy da si je uratowa. Kiedy przysza, zaskoczy
mnie jej wdzik i niezwykle mie zachowanie. Margaret miaa okoo czterdziestu lat. Bya pi lat po
rozwodzie, kiedy spotkaa swojego drugiego ma na spotkaniu osb samotnych w kociele, do
ktrego oboje naleeli. Po krtkim narzeczestwie Margaret i Cal pobrali si. Kiedy do mnie przysza,
od roku byli maestwem.

Jestem tak przygnbiona. Nie wiem, co robi. Prbuj znale odpowied na pytanie, ktre z nas ma
racj, ja czy on. Naprawd mylaam, e tym razem zapaam Pana Boga za nogi. Cal to taki przystojny
mczyzna, tak dobrze radzi sobie w yciu i sprawia wraenie bardzo miego i troskliwego. Wielkie
znaczenie mia dla mnie fakt, e spotkalimy si w kociele, bo to oznaczao, e wyznajemy podobne
wartoci i mamy podobne przekonania. Prosz wic sobie wyobrazi, jak byam zdumiona, kiedy w
osiem miesicy po lubie Cal oznajmi, e chce, bym razem z nim uczestniczya w seksie grupowym co on robi ju od lat. Powiedzia, e bardzo mnie kocha i chce dzieli ze mn te przeycia.

Odparam, e nie ma mowy - sama myl o tym bya mi wstrtna - i Cal wydawa si tym naprawd
zaskoczony. Mwi, e zawsze podziwia moj zmysowo i chciaby zapozna mnie z czym, co na
pewno wzbogaci moje ycie.

Twierdzi, e zdaje sobie spraw z ryzyka, jakie podejmuje, rozpoczynajc t rozmow, ale to, e
pragnie wszystko ze mn dzieli, miao, jak mwi, dowodzi jego mioci do mnie. A moja zgoda
miaa stanowi dowd mojej mioci do niego.

Kiedy odpowiedziaam, e to niemoliwe, okaza, jak bardzo go to zabolao.

Wydawao mi si te, e jest zy. Powiedzia, e le mnie ocenia - uwaa mnie za osob liberaln,
otwart i kochajc go, i nie mia pojcia, e jestem tak pruderyjna i purytaska - to nie w takiej
kobiecie si zakocha. A potem 72

naprawd wbi mi n w serce. Powiedzia, e jeli tego nie zrobi, to uczyni to ktra z jego wielu
byych dziewczyn, one nie bd si waha.

Jak wszyscy specjalici od propagandy, Cal interpretowa swoje pragnienia jako cakowicie
pozytywne, a opr Margaret - jako negatywny.

Szantayci daj nam do zrozumienia, e to oni powinni wygra, bo ich pragnienia s bardziej
dojrzae, wiadcz o wikszej mioci i otwartoci ni nasze. Oni chc tego, co najlepsze. Naley im si
to, o co prosz. Jednoczenie - czasem w bardzo uprzejmy sposb - mwi nam, e jestemy
samolubni, niedojrzali, gupi, niewdziczni czy sabi. Kady opr z naszej strony uznaj nie za wyraz
naszych potrzeb, lecz za dowd naszych wad.

Cal sugerowa nawet, e Margaret zwioda go i oszukaa swoim wczeniejszym zachowaniem. Ale ona
moga zmieni t ocen, speniajc jego prob, czym udowodniaby, e jest otwart, zmysow
kobiet, z jak Cal pragn dzieli ycie.

Mylce etykietki

Moj uwag zwrciy etykietki, jakie Cal stosowa wobec Margaret, poniewa propaganda zawsze
wie si ze stosowaniem przymiotnikw -

pozytywnych wobec szantaysty i jego posusznej ofiary, a negatywnych wobec osoby, ktra si
opiera. Cal interpretowa nieporozumienia z Margaret jako wskazwk, e co jest z ni nie w
porzdku, i stosowa etykietki, ktre potwierdzay jego stanowisko. Takie zachowanie dezorientuje
ofiar szantau. Etykietki szantaysty s tak rne od tych, ktre sami bymy wybrali, e w krtkim

czasie przestajemy ufa wasnym ocenom samych siebie i zaczynamy internalizowa wtpliwoci
szanta

ysty dotyczce naszego punktu widzenia, naszego charakteru, wyznawanych przez nas wartoci,
naszych przekona oraz tego, e mona nas pragn. Wpadamy w puapk gstej MGY, tak jak
Margaret: Nie chciaam dopuci do wiadomoci, e Cal jest kim zupenie innym ni czowiek, za
ktrego go uwaaam, kiedy bralimy lub. Jak mogam si co do niego tak pomyli? Nie chciaam w
to uwierzy. W najbardziej racjonalny sposb, jaki mona sobie wyobrazi, przekona mnie, e moje
zachowanie pozwolio mu sdzi, i dla niego jestem gotowa na wszystko. Nie przestawa

powtarza, jak korzystne byoby dla nas, dla naszego zwizku, to nowe do

wiadczenie. Wolaam myle, e to ja czego nie rozumiem i e gdybym tylko zdoaa przyj pogldy
Cala na seks grupowy, nie wydawaby mi si on tak skandaliczny. Naprawd bardzo ze sob
walczyam. Mylaam, e moe naprawd jestem zbyt napita. Moe jestem troch pruderyjna. Moe
po prostu tego nie rozumiem. Zaczam myle, e co jest ze mn nie w porzdku i e chyba
naprawd robi z igy widy.

73

Margaret bya pewna, e jej samej - i ich maestwu - seks grupowy nie mg przynie nic dobrego,
ale kiedy Cal wci powtarza

swoje argumenty, zacza wtpi w swoje racje. Kiedy propaganda jest skuteczna, przestajemy by
pewni, co jest szkodliwe, a co korzystne, i kwestionujemy nasz ocen konfliktu z szantayst.
Kupujemy" t propagand, gdy pragniemy uwaa naszych przyjaci, partnerw, szefw i
czonkw rodziny za ludzi dobrych i szlachetnych, a nie za pod

ych, nieczuych czy okrutnych. Chcemy wierzy drugiej osobie i nie dopuszczamy do wiadomoci, e
ona nami manipuluje, stosujc wobec nas etykietki, ktre nas zawstydzaj i poniaj.

Margaret staraa si powiza w logiczn cao t sytuacj i swoje wyobraenia o wsplnym yciu z
Calem. Oczywicie musiao istnie co, czego ona jeszcze nie zrozumiaa, i ta interpretacja sprawiaa,
e dania Cala wydaway si moliwe do przyjcia. Jeli jej obawy byyby uzasadnione, to jak
wiadczyoby to o ich maestwie, o nim? Pytania te budziy lk i na jakim poziomie Margaret nie
chciaa si z nimi konfrontowa. Nie bya gotowa przyzna si do tego, e mylia si w swojej ocenie
ma. Mniej bolesne wydawao si jej przyjcie jego sposobu postrzegania rzeczywistoci ni
stawienie czoa niewygodnej prawdzie o nim i o ich zwizku.

Cal nie tylko stara si wzbudzi wtpliwoci Margaret co do jej oceny sytuacji, ale take posugiwa
si jej poczuciem obowizku. Wedug niego do jej powinnoci jako ony naleao uprawianie seksu
grupowego - nie pragn ony, ktra mu tego odmawia. Wyobracie sobie, jak zaskoczona i zraniona
musiaa si czu Margaret, kiedy grozi, e zastpi j kim, kto speni jego uzasadnion" prob.

Niestety, Margaret poddaa si.

Nie mog uwierzy, e ugiam si pod naciskiem jego da i zgodziam si sprbowa, skoro to dla
niego tak wiele znaczyo. Tak si wstydz. To byo dla mnie takie okropne. Czuj si zbrukana, jestem
przygnbiona i za.

MGA staa si bardzo gsta, a Margaret poczua si tak zagubiona, e fakt, i zrobia to, na co nigdy
wczeniej by si nie zdecydowaa, wcale nie dziwi.

Wmawianie nam, e jestemy li

Wielu szantaystw zwiksza presj, kwestionujc nasz charakter, nasze motywy dziaania i nasz
warto jako ludzi prcz dyskredytowania naszego punktu widzenia. Ta taktyka jest popularna w
konfliktach rodzinnych, zwaszcza takich, w ktrych rodzice nie rezygnuj z kontrolowania swoich
dorosych dzieci. Mio i szacunek oznacza dla nich 74

cakowite posuszestwo, a kiedy dzieci si nie podporzdkowuj, to tak jakby zdradziy rodzicw.
Zdanie, ktre szantaysta powtarza w wielu wersjach, brzmi: Robisz to tylko po to, by mnie zrani.
Nie obchodzi ci, co czuj".

Kiedy Josh zakocha si w Beth i zacz myle o lubie, mimo e nie wyznawaa ona jego religii,
wiedzia, e zmartwi to jego rodzicw, ale nie spodziewa si tak silnego ataku, jaki przypuci jego
ojciec, by

przywrci go do porzdku".

Nie mogem uwierzy w to, co mwi ojciec. Mona byo pomyle, e stworzy

em plan zmarnowania mu ycia. Dlaczego tak go torturuj? Dlaczego wbijam mu sztylet w serce? Z
dnia na dzie z dobrego syna zamieniem si w zaka rodziny.

Josh od kilku lat nie mieszka ju z rodzicami, ale jak wikszo ludzi, ktrzy sysz rodzicw
mwicych: Zranie mnie" albo Zawiode mnie", Josh odbiera to zdanie jak cios w samo serce.

Jeli takie sowa pochodz od kogo bliskiego, to zostaj nam w u-szach na dugo, wpywaj na nasze
postpowanie, i powoduj, e przestajemy by pewni naszej wartoci. Oczywicie, w kadym zwizku
z szantayst moemy usysze, e jestemy nieczuli, samolubni czy bez- ''

wartociowi, ale szczeglnie trudno znie te etykietki, jeli pochodz od matki czy ojca, z nimi
bowiem spdzilimy lata, w ktrych ksztatowa si nasz charakter, a rodzicw uwaalimy za
skarbnic wszelkiej wiedzy i prawoci. Rodzice, ktrzy posuguj si tak propagand przeciwko nam,
mog zniszczy nasze zaufanie do samych siebie szybciej ni ktokolwiek inny.

Wmawianie choroby - patologizacja

Niektrzy szantayci mwi nam, i opieramy si im tylko dlatego, e jestemy chorzy albo szaleni.
Wrd terapeutw potocznie nazywa si takie postpowanie patologizacja" i cho bardzo nie lubi
posugiwa si psychiatrycznym argonem, sowo to trafia tu w dziesitk. Sowo

patologia" pochodzi od greckiego pathos, ktre odnosi si do cierpienia lub gbokiego uczucia,
jednak obecnie sowo to kojarzy si z chorob". Patologizacja to sposb na wmwienie nam choroby
wtedy, kiedy nie podporzdkowujemy si szantaycie. Szantayci oskaraj nas o to, e jestemy
neurotykami, histerykami czy wariatami. A co najbardziej bolesne, niwecz zaufanie, jakie do nich
ywilimy, wyliczajc wszystkie 75

przeyte wsplnie nieszczliwe wydarzenia i dowodzc, e to my je wywoalimy, dlatego e

jestemy takimi emocjonalnymi kalekami.

Poniewa wmawianie nam choroby moe bardzo silnie uderza w nasze zaufanie do samych siebie i
poczucie tosamoci, stanowi narzdzie szczeglnie toksyczne - i skuteczne.

Kiedy mio jest daniem

Patologizacja czsto pojawia si w zwizku miosnym, w ktrym pragnienia partnerw nie s

rwnowane. Jedna z osb chce wicej ni druga - wicej mioci, uwagi, zaangaowania - i kiedy tego
nie otrzymuje, prbuje to zdoby, kwestionujc zdolno partnera do kochania.

Wielu z nas potrafi zrobi bardzo wiele, by udowodni, e potrafi kocha i zasuguje na mio. Czsto
ywimy te bdne przekonanie, e jeli kto nas kocha, to my powinnimy kocha jego - w
przeciwnym razie co jest z nami nie tak".

Mj klient Roger, trzydziestokilkuletni scenarzysta, narazi si na burz patologizacji, kiedy

zdecydowa, e potrzebuje wicej niezaleno

ci w swym zwizku z Alice, aktork, ktr pozna osiem miesicy wcze

niej na spotkaniu Programu Dwunastu Krokw.

Miaem uczucie, e Alice jest mi bardziej oddana, ni ktokolwiek wczeniej.

Wspaniale si z ni czuem. Przychodzia do mnie, siadywaa na ku, czytaa szkice moich prac i
zachwycaa si nimi. Wydawao si, e akceptuje wszystko, co robi, i kocha to tak samo jak ja.
Widziaa chyba wszystkie filmy, jakie kiedykolwiek nakrcono, jest dowcipna, oczytana i uwaa, e
jestemy dla siebie stworzeni.

Ale po kilku miesicach zacza nalega, bymy zamieszkali razem. Powtarzaa: Jak to wspaniale, e
si odnalelimy". Bya przekonana, e wsplne mieszkanie odmieni nasze ycie. Powinienem tylko
porzuci moje opory i pozwoli, by Bg kierowa naszym wspaniaym zwizkiem. Powiedziaa, e
wcale jej nie dziwi moje wahanie i e na pewno jest to skutek mojego przykrego rozstania z by on,
ale powinienem stawi czoo mym lkom, a nie od nich ucieka. Jej sowa brzmiay sensownie, ale
czuem, e to za wczenie.

Alice i Roger wiele rozmawiali o pracy, ktr kade z nich wykonywao w ramach Programu Dwunastu
Krokw, i wspierali si nawzajem. Alice lubia jednak odgrywa wobec Rogera rol terapeuty,
szczeglnie wtedy, kiedy mwi o swoich obawach, e ich zwizek rozwija si zbyt szybko. Wedug
niej, Roger stara si wszystko kontrolowa i powinien przesta si opiera. Nawet na tym wczesnym
etapie Alice definiowaa jego wahania jako pozostao neurotycznych zachowa z czasu, gdy pi,
chocia nie pi ju od jedenastu lat. I Roger wzi sobie jej sowa 76

do serca. Mimo dojmujcego uczucia, e jest na to jeszcze za wczenie, pomyla, i by moe to ona
ma racj i powiedzia jej, e moe si do niego wprowadzi.

Miaa tak wyrany obraz naszej przyszoci... Ja za chciaem tylko, by wszystko rozwijao si powolijednak gdy kto tak bardzo ci kocha, to wnosi do zwizku tyle energii, e zdaje si ona unosi take
ciebie. Przyznaj, e to mnie troch niepokoi, ale radz sobie. Jednak w ostatnich miesicach Alice
zacza wspomina o dziecku. Ma trzydzieci pi lat, a chyba prawie kada kobieta bardzo mocno
pragnie mie dziecko. Mwi, e nie musielibymy bra lubu, ale dziecko byoby wspania szans na
wyraenie caej naszej wzajemnej mioci i kreatywnoci. Czyta mi ksiki o wychowywaniu dzieci i
wyciga stare fotografie z mojego dziecistwa, by zobaczy, jak mgby wyglda nasz syn czy nasza
crka. To dla mnie zbyt wiele. Nie wiem, czy chc spdzi z ni reszt mojego ycia i czy w ogle chc
zosta ojcem. Potrzebuj przestrzeni, eby pracowa i pisa.

To nie to, e jej nie lubi czy nie podziwiam, ale musz sobie to wszystko jeszcze uporzdkowa. Nie
jestem pewien, czy kocham j tak samo jak ona mnie -

po prostu nie jestem pewien. Powiedziaem jej wic, e musz przez jaki czas poby sam, by
popatrze na wszystko z dystansu.

Opr Rogera wobec planw Alice wywoa jej gwatown reakcj.

Powiedziaa co takiego: Boj si ciebie, kiedy tak mwisz. Powiedziae, e mnie kochasz, ale teraz
widz, e jeste wielkim kamc. Wiem, e obawiasz si bliskoci po twoich przeyciach w ostatnim
zwizku, ale mylaam, e jeste gotowy, by zacz y teraniejszoci zamiast przeszoci. Wiem, e
mam siln osobowo, ale mylaam, e spotkaam kogo podobnego do mnie.

Chyba nie mog si na ciebie zoci, raczej ci wspczuj. Za bardzo boisz si ycia, eby dowiadczy
mioci. Czujesz si dobrze tylko w sztucznym wiecie twoich scenariuszy. Nie oszukuj si, jeste tylko
byym alkoholikiem, podobnie jak twj ojciec, ktry z naogowego alkoholika zmieni si w
naogowego kobieciarza.

Potem, z nerwowym miechem, Roger powiedzia:

Powtarzam to sobie w mylach i zastanawiam si, czy Alice nie ma racji. Rzeczywicie, trudno mi
pozostawa w zwizku z kobiet. Moe nie potrafi by z kim, kto naprawd mnie kocha.

Powiedziaam Rogerowi, e przeoczy co, o czym zapomina wielu ludzi: nic nie jest z tob nie tak",
jeli nie pragniesz kogo tak samo, jak on pragnie ciebie. Podobnie jak wiele osb, ktre posuguj 77

si patologizacj, Alice bdnie uywaa sowa mio". Jej dziaania wiadczyy o zalenoci,
desperacji i potrzebie cakowitego posiadania Rogera, a adne z tych uczu nie ma nic wsplnego z
dojrza mioci.

Ale jej zdaniem, presj, jak wywieraa na Rogera, usprawiedliwiaa ogromna, obezwadniajca
namitno, ktr do niego czua. I jeli on nie potrafi odwzajemni si rwnie intensywnym

uczuciem, to jedynym wyjanieniem, jakie potrafia zaakceptowa, byo to, e mia jaki ogromny
problem psychiczny.

Reagujc na prob Rogera o pozostawienie mu wicej przestrzeni, Alice posuya si taktyk, jak
czsto posuguj si ci, ktrzy nas patologizuj: przypomniaa mu nieprzyjemne rzeczy dotyczce jego
i jego rodziny, ktre sam kiedy jej wyzna. Roger mwi jej wczeniej o swoim ojcu, ktry rzuci picie
tylko po to, by zamieni je w przymus cigego romansowania, i Alice wiedziaa, e jak wielu z nas
Roger mocno obawia si, e stanie si taki jak ojciec. Nasze sekrety i lki, ktrymi podzielilimy si z
szantayst, stanowi w przypadku konfliktu atw do wykorzystania bro. Bolesne wydarzenia rozwody, walka o opiek nad dziemi, aborcje - to, co opowiedzielimy w chwilach bliskoci, s teraz
wykorzystywane jako dowody naszej niestabilnoci. Dla Rogera przedstawione przez Alice dowody",
e jego z tak wielkim trudem osignita trzewo pozostawia wiele do yczenia, stay si powanym
powodem do niepokoju.

Emocjonalni szantayci czsto oskaraj nas o to, e nie potrafimy kocha czy utrzyma przyjani po
prostu dlatego, e nie czujemy si im tak bliscy, jak oni tego oczekuj. Jest to rodzaj patologizacji, na
ktry wielu z nas jest szczeglnie podatnych, zwaszcza jeli uwaamy bliskie zwizki za test naszego
zdrowia psychicznego. Chocia sporym naduyciem ze strony szantaysty jest twierdzenie, e jeli w
zwizku nie ukada si dobrze, to stanowi to dowd naszej choroby czy emocjonalnego kalectwa,
takie argumenty godz nas prosto w serce i czsto odnosz zamierzony skutek.

Co si z tob dzieje?

Nie wszystkie osoby, ktre posuguj si patologizacj, otwarcie nazywaj drug osob chor. To
narzdzie ma te swoje subtelniejsze odmiany. Moja klientka, Catherine, poszukiwaa mojej pomocy,
majc nadszarpnite zaufanie do samej siebie po powtarzajcych si konfliktach z poprzedni
terapeutk.

Miaam zamiar przej na p etatu w mojej pracy w ksigowoci i przygotowywa si do egzaminw

magisterskich, i troch si tym niepokoiam. Ale co wa-

niejsze, miaam ostatnio ze dowiadczenia z pewnym facetem i chciaam zrozu-78

mie, co si stao. Zdecydowaam si wic na spotkania z terapeutk, o ktrej tak entuzjastycznie

wyraaa si moja przyjacika Lanie.

Od pocztku zauwayam w Rhondzie co nieprzyjemnego, ale uznaam, e potrzebuj troch czasu,

by przyzwyczai si do nowego rodzaju zwizku.

Wydawao mi si jednak, e Rhonda czasem troch mi docina. Lubia wycina z gazet artykuy
opowiadajce o kobietach sukcesu i dawa mi je, by mnie

zainspirowa" - jak mwia. Czuam si wtedy okropnie. Przekaz brzmia bowiem: Taka wanie
powinna by, i jeli posuchasz moich rad, to taka si staniesz".

Wci namawiaa mnie, bym doczya do jednej z grup terapeutycznych, ktre prowadzia, ale mnie
to zupenie nie interesowao. Moe miaa racj, twierdzc, e dobrze by mi to zrobio, ale miaam tyle
roboty z moim dyplomem i z prac zawodow, e zupenie nie miaam czasu. Rhonda oceniaa to
zupenie inaczej. Mwia, e jestem.uparta i nadmiernie si kontroluj, i to dlatego mam problemy w
yciu.

Patologizacja jest szczeglnie przekonujca, kiedy pochodzi od osoby posiadajcej pewien autorytet od lekarza, nauczyciela, prawnika czy terapeuty. Nasz zwizek z tymi ludmi opiera si na zaufaniu, na
ktre niektrzy spord nich zupenie nie zasuguj. Zakadamy, e bd traktowa nas uczciwie. Ale
wszystkim nam zdarzyo si spotka autorytety, ktre uwaay, e ich uprawnienia stawiaj ich opinie
i czyny poza wszelk ocen. Moe nie powiedziay one nigdy wprost: Czego ci brakuje", ale gestem,
surowym czy krytycznym tonem gosu, zaciniciem szczk pokazay, e my sami odbiegamy od
normy czy nasze pogldy nie s normalne.

Z tonu jej gosu, mowy ciaa i jej caej postawy jasno wynikao, e jest ze mnie niezadowolona - i
czuam si z tym okropnie. Baam si, e moe si na mnie zoci. A to byoby ostateczne
potwierdzenie, e nie jestem w porzdku. Przecie terapeuta rozsdza o tym, co jest dobre, a co ze, i
jeli twj terapeuta nie lubi ci czy nie aprobuje, to naprawd uwaasz, e co z tob nie tak. Zawsze
baam si zych, twardych sw. A kiedy ma si do czynienia z kim, kto stanowi dla nas autorytet,
wszystko mnoy si przez dziesi.

Autorytety" takie jak Rhonda daj nam do zrozumienia, e nie mona kwestionowa ich opinii.
Mwi nam, e robi wszystko dla naszego dobra i e opierajc si im udowadniamy, jak jestemy

uparci, niemdrzy czy sabi. To oni s ekspertami, nawet jeli chodzi o nasz najgbsz wiedz o nas
samych, i nie wolno nam podawa w wtpliwo ich rad czy interpretacji.

79

Niebezpieczne sekrety

Wiele rodzin, ktre ukrywaj wstydliwe sekrety": naduycia wobec dzieci, alkoholizm, choroby
emocjonalne czy samobjstwo, milczco umawia si, by nigdy o tych sprawach nie rozmawia. Ale
kiedy jedna z osb zaczyna zmienia postpowanie, wycofujc si z systemu rodzinnego, ktry
przetrwa dziki zaprzeczaniu i utrzymywaniu sekretw, inni czonkowie rodziny mog j nazywa
szalon i niezdoln do przebaczenia oraz oskara o niszczenie rodziny. A to wszystko dlatego, e
omiela si ona mwi o wydarzeniach, ktrych zaistnieniu od dawna si zaprzecza. Taki rodzaj
patologizacji widywaam czsto, kiedy specjalizowaam si w pracy z dorosymi, ktrzy jako dzieci
padli ofiar fizycznych czy seksualnych naduy. Kiedy moi klienci wracali do zdrowia, chcieli
porozmawia z czonkami swych rodzin o wasnych dowiadczeniach, ale najczciej napotykali opr
rodziny i prby powstrzymywania ich przed przerywaniem milczenia.

To pewnik, e im wiksze problemy w rodzinie, tym bardziej stara si ona blokowa swoich czonkw,
kiedy staraj si wrci do zdrowia. I nazbyt czsto szanta okazuje si skuteczny. Groby
opuszczenia, wygnania, kary, odwetu i cakowitej dezaprobaty czy pogardy mog zama
postanowienie danej osoby, ktrej odwane prby powrotu do rwnowagi zostay uznane za
egoistyczne, niepotrzebne i destruktywne.

Roberta, trzydziestoletnia pracownica telemarketingu, wci ma blizny na szyi i uszkodzenia koci,

ktre s pamitkami po biciu jej w dziecistwie przez okrutnego ojca. Kiedy si spotkaymy,
pracowaam w szpitalu, w ktrym Roberta przebywaa z powodu depresji. Jedn z pierwszych rzeczy,
ktre mi powiedziaa, byo to, e nie moe znie milczenia na temat krzywd, jakich doznaa od ojca.
Kiedy postanowia rozliczy si" ze swoim dziecistwem, wybraa si do matki, by znale u niej
potwierdzenie tego, co widziaa i przeya jako dziecko. Jednak zamiast zrozumienia, jakie miaa
nadziej uzyska, spotkaa si z patologizacj.

Prbowaam rozmawia z mam mniej wicej p roku temu. Powiedziaam jej, e wci mam blizny
pozostae po tym, jak ojciec mnie bi. Ale ona nie chciaa mnie sucha.

- Jak to? - oburzya si. - Czy chcesz przez to powiedzie, e ojciec chcia ci zabi?!

Zapytaam:

- A pamitasz, jak chwyci mnie za wosy, krci mn dookoa i wreszcie rzuci

na podog?

Popatrzya na mnie, jakbym bya przybyszem z innej planety. Powiedziaa:

- O Boe, skd ci to wszystko przychodzi do gowy? Co ci mwi wszyscy ci lekarze? Czy zrobili ci
pranie mzgu?

80

Powiedziaam:

- Mamo, kiedy byam bita, przewanie staa tam - w drzwiach - i patrzya.

Nie chciaa wicej sucha. Nie moga znie tej prawdy. Powiedziaa, e wszystko zmylam i e chyba
oszalaam. Jak mog mwi tak o swoim ojcu? Oznajmia, e nie zniesie rozmowy ze mn, dopki nie
uzyskam pomocy i nie bd ju opowiadaa takich kamstw. To byo straszne.

Dla matki Roberty te wspomnienia byy tak zatrwaajce, e nie tylko sama im zaprzeczaa, ale
wymagaa tego samego od crki. Grozi

a zerwaniem kontaktw z crk, dopki ta nie przestanie niepokoi rodziny.

Zdrowe prby ujawnienia i omwienia wydarze z przeszoci, takie jakie podja Roberta, czsto
spotykaj si z odrzuceniem przez innych czonkw rodziny, ktrzy nazywaj je fikcj", przesad",
produktem chorego umysu. Moemy odczuwa wielk potrzeb mwienia o tym, co si nam
przydarzyo, ale przeciwstawienie si uporczywej patologizacji, ktra czsto towarzyszy ujawnianiu
dugotrwaych naduy czy gbokich problemw nurtujcych rodzin, wymaga determinacji,
przygotowania i wsparcia.

Patologizacja wycelowana jest w sfer, ktrej trudno nam broni.

Wikszo nas bez trudu odparaby krytyk naszych umiejtnoci czy osigni, poniewa otaczaj
nas zewntrzne potwierdzenia tego, co potrafimy zrobi. Ale kiedy szantaysta mwi nam, e
posiadamy jakie braki natury psychicznej, moemy uzna jego sowa za racjonaln informacj
zwrotn. Wiemy, e nie potrafimy by wobec siebie cakowicie obiektywni, i wielu z nas obawia si
nieznanych wewntrznych demonw, jakie mog w nas drzema. Posugujc si patologizacja,
szantaysta wykorzystuje te lki.

Podobnie jak propaganda, patologizacja sprawia, e przestajemy wierzy we wasne wspomnienia,

polega na wasnych sdach, swojej inteligencji i wasnym charakterze. Ale w wypadku patologizacji
stawka jest jeszcze wysza. To narzdzie moe sprawi, e zaczynamy wtpi w nasze zdrowie
psychiczne.

Szukanie sprzymierzecw

Kiedy szantaysta nie osiga podanych rezultatw, dziaajc w pojedynk, moe poszuka poparcia
u innych osb. Wcza do akcji czonkw rodziny, przyjaci, przedstawicieli kocioa - oczekujc, e
popr jego punkt widzenia i pomog dowie, e to on ma racj. Angauje kad 81

osob, ktr lubi i szanuje jego ofiara. Napotykajc tak jednolity front, ofiara szantaysty moe czu
si bezsilna, pokonana.

Pewnego wieczora, krtko po tym, jak zaczam pracowa z Robert, miaam okazj zobaczy, jak
dziaa to narzdzie. Na rodzinnej sesji terapeutycznej zjawili si jej rodzice, brat oraz dwie siostry.
Caa trjka rodzestwa bya zdecydowana okaza swoj solidarno z rodzicami. Kiedy zapytaam,
jakie uczucia wywouje w nich pragnienie Roberty do otwartej rozmowy na temat naduy ze strony
ojca, zauwayam, jak si jednocz. Rodzestwo popatrzyo na siebie i w kocu starszy brat Roberty,
Al, zacz mwi.

Mama zadzwonia i zapytaa, czy moglibymy przyj i powiedzie pani prawd o tym, co dziao si w
naszej rodzinie. Jestemy dobr rodzin, a Roberta po prostu chce nas zniszczy. Pani wie, jak bardzo
chorowaa, wystarczy na ni spojrze, tyle razy bya w szpitalu z powodu depresji i prb
samobjczych...

Nie bybym zaskoczony, gdyby syszaa gosy czy co podobnego.

Umiecha si, rozgldajc si po pokoju, a jego rodzice i siostry przytakiwali.

Zawsze sprawiaa duo problemw. Wszyscy chcemy jej pomc wyzdrowie, ale nie moemy
pozwoli, by opowiadaa o nas te horrory. Wszystko wymylia, a wielu ludzi jej wierzy. Chcemy
oczyci nasze imi i upewni si, e Roberta otrzyma pomoc, ktrej potrzebuje.

Robercie byo ju wystarczajco trudno trzyma si swojej wersji przeszoci, kiedy matka
wszystkiemu zaprzeczya, a teraz jej zadanie byo jeszcze trudniejsze. Musiaa skonfrontowa si z
kilkorgiem szanta

ystw, ktrzy chcieli zamkn jej usta. I wszyscy dawali zdrajczyni" do zrozumienia, e zostanie
przyjta z powrotem do grupy tylko wtedy, gdy bdzie milcze, tak by kady mg powrci do
zachowa, ktre mimo e przynosiy szkod kademu z nich, byy znajome i dlatego wygodne.

Wzywanie posikw

Moja klientka Maria, administratorka szpitala, ktr poznalimy w poprzednim rozdziale, przytoczya
inny przykad tego rodzaju jednoczenia si. Kiedy odkrya romanse ma i powiedziaa mu, e myli o
opuszczeniu go, prbowa wszystkiego, by skoni j do zmiany decyzji, szuka

nawet pomocy krewnych.

Zobaczy, e ani jego groby, ani wrodzony wdzik i wszystko to, co bywao skuteczne wczeniej, ju
nie spenia swojej funkcji. Zastosowa wic najci-

82

sz artyleri - poprosi o pomoc swych rodzicw. Bardzo ich lubiam. Jego ojciec take by lekarzem, a
mama to taka dobra dusza-bya dla mnie zawsze taka kochana. Kiedy wic ojciec Jaya zadzwoni i
zasugerowa, bymy odbyli u nich rodzinn narad, wahaam si, ale czuam, e jestem im to winna.

Od chwili, w ktrej weszam do ich domu, wiedziaam, e popeniam bd. Jay ju tam by i
oczywicie opowiada im o tym, jak nierozsdnie" si zachowywa

am. Czy mogli zdoby si na obiektywizm w sprawie ich cudownego chopca"

i by sprawiedliwymi wobec mnie?

Obawy Marii byy uzasadnione. Rodzice Jaya nie mogli by obiektywni w tej sytuacji i to, co si
nastpnie wydarzyo w ich domu, nie stanowio niespodzianki.

Przeszo godzin mwili o tym, e w kadym maestwie zdarzaj si cisze chwile, i o tym, e nie
mona si rozstawa, kiedy pojawi si pierwsze oznaki trudnoci. Powiedzieli, e Jay zgodzi si
spdza wicej czasu w domu i ograniczy godziny nadliczbowe w szpitalu i to, wedug nich, miao
rozwiza nasze nieporozumienia. Jeli tylko przestan uywa sowa rozwd", to nikt si o niczym
nie dowie. Zapytali, czy naprawd chc mie na sumieniu rozbicie rodziny, zwaszcza e wiem, jak
bardzo Jay mnie kocha. Mwili, e serce im pka, gdy patrz, jak cierpi. Czy zastanawiaam si, jak to
wpynie na dzieci?

Czy bd moga znie myl, e unieszczliwiam tyle osb i to w sytuacji, kiedy mj m tak si
trudzi, by zapewni nam dobr przyszo?

Zapytaam, czy Jay powiedzia im o swoich romansach, i z ich reakcji wywnioskowaam, e nic o tym
nie wiedzieli. Wygldali na bardzo zmartwionych i pomylaam, e moe teraz lepiej zrozumiej,
dlaczego jestem nieszczliwa z ich synem. W kocu jednak jego ojciec powiedzia co
zadziwiajcego: To nie jest wystarczajcy powd, by rozbija rodzin! Rodzina jest na pierwszym
miejscu.

Nie mona wszystkiego niszczy tak pochopnie. Pomyl o dzieciach - o naszych wnukach". Byam
zdruzgotana.

Teraz ju nie tylko jedna osoba wywieraa na Mari presj, ale robiy to trzy osoby. Maria
potrzebowaa duo wewntrznej siy, by broni swego zdania. Przekaz od kadej z tych osb by taki
sam - wyglda

o to tak, jakby Jay napisa scenariusz - ale fakt, e jego sowa powtarzay inne osoby, ktre Maria
obdarzaa mioci i zaufaniem, sprawia, e nabieray wikszej wagi.

Powoywanie si na wyszy autorytet

Kiedy przyjaciele i rodzina nie s dla szantaysty wystarczajcym poparciem, moe on powoywa si
na wyszy autorytet, taki jak Biblia czy inne zewntrzne rda wiedzy. Ta forma presji moe wyglda
tak: 83

Mj terapeuta mwi, e zachowujesz si podle" albo: Chodz na kurs, na ktrym dowiedziaam si,
e..." albo Abby mwi, e...".

Prawda kadego z nas jest inna i nikt z nas nie posiada monopolu na mdro, ale moemy liczy na
to, e szantayci bd upiera si, wybirczo przywoujc cytaty, uwagi, wypowiedzi i nauki z
licznych rde, e jest tylko jedna prawda - ich prawda.

Negatywne porwnania

Dlaczego nie moesz by taki, jak..." Sowa te uderzaj w nas, budz wtpliwoci co do wasnej
osoby oraz lk, e si nie sprawdzamy. Szantayci czsto stawiaj nam inn osob za wzr, idea bez
skazy, przy ktrym wypadamy bardzo blado. Ta osoba nie miaaby problemw z zaspokojeniem
wymaga szantaysty - dlaczego wic my je mamy?

Spjrz na swoj siostr - ona chce pomaga w firmie".

Frank nie ma adnych kopotw z dotrzymywaniem terminw -

moe zwrciby si do niego po kilka wskazwek".

Monika nie opuszcza ma, kiedy maj trudnoci".

Takie negatywne porwnania sprawiaj, e czujemy si gorsi. Nie jestemy tak dobrzy, tak lojalni, nie
dysponujemy takimi umiejtnociami jak taki-a-taki. Niepokoi nas to i czujemy si winni. Niepokj
jest tak duy, e ustpujemy szantaycie, by udowodni, e si myli i le nas ocenia.

Moja klientka Leigh pracuje jako makler giedowy. Jej matka, El-len, jest mistrzem negatywnych
porwna. Przez lata Leigh odczuwaa presj, ktr matka wywieraa na ni w najprzerniejszy
sposb.

Kiedy umar tata, mama bya zupenie bezradna. Przez cae ycie miaa przy sobie mczyzn, ktrzy
si ni opiekowali, i kiedy ojciec umar, zwrcia si do mnie, bym kierowaa jej yciem.

Szybko zorientowaam si, e miaam spdza z mam ogromne iloci czasu, znale jej prawnika,
ksigow i robi jeszcze mnstwo rzeczy, z ktrymi doskonale moga poradzi sobie sama. Ale mama
bya dobra w odgrywaniu bezradnej, a ja natychmiast daam si na to nabra. Nie stanowio to dla
mnie trudnoci, wic we wszystkim jej pomagaam. Zdawao mi si, e nagrod bdzie mio i
aprobata. Ale okazao si, e nic nie zadowoli takiej kobiety, jak moja matka: ksigowa, oczywicie, za
duo zadaa, prawnik nic nie potrafi, a ja byam potworem, bo odwoaam wsplne wyjcie na
obiad, kiedy przypomniaam sobie, e miaam pomc synowi w przygotowaniu si do szkolnego
przedstawienia.

84

Jeli to, co zrobiam, odbiegao od doskonaoci, matka nie omieszkaa mnie o tym poinformowa. I
za kadym razem, kiedy zaczynaam si od niej odsuwa, ona prosia o pomoc moj kuzynk,
Caroline. Szybko zaczy si uwagi typu: Caroline bya przez cay czas taka dobra dla mnie. Zobacz,
jak jest dobr crk, lepsz ni moja prawdziwa crka". Zastanawiam si, czy mama cho troch
zdaje sobie spraw z tego, jak te sowa mnie rani i jakie poczucie winy we mnie budz.
Zorientowaam si, e spdzam z ni wicej czasu, ni chc, i prbuj rozwizywa jej problemy, tylko
po to, by unikn porwnywania mnie do Caroline.

Wydaje nam si, e osoba, do ktrej jestemy porwnywani, otrzymuje ca mio i aprobat,
ktrych pragniemy dla siebie. Naturalne wic, e chcemy przej jej pozycj. W wypadku Leigh nie
byo koca porwnaniom i nie istnia sposb, by dorwnaa Caroline.

Niebezpieczna presja

W miejscu pracy negatywne porwnania tworz tak atmosfer, jaka panuje w niezdrowej rodzime,
wywoujc zazdro i doprowadzajc do rywalizacji. Moemy nagle zauway, e staramy si osiga
nierealistyczne normy wyznaczane przez szefa, ktry podjudzajc pracownikw przeciwko sobie
nawzajem, wywouje pomidzy nimi bratersk rywalizacj".

Kiedy moja klientka, Kim, przysza do mnie po raz pierwszy, narzekaa na intensywn presj ze strony
szefa, ktry stosowa negatywne porwnania, aby j motywowa". Kim, majc okoo trzydziestu
piciu lat, zostaa zatrudniona w miejsce Mirandy - legendarnej redaktorki, ktra wanie odesza na
emerytur.

Jestem dobrym redaktorem, mam wiele ciekawych pomysw. Potrafi wsppracowa z pisarzami i
zawsze kochaam swoj prac. Ale mj szef wymaga ode mnie wicej ni od jakiegokolwiek innego
czonka zespou i nieustannie porwnuje mnie do Mirandy. Wydaje si, e jego zdaniem nigdy nie
pracuj wystarczajco duo. Jeli wykonam cztery zlecenia w cigu tygodnia, to mj szef, Ken, mwi:
wietnie. Miranda robia tyle w cigu sabego tygodnia. Jej rekord to osiem czy dziewi zlece".
Jeli ktrego dnia mwi, e musz wyj o normalnej porze, zamiast tak jak zwykle pracowa
dziesi czy jedenacie godzin, szef mwi, e odkd odesza Miranda, etyka zawodowa przestaa
istnie. Ona bya znana z tego, e praktycznie mieszkaa w redakcji.

Wierz, e Miranda bya doskonaym pracownikiem - ale nie ma rodziny, pije i praca bya caym jej
yciem. Jednak mimo to prbuj z ni wspzawodniczy

- a mam swoje ycie poza prac. Potrzebuj czasu dla ma i dzieci, udzielam si te w kociele, i to
jest dla mnie bardzo wane. Ale Ken zawsze namawia 85

mnie, bym pracowaa wicej, i czasem, kiedy mwi, e mogabym by drug Mirand, gdybym tylko
zrobia jeszcze jeden projekt, daj si na to zapa.

Potrafi mnie przekona. Jeli nie robi tego, czego ode mnie oczekuje, to mwi, e jej nie dorwnuj.
A potem dodaje, e mam do talentu, by by gwiazd, jak ona - lecz musz wykona dodatkow
prac, ktr przygotowa. I tumaczy, e nie powinnam uwaa tego za dodatkow prac, ale za swj
obowizek.

M i dzieci bardzo si denerwuj, e wci nie ma mnie w domu, a ja jestem coraz bardziej
zmczona. Od siedzenia przed komputerem bol mnie ramiona i szyja, a co najgorsze, zaczynam
wtpi we wasne kompetencje. Mam jednak poczucie, e musz dorwna Mirandzie, i uwaam, e
nie bd do dobra, zanim nie stan si taka jak ona.

Kiedy mylimy o presji w miejscu pracy, mamy skonnoci do zwracania najwikszej uwagi na jawn
presj - grob, e utracimy posad.

Ale sytuacja w pracy moe oywi wiele uczu i zwizkw, ktre istniej w naszych rodzinach, moe
tu te dziaa ta sama dynamika. Wspzawodnictwo, zazdro, rywalizacja i ch zadowolenia
autorytetw sprawiaj niejednokrotnie, e dajemy z siebie wicej ni moemy. Niebezpieczestwo
polega na tym, e starajc si dostosowa do wysokich standardw wyznaczonych przez kogo o
zupenie innych potrzebach, talentach i sytuacji yciowej, moemy zauway, e dla pracy
powicamy nasze rodziny, nasze zainteresowania, a nawet zdrowie.

Czsto na pocztku w peni zdajemy sobie spraw z tego, czego potrzebujemy, i dlaczego opieramy
si emocjonalnemu szantaycie.

Jednak narzdzia, ktrymi on si posuguje, mog odebra nam jasno mylenia i przekona nas, e
tak naprawd nie wiemy, o co nam chodzi.

Uywajc tych strategii behawioralnych, szantaysta moe prawie zawsze skoni nas do ulegoci - co
nie zaskakuje, biorc pod uwag, e osoba, ktra opiera si szantaycie, poddawana jest dziaaniu
propagandy, krytykowana, przekonywana do racji szantaysty przez wiele osb i uznana za chor.
Tak, to brzmi strasznie, ale to wszystko wyuczone zachowania szantaysty, w ktrych opanowaniu
bardzo mu pomoglimy.

Przekonamy si jednak, e tak jak wrczylimy szantaycie te narzdzia, tak moemy mu je odebra
lub pozbawi je mocy oddziaywania.

86

ROZDZIA 5

Wewntrzny wiat szantaysty

E mocjonalni szantayci nienawidz przegrywa. Stare powiedzenie: Niewane, czy przegrasz czy
wygrasz, liczy si, jak grasz"

przeksztacaj w: Niewane, jak grasz, byleby wygra". Dla szantaysty nie liczy si utrzymanie
twego zaufania do niego, nie liczy si poszanowanie twoich uczu, nie liczy si gra fair. Podstawowe
zasady wspycia pozwalajce na zdrowe dawanie i branie przestaj mie znaczenie. Nagle w
zwizku, ktry uwaalimy za dobry, dzieje si tak, jakby kto krzykn: Kady dba o siebie", i jakby
druga osoba szybko przystpia do wykorzystywania nas, kiedy mniej si pilnowalimy.

Zadajemy sobie pytanie: Dlaczego zwycistwo jest tak wane dla szantaystw? Dlaczego nam to
robi? Dlaczego a tak desperacko pragn postawi na swoim, e karz nas, jeli im si to nie udaje?

Z czym wie si frustracja

Aby zrozumie, co zmienia bliskich nam ludzi w emocjonalnych tyranw, musimy wrci do miejsca,
w ktrym szanta si rozpocz - do momentu, w ktrym szantaysta czego od nas chcia, a my
sowami czy dziaaniami sprzeciwilimy si mu.

Nie ma nic zego w tym, e si czego chce. Mona czego pragn, prosi o to czy szuka sposobu na
zaspokojenie swoich pragnie.

87

Moemy prosi czy przekonywa, a czasem nawet baga, jeli potrafimy uzna, e stanowcze nie"
znaczy nie". Zaakceptowanie odmowy moe okaza si nieatwe, moe wywoa niezadowolenie czy
zo, ale jeli zwizek jest zdrowy, burza przeminie, a my postaramy si negocjowa w sprawie
nowych rozwiza czy pj na kompromis.

Jak przeczytalimy w tej ksice, zupenie inaczej jednak rzecz przedstawia si w wypadku szantaysty
emocjonalnego. Frustracja nie skania go do negocjowania, ale do wywierania presji i groenia.
Szantayci nie potrafi znie frustracji.

Trudno zrozumie, dlaczego jest to dla nich tak wielki problem.

Przecie wikszo nas dowiadczya wielu rozczarowa i nie zamienia si w tyranw.

Przyjmowalimy rozczarowania jako chwilowe niepowodzenia i szlimy dalej. Ale dla szantaystw
frustracja oznacza znacznie wicej ni rozczarowanie i kiedy si im zdarzy, nie potrafi ponownie
zebra si czy zmieni biegw". Dla szantaystw frustracja wie si z gbokimi, ywymi lkami
przed strat, odbieraj j jako ostrzeenie, e jeli nie podejm natychmiastowych dziaa, to
konsekwencje oka si niemoliwe do zniesienia.

Od frustracji do utraty

Z pozoru szantayci wydaj si ludmi takimi jak inni i czsto bardzo dobrze radz sobie w wielu
dziedzinach ycia. Ale wewntrzny wiat szantaysty w duej mierze przypomina Ameryk w erze
Wielkiego Kryzysu - tego strasznego czasu, kiedy walio si w gruzy ycie wielu ciko pracujcych
ludzi, a ich poczucie bezpieczestwa zastpi lk i niepewno. Jeli znasz jakie osoby, ktre przeyy
tamten czas, to zauwaye z pewnoci, jak wielu z nich nadal liczy i oszczdza kady grosz,
przygotowujc si na kolejny wstrzs, kolejn strat, i prbujc uchroni si przed ponownym
przeywaniem takiego blu.

Emocjonalni szantayci - niezalenie od swego stylu czy stosowanych przez siebie narzdzi - cechuj
si tak sam mentalnoci deprywacji", ale moemy tego nie zauway, dopki nie stanie si co,
co zachwieje ich poczuciem stabilnoci i pobudzi ich lk przed strat. Podobnie jak niektrzy ludzie

interpretuj kady bl gowy jako niewtpliwy objaw guza mzgu, tak szantayci uwaaj opr za
symptom czego duo powaniejszego. Nawet agodna frustracja postrzegana jest przez nich jako
potencjalna katastrofa i s przekonani, e jeli nie zareaguj na ni agresj, to wiat - czy ty uniemoliwi im otrzymanie 88

czego, czego ywotnie potrzebuj. W ich gowach zaczyna gra tama deprywacji":

To si nie uda.

Nigdy nie dostaj tego, czego chc.

Nie wierz, e innych obchodzi to, czego chc.

Nie mam tego, co jest mi niezbdne, bym mg zrealizowa moje potrzeby.

Nie wiem, czy potrafi znie sytuacj, w ktrej strac co, czego pragn.

Nikt nie dba o mnie tak samo, jak ja dbam o inne osoby.

Zawsze trac tych, na ktrych mi zaley.

Z tymi mylami bez koca krcymi w ich umysach, szantayci uwaaj, e nie maj szansy wygra,
dopki nie zagraj brutalnie. To przekonanie stanowi wsplny mianownik wszystkich emocjonalnych
szantay.

Deprywacja i zaleno

U niektrych szantaystw przekonania te zakorzenione s w dugiej historii uczu niepokoju i braku

poczucia bezpieczestwa i jeli cofniemy si wystarczajco daleko w ich przeszo, to moemy
odnale wane zwizki pomidzy incydentami z ich dziecistwa a niektrymi z lkw przed
deprywacja, jakie odczuwaj, bdc dorosymi.

Allen, biznesmen, ktrego ona posugiwaa si szantaem, by stale trzyma go przy sobie, zacz
dostrzega pewne przyczyny jej zachowania, kiedy zauway, e Jo jest wyranie przygnbiona w
czasie poprzedzajcym rocznic mierci jej ojca.

Zapytaem, czy mog zrobi co, co poprawi jej nastrj. Jo wycigna kilka zdj z uroczystego
zakoczenia szkoy redniej. Nigdy wczeniej ich nie widziaem. Jej ojciec umar dwa dni przed t
uroczystoci i Jo wygldaa na nich jak maa przestraszona dziewczynka, ktra za wszelk cen stara
si umiecha. Okazao si, e musiaa si zaj wszystkimi sprawami zwizanymi z pogrzebem dzwonia do krewnych, organizowaa ceremoni pogrzebow i styp. Jednoczenie przygotowywaa
si do szkolnej uroczystoci, gdy miaa wygosi tam mow, w ktrej napisaniu pomaga jej ojciec.
Musiaa dzielnie si trzyma, bo wszyscy inni czonkowie rodziny zupenie si zaamali. Ostatnio
rozmawiaem o tym z jej matk, ktra powiedziaa, e Jo prawie nie pakaa.

Czasem tylko zamykaa si w swoim pokoju i nie chciaa nikogo widzie.

89

Jo powiedziaa mi, e nigdy nie kochaa nikogo tak bardzo jak ojca, a on nagle odszed. Myl, e
wci boi si, e ja te odejd i tak kurczowo si mnie uchwycia, by zatrzyma mnie przy sobie.

Emocjonalny szanta jest jedynym znanym Jo sposobem radzenia sobie ze wiatem, ktremu nie ufa,
wiatem, ktry z pewnoci chce odebra jej wszystkich kochanych przez ni ludzi. Ludzie, ktrzy w
dziecistwie przeyli tak powan strat, czsto jako doroli staj si nadmiernie zaleni i potrzebuj
wicej ni inni, gdy nie chc czu si opuszczeni, odrzuceni czy ignorowani.

Jo dobrze radzia sobie w szkole i czua si kochana przez ojca, ale to nie wystarczyo, by czua si
bezpieczna. Dojmujce poczucie dziecicej bezradnoci nie opuszczao jej i jako dorosa osoba
prbowaa uchroni si przed ponownym dowiadczeniem podobnego blu, wypracowujc
rozbudowane strategie postpowania. Nauczya si kurczowo trzyma przyjaci i kochankw, ale
nigdy nie znalaza waciwego sposobu na wyraenie swej obawy, e niezalenie od tego, co zrobi, te
osoby i tak zostan jej odebrane.

Kiedy wysza za Allena, jej lki nasiliy si. Zamiast cieszy si nowym zwizkiem, wpadaa w panik za
kadym razem, kiedy m nie uwzgldnia jej w swoich planach. Wierzya, e jeli bdzie przebywaa z
nim przez cay czas, nie tylko si uchroni przed jego utrat, ale take odzyska nieco poczucia
bezpieczestwa, ktre stracia, kiedy umar jej ojciec. ywia przekonanie wsplne wielu
emocjonalnym szantaystom: nie ufam, e otrzymam to, czego potrzebuj, musz wic wykorzysta
wszystkie dostpne mi rodki. To usprawiedliwiao -jej zdaniem - wszelkie szantae.

Mieszanina przyczyn

Podstawowe korzenie lku przed strat byy u Jo stosunkowo atwe do wykrycia, ale pamitaj, e
zachowanie ludzkie jest zoone - ksztatuj je rnorodne czynniki fizjologiczne i psychologiczne.
Czsto umyka jednoznacznym wyjanieniom. Urodzilimy si z okrelonym temperamentem i
predyspozycjami genetycznymi - naszym unikatowym wyposaeniem - i te elementy wspdziaaj z
tym, jak jestemy traktowani, i z tym, czego dowiedzielimy si o sobie samych i naszych zwizkach z
innymi, i ksztatuj nasze wewntrzne i zewntrzne ycie.

Eve, ktrej partner, Elliot, mia wyjtkowo niski prg odporno

ci na frustracj i czsto, kiedy czu si zagroony, grozi, e zrobi 90

sobie krzywd, opowiedziaa mi kiedy o rozmowie, jak przeprowadzia z jego siostr.

Rozemiaa si, kiedy j zapytaam, czy wie, dlaczego Elliot tak czsto ma napady zego humoru.
Powiedziaa, e zawsze taki by, od urodzenia. Ju jako niemowl potrafi wrzeszcze wniebogosy,

Edited by Foxit Reader

Copyright(C) by Foxit Software Company,2005-2007
For Evaluation Only.

kiedy nie dosta na czas butelki albo przez dwie sekundy by mokry. Gdy troch podrs, terroryzowa
wszystkich swymi wybuchami. Powiedziaa, e taki po prostu jest - by najbardziej wymagajcym
dzieckiem, jakie znaa.

To dziecko wyroso na wymagajcego dorosego czowieka o wielkich potrzebach, ktry nadal robi
awantury, chcc otrzyma to, czego pragn. Dua cz temperamentu Elliota ujawnia si ju, kiedy
by

dzieckiem, wcznie z niskim progiem odpornoci na frustracj.

Chwalenie czy wzmacnianie takich cech wrodzonych jest oczywicie wanym przekazem, jaki
otrzymujemy od naszych opiekunw i spoeczestwa, informujcym nas o tym, kim jestemy i jak
mamy si zachowywa. Istotne dowiadczenia z dziecistwa, wieku dorastania, a nawet dorosoci,
ksztatuj silne przekonania i wywouj uczucia, ktre czsto ujawniaj si ponownie, zwaszcza w
sytuacji konfliktu czy stresu. Powracamy do tych starych wzorcw, poniewa s znajome, i chocia
mogy sprawia nam bl, uspokajaj nas, jest w nich bowiem pewien porzdek i przewidywalno.
Wierzymy te, e nawet jeli nasze dawne zachowanie wczeniej nie okazao si skuteczne, to kiedy
powtrzymy je tym razem, wszystko bdzie dobrze.

Podobnie jak Jo, wielu szantaystw ma nadziej, e poczucie bezradnoci, ktrego doznawali jako
dzieci, zniknie, i teraz, jako doroli, bd potrafili magicznie naprawi" kad z sytuacj i
zagwarantowa sobie bezpieczestwo, do ktrego tskni. Wierz, e mog zrekompensowa sobie
frustracje z przeszoci, zmieniajc obecn rzeczywisto.

Kiedy kryzys staje si katalizatorem

Nieumiejtno znoszenia frustracji moe by te reakcj na stosunkowo niedawne stresy i

niepowodzenia. Prawdopodobiestwo stosowania szantau ronie podczas takich kryzysw, jak
separacja, rozwd, utrata pracy, choroba czy przejcie na emerytur, ktre zmniejszaj poczucie
wasnej wartoci szantaysty. Przez wikszo czasu nie zdaje on sobie nawet sprawy ze swoich na
nowo oyych lkw. Widzi tylko to, czego teraz pragnie, i zastanawia si, jak to zdoby.

91

Dla Stephanie takim kryzysem stao si wyjawienie przez ma jego krtkiego romansu. Bob bardzo
si stara przywrci rwnowag w maestwie i regularnie uczszcza na terapi, ale Stephanie uwa

aa, e ma prawo utrzymywa Boba w ryzach za pomoc solidnych dawek emocjonalnego szantau.
Po roku jej zoszczenia si i rewanowania Bob by prawie gotw si podda. Powiedziaam mu, e
byoby dobrze, gdyby Stephanie przysza na wspln sesj terapeutyczn. Stephanie zgodzia si
przyj.

Powinna zrozumie to lepiej ni ktokolwiek inny. Czytaam wszystkie twoje ksiki, w ktrych tyle
pisaa o tym, e nie naley pozwala innym wchodzi sobie na gow, i o tym, e trzeba si z nimi
konfrontowa i wyznacza granice.

Mam wszelkie prawo do tego, by by wcieka, a Bob zasuguje na rewan za swj postpek.

Powiedziaam Stephanie, e rzeczywicie ma prawo by za, czu si skrzywdzona, zdradzona i

zaszokowana, i nie mam zamiaru lekceway jej blu. Ale istnieje wielka rnica pomidzy
konfrontacj a emocjonalnym szantaem. I chocia by moe ona czerpie satysfakcj z odgrywania
roli skrzywdzonej ony, ktra bierze odwet, jej maestwo ma si coraz gorzej.

Z czasem Stephanie coraz rzadziej si usprawiedliwiaa, a kiedy z paczem wyjania, jak si czua,
dowiedziawszy si o romansie Boba, ukazaa si kolejna warstwa jej uczu, rzucajca sporo wiata na
jej trudnoci z rezygnacj z rewanu.

Bob by wiadom, e to nie pierwszy raz mi si zdarzyo, e mczyzna, ktre-mu oddaam serce i
dusz, tak mnie zawid. Jak mogo przyj mu do gowy, by spotyka si z kim innym, skoro
wiedzia, jak byam zdruzgotana, kiedy mj pierwszy m mnie oszuka? Niewiele brakowao, by mnie
to zabio. Jak mog znw mu zaufa? Nigdy nie czuam si tak nieatrakcyjna, tak upokorzona... tak nic
nie warta!

Stephanie musiaa radzi sobie nie tylko z tym, co zrobi Bob -

a ju to byo wystarczajco trudne - ale take z blem wywoanym przez dowiadczenia z pierwszego
maestwa. Utraciwszy zaufanie do Boba i wiar w siebie, odpowiedziaa emocjonalnym szantaem,
jedynym znanym sobie sposobem kontrolowania wewntrznego emocjonalnego chaosu, jaki
odczuwaa.

Chocia problemy z dziecistwa Stephanie prawdopodobnie odgryway pewn rol w jej reakcjach,
skoncentrowalimy si na paralelach z jej dorosego ycia. Kiedy Stephanie zobaczya, jak bardzo bl,
ktry wyniosa z poprzedniego maestwa, zagraa jej potencjalnie 92

udanemu zwizkowi z Bobem, zgodzia si spotyka z moim koleg po fachu. Oboje z Bobem ciko
teraz pracuj i udao im si wykorzysta ten kryzys jako moliwo znalezienia nowych sposobw
komunikowania si i analizowania sytuacji. Myl, e im si uda.

ycie usane rami

Niektrzy z najbardziej zadziwiajcych szantaystw to osoby, ktre sprawiaj wraenie, e maj

wszystko, a mimo to pragn jeszcze wicej.

mieszne byoby sugerowa, e motywuje ich lk przed strat, poniewa wydaje si, e bardzo rzadko
si z ni spotykali. Ale czsto s to ludzie, ktrych nadmiernie chroniono i rozpieszczano, mieli wic
niewiele moliwoci, by zyska zaufanie do swojej umiejtnoci poradzenia sobie z jakkolwiek strat.
Na pierwszy znak, e mog zosta czego pozbawieni, wpadaj w panik i uciekaj si do szantau.

Tak niewtpliwie byo w wypadku ma Marii, lekarza Jaya.

W trakcie pracy z Mari dowiedziaam si, e Jay by czowiekiem, ktremu wszystko przychodzio
lekko. Bez trudu ukoczy szko medyczn, zyska dobr pozycj w wiecie lekarskim jako twrca
wielu procedur chirurgicznych i z atwoci porusza si w najbardziej prestiowych krgach
spoecznych. Przychodzio mi na myl okrelenie

czowiek, ktremu wszystko si naley".

Jego dziecistwo byo idealne. adnych krzywd, adnych traumatycznych prze

y, nic oprcz uwielbienia. Jego ojciec pochodzi z ubogiego rodowiska i jako pierwszy z rodziny
poszed do college'u. To niezwyky czowiek. Przeszed przez szko medyczn dziki poczeniu
cikiej pracy, miaoci i dwch godzin snu w nocy. Wieczorami pracowa jako kelner i zarabia na to,
by zabiera matk Jaya do restauracji, kina itp. Kiedy powiedzia mi, e obieca sobie, i jego syn
nigdy nie bdzie musia przechodzi przez to samo co on. Kiedy Jay zdecydowa, e bdzie lekarzem,
rodzice nie szczdzili pienidzy, by mia wszystko, czego mu trzeba-odczynniki do dowiadcze,
wyjazdy na obozy naukowe. adnej pracy w czasie studiw. Dosta wiat na tacy - cznie z lekcjami
tenisa, kaszmirowymi sportowymi paszczami i oczywicie z mnstwem dziewczyn.

ycie Jaya byo usane rami - wrcz nierealne. Prbujc uchroni syna przed jakkolwiek
deprywacj, jego ojciec niewiele zrobi, by przygotowa go na rozczarowania czy niepowodzenia.

Istniej dwie sabe strony takiej idealnej egzystencji. Ludzie dorastajcy w takim bezpiecznym porcie
maj nierealistyczne oczekiwania 93

wobec wiata, wierz, e dostan wszystko, czego zapragn. A co jeszcze bardziej szkodliwe,
pozbawieni s szansy zdobycia istotnych umiejtno

ci, jakich wszyscy potrzebujemy, by radzi sobie z frustracj. Majc najlepsze chci i intencje, ojciec
Jaya w rzeczywistoci uczyni z syna emocjonalnego kalek.

Kiedy Maria podwaya jego przekonanie, e wszystko mu si naley - kariera, rodzina, ona i
kochanka - staa si pierwsz wan dla niego osob, ktra grozia, e odbierze mu co cennego. Jay
wpad w panik. Kto nagle zmieni reguy gry, a emocjonalny szanta sta si jego sposobem na
odzyskanie uprzywilejowanej pozycji.

Obcy najblisi

Kiedy Jay zaangaowa swych rodzicw w przekonywanie Marii do pozostania z nim, nie moga
uwierzy w to, co usyszaa: Mj Boe - o co tutaj chodzi? Ludzie, ktrych kochaam i szanowaam,
nagle okazuj si nie mie adnych norm etycznych i moralnych. Czy zachowanie pozorw jest
waniejsze ni uczucia i zwyczajna ludzka przyzwoito?

Maria patrzya, jak Jay zmienia si z przemiego czowieka, ktry potrafi cakowicie j oczarowa, w
kogo zupenie obcego - oszusta i manipulatora. Kiedy bliscy nam ludzie uciekaj si do
emocjonalnego szantau, uderza nas to, jak zmieniaj si ich osobowoci, a proces ten moe
przebiega stopniowo lub te zaskakujco szybko. Wiele blu i emocjonalnego zamieszania
towarzyszcego szantaowi wynika w gruncie rzeczy z obserwowania, jak ludzie, na ktrych nam
zaley, i ktrym, jak uwaamy zaley na nas, zamieniaj si w osoby tak bardzo pragnce postawi na
swoim, e cakowicie ignoruj nasze uczucia.

Liz czua si zdezorientowana, kiedy Michael powiedzia jej, jak brutalnie j ukarze, jeli bdzie nadal
chciaa go opuci.

Naprawd tak powiedzia: Pienidze, ktre ci zostawi, nie wystarcz nawet na to, by kupi jedzenie
dla psw. I moesz poegna si z dziemi. Zamierzam zabra je do Kanady, by nie musiay
wysuchiwa kamstw, jakie bdziesz o mnie wygadywaa". I to jest mczyzna, z ktrym si kochaam
i przed ktrym otworzyam dusz. Kim on do diaba jest?

To nie oskaranie, groby, negatywne porwnania i inne narzdzia, ktre poznalimy, przekonay nas
do naszych bliskich zwizkw 94

i nie one powoduj, e w nich pozostajemy. Z tymi ludmi wie nas to, e dzielimy z nimi ycie,
prac, nasze uczucia i tajemnice. Jednak kiedy pojawia si emocjonalny szanta, szybko poznajemy
pewne nieatrakcyjne cechy ich osobowoci - egocentryzm, skonno do przesadnych reakcji,
nastawienie na krtkoterminowe zdobycze, nawet jeli na dug met przynosz straty, oraz
potrzeb zwyciania bez wzgldu na wszystko.

Tylko oni si licz

Wszyscy szantayci, ktrych poznalimy, s nieomal cakowicie skoncentrowani na wasnych

potrzebach, wasnych pragnieniach; wydaje si, e w najmniejszym stopniu nie obchodz ich nasze
potrzeby ani to, jak wywierana przez nich presja na nas wpywa.

Kiedy nie zaspokajamy ich potrzeb, szantayci mog si sta bezlitoni w deniu do celu. To dziwna
mio, ktra pozostaje zupenie lepa na uczucia osoby kochanej.

Moim kandydatem do Narcystycznego Salonu Sawy jest m Patty, Joe, ktry pooy si do ka z
migren, kiedy Patty powiedziaa mu, e nie mog pozwoli sobie na nowy komputer. W ostatnim
incydencie jego egocentryzm nie mia sobie rwnych:

Joe dobrze zarabia, ale jeszcze lepiej idzie mu wydawanie pienidzy, wic zazwyczaj jestemy na
minusie. W zeszym tygodniu zebrao nam si mnstwo rachunkw i Joe poprosi, bym zadzwonia do
mojej ciotki z prob o poyczk.

Ciotka jest bardzo zamona, ale wanie przesza operacj raka piersi. Powiedziaam mu, e nie mog
teraz zawraca jej gowy, i byam zdumiona, kiedy Joe zacz nalega. To jej numer telefonu w
szpitalu - powiedzia. - Nawet nie musisz go szuka. Zadzwo do niej - to nic wielkiego. Wiesz, e ju
lepiej si czuje, a ty zawsze bya jej ulubienic. Dlaczego nie moesz zrobi tego dla mnie?"

Rak piersi? Szpital? Operacja? To aden problem dla szantaysty.

Przecie on jest w potrzebie. TERAZ. A gdy on czego potrzebuje, nikt inny si nie liczy.

Czsto egocentryzm szantaysty wywodzi si z przekonania, e porcja uwagi i uczucia, do jakiej ma

dostp, jest ograniczona i szybko si wyczerpuje. Elliot jest tak egocentryczny, e nawet kiedy jego
dziewczyna chciaa podj kurs, by zdoby dodatkowe umiejtnoci zawodowe, uwaa, e to dotyczy
take jego. Czu, e jej uczestnictwo w kursie 95

pozbawioby go poczucia bezpieczestwa. A jeli bdzie czego potrzebowa, kiedy ona pjdzie na
zajcia? Jeli poczuje si znudzony czy samotny? Kto si nim zaopiekuje? wiat krci si wok niego,
tak samo jak wwczas, kiedy by dzieckiem. Znw jest picioletnim tyranem, ktry da cakowitej
uwagi i satysfakcji od osoby, od ktrej jest zaleny, i zawsze chce wicej.

Z igy widy

Emocjonalni szantayci czsto zachowuj si tak, jakby kady konflikt zagraa dalszemu istnieniu
zwizku. Kiedy napotykaj opr, odczuwaj tak intensywne rozczarowanie i frustracj, e
rozdmuchuj nawet najmniejsze nieporozumienia i pozwalaj, by rzucay one wiato na cay zwizek.
Dlaczego kto robi taki wielki problem z tego, e nie chcesz i na obiad z jego rodzicami, albo atakuje
ci, bo chciae zapisa si na kurs czy wyjecha na ryby, czy te nie wyrazie entuzjazmu, kiedy
przedstawi ci swoje plany? Gwatowno jego reakcji staje si zrozumiaa dopiero wwczas, gdy
uwiadomisz sobie, e nie jest to reakcja na obecn sytuacj, ale raczej na to, co ta sytuacja dla niego
symbolizuje.

Z tego, co Eve powiedziaa mi o pogldach Elliota, wynikao, e jest on przekonany, i mczyzna nie
moe uzyska tego, czego potrzebuje, od kobiety niezalenej.

Opowiada mi o swoim ojcu, ktry cigle narzeka, e ona go zaniedbuje. Matka Elliota bya
prawdziw pionierk jako kobieta w wiecie biznesu. Prowadzia ma firm produkujc ubranka dla
dzieci. wietnie sobie radzia, innego zdania by tylko jej m, ktry nie mg znie tego, e ona
pracuje. Elliot pamita, e mamy wiecznie nie byo w domu. Kiedy wracaa, bya naprawd kochana,
ale potem znw wyjedaa w interesach i Elliot bardzo za ni tskni. Ojciec by bardzo zy na on i
czsto mawia: Te przeklte kobiety - zrobi dla ciebie wszystko, kiedy ci potrzebuj, ale gdy
zaczynaj radzi sobie same, zapominaj o twoim istnieniu". Myl, e kiedy czsto syszy si co
takiego, zaczyna si w to wierzy.

Przekaz, ktry Elliot wynis z domu, by jednoznaczny: kobieta bdzie kochajc partnerk tylko
wtedy, gdy zmusisz j, by zawsze bya z tob. Prawdopodobnie Elliot zaprzeczyby, e wyznaje takie
pogldy, ale jego reakcje wobec Eve ujawniay, i oyway w nim stare demony.

Dla Elliota kada oznaka niezalenoci kobiety stanowia zagroenie.

96

Eve przypomniaa mu matk, kobiet, od ktrej by emocjonalnie zaleny. Eve take chciaa go
opuci, tak jak wedug niego matka opuszcza

a ojca - oraz jego - spdzajc tak wiele czasu poza domem. Za kadym razem, kiedy Eve chciaa wyj
z domu, w Elliocie odzywao si jego stare poczucie opuszczenia.

Przy takich przesadnych reakcjach szantaysta daje upust wielu emocjom, ale prawdziwe, lece u
podstaw tych reakcji, uczucia rzadko zostaj wyraone. Elliot desperacko pragnie bliskoci, ale ogie
zaporowy, jaki kieruje w stron partnerki, sprawia, e raczej bliskoci tej nie uzyska.

Zobaczmy, co Elliot wyrazi, a czego nie wyrazi, kiedy Eve zasugerowaa mu, e by moe powinien
pomyle o poszukaniu profesjonalnej pomocy.

Elliot mwi: Ty wyjdziesz i bdziesz robi, co chcesz, a ja zostan tu sam - i po co mam y? Ani
troch ci na mnie nie zaley".

A tak naprawd oznacza to: Boj si, bo ty si zmieniasz. Na pocztku wystarczaem ci, ale teraz ju
nie. Obawiam si, e jeli zaczniesz si doksztaca, to potem bdziesz wicej pracowa i nie bdziesz
miaa dla mnie czasu. Boj si, e spotkasz kogo innego. Boj si, e staniesz si zbyt niezalena. Nie
bdziesz mnie ju potrzebowaa i mnie rzucisz".

Ale taki sposb porozumiewania si wykracza poza repertuar Elliota. Gdyby byo inaczej, nie
musiaby ucieka si do emocjonalnego szantau. By moe, jak wielu innych mczyzn, wstydzi si
swoich potrzeb i kw. Za jedyn moliwo uzyskania tego, czego pragn, uwaa awanturowanie
si przy najmniejszej oznace, e Eve pragnie si rozwija.

Uczucia z przeszoci

Roger, scenarzysta, by zdumiony gwatownym atakiem, jaki przypu

cia na niego Alice, kiedy nie przyj z radoci jej sugestii, by mieli dziecko. Kiedy okazao si, e nie
jest pewien, czy tego chce, Alice odpowiedziaa klasyczn przesadn reakcj.

Tak naprawd nigdy ci na mnie nie zaleao. Jak moesz nazywa to mioci, jeli nie chcesz podj
adnych krokw, ktre nas do siebie zbli. Zupenie straciam do ciebie zaufanie. Nie jestem nawet
pewna, czy w ogle ci kocham! Masz powane problemy i naprawd potrzebujesz pomocy!

Jednak pewnego wieczoru, podczas spotkania AA, Rogerowi uda

o si uzyska wany wgld w lki lece u podstaw desperackiego denia Alice do zacienienia
zwizku z nim. Powiedziaa grupie: 97

Nie wierz w nic oprcz tego, co jest teraz. Zanurzam si w teraniejszoci i kurczowo si jej trzymam.
Mj ojciec byt naogowym hazardzist. Uwaaam go za wspaniaego czowieka. Ale tak naprawd
jego postpowanie znaczyo dla nas tyle, e jednego dnia bylimy bogaci, a nastpnego robilimy
zakupy w sklepie Armii Zbawienia i nie otwieralimy drzwi, bo mg to by komornik.

Wszystko, co miaam jako dziecko, mogo w kadej chwili zosta mi odebrane

- pienidze, ktre zarobiam, opiekujc si dziemi, prezenty, wszystko, co dao si zastawi. A ojciec
przychodzi i odchodzi. Czasami nie byo go przez kilka tygodni. Czy to le, e pragn troch poczucia
bezpieczestwa, troch zaangaowania? Wydaje mi si, e to pozytywne wartoci. Czy jest co zego
w mioci?

Alice przez cae lata obawiaa si, e to, co posiada, nagle zniknie, nic dziwnego wic, e pragna
gwarancji na przyszo. Ale jak wikszo szantaystw, chcc pokona opr swojego partnera,
uciekaa si do wymuszania.

Jej skonno do przesadnych reakcji, ktre przyjmoway form werbalnego atakowania Rogera,
pochodzia z pewnego miejsca w jej wntrzu, penego lkw i niezaspokojenia. Niezalenie od tego,
jak bardzo przywizywaa do siebie Rogera, nie mg on wypeni tego miejsca, choby nawet bardzo
chcia.

Dziki swojej pracy w AA Alice zrozumiaa, e prbuje zniewoli Rogera i zdaa sobie spraw, e
bdzie miaa takie problemy w kadym zwizku, o ile nie popracuje nad sob. Od tego momentu
udawao jej si znacznie zmniejszy presj wywieran na partnera i pozwoli zwizkowi rozwija si w
naturalny sposb.

Wygra bitw, przegra wojn

Szantayci czsto wygrywaj, stosujc taktyki, ktre prowadz do nieodwracalnego rozamu w

zwizku. Jednak krtkoterminowe zwycistwo czsto wydaje im si dostatecznym powodem do
triumfu - tak jakby nie byo przyszoci, o ktr warto walczy.

Wikszo szantaystw wykazuje postaw chc i ju". Wydaje si, e, podobnie jak dzieci, nie
potrafi poczy zachowania z jego konsekwencjami i nie zastanawiaj si, z czym pozostan, kiedy
wymusz ulego na swojej ofierze.

Trudno uwierzy, by Michael, Elliot, Alice, Jay, Stephanie - czy jaki inny szantaysta, ktrego
poznalimy do tej pory - myleli, e pozostanie im cokolwiek wartociowego, jeli ich ofiara ulegnie
ich daniom.

98

Jaki byby wedug ojca Josha jego zwizek z synem, gdyby Josh mu uleg i porzuci sw dziewczyn?
Margaret zgodzia si pod naciskiem ze strony ma, Cala, uczestniczy w seksie grupowym, ale
oznaczao to mier ich maestwa.

Liz uzyskaa troch czasu, udajc, e poddaa si daniom Michaela. Powiedziaa: Zadzwoniam do
mojego prawnika i powiedziaam mu, by na pewien czas zaniecha postpowania rozwodowego.
Miaam nadziej, e teraz, kiedy Michael si uspokoi, zacznie racjonalnie ze mn rozmawia. Jest
naprawd miy, gdy sdzi, e postawi na swoim i e wrciam, by si z nim pogodzi. A prawda jest
taka, e tylko zachowuj pozory. Mieszkam z czowiekiem, ktrego ju nawet nie lubi, a co dopiero
mwi o mioci.

Zdolno logicznego mylenia i przewidywania konsekwencji wasnych dziaa przesania

szantaystom ogromna potrzeba utrzymania tego, co posiadaj. Zagubieni s we wasnej MGLE, ktra
sprawia, e nie widz, jak bardzo zraaj do siebie innych ludzi przez tyranizowanie ich.

Korzyci z karania

Kiedy widzimy, jak intensywnie szantayci odczuwaj kad strat, naszym oczom ukazuje si
peniejszy obraz sytuacji i atwiej nam zrozumie, dlaczego zachowuj si tak a nie inaczej. Ale
pozostaje jedno pytanie, drczce wikszo ludzi, z ktrymi rozmawiam na ten temat: dlaczego
musz nas kara? OK - mwi moi rozmwcy. - Rozumiem, dlaczego zmuszaj nas do czego,
dlaczego gro, ale dlaczego, na lito bosk, musz nas krzywdzi, kiedy im nie ustpujemy?"

Niejednokrotnie wydaje si, e celem emocjonalnego szantau jest nie tylko to, by szantaysta poczu
si dobrze, ale take to, by ofiara szantau poczua si le. Szantayci daj - i poniaj. Starajc si
przekona nas, e ich pragnienia s uzasadnione, deprecjonuj nasz charakter i podaj w wtpliwo
motywy naszego postpowania. Nawet kiedy ich groby wymierzenia kary skierowane s raczej w
nich samych ni w nas, osigaj cel, gdy pograj nas w poczuciu winy.

Jedn z oczywistych przyczyn jest rozdwik pomidzy tym, jak szantayci tumacz sobie swoje
postpowanie i jego motywy - czyli

propagand", o ktrej bya mowa w poprzednim rozdziale - a rzeczywistym wpywem ich

zachowania na nas. Szantaysta nie uwaa siebie za osob, ktra wymierza kar, ale raczej za t,
ktra utrzymuje porzdek, 99

trzyma wszystko siln rk, robi to, co naley", czy te pokazuje nam, e nie da sob pomiata.
Postrzega siebie jako siln osob, ktra sprawuje wadz. Jeli jego zachowanie nas rani, to trudno.
Cel uwica rodki.

Tak jak widzielimy, wielu prokuratorw" uwaa siebie za ofiary. Tak naprawd im bardziej
krzywdzce jest zachowanie szantaystw, tym bardziej znieksztacaj oni obraz rzeczywistoci. Ich
ogromna nieodporno i egocentryzm zwielokrotniaj bl, ktry odczuwaj, i pomagaj im
usprawiedliwi przed samymi sob, e rewanuj si za to, co postrzegaj jako celowe prby
skrzywdzenia ich.

Karanie pozwala te szantaystom na przyjcie aktywnej, agresywnej postawy, dziki ktrej czuj si
silniejsi i bardziej odporni. Jest to niezwykle skuteczny sposb, by zaguszy lk przed strat. Przecie
jeli kto stale na ciebie krzyczy, grozi ci, trzaska drzwiami czy odmawia odzywania si do ciebie, to
nie zostaje mu wiele czasu na zajmowanie si swymi uczuciami.

Truizmem jest twierdzenie, e jeli nie mwimy o naszych uczuciach, to wyraamy je poprzez
dziaanie. Gdyby posugujcy si karami szantaysta powici kilka chwil na introspekcj,
prawdopodobnie przeraziaby go liczba lkw i wraliwych miejsc, ktre by w sobie odkry.

Jednym z najbardziej fascynujcych paradoksw ludzkiego zachowania jest to, e najbardziej skonni
do zoci i karania innych ludzie s naprawd przeraeni, ale rzadko konfrontuj si ze swoimi lkami
czy prbuj je agodzi. Zamiast tego, kiedy s sfrustrowani, atakuj innych, by udowodni, jacy s
silni. Swoim zachowaniem powoduj tyle nieszcz, e czsto bliskie osoby opuszczaj ich w kocu, i
w ten sposb ich najwiksze lki urzeczywistniaj si.

Zmniejszy straty

Najbardziej skonni do karania innych s czsto ci szantayci, ktrzy stracili wan dla nich osob lub
obawiaj si j straci, kiedy emocjonalnie wycofuje si ona z kontaktw, lub kiedy doszo do
separacji, rozwodu, czy te pojawiy si powane problemy w zwizku.

Pamitacie Sherry i Charlesa, onatego mczyzn, ktry grozi, e wyrzuci Sherry z pracy, jeli
zakoczy si ich romans?

Mwi, e jestem najpikniejsz, najbardziej interesujc kobiet na wiecie, ale kiedy tylko
powiedziaam mu, e czuj si jak w lepej uliczce i musz odej, by zaj si swoim yciem, staam
si pozbawion serca wiedm, ktrej nie obchodzi to, w jakim stresie on yje i jak bardzo si stara
wszystko 100

uoy. Teraz mwi mi, e on tylko daje, daje i daje, a ja bior, bior i bior -

a to dokadnie odwrotnie ni jest w rzeczywistoci. I nagle znajduje bdy we wszystkim, co robi w

pracy. Jeli chodzi mu o to, by zniszczy mi ycie, to wietnie mu si to udaje. Jak mg tak bardzo si
zmieni wobec mnie?

Tracc mod kochank i widzc, e jego groby nie skutkuj, Charles zrobi co, by zagodzi swj bl
- krytykowa j. Jeli mg

uzna, e mniej jej pragnie, e jest mniej wartociowa ni dotd sdzi, to nie traci tak wiele. Przecie
z uszkodzonymi dobrami atwiej si rozsta. Usprawiedliwi te przed sob wyrzucenie jej z pracy,
krytykujc jej dziaania. Podwjna krytyka - podwjna kara.

Dewaluacja jest powszechn taktyk penych zoci szantaystw.

agodzi ostro konfrontacji i pomaga zminimalizowa poczucie straty.

Ale stosujc t taktyk, przekazuj swojej ofierze mylcy dwuznaczny przekaz. Tak jakby mwili: Nie
jeste dobry, ale zrobi wszystko, co w mojej mocy, by ci zatrzyma" - co jest kolejn ilustracj tego,
jak bardzo s zdesperowani.

Chocia rozpad zwizku jest ostatni rzecz, jakiej pragn, czsto sami go inicjuj, czujc, e parter
powanie myli c odejciu. Ich agresywna postawa pozwala im utrzyma kontrol nad sytuacj. Jest
to popularna strategia, ktra pozwala im zachowa twarz: Odejd, zanim mnie wyrzuc".

Udzieli nam lekcji

Podobnie jak rodzice, ktrzy wierz, e poprzez stosowanie kar uksztatuj charakter dziecka,
szantayci mog przekonywa samych siebie, e pomagaj nam swymi karami. Zamiast czu si
winnymi czy aowa, e krzywdz kogo, na kim tak bardzo im zaley, s z siebie dumni.

Zmieni nas w kogo lepszego, argumentuj.

Alex, kusiciel", ktrego poznalimy w rozdziale drugim, by przekonany, e kiedy obiecuje swej
dziewczynie pomoc i nawizanie atrakcyjnych kontaktw zawodowych, a potem odkada realizacj
obietnic do czasu, kiedy ona speni jego oczekiwania, oddaje jej wielk przysug.

Powiedzia mi, e odesanie mojego syna do byego ma jest dla mnie najlepsze. Wszystko wyraa w
kategoriach: Nie moesz si w peni rozwija" albo:

Chciabym po prostu zobaczy, jak osigasz peni swoich moliwoci", a tak naprawd chcia mie
mnie tylko dla siebie, bez konkurencji w postaci maego.

Tak, rzeczywicie by troskliwy".

101

Obraanie i traktowanie nas jak dzieci take tumaczone jest naszym wasnym dobrem". Jest w tym
duo mniej zoliwoci ni mogoby si wydawa. Wikszo szantaystw naprawd wierzy w to, e
uczy nas czego wartociowego. Charles mwi absolutnie powanie, kiedy tumaczy Sherry: Musisz
nauczy si lojalnoci. To najwaniejsza rzecz w tym biznesie".

Lynn i Jeff, ktrzy szantaowali si nawzajem, take uwaali, e staraj si poprawi charakter
partnera.

- Ona musi si nauczy, e nie moe tak traktowa ludzi - powiedzia mi Jeff po jednej z ich ktni,
szczerze wierzc, e uczy Lynn lepszego stosunku do innych. Lynn take uwaaa swoje dziaania za
pouczajce.

- Moe jeli wystarczajco go poni, to ruszy tyek i znajdzie prac, chocia na p etatu - mwia. Niektrzy potrzebuj kopniaka, eby zaczli dziaa.

Oczywiste jest, zwaszcza dla osoby karanej, to, e kary nie przynosz rezultatw, ktrych oczekuje
szantaysta. Jednak trzymanie si myli, e karanie jest nauk, ma dla szantaysty swoje dobre
strony.

Moe on usprawiedliwi nieomal kade swoje dziaanie, jeli uczyni ze swojej ofiary ucznia. W ten
sposb unika wszelkiej introspekcji czy podejrzenia, e co w nim samym przeszkadza mioci czy
bliskoci, ktrej tak desperacko pragnie.

Stara walka, nowe ofiary

Jak widzielimy, czasem stresy przeywane obecnie przez szantayst otwieraj jego stare rany i
ofiara, przeciw ktrej si zwraca, zastpuje mu wan osob z przeszoci. W takiej sytuacji kary
wymierzane przez szantayst staj si bardzo powane i zupenie nieadekwatne do przewinienia"
ofiary.

Michael, chyba najbardziej okrutny prokurator", jakiego spotkalimy, zacz zachowywa si wobec
Liz szczeglnie niesprawiedliwie.

Liz czua si zupenie bezradna wobec jego tyrad. Kiedy zapytaam, dlaczego wedug niej m
zachowuje si wobec niej tak podle, odpowiedzia

a dopiero po duszym namyle:

Kiedy gbiej si nad tym zastanowi, to dochodz do wniosku, e Michael jest jak beczka prochu,
gotowa, by w kadej chwili wybuchn. Od czternastego roku ycia ciko pracowa w rodzinnej
firmie. Sprzedaj wyposaenie biur i dobrze im to idzie. Michael nigdy tak naprawd nie mg by
dzieckiem. By dobry 102

w sporcie - do tej pory jest bardzo sprawny - ale rodzice nigdy nie pozwalali mu chodzi na treningi.
Musia robi remanenty, zamiata podog lub sprawdza ksigi.

Na pocztku naszej znajomoci wyjechalimy w podr do Chicago. Michael wiedzia wszystko o

tamtejszych budynkach. Powiedzia, e marzy o tym, by studiowa architektur. Ale rodzice nigdy mu
na to nie pozwolili, wic zarzuci

t myl. Jest taki odpowiedzialny. Wiem, e jest na nich wcieky, chocia nigdy nie powiedzia sowa
na ten temat i pewnie nigdy nie powie. Ale myl, e to wszystko skrupia si na mnie.

Powiedziaam jej, e ma racj, e nie ma usprawiedliwienia dla werbalnych atakw i grb, jakie
kieruje wobec niej Michael. Wane byo to, by zrozumiaa, e krytycyzm Michaela i jego zo z
powodu jej

wad" tak naprawd nie maj z ni nic wsplnego, nawet jeli trudno jej byo nie bra tego do siebie.
Kiedy Liz stracia ju cierpliwo i zagrozia Michaelowi, e go opuci, kary, ktre jej wymierza, stay
si jeszcze bardziej dotkliwe. Lk, e zostanie sam, obudzi nagromadzon frustracj, o ktrej mwia
Liz.

Gdyby Michael potrafi wyrazi, co czuje, mgby jej powiedzie:

Prosz, nie odbieraj mi znw moich marze. Czuem si rozczarowany i skrzywdzony, ju jako
nastolatek byem pozbawiony wielu rzeczy i nigdy tak naprawd nie dostaem tego, czego pragnem.
Nikomu na mnie nie zaleao, a to naprawd boli. Jak rodzice mogli zniszczy wszystko, co kochaem, i
zmusi mnie do pracy, ktrej nienawidz? A teraz ty chcesz odej? Nie bd w stanie znw znie
takiego rozczarowania. Jak my

lisz, ile blu mog jeszcze wytrzyma?"

To wypowied pena emocji, ktre Michael powinien wyrazi wobec swych rodzicw. Oni jednak
przez cae jego ycie kontrolowali te emocje i Michael nigdy nie czu si wystarczajco silny i
bezpieczny, by im o nich powiedzie. Cay smutek i caa zo, jakie zgromadzi, nie znikny, ale
przenikay do jego obecnego ycia. Myli ukochan Liz z rodzicami, do ktrych czu al.

Zacienianie zwizku

Cho wydaje si to dziwne, kary powoduj, e szantaysta pozostaje w bliskim emocjonalnym

zwizku ze swoj ofiar. Szantaysta wie, e tworzc napit atmosfer, pobudza uczucia ofiary
wobec siebie. Nawet jeli te uczucia s negatywne, to wytwarzaj silne wizy. Moesz czu al czy
nawet nienawi wobec szantaysty, ale dopki si na nim 103

koncentrujesz, nie opuszczasz go i nie traktujesz obojtnie. Kary podnosz temperatur w

rozpadajcym si zwizku.

Bya ona Allena, Beverly, nadal karaa go w sposb najokrut-niejszy z moliwych - posugujc si
dziemi jako broni. Allen i Beverly rozwiedli si w bardzo bolesny sposb. Chocia ich maestwo
byo rdem nieszczcia i stresw dla obojga, Allen chcia rozwodu, a Beverly bya mu przeciwna. I
walczya na mier i ycie. Kilka razy prbowali si pogodzi, udali si nawet do terapeuty, ale
wszystko na prno.

Wiedziaa, ile znacz dla mnie dzieci. Myl, e niewiele osb zdaje sobie spraw, jak to jest, kiedy nie
mona by z dziemi na co dzie, zwaszcza kiedy dorastaj. Chciaem rozwie si z Beverly, ale nie

chciaem rozstawa si z dziemi. Na pocztku grozia, e jeli od niej odejd, to nigdy wicej ich nie
zobacz. Wyprowadzi si do innego stanu, moe nawet do innego kraju. Wpadem w panik. Nie
potrafiem logicznie myle. Znam kobiety, ktre tak zrobiy

- do diaba, znam nawet mczyzn, ktrzy zrobili to swoim byym onom.

Wszyscy si w kocu uspokoili, a Allen otrzyma prawa do widywania si z dziemi. Oboje z Beverly
byli wobec siebie uprzejmi, dopki nowe maestwo Allena ponownie nie uaktywnio szantau.

Teraz, kiedy mam kogo, na kim naprawd mi zaley, Beverly nie moe tego znie. Myl, e dopki
byem sam, wci miaa nadziej, e do niej wrc.

Wiem, e nadal jest rozgoryczona. Odgrywa si wic na mnie, posugujc si dziemi. Jeli spni si
dziesi minut, gdy chc je odebra, ona ju gdzie z nimi wychodzi. To prawie godzina jazdy od
mojego domu i nie zawsze udaje mi si zdy. W zeszym tygodniu musiaem czeka prawie ptorej
godziny.

Kiedy wrcili, powiedziaa: Nie zamierzam tu na ciebie wyczekiwa. Skd mia

am wiedzie, czy w ogle si pojawisz?" Oczekuje, e pokornie to przyjm.

Ale kiedy musz troch zmieni czas spotkania z dziemi, wstpuje w ni szatan. A jeli alimenty
przyjd cho o dzie za pno, to dzwoni i grozi, e znw pozwie mnie do sdu, by odebra mi prawo
do widywania dzieci. Teraz rozmawiamy ze sob wicej ni wtedy, kiedy bylimy maestwem!

Bya ona Allena najwyraniej nie pogodzia si ze strat. I jak wielu rozwiedzionych szantaystw,
zarwno kobiet jak i mczyzn, posuguje si najskuteczniejsz broni ze swego arsenau - dziemi by utrzyma emocjonalny kontakt z byym maonkiem. Allen i Beverly s formalnie rozwiedzeni, ale
nie odby si jeszcze rozwd psychologiczny.

Wykorzystywanie dzieci jako broni przeciwko temu z rodzicw, ktry nie uzyska opieki nad nimi, jest
najstarsz i najokrutniejsz form emocjonalnego szantau. Jest form szczeglnie skuteczn z powo104

du intensywnoci zwizanych z tym emocji. Sprawia, e ludzie, ktrym kiedy na sobie zaleao,
grzzn w okropnej walce. Zapominajc, e w tej walce wszyscy przegrywaj.

To nie chodzi o ciebie

Najwaniejsz rzecz, ktr powinnimy wynie z naszej analizy psychiki szantaysty, jest to, e cho
wydaje si, i w emocjonalnym szantau chodzi o nas, to naprawd niewiele ma on z nami
wsplnego. Szanta bierze si z prb uleczenia starych ran szantaysty. Wikszo oskare,
propagandy i prb usprawiedliwiania wasnego zachowania przez szantayst, ktre sprawiay, e
bylimy z siebie tak niezadowoleni, jest nieprawdziwa. Opiera si bowiem na lku, na niepokoju, na
braku poczucia bezpieczestwa, ktre utrzymuj si we wntrzu szantaysty. Emocjonalny szanta
ma najczciej wicej wsplnego z przeszoci ni z teraniejszoci i wie si raczej z realizacj
potrzeb szantaysty ni z czymkolwiek, co zrobilimy lub czego nie zrobilimy.

Nie oznacza to, e nie odgrywamy znaczcej roli w procesie szantau. Przecie nie mogoby do niego
doj bez naszej ulegoci. Teraz czas, by przeanalizowa te czynniki w nas samych, ktre pozwalaj,
by szanta mia miejsce.

ROZDZIA 6

Trzeba dwojga

Do szantau trzeba dwojga. To duet, a nie wystp solowy, i nie moe si odby bez aktywnego
uczestnictwa ofiary szantau.

Wiem, e czsto wydaje si, i jest inaczej, i odruchowo prbujemy usprawiedliwia wasne
zachowanie. Zawsze atwiej jest skoncentrowa si na tym, co robi druga osoba, ni przyzna, e i my
mamy swj udzia w zaistniaej sytuacji. Ale chcc zapobiec dalszym szantaom, musisz te skierowa
uwag na wasne wntrze i przyjrze si elementom, ktre doprowadziy ci, raczej poza twoj
wiadomoci, do uczestnictwa w emocjonalnym szantau.

Pamitaj, prosz, e kiedy mwi o uczestnictwie w szantau, nie sugeruj, e go sprowokowae czy
wywoae, ale raczej, e pozwolie, by do niego doszo. Moe nawet nie zdajesz sobie sprawy, e
czyje dania s nierozsdne. Moe ci si wydawa, e kiedy prawie bez zastrze

e akceptujesz wol drugiej osoby, jeste po prostu dobr on, dobrym pracownikiem, crk czy
synem, gdy nauczono ci, e tak masz si zachowywa.

Moesz te w peni zdawa sobie spraw z szantau, ale czu, e nie potrafisz mu si przeciwstawi,
poniewa presja, jak wywiera szantaysta, wywouje u ciebie nieomal zaprogramowan reakcj i
reagujesz automatycznie czy impulsywnie. Pamitaj, e nie kady reaguje na prby szantau
ulegoci. Jeli ty tak reagujesz, to chc pomc ci zrozumie, jak to robisz i dlaczego. Na pocztek
zastanw si nad tym i odpowiedz na pytania.

106

Czy kiedy spotykasz si z presj wywieran przez szantayst:

Nieustannie wyrzucasz sobie, e ulegasz jego daniom?

Czsto jeste sfrustrowany i rozalony?

 Czujesz si winny i uwaasz, e bdziesz zym czowiekiem, jeli nie ustpisz?

Boisz si, e zwizek si rozpadnie, jeli nie ustpisz?

Stajesz si jedyn osob, do ktrej szantaysta si zwraca, gdy przeywa kryzys, chocia s inni,
ktrzy mogliby mu pomc?

Uwaasz, e zobowizania, jakie masz wobec niego, s wiksze ni te, ktre masz wobec samego
siebie?

Jeli odpowiedziae tak" choby na jedno z tych pyta, to znaczy, e twoja reakcja na presj
pomaga wytworzy idealny klimat dla szantau.

Wyzwalacze"

Dlaczego niektrzy ludzie, take ci najmdrzejsi, wydaj si tak nieodporni na emocjonalny szanta, a
inny potrafi bez trudu go odeprze?

Odpowied ley w naszych wyzwalaczach", wraliwych miejscach, ktre ksztatuj wntrze kadego z
nas. Kady wyzwalacz" jest jak bateria naadowana naszymi nie dokoczonymi psychologicznymi
sprawami -

nagromadzonymi alami, poczuciem winy, niepewnoci, podatnoci na zranienie. To nasze czue

miejsca, uksztatowane przez nasz temperament, wraliwo oraz dowiadczenia z dziecistwa.
Kade takie miejsce, przebadane, ujawnioby ywe pokady naszej osobistej historii - tego, jak bylimy
traktowani, jaki obraz samych siebie nosimy, i jak zaznaczyy si w nas przeycia z przeszoci.

Uczucia i wspomnienia nagromadzone w naszych wyzwalaczach" mog by palce i kiedy

wydarzenia z naszego obecnego ycia przypominaj nam o czym, co stumilimy w naszym wntrzu,
moe to wywoa zupenie nielogiczne reakcje, pobudzi czyste, nagromadzone wczeniej emocje i
przej nad nami kontrol.

Nie zawsze pamitamy incydenty, ktre doprowadziy do powstania naszych wyzwalaczy", i kiedy
zastanawiamy si, dlaczego robimy to, co robimy, moemy si myli, oceniajc przyczyny i skutki. Ale
jeli kiedykolwiek zastanawiae si, gdzie gromadz si stumione uczucia, warto przyjrze si swoim
wyzwalaczom".

107

Dostarczenie szantaycie mapy

W miar upywu lat nasz emocjonalny krajobraz moe pokry si takimi wyzwalaczami" i wielu z nas
powica wiele energii na to, by odpowiednio si pomidzy nimi porusza. Tak naprawd
najpopularniejsz strategi traktowania tych wraliwych obszarw mona zawrze w czterech
sowach: omija za wszelk cen. Moemy nie zdawa sobie sprawy z tego, co robimy, ale kiedy
wkraczamy na ciek omijania, odsaniamy si bardziej, ni nam si wydaje. Kiedy obchodzimy na
palcach nasze wyzwalacze", rysujemy ich map, ktrej bliscy nam ludzie nie mog nie zauway.

Wszyscy wiemy, e ludzie wok nas take s wraliwi. To nie sekret, e nasz przyjaciel boi si zoci
lub ma tendencj do popadania w poczucie winy Na og okazujemy wspczucie i nie
wykorzystujemy tej wiedzy dla wasnych celw. Kiedy nasz szantaysta czuje si bezpiecznie, take
tego nie robi. Ale kiedy napotyka nasz opr, opanowuje go lk przed deprywacj. Odrzuca
wspczucie i wykorzystuje kad znan mu informacj o nas, by postawi na swoim.

Cechy, ktre sprawiaj, e jestemy podatni na szanta Aby zaizolowa" nasze wyzwalacze",
rozwijamy w sobie szczeglne cechy osobowoci. Staj si tak integraln czci nas samych, e
nieatwo zauway, i stanowi obron przed tym, czego si lkamy. Ale kiedy przyjrzymy si im
dokadniej, zobaczymy, e s cile zwizane z naszymi wyzwalaczami". Paradoksalnie, to wanie
owe obronne" cechy otwieraj nas na emocjonalny szanta. S to:

Nadmierna potrzeba aprobaty.

Gboki lk przed zoci.

 Potrzeba spokoju za wszelk cen.

Tendencja do przyjmowania zbyt wielkiej odpowiedzialnoci za ycie innych ludzi.

Due wtpliwoci co do wasnej osoby.

adna z tych cech nie jest szkodliwa - o ile wystpuje w umiarkowanym stopniu. Tak naprawd
niektre z nich uwaane s za cechy pozytywne i nagradzane, jeli nie przybieraj ekstremalnych
form. Ale kiedy panuj nad nami i wypowiadaj wojn inteligentnym, pewnym siebie, asertywnym i
mylcym czciom nas samych, stajemy si podatni na manipulacj.

108

Analizujc te cechy i style behawioralne, do jakich prowadz, zauwamy, jak wiele zachowa ofiary
szantau tak naprawd stanowi reakcje na uczucia z przeszoci. Zauwamy te, jak czsto zawodz
ofiar szantau wanie te reakcje, ktre maj j chroni.

Uzalenienie od aprobaty

Pragnienie aprobaty ludzi, na ktrych nam zaley, jest czym zupenie normalnym - wszystkim nam
zaley na ich dobrej opinii. Ale jeli musimy mie t aprobat i staje si ona narkotykiem, bez ktrego
nie moemy si obej, odsaniamy wyzwalacz i na nim szantaysta atwo moe si skoncentrowa.

We wstpie mwiam o mojej klientce, Sarah, ktra wci musiaa si potwierdza w oczach swego
chopaka, Franka. Za kadym razem, kiedy zaliczya jeden z jego testw, przez jaki czas cieszya si
jego aprobat. Ale zawsze, kiedy protestowaa, przestawa j chwali, a Sarah bardzo to przeywaa.
Staraa si wic nigdy nie traci aprobaty Franka i poddawaa si jego presji, nawet jeli jego
pragnienia byy zupenie sprzeczne z tym, czego pragna ona.

Nie mog znie, kiedy jest ze mnie niezadowolony. Gdy powiedziaam, e malowanie letniego
domku nie jest moim ulubionym sposobem spdzania weekendw, tylko pokrci gow i wyszed.
Poszam za nim, a on powiedzia, e nie moe uwierzy, jak bardzo jestem rozpieszczona i infantylna.
Zaczam odczuwa strach i niepokj. Weszam wic do rodka, woyam jakie stare ciuchy i
chwyciam za pdzel. Wtedy zobaczyam szeroki umiech na jego twarzy.

Podszed i tak mnie ucisn, e ledwie mogam oddycha.

Sarah dostaa wic swj narkotyk". Nie ma nic zego w pragnieniu aprobaty czy w proszeniu o ni.
Ale osoby uzalenione od aprobaty potrzebuj jej staego dopywu i kad sytuacj, w ktrej nie
udaje im si jej uzyska, uznaj za swoj porak. Uwaaj, e nie s w porzdku, dopki kto im tego
nie powie, a ich poczucie bezpieczestwa jest prawie cakowicie uzalenione od zewntrznych
potwierdze. Motto takiej osoby brzmi: Jeli nie uzyskuj aprobaty, to znaczy, e zrobiem co
zego". Albo jeszcze gorzej: Jeli nie uzyskuj aprobaty, to co jest ze mn nie tak".

To, e Sarah czua si tak zdruzgotana, kiedy Frank by z niej niezadowolony, wskazywao na palc
potrzeb bycia aprobowan i lk przed tym, co si stanie, jeli ta potrzeba nie zostanie zaspokojona.
Taki 109

lk przypomina lk maego dziecka. W dziecicych fantazjach konsekwencje utracenia aprobaty s

katastrofalne. Zrobiem co, co nie spodobao si Mamusi (Tatusiowi). Mamusia jest ze mnie
niezadowolona.

Mamusia ju mnie nie kocha. Moe teraz si mnie pozbdzie. Zostan sam i umr".

Sarah odkrya, e jej tendencja do uzaleniania swojego przetrwania od aprobaty pochodzia nie z
kontaktw z rodzicami, ale z babci, ktra opiekowaa si ni, kiedy rodzice pracowali.

Babcia bya straszna! Mieszkaa w naszym domu na parterze, w mieszkaniu, ktre przygotowali dla
niej rodzice. Zawsze chodziam tam po szkole. Babcia nieustannie mnie krytykowaa - mwia, e
zachowuj si zbyt gono albo e jestem leniwa. Powiedziaa, e Bg nie lubi leniwych dzieci, czasem
je wic wyrzuca. Nie sdz, eby chciaa mnie skrzywdzi, na pewno sama syszaa co takiego, gdy
bya maa. Ale potrafia miertelnie mnie nastraszy. Nauczy

a mnie wierszyka, ktrego nie potrafi zapomnie: Dobrze, lepiej, najlepiej, a nie znajdziesz si w
piekle. Najlepiej stara si trzeba, to nasza droga do nieba".

Sarah otrzymaa wiele takich nauk od swojej babci, z ktr jako dziecko spdzaa wiele czasu.
Niektre okazay si dla niej dobre, inne -

nie. Nauczya si na przykad, e jeli zachowuje si tak, by zyska aprobat babci, uznawana jest
przez ni za dobr dziewczynk i moe czu si bezpieczna. Ale nauczya si te, e to, co robi, nigdy
nie jest wystarczajco dobre dla jej perfekcjonistycznej babci, a niedocigy idea zawsze ley poza jej
zasigiem.

Emocje, ktre Sarah odczuwa w swym zwizku z Frankiem -jej przymus zadowalania go i lk przed
dezaprobat - znane s wszystkim osobom uzalenionym od aprobaty i stanowi nieomylny znak, e
kto posuguje si ich wyzwalaczem".

Kiedy jestemy dziemi, potrzebujemy aprobaty silnych olbrzymw", ktrzy si o nas troszcz, i ta
potrzeba moe pozostawa w nas silna jeszcze dugo po tym, jak nauczylimy si sami troszczy o
siebie.

Sarah jako dziecko otrzymywaa mio tylko wtedy, kiedy dobrze si zachowywaa. Jako dorosa
nadal czua potrzeb, by kto inny mwi

jej, e jest w porzdku. Frank gra na tej jej potrzebie i kiedy chcia, odbiera jej sw aprobat i
uczucie. Sarah wiedziaa, e nie moe w peni zadowoli wszystkich ludzi, ale czua, e musi si stara.

Sarah koncentrowaa si przede wszystkim na aprobacie ze strony Franka. Maria, ktra chciaa odej
od ma, kiedy dowiedziaa si o jego romansach, odkrya, e pochaniaj inna troska: Co pomyl
ludzie? . . . . . . . . . .

110

W mojej rodzinie nie byo rozwodw. Ani wrd bliszych znajomych. Jeli to brzmi starowiecko, to
dobrze. Jestem starowiecka i szczyc si tym. Nie mog znie myli, e nie potrafi uleczy naszego
maestwa. I nie wyobraam sobie, co by si dziao, kiedy zdecydowaabym si opuci Jaya. Co
pomyleliby sobie ludzie? Moje ycie rozpadoby si na kawaki. Rodzice byliby ze mnie
niezadowoleni, podobnie jak moje dzieci, mj pastor. Pomyleliby, e nie mam do si, by wytrwa i
walczy o moje maestwo.

Kiedy Maria ze wszystkich si staraa si wytrwa w zwizku z Jayem, wydawao si, e ciar
rodzinnej tradycji, historii i norm spoecznych przytaczaj. Bya przekonana, e nie ma innego
wyjcia, jak pozosta z mem. Uwaaa, e jeli zdecyduje si na rozwd, zamie swoje zasady. Ale
kiedy pracowaymy razem, zacza zdawa sobie spraw, e przekonania, ktrych tak mocno si
trzymaa, zostay jej narzucone

- idee, ktrych tak zaciekle bronia, nie byy nawet jej wasne. Jej wasna definicja dobrej rodziny i
dobrego maestwa wykraczaa daleko poza okrelenie ci, ktrzy pozostaj razem bez wzgldu na
wszystko".

Odkrycie to byo dla Marii rwnoznaczne z uwolnieniem, jednak nadal obawiaa si wyraa swoje
prawdziwe przekonania, gdy tak bardzo potrzebowaa aprobaty krewnych, przyjaci i spoecznoci
ko

cielnej. Ta kobieta, ktra miaa dobr prac, prowadzia dom, wychowaa dwoje wspaniaych dzieci,
udzielaa si w kociele i prowadzia -

aktywne ycie towarzyskie, zamieniaa si w bezradne dziecko, kiedy wyobraaa sobie dezaprobat
wanych dla niej osb. Kiedy przez wiele tygodni szukaymy korzeni tego godu aprobaty, Maria
przypomniaa sobie pewien drobny incydent", ktry mia miejsce, kiedy chodzia do szkoy redniej.

Zawsze byam grzeczn dziewczynk, ale pewnego dnia, pod koniec roku szkolnego, mj chopak,
Danny, ktry by wtedy mioci mego ycia, powiedzia, e nikt si nie dowie, jeli urwiemy si z
ostatnich lekcji i pjdziemy na pla. I tak zrobilimy, a ja wyrzuciam to z pamici. Ale kilka dni
pniej ojciec zapyta

mnie, czy nie mam mu nic do powiedzenia. Kiedy odparam, e nic nie przychodzi mi do gowy,
powiedzia, e nie moe uwierzy, e jego crka kamie, wic zapyta mnie raz jeszcze, czy nie mam
mu nic do powiedzenia.

Serce bio mi jak szalone, ale nie potrafiam wyzna prawdy. Milczaam. Wtedy, bardzo spokojnie
ojciec powiedzia, e dzwonia moja nauczycielka i powiedziaa, co zrobiam. Przyniosam wstyd jemu
i rodzinie i dzi wieczorem przy kolacji musz wszystkich przeprosi. Musz te przygotowa wykad,
ktry przedstawi w szkce niedzielnej dla dorosych, o tym, jak wane jest, by mwi prawd.

Bardzo si wstydziam. Zrobiam wszystko, co mi kaza, ale nigdy nie zapomn, jak bardzo czuam si
wtedy poniona. Zdawao mi si, e na piersiach 111

kto mi wyhaftowa liter K" - od sowa Kamca". Przez dugie tygodnie mia

am wraenie, e nikt nie traktuje mnie tak jak dawniej. To chyba by ostatni raz, kiedy zamaam
zasady.

T, opart na dobrych intencjach, prb pokazania jej konsekwencji ucieczki ze szkoy i naruszenia
zasad panujcych w szkole i rodzinie, Maria przyja tak:

Wsparcie, jakie otrzymuj od mojej rodziny i spoecznoci, jest kruche. Mog je straci, jeli nie
zadowol rodziny i czonkw kocioa. Musz zasuy na ich aprobat.

Nie by to waciwy ani zamierzony przekaz, ale Maria niosa go ze sob przez cae ycie, mierzc swj
sukces aprobat innych. Aby moga przeciwstawi si presji ma, dajcego, by z nim zostaa,
musiaa -

ju jako ponadtrzydziestoletnia kobieta - zapomnie o lekcji, ktra wcale nie bya dla niej korzystna, i
zmieni repertuar swoich reakcji na wyra

an przez innych dezaprobat.

Najbardziej wraliwe spord osb uzalenionych od aprobaty unikaj wszelkich dziaa, ktre le w
ich interesie, jeli nios one ryzyko czyjejkolwiek dezaprobaty.

Eve, na przykad, z trudem znosia nawet zmarszczenie brwi przez sprzedawc, wic - tak jak czasem
zdarza si to prawie kademu z nas

- zgadzaa si zatrzyma rzeczy, ktre chciaa zwrci. Nie potrafia zaryzykowa, e spotkaj
dezaprobata jakiego czowieka, nawet jeli by dla niej zupenie obcy.

Unikanie zoci i denie do zgody za wszelk cen Wielu z nas yje tak, jakby jedenaste przykazanie
brzmiao: Nie bdziesz si zoci", a dwunaste: Nie bdziesz wywoywa zoci innych".

Widzc pierwsze oznaki konfliktu, wielu z nas natychmiast stara si doprowadzi do zgody,
zaegnujc wybuch poaru, ktry - jak si obawiamy - mgby nam si wymkn spod kontroli.

Pragnienie takich osb, by wnie spokj i rozsdek w trudne sytuacje, moe sta si
problematyczne, kiedy zamienia si w gbokie przekonanie, e nie ma nic gorszego ni walka. To
sprawia, e takie osoby obawiaj si sprzecza, nawet z przyjacielem, lkajc si, e ich zwizek
rozpadnie si bezpowrotnie. Mwi sobie, e poddanie si jest chwilowym ustpstwem, ktre
przyniesie wiksze dobro.

112

Gos rozsdku

Liz, ktra boryka si z szantaami ze strony wymierzajcego jej kary ma Michaela, ma tak kojcy
gos, e mogaby prowadzi nocne audycje radiowe, i zawsze jest tak pogodna i opanowana, e
komu, kto jej nie zna, trudno zauway, e jest zmartwiona. Kiedy jej to powiedzia

am, rozemiaa si.

Och, to mj kamufla. Kiedy byam dzieckiem, zorientowaam si, obserwujc moich braci i siostry, e
ci z nich, ktrzy odpyskowywali mamie, kiedy bya wcieka, dostawali lanie albo otrzymywali inne
kary. Chyba odkryam, e mona uspokoi ludzi, tak jak uspokaja si zwierz, gaszczc ich i
przemawiajc do nich agodnie, nigdy si nie zoszczc. W opiniach, jakie otrzymywaam z pracy,
zawsze byam oceniana jako osoba niezwykle opanowana; podkrelano moj umiejtno radzenia
sobie z nawaem spraw. Uwaam, e posiadam prawdziwy talent do agodzenia napi. Jestem z tego
zadowolona. Ta cecha sprawia, e zupenie nie boj si zoci, bo wiem, e potrafi sobie z ni
poradzi i nie dopuci, by wymkna si spod kontroli.

Kiedy Liz opisaa siebie w ten sposb, brzmiao to cakiem przekonujco, gdy okrelenia spokojna",
agodna", opanowana", posiadajca umiejtno radzenia sobie ze stresem" stay si czci jej
definicji wasnej osoby. Byy to cechy, ktre zdaway si z niej emanowa. Ale jej sytuacji maeskiej
nie mona byo nazwa spokojn.

Myl, e zakochaam si w Michaelu, poniewa tak bardzo si od siebie rnimy. Michael jest
otwarty, bezporedni, towarzyski - jest w nim wiele namitnoci, prawdziwego ognia. Ja jestem
agodniejsza, bardziej skonna do wycofywania si. Chyba zawsze przeczuwaam, e Michael atwo
wpada w zo, ale przez dugi czas nigdy tego nie dostrzegaam. Zreszt, jak mwiam, potrafi radzi
sobie ze zoci. To dziwnie brzmi, prawda? Oto jestem on najgorszego choleryka, jakiego znam,
ktry mi grozi, boj si go jak diabli i mwi, e potrafi radzi sobie ze zoci. No c, mylaam, e
potrafi. A potem sprawy wymkny si spod kontroli. Wszystko, co robiam, gaskanie, uspokajanie i
przepraszanie, wprawiao go w jeszcze wiksz zo. Nie rozumiem. Gdzie popeniam bd?

Liz przez cae ycie doskonalia taki styl odnoszenia si do ludzi, ktry, jak si wydawao, dobrze jej
suy. Styl bardzo ceniony w spoeczestwie, w ktrym szanuje si ludzi potraficych panowa nad
zoci.

Kojcy gos Liz, jej zachowanie i stosunek do ludzi byy tak skuteczne w agodzeniu zoci, e bdnie
postrzegaa ona siebie jako osob, ktra zupenie nie boi si tego uczucia - gdy wie, jak je
zneutralizowa. Przez 113

dugi czas uwaaa, e jeli tylko uda jej si zachowa spokj, Michael bdzie dla niej miy i zawsze
dojd do porozumienia. Nie ma powodu do niepokoju" - powtarzaa sobie. I nawet, kiedy Michael
pokazywa

swoj natur zonika, kierowaa si gosem rozsdku, tak jak tyle razy wczeniej.

Kiedy okazao si, e jej wypracowane techniki wcale nie s skuteczne, poczua si bezbronna i
stawaa si coraz bardziej sfrustrowana. Konfrontacja z wywieran przez ma, coraz silniejsz presj
i grobami pobudzia wyzwalacz", ktrego jak sdzia, dawno ju nie byo, a ktry mia swe rdo w
dziecistwie penym konfliktw i zoci. Jako dziecko uznaa: Nie denerwuj osoby, ktra jest za.
Uspokj j, bo inaczej ci skrzywdzi, albo co gorsze, opuci ci". Ta decyzja drastycznie ograniczya
dostpne jej wzorce zachowania. Liz nigdy nie nauczya si w odpowiedni sposb wyraa wasnej
zoci. Kiedy jej techniki uspokajania zawiody i dostrzega pokady wasnej nagromadzonej
wciekoci i frustracji, szybko doszo do kryzysu.

Dopki Liz nie przeanalizuje swego lku przed zoci i nie nauczy si innych sposobw reagowania na
to uczucie, zawsze bdzie bezbronna wobec takich szantaystw jak jej m, podobnie jak wobec
nagych wybuchw wasnych stumionych emocji.

Inne oblicze zoci

Moja klientka Helen, profesor literatury, ktr poznalimy w rozdziale pierwszym, uwaaa, e w
osobie swego chopaka, Jima, znalaza idealnego mczyzn. Helen wie, e jest nieodporna na zo i
e to uksztatowao jej pogldy na to, z jakimi ludmi chce przebywa, szczeglnie jeli chodzi o
potencjalnych partnerw yciowych.

Nigdy nie braabym pod uwag spotykania si mczyzn, ktry podnisby na mnie gos. Mama i tata
nie szczdzili mi tego, gdy byam dzieckiem. Tata by

buntownikiem, wic zupenie nie nadawa si do tego, by robi karier w wojsku. Nigdy nie dosta
awansu i przez dwadziecia lat by urzdnikiem. Nie mg

znie, e ci idioci" - to jego sowa - awansowali przed nim, tylko dlatego, e potrafili si
podporzdkowa. Nieustannie by sfrustrowany. Przychodzi do domu i krzycza na mam, a ona nie
pozostawaa mu duna. Trzaskali drzwiami, tukli naczynia i rzucali garnkami po caej kuchni - dla nas,

dzieci, byo to straszne. Wiedziaam, e nic powanego si nie stanie, ale mj brat bieg do swego
pokoju i zaczyna paka, biegam wic za nim, przysuwalimy jego ko do drzwi - chyba po to, by
rodzice tam nie weszli. Kiedy dochodzio do bardzo powanej awantury, tata wychodzi i nie wraca
przez kilka dni. Nie bya to tragedia, ale nie chc, by co takiego zdarzao si znw w moim yciu. Nie
chc znale si w takiej sytuacji. Tak si zachowywa. To mnie przeraa.

114

Dorosa strategia Helen majca na celu unikanie zoci - wol nie przebywa z ludmi, ktrzy si
zoszcz" - powielaa jej dziecic strategi - uciec i ukry si, dopki cudza zo nie minie albo
schowa si gdzie, gdzie ta zo nigdy ci nie dopadnie. Bd w planie Helen polega na tym, i nie
uznawaa ona, e zo jest normalnym ludzkim uczuciem, i choby najbardziej si staraa znale
miejsce, gdzie jej nie ma, czy osob, ktra nie wyraa tego uczucia, to poniesie porak.

Kiedy spotkaam Jima, mylaam, e znalazam si w niebie. Zachowuje si tak spokojnie i agodnie.
Pisze do mnie liciki, uoy nawet dla mnie kilka piosenek. To takie romantyczne. Ju kiedy go
poznaam, wiedziaam, e nie potrafiby na mnie krzycze czy robi scen. By ideaem. Ale pamitasz
to powiedzenie: Bd ostrony z tym, czego pragniesz, bo moesz to dosta". C, ju wiem, co ono
znaczy.

Pewnie mylisz, e najlepszym sposobem, eby do mnie dotrze, jest krzycze na mnie - to wydaje si
sensowne. Ale Jim zachowuje si wprost przeciwnie - kiedy jest zy, staje si jeszcze spokojniejszy. Nie
mwi mi, o co mu chodzi - nic nie mwi. Wolaabym chyba, by krzycza, bo wiedziaabym, z czym
mam do czynienia. A to jest jeszcze gorsze. Kiedy si tak wycofuje, czuj si, jakbym umieraa. Jest tak
jakbym bya zupenie odcita, jakbym siedziaa na grze lodowej na rodku Morza Arktycznego. Nie
mog znie, kiedy zoci si w ten swj spokojny, lodowaty sposb. Musz wtedy wycign go z tej
skorupy, chobym miaa stan na gowie.

Albo, jak zdarzao si coraz czciej, podda si emocjonalnemu szantaowi.

Pomogam Helen w ponownym rozwaeniu swych reakcji na zo, ktre przejawiaa jako dziecko i
jako osoba dorosa. Pracowaymy te nad tym, by pozwolia zoci wej do swojego ycia. Jak
zobaczymy w kolejnych rozdziaach, udao jej si znaczco poprawi relacje z Jimem.

Nikt z nas nie lubi zoci, ale jeli uwaamy, e zawsze musimy jej unika czy j tumi, by utrzyma
pokj za wszelk cen, wachlarz dostpnych nam zachowa ogranicza si prawie do zera - bdziemy
mogli tylko si wycofa, podda, zaagodzi sytuacj - a to wszystko pokae szantaycie, jak uzyska
od nas to, czego chce.

Przyjmowanie oskare

Zachcam ludzi do przyjmowania odpowiedzialnoci za to, co robi. Ale wielu z nas uwaa si za
odpowiedzialnych za kady problem, jaki zdarza 115

si w ich yciu czy w yciu innych osb, nawet jeli nie miao nic wsplnego z powstaniem tego
problemu. Szantayci, oczywicie, podtrzymuj w nas to przekonanie. Tak naprawd, to daj,
bymy czuli si odpowiedzialni za wszystko, co si dzieje. Jeli oni s niezadowoleni, to my mamy
problem. A jedynym rozwizaniem jest nasza ulego wobec nich.

Dziwne oskarenia

wiat Eve rozpad si na czci, kiedy po jednej z ich ktni Elliot przedawkowa leki. Przez kilka
tygodni przebywa w szpitalu na obserwacji", a kiedy wrci do domu, oskary Eve o spowodowanie
jego cierpienia, wywoanie jego problemw i wszelkich lkw.

Bardzo si zoci i nie przestawa mi powtarza, e wszystko stao si z mojej winy. Mwi:
Zobaczysz, teraz zamkn mnie w szpitalu psychiatrycznym i bd musia si zabi. Bdziesz moga
sobie za to podzikowa. Teraz, kiedy mam na koncie prb samobjcz, na pewno zamkn mnie w
zakadzie i przez to umr". To byo straszne. Czuam si tak, jakbym rzeczywicie bya przyczyn jego
cierpie, tylko dlatego, e jestem, jaka jestem. Nie wiedziaam, co robi.

Wedug wszelkich obiektywnych norm, zachowanie Elliota byo absurdalne, a jego zarzuty
bezpodstawne. Wydawao si nieomal niemoliwe, by tak inteligentna, moda kobieta, jak Eve moga
traktowa go powanie. Jednak ona mu wierzya. Bya pewna, e to, co Elliot przepowiada, moe si
zdarzy - i e ona bdzie temu winna.

Kiedy zapytaam Eve, czy wie, dlaczego kupuje" wszystkie te oskarenia, natychmiast wspomniaa o
swojej relacji z ojcem i od razu udao nam si dotrze do sedna sprawy.

- Ojciec wci mwi o mierci - powiedziaa. - Myl, e bya to jego obsesja.

Potem opisaa incydent, do ktrego doszo, kiedy miaa osiem lat.

Nigdy nie zapomn tego dnia. Widz to wszystko tak wyranie, jakby zdarzyo si wczoraj. Siedziaam
obok ojca na przednim siedzeniu naszego wielkiego starego pontiaka. Kiedy zatrzymalimy si na
skrzyowaniu, przygldaam si dzieciom bawicym si w ogrodzie. Tata odwrci si do mnie i
zapyta:

- Nie wiesz o wielu wanych rzeczach, prawda?

Popatrzyam na niego.

- Gdybym mia teraz atak serca, nie wiedziaaby, co zrobi, mam racj? -

mwi dalej. - Nie wiedziaaby, co zrobi, i umarbym tutaj, obok ciebie.

Potem ruszy i jechalimy dalej. Nic nie mwi i ja nic nie mwiam. Liczyam kropki na mojej spdnicy
i prbowaam o niczym nie myle.

116

Ale oczywicie maa Eve mylaa o tym, co przyja jako oskarenie ze strony ojca: Masz osiem lat,
powinna umie mnie uratowa, ale nie umiesz". Eve uwierzya, e jest odpowiedzialna za utrzymanie

ojca przy yciu - czy nie powinna tego umie? - i dlatego byaby winna, gdyby umar. Dla dziecka
rodzina jest caym wiatem, a zawie j, to pozwoli, by ten wiat rozsypa si na kawaki.

Tym, co uwaaam za najbardziej prawdziwe w mojej rodzinie, byo stwierdzenie: Jeli nie bdziesz
mia dla tatusia, to on umrze" - mwia Eve. Naprawd w to wierzyam.

Zachowanie ojca Eve byo dziwaczne, a dla dziecka musiao by przeraajce. Jak Eve moga
obiektywnie oceni zachowanie Elliota, skoro dziwactwo stanowio dla niej norm?

Jej dowiadczenie z ojcem zasiao ziarno takiego stylu przyjmowania oskare, ktre Eve przeniosa w
teraniejszo. Chocia nie zawsze udaje si znale tak bezporedni zwizek pomidzy dziecistwem
a trudnociami w dorosym yciu, w wypadku Eve podobiestwa byy oczywiste.

Syndrom Atlasa

Ludzie z syndromem Atlasa wierz, e sami musz rozwiza kady problem, stawiajc wasne
potrzeby na samym kocu. Podobnie jak Atlas, ktry dwiga ziemi na ramionach, obciaj si
odpowiedzialnoci za to, co czuj i co robi wszyscy inni ludzie, majc nadziej, e w ten sposb
odpokutuj za wasne i cudze grzechy z przeszoci i przyszoci.

U Karen, pielgniarki, ktr poznalimy wczeniej, syndrom Atlasa pojawi si, kiedy bya nastolatk,
a jej rodzice si rozwiedli.

Kiedy tata odszed, mama bya prawie cakowicie osamotniona i to ja miaam zrekompensowa jej t
strat. Jej rodzina mieszkaa w Nowym Jorku, a my w Kalifornii. Miaa tutaj zaledwie jedn czy dwie
bliskie przyjaciki i we wszystkim bardzo liczya na mnie.

Pamitam, e kiedy miaam pitnacie lat, kolega zaprosi mnie na sylwestra.

Miaa to by moja pierwsza sylwestrowa randka. Pocztkowo planowaymy z mam, e wyjdziemy

tego dnia na kolacj, a potem do kina, ale gdzie w okolicy wit zadzwonia do mnie przyjacika i
powiedziaa, e jej chopak ma koleg i chtnie by mnie z nim pozna. Mielimy wyj we czworo.

Byam tak podekscytowana, naprawd chciaam pj, ale czuam si troch nie w porzdku wobec
mamy. Poprosiam wic o rad moj cioci, ktra powiedziaa:

- Frances nie moe oczekiwa, e zostaniesz z ni, kiedy masz tak okazj -

id!

117

Zebraam si wic na odwag i powiedziaam mamie, e chc i na t randk Mama bya bardzo
rozalona, jej oczy wypeniy si zami i zapytaa:

- No dobrze, ale co ja mam robi w sylwestra?

Poszam na to spotkanie i dobrze si bawiam, ale kiedy wrciam do domu, mama miaa straszn
migren, leaa w ku i jczaa z blu. Wiedziaam, e to by si nie stao, gdybym nie posza. Czuam
si tak winna, e ledwie mogam to znie. Nie chciaam rezygnowa z wasnego ycia, ale nie
chciaam te nigdy wicej sprawia mamie takiego blu.

Chocia Karen miaa tylko pitnacie lat, czua si odpowiedzialna za samopoczucie matki. Gdyby ona
nie zaopiekowaa si matk, kto by to zrobi? Nigdy nie przyszo jej do gowy, e matka moga sama
zatroszczy si o siebie. Poza tym, jeli rozzociaby j czy zrania", nie robic tego, czego od niej
oczekiwaa, matka mogaby take odej.

Z pocztku nie wiedziaam, co mogabym dla niej zrobi, ale pewnego dnia wpadam na pewien
pomys. Wyjam kartk i owek i zapisaam umow: Obiecuj mojej mamie, e kiedy dorosn,
dopilnuj, by jej ycie byo cudowne. Postaram si, by miaa wielu interesujcych przyjaci i duo
ciekawych zaj.

Kochajca Karen". Daam t kartk mamie, a ona umiechna si i powiedzia

a, e jestem dobr dziewczyn.

Wielu z nas podejmuje si zapewni dobre samopoczucie innej osobie. Jest to przytaczajce zadanie,
ktre jednak niesie w sobie nadziej na pewn nagrod. Karen znalaza sposb, by poczu si siln.

Odkrya, jak uszczliwi matk - i sprawi, by jej wasny wiat nie leg w gruzach.

Trudno ignorowa czyje skonnoci do penienia roli Atlasa. Crka Karen, ktra szantaowaa j,
przypominajc o cierpieniu, jakie prze

ya wiele lat temu w wypadku samochodowym, widziaa, jak jej matka odnosi si do babci i do
wikszoci otaczajcych j ludzi. Bez trudu aktywizowaa wyzwalacz" odpowiedzialnoci matki.

Melanie i ja jestemy sobie bliskie i wiem, jak trudno jej realizowa Program i wytrwa w trzewoci.
Gdyby nie ten wypadek, wszystkie te rany, byaby silniejsza. Jestem pielgniark i wiem, co znaczy
bl. Bardzo auj, e nie mogam jej przed tym uchroni, ale skoro nie mogam, musz teraz si ni
opiekowa. To mj obowizek jako matki. Nie lubi presji, jak na mnie wywiera, ale chc zapewni
jej to, czego sama nie miaam. Tak bardzo kocham j i moje wnuki! Czy wiesz, e Melanie grozi, i nie
pozwoli mi si z nimi widywa, jeli bdzie ze mnie niezadowolona? Nasza rodzina powinna by
razem i skoro to zaley tylko ode mnie, zrobi wszystko, co mog.

118

Jak wielu ludzi z syndromem Atlasa, Karen nie miaa pojcia, gdzie zaczyna si i koczy jej
odpowiedzialno za innych, poniewa od dawna syszaa, e ma obowizek zajmowa si wszystkimi
innymi, tylko nie sob.

Oskaranie i poczucie odpowiedzialnoci s sprzymierzecami i trudno nam dostrzec, gdzie przebiega

granica pomidzy nimi. Kiedy pracowaam z Karen nad tym, by nauczya si zwalcza swoj
automatyczn reakcj: Masz racj - to moja wina. Jestem ci winna zadouczynienie", po raz

pierwszy w swym dorosym yciu zacza robi w swoim wiecie miejsce na wasne potrzeby i
decydowa, ile odpowiedzialnoci za innych chce przyjmowa.

Krwawice serce"

Wspczucie i empatia prowadz do dobroci, szlachetnych czynw, i na og nie szanujemy ludzi,

ktrym tych cech brakuje. Trudno sobie wyobrazi, e te zalety mog si okaza kopotliwe. Ale
wspczucie moe przybra takie rozmiary, e powicamy nasze wasne dobro dla innych osb. Ile
razy mwilimy Nie mog go opuci, bo tak bardzo mi go al", Kiedy tak patrzy na mnie, a zy pyn
jej po policzkach, jestem gotw zrobi wszystko, co zechce", albo Zawsze jej ustpuj, bo miaa takie
straszne ycie..."? Kierujemy si emocjonalnymi potrzebami innych i tracimy umiejtno waciwej
oceny problemw oraz podejmowania decyzji o najlepszym sposobie postpowania.

Co sprawia, e jedni ludzie posiadaj zdolno do empatii i oferowania waciwej pomocy, a inni - z
krwawicymi sercami - czuj si zobowizani lata jak Superman i oddawa si bez reszty
zapobieganiu cudzym cierpieniom - nawet jeli musz powici szacunek do samego siebie i wasne
zdrowie. I jak widzielimy do tej pory, tam, gdzie istnieje przymus dziaania i automatyczne reakcje,
ktre mog obrci si przeciwko nam, u ich korzeni tkwi nasz wyzwalacz".

Sia wspczucia

Moja klientka, Patty, urzdniczka w ministerstwie, ktr spotkalimy w rozdziale drugim, dorastaa w
domu, w ktrym nikt nie by specjalnie szczliwy. Jej matka cierpiaa na gbok depresj i czsto
znikaa w swej sypialni na cae godziny, a nawet dnie. Patty czsto artuje: Mama przespaa cae
moje dziecistwo", ale pamita, e jako dziecko nieustannie bya wiadoma obecnoci matki oraz jej
potrzeb i staraa si bawi bardzo cicho, by jej nie przeszkadza.

119

Zawsze byam samodzielna, ale martwiam si o ni. Mamy moich koleanek i kolegw nie byy przez
cay czas chore, a moj matk potrafi wyprowadzi z rwnowagi kady drobiazg. Naprawd przez
cay czas wiedziaam dokadnie, co si z ni dzieje - na podstawie dochodzcych zza drzwi sypialni
dwikw mogam wywnioskowa, czy pi, czy nie pi, czy pi mocnym snem, czy te nie moe
zasn. Jeli gboko spaa, to zagldaam do niej i wsuchiwa

am si w jej oddech, by stwierdzi, czy wszystko jest w porzdku. To naleao do moich zada, kiedy
ojca nie byo w domu.

Takie obowizki stanowiy doskonae szkolenie dla krwawicego serca". Kiedy jestemy blisko
zwizani z osob o niespenionych potrzebach fizycznych czy emocjonalnych, stajemy si niezwykle
wraliwi na pynce od niej sygnay. Kade spojrzenie, ciche westchnienie czy zmiana tonu gosu
niesie wiele znacze, i, podobnie jak Patty, uczymy si rozrnia nawet niuanse oddechu picej
osoby. Dziecko takie jak Patty nie moe jednak zrobi nic, by pomc.

Jak widzielimy, wielu z nas jako dzieci postanawia, e wszystko naprawi, kiedy doronie. Czsto
ponownie odgrywamy sceny z dziecistwa i dziki temu przekonujemy si, e wszystko dobrze si
skoczyo i e obecnie dysponujemy umiejtnoci rozwizywania takich problemw.

Znasz to powiedzenie: Wychodzisz za swego ojca?" Jeli o mnie chodzi, wyszam raczej za swoj
matk! Joe nie cierpi wprawdzie na tak gbok depresj jak moja matka, kocham w nim to, e jest
taki energiczny, kiedy dobrze si czuje, ale on bywa zmienny - raz jest w dobrym, raz w zym nastroju.
Wzdycha tak samo jak mama, nawet ma ten sam zwyczaj kadzenia si do ka, kiedy jest smutny. W
takich chwilach wracaj wszystkie moje przyzwyczajenia z dziecistwa. Joe mwi, e ma czasem
wraenie, jakbym potrafia czyta w jego mylach. Gdy mu smutno, tylko ja umiem zgadn, co go
trapi. Na pocztku naszej znajomoci cieszyam si, e tak si rozumiemy i e potrafi go uszcz

liwi. Ale Joe zacz oczekiwa, e zawsze bd czyta w jego mylach i to ju nie jest zabawne.

By z nim, to tak jak wej z maym dzieckiem do sklepu z zabawkami. Wiesz, jak to jest, gdy dziecko
wybierze co bardzo kosztownego - nie to, po co przyszlicie - i traktuje to tak, jakby ju naleao do
niego? I kiedy odkadasz to na pk, patrzy na ciebie, jakby zabiera mu najlepszego przyjaciela? Ja
nale do tych osb, ktre kupiyby t przeklt zabawk, eby tylko zdoby umiech tego dziecka.
Czy to takie straszne?

Odgrywanie roli osoby o krwawicym sercu" - osoby, ktra potrafi przywrci szczcie biednej,
cierpicej duszy - niesie ze sob spore korzyci. Wycigasz drug osob z najgbszej rozpaczy i
wprowadzasz do krainy yjcych - a stanowi to drog prawie mitologiczn.

120

Rado pomagania" czsto czyni nas lepymi na fakt, e zachowanie, ktre budzi tak wielkie
wspczucie, jest manipulacj: Daj cierpicemu to, czego pragnie, i zobacz! Jest wyleczony.

I znw, ile ironii w sytuacji, kiedy cierpitnicy" spotykaj osob, ktra jest krwawicym sercem".
Czuje si ona bezradna w obliczu cierpienia, wic rzuca si, by je powstrzyma. Ale mwic tak" na
kade zawe danie, staje si nawet bardziej bezradna i nie potrafi zapobiec osobistemu cierpieniu
wynikajcemu z ignorowania wasnych potrzeb.

Syndrom grzecznej dziewczynki

Kiedy Zoe przygldaa si swojej przeszoci w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, kiedy wytworzy
si jej wyzwalacz", nie potrafia odnale adnych szczeglnych urazw. Jej dziecistwo byo
szczliwe, jak mwia, a jej rodzina bardzo j wspieraa.

Nie do koca jednak pasowaam do mojej rodziny, poniewa nie byam tak spokojna, jak przystoi
dziewczynkom. Lubiam rywalizacj, zawsze chciaam wygrywa. To martwio moich rodzicw. Kiedy
dobrze mi szo w szkole, mwili, e si popisuj. Moje siostry zrozumiay, czego si od nich wymaga, i
nigdy za bardzo si nie staray, ale ja byam inna. Rodzice zawsze mwili, e s ze mnie dumni, ale e
kobieta nie powinna tak zwraca na siebie uwagi.

Zoe przez lata spuszczaa gow, starajc si nie wywiera zbyt wielkiego wraenia w rodowiskach, w
ktrych nie oczekiwano wiele od kobiet. Ale jej praca nie pozostawaa niezauwaona, i chocia nigdy
nie oczekiwaa, e zdobdzie kierownicze stanowisko, kierowaa teraz dziesicioosobowym
zespoem.

Zrobienie kariery zawodowej jest tak trudne dla kobiet, szczeglnie dla mnie, e zawsze przysigaam
sobie, e bd innym szefem. Myl, e w wiecie pracy jest wiele miejsca na przyzwoito i
wspczucie i zawsze chciaam, by pracownicy uwaali mnie nie tylko za szefa, ale za przyjaciela. Nie
chc narzuca mojej woli czonkom zespou. Panuj midzy nami stosunki partnerskie, a nie takie jak
pomidzy panem i niewolnikami. Nie trzeba przecie zostawia swojego czowieczestwa za
drzwiami, kiedy si awansowao.

Zoe zawsze cenia sobie swoj umiejtno wspierania innych kobiet i doradzania im. Na tym polu
czua si bardzo dobrze. Zoe - szlachetna i wspczujca. Zoe - mentor. Zoe - przyjaciel, ktry zawsze
ci pomoe. Doskonale wywizywaa si z roli krwawicego serca" i kiedy zostaa szefem, nie chciaa
rezygnowa ze swych -jak uwaaa - najlepszych cech.

121

W swojej determinacji, by by dobrym czowiekiem, a nie tylko szefem, Zoe zaprzyjania si z

niektrymi osobami nalecymi do jej zespou, a szczeglnie z Tess. Zoe i Tess czsto wychodziy
razem na kolacj lub szy do teatru, ktrym obie si pasjonoway. Ze wzgldu na ich przyjacielskie
kontakty, Zoe miaa trudnoci z odgrywaniem roli szefa wobec Tess, zwaszcza z tym, by jej
czegokolwiek odmwi.

Jak widzielimy w przypadku Charlesa i Sherry, wizanie si z kim zarwno na paszczynie

zawodowej, jak i osobistej, nawet jeli jest to przyja, a nie romans, czsto okazuje si ryzykowne i
zazwyczaj le si koczy, szczeglnie kiedy jedna z osb ma wiksz wadz ni druga.

W sytuacji Charlesa i Sherry szantayst emocjonalnym by szef, co jest dosy typowym schematem.
Ale w wypadku Zoe byo odwrotnie, to ona miaa szczeglnie wraliwe wyzwalacze", co uczynio z
niej ofiar szantau ze strony podwadnej.

Nie przestaje da, bym przekazaa jej wicej odpowiedzialnoci. Mwi, e powinnam by jej
przyjacik i pomaga jej. Kiedy prbuj jej tumaczy, e przyja nie ma nic wsplnego z moimi
zobowizaniami wobec firmy, mwi, e awans uderzy mi do gowy i wykorzystuj moj wadz. Ojej,
to brzmi dla mnie tak znajomo. Nie chc, by inni si mnie bali czy uwaali, e jestem bez serca. To
doprowadza mnie do szau!

Zoe nie rozwizaa jeszcze swojego wewntrznego konfliktu pomidzy t czci jej samej, ktra
chciaa osign sukces, a t, ktrej bardziej zaleao na sympatii ze strony otoczenia. Cierpiaa na
syndrom dobrej dziewczynki - chorob wielu wspczesnych kobiet, ktre maj ogromne wtpliwoci,
czy mog sprawowa wadz i osiga sukcesy i nadal by kochane. Niepewna, jak powinna" si
zachowywa, Zoe staa si atwym obiektem szantau, a Tess skwapliwie to wykorzystaa.

Tess odkrya, e Zoe chtnie wysuchuje litanii jej nie koczcych si narzeka. Ale kiedy Zoe miaa
co pilnego do zrobienia lub nie moga spotka si z przyjacik, ta natychmiast przypominaa jej:
Jeste jedyn osob, ktra moe mi pomc. Bez ciebie nie dam sobie rady". To bya odpowiednia
piosenka dla uszu Zoe. Tak wanie uzyskiwaa mi

o w przeszoci - okazujc trosk, wspczucie i ciepo, dotrzymujc towarzystwa osobom, ktre jej
potrzeboway. Ale kady, kto chciaby unikn emocjonalnego szantau, zauwayby w tej melodii
faszywe nuty. Zoe powinna rozszerzy swoj definicj wspczucia tak, by obejmowao take j
sam.

122

Brak wiary w siebie

wiadomo, e nie jestemy doskonali i popeniamy bdy, jest zdrowa.

Ale waciwa ocena samego siebie moe szybko przeksztaci si w zani

anie wasnej wartoci. Kiedy spotykamy si z krytyk ze strony kogo innego, moemy zrazu si z ni
nie zgodzi, ale potem zaczynamy wierzy, e nasze oceny s bdne. Jake moemy mie suszno,
skoro jaka wana dla nas osoba mwi, e si mylimy? Moe po prostu jeste

my w bdzie. Wiemy, co widzimy i co czujemy, ale przestajemy ufa wasnym zmysom i wasnym
osdom i czsto podajemy w wtpliwo suszno wasnych przemyle, uczu i intuicji, pozwalajc
innym okre

la, jacy powinnimy by.

Zdarza si to czsto, kiedy mamy do czynienia z osob o duym autorytecie, szczeglnie z rodzicami.
Na przykad, kiedy cigle syszymy: Ojciec wie najlepiej". Jednak moe si to te zdarzy w relacji z
ukochanym czy przyjacielem, ktrego podziwiamy, a ktry okazuje si szantayst. Przypisujemy tym
idealizowanym osobom si i mdro i uwaamy, e s zdolniejsze, mdrzejsze i lepsze ni my sami.
By moe nie podoba nam si to, co robi, moe dostrzegamy bezpodstawno ich da, ale, nie
majc zaufania do siebie, pozwalamy im postawi na swoim, nigdy nie kwestionujc ich da czy
wersji zdarze. (Sprawdza si to szczeglnie w wypadku kobiet, ktre bardzo wczenie dowiedzia

y si, e s stworzeniami emocjonalnymi i dlatego nie maj do wiedzy, a mczyni s lepsi, s

mistrzami mylenia i logiki.) Jeli przypisujemy mdro i inteligencj innej osobie - a zrobimy to na
pewno, gdy nie mamy zaufania do samych siebie - to nietrudno jej stale pobudza nasze wtpliwoci
na wasny temat. Ona wie najlepiej, i co wicej, wie, co jest najlepsze dla nas.

Kiedy wiedza wydaje si niebezpieczna

Brak wiary w siebie moe przybra form: Wiem to, co wiem, ale nie mog tego wiedzie". Nasza
wiedza wydaje si nam niewygodna i czujemy, e nie zdoamy stawi czoo zmianom, ktrych
musielibymy dokona, gdybymy uznali, e nasze postrzeganie jest prawidowe.

Moja klientka, Roberta, ktra w dziecistwie bya maltretowana przez ojca, miaa due trudnoci z
trzymaniem si swej wersji zdarze, bo gdy zdecydowaa si o tym mwi, rodzina zmuszaa j
milczenia.

- Wszyscy w mej rodzinie twierdz, e nie mam racji - powiedzia

a mi. - A jeli rzeczywicie tak jest? Czy to moliwe, bym bya jedyn osob, ktra ma racj? A moe
wymyliam to sobie? Moe rzeczywicie przesadzam?

123

Ofiary naduy czsto poddaj si takim mylom po to, by oddzieli si od strasznych przey ze
swojej przeszoci. Zdania, ktre najcz

ciej sysz w takich wypadkach, to: Moe nie byo tak le, jak mi si zdaje", Moe przesadzam",
Moe to si w ogle nie zdarzyo", To chyba by tylko sen". Roberta powinna trzyma si prawdy, ale
czasem byo to dla niej trudne.

Nie chc z tego powodu utraci caej mojej rodziny. Przez cae ycie staraam si zrobi dla nich co
wanego, by mnie zauwayli, ale zawsze mnie ignorowali. Mj brat, jako pierworodny, sta si
oczkiem w gowie rodzicw, a kiedy ja si urodziam, byam tylko ma, tust dziewczynk i ojciec nie
mg tego znie.

Nienawidzi mnie od samego pocztku. Wszystko, co robiam, byo nie tak. Nikt mi nie wierzy. Chc
tylko, by mnie lubili, a teraz mnie nienawidz. Chyba oszalaam, e to wszystko rozptaam. Moe
maj racj.

Roberta nieomal ugia si pod grob rodziny, e jeli nie odwo

a swych oskare, to czekaj wygnanie. Staa si rodzinnym kozem ofiarnym.

Nie jest niczym niezwykym, e jedna osoba staje si reprezentantem wszystkiego, co w rodzinie le
si ukada. Roberta musiaa przyj na siebie wszystkie oskarenia, napicie, poczucie winy i niepokj
po to, by wszyscy inni czonkowie rodziny mogli zachowa rwnowag.

W ten sposb aden inny czonek rodziny nie by zmuszony zmierzy si z prawd o tym, jak
niezdrow rodzin stanowili.

Szczeglnie trudno jest pokada zaufanie we wasne sdy, kiedy ludzie, ktrych kochasz, mwi ci, e
nie masz racji, jeste szalony lub chory. Jednak dziki wsparciu i cikiej pracy Roberta znalaza
odwag, by wytrwa przy swoim zdaniu. Nie mogaby wyzdrowie, gdyby nie pozbya si swej
niewiary w siebie, ktra przywara do niej ju tak dawno. Jak kady inny styl behawioralny z tych,
ktre poznalimy wcze

niej, jej sposb zachowania nie zapewnia jej bezpieczestwa, a raczej stanowi dla niej wizienie.

Twoja walka o to, by obroni swoj prawd lub choby o to, by uwiadomi sobie, e nie patrzysz z
wasnej perspektywy, moe nie przybiera tak dramatycznej formy, jak w wypadku Roberty, ale ma
rwnie wielkie znaczenie. Tak jak posiadanie wasnej prawdy mogo zapewni Robercie psychiczne
przetrwanie, tak dla wikszoci nas jest to jedyny sposb, by pooy kres emocjonanemu
szantaowi.

124

Kwestia rwnowagi

Wszystkie style behawioralne, jakie tu przedstawilimy, s zapewniajcymi przetrwanie

mechanizmami, ktre wybralimy po to, by zapewni sobie bezpieczestwo. Problem polega na tym,
e wikszo jest przestarzaa, a my nigdy nie zatrzymujemy si, by je przeanalizowa czy uaktualni.
Kiedy nie ograniczamy si do tego typu zachowa, nie skazujemy si z pewnoci na status ulubionej
ofiary" emocjonalnego szantaysty. Unikanie konfliktw, denie do pokoju, nawet odczuwanie
odrobiny braku pewnoci siebie nie zrobi ci krzywdy - dopki nie uczynisz z tego broni, ktra ma
uchroni ci przed uczuciami, ktre s dla ciebie nie do zniesienia. Jeli cechuje ci tendencja do
denia do pokoju, nie ulegasz jednak, kiedy jeste przekony, e nie moesz zrobi tego, o co prosi
inna osoba - to nie ma problemu. Ale jeli stale pozwalasz, by denie do pokoju dominowao w
twoim zachowaniu, to chwycie si liny holowniczej, ktra zacignie ci wprost do morza
emocjonalnego szantau.

Szkolenie szantaysty

Emocjonalny szanta wymaga szkolenia i praktyki. Kto zapewnia to szkolenie? Ty sam. Kt inny
mgby zagwarantowa szantaycie poczucie cakowitej pewnoci, ktre ty mu dajesz, mwic: To
jest to, co na mnie dziaa. To taka presja, ktrej zawsze ulegam. To narzdzie, ktre najlepiej dociera
do moich wraliwych miejsc".

Pewnie nie pamitasz, by dawa korepetycje z emocjonalnego szantau, ale szantayci wycigaj
wskazwki z naszych reakcji na ich testy i ucz si, wykorzystujc zarwno to, co robimy, jak i to,
czego nie robimy. Lista, ktr zamieszczam, pomoe ci okreli, jakie masz kwalifikacje jako prywatny
nauczyciel szantaystw w twoim yciu.

Kiedy napotykasz presj ze strony szantaysty:

Usprawiedliwiasz si.

Tumaczysz si.

Kcisz si.

Paczesz.

Prosisz.

Zmieniasz lub odwoujesz wane plany czy spotkania.

Ustpujesz i masz nadziej, e to ostatni raz.

Poddajesz si.

125

Czy jest dla ciebie trudne lub niemoliwe:

Broni swego zdania?

Skonfrontowa si z tym, co si dzieje?

Wyznacza granice?

Da szantaycie do zrozumienia, e jego zachowanie jest niedopuszczalne?

Jeli odpowiedziae tak" na ktrekolwiek z tych pyta, to znaczy, e odgrywasz rol nauczyciela i
aktora w dramacie szantau. Kadego dnia naszego ycia uczymy innych, jak maj nas traktowa,
pokazujc im, co akceptujemy, a czego nie, z czym nie chcemy si konfrontowa, na co przymykamy
oczy. Moemy mie nadziej, e druga osoba po prostu przestanie si niewaciwie zachowywa, jeli
zignorujemy jej postpki czy nie bdziemy robi z nich problemu, ale przekaz, jaki wysyamy, kiedy
nie okazujemy wyranie, co jest dla nas nie do przyjcia, brzmi:

To okazao si skuteczne. Zrb to jeszcze raz".

Zaczyna si od drobiazgw

Wielu z nas nie zdaje sobie sprawy, e emocjonalny szanta zaczyna si od serii drobnych testw. Jeli
jest skuteczny, to dowiadczymy go znowu w tym razem bardziej znaczcych sprawach. Kiedy
poddajemy si presji, dostarczamy szantaycie pozytywnego wzmocnienia, nagrody za ze
zachowanie. Za kadym razem, kiedy pozwalamy komu umniejsza nasz godno i osabia nasze
wewntrzne ja", wsppracujemy z nim - pomagajc mu nas rani.

udzimy si, e emocjonalny szanta pojawia si w naszym yciu jak trba powietrzna, przychodzc
znikd i powalajc nas swoj si i furi. Jak to moliwe, by bliska nam osoba moga tak bardzo si
zmieni?" - zadajemy sobie pytanie. Jak to si stao, e nasze stosunki tak nagle stay si napite?"

Czasem emocjonalny szanta rzeczywicie pojawia si w zwizku ni std, ni zowd, ale najczciej
narasta powoli, zagarniajc coraz wiksz przestrze, poniewa na to pozwalamy.

Liz zacza mwi mi o swych problemach z mem, Michaelem, opisujc, jak bardzo przeraay j
jego groby, e j ukarze. Ale kiedy spojrzaa wstecz, zrozumiaa, e ju duo wczeniej, zanim doszo
do obecnego kryzysu, pozwalaa, by liczne bardziej subtelne przejawy emocjonalnego szantau
uchodziy Michaelowi na sucho.

Michael zawsze by chodzc doskonaoci. To jeden z tych facetw, ktrzy umawiaj si z tob, ale
nie czekaj, jeli spnisz si choby pi minut.

Wychodz, eby pokaza ci, e powinna przyj na czas. Powinnam bya to 126

zauway ju wtedy, kiedy zacz wyrwnywa czasopisma lece na stoliku do kawy i narzeka, jeli
nie leay idealnie rwno. Jego zasady - a on ma zasady dotyczce kadego drobiazgu - byy rdem
napi midzy nami od chwili, kiedy razem zamieszkalimy. A kiedy urodziy si bliniaki, to ju byo
szalestwo. Sprbuj tylko utrzyma dom w nieskazitelnym porzdku, kiedy masz mae dzieci. Ale
realia nic dla Michaela nie znaczyy. Nie przestawa dawa mi do zrozumienia, e yczy sobie, by w
domu zawsze by porzdek. Jak to robi?

Mia swoje sposoby.

Pamitam dzie, kiedy zostawiam kilka naczy w zlewozmywaku, zamiast woy je do zmywarki.
Kiedy przyszam do domu, zobaczyam, e Michael poukada je na pododze. Nie mogam w to
uwierzy - ale nic nie powiedzia

am. Zacisnam zby i pozbieraam je.

Liz dosza do wniosku, e le zrobia i zasuya na gniew ma.

W ten sposb przeprowadzaa szkolenie. Michael nie mg nie zauwa

y, jak skuteczne byy jego kary.

Teraz, kiedy o tym myl, wydaje mi si, e Michael zawsze znajdowa sposb, by korygowa moje
bdy. Kiedy, wyjedajc z garau, zapomniaam zamkn drzwi i, kiedy wrciam, zorientowaam
si, e Michael wyczy pilota automatycznie otwierajcego drzwi. Musiaam wic wysi z
samochodu i rcznie je otworzy. To byo jak jedna z tych kar, jakie wymylaj rodzice po to, by
nigdy wicej nie popeni tego samego bdu. Udao mu si mnie przekona, e jestem baaganiar,
osob nieodpowiedzialn i z matk. Czuam si strasznie winna i nie przestawaam si
usprawiedliwia.

Drobne kary, takie jak te, ktre stosowa Michael, pozbawiaj nas poczucia, e jestemy doroli.
Stanowi emocjonalny odpowiednik klapsw i infantylizuj nas - redukuj nas do roli maych dzieci,
ktre powinny dosta nauczk. Jak przekonaa si Liz, poczucie winy, jakie odczuwamy, szybko
przeksztaca si w przekonanie: Jestem zy, zasuguj wic na takie traktowanie".

Liz nigdy nie wzia pod uwag, e moe okaza Michaelowi, jak denerwuje j takie zachowanie, i
nigdy nie mylaa, by otwarcie porozmawia z mem. Jednak ukrywajc swoje uczucia, uczya go
stopniowo zwiksza kary po to, by utrzyma j w ryzach". Szantayci ucz si, jak daleko mog si
posun, obserwujc, na co im pozwolimy. Nie wiemy, co by si stao, gdyby Liz ju na pocztku
pooya kres takiemu zachowaniu Michaela. Wiemy natomiast, e nauczya go, i jeli j in-fantylizuje
i obraa oraz grozi jej, to dostaje to, czego chce. Kary Michaela powtarzay si, staway si coraz
bardziej dotkliwe, osigajc w kocu bolesny i zatrwaajcy szczyt, kiedy zagrozi, e jeli Liz go
opuci, to pozbawi j rodkw do ycia i odbierze jej dzieci.

127

Z pozoru trudno jest dostrzec zwizek pomidzy wyczeniem pilota do drzwi garaowych a
powaniejszymi grobami, z jakimi wystpi pniej, ale wczesne incydenty byy jak przezibienie,
ktre prowadzi do zapalenia puc - niebezpieczne, jeli sije zignoruje i nie wyleczy.

Wszystkie ofiary szantau zapominaj o tym, e w emocjonalnym szantau teraniejszo stanowi

prolog do przyszoci. To, czego uczysz dzi, wrci, by przeladowa ci jutro.

Szantaowanie samego siebie

Wbrew tytuowi tego rozdziau, do emocjonalnego szantau czasem wystarcza jedna osoba. Bez
trudu sami moemy odegra kady element dramatu szantau - od proby poprzez opr, presj i
groby, zachowujc si jednoczenie jak szantaysta i jak ofiara. To zdarza si, kiedy nasz lk przed
negatywnymi reakcjami innych ludzi jest tak silny, e kontrol nad naszym zachowaniem przejmuje
wyobrania. Zakadamy, e jeli poprosimy o to, czego pragniemy, inni oka nam dezaprobat,
wycofaj si, rozzoszcz i jestemy tak zdecydowani chroni siebie, e nie pozwalamy sobie na adn
prb, nawet najmniejsze ryzyko zapytania innej osoby: Co by powiedzia na to, gdybym..."

Pozwlcie, e wyjani, co mam na myli.

Moja przyjacika Leslie od roku marzya o wycieczce do Woch.

Organizowaa j wraz z przyjacimi, zamawiaa bilety do opery. Ale przed szecioma miesicami jej
crka Elaine przesza przez okropny rozwd i Leslie pomagaa jej, poyczajc pienidze i czasem
opiekujc si dwojgiem maych wnuczt. Kada z nich sporo w yciu przesza, ale od czasu, kiedy
Elaine si rozwioda, bardzo si do siebie zbliyy i Leslie cieszya si ich nowo rozkwit przyjani.

Nie chc zrobi nic, co mogoby zagrozi naszej przyjani" - powiedziaa mi. A wiem, e jeli pojad
na t wycieczk, to Elaine bdzie na mnie za i pomyli, e jestem egoistk. Jak mog jecha na
wakacje, kiedy jej jest tak trudno i potrzebuje mojej pomocy?" Jej crka prawdopodobnie bez trudu
zaakceptowaaby ten wyjazd, gdyby Leslie jej o nim powiedziaa. Moja przyjacika wolaa jednak nie
sprawdza swoich domysw i odoya swe upragnione wakacje na bliej nieokrelon przyszo.

Jak czsto pozbawiamy si czego, co jest dla nas dobre i ley w zasigu naszych moliwoci, tylko
dlatego, e obawiamy si reakcji drugiej osoby? Odkadamy nasze marzenia i plany, bo jestemy
pewni", e kto si im sprzeciwi - chocia nigdy nie prbowalimy przedstawi mu 128

naszych pomysw. Chcemy czego, opieramy si sobie, wywieramy na siebie presj, wymylajc
negatywne konsekwencje, i powstrzymujemy si od zrobienia czego, na czym nam zaley. Tworzymy
wasn MG.

To jest szantaowanie samego siebie.

Moliwe, e przeylimy co, co usprawiedliwia nasze obawy dotyczce czyjej reakcji, ale czsto
przyjmujemy zupenie nierealne zao

enia. Moemy nawet doj do tego, e odczuwamy al do ludzi za to, e powstrzymali nas od
zrobienia czego, o czym nawet nie wiedzieli. Stpamy ostronie wok naszych wyzwalaczy" i
zamykamy si w bezpiecznych, dusznych wzorcach szantaowania samego siebie.

Sowo ostrzeenia

Prosz, nie posugujcie si tym rozdziaem jako rodkiem do samobiczowania. Dotd robilicie
wszystko, co moglicie zrobi, dysponujc dostpn wam wiedz. Naleelicie do licznej grupy ludzi,
ktrych zachowanie ksztatuje si, zanim je sobie uwiadomi. Spjrz ze wsp

czuciem na t osob, ktr bye, a potem wykorzystaj ten rozdzia, by lepiej zrozumie transakcj
szantau emocjonalnego i rol, jak w niej odgrywae.

129

ROZDZIA 7

Wpyw szantau

E mocjonalny szanta nie stanowi by moe zagroenia dla ycia, ale ograbia nas z naszej
najcenniejszej wasnoci - naszej integralnoci, takiego miejsca w naszym wntrzu, w ktrym znajduj
si wyznawane przez nas wartoci oraz nasz moralny kompas, decydujce o tym, co jest dla nas
dobre, a co ze. Chocia mamy tendencj do stawiania znaku rwnoci pomidzy integralnoci a
uczciwoci, tak naprawd sowo integralno wyraa duo wicej.

Oznacza bycie caoci", solidn wiedz: Tym wanie jestem. W to wierz. To chc robi - a tu
stawiam granice".

Wikszo nas bez trudu wymieniaby to, co powinno si robi, i to, czego robi nie wolno.
Przekonania na ten temat staj si naszym przewodnikiem. Ale wplatanie tych przekona w tkanin
naszego ycia i obrona ich pod presj emocjonalnego szantau to ju sprawy duo trudniejsze.
Niejednokrotnie kapitulujemy i naraamy nasz integralno, zapominajc, jakie to uczucie by
caoci.

Jak odczuwa si swoj integralno? Powi troch czasu na przyjrzenie si tej oto licie - moe
zechcesz przeczyta j na gos - i wyobra

sobie, e kade z tych zda jest dla ciebie prawdziwe przez wikszo czasu.

Broni tego, w co wierz.

Nie pozwalam, by lk kierowa moim yciem.

Konfrontuj si z ludmi, ktrzy mnie zranili.

Raczej sam okrelam, kim jestem, ni pozwaam to robi innym.

Dotrzymuj obietnic, ktre zoyem sam sobie.

130

 Chroni swoje zdrowie fizyczne i emocjonalne.

Nie zdradzam innych ludzi.

Mwi prawd.

To wane, opisujce nas zdania, ktre wiadcz o naszej wolnoci.

Jeli naprawd odzwierciedlaj sposb naszego funkcjonowania w wiecie, to zapewniaj nam

rodek cikoci" - niezachwiane poczucie rwnowagi, ktre nie dopuszcza do tego, by stresy i
wywierana na nas presja pozbawiy nas stabilnoci. Kiedy poddajemy si emocjonalnemu szanta

owi, to zapominamy o tym, co jest dla nas dobre, i skrelamy punkty tej listy, jeden po drugim. I z
kadym punktem powicamy coraz wiksz cz naszego poczucia, e stanowimy odrbn cao .

Kiedy naruszamy to najistotniejsze poczucie tosamoci, tracimy jedn z najwyraniej szych si, ktre
prowadz nas przez ycie. Zaczynamy dryfowa.

Wpyw na nasz szacunek do samych siebie

Oferma, tchrz, fujara, nieudacznik. Znamy dziesitki okrele, jakimi siebie opisujemy, kiedy kolejny
raz zdarzy nam si podda emocjonalnemu szantaowi. Oceniamy siebie coraz gorzej, kiedy
znajdujemy si we MGLE szantau: Gdybym mia krgosup, nie poddabym si" - mwimy sobie.
Czy naprawd jestem taki saby? Co si ze mn dzieje?"

Nie ma potrzeby, by ocenia siebie tak surowo i zamartwia si, jeli ustpilimy w stosunkowo mao
wanych kwestiach. Wikszo nas dostrzega, e czsto musimy si lekko nagina czy godzi na
kompromisy i e wiele razy poddanie si presji nie ma wielkiego znaczenia. Ale nawyk wyraania

zgody na to, co nie jest dla nas dobre, wywiera negatywny wpyw na nasze wyobraenie o sobie.
Zawsze jest jaka granica, punkt, w ktrym poddanie si oznacza ju dla nas pogwacenie naszych
najwaniejszych zasad i przekona.

Jak sprawiamy zawd samym sobie

Cena, jak pacimy za to, e zachowujemy si tak, jakby ten punkt nie istnia, staa si z czasem
bolenie oczywista dla Marii. Podczas jednej z naszych sesji, kilka miesicy po rozpoczciu naszej
wsplnej pracy, Maria bya bardzo milczca, co byo dla niej - zazwyczaj otwartej i rozmownej zachowaniem niezwykym. Kiedy zapytaam, co si dzieje, powoli zacza mwi.

131

Jestem za z wielu, bardzo wielu powodw. Oczywicie nie jestem szczliwa z tym, co zrobi Jay. Ale
najbardziej martwi mnie to, co sama sobie zrobiam.

Wiem, e wiele rozmawialimy o rodzinie. Rodzina, rodzina, rodzina. Zawsze uwaaam rodzin za
najwaniejsz spraw w moim yciu. Ale kiedy patrz w lustro, widz kobiet, ktra nie szanowaa si
na tyle, by powiedzie mowi:

Nie pozwol ci ponia mnie swoj niewiernoci i lekceway nasze maestwo". Czuj si tak,
jakbym sam siebie zawioda. Robiam wszystko, nie dba

am tylko o sam siebie. Mogabym rwnie dobrze zawiesi sobie na szyi tabliczk z napisem: Kopnij
mnie".

Zwrciam uwag Marii na fakt, e, chocia moe tego nie zauwa

a, pokonaa ju dug drog, i przypomniaam jej, e ciko pracowaa, by doj do punktu, w ktrym
zauwaya wasne potrzeby i moga oprze si presji swego rodowiska i wychowania. Cz
wyrzutw, jakie sobie czynia, brao si std, e wyranie dostrzega teraz, po raz pierwszy od lat

- a moe pierwszy raz w yciu - e wytworzya sobie silny system wartoci, ktre chroniy i szanoway
prawa wszystkich, tylko nie jej samej.

Bdne kolo

Nieatwo chroni i szanowa swoj integralno. Szantayci zaguszaj naszego wewntrznego

przewodnika, wywoujc zamieszanie i zgiek.

Tracimy wtedy kontakt z nasz mdroci, a kiedy znw zdarzy nam si ustpi, bardzo to sobie
wyrzucamy.

Patty, ktra za namow ma zwrcia si do lecej w szpitalu ciotki o poyczk, trafnie opisaa
sytuacj osoby, ktra ulega silnej presji ze strony szantaysty.

To bya przegrana sprawa. Gdybym nie zadzwonia, czuabym si jak potwr, ktry tak bardzo zawid
ma. On jest ywicielem rodziny i prosi mnie tylko o ma przysug. To wydawao si cakiem
rozsdne. Ale kiedy ju speniam jego prob, czuam si okropnie... jak straszna, bezwartociowa
osoba. Czu

am, e pozwoliam si wykorzysta, e nie mam krgosupa. I tak wanie byo.

Patty stana przed klasycznym wyborem, w ktrym cokolwiek by zrobia, postpi le. Taki dylemat
wpdza wiele spord ofiar szantau w otcha samopotpienia. Dopki uznawaa to, e spenienie
proby Jo-e'ego byo tylko drobn przysug", ktr bya mu winna, nie potrafia si przeciwstawi.
Mimo e jak sama powiedziaa: Nie nale do osb, ktre zrobiyby co takiego. Czy czowiek przy
zdrowych zmysach dzwoniby do kogo, kto wanie przeszed operacj, i prosi go o pienidze?".

Patty nie stracia wyczucia, co jest waciwym zachowaniem, ale odczuwajc potrzeb utrzymania
pokojowych stosunkw z m-

132

em, zachowaa si tak, jakby je stracia. Potem przepeniao j poczucie winy.

Takie samobiczowanie prowadzi jednak do bdnego koa. Pod presj robimy co, co nie zgadza si z
naszym obrazem samych siebie. Nie moemy uwierzy, e tak postpilimy, i zaczynamy wierzy, e
jestemy tak li jak postpek, do ktrego skoni nas szantaysta. Potem, utraciwszy szacunek do
samych siebie, jestemy nawet bardziej podatni na szanta, bo teraz desperacko pragniemy aprobaty
naszego szantaysty - ktra bdzie dowodem, e nie jestemy do koca li. Moe nie udaje nam si
stosowa naszych norm, ale prbujemy dostosowa si do jego.

Jak uja to Patty,

Baam si, e jeli nie zadzwoni, to nie bdzie mnie kocha, e oka si z on. A bardzo go
potrzebowaam. Nie kochaby mnie, gdybym go zawioda.

Chocia Patty czua si okropnie po tym, jak zwrcia si o pomoc do chorej ciotki, to jej
samopoczucie byo lepsze, ni gdyby odmwia Joe'emu. Wiemy, jak zachowaa si Patty, kiedy miaa
do wyboru sprzeniewierzenie si wasnemu poczuciu, co jest dobre a co ze, albo okazanie si z
on.

Racjonalizacja i usprawiedliwianie

Chronienie naszej integralnoci moe nas przeraa i skazywa na samotno. Naraa nas na
dezaprobat ze strony osb, na ktrych nam zaley, moe nawet wystawia nasz zwizek na szwank.
Margaret chciaa zatrzyma Cala - bez wzgldu na wszystko - wic zrobia to, co robi wiele ofiar
szantau, kiedy ma do wyboru pozosta wiernymi sobie albo ulec daniom drugiej osoby:
racjonalizowaa.

Margaret staraa si znale dobre powody" zrobienia tego, czego chcia od niej Cal. Powiedziaa
sobie, e seks grupowy to nic wielkiego - moe ona rzeczywicie jest starowiecka i pruderyjna.
Przecie Cal by tak cudowny. Ogromna potrzeba racjonalizacji, jak odczuwaa Margaret, powinna
sta si dla niej wskazwk, e przekracza granice tego, co uwaa za dobre i zdrowe.

Wiele umysowej i emocjonalnej energii zuywamy na przekonywanie samych siebie, e moemy

zaakceptowa co, co nie jest wedug nas w porzdku. Trwa wewntrzna wojna pomidzy nasz
integralno

ci a presj szantaysty - i jak w kadej wojnie nie moe si obej bez ofiar i strat. Margaret
zapacia ogromn cen za swoje racjonalizacje i pracowaymy razem, by odbudowa jej szacunek do
samej siebie, uciszy krytycyzm, ktrym si biczowaa, i wzmocni jej poczenie z prowadzcym j
wewntrznym gosem.

133

Niezalenie od tego, jak bardzo czujemy si zagubieni, peni wtpliwoci na wasny temat i
ambiwalentnych uczu dotyczcych naszych zwizkw z innymi ludmi, nigdy cakowicie nie uciszymy
tego wewntrznego gosu, ktry zawsze mwi nam prawd. Moemy nie lubi gosu prawdy, czsto
wypieramy go z naszej wiadomoci i nie zatrzymujemy si ani na chwil, by go posucha. Ale kiedy
zwracamy na niego uwag, prowadzi nas w kierunku mdroci, zdrowia i zrozumienia wiata. Ten
gos jest stranikiem naszej integralnoci.

Eve zapisaa si na kurs, ktry mg pomc jej w znalezieniu pracy i zapewnieniu sobie finansowego
bezpieczestwa w czasie, kiedy pracowaa nad rozwojem swojej artystycznej kariery. Ale pod presj
Elliota jej optymistyczny plan rozsypa si w gruzy.

Chciaam tylko zdoby pewne umiejtnoci, dziki ktrym nie byabym wci od kogo zalena.
Mylaam o tym, by zrobi kurs grafiki komputerowej i kurs ilustrowania ksiek, tak bym nie musiaa
zawsze czeka na wielkie zamwienia. Ale Elliotowi naprawd nie spodoba si ten pomys, i
pewnego dnia, dokadnie wtedy, kiedy miaam pj zdawa ten gupi" test komputerowy, zagrozi,
e przedawkuje. Byam zdruzgotana, czuam si tak, jakby speniy si moje najgorsze koszmary. Elliot
siedzia nad butelk whisky i soiczkami lekw. Jak mogam w takiej sytuacji i na kurs? Mwiam

sobie: Nie rb tego, Eve, id", ale... nogi po prostu wrosy mi w ziemi. Powiedziaam sobie: Ech, do
diaba z tym".

Jak wiele ofiar szantau, Eve stracia z oczu to, e niektre z najwaniejszych obietnic, jakie skadamy,
to obietnice zoone samym sobie.

, W porwnaniu z presj wywieran przez partnera i jej przekonaniem, e jest za niego

odpowiedzialna, te obietnice wydaway jej si prawie bez znaczenia.

Groby Elliota byy przeraajce, a Eve nie bya jeszcze gotowa na to, by sobie z nimi poradzi, ale
nawet kiedy presja jest mniej intensywna, wiele ofiar szantau jej ulega. Jeden z najpowaniejszych
efektw emocjonalnego szantau polega na tym, e bardzo zawa on nasz wiat. Czsto
rezygnujemy z ludzi, ktrych kochamy, czy z ulubionych zaj tylko po to, by zadowoli naszych
szantaystw, szczeglnie gdy nale do ludzi majcych skonnoci do kontrolowania innych lub
nadmierne potrzeby.

Jednak za kadym razem, kiedy chcc uszczliwi twego szanta

yst, rezygnujesz z zaplanowanego kursu, z rozwijania swych zainteresowa czy przestajesz widywa
si z ludmi, na ktrych ci zaley, po to, by uszczliwi twego szantayst, powicasz wan cz
samego siebie i ograniczasz swoje poczucie, e jeste caoci.

134

Wpyw na nasze samopoczucie

Emocjonalny szanta pozostawia nam wiele niewyraonych, tlcych si w nas uczu. Patty bya
bardzo rozalona z powodu manipulacji Joe'ego -

i jej uczucia byy zupenie naturalne - ale chocia zdawaa sobie z nich spraw, nie moga uzyska ulgi,
ktr mogaby odczu, wyraajc zo i frustracj. Wikszo ofiar szantau tumi te uczucia, tak e
ujawniaj si na wiele nieprzyjemnych sposobw: w postaci depresji, niepokoju, przejadania si,
blw gowy - caego spektrum fizycznych i emocjonalnych symptomw, ktre zastpuj
bezporednie wyraenie tego, co czujemy.

Kiedy terapeutka posuya si szantaem emocjonalnym, by skoni Catherine do udziau w grupie

terapeutycznej, Catherine odczuwa

a zo nie tylko na terapeutk, ale te na przyjacik, ktra miaa swj udzia w caej tej sytuacji.

Moja przyjacika uczestniczya ju w spotkaniach tej grupy i zacza take mnie do tego namawia.
Potem dowiedziaam si, e Rhonda poprosia j, by nade mn popracowaa". Zatem obie byy ju
przeciwko mnie. Byam bardzo za, ale baam si wyrazi to wprost. Tak naprawd nie wiedziaam
nawet, czy mam prawo do zoci. Z tego powodu czuam coraz wiksze przygnbienie.

Cae to przeycie byo naprawd okropne.

Rhonda wyrzdzia mi wiele zego. Byam wtedy bardzo nieodporna, a ona nigdy nie wspara mnie ani
nie pochwalia. Przez ni coraz gorzej mylaam o samej sobie - czuam, e si nie sprawdzam i nie
zasuguj na mio. Dziki Bogu, miaam do rozumu, by dostrzec, co si dzieje, i uciec.

Podobnie jak Catherine, wiele ofiar emocjonalnego szantau podaje w wtpliwo swoje prawo do
odczuwania okrelonych emocji -

zwaszcza zoci. Mog wwczas skierowa swoj zo do wewntrz, gdzie czasem przeksztaca si
ona w depresj, albo racjonalizuj, by ukry, jak bardzo s ze. Catherine miaa szczcie, bo w kocu
udao jej si wyj z depresji, pozby si wtpliwoci na wasny temat i wycofa si z niezdrowej dla
niej sytuacji.

Kiedy zagroone jest zdrowie psychiczne

Eve bya tak zaangaowana w destruktywny zwizek z Elliotem, e miaa wraenie, i zagroone jest
jej psychiczne zdrowie.

Czuam, e wpadam w prawdziwe kopoty. Miaam tak zszarpane nerwy, e baam si, i zaraz mnie
zabior i zamkn w pokoju o gumowych cianach.

135

Siadywaam w fotelu na biegunach i bujaam si bez koca. Naprawd czuam, e zaraz zwariuj. Nie
potrafiam nabra emocjonalnego dystansu do Elliota.

To bya ta okropna kombinacja wciekoci, mioci i poczucia winy.

Kiedy emocjonalny szanta jest tak uciliwy i wszechobecny jak w wypadku Eve, wywouje emocje o
takiej intensywnoci, e czasem wydaje nam si, i tracimy zmysy. Zapewniam Eve, e wielu ludzi
myli silne emocje z szalestwem i moemy wiele zrobi, by zmniejszy jej lki. Eve miaa racj potrzebowaa troch emocjonalnego dystansu, by zacz skutecznie i spokojnie radzi sobie z
mydlan oper", w jak przeksztacio si jej ycie. I razem mogymy ten dystans stworzy.

Jak wida na przykadzie Eve, emocjonalny szanta moe by niebezpieczny dla psychicznego zdrowia.
Moe te stanowi zagroenie dla zdrowia fizycznego, szczeglnie wtedy, gdy starasz si pokona
swoje fizyczne ograniczenia po to, by zadowoli szantayst.

Fizyczny bl jako ostrzeenie

Kim, redaktorka zatrudniona w czasopimie, ktra pracowaa dugie godziny, bo wymaga tego od
niej szef, obudzia si kiedy w rodku nocy, czujc przeszywajcy bl caych ramion i rk.

Ju wczeniej si baam, e do czego takiego dojdzie, ale to zawsze szok, kiedy to si naprawd
zdarzy. Nie wiem, dlaczego nie potrafiam powiedzie

Zaczynaj tak bardzo bole mnie rce, e musz troch zwolni-wykonywa prac jednej osoby, a
nie dwch czy trzech". Ale sysz gos Kena, ktry mwi, jak wspaniaa bya Miranda, i jestem
zdecydowana udowodni mu, e nie ustpuj jej ani na krok. A ten ajdak dokadnie wie, jak do mnie
trafi. Ale naprawd przeraajce jest to, e sama sobie to zrobiam.

Kiedy nie chronimy swojego ciaa, za pomoc blu daje nam ono zna, bymy zwrcili na nie uwag.
Dla Kim powtarzajce si ble mi

ni oznaczaj, e stae uleganie nadmiernym wymaganiom szefa moe doprowadzi j do kalectwa.

W sytuacji Kim przyczyna i skutek byy oczywiste. Zbyt wiele pracy, wytone denie do
doskonaoci wyczerpay j i jej ciao si zbuntowao.

Oczywicie, nie zgadzam si z koncepcj, e kada choroba cielesna jest psychosomatyczna, ale
istnieje wiele dowodw na to, e umys, emocje i ciao s blisko ze sob powizane. Emocjonalne
napicie moe znaczco zwikszy nasz podatno na ble gowy, problemy odkowo-jelitowe,
zaburzenia oddychania i ca gam innych 136

dolegliwoci. Jestem przekonana, e stres i napicie towarzyszce emocjonalnemu szantaowi mog

przejawia si w postaci symptomw fizycznych, kiedy inne sposoby ich wyraenia s zablokowane
lub zamknite.

Zdradzanie innych w celu uagodzenia szantaysty Wiemy, e poddanie si emocjonalnemu

szantaowi sprawia, e zdradzamy samych siebie i nasz integralno. Czsto nie zauwaamy jednak,
e starajc si uspokoi szantayst czy unikn jego dezaprobaty, moemy zdradza te innych ludzi,
na ktrych nam zaley.

W tej ksice poznalimy ju wiele przykadw na to, jak szanta wpywa na inne osoby w yciu ofiary.
Josh zdradza Beth, mwic swoim rodzicom, e ju si z ni nie spotyka, i w ten sposb gboko j
rani.

Beth czuje, e Josh jej nie chroni. Wie te, e kiedy nadejdzie czas i prawda wyjdzie na jaw, bdzie to
bardziej bolesne dla wszystkich, ni gdyby mczyzna od pocztku odwaniej stawia czoo swym
rodzicom.

Karen w konflikcie midzy swoj matk a crk czua si jak pomidzy motem a kowadem". Stana
przed sytuacj, w ktrej musiaa zrani bd jedn, bd drug z nich.

Planowaam niewielkie przyjcie majce uczci siedemdziesite pite urodziny mamy. Na jej pytanie,
kto przyjdzie, zaczam wymienia goci, ale kiedy dotaram do Melanie, mama mi przerwaa.

- Nie chc Melanie - powiedziaa. - Wiem, e to twoja crka, ale ostatnio zachowywaa si wobec
mnie okropnie. Bez adnego szacunku. Ostatni raz, kiedy do niej zadzwoniam, bya zbyt zajta, by ze
mn rozmawia. Jest mia tylko wtedy, gdy czego chce.

Prbowaam zaagodzi sytuacj i powiedziaam mamie, e Melanie miaa ostatnio naprawd wiele
na gowie, ale mama nie chciaa sucha.

- Jeli nie powiesz Melanie, by nie przychodzia - rzeka - to nie chc twojego przyjcia. Moe si
odby beze mnie. Ju mi si zdarzao samotnie spdza urodziny i te take mog spdzi sama.

Miaam wic powiedzie mojej crce, e nie jest mile widziana na urodzinowym przyjciu swojej
babci.

Karen daa si wcign w konflikt pomidzy swoj matk a Melanie i miaa si sta porednikiem
pomidzy dwiema dorosymi kobietami, porednikiem, ktry mia przekazywa wszelkie ze uczucia.
Jak wikszo nas nie opanowaa jeszcze skutecznych strategii radzenia 137

sobie z emocjonalnym szantaem i zakadaa, e stoj przed ni tylko dwa wybory - ustpi matce i
zrani crk albo stan w obronie crki i zaryzykowa, e zrani uczucia matki - a aden z tych
wyborw nie wydawa si jej waciwy.

Wielu z nas, podobnie jak Karen, znalazo si kiedy w takiej sytuacji bez wyjcia i musiao wybiera
pomidzy dwiema drogimi nam osobami, a to wszystko z powodu szczeglnych potrzeb szantaysty.

Albo twoje dzieci, albo ja" - to popularne danie. Taki wybr postawi

te Alex przed Julie, kiedy uzna, e jej syn odbiera mu zbyt duo jej czasu i uwagi.

Inny znajomy scenariusz jest realizowany w rodzinie, w ktrej rni jej czonkowie wywieraj presj
na siebie nawzajem, dc do sprzymierzenia si z jednym z maonkw przeciwko drugiemu,
szczeglnie po rozwodzie. Jeli rozwd przebiega w atmosferze wrogoci, to typow form
emocjonalnego szantau jest groba: Jeli nadal bdziesz rozmawia z matk (ojcem), to wyklucz ci
z mojego ycia (i testamentu) i nigdy wicej si do ciebie nie odezw". To bolesny dylemat.
Jakiegokolwiek wyboru dokona ofiara szantau, zdradzi ktre z rodzicw.

W ten sposb zwikszy si ciar odczuwanego przez ni poczucia winy i czciej bdzie sam siebie
oskara.

Wpyw na zwizek

Emocjonalny szanta pozbawia kady zwizek bezpieczestwa. Przez bezpieczestwo rozumiem tu

dobr wol i wzajemne zaufanie - elementy, ktre pozwalaj nam otworzy si przed kim bez
obawy, e nasze naj-intymniejsze myli i uczucia nie bd traktowane z najwiksz trosk.

Jeli w zwizku nie ma tych elementw, to jest on sztuczny, pozbawiony emocjonalnej szczeroci,
ktra pozwala nam by naprawd sob w kontakcie z drugim czowiekiem.

Kiedy poziom bezpieczestwa w zwizku obnia si, zaczynamy si pilnowa, ukrywajc coraz wicej
przed naszym szantayst. Przestajemy wierzy, e obchodz go nasze uczucia i e troszczy si o
nasze dobro, bo wiemy, e kiedy chce postawi na swoim, bywa w najlepszym wypadku niewraliwy,
a w najgorszym - okrutny Cen jest utrata bliskoci.

Zamykanie si w sobie

Eve w bardzo poruszajcy sposb mwia o zanikaniu bliskoci w jej zwizku z Elliotem:

138

Wiem, e to wydaje si dziwne i szalone, ale nie zawsze tak byo. Przez pierwszy rok nasz zwizek by
zupenie inny - prosty i romantyczny. Elliot jest inteligentny, niezwykle utalentowany i naprawd si
kochalimy. Dopiero kiedy si do niego wprowadziam, pokaza swoj ciemn stron.

Teraz yj jak w komorze cinieniowej. Nie potrafi nawet tego opisa. To takie uczucie jak wobec
kogo, na kogo bye bardzo zy, a on zapad na jak straszn chorob. Ty nadal go kochasz i w gbi
serca bardzo ci na nim zaley. Ale nie ma ju midzy wami bliskoci, prawdziwej bliskoci. Nie mwi
o seksie.

Mwi o uczuciach. Nie mog powiedzie mu o tym, co naprawd czuj, bo on jest tak nieodporny...
taki delikatny. Nie mog wyjawi mu moich marze czy planw, bo on czuje si wtedy zagroony.
Prawdziwa blisko nie jest moliwa wtedy, kiedy musisz liczy si z kadym sowem.

Ofiary emocjonalnego szantau tak przyzwyczajaj si do negatywnych ocen, dezaprobaty, presji i

przesadnych reakcji ze strony szantaysty, e, podobnie jak Eve, niechtnie dziel si z nim sprawami
ze swojego ycia. Przestajemy mwi o:

Niemdrych czy zawstydzajcych rzeczach, ktre zrobilimy. Nasi szantayci mog nas wymia.

Uczuciach smutku, lku lub braku poczucia bezpieczestwa. Nasi szantayci mog wykorzysta je
przeciwko nam, by udowodni, e nie mamy racji, nie chcc zrobi tego, czego od nas oczekuj.

Nadziejach, marzeniach, planach, celach, fantazjach. Szantaysta moe je skrytykowa lub

wykorzysta jako dowd naszego egoizmu.

 Nieszczliwych wydarzeniach z naszego ycia czy trudnym dziecistwie. Szantaysta moe posuy
si nimi jako dowodami naszej niestabilnoci czy niezaradnoci.

Wszystkim, po czym mona by pozna, e zmieniamy si czy rozwijamy. Szantayci nie lubi, kiedy
zmieniamy co w istniejcej sytuacji.

Co zostaje, kiedy musimy stale si pilnowa, kiedy z kim rozmawiamy? Sztuczne, uprzejme wymiany
zda, kopotliwe milczenie, napicie. Tu pod sztucznym spokojem otaczajcym uagodzonego
szantayst i ofiar, ktra si poddaa, rysuje si rosnca pomidzy nimi przepa.

Matka Karen robi wszystko, co moe, by crka spdzaa z ni wicej czasu, ale biorc pod uwag
poziom bliskoci, jaka pozostaa pomidzy nimi, mogaby rwnie dobrze rozmawia z portretem
swojej crki.

W ich sztywnych kontaktach nie ma miejsca na prawdziw Karen i to, co jest dla niej wane. Jest tak,
jakby matk i crk oddzielay od siebie zwoje drutu kolczastego, splecionego z krytycyzmu matki
oraz stara Karen, by chroni si poprzez wycofanie.

139

Zadziwiajce, jak wiele z siebie ukrywamy, kiedy staramy si unikn nastpnego epizodu szantau.
Rozmawiamy tak, by unikn powanych tematw, czy - co gorsza - da. Zoe dobrze to uja:
Nawet nie pytam Tess, jak jej si wiedzie, bo wiem, e mi odpowie i bdzie oczekiwaa mojej pomocy.
Teraz moemy rozmawia tylko o pogodzie, Dodger-sach, Melu Gibsonie, filmach - ale wycznie o
komediach. Staram si nie mwi o niczym powanym.

Jeli nasze zwizki z przyjacimi, ukochanymi i czonkami rodziny, ktre kiedy cechoway si
prawdziw gbi, zabarwiaj si szanta

em, to powoli staj si coraz pytsze, w miar jak kurczy si zestaw

bezpiecznych" tematw.

Allen, biznesmen, twierdzi, e musi uwaa na to, co mwi onie, ze wzgldu na jej ogromn
zaleno od niego i skonno do przesadnych reakcji.

Nie mog powiedzie Jo, e si boj czy nie czuj si bezpieczny, bo ona oczekuje, e bd jej opok.
Ale jest moj on i chciabym mc cho troch opowiedzie jej o tym, przez co ostatnio przechodz.
Mam kopoty w interesach - nie sprzedajemy tyle, ile zaplanowalimy - i musz posuy si
pienidzmi przeznaczonymi na inwestycje, by pokry rachunki. Jest taka maa fabryczka w San Jose,
ktrej chc si przyjrze, ale nawet nie wspominam onie o podry i kilkudniowej nieobecnoci. Jo
si zaamie. I nie mog powiedzie jej prawdy o interesach, bo wpadnie w panik. Do diaba, to nie
jest prawdziwe partnerstwo, to jednoosobowy zesp.

Allen stosowa autocenzur i nie mwi o problemach, z ktrymi wedug niego Jo nie potrafiaby
sobie poradzi. W rezultacie, chocia mieszkali razem, czu si bardzo samotny, pozbawiony bliskoci
wynikajcej z moliwoci dzielenia si zarwno jasnymi stronami ycia, jak i trudnociami. Jego
maestwo ubrane byo w emocjonalny kaftan bezpieczestwa.

Ograniczanie emocjonalnej szczodroci

Jeden z wielkich paradoksw emocjonalnego szantau polega na tym, e im wicej czasu, uwagi czy
uczucia domaga si od nas szantaysta, tym mniej chtnie mu to dajemy. Czsto powstrzymujemy
si, by nie okaza nawet najmniejszych oznak uczucia, bojc si, e zostan one zinterpretowane jako
znak, i uleglimy jego presji. Zamieniamy si w emocjonalnych sknerusw, nie chcc karmi nadziei
czy fantazji szantaysty.

140

Roger, scenarzysta, zacz mwi o tych paradoksach wkrtce po rozpoczciu naszej wsplnej pracy,
zanim on i Alice zdoali osadzi ich zwizek na mocniejszym gruncie.

Przeylimy razem wiele wspaniaych chwil i naprawd chciabym jej to powiedzie. Powiedzie, jak
wspania jest kobiet. Ale nie mog wyraa zbyt wiele uczucia, bo Alice odczyta to jako propozycj
maestwa. Albo znw zacznie mwi o dziecku. Jestem osob bardzo uczuciow, ale teraz
zauwaam, e powstrzymuj si przed wyraaniem wszelkich emocji, bo nie chc wprowadzi jej w
bd. A potem czuj si fatalnie, bo nie mog swobodnie wyraa samego siebie i wiem, e Alice czuje
si odrzucona.

Roger, na tym etapie ich zwizku, nie mia swobody wyraania swoich prawdziwych uczu - mimo e
byy one pozytywne - poniewa wiedzia, e cokolwiek powie, pobudzi nierealistyczne oczekiwania
Alice i o-na przeksztaci to w amunicj dla przyszego emocjonalnego szantau.

Czsto musimy ukrywa, e czujemy si szczliwi, e kochamy, bo nie ma powodu do witowania,

dopki nie zgodzimy si by szczliwi na warunkach szantaysty. Josh, oczywicie, nie mg dzieli
si swoj radoci z adnym z rodzicw, fakt, e ojciec nie aprobowa jego zwizku z Beth, sprawia,
e nie byoby to bezpieczne.

- On nie chce o tym sysze. Nie wolno mi mie swojego ycia.

Ojciec mwi, e mnie kocha, ale czy rzeczywicie? - pyta Josh. - On nawet nie wie, kim jestem.

Zwizek, jaki wedug ojca Josha czy go z synem, nie istnieje.

Posuszny Josh nie istnieje. A to, co prawdziwe - zadowolenie, jakie odnalaz w zwizku z Beth - moe
istnie tylko poza wiedz ojca. Zwizek pomidzy ojcem i synem jest imitacj, podobnie jak wiele,
jeli nie wszystkie dugotrwae zwizki z emocjonalnymi szantaystami.

Kiedy z naszego zwizku znikaj bezpieczestwo i blisko, przyzwyczajamy si do grania. Udajemy,

e jestemy szczliwi, cho tak nie jest, i mwimy, e wszystko jest w porzdku, cho to nieprawda.

Zachowujemy si tak, jakby jaka sprawa zupenie nas nie cieszya, chocia chce nam si skaka z
radoci, i odgrywamy pantomim mio

ci wobec osb, ktre wywieraj na nas presj, mimo e s nam ju prawie obce. To, co byo
wdzicznym tacem wzajemnej troski i bliskoci, zmienia si w bal maskowy, ktrego uczestnicy
ukrywaj coraz wicej z samych siebie.

Nadszed czas, by zebra wszystko, czego si dowiedzielimy i prze

oy to na dziaania, ktre pomog nam skutecznie radzi sobie z emocjonalnym szantaem i ludmi,
ktrzy wykorzystuj go przeciwko nam.

Bdziecie zdumieni tym, jak szybko mona odzyska swoj integralno i w decydujcy sposb
zmieni zwizek z szantayst.

141

CZ II

Przeoy wiedz

na czyny

WSTP

Czas na zmian

J edna z moich ulubionych anegdot opowiada o czowieku, ktry jadc drog zauway dziwnie
zachowujc si kobiet. Chodzia ona na czworaka wok ulicznej latarni. Mylc, e ma jakie
kopoty, zatrzyma si.

- Co si stao? - pyta. - Czy potrzebuje pani pomocy?

- Dzikuj - odpowiada kobieta. - Szukam moich kluczy.

Po chwili mczyzna pyta: - Pamita pani, gdzie je upucia?

- O tak - mwi ona. - Zgubiam je gdzie kilometr std, na tej drodze.

Mczyzna jest zaskoczony: - To dlaczego szuka ich pani tutaj?

- Bo tu jest janiej i znam teren - pada odpowied.

Wielu z nas uwaa, e potrafi rozwiza problemy zwizane z emocjonalnym szantaem, jeli
przeszuka repertuar dobrze znanych zachowa. Akceptujemy oskarenia szantaystw, przyjmujemy
ich krytyk, przepraszamy i w kocu im ustpujemy. Jest w tym pewna logika - wiemy, jak to robi, a
ustpstwo przynosi natychmiastow ulg. Ale jeli bdziemy trzyma si sposobw reagowania, do
jakich przywyklimy, nigdy nie znajdziemy prawdziwych kluczy do zakoczenia emocjonalnego
szantau. Le one okoo kilometra od nas, w pozytywnym, niedefensywnym zachowaniu, ktrego
naucz ci w tej czci ksiki.

Niezbdne jest przejcie ze znajomego, dobrze owietlonego terenu nawykowych reakcji do duo
mniej znajomego obszaru behawioralnej 145

zmiany. Do tej pory dowiedziae si, jak i dlaczego jeste szantaowany, ale wiedza ta pozostanie
cakowicie bezuyteczna, jeli nie stanie si katalizatorem dziaa potrzebnych do pooenia kresu
szantaowi.

Zmiana wymaga wykorzystania informacji, a nie tylko ich zgromadzenia. Aby si zmieni, musimy
wiedzie, co mamy zrobi, i zacz dzia

a. Jednak z wielu powodw wikszo nas opiera si przed tym kadym nerwem naszego ciaa.
Boimy si, e sprbujemy i nam si nie uda.

Obawiamy si, e kiedy bdziemy prbowali si pozby zych aspektw naszego zwizku, utracimy i
te dobre. I chocia doskonale sobie radzimy w wielu dziedzinach naszego ycia, czsto staramy si
unikn zmiany szkodliwych dla nas wzorcw zachowa, tumaczc, e nie moemy zrobi nic innego.

Z uczeniem si nowych zachowa czekamy wic do czasu, kiedy poczujemy si troch mniej
zalknieni, troch bardziej pewni siebie.

A szanta staje si coraz-trudniejszy do zniesienia. Mamy dla ciebie dwie nowiny, dobr i z.
Rozpoczn od dobrej: jeli chcesz zacz dziaa teraz i pozwolisz, by w nastpstwie twych dziaa
powrcio twoje zaufanie do siebie i poczucie kompetencji, to moesz pooy kres emocjonalnemu
szantaowi. A teraz za wiadomo: musisz rozpocz proces zmian, nadal odczuwajc lk.

Krok po kroku

Jeli chcesz skutecznie radzi sobie z szantayst, to musisz nauczy si pewnych nowych reakcji i
zdoby nowe umiejtnoci porozumiewania si. Sowa, ktre wypowiadasz, musz zosta zmienione i
zastpione przez nowy styl reagowania i nowy sposb wyraania siebie. Emocjonalny ton
towarzyszcy twoim reakcjom take powinien by teraz inny. Musisz przerwa utrwalone wzorce
oporu, presji i kapitulacji, zmieniajc automatyczne reakcje.

W tej czci ksiki przeprowadz ci krok po kroku przez pewien proces, dziki niemu przejdziesz od
miejsca, w ktrym si obecnie znajdujesz, do punktu, w ktrym zareagujesz w nowy sposb
nastpnym razem, kiedy kto zechce ci szantaowa. Naucz ci przydatnych, nie-defensywnych
umiejtnoci porozumiewania si i przeprowadz ci przez wizualizacje, listy kontrolne i wiczenia
pisemne, ktre szybko doprowadz do zmian na wielu poziomach.

Bdziemy porusza si dwiema drogami. Pierwsz, z ktrej mo

esz zacz korzysta prawie natychmiast, jest droga behawioralna. Na pocztku odniesiesz by moe
wraenie, e w rodku nie zmienie si 146

ani troch - jest cakiem prawdopodobne, e bdziesz czu si winny, zobowizany czy przestraszony,
kiedy szantaysta nasili presj. Ale nauczysz si dziaa bardziej skutecznie i kiedy ju zmienisz swoje
zachowanie, zwizek take ulegnie metamorfozie. Efekty, ktre zobaczysz, omiel ci i dodadz ci si.

Jednoczenie, bdziemy pracowa razem na drodze emocji, po ktrej przeprowadz ci przez nieco
duszy proces zmiany twego ycia wewntrznego, rozczania starych wyzwalaczy" oraz pracy nad
ranami i bdnym systemem przekona, ktre czyniy ci podatnym na emocjonalny szanta.

Dziwnie moe brzmie takie zdanie, wypowiedziane przez kogo, kto od dwudziestu piciu lat jest
terapeut, ale wikszo tej pracy mo

esz z powodzeniem wykona samodzielnie. Oczywicie, jeli w zwizku pojawiaj si naduycia albo
te cierpisz na depresj, czujesz niemoliwy do opanowania niepokj, wielk nienawi czy znaczcy
brak zaufania do samego siebie, to moesz skorzysta z innych rde pomocy, a ksika ta stanowi
bdzie wany dodatek do terapii indywidualnej czy grupowej, Programu Dwunastu Krokw lub
seminarium rozwoju osobistego.

W wikszoci wypadkw wystarcz jednak odwaga i determinacja.

W przeszoci, napotkawszy na emocjonalny szanta, zachowywa

e si w automatyczny, atwy do przewidzenia sposb. Kcie si, prbowae wyjania swoje

stanowisko, przejawiae aktywny lub bierny opr - i w kocu ustpowae. Teraz nadszed czas, by
zastpi to zachowanie skutecznymi, dodajcymi si technikami, dziki ktrym nie bdziesz traci
szacunku do samego siebie. Dziki nabieraniu wprawy -

zastosowaniu tych technik, bdziesz to robi, dopki nie stanie si to dla ciebie zupenie atwe pooysz kres emocjonalnemu szantaowi.

Czytajc kolejne rozdziay, prawdopodobnie spotkasz si z przykadami szantau, ktre umoliwi ci

natychmiastowe zastosowanie tego, czego si uczysz. Wykorzystaj to i przenie nowe umiejtnoci z
kart tej ksiki do swego ycia. Obiecuj, e kiedy zauwaysz, i zaczynasz w bardziej wiadomy
sposb radzi sobie z presj wywieran przez szantayst, dokona si te wielka zmiana na lepsze w
twoim postrzeganiu wasnej osoby.

Kiedy ju bdziesz mniej si obawia i lk przestanie ju kierowa twoim zachowaniem, zauwaysz, jak
wiele moliwoci wyboru si przed tob otwiera. Bdziesz mg decydowa, z kim chcesz by blisko,
w jakim stopniu jeste odpowiedzialny za innych ludzi, jak naprawd chcesz wykorzystywa swj czas,
energi i uczucia.

Prosz, bd uparty i cierpliwy wobec siebie. Niektrzy spord was mog zacz t prac z
uczuciem, e ich szacunek do samych siebie oraz integralno zostay ju utracone i nie mona ich
odzyska, ale namawiam was do uycia okrelenia przysonite zamiast sowa 147

utracone - a nastpnie do przyjrzenia si nowym zachowaniom, ktre mog wam pomc w ich
odnalezieniu. Razem moemy ponownie odkrywa i odbudowywa to, co emocjonalny szanta
zniszczy w waszym wntrzu i w waszych zwizkach z szantaystami. Apeluj, by

cie podjli konkretne kroki, by wyeliminowa emocjonalny szanta z waszego ycia.

148

ROZDZIA 8

Zanim zaczniesz

Pewnie syszae dowcip o turycie, ktry przyjecha do Nowego Jorku i zatrzymuje mczyzn
nioscego pod pach skrzypce; pyta go, jak trafi do Carnegie Hall.

- Chcesz wiedzie, jak si dosta do Carnegie Hall? - upewnia si skrzypek. - Trzeba wiczy, wiczy i
jeszcze raz wiczy.

Wszyscy znamy tak drog i wikszo nas dostrzega zwizek pomidzy wiczeniami a mistrzostwem
w wielu dziedzinach ycia. Prawdopodobnie pamitasz, jak chwiejnie pokonywae pierwsze metry na
rowerze czy niezdarnie uderzae palcami w klawisze, kiedy uczye si pisa na maszynie.

Jednak kiedy staramy si dokona wanych zmian w naszym yciu, czsto oczekujemy efektw z dnia
na dzie. Prawda jest taka, e aby bez trudu posugiwa si nowymi umiejtnociami, potrzeba czasu
i stopniowego nabierania wprawy. Podobnie jak musimy pochodzi troch w nowych butach, zanim
stan si naprawd wygodne, tak musimy przywykn do nowych zachowa.

By moe nie dostrzeesz natychmiastowych zmian w swoim yciu ju pierwszego dnia, w ktrym
zdecydujesz si uwolni od emocjonalnego szantau - ale na pewno zobaczysz je wkrtce potem.
Pamitaj, ta decyzja to obietnica zoona samemu sobie, taka, ktrej warto dotrzyma.

149

Pierwszy krok

Zanim zaczniesz si zastanawia nad tym, jak radzi sobie z szantayst, musisz zrobi jeszcze kilka
rzeczy. W najbliszym tygodniu codziennie zarezerwuj sobie troch czasu, by popracowa w
samotnoci, wykorzystujc trzy bardzo proste narzdzia: umow, wzmacniajce stwierdzenia i
afirmujce zdania. Wystarczy ci na to pitnacie minut dziennie. Chciaabym, by wyczy telefony,
oderwa si od wszystkiego, co moe ci przeszkadza i skupi si na sobie. Niektrzy odkryli, e jedyny
czas, jaki mog spdza samotnie, to chwile spdzone w wannie, w samochodzie albo przy biurku
podczas lunchu. W porzdku. Twoje zadania moesz wykonywa gdziekolwiek.

Chciaabym, eby najpierw podpisa umow zawierajc obietnice, ktre powiniene zoy samemu
sobie - podstawowe zasady caego procesu. W tej chwili moesz powanie wtpi w to, e potrafisz
dotrzyma takich obietnic, szczeglnie jeli w przeszoci bezskutecznie si starae wicej nie
poddawa emocjonalnemu szantaowi. Chciaabym, by teraz zapomnia o tym, co byo, i zacz
podejmowa nowe kroki oparte na nowej wiedzy i nowych umiejtnociach.

Umowa ta stanowi wany symbol, ktry nadaje twojej chci zmiany namacaln form i pomaga
okreli twoje cele.

Niektre osoby zauwayy, e najlepsze efekty przynosi zapisanie tej umowy rcznie na kartce. Moe
zechcesz zapisa j te na pierwszej stronie notesu przeznaczonego do wicze, ktrych bd ci
uczya. Je-

li masz ochot zapisywa swoje obserwacje i uczucia pojawiajce si w trakcie tej pracy, to rb to.

Niezalenie od tego, czy przepiszesz umow, czy tylko podpiszesz j w ksice, odczytuj j sobie
gono kadego dnia w tym tygodniu.

Po drugie, chciaabym, by nabra zwyczaju powtarzania sobie wzmacniajcego stwierdzenia jednego krtkiego zdania, ktrym mo

esz posugiwa si, by dodawa sobie otuchy, kiedy szantaysta zwiksza presj.

Wzmacniajce stwierdzenie: MOG TO ZNIE.

By moe teraz te trzy sowa wydaj ci si bez znaczenia, ale wa

ciwie uyte mog si sta jedn z najpotniejszych broni przeciwko emocjonalnemu szantaowi.
Odnosz skutek, poniewa przeciwstawiaj si przekonaniu, ktre popycha nas do powiedzenia
szantaycie tak": przekonaniu, e nie moemy znie presji.

150

UMOWA Z SAMYM SOB

, uwaam si za osob

doros, ktra ma przed sob rne moliwoci i wybory, i zobowizuj si do zaangaowania w

proces aktywnego usuwania emocjonalnego szantau z mojego zwizku i z mojego ycia. Aby
osign ten cel, skadam nastpujce obietnice:

Obiecuj sobie nie zgadza si duej na to, by lk, poczucie powinnoci i poczucie winy kieroway
moimi decyzjami.

Obiecuj sobie, e bd si uczy strategii przedstawionych w tej ksice i e wprowadz je w ycie.

 Obiecuj sobie, e jeli si cofn, nie uda mi si lub wrc do starych wzorcw zachowania, to nie
wykorzystam tych poraek jako wymwki, by nie prbowa dalej. Wiem, e poraka nie jest porak,
jeli wykorzysta si j jako lekcj.

Obiecuj troszczy si o siebie w trakcie tego procesu.

Obiecuj, e pochwal siebie za kady krok w dobrym kierunku, choby najmniejszy.

Podpis

Data

Nie mog znie tego, e rani jego uczucia.

Nie mog znie, kiedy mwi mi takie rzeczy.

Nie mog znie poczucia winy!

Nie mog znie niepokoju.

Nie mog znie, kiedy ona pacze.

Nie mog znie jego zoci.

Nieustannie powtarzamy sobie takie zdania i jeli rzeczywicie wierzysz, e nie potrafisz tego znie ez szantaysty, jego krzyku czy

delikatnego" przypomnienia, ile mu zawdziczasz - to zawsze zobaczysz tylko jeden przebieg akcji.
Bdziesz musia wycofywa si, rezygnowa, zgadza si, zachowa spokj. To przekonanie jest
podstawow puapk, ktra osabia ofiary szantau. Zdanie Nie mog tego znie"

uczynilimy nasz mantr i w efekcie przeprowadzilimy pranie wasnego mzgu. Chocia moe mi
teraz nie uwierzysz, jeste duo silniejszy, ni mylisz. Moesz znie presj, a twj pierwszy krok ma
polega na pozbyciu si kadego przekonania, ktre podpowiada ci co innego.

Powtarzanie sw MOG to znie" sprawi, e w twojej wiadomoci i niewiadomoci pojawi si

nowy przekaz. W tym tygodniu, za kadym razem, kiedy pomylisz o podjciu krokw prowadzcych
do 151

wyeliminowania emocjonalnego szantau i przestraszysz si tego lub poczujesz niech, zatrzymaj si

i powtrz sobie to zdanie. We gboki wdech, zrb wydech i powiedz: Mog to znie". Zrb to
przynajmniej dziesi razy.

Proponuj te wiczenie polegajce na wyobraaniu sobie, e znajdujesz si twarz w twarz z

szantayst, ktry wanie chce zmusi ci do czego. Widziae kiedy przezroczyste, akrylowe
tarcze, ktrych czasem uywa policja? Niech zdanie Mog to znie" stanie si tarcz, ktra oddziela
ci od sw szantaysty i jego niewerbalnych sposobw porozumiewania si. Powtarzaj sobie to
wzmacniajce stwierdzenie, kiedy wykonujesz wiczenie. Moe na pocztku poczujesz si
oniemielony, a twoje zdanie nie zabrzmi przekonujco, ale to nie szkodzi. Wkrtce zaczniesz sobie
wierzy. Czy to mechaniczny proces? Tak. Czy wydaje si nienaturalny? By moe. Ale pamitaj, e
twoje dotychczasowe reakcje okazyway si nieskuteczne. Zapewniam ci, e powtarzanie Mog to
znie" przynosi skutek.

Zmiana ulegych zachowa

Teraz, korzystajc z tej samej koncepcji zastpowania starych przekona nowymi, chciaabym
nauczy ci stosowania pozytywnych zda na wasny temat, ktre uspokoj ci, sprawi, e poczujesz
si silniejszy, i zachc ci do dziaania. Najpierw przyjrzyjmy si zbiorowi stwierdze, ktre opisuj
typowe uczucia i zachowania ofiar emocjonalnego szantau wobec szantaysty. Wikszo, a moe
nawet wszystkie, oka

 si prawdziwe dla ciebie - oczywicie nie w kadym twoim zwizku, ale w tych, w ktrych
spotykasz si z szantaem. Sprawd wszystkie, ktre odnosz si do ciebie.

Majc do czynienia z emocjonalnymi szantaystami:

Mwi sobie, e ustpstwo to niewielka sprawa.

Mwi sobie, e warto ustpi, jeli dziki temu druga osoba si zamknie.

Mwi sobie, e to, czego chc, nie jest dobre.

Mwi sobie, e nie warto walczy.

Ustpuj teraz, bo obroni si pniej.

Mwi sobie, e lepiej ustpi ni zrani ich uczucia.

Nie broni si. -

Rezygnuj z mojej siy.

152

D Robi rne rzeczy po to, by zadowoli innych, i przestaj wiedzie, czego naprawd chc.

 Zgadzam si.

Rezygnuj ze znajomoci i zaj, na ktrych mi zaley, aby zadowoli szantayst.

Te stwierdzenia wiadcz o saboci, prawda? Ale nie martw si.

Kilka lat temu wikszo ich bya prawdziwa take dla mnie w wypadku niektrych moich zwizkw z
ludmi. Moe si te pod nimi podpisa wielu ludzi. Emocjonalny szanta jest bardzo popularny i
wszyscy si z nim spotykamy. Zwr uwag na to, jakie uczucia wywoay w tobie zdania, ktre
podkrelie, i posu si t list, aby okreli cay wachlarz twoich uczu towarzyszcych tym
konkretnym zachowaniom.

Zaznacz sowa, ktre odnosz si ciebie, i dodaj wszelkie inne uczucia, ktre zauwaye, a ktrych ja
nie wymieniam.

Jak si czuj, kiedy zachowuj si w ten sposb?

Zakopotany Sfrustrowany Udrczony

Skrzywdzony Emocjonalnie odrtwiay Pobudzony

Zawstydzony Smutny Przestraszony

Zy Bezsilny Rozalony

Saby Ualajcy si nad sob Sprowadzony do roli ofiary Przygnbiony Bezradny

Jeli zaznaczye sowo zy", to nie zdziwiabym si, gdyby by

zy na samego siebie, a nawet na mnie za to, e przypomniaam ci o pewnych aspektach twego

zachowania, o ktrych wolaby raczej zapomnie. Wykorzystaj ten dyskomfort psychiczny - pozwala
ci on dostrzec te aspekty twego zachowania, na ktre powiniene zwrci baczniejsz uwag.

Teraz wr do listy zoonej ze zda i zmie kady punkt, ktry zaznaczye, na jego przeciwiestwo.
Na przykad: Stare: Mwi sobie, e to, czego chc, nie jest dobre".

Nowe: Prosz o to, czego chc, nawet jeli szantaysta moe by z tego niezadowolony".

Stare: Ustpuj teraz, bo obroni si pniej".

Nowe: Trwam przy swoim zdaniu i broni si teraz".

Stare: Robi rne rzeczy po to, by zadowoli innych i przestaj wiedzie, czego naprawd chc".

Nowe: Robi rne rzeczy po to, by zadowoli nie tylko innych, ale i siebie, i wiem, czego chc".

153

Moesz te wyrazi stare stwierdzenia w czasie przeszym, mwic: Kiedy [tutaj umie twoje
zdanie], ale ju tego nie robi". Na przykad: Kiedy mwiem sobie, e to, czego chc, nie jest dobre,
ale teraz ju tego nie robi".

Wyprbuj oba sposoby i oce, ktry jest dla ciebie lepszy. Potem powtarzaj te nowe, pozytywne
stwierdzenia gono, tak jak gdyby opisyway ciebie. Wiem, e jeszcze nie s prawdziwe, dziki nim
bdziesz mg wyobrazi sobie, jakie to uczucie by wolnym od zachowa wywo

anych przez lk, poczucie obowizku i poczucie winy. Wyraenie tych stwierdze w czasie przeszym
lub zamiana ich na zdania przeciwstawne pomoe ci odebra im moc i odzyska j dla siebie.

Niektrzy spord moich klientw zauwayli, e wiczenie to okazuje si szczeglnie skuteczne, kiedy
powtarzaj pozytywne stwierdzenia, patrzc w lustro. To daje im moliwo zobaczenia samych
siebie, kiedy opisuj swoje dzia

ania, z ktrych mogliby by zadowoleni.

Zastanw si, jak by si czu, zachowujc si w ten nowy sposb, Posu si t oto list, ktra
pomoe ci opisa te uczucia.

Silny Triumfujcy Odwany

Radosny Pewny siebie Peen nadziei

Zadowolony z siebie Podekscytowany

Dumny Zaradny

Te przymiotniki pomog ci wyobrazi sobie, e dobrze sobie radzisz z szantaem. Zmiana zaczyna si
od wyobraenia i wane jest, by uzyska wyrany obraz tego, co starasz si osign. Potem, kiedy
bdziemy pracowa razem, moesz wzmocni swoje wyobraenie poprzez dziaanie i pewnie zblia
si do twego celu. Moe zechcesz zapisa lub powtarza sobie zdanie, ktre obrazuje to wyobraenie:
Potrafi oprze si emocjonalnemu szantaowi i czuj si silny, pewny siebie, dumny i zadowolony".

Prosz, czytaj te listy codziennie przez tydzie, jednoczenie wspominajc twoje kontakty z
szantayst. Za kadym razem zanotuj pi czy sze twoich uczu, ktre bd temu procesowi
towarzyszy. Prawdopodobnie zauwaysz, e twoje uczucia zmieniaj si w miar upywu czasu.
Moesz te dostrzec, e coraz trudniej przychodzi ci powtarzanie negatywnych stwierdze, a atwiej
wyobrazi sobie, jak opierasz si szantaowi.

Po tygodniu wykonywania tych trzech wicze, powiniene poczu si bardziej skoncentrowany i

gotowy do tego, by zacz radzi sobie z sytuacj, w ktrej si znalaze. Wykonaj te przygotowawcze
wiczenia, choby ju bardzo chcia i dalej. Masz duo czasu - ani twj szantaysta, ani jego szanta
nigdzie nie odejd.

154

Sygnay SOS

Teraz chc ci przekaza plan dziaania: zaczynam od pierwszych krokw, ktre powiniene wykona,
zanim zaczniesz reagowa na dania szantaysty. Kroki te s atwe do zapamitania i zawieraj si w
zdaniu: Kiedy czujesz si tak, jakby ton pod presj emocjonalnego szantau, wylij sygna SOS.

Nie musisz zna alfabetu Morse'a ani wymachiwa chorgiewkami. Pamitaj tylko o trzech
czynnociach, ktre musisz wykona: S(ta), O(bserwuj), S(trategi) zaplanuj. Pierwsze dwa z tych
krokw omwimy w tym rozdziale, strategiami i narzdziami za zajmiemy si w rozdziale dziesitym.
Nie omijaj adnego z tych krokw - zaplanowanie strategii wymaga solidnej podbudowy.

Krok pierwszy: Sta

Patty bya troch zdziwiona, kiedy powiedziaam jej, e pierwsze, co powinna zrobi ofiara szantau,
to powstrzyma si od wszelkich dzia

a. To oznacza, e nie decydujesz o tym, jak zareagowa od razu, w tym w momencie, w ktrym
przedstawiono ci danie. To wydaje si atwe, ale moe wymaga wysiku, zwaszcza jeli szantaysta
silnie naciska, by natychmiast udzieli odpowiedzi. Naley zatem mocno si skoncentrowa i
przygotowa.

Na pocztku moesz czu si dziwnie. Tak ma by. Czuj si dziwnie i rb, co masz robi.

Co zrobi, by nic nie zrobi? Po pierwsze - potrzebujesz czasu na zastanowienie - z dala od presji
szantaysty Aby go zyska, musisz nauczy si wypowiadania kilku zda, dziki ktrym moesz gra na
zwok. Chc ci przedstawi kilka propozycji tego, jaka mogaby by twoja pierwsza reakcja na
wszelkie dania szantaysty:

 Nie wiem, co ci odpowiedzie. Musz pomyle.

To zbyt wane, by tak szybko podejmowa decyzj. Pozwl mi si nad tym zastanowi.

Nie chc decydowa w tej chwili.

Nie jestem pewien, co sdz o twojej probie. Przedyskutujmy to troch pniej.

Posu si takimi zdaniami, kiedy tylko usyszysz danie szantaysty, i powtarzaj je, gdy szantaysta
naciska, by natychmiast podj decyzj. Ile czasu moesz da? Oczywicie, im wysza stawka 155

i im waniejsza kwestia, tym wicej go potrzebujesz. Moesz szybko zdecydowa, gdzie spdzi
wakacje albo czy kupi komputer, i nawet jeli twj wybr jest nie najlepszy, to niewiele tracisz. Ale
gdy chodzi o tak wane yciowe kwestie, jak los maestwa, dzieci czy zmiana pracy, powiniene
mie tyle czasu, ile naprawd potrzebujesz, by wszystko przemyle.

Uczc si z tej ksiki, jak sobie radzi z szantaem emocjonalnym, daj szantaycie wyranie do
zrozumienia, e potrzebujesz co najmniej dwudziestu czterech godzin na przemylenie sprawy, kiedy
da on czego, co nie naley do kategorii wanych spraw". Wykorzystasz ten czas na podjcie
decyzji i przygotowanie si do obrony swojego stanowiska.

Twj harmonogram czy ich

Charakterystyczne dla emocjonalnego szantau jest to, e jeli si padnie jego ofiar, odnosi si
wraenie, i gdzie w tle nieustannie tyka zegar. Pojawia si proba i w ktrym momencie musisz
zareagowa.

Dua cz presji szantaysty bierze si z przekonania, e nie ma czasu do stracenia. To ta sama iluzja,
ktra sprawia, e thrillery i filmy akcji s tak przekonujce - ich fabua opiera si bowiem na wycigu z
czasem. Dajemy si porwa opowiadanej historii i nie kwestionujemy jej realnoci. Jeli jednak
spojrzymy na ni z dystansu, to zauwaymy, e w ogromnej wikszoci przypadkw nie ma potrzeby
si spieszy, i e to tylko szantaycie wydaje si, e istnieje taka potrzeba.

Kiedy bezkrytycznie wkraczamy w wiat, w ktrym obowizuje zasada dziaaj teraz, to ostatnia
szansa" - a wanie tam rozgrywaj si prawie wszystkie szantae - wcza si presja. Zdania, dziki
ktrym grasz na zwok, pozwalaj ci wyczy dwik tykania zegara i przyjrze si akcji z zewntrz.
By moe wyprzeda samochodw czy komputerw koczy si w sobot - ale bdzie kolejna. By
moe szanta

yst goni jaki wany termin - ale to nie jest twj termin.

Masz co, czego pragnie szantaysta. Czas jest po twojej stronie.

Kiedy korzystasz z metody grania na zwok, chcesz tylko zyska troch czasu na zastanowienie - a
prawie kada rozsdna osoba chciaaby ci go zapewni. Ale niektrzy szantayci posu si
szantaem, by uniemoliwi ci zyskanie czasu. Taki by wanie jeden z problemw Patty. - Wszystko
to piknie brzmi - powiedziaa mi, kiedy wiczyymy granie na zwok. - Ale nie znasz Joe'ego. Kiedy
tylko mu powiem, e potrzebuj czasu na zastanowienie, zacznie si dsa, a potem owiadczy mi:
Wiesz, e wyprzeda koczy si w tym tygodniu. Nie mamy wiele czasu. Co z tob?"

156

- I co mu odpowiesz? - zapytaam.

- Sprbuj powiedzie co w rodzaju: Nie chc podejmowa decyzji w tej chwili", ale wiem, e
wejdzie mu to jednym uchem i zaraz wyjdzie drugim. Bdzie zachowywa si jak dziecko: Ile to
jeszcze bdzie trwao? No ile?".

- A ty wci powtarzaj Bdzie trwao tyle, ile trzeba", zasugerowaam.

Szantaysta moe mie ci za ze, e chcesz mie troch czasu, moe si dsa czy posugiwa innymi
formami nacisku, ale sia, z jak powtarzasz swoje stwierdzenie, zazwyczaj wystarcza, by uwiadomi
mu, e mwisz powanie.

Nowy taniec

Twoje granie na zwok moe denerwowa szantayst czy wprawia go w zakopotanie. Nic
dziwnego - kiedy nie ustpujesz mu automatycznie, zmieniasz zwyczajowy i oczekiwany scenariusz,.
To prawie tak, jakbycie taczyli tango, a ty ni z tego, ni z owego zmieniasz krok i przechodzisz do
walca. Szantaysta moe odebra twoje zachowanie jako opr lub odpowied negatywn i
natychmiast zacznie wywiera na ciebie presj. Moe to wywoa chaos. Mwic, Potrzebuj czasu",
zmienie rozkad si w zwizku i postawie szantayst w pozycji osoby, ktra chce wiedzie, co
zrobisz - a dla niego jest to rola osoby sabszej.

Bd przygotowany nawet na wiksz presj, ktra si pojawi, kiedy szantaysta podejmie prby
odzyskania swej pozycji. Gdy on bdzie kurczowo si trzyma swego scenariusza, ty trzymaj si twych
nowych reakcji i powtarzaj sobie w mylach: Mog to wytrzyma".

Sia starych nawykw i zdolnoci szantaysty do tworzenia MGY

mog odbiera ci odwag. W wypadku szantaystw posugujcych si kar, ktrzy nie znosz traci
ani odrobiny kontroli w zwizku - i w wypadku wszystkich szantaystw, ktrzy bardzo opieraj si
twoim prbom zyskania troch czasu - naley wyjani im motywy twojego postpowania. Moe
warto powiedzie co takiego:

To nie jest prba si.

To nie jest prba kierowania tob.

Chodzi tylko o to, e potrzebuj wicej czasu, by zastanowi si nad tym, czego chcesz.

Jeli masz do czynienia z osob rozsdn, to te uspokajajce zdania mog pomc w zagodzeniu
napi.

157

Kiedy postpujesz waciwie, lecz czujesz si le Kiedy prosisz o troch czasu i przedstawiasz swoje
motywy, wypadasz ze swej zwyczajowej roli. Nic wic dziwnego, e chocia postpujesz wa

ciwie, czujesz si, jakby sfuszerowa swoj cz transakcji. Oto, co zauwaya Zoe:

Chcesz wiedzie, co si stao? To byo okropne. Tess upieraa si, bym wczya j do pracy nad
nowym projektem. Waciciele firmy mieli za tydzie wrci z Nowego Jorku, a ona bardzo chciaa
zrobi na nich dobre wraenie.

W szczeglnoci na Dale'u, ktry, jak uwaaa, mia wielk ochot zlikwidowa jej stanowisko. Wizyta
miaa odby si za tydzie, ale ona chciaa mie kontrakt NATYCHMIAST. Prbowaa wszystkiego.
Mwia:

- Wiesz, e jeli nie dasz mi tej pracy, to wylej mnie, i nie wiem, co zrobi, jeeli mi nie pomoesz.
Przykro mi, e tak naciskam, ale naprawd potrzebuj pomocy wanie teraz - jej oczy wypeniy si
zami.

Zrobiam tak, jak mi radzia. Powiedziaam:

- Przykro mi, ale nie mog od razu podj tak wanej decyzji.

Tess natychmiast zacza mwi:

- Przecie wiesz, ile to dla mnie znaczy. Naprawd potrzebuj twojej pomocy.

Czy nie jestemy przyjacikami? Nie masz do mnie zaufania? Wiesz, e dobrze wykonuj swoj
prac i wiesz, e robi to dla ciebie.

W mojej gowie tuko si: O mj Boe, o mj Boe. Musz jej pomc. To pilne.

Ona ma racj. Jeli nie pomog jej teraz, to bdzie miaa due kopoty. Musz co zrobi". Serce
zaczo mi bi jak oszalae, szybko oddychaam. Prbowa

am uspokoi oddech i kilka razy powtarzaam w mylach zdanie: Potrafi to wytrzyma". Potem
odezwaam si:

- Wiem, e chcesz, bym zrobia co ju teraz, ale potrzebuj czasu, by to przemyle. Moemy
porozmawia jutro.

Spojrzaa na mnie ze zoci i powiedziaa:

- Sdziam, e jeste nie tylko moj szefow, ale i przyjacik. Mylaam, e przyja co dla ciebie
znaczy.

I wysza, a ja czuam si podle. I wci czuj si, jakbym j zawioda. Miaam nadziej, e jeli
zachowam si tak, jak mi radzia, poczuj si lepiej. A czuj si okropnie.

- Gratuluj - powiedziaam. - To znaczy, e przeamaa stare wzorce zachowania.

Ze nawyki s wygodne, pocigajce - dopki nie odczujesz ich konsekwencji. Na pocztku trudno
zyska na czasie, ale potem staje si to atwiejsze. I jak przypomniaam Zoe, w tym momencie tylko
odkadasz decyzj na pniej. Umieszczasz spraw w twoim rozkadzie zaj; zupenie nieszkodliwy
krok, nawet szantaysta chybaby to przyzna.

158

Gdy bdziesz korzysta ze swych scenariuszy grania na zwok, szantaysta moe zareagowa rosnc
desperacj. Sowa, ktrymi si posuguje, to: Daj mi to - TERAZ".

Opanowanie umiejtnoci znoszenia dyskomfortu sucego zdrowej przemianie to najtrudniejsze z

zada, ktre przed nami stoj. W przeszoci dyskomfort zawsze stanowi preludium do ustpienia,
ale teraz wszystko to zmieniasz i z pewnoci bdziesz si czu niepewnie. To zupenie normalne, e
odczuwasz niepewno i niepokj, kiedy odzyskujesz swoj integralno. Wszystko zaczyna si
zmienia zarwno wewntrznie, jak i zewntrznie, i chc ci zapewni, e to cakowicie naturalne.

Nie pozwl, by dyskomfort wytrci ci z obranego kursu.

Dialog z dyskomfortem

Zoe czua si coraz gorzej, kiedy prosia o czas do namysu. Tess nalega

a, a kiedy spotykaa si z Zoe, wygldaa na ucielenienie cierpienia.

Im duej Zoe zastanawiaa si nad prob Tess, tym bardziej zdawaa sobie spraw, e nie moga jej
speni - ale poczucie winy, jakie przeywaa, stawao si jeszcze bardziej dotkliwe.

Nie mog pozby si poczucia, e jestem pozbawion serca kryminalistk. Czuj si z tym coraz
gorzej. Nie robi nic, a to uczucie mnie zera. Czy jeste pewna, e dobrze postpuj?

Wewntrzny dyskomfort jest jedn z najpowaniejszych przeszkd na drodze do zmiany i jestemy

tak przyzwyczajeni do reagowania na jak na ogie, ktry trzeba natychmiast ugasi, e niewielu z
nas nauczyo si y z nim jako naturalnym zjawiskiem towarzyszcym zmianie. Odpychamy go,
tumimy, traktujemy tak, jakby nie byo na niego miejsca w naszym yciu - i w ten sposb eliminujemy
cz naszych najlepszych moliwoci. Wikszo nas tak niechtnie analizuje swoje poczucie
dyskomfortu, e czsto le interpretuje to, co prbuje on nam powiedzie, i nie pyta, co on oznacza.

Powiedziaam Zoe, e jeden ze sposobw odzyskania integralnoci polega na tym, by zaakceptowa

nawet te czci nas samych, z ktrymi walczymy, i by uzna je za normalne. Mona to zrobi,
nawizujc dialog z tymi czciami - wycigajc je na wiato dzienne i rozpoznajc je.

Poprosiam, by do naszej nastpnej sesji Zoe wybraa jaki przedmiot ze swego domu, ktry
ucielenia jej dyskomfort - gryzcy" sweter, jakie zdjcie, na ktrym wyglda niekorzystnie, par za
ciasnych butw. Wykorzystamy go do tego, by lepiej pozna uczucia, ktre wydaway jej si tak
trudne do zniesienia.

159

Kiedy wesza, poprosiam, by wyja wybran rzecz - byy to nie

adne buty na wysokich obcasach, ktre nigdy jej do niczego nie pasoway - i postawia je na stojcym
przed ni pustym krzele. Nastpnie miaa zacz mwi do tego symbolu swego dyskomfortu jak do
osoby.

Pniej miaa te odgrywa rol samego dyskomfortu i wyrazi to, co chcia jej powiedzie.

Zoe nigdy przedtem nie robia niczego podobnego, nic dziwnego wic, e miaa z tym pewne
trudnoci. Ale wyjaniam jej, e bdzie moga sporo si dowiedzie o tym swoim stanie, ktry -jak si
wydawa

o - ma nad ni tak wadz. Zachcam ci, by sam sprbowa wykona to wiczenie i nie waha si
da upust swoim uczuciom. Powiedz dyskomfortowi, co do niego czujesz, i zadawaj mu pytania.

Zoe zaangaowaa si w to wiczenie, kiedy tylko zacza. Oto, co powiedziaa:

Dyskomforcie, mylisz, e jeste taki wspaniay. Ju od dawna mn rzdzisz i mam tego dosy. Daam
ci du wadz, ale przyjmij teraz do wiadomoci, e twj czas ju min. Mylaam, e jeste wikszy i
mdrzejszy ode mnie, ale kiedy na ciebie patrz, widz, e jeste may i brzydki, a przysporzye misporo kopotw. Tak naprawd, zawsze kiedy zwyciasz, czuj si tak oferm i tchrzem, e
przestaj wiedzie, kim jestem. Mam ci naprawd dosy. Czy jest jaki powd, bym nie miaa
pokaza ci drzwi?

Zapytaam Zoe, jak czua si, wykonujc to wiczenie.

Na pocztku czuam si troch gupio, ale potem uwiadomiam sobie, e ta cz mnie naprawd
czsto zwycia. To tylko jeden element mojej osoby, a zachowuj si tak, jakby to by
dwustukilogramowy goryl. Jest z nim zupenie tak, jak z tymi butami - nie pasuje do mojego ycia tak,
jak si spodziewaam.

W nastpnej czci wiczenia Zoe usiada naprzeciwko mnie i wo

ywszy nie pasujce do niczego buty odgrywaa rol swego dyskomfortu odpowiadajcego na jej
wczeniejsze sowa.

Pokazujesz mi drzwi? To mieszne. Nigdzie si nie wybieram. Podoba mi si tutaj i nie odejd bez
walki. Tu jest cakiem wygodnie. Wystarczy, e co jaki czas troch popiszcz, a ty zaraz podskakujesz
i pozwalasz mi robi to, na co mam ochot.

Dziki temu wiczeniu Zoe zyskaa nowe spojrzenie na odczucia, nad ktrymi - jak sdzia - nie potrafi
zapanowa i ktre uznaa za niemoliwe do zniesienia. Powiedziaam jej jednak, e ta wiadomo nie
zmieni nic z dnia na dzie. Chocia zacza odnajdowa niektre 160

z kluczy do zmiany swego rutynowego wzorca opiekowania si innymi i kapitulowania w obliczu ich
da, jej dyskomfort nie zamierza odej bez walki. Jej zadaniem byo zmienia swoje zachowanie,
mimo e nadal bdzie czua si z tym le. Jednoczenie, moga nadal stara si dowiedzie wicej o
tym, co wywouje jej dyskomfort, kiedy spotyka si z szantayst, i postrzega to uczucie tylko jako
jeden z elementw sytuacji, a nie niemoliw do zniesienia tortur.

Mam nadziej, e wykonasz to wiczenie. Moesz mwi do jakiego obiektu lub, jeli wolisz, napisz
list do twojego dyskomfortu i list od niego do ciebie. Niektrym ludziom odpowiada forma dialogu, w
ktrym najpierw oni mwi do swego dyskomfortu, potem zadaj mu pytania i pozwalaj
odpowiedzie.

Twoje sowa i odkrycia mog bardzo rni si od tych, jakie stay si udziaem Zoe, ale jestem
pewna, e uzyskasz wartociowe informacje. Celem tego wiczenia jest uzewntrznienie
dyskomfortu, przyjrzenie si mu i stworzenie sposobw radzenia sobie z nim inaczej ni do tej pory.
Kiedy spotkasz si z twoim dyskomfortem twarz w twarz, przekonasz si, e jest mniejszy, mniej
niebezpieczny i przeraajcy ni wydawa si wtedy, kiedy z caych si starae si go unikn.

Zmieni trjkt w lini prost

Istnieje inna wersja techniki nierobienia niczego", ktra jest przydatna, kiedy znajdziesz si w
centrum konfliktu midzy dwiema innymi osobami lub kiedy osoba trzecia stosuje wobec ciebie
emocjonalny szanta, eby zadowoli kogo innego. Dziaanie, ktre musisz podj, polega na
usuniciu si z drogi.

Dla Karen, uwikanej w konflikt pomidzy swoj matk a crk, powstrzymanie si od wszelkiego
dziaania okazao si pocztkiem prawdziwego uzdrowienia dla wszystkich trzech kobiet. Karen
powiedziaa: Powiedzmy, e potrafi zastosowa si do twojej rady i nie podejmowa adnych
dziaa, kiedy moja matka mwi: Jeli Melanie ma przyj na przyjcie, to wol wszystko odwoa". I
powiedzmy, e potrafi powiedzie jej, e nie mog podj decyzji w tej chwili i e jeszcze do niej
zadzwoni. Ale co potem?

- Potem zadzwonisz do matki i powiesz jej, e postanowia nie podejmowa decyzji. Karen, zauwa,
e to sprawa pomidzy twoj matk a twoj crk. Wiesz, co spotyka kogo, kto prbuje rozdzieli
dwch walczcych - obrywa! Musisz usun si z pola walki. Powiedz swojej matce, e to ona ma
powiedzie Melanie, e nie yczy sobie jej obecnoci na przyjciu, i e nie zrobisz tego za ni. Bdziesz
miaa do czasu na odwoanie przyjcia, jeli okae si, e musisz to zrobi. Sprawd, co si stanie.

161

Jak mona si byo spodziewa, Frances marudzia, jczaa i stara

a si zmusi Karen do wykonania za ni brudnej roboty". Kiedy jednak przekonaa si, e crka
pozostaje nieugita, rzeczywicie zadzwonia do wnuczki i powiedziaa, e jej zachowanie ostatnimi
czasy uwaa za nieodpowiednie. Ku oglnemu zdumieniu, umoliwio to szczery dialog pomidzy
Melanie i jej babk, ktry w rezultacie powanie oczyci atmosfer pomidzy nimi i da pocztek
bardziej szczerym relacjom. To z kolei pozytywnie wpyno na zwizek Karen i jej matki, poniewa
Frances przekonaa si, e jej crka nie poddaje si naciskom. Frances zacza bardziej j szanowa i
zdaa sobie spraw, e jej manipulacje nie bd ju odnosiy skutku. A to wszystko dlatego, e Karen
nic nie zrobia".

Kiedy zostaniesz uwikany w konflikt pomidzy dwiema osobami, bardzo wane jest, by delikatnie
usun si z ringu, odmawiajc na przykad przekazywania informacji czy odgrywania roli arbitra. Jeli
si nie usuniesz, to ze uczucia pomidzy tymi dwiema osobami najprawdopodobniej w efekcie
skupi si na tobie, a konflikt nie zostanie zaegnany.

W wypadku Marii jej teciowie wkroczyli w konflikt pomidzy ni a jej mem i wywierali silny nacisk
na jej wyzwalacz" poczucia obowizku, chcc powstrzyma j przed opuszczeniem ich syna. Maria
wa

nie powiedziaa Jayowi, e potrzebuje czasu na podjcie tak wanej decyzji i pomimo jego usilnych
baga o odpowied nie zamaa si. Jednak teciowie bardzo utrudniali jej zadanie.

Zdaj sobie spraw, jak bardzo ich ranie, i wiem, e na to nie zasuguj. To kochani, mili ludzie i nie
zrobili niczego zego, ale wiem, jak bardzo bd cierpieli, jeli rozwiod si Jayem. Jego matka dzwoni
do mnie prawie codziennie i mwi mi, jak wiele by dla nich znaczyo, gdybymy z Jayem zdoali
rozwiza nasze problemy.

Powiedziaam jej, e ona take musi nauczy si, jak nic nie robi.

W wypadku Marii oznaczao to stronienie od powtarzajcych si, trudnych rozmw z teciow i

unikanie tematu jej stosunkw z mem ze wszystkimi, ktrzy chcieliby w jaki sposb wpyn na jej
decyzj. Przykadowe odpowiedzi, ktre zasugerowaam Marii, mog pomc ci uwolni si od nacisku
osb trzecich: TECIOWA: Fred i ja nie moemy tego znie. Nie wiemy, co si dzieje i co si wydarzy.

Tak martwimy si o ciebie, o Jaya i nasze wnuki. Ile jeszcze czasu potrzebujesz, by podj decyzj o
rozwodzie?

MARIA: Mamo, jeszcze nie podjam decyzji.

TECIOWA: Wic ile to jeszcze potrwa?

MARIA: Mamo, potrwa to tyle, ile musi potrwa. Porozmawiajmy lepiej o czym innym.

162

Po prostu odpowiadaj, e nie podje jeszcze decyzji, powtarzaj, e potrwa to tyle, ile potrwa, a
potem zmie temat. Ludzie zadaj nam wiele pyta i czsto czujemy, e musimy natychmiast im
odpowiedzie.

Oczywicie nie musimy. Nie ma nic zego w odpowiedzi: Nie wiem".

Rwnie dobrze mona powiedzie: Zawiadomi ci, kiedy podejm decyzj". A jeli wywierana na
nas presja nie ustaje, mona skierowa rozmow na inne tory. Nawet jeli osoba, ktra wywiera na
ciebie nacisk, nie jest szantayst, ale raczej kim, kogo darzysz szacunkiem i sympati, niezbdne jest
zachowanie twojego wasnego tempa i nie-uleganie poczuciu, e musisz si spieszy z podjciem
decyzji, szczeglnie gdy dotyczy ona wanych spraw.

Zapewnij sobie troch przestrzeni

Kiedy zyskasz troch czasu, masz moliwo przyjrzenia si wasnym mylom, uczuciom, ustalenia
twoich wasnych priorytetw. Pamitaj, e dysponujesz lin ratunkow, ktrej moesz si trzyma mam na myli twoje zdania suce graniu na zwok. I chocia moesz czu si jak zacinajca si
pyta, nie przestawaj ich powtarza i daj im szans zadziaania.

Jeli jednak posuye si tymi zdaniami, a wci czujesz tak duy niepokj, e masz ochot zrobi
co, by go zagodzi, to oddal si od szantaysty. Nie mwi, e masz odwrci si na picie i opuci
drug osob bez wyjanienia. Proponuj, by przeprosi i wyszed do drugiego pomieszczenia, gdzie
moesz zyska chwil spokoju. Moesz powiedzie na przykad: Musz napi si troch wody" albo
Musz wyj do azienki - zaraz wrc". Albo, jeli czujesz si bardzo niespokojny, to proponuj takie
zdanie: Musz napi si troch wody i skorzysta z azienki".

Moesz zachowa si w taki sposb w domu, w restauracji, w biurze, w samolocie, waciwie prawie
wszdzie. Zyskujc pewien fizyczny dystans, nawet jeli jest to tylko jedno czy dwa pomieszczenia
pomidzy tob a szantayst, moesz w duym stopniu zmniejszy poczucie, e musisz zareagowa
natychmiast, i zyska nieco dystansu emocjonalnego.

Kiedy mwi o dystansie emocjonalnym, mam na myli zmniejszenie stresu i ochonicie. Kiedy
spotykasz si z emocjonalnym szanta

em, twoje uczucia mog sta si tak intensywne, e nie moesz myle, argumentowa, ocenia
sytuacji ani przyjrze si stojcym przed tob wyborom. Emocjonalny szanta trzyma ci za gardo intensywny, wymagajcy - peen szalonej energii. Wydaje si, e ogarnia ci kakofonia uczu.
Reagujesz czysto emocjonalnie, a musisz zacz dziaa bardziej racjonalnie i z dystansem. Zyskanie
kilku minut na uspokojenie si pozwoli ci to zrobi. Uspokj si, powtrz sobie kilkakrotnie: Mog to
znie" i zdecyduj, e potrzebujesz wicej czasu.

. 163

Krok drugi: Obserwuj

Kiedy ju oderwae si od dramatu szantau, moesz zebra informacje, ktre pozwol ci

zadecydowa, jak zareagowa na szanta. W czasie, ktry zyskae na podjcie decyzji, staniesz si
obserwatorem zarwno samego siebie, jak i drugiej osoby.

Posu si wizualizacj

Pomoe ci w tym wiczenie wizualizacyjne: Wyobra sobie szklan wind, ktra zatrzymaa si na
parterze pidziesiciokondygnacyjnej wie

y obserwacyjnej. Teraz wyobra sobie, e znajdujesz si w tej windzie, a ona z wolna rusza w gr.
Kiedy spogldasz w d, trudno ci cokolwiek dostrzec z powodu gstej przygruntowej mgy. Od czasu
do czasu mga przerzedza si nieco i widzisz zarysy obiektw i ludzi, ale s one niewyrane i rozmyte,
pojawiaj si i znikaj. Tak wyglda krlestwo czystych emocji, najgbszych uczu, ktre szantaysta
w nas pobudza.

W miar jak winda przesuwa si w gr, zaczynasz widzie szerszy krajobraz, bo mga pozostaje w
dole. Kiedy winda dojeda do szczytu wiey, moesz podziwia panoram okolicy i dostrzegasz, e
mga, ktra, jak sdzie, pokrywaa wszystko, ogranicza si do doliny u podstawy wiey.

To, co wydawao si wszechogarniajce, okazao si ma plamk, niewielk czci caego obrazu.

Wjechanie wind na gr pozwolio ci spojrze z innej perspektywy, dotrze do miejsca, w ktrym
krluje rozsdek i obiektywizm. Wyjd z windy na platform obserwacyjn. Ciesz si cisz i jasnoci
obrazu. Pamitaj, e zawsze masz dostp do tego miejsca.

Podrowanie w gr z poziomu najgbszych uczu do poziomu umysu okazuje si bardzo

przydatne, poniewa kiedy szantaysta wywiera na nas presj, ogarnia nas tak gbokie uczucie lku
(mamy te poczucie obowizku i winy), e nasze postrzeganie staje si fragmentaryczne i
znieksztacone. Nie ka ci odcina si od twych uczu - chcia

abym tylko, by doda do nich waciwe postrzeganie wiata i rozumowanie, tak by nie kieroway
tob wycznie emocje. Zarwno intelekt, jak i uczucia maj nam do przekazania wiele informacji i
musimy doprowadzi do wymiany pomidzy nimi. Celem jest to, by myle i czu jednoczenie, a nie
kierowa si wycznie uczuciami. Kiedy nasila si szanta, konieczne jest, by popatrzy z wiey
obserwacyjnej.

Co si naprawd dzieje

Przez chwil zastanw si nad prob szantaysty, przyjmujc rol obserwatora. Twoje uczucia nie
znikn, ale odwr od nich swoj uwag i oce sytuacj, posugujc si tylko intelektem. Zadaj sobie
pytanie: Co 164

si stao? Dobrze jest zanotowa odpowiedzi na pytania, ktre za chwil wymieni. Signicie po
informacje do swego umysu i zapisanie ich pomoe ci uzyska emocjonalny dystans. Jednak jeli
chcesz, to moesz zrobi to tylko w mylach. Odpowiedzi na te pytania wiele ci wyjani.

Najpierw zrb krok do tyu i przyjrzyj si daniu.

1. Czego chciaa druga osoba?

2. Jak przedstawia swoj prob? Czy wyrazia j ciepo, z niecierpliwoci czy te moe groc?
Posu si opisem, ktry pasuje do twojej sytuacji.

3. Co zrobi szantaysta, kiedy nie zgodzie si od razu? Zwr uwag na wyraz jego twarzy, ton
gosu, mow ciaa. Staraj si, by twoje obserwacje byy szczegowe. Jaki wyraz przybray oczy
szantaysty? Co robi z rkami i domi? Gdzie sta, kiedy do ciebie mwi? Jakie gesty wykonywa?
Jaki by tonu jego gosu? Jakie oglne zabarwienie emocjonalne miay jego sowa i gesty? Ubierz w
sowa obraz, ktry zaobserwowae.

Oto notatki, jakie zrobia Patty po ostatniej scenie z Joe'em: By wycofany, nadsany, wyglda na
zmartwionego. Ca postaw i mow cia

a okazywa, jak bardzo jest smutny i rozczarowany. Ramiona skrzyowa na piersiach i unika mego
wzroku. Co chwila wzdycha i bawi si frdzlami serwety. Mwi jkliwie. Potem wsta, wyszed,
trzaskajc za sob drzwiami, i wczy radio w sypialni.

Nastpnie przyjrzyj si wasnym reakcjom na danie.

1. Co mylisz? Zapisz, jakie myli przychodz ci do gowy. Zwr szczegln uwag na te, ktre si
powtarzaj czy ci nkaj. Dadz ci one cenny wgld w przekonania, ktre zdobye przez lata swego
ycia.

Do przekona popularnych wrd ofiar szantau zaliczam:

Powinienem dawa wicej ni dostaj.

Jeli kogo kocham, to jestem odpowiedzialny za jego szczcie.

Dobrzy, kochajcy ludzie powinni uszczliwia inne osoby.

Jeli zrobi to, co naprawd chc robi, to druga osoba uzna mnie za samolubn.

Odrzucenie jest czym najgorszym, co mi si moe przydarzy.

Jeli nikt inny nie rozwie problemu, to ja musz to zrobi.

Nigdy nie wygram z t osob.

Druga osoba jest inteligentniejsza i silniejsza ode mnie.

Nic mi si nie stanie, jeli to zrobi, a ta osoba naprawd mnie potrzebuje.

Jej potrzeby i uczucia s waniejsze ni moje.

165

Ktre spord tych zda wydaj ci si prawdziwe? Z ktrymi si identyfikujesz? Zadaj sobie pytanie:
Gdzie si tego nauczyem i od jak dawna w to wierz?

adne z tych przekona nie jest prawdziwe, ale kurczowo si ich trzymamy, bo od lat bezkrytycznie je
przyjmowalimy. Jak ju wspomniaam, czsto uwaamy, e sami wybralimy takie przewiadczenia,
ale zostay nam one narzucone przez ludzi wanych w naszym yciu, na rnych jego etapach poprzez rodzicw, nauczycieli, opiekunw, bliskich przyjaci. Wane jest, by zauway te pogldy,
kiedy pojawiaj si w obliczu emocjonalnego szantau, poniewa przekonania poprzedzaj uczucia.

Uczucia nie s efemerycznymi, niezalenymi siami, jak czsto o nich mylimy. Stanowi reakcj na
nasze myli. Prawie kady niepokj, smutek, lk czy poczucie winy, jakich dowiadczamy, reagujc na
emocjonalny szanta, poprzedzony jest przez negatywne czy bdne przekonanie o naszym wasnym
przystosowaniu do ycia, odpowiedzialno

ci wobec innych i o tym, czy zasugujemy na mio. I owe przekonania s rdami naszych uczu.
Nasze zachowanie natomiast czsto stanowi prb uspokojenia niewygodnych uczu, ktre maj swe
rdo w tych przewiadczeniach. Zatem, chcc zmieni nasze niekorzystne wzorce zachowania,
musimy zacz od podstawowego elementu - naszych przekona.

Kiedy Eve rezygnuje ze szkoy, poniewa Elliot jest niezadowolony, kieruje si przekonaniem, e jego
uczucia s waniejsze od jej wasnych. Najpierw pojawia si przewiadczenie: Druga osoba jest
waniejsza ni ja i to, czego ja chc, nie jest wane". Pynie z niego poczucie winy, poczucie
obowizku, wspczucie. I w kocu zachowanie: rezygnacja ze szkoy.

Wiemy teraz, e na nasze nastroje wywieraj wpyw zarwno procesy chemiczne zachodzce w
naszym mzgu, jak i wydarzenia w naszym yciu. Jednak nawet osoby cierpice na nawracajce
depresje i zaburzenia wywoane niepokojem, ktry powstaje w rezultacie nierwnowagi
biochemicznej, mog pogbia te stany przez autodestruk-cyjne przekonania. Dziki odkryciu swych
gbokich przekona moesz dowiedzie si, dlaczego czujesz si tak, jak si czujesz. Posiadajc ju t
wiedz, moesz zacz przyglda si temu, jak owe przewiadczenia i uczucia staj si katalizatorami
szkodliwych dla ciebie wzorcw zachowania, polegajcego na ulegoci i kapitulacji.

2. Jakie s twoje uczucia? Co czujesz, kiedy powtarzasz twoje zachowanie wobec szantaysty?
Zanotuj jak najwicej uczu, ktre u siebie dostrzegasz, korzystajc dla uatwienia z tej listy: 166

Jestem zy Czuj, e nie zasuguj na mio

Jestem zirytowany Poczucie przytoczenia

Czuj, e si myl Czuj si skrzywdzony

Jestem zaniepokojony Jestem sfrustrowany

Czuj si usidlony Jestem rozalony

Czuj si zagroony Czuj si winny

Brakuje mi poczucia bezpieczestwa Czuj si rozczarowany Czuj, e si nie sprawdzam Odczuwam

lk

To sprawdzenie jest czym w rodzaju mierzenia twego emocjonalnego pulsu i cho wydaje si proste,
jest wanym narzdziem diagnostycznym. Pamitaj, e uczucie to stan emocjonalny, ktry mona
wyrazi jednym czy dwoma sowami. W chwili gdy mwisz: Mam wraenie, e..." albo Czuj, e...",
opisujesz swoje myli lub przekonania. Poniewa prbujemy odrni myli od uczu i znale zwizki
pomidzy nimi, wane jest, by wyraa si precyzyjnie.

Przykad: Mam wraenie, e mj m zawsze zwycia" to myl.

Aby wyrazi uczucie, moesz powiedzie: Uwaam, e mj m zawsze zwycia i czuj si

zniechcona"

Teraz skontroluj to w twoim ciele.

Patrzc na swoj list, zauwa, gdzie odczuwasz te emocje. Czy pulsuj ci w odku? ciskaj gardo?
Kuj w plecach? Rozpalaj policzki? Zanotuj, jak twoje ciao reaguje na te uczucia.

Czasem nasze ciaa mwi nam prawdy, ktrych nie objawi nam nasze umysy. Moemy mwi, e
nie odczuwamy niepokoju - a potem zauwaamy, e obla nas zimny pot. Nie, nie, wszystko w
porzdku -

wic dlaczego ciska mi si odek? Reakcje organizmu przedzieraj si przez zaprzeczanie i

racjonalizacj, a twoje ciao nigdy nie kamie.

Pamitaj, e zawsze, kiedy dostrzeesz uczucie zoci i rozalenia, poszukaj takich aspektw dania
szantaysty, ktre godz w twoje interesy.

3. Jakie s twoje punkty krytyczne? Sowa szantaysty oraz jego jzyk pozawerbalny wywouj w nas
bardzo konkretne reakcje i dobrze jest wiedzie, jakie s nasze osobiste wczniki". Wyraz twarzy,
ton gosu, gesty, postawa, sowa, a nawet zapachy mog pobudzi system przekona oraz uczucia,
ktre wiod nas prosto do spenienia da. S one przewodami, ktre prowadz bezporednio do
naszych wyzwalaczy" i im lepiej zdajemy sobie spraw, jaka droga do nich prowadzi, tym bliej
jestemy umiejtnoci rozczania ich.

Obserwuj siebie i przeanalizuj przykady szantau z przeszoci.

Potem wymie zachowania, dziki ktrym najatwiej do ciebie dotrze.

Zaobserwowaam takie wczniki":

167

Krzyk.

 Trzaskanie drzwiami.

Pewne sowa (na przykad waniak", egoista"), ktre sprawiaj, e jestemy z siebie
niezadowoleni.

Pacz.

Wzdychanie.

Zo malujca si na twarzy - zaczerwieniona twarz, cignite brwi, zacinite usta.

Milczenie.

Nastpnie pocz zachowanie szantaysty z twoimi uczuciami: Kiedy szantaysta , czuj si

Gdy poprosiam Josha, by zacz czy wygld swojego ojca i jego zachowanie z wasnymi reakcjami,
Josh zauway, e jego niepokj budzio w wikszym stopniu zachowanie ojca ni jego sowa.

- Susan, zrobiem moje listy i dostrzegem, e kiedy ojciec czerwieni si ze zoci, to zaczynam si ba,
zanim otworzy usta. Przejrza

em wszystkie czasowniki, prbujc znale co bardziej godnego ni

ba si", ale to sowo pasuje tu najlepiej. Ba si to dla mnie walczy lub ucieka - zaczynam
kierowa si czysto zwierzcym instynktem.

Wane jest to, eby obserwujc swoje reakcje i zachowania by

tak uczciwy wobec siebie, jak tylko potrafisz. Nie oceniaj uczu, nie sd

ich i nie prbuj decydowa, czy s suszne, czy te nie i czy masz do nich prawo. Wycz swj
komentarz i obserwuj. Przekonaam si, e wielu osobom pomaga poprzedzenie swoich obserwacji
takimi sowami:

Czy to nie interesujce, e...

Zaczynam zauwaa, e...

Nigdy nie zdawaem sobie sprawy, e...

Zaczynam zdawa sobie spraw, e...

Josh zauway, i jego skonnoci defensywne i niepokj zmniejszay si, kiedy wyraa swoje
obserwacje w takich oto sowach: Czy to nie interesujce, e zawsze kiedy widz, e twarz mego ojca
czerwienieje, boj si?" To duo bardziej obiektywne zdanie ni Naprawd si boj, gdy twarz mego
ojca czerwienieje". Ta obiektywno pomaga przyj postaw bardziej poznawcz i odizolowa si od
samokrytycyzmu.

- Kiedy zadaem sobie pytanie: Czy to nie interesujce...", ju nie czuem si takim dzieckiem i
oferm - powiedzia Josh.

Prowad swoje obserwacje, dopki nie zaczniesz czy twoich przekona i uczu z zachowaniami
szantaysty. Nasi szantayci dokonali 168

ju tych pocze zarwno wiadomie, jak i niewiadomie, i posuguj si nimi, by nadal nas
wykorzystywa. Ale teraz przestae ustpowa pola i to, co byo wczeniej sekretn informacj",
znan tylko szanta

ycie, stao si dostpne take dla ciebie. Obecnie dam ci narzdzia potrzebne do tego, by zamieni
te przygotowania i wiedz w efektywne strategie emocjonalne, ktre decydujco zmieni obecne
wzorce interakcji pomidzy tob a szantayst.

169

ROZDZIA 9

Czas na decyzj

przeszoci najczciej reagowae na pilne potrzeby i pragnienia drugiej osoby automatyczn

ulegoci - prawie odruchow reakcj na presj. Ale teraz, kiedy zdobye ju W troch czasu,
moesz pozwoli sobie na luksus rozwaenia, czego ty sam pragniesz. Chocia nie mog za ciebie
podj tej decyzji, mog ci pomc w zadaniu sobie kilku badawczych pyta, ktre umoliwi ci
obiektywne przyjrzenie si probie czy daniu szantaysty i rozwane podjcie decyzji, czy chcesz
ulec, czy si opiera. Kiedy ju to zrobisz, poka ci, jak skutecznie przedstawi twoj decyzj szantay

cie i jak radzi sobie z jego reakcj na wybr, jakiego dokonae.

Trzy kategorie da

Na pocztek chciaabym, aby pomyla o daniach drugiej osoby i odpowiedzia na kilka pyta z nim
zwizanych. Zapisz te odpowiedzi, nie cenzurujc samego siebie. Nie musisz czu si na zawsze
zwizany z tym, co napiszesz na kartce. Jeli zmienisz zdanie lub uzyskasz nowe wgldy, to wr do
swych zapiskw i dodaj, wykrel lub rozwi swoj pierwotn odpowied.

Czy co w tym daniu niepokoi mnie? Co to takiego?

 Do jakiej czci dania nie mam zastrzee, a do jakiej mam?

170

Czy to, czego chce druga osoba, wyrzdzi mi krzywd?

Czy to, czego chce druga osoba, wyrzdzi krzywd komu innemu?

Czy w swojej probie druga osoba bierze pod uwag moje pragnienia i uczucia?

Czy co w daniu albo w sposobie jego wyraenia wywouje mj lk, poczucie obowizku czy
poczucie winy? Co to takiego?

Co jest w tym dobrego dla mnie?

Zauwaysz, e, przygldajc si skadowym czciom dania, by moe bez trudu zaakceptujesz je

wszystkie oprcz jednej czy dwch cz

ci. Zamy, e twj m upiera si, bycie pojechali na drugi koniec kraju, by odwiedzi jego
rodzicw, co z przyjemnoci by zrobia, gdyby nie to, e w swojej pracy masz wanie urwanie
gowy" i wyjazd stanowiby dla ciebie problem. To wana informacja do przekazania, kiedy
formuujesz odpowied.

By moe zaczniesz odczuwa niepokj, jeli odpowiedziae tak"

na jedno z pyta o to, czy ty lub kto inny zostanie skrzywdzony, jeli ulegniesz daniu. To twj
barometr integralnoci ostrzega ci przed nadchodzc burz.

Przygldajc si swoim odpowiedziom, zauwaysz, e wikszo da naley do jednej z trzech

kategorii:

1. danie nie stanowi wielkiego problemu.

2. danie dotyczy wanych kwestii i zagroona jest twoja integralno.

3. danie wie si z podstawowymi kwestiami yciowymi, a ustpienie szantaycie moe by

krzywdzce dla ciebie lub innych osb.

Naturalnie, dla kadej z tych kategorii odpowiednie s inne decyzje i reakcje. W nastpnej czci
rozdziau pomog ci oceni twoje odpowiedzi i rozway opcje pasujce do kadej z kategorii.

Niewielki problem

W wikszoci naszych zwizkw podejmujemy codziennie drobne decyzje. Rozwaamy czas i koszty
zakupu rnych przedmiotw, zastanawiamy si, gdzie spdzi wakacje, ile czasu spdza z jak
osob, jak pogodzi karier, rodzin i przyjaci. Nie s to sprawy ycia i mierci i zazwyczaj
zwizanym z nimi nieporozumieniom nie towarzysz silne uczucia. Cokolwiek zdecydujemy, nikt
zbytnio nie ucierpi, a podstawow przyczyn tar jest raczej taktyka nacisku, jak posuguje 171

si szantaysta, ni tre jego dania. Niektrzy z nas automatycznie pozostawiaj decyzje w

sprawach nalecych do tej kategorii szantaycie, uwaajc, e nie ma w tym nic zego. To przecie
mae piwo".

Niewielki problem.

Ale, prosz, zachowaj ostrono. Chciaabym, by stara si wymaza sowo automatycznie" z opisu
twoich kontaktw z szantayst. Nawet przy najdrobniejszych sprawach, przeanalizuj danie,
zwracajc szczegln uwag na sposb jego przedstawienia. Postaraj si zrozumie, jakie czci tego
dania ci nie odpowiadaj, i jeli takie znajdziesz, przyjrzyj si tej transakcji w kontekcie zwizku
jako caoci.

Przej przez proces

Kiedy Leigh, pracujca jako makler giedowy, wspomniaa, e ma bardzo trudny okres w pracy i
przeraa j perspektywa wyjcia na,obiad z matk, ktra nieustannie posugiwaa si negatywnymi
porwnaniami, zaproponowaam jej, by przesza przez proces analizowania da;

- Och, daj spokj, Susan - odpara. - To mieszne. Jestem zmczona. To tylko obiad i na pewno od
tego nie umr.

- Przeczytaj list - powiedziaam jej. - Nigdy nie wiadomo, co znajdziesz.

- No dobrze - zgodzia si niechtnie. - Ale zrobi to szybko. W tej probie mamy o wyjcie na obiad
zdenerwowao mnie tylko to, e kiedy powiedziaam, i jestem zmczona, ona wspomniaa o
Caroline, ktra zawsze ma dla niej czas. Nie mam nic przeciwko wyjciu z mam i to gupie pytanie,
czy to komu wyrzdzi krzywd - oczywicie, e nie.

Czyj obchodzi, jak si czuj? No c, niezupenie, ale to jest tylko obiad, na mio bosk. Dlaczego
miaabym o to kruszy kopie? Czy ta proba wywouje mj lk? Nie. Czy czuj si zobowizana?
Troch. Czy mam poczucie winy? Chyba tak. Ale co z tego? Pewnie pjd i bd zadowolona, e to
zrobiam - i moesz wierzy lub nie - ale lubimy spdza razem czas. A co jest w tym dobrego dla
mnie... Uszczliwi j i bd si z tym dobrze czua.

Zapytaam Leigh, jak si czua, odpowiadajc na te pytania.

- Moja szyja i szczki s troch napite - odpara.

Dziki obserwacjom, jakich dokonaa wczeniej, wiedziaa, e s to u niej miejsca wiadczce o

napiciu zwizanym ze zoci - wskazwki, by zwrci na co uwag.

W przeciwiestwie do przesadnych reakcji wielu szantaystw, jakie zauwaylimy w rozdziale

pitym, wiele ofiar emocjonalnego szantau, podobnie jak Leigh ma skonnoci do nie do silnych
reakcji. Oznacza to, e czsto minimalizuj swoje nieprzyjemne uczucia, zaprzecza-172

jc, e co im nie odpowiada i posugujc si racjonalizacjami, by przekona samych siebie, e ich

obiekcje wobec prb innych ludzi s bezpodstawne.

Zasugerowaam Leigh, e przygldajc si temu, czego chciaa od niej matka, moe zada sobie kilka
dodatkowych pyta, ktre pomog jej lepiej uwiadomi sobie swe zwyczajowe sposoby reagowania.
Oczywicie nie sugeruj, by bra kad transakcj pod mikroskop - nie ma potrzeby przesadnie
analizowa wszystkiego i pozbawia swoje kontakty z ludmi wszelkiej spontanicznoci. Ale jeli w
twoim zwizku z kim odczuwasz dyskomfort i czujesz si emocjonalnie tyranizowany, powiniene
uwaniej przeanalizowa ten zwizek. Jeli podejrzewasz, e przejawiasz tendencj do zbyt sabych
reakcji, to proponuj, by zada

sobie takie pytania:

Czy nie tworzy si tu wzorzec szantau?

Czy mam w zwyczaju odpowiada To nie jest wane", aden problem", Jest mi wszystko jedno"
lub Nie dbam o to"?

Gdyby to zaleao tylko ode mnie, to co bym zrobi?

Czy moje ciao mwi mi co innego ni mj umys? (Na przykad mylisz: To tylko kino, wic cho
nie mam ochoty, pjd" - ale zauwaasz, e twj odek wytwarza wicej kwasu ni zwyke.) Jeli
odpowiedziae na te pytania tak", to ju czas, by zacz

si broni i wyraa wasne pragnienia. Moesz zdecydowa, e zgodzisz si na prob szantaysty, ale
musisz dostrzec te elementy dania, ktre s dla ciebie kopotliwe i zdecydowa si na powiedzenie
mu o nich.

Pozwl sobie powiedzie Nie chc" albo Nie mam ochoty" bez poczucia, e musisz to szeroko
uzasadnia. Nie kwestionuj twego prawa do odmowy w jakiej sprawie, ktra wydaje si stosunkowo
nieistotna.

Postawienie na swoim w wypadku maych spraw da ci moliwo rozwinicia umiejtnoci

potrzebnych do obrony swojego zdania, kiedy stawka jest wysza.

Pamitaj, e czasem najwiksze obiekcje budzi sposb przedstawiania da. Zdarza si,' e styl jest
istot sprawy, i nie moemy go zignorowa. Leigh powiedziaa:

Naprawd nie mam nic przeciwko zabraniu mamy na obiad. Ale wkurza mnie to, jak zmusia mnie do
powiedzenia tak". Nienawidz, kiedy porwnuje mnie do Caroline i chciaabym, by przestaa to
robi.

Presja, jak stosuj szantayci, moe sprawia, e czujemy si obraeni, zirytowani czy upokorzeni.
Nie naley tych uczu minimalizowa czy pozwala im min tylko dlatego, e to, na czym zaley
szantaycie, wydaje si niezbyt istotne i nie zamierzasz oponowa. W wypadku Leigh 173

najwaniejsze byo zwrcenie uwagi matce, jak bardzo rozalona czua si crka z powodu jej
negatywnych porwna. Tak, moga zabra matk na obiad, poniewa to nie stanowio dla niej
problemu, ale powinna jej wyjani, jak ma w przyszoci prosi j o wsplne spdzenie czasu, by nie
by to szanta.

wiadome ustpstwo

wiadome ustpstwo to wyraenie zgody po przemyleniu dania drugiej osoby i wyczeniu

mechanizmw automatycznego ulegania. Dokonujesz tego, obserwujc i uwiadamiajc sobie wasne

myli, uczucia i preferencje. wiadome ustpstwo waciwie wykorzystane moe stanowi najlepszy
sposb na osignicie efektw, ktre s dla ciebie najwaniejsze. Pamitaj jednak, e ta forma
ustpstwa jest wynikiem gbokiej refleksji. Nastpuje po krokach: Sta, Obserwuj i Strategi
zaplanuj, ktre opisaam wczeniej.

wiadome ustpstwo to dobry wybr, gdy:

Analizujesz danie i stwierdzasz, e spenienie go nie niesie ze sob negatywnych nastpstw. By

moe druga osoba przedstawia je nieco jkliwie i nie bez dsania si, ale adne z tych zachowa nie
stao si nawykiem, a wasz zwizek nie utkn we wzorcach szantau. Druga osoba moe chcie
czego, co uwaasz za nudne czy mczce, ale nie wyrzdzi to nikomu krzywdy. Moesz patrze na
swoj zgod jako na przejaw naturalnego w kadym dobrym zwizku dawania i brania, wyraz
wspaniaomylnoci, ktry prawdopodobnie doczeka si rewanu.

Analizujesz danie i zauwaasz, e spenienie go nie przyniesie adnych negatywnych skutkw, jeli
bdzie si wizao z rwnowag w zwizku. Ulegasz tym razem, ale szantaysta zgadza si, e to ty
podejmiesz tak sam decyzj nastpnym razem. Na przykad: Ja wybieram miejsce na tegoroczny
urlop, ty wybierzesz za rok". Nie sugeruj, bycie liczyli punkty czy sprowadzali wasze kontakty z
przyjacielem, koleg czy ukochan osob do rozwaa: Ustpiem ci dwa razy, a ty zrobie to, czego
ja chcia

em tylko raz, wic masz wobec mnie dug". Ale jeli zauwaysz, e prawie zawsze, gdy wsplnie
podejmujecie decyzj, to ty idziesz na kompromis, jeste wiadkiem pocztkw nierwnowagi si.

Wane, by sobie z ni poradzi, zanim umocni si w waszym zwizku.

Analizujesz danie i stwierdzasz, e moesz si zgodzi tylko na niektre jego czci, nie chcc
krzywdzi ani siebie, ani innych.

W takim wypadku wiadome ustpstwo wie si z zawarciem umowy - zgodzisz si na to, na co

moesz si zgodzi. W tej wymianie 174

prosisz szantayst, by zrezygnowa z tych elementw dania, ktre ci nie odpowiadaj.

Analizujesz danie i wyraasz czasow zgod - i nazywasz swoj ulego strategi. Wiesz, dlaczego
mwisz tak", i tworzysz plan zmiany tych elementw sytuacji, ktrych nie moesz zaakceptowa.

Pierwsze dwie kategorie rozumie si same przez si: Przygldasz si sytuacji i decydujesz, e moesz
wyrazi zgod, e moesz z tym y.

adnych zych czy tumionych uczu, adnych ukrytych celw, adnej nierwnowagi si czy
konfrontacji. Jeli dochodzicie do porozumienia -

Teraz bdzie tak, jak ty chcesz, nastpnym razem - tak, jak ja chc" -

to ufasz, e druga osoba to uhonoruje.

Dwie pozostae kategorie s bardziej zoone, przyjrzyjmy si wic im bliej.

Tak" - z warunkami. Zastanawiajc si, co mogoby sprawi, eby obiad z matk stanowi dla niej
mniejsze obcienie, Leigh dosza do wniosku, e nie daa sobie innego wyboru. Moga jedynie
spdzi z matk cay wieczr.

Zapytaam j, czy wiat by si skoczy, gdyby powiedziaa matce, e moe i z ni na obiad, ale musi
wczenie wrci do domu.

- Czy naprawd mog to zrobi? - zapytaa.

- Oczywicie - odparam. - Musisz tylko powiedzie matce, e mia

a ciki tydzie i e moesz i na obiad, ale pniej do niej nie pjdziesz. A potem - i to naprawd
wane - musisz powiedzie: Mamo, naprawd chciaabym, by przestaa porwnywa mnie z
Caroline za kadym razem, kiedy ci czegokolwiek odmawiam. To mnie naprawd boli, czuj si

rozalona i mniej chtnie cokolwiek z tob robi. I ostrzegam ci teraz, e zwrc ci uwag za kadym
razem, kiedy to zrobisz.

Umowa stoi?".

Mimo e to rozwizanie wydawao si oczywiste, Leigh nie potrafia tego dostrzec. Zazwyczaj w
naszych przepenionych MG kontaktach z szantaystami umykaj nam rzeczy oczywiste. Dlatego
tak wane jest, by zwolni tempo i obserwowa. Pozwala nam to zbada ogromne terytorium,
graniczce bezporednio z natychmiastowym

tak", ktrym przyzwyczaie si odpowiada szantaycie. Jeli bdziesz pewny swojej decyzji, zanim
odpowiesz szantaycie, to moecie doj do kompromisw, ktre bardzo czsto zadowol was
oboje.

175

Kiedy stawka jest wysza

Kiedy uwanie przygldamy si probie drugiej osoby, moemy zauwa

y, e powiedzenie tak" jest naprawd duym problemem. Chocia ustpstwo by moe nie wywoa
wielkiego kryzysu, moe pogwaci nasze normy, nasze poczucie tego, co jest suszne, oraz nasz
szacunek do samych siebie. Nawet zanim to zrozumiemy, zaczyna wzrasta nasz poziom dyskomfortu
i czujemy niepokj. Co w tym daniu godzi w nasz natur. I na jakim poziomie wiemy, e nie
moemy ulec.

Podobnie jak wielu z nas, Zoe bardzo wprawnie racjonalizowaa swoje obiekcje i dyskomfort. Ale
kiedy daa sobie czas na blisze przyjrzenie si probie Tess, zdaa sobie spraw, e argumenty,
ktrymi posuguje si przyjacika, nie maj sensu.

Powiedziaa, e sobie poradzi, ale wiem, e pragnie wikszej odpowiedzialno

ci ni moe unie. Jednak jako przyjacika i jako szef chciaabym da jej szans. To mnie wykacza.
Nie chc jej zawie czy wykaza braku troski, ale zastanawiam si, czy mog da jej to stanowisko,
poniewa to tak wane dla firmy. Mylaam, e to tylko mj perfekcjonizm, ale tam faktycznie nie ma
miejsca dla osoby pocztkujcej. Myl, e wanie o to chodzi - o te pytania, czy spenienie proby
nie wyrzdzi komu krzywdy. Jeli nie wywiemy si ze zobowiza wobec tego nowego klienta, to
moe to powanie zaszkodzi mnie i wielu innym ludziom.

Kiedy oceniasz danie szantaysty, to nawet proste pytanie, takie jak: Czy to wyrzdzi krzywd
mnie lub komu innemu?", moe pomc ci w wyjciu poza krtkowzroczn interpretacj sytuacji,
ktr przedstawi ci szantaysta.

Kiedy Zoe zadaa sobie to pytanie, ju wiedziaa, e nie moe przysta na prob Tess, nie naruszajc
swej integralnoci. Wiedziaa, e bdzie musiaa odpowiedzie nie".

Czego nie mona kupi

J a n czua wielk pokus, by speni prob siostry. Miaa nadziej, e jeli da Carol tysic dolarw, to
speni si jej pragnienie posiadania rodziny.

Wiesz, jeli istnieje cho najmniejsza szansa, e ta poyczka bardziej nas zbli

y, to myl, e warto sprbowa. Wiem, e to bardzo niepewne, jeli wemie si pod uwag moje
dowiadczenia z Carol, ale moe ona si zmienia, moe tym razem si uda. I pomog jej dzieciom.
Najwyej strac tysic dolarw - to nie tak wiele.

176

Tysic dolarw stanowio dla Jan powan sum, ale to nie zniechcao jej do poyczenia tych
pienidzy, nawet jeliby miaa ich ju nigdy nie zobaczy. Nie moga sobie jednak pozwoli na to, by
naruszy swoj integralno.

- Musz podj decyzj teraz, wic nie mw mi o wewntrznym

ja" - prosia. - Carol mwia, e wylduj na bruku. Nie obraaj si, ale cae to gadanie o uczuciach si
tu nie liczy.

- Z pewnoci tak si wydaje, kiedy jeste pod tak presj - odparam - ale zrb co dla mnie.
Przeczytaj t list i zobacz, czy nadal bdziesz uwaaa, e to si nie liczy.

Aby pomc Jan w zrozumieniu, co tak niejasne pojcie jak integralno miao wsplnego z jej decyzj
o udzieleniu Carol pomocy, poprosiam, by odpowiedziaa na kilka pyta. Okazay si one pomocne
dla wielu osb, ktre sysz jaki sygna ostrzegawczy dotyczcy czyjej proby, ale nie potrafi
sprecyzowa, o co chodzi, albo ktre chc oceni rzeczywiste koszty swojej decyzji.

Jeli odpowiem tak", to czy:

Postpuj zgodnie z moimi przekonaniami?

Pozwalam, by moim yciem kierowa strach?

Konfrontuj si z ludmi, ktrzy mnie zranili?

Okrelam, kim jestem, czy pozwalam innym to okrela?

Dotrzymuj obietnic, ktre zoyem sam sobie?

Chroni moje fizyczne i emocjonalne zdrowie?

 Zdradzam kogo?

Mwi prawd?

Moesz zauway, e te pytania dotycz skadnikw integralno

ci. Stanowi skuteczny sposb na ujawnienie, w jakiej sprawie nie jestemy ze sob szczerzy. Kilka z
tych pyta wyranie zasmucio Jan.

Czy konfrontuj si z kim, kto mnie zrani?... To byo jak wiadro zimnej wody, bo Carol naprawd
mnie kiedy skrzywdzia. Skrzywdzia wielu ludzi, ale nikt jej tego nigdy nie mwi. Potem zatrzymaam
si na pytaniu dotyczcym obietnic zoonych samemu sobie. Tak naprawd po naszej ostatniej
awanturze dotyczcej pienidzy przysigam sobie, e nigdy nie pozwol jej sob pomiata. Gdy idzie
o pienidze, jej po prostu nie mona ufa. A najgorszym pytaniem jest to o mwieniu prawdy. Carol
si nie zmienia i nie zmienia si nasza rodzina. To zupenie nierozsdne uwaa, e mog zamacha
magiczn rdk, wypisa czek dla Carol i wszystkim nam zrobi si ciepo i mio i bdziemy
szczliwi. Czy zdradzam kogo, jeli si zgodz? Tak, sam siebie.

Jan milczaa przez kilka minut. Potem zapytaa:

177

Dlaczego tak atwo byo odoy to wszystko na bok i udawa, e si nigdy nie wydarzyo? To bardziej
przygnbiajce ni fakt, e byam gotowa wyrzuci tysic dolarw na mietnik.

Kiedy kto prosi ci o poyczk, zazwyczaj zadajesz sobie pytanie, czy moesz sobie pozwoli na
poyczenie takiej sumy i czy druga osoba zasuguje na zaufanie. Ale pomidzy bliskimi ludmi
pienidze nigdy nie s tylko pienidzmi. To potny symbol mioci, zaufania, umiejtnoci radzenia
sobie, pokazania, kto jest zwycizc, kto przegranym. Przyjaciele i krewni na rnych poziomach
finansowego powodzenia czsto odczuwaj wobec siebie nawzajem zazdro i al, ktre powanie

zatruwaj ich relacje. Czsto te si zdarza, e rne osoby, zwaszcza jako czonkowie rodziny,
przyjmuj sztywno okrelone role zwizane z pienidzmi: wybawca, rodzinny bohater,
nieodpowiedzialne dziecko.

Jan zdaa sobie spraw, e tak wanie stao si w jej rodzinie.

Teraz moga podj decyzj, opierajc si na swojej nowej wiedzy i pojmowaniu. Zdecydowaa si
odmwi Carol, poniewa wiedziaa, e jeli podda si emocjonalnemu szantaowi siostry, to bdzie
prbowaa kupi za pienidze co, co nie istnieje. Co wicej, podobnie jak caa jej rodzina, ktra
robia to od lat, umoliwi siostrze dalsze nieodpowiedzialne traktowanie pienidzy. (Przypomniaam
Jan, e taki szanta nie bywa raczej pojedynczym incydentem Jedna proba o pienidze, zazwyczaj
prowadzi do nastpnej.) I co najwaniejsze, musiaaby zaprzeczy z trudem wyuczonych prawdom i
zama wane obietnice, ktre sama sobie zoya, powicajc swj szacunek do siebie. Koszty, jakie
musiaoby ponie jej ja", byyby duo wysze ni tysic dolarw Intymno a integralno

Seks jest dziedzin, w ktrej ludzie czsto sobie nie radz, kiedy napotykaj odmienne oczekiwania i
presj. To miejsce w ktrym jestemy najbardziej nieodporni na zranienie i emocjonalnie odsonici,
miejsce, w ktrym tak bardzo chcemy by akceptowani - i akceptowa.

Jeli nie mwimy partnerowi, co daje nam przyjemno, a co nie, co nas podnieca, a co przeszkadza,
to nie moemy zyska prawdziwej intymnoci. Nie chcemy jednak obraa drugiej osoby,
zachowywa si sztywno czy te ogranicza do zabawy i eksperymentowania. Wiemy, e rni ludzie
maj rny poziom komfortu i podania i chcemy to honorowa. Potrafimy te wykorzysta si
seksu, by zainteresowa kogo, na kim nam zaley, i wiemy, jak atwo manipulowa kim, odmawiajc
mioci fizycznej. Jeli nie jestemy ostroni, to zaczynamy podejmowa decyzje dotyczce seksu na
podstawie niewaciwych prze-178

sanek: aby udowodni, e budzimy podanie; aby pokaza, jak jeste

my wyzwoleni i spontaniczni; aby potwierdzi nasze prawo do drugiej osoby; ukara j; aby uciec od
MGY.

Jak podejmujesz decyzje w takiej delikatnej dziedzinie? Nie istniej tu przecie sztywne zasady, takie,
co do ktrych ty i twj partner cakowicie si zgadzacie. Musisz jasno wyraa, czego chcesz i
potrzebujesz, oraz uwanie przyglda si temu, o co partner ci prosi. Nastpnie, jak w kadej innej
dziedzinie twego ycia, musisz ocenia wpyw kopotliwych prb czy da na twoj integralno i
zdecydowa, co chcesz zrobi. Moe si wydawa, e kwestie natury seksualnej s zbyt delikatne, by
analizowa je tak samo starannie, jak robilimy to do tej pory, ale jak zobaczysz, atwo poddaj si
one temu badaniu - podobnie jak ty sam.

Czy chodzi tu o mio?

Seks opiera si na dawaniu i braniu i nie ma nic zego w zrobieniu czego tylko po to, by zadowoli
drug osob. Na przykad mczyzna budzi si rano i ma ochot si kocha, a jego ona jest senna i
raczej nie w nastroju do mioci. Ulega jednak, by zrobi mu przyjemno. Nie ma adnych strat, a
integralno nie zostaa zagroona, o ile ta sytuacja nie jest czci staego wzorca polegajcego na
tym, e mczyzna bierze, a kobieta niechtnie ulega i nie czerpie z tego przyjemnoci. W dobrym
zwizku dwojga seksualnie dopasowanych ludzi uleganie od czasu do czasu nie zniszczy twej
integralnoci, jeli nie staje si zobowizaniem czy udrk. Podobnie, powiedzmy, e kobieta prosi
kochanka, by odegra cz jej fantazji: W swoje kowbojskie buty". Mczyzna moe nie dzieli
takich fantazji, ale w zdrowym zwizku prosimy o- przyjemno i j dajemy.

Mamy jednak prawo chroni siebie, jeli jaka proba przekracza pewne granice i czujemy, e
spenienie jej moe okaza si dla nas krzywdzce. Helen opowiadaa, e pewnej nocy nie miaa
zupenie ochoty na seks, ale czua, e musi odzyska uczucia Jima. Bya zmczona i wyczerpana
psychicznie, a jednak ulega. To byo dla mnie naprawd okropne" - powiedziaa. Zupenie nie
byam w nastroju, ale zachowanie Jima budzio we mnie takie poczucie winy, e si zgodziam.

Lubi seks, ale to nie byo przyjemne. Czuam si wykorzystana i niewana".

Przypomniaam Helen, e istnieje dua rnica pomidzy sytuacj, w ktrej chcesz zadowoli
partnera, chocia tak naprawd wolaby poczyta ksik, a tak, w ktrej partner zmusza ci do
wspycia seksualnego, kiedy nie czujesz si dobrze lub kiedy przeywasz wiele stresw. Helen
szybko poja t rnic. Kocham Jima, ale podjam 179

decyzj" - powiedziaa. Nie pozwol, by to si kiedykolwiek powtrzyo".

Poprosia o pomoc w dotrzymaniu tego postanowienia - w nastpnym rozdziale poka kilka

odpowiedzi, ktrych bdzie moga udzieli, kiedy znowu znajdzie si w podobnej sytuacji.

Zmuszanie kogo do kochania si, kiedy on naprawd tego nie chce czy nie czuje si dobrze, jest
pozbawione mioci i osoba, ktra jest kuszona, by w tych okolicznociach ulec presji, powinna zada
sobie pytanie: Czy tu chodzi o mio, czy raczej o wadz, kontrol, zwycianie i dominacj?"
Gdyby chodzio o mio, druga osoba wykazaaby troch zrozumienia dla twoich uczu. A jeli nie
jest to mio, to musisz chroni sw integralno i szacunek do wasnej osoby.

Wane yciowe decyzje: Traktuj je z uwag

Kiedy koszty zwizane z daniem szantaysty s bardzo wysokie, namawiam ci do rozcignicia w

czasie procesu podejmowania decyzji i starannego rozwaenia, jak kada z opcji wpynie na twoje
ycie i twoj integralno. Mwi tutaj o takich yciowych decyzjach, jak:

Decyzja o przyszoci maestwa czy zwizku miosnego.

Zerwanie bliskiego zwizku z rodzicem, krewnym czy przyjacielem.

Decyzja o tym, czy pozosta w pracy, z ktrej jeste niezadowolony, czy te j porzuci.

Wydanie czy zainwestowanie duej sumy pienidzy.

Kompromis, dziki ktremu uchronicie zwizek, ale zlikwidujecie niemoliwe do zaakceptowania dla
ciebie elementy dania, moe stanowi bardzo dobre rozwizanie, o ile szantaysta chce
wsppracowa. Nie chodzi tu przecie o to, by ultimatum szantaysty: Albo bdzie tak, jak chc,
albo si rozstajemy", zastpi analogicznym ultimatum z twojej strony. Jeli to moliwe, sprbujcie
odtworzy naturalny proces wzajemnego dawania i brania, zniszczony przez emocjonalny szanta.

Daj sobie czas, by przeanalizowa danie szantaysty i dostpnych dla ciebie moliwoci reakcji, z
wyjtkiem sytuacji, kiedy:

 Druga osoba posuwa si do przemocy fizycznej i grozi, e dalej bdzie si do niej ucieka.

Druga osoba naduywa alkoholu, narkotykw, naogowo oddaje si grom hazardowym, zadua si i
nie chce przyzna si do tego, e ma problem, ani podj leczenia.

Druga osoba zajmuje si dziaalnoci nielegaln.

180

W takich wypadkach nie moesz sobie pozwoli na luksus czasochonnego podejmowania decyzji i
bdziesz musia zdecydowa i podj dziaania bardzo szybko.

Wzorce podtrzymujce: Decyzja, by nie decydowa Sarah, sprawozdawca sdowy, ktr spotkalimy
w przedmowie, chcia

a wyj za swego chopaka, Franka. Jednak poniewa Frank stale j testowa, zacza si waha.
Kiedy pomogam jej przej przez proces podejmowania decyzji, zdaa sobie spraw, e jeli ma
naprawd dobrze si czu z decyzj o maestwie z Frankiem, to pewne rzeczy w ich zwizku musz
si zmieni.

Poprosiam Sarah, by sporzdzia list tego, czego oczekiwaa od Franka, oraz uja na niej take te
jego zachowania, ktre bdzie, a ktrych nie bdzie akceptowaa.

- Czy mog zrobi dwie listy? - zapytaa. - Jedn pod tytuem Ty palancie, za kogo si uwaasz" , a
drug prawdziw? Chyba musz da upust swojej zoci.

Jeli czsto tumisz uczucia i zaprzeczasz swojej zoci, to zechcesz by moe zrobi to samo, lub te
znajdziesz inne sposoby, by wyrazi swoj frustracj, a dopiero potem skoncentrujesz si na licie.

Wydaje si, e analiza wasnych pragnie i potrzeb to proces spokojny i racjonalny, ale wiele ofiar
emocjonalnego szantau tumio swoje ale tak dugo, e uczucia te mog nagle wybuchn.

Szczeglnie skutecznie moemy wyrazi gwatowne uczucia, jeeli postawimy naprzeciwko siebie
puste krzeso i wyobrazimy sobie, e siedzi tam druga osoba. (Moe ci w tym pomc jej fotografia.)
Powiedz gono, co od dawna mylisz i czujesz. Wyraenie twojej zoci sowami bez obecnoci
szantaysty uwolni tumion energi i pomoe ci lepiej zrozumie wasne uczucia. Awantura czy
wyadowanie emocji, kiedy jeste z szantayst, najprawdopodobniej nie oczyci atmosfery, a raczej
nasili trudne uczucia pomidzy wami.

Sarah zacza:

Nie wiem, co si z nami stao, Frank. Na pocztku traktowae mnie tak dobrze.

Mylaam, e wiele dla ciebie znacz. Ale mio to nie test. Jestem twoim przyjacielem, kochank,
moe zostan twoj on, ale jestem wcieka, e twojej mioci towarzyszy tak wiele warunkw. Co?
Nie moemy si pobra, bo nie chc si opiekowa dziemi twojej siostry? Jak miesz by tak
maostkowy?

Jak miesz ocenia mnie na takiej podstawie? Nie mona kupi mioci, Frank i nie chc, by zmusza
mnie do kupowania twojej mioci. Kim wedug ciebie jestem? Jak moesz by tak gupi? Przesta si
tak zachowywa! Po prostu przesta!

181

Sarah ciko oddychaa, kiedy skoczya. Umiechna si, odwrcia do mnie i powiedziaa:

- W porzdku. Teraz mog zrobi moj list.

Wyjaniam Sarah, e piszc, czego chcemy w zwizku, nie staramy si kontrolowa sytuacji. Mwimy
w ten sposb To s rzeczy, dziki ktrym zwizek bdzie dla mnie bardziej satysfakcjonujcy".

Sarah przygotowaa tak list dla siebie i dla Franka: 1. Przesta mnie testowa! Czy musz wci
udowadnia ci, e ci kocham? Albo chcesz si ze mn oeni, albo nie. Kocham ci i chc za ciebie
wyj, ale nie mam zamiaru wci ci tego udowadnia. Jeli nie jeste mnie pewien, porozmawiaj ze
mn, a moe rozwiemy ten problem.

2. Kocham ci i chc si rozwija zawodowo. Jedno nie wyklucza drugiego i te dwie rzeczy mog
istnie obok siebie. Jeli wedug ciebie tak nie jest, to co jest z nami nie tak, i lepiej, bymy
przekonali si o tym teraz, ni pniej.

3. Chc, by przesta wykorzystywa mj opr wobec ustpowania ci we wszystkim jako dowd, e

nie jestem ci oddana. Jedno nie ma nic wsplnego z drugim.

4. Jeli czego ode mnie chcesz, to popro o to, a zrobi wszystko, co mog, by ci zadowoli, o ile nie
mam nic przeciwko twojej probie.

Ale chc mie moliwo odmwienia ci czego i nie chc, by sprawia, ebym czua si jak seryjny
morderca, jeli nie zgodz si na twoje dania.

- Naprawd si ciesz, e to zrobiam - powiedziaa Sarah - ale te si martwi. A jeli mnie wymieje?
Albo powie: Nie, nie mog tego zrobi".

- Nie dowiesz si tego, dopki nie porozmawiasz z Frankiem -

odparam. - Moesz wiczy, w jaki sposb mu to powiesz, a do chwili, gdy poczujesz si pewniej.
Potem moesz z nim porozmawia i zobaczy, jak zareaguje. Pamitaj, e wci zbierasz informacje.
Niczego z gry nie zakadaj, ale uwanie obserwuj. Podejmujesz tu dwie decyzje.

Pierwsza dotyczy przeprowadzenia z Frankiem rozmowy o tym, czego potrzebujesz. A druga odoenia podejmowania decyzji o przyszoci waszego zwizku a do chwili, kiedy zobaczysz reakcj
Franka.

Przezwyciy kryzys maeski

Liz od lat tumia swoj zo i, kiedy Michael nie zgodzi si na jej powrt do pracy, zareagowaa
bardzo gwatownie. Oboje uciekli si do grb - Liz grozia, e opuci ma, a Michael, e odbierze
dzieci i zo-182

stawi j bez grosza. Kiedy Liz przyjrzaa si temu, czego chcia od niej Michael - Zosta w domu z
dziemi" - wiedziaa, e nie moe tego zrobi, nie rezygnujc z czego bardzo wanego dla jej obrazu
samej siebie. Zasugerowaam Liz, by napisaa list do Michaela, w ktrym wyja

ni mu, jak si czuje i jeszcze raz opisze, czego pragnie. Jeli ma wraenie, e powinna go przeprosi,
to moe to zrobi. Zachciam j, by zastosowaa ten sam rodzaj pozbawionego atakowania
podejcia, jakim posuya si Sarah, kiedy opisywaa Frankowi swoje potrzeby.

Pisanie listu do szantaysty, szczeglnie kiedy sytuacja midzy wami jest napita, stanowi bezpieczny
sposb wyraenia swych uczu.

Chroni ci przed sytuacj, w ktrej popadniesz w tak wielki niepokj, e zapomnisz, co chciae
powiedzie. Pomaga te skoncentrowa si na kwestiach, ktre s dla ciebie najwaniejsze. Uznaj to
za sposb godnego zachowania si, nawet kiedy znajdujesz si pod presj.

Oto, co Liz napisaa do Michaela:

Drogi Michaelu,

Z kilku powodw zdecydowaam si zapisa moje myli i uczucia zamiast mwi ci o nich.
Najwaniejszy z nich jest fakt, e zawsze kiedy prbuj omawia z tob nasz sytuacj, obawiam si
twojej zoci. Teraz, kiedy zacze grozi mi strasznymi konsekwencjami mojego wystpienia o
rozwd, boj si jeszcze oardziej. Gdy rozmawiamy, trac gow, nie mog jasno myle i nie potrafi
powiedzie tego, co bym chciaa. Po pierwsze, stale mi przerywasz i powstrzymujesz mnie, jeli

mwi co, czego nie chcesz usysze. Spisujc na papierze to, co chc ci powiedzie, mam szans
uporzdkowa moje myli i wyrazi je jasno.

Mam nadziej, e przeczytasz ten list uwanie i e potem usidziemy i spokojnie porozmawiamy, nie
walczc z sob.

Michaelu, nie chc ci opuci, jeli istnieje jakakolwiek szansa, bymy mogli odbudowa nasz
zwizek i uczyni go zdrowszym, opartym na wikszej mio

ci i rwnoci. Nadal bardzo ci kocham, mimo e przez kilka ostatnich lat wielokrotnie mnie ranie.
Potrafisz by najwspanialszym (i najbardziej seksownym) facetem na wiecie, ale jeli mam zosta, to
chc, by wzi na siebie poow odpowiedzialnoci za to, co si midzy nami wydarzyo, i poow
odpowiedzialnoci za uzdrowienie sytuacji.

Obiecuj zrobi to samo. Waciwie zaczynam ju teraz. Wiem, e zareagowa

am przesadnie, kiedy zabronie mi wraca do szkoy, i wiem, e moje sowa o rozwodzie i spotkaniu
z prawnikiem miay duo wsplnego z twoj zoci i grobami. Oboje dodalimy tylko oliwy do ognia,
a adne z nas nie powiedzia

o o swoich prawdziwych uczuciach. Byam zdecydowana pokaza ci, e nie moesz kierowa moim
yciem, i przyznaj, e zrobiam to niewaciwie. Bardzo ci za to przepraszam.

183

Zanim zaczam spotyka si z Susan, nie wiedziaam, jak nazwa to, co dzieje si midzy nami, ale
teraz wiem. To si nazywa emocjonalny szanta, a pojawi si on u nas ju dawno temu. Wiem, e
twoje mae kary, na przykad wyczenie pilota do drzwi garaowych, byy obraliwe i dziecinne, ale
raczej nie maj znaczenia w porwnaniu z dobrymi chwilami, ktre razem przeyli

my. Zdaj sobie teraz spraw, e moja cz odpowiedzialnoci polega na tym, e od razu nie daam
ci do zrozumienia, jak upokarzajce byo dla mnie twoje zachowanie. Teraz kiedy szanta przybra
form tych strasznych grb, ktre maj skoni mnie do posuszestwa, musimy przeprowadzi
powane zmiany, bo inaczej nie mog pozosta twoj on.

Ciko pracuj podczas terapii, by odbudowa szacunek do samej siebie, i dowiaduj si, ktre
spord moich cech pozwoliy mi tak dugo akceptowa szanta. Ale nie mog zmieni wszystkiego
sama. Wiem, jak bardzo lubisz dochodzi do sedna sprawy i rozwizywa problemy, wic powiem ci
teraz, co wedug mnie musi si zmieni, jeli mamy ocali nasz zwizek, ktry kiedy by

tak satysfakcjonujcy.

1. Zmuszanie mnie i groby musz natychmiast si skoczy. To nie podlega dyskusji, tego nie mona
negocjowa. Wiem, e nie moesz zabra dzieci i wszystkich pienidzy, wic nie strzp sobie jzyka!
Jeli jeste na mnie zy albo boisz si, e ci opuszcz, to moesz mi to powiedzie, ale nie pozwol,
by traktowa

mnie jak niegrzeczne dziecko. Wyjd z pokoju, a nawet - jeli to konieczne -

wyprowadz si z domu, jeli nadal bdziesz si tak zachowywa. (Michaelu, nie wiem, czy potrafisz
nad tym zapanowa, bardzo cieszyabym si, gdyby skorzysta z jakiej profesjonalnej pomocy, dziki
ktrej nauczyby si radzi sobie z przyczynami takiego twojego zachowania i ze swoj zoci.) 2.
Chc, bymy kadego dnia, kiedy dzieci zasn, przeznaczyli troch czasu na spokojn rozmow. Oboje
mamy al do siebie i oczywicie nie oczekuj, e wszystko zmieni si na lepsze z dnia na dzie, ale
musimy wypowiedzie swoje uczucia i znale jakie rozwizania i kompromisy.

3. Wiem, e jestem o wiele wikszym baaganiarzem ni ty i e czsto zostawiam porozrzucane

rzeczy. Sprbuj dokadniej po sobie sprzta, ale musisz troch obniy twoje nierealne standardy i
nieco odpuci mnie i dzieciom.

Moe zamiast mnie kara, mgby mi pomc.

4. Przesta krzycze. Krzyki obraaj dusz, a poza tym przypominaj mi mojego ojca i przeraaj
mnie.

Mam ogromn nadziej, e te warunki s dla ciebie moliwe do zaakceptowania. Bardzo chc z tob
nad tym pracowa. Susan zasugerowaa, bymy popracowali przez szedziesit dni - byby to taki
okres prbny - wydaje mi si, e to dobry pomys. Po upywie tego czasu moemy ponownie wszystko
oceni i zobaczy, jak kade z nas si czuje. W tej chwili bardzo si boj, ale mam te wiele nadziei.
Myl, e mamy realn szans wykorzysta ten kryzys jako wspaniay start do lepszego maestwa.

LIZ

184

Michael stosowa kary i popenia emocjonalne naduycia, trudno wic byo przewidzie, jak
zareaguje na ten wyraz potrzeb i nadziei Liz, ale niezalenie od efektw list by dla niej pozytywnym
krokiem.

Radzi sobie w pracy

Kiedy emocjonalny szanta pojawia si w miejscu pracy, szczeglnie je

li dopuszcza si go przeoony, to bywa odczuwany jako problem niemoliwy do rozwizania. Czsto

si syszy opowieci o szefie z pieka rodem", a najgorsze jest w nich to, e wi si z tak
nierwnowag si. ywimy gbokie przekonanie, e nasze rodki do ycia s w rkach szantaysty i
zrzekamy si naszej siy na rzecz osoby, ktra wypaca nam pensj. Podobnie jak w zwizkach
damsko-mskich, pozwalamy czasem, by przykady szantau w miejscu pracy przeszy niezauwaone,
pozwalajc na ich eskalacj a do momentu, kiedy uwaamy, e jedyn moliwoci jest zoenie
wymwienia.

Poszerzanie naszych moliwoci. Kim, redaktor w czasopimie, czua si zupenie bezradna.

Cae ycie spdzam przy biurku z rkami przyklejonymi do komputera i telefonu. Jestem tak
przemczona, e prawie nie mog logicznie myle, a Ken nie przestaje raczy mnie swymi
negatywnymi porwnaniami. Mam wra

enie, e stara si mi narzuci niemoliwe do spenienia standardy. Nie jestem pracoholikiem, jak
niektrzy spord moich kolegw, i jeli nie bd pracowaa z zawrotn szybkoci, to zostan
skrelona z listy dobrych pracownikw. Kiedy wic nastpnym razem ta szalona firma zdecyduje si
ograniczy zatrudnienie, znajd si w wykazie pracownikw zagroonych zwolnieniem.

Nie mog zrobi nic innego, jak tylko poszuka sobie innej pracy. Ale jestem zupenie wyczerpana
emocjonalnie i fizycznie i kiedy wracam do domu, musz si z caych si stara, by nie wybuchn
paczem czy nie krzycze na moj bogu ducha winn rodzin. Nie mog rzuci pracy, bo potrzebujemy
pienidzy.

Nigdy nie wierzyam w pieko, ale teraz ju wiem, jak wyglda.

Nie ulegao wtpliwoci, e w yciu Kim co musiao si zmieni.

Wymagania stawiane przed ni przez szefa zagraay jej fizycznemu i psychicznemu zdrowiu, ale ona
podja decyzj - Nic nie mog zrobi" - ktra ograniczaa jej moliwoci do zera. Aby z tego
wybrn, musiaa postanowi, e okreli, czego potrzebuje i pragnie, a potem bdzie pracowaa choby nawet maymi krokami - nad dokonaniem zmian w swojej sytuacji.

Zaczymy przyglda si daniom Kena.

185

- Nie wiem, jak moemy to zrobi - powiedziaa. - To nie jest po prostu jedno danie. To nie
koczca si seria da. On myli, e mog pracowa bez koca, a ja nie mam ju si.

- Wic jak okreliaby to danie? - zapytaam.

- To co w rodzaju: Rb wszystko, co ci ka, albo..."

- Albo co?

- Albo wyrzuc ci, a przynajmniej powiem, e nie jeste tak dobra jak Miranda, najlepszy redaktor,
jakiego kiedykolwiek widzia wiat.

A skoro nie jestem doskonaa, to mona mnie spisa na straty.

- Mwiymy ju o porwnywaniu ci z Mirand, ale dlaczego mylisz, e jeli nie wykonasz kadego
zadania, do ktrego zmusza ci Ken, to twoja posada bdzie zagroona? - zapytaam. - Czy powiedzia

co takiego?

- Nie, raczej nie sowami - odpara. - Ale to wisi w powietrzu.

Kady wie, e nie mona wypa z ask.

- Czy rozmawiaa z nim o twoich problemach z rkami i szyj, jakie s skutkiem tak cikiej pracy? zapytaam.

- artujesz? - zdziwia si. -Wszyscy jestemy tam tylko pionkami.

Zwrciam uwag Kim na to, e wedug mnie opiera swe reakcje wobec szefa na raczej
niesprawdzonych zaoeniach. Potem poprosi

am j, by opisaa, jakie wymagania Kena wobec niej uwaaaby za rozsdne.

Kiedy miaa ju zdecydowany pogld na to, jakie wymagania mogaby zaakceptowa, skierowaa sw
uwag na nierozsdne elementy wymaga i zacza przyglda si temu, ile kosztoway one j i
innych ludzi.

- W mojej pracy nadgodziny s czym normalnym - mamy niemal pidziesiciogodzinny tydzie

pracy plus czytanie w weekendy -

powiedziaa Kim. - Wiem to i akceptuj. Ale ja pracuj wicej - okoo szedziesiciu, szedziesiciu
piciu godzin, a w soboty i niedziele dodatkowo przegldam artykuy. Nienawidz tej presji. Nie
znosz, gdy porwnuje si mnie z kim innym. To mnie nie motywuje, raczej wywouje lk i al.

Wreszcie poprosiam Kim, by powiedziaa, czego pragnie i potrzebuje.

- Chciaabym przekaza cz mojej pracy innym osobom. Chcia

abym te, by Ken powierza pewne zadania take moim wsppracownikom, nie wszystkie mnie odpara. - Zbyt wiele ode mnie da. Swoimi negatywnymi porwnaniami wywiera na mnie tak
presj i chc, aby przesta to robi. Chc, by prosi mnie o zrobienie czego, zamiast mnie do tego
zmusza.

W tym momencie powiedziaam:

- Duo mwisz o Kenie. A jaka jest twoja rola w tym wszystkim?

Kim zacza zastanawia si nad tym, co ona powinna zrobi.

186

- Jestem za, e pozwoliam, by do tego doszo. Wiem, e musz nauczy si mwi nie", kiedy czuj
si przemczona lub pokrzywdzona, albo kiedy chc potrzebuj czasu dla siebie. Dobrze by byo,
gdybym przez cay czas nie przewidywaa najgorszego.

Kiedy Kim zastanowia si nad swoj sytuacj, dostrzega, e dua cz presji, ktr odczuwa,
pochodzi raczej z jej wntrza ni z zewntrz.

Czy Ken zwolniby j, gdyby powiedziaa, e musi zwolni tempo, by chroni swoje zdrowie? Istniao
wielkie prawdopodobiestwo, e w ogle by o tym nie pomyla. Kim nie wspomniaa mu nawet o
tym, jak bardzo ta praca odbijaa si na jej zdrowiu - potrafia tylko zgadza si na wszystkie jego
dania. Ale teraz ju nie moga sobie na to pozwoli.

Konsekwencje pracy ponad siy stay si zbyt due. Kim uznaa, e to, co dotd uwaaa za swj
jedyny wybr - utrzyma status quo - tak naprawd nie byo adn opcj.

Perspektywa rozmowy z Kenem na ten temat przeraaa Kim, ale tak dugo wiczyymy, co mogaby
powiedzie, a poczua si pewniej.

W nastpnym rozdziale poka, w jaki sposb przedstawia swoj decyzj Kenowi, i jak uatwio im to
dalsz lepsz wspprac.

Nazwij to strategi. Jeli z twojego dowiadczenia wynika, e gdy sprbujesz pertraktowa czy
sprzeciwisz si szefowi, prawdopodobnie spotkaj ci niemoliwe do zaakceptowania konsekwencje,
to dopki twoje fizyczne i psychiczne zdrowie nie jest zagroone, moesz nadal wybiera ulego
wobec niego.

Jak znale sposb pracy z szefem, ktry jest emocjonalnym szantayst, zachowuje si irracjonalnie,
jest bardzo wybuchowy lub traktuje ci z pogard? Wikszo nas nie moe zmieni wasnej
osobowoci i nie zrobi tego, aby to przetrzyma, a wydaje si, e wanie tego wymagaj od nas
okolicznoci. Wiemy, e powinnimy uciec od zatruwajcej nas sytuacji, ale rzeczywisto jest taka, e
nie majc duych oszczdnoci czy propozycji innej posady, wielu ludzi nie moe sobie pozwoli na
luksus natychmiastowego odejcia. Rozwizanie polega na zmianie etykiety, nasze zachowanie
nazwiemy strategi zamiast ulegoci czy kapitulacj. Znacznie zmniejszy to twoje poczucie
beznadziejnoci i przekonanie, e znalaze si w pozycji ofiary. Sowo strategia sugeruje, e
dokonae wyboru, ktry jest czci korzystnego dla ciebie planu, i e on jest dokadnie taki, jak
powinien by. To twoja samoobrona.

Wskazwki dla strategicznych wzorcw przetrwania: 1. Nie toleruj czego, co jest szkodliwe dla
twego zdrowia.

To jedyny punkt, w ktrym koniecznie musisz si broni. Nie moesz si zgadza na naduywanie
twego fizycznego lub emocjonalnego zdrowia lub zagraanie mu.

187

2. Zdecyduj si inaczej nazwa swoj prac. Zamiast myle o twym miejscu pracy jako o
kamienioomach", skoncentruj si na nim jako na rodku do celu, ktry wybrae. Powiedz sobie na
przykad: Decyduj si pozosta w tej sytuacji, dopki nie bd mia do pienidzy, by dokona
zmiany". Jeli jeste daleki od podjcia decyzji o rezygnacji z pracy , wykorzystaj sw energi na to, by
nauczy si wszystkiego, czego moesz si nauczy na twym obecnym stanowisku, by wykorzysta
moliwoci szkolenia si czy szans nauczenia si czego od dowiadczonych kolegw. Skieruj energi
niechci wobec sytuacji na realizacj planu znalezienia z niej wyjcia.

3. Przygotuj kalendarz i plan dziaania.

Nie sugeruj, by bez koca znosi trudn sytuacj w pracy. Jakie dziaania podejmiesz, by zmieni t
sytuacj? Poszukasz nowego zajcia? Rozpoczniesz kurs? Postarasz si o awans? Zaczniesz pracowa
na inn zmian? Bdziesz odkada pienidze? Ile i jak czsto? Jak najbardziej konkretnie okrel to,
czego od siebie wymagasz, i zaangauj si w swj plan.

4. Zdecyduj si na podejmowanie drobnych dziaa prowadzcych do poprawy twojej sytuacji.

Nie ma potrzeby doprowadza do dramatycznej konfrontacji z szefem tyranem, zwaszcza jeeli

jeste przekonany, e twoja posada jest zagroona. Ale moesz podejmowa mae kroki, by
przetestowa sytuacj i wyraniej okreli swoj pozycj. Kim, na przykad, moga przerwa schemat
cigego odpowiadania tak" Kenowi, mwic mu, e musi zrobi co wanego, i nie bdzie moga
wykona dodatkowej pracy w okrelonym czasie. Moe bdzie zaskoczona, e Ken zechce z ni

wsppracowa, a nie dziaa przeciwko niej. Niektrzy z najwikszych tyranw ustpi, jeli bdziesz
trzyma si swego zdania i zaczniesz si broni. Paradoksalnie bd ci te bardziej szanowa.

Kiedy tylko zdecydujesz si wycign wszystkie moliwe korzy

ci z trudnej sytuacji, zauwaysz, e twj poziom stresu si obniy. Pamitaj, e troszczc si o siebie i
dokonujc wyborw, ktre stanowi cz jasnej strategii, a nie s reakcj opart na twoim lku,
bronisz swej integralnoci.

Kiedy wiesz ju wszystko, co trzeba wiedzie Czasem naprawd miarka si przebiera. Staralimy si
wyznacza granice i wyraa nasze potrzeby wobec drugiej osoby i przekonalimy si, e to wszystko
na nic. Maria przez kilka miesicy prbowaa pracowa z Jayem nad odbudow ich zwizku, ale bez
skutku.

188

Wiem, e daam mu tyle szans, Susan. Rozmawialimy i rozmawialimy. I prosiam go, by przyszed ze
mn na terapi, ale by tylko raz. I zgodzi si i ze mn do pastora, ale podczas rozmowy przez cay
czas kama i stara si go oczarowa.

Zwizek jest jak dzbanek z mlekiem. Czasem uda si go na czas woy z powrotem do lodwki, ale
jeli mleko zbyt dugo stoi na zewntrz i skwanieje, to nic nie przywrci mu sodkiego smaku. Zapyta

am Mari, czy uwaa, e tak wanie stao si pomidzy ni a Jayem.

Obawiam si, e tak. Nie mog pozwoli, by nadal tak mnie wykorzystywa.

Dzieci te yyby w cigym napiciu. Mam ochot kogo pogry i kiedy na nie patrz, to widz, e
one te. Maj nieszczliw matk, a wzorem jest dla nich ojciec, ktry kamie i zdradza on.

Nie bd ci okamywa, Susan. Przygldaam si sytuacji pod kadym moliwym ktem, chcc
znale sposb na utrzymanie rodziny. Taki krok jest dla mnie niezwykle bolesny - czuj si tak,
jakbym obcinaa sobie rce. Ale zda

am sobie spraw, e to najlepsze, co mog zrobi dla siebie i dla swoich dzieci. Moje ycie si
poprawi, ich ycie take. Kiedy si uspokajam, dostrzegam, e najwiksz krzywd byoby dla nich
ycie z takim ojcem jak Jay i ze zgorzknia, nieszczliw matk, ktra si dla nich powica. Wszyscy
musimy usun t trucizn z naszego ycia. To jedyna droga, abymy mogli wyzdrowie.

Zapewniam Mari, e bez wtpienia wybraa to, co jest najlepsze dla dzieci - tak sdz na podstawie
swojego dowiadczenia w pracy z rodzinami.

Rodzice czsto uwaaj, e musz zosta razem dla dobra dzieci", ale przekonaam si, e duo
bardziej destrukcyjna i traumatyczna jest dla dzieci sytuacja, w ktrej naraane s na codzienne
dawki wrogoci, jaka panuje pomidzy ich nieszczliwymi rodzicami, i na znoszenie ich rozpaczy - ni
przeycie rozwodu.

Maria odkrya prawd, ktra pomoe jej odnale spokj. Teraz pozostao jej tylko wytrwa przy
swojej decyzji.

Obroni swoje racje

Roberta take dosza do wniosku, e rozstanie jest konieczne. Nie moga nadal utrzymywa
kontaktw z rodzin.

Czuam potrzeb, by akceptowali to, co im mwi, i wierzyli w to - e mj ojciec bi mnie, kiedy byam
dzieckiem. Nie ma jednak sensu obwarowywa takimi warunkami naszego zwizku, bo od lat znam
moj rodzin i wiem, co zrobi.

Nie zaakceptuj prawdy o moim dziecistwie i bd mwi, e oszalaam, o ile 189

nie zgodz si z ich wersj wydarze. Sama ich widziaa, Susan, i obie wierny, e s gusi na moje
racje i jednocz si w swojej walce przeciwko mnie.

Nie mog zrobi tego, czego ode mnie chc, to znaczy zgodzi si z ich wersj rzeczywistoci. Nie
mog, jeli chc pozosta przy zdrowych zmysach. Myl wic, e jest tak, jak zawsze mi mwia albo oni, albo moje psychiczne zdrowie. I wybieram psychiczne zdrowie.

Roberta zdecydowaa si zawiadomi rodzin o swej decyzji na spotkaniu, ktre miao odby si w
mojej obecnoci, w szpitalu - w bezpiecznym dla niej otoczeniu. Miaa do dyspozycji personel szpitala,
terapeutk i olbrzymie wsparcie caego otoczenia, ktre pomagao jej przetrwa trudne chwile. Kiedy
przedstawia rodzinie swoj decyzj, poczua si zdrowsza i swobodniejsza, pomimo ich krytyki.

Jeli, podobnie jak Roberta, borykasz si z nastpstwami fizycznych naduy, masz za sob histori
depresji czy emocjonalnej nieodpornoci, a podje decyzj o rozstaniu z pewnymi ludmi w twoim
yciu - choby tymczasowym - zadbaj o to, by mie wsparcie. Jeeli nie masz terapeuty, to
wykorzystaj pomoc kogo, kto naprawd jest po twojej stronie - maonka, przyjaciela, brata czy
siostry. Poinformuj te osoby o swojej decyzji i uprzed, e bdziesz potrzebowa ich pomocy i
wsparcia w tych krytycznych chwilach twojego ycia.

Niewiele jest rzeczy bardziej stresujcych ni podejmowanie wanych yciowych decyzji.

Ambiwalencja, niepewno, wtpliwoci na wasny temat i duy niepokj to zupenie normalne stany
emocjonalne w takich chwilach. Przypominaj sobie jednak stale, e teraz przejmujesz inicjatyw,
zamiast tylko reagowa. To zmniejszy twj stres.

Powtarzaj sobie twoje wzmacniajce zdanie: Mog to znie" i wyobraaj sobie siebie, jak
opuszczasz obszar powikanych emocji i stajesz si obserwatorem. Obie techniki zapewni ci spokj i
stabilno w tym trudnym okresie. Oprcz tego istniej wspaniae uspokajajce zajcia, dostpne dla
kadego z nas. Medytacja, joga, kursy taca, sport czy hobby, spdzanie czasu z osobami, z ktrymi
dobrze si bawisz - wszystko to wywouje przepyw endorfin zwikszajcych przyjemne, a
zmniejszajcych nieprzyjemne uczucia. I oczywicie moesz te skorzysta z dobrego, niekoniecznie
drogiego, profesjonalnego wsparcia w tym czasie, kiedy szczeglnie potrzebujesz pomocy.

Niezalenie od tego, jak decyzj musisz podj, wykorzystaj opisane w tym rozdziale techniki, by
zatrzyma si, kiedy kto wywiera na ciebie presj, skoncentrowa si i obserwowa, co si dzieje i o
co druga osoba ci prosi. Kiedy podejmujesz decyzj opart na swoich wasnych kryteriach, a nie na

kryteriach szantaysty, to przerywasz cykl emocjonalnego szantau. Teraz wprowad swoj decyzj w
ycie.

190

ROZDZIA 10

Strategia

W szystkie przygotowania, ktre poczynie, wiody ci tutaj, do momentu, kiedy powiesz

szantaycie o swojej decyzji.

Wiem, e kbi si w twoim wntrzu wiele emocji - przera

enie, lk, niepokj - ktre tak czsto towarzysz zmianie behawioralnej.

Chciaabym teraz przekaza ci pewne strategie przedstawiania swoich racji i obrony swego
stanowiska, niezalenie od tego, jak reaguje druga osoba. Gwarantuj, e jeli bdziesz wiczy i
stosowa te cztery podstawowe strategie, to zmienisz rozkad si w zwizku. Te strategie niedefensywna komunikacja, zamiana przeciwnika w sprzymierzeca, wymiana handlowa" i
wykorzystanie humoru - to najskuteczniejsze znane mi narzdzia, ktre su do pooenia kresu
emocjonalnemu szantaowi.

Chciaabym by przy tobie, kiedy przekazujesz szantaycie swoj decyzj, ale to niemoliwe.
Przeka ci jednak scenariusz, ktrego moesz si nauczy, trzyma si go i odwoywa do niego,
kiedy masz do czynienia z emocjonalnym szantaem.

Poczyni jednak wan uwag: jeli mieszkasz lub jeste zwizany z osob nieprzewidywaln i
potencjalnie niebezpieczn, to nie uprzedzaj jej z gry, e zamierzasz j opuci. Zadbaj o siebie i
odejd.

Jeli w zwizku dochodzio do przemocy fizycznej, to bdziesz zagro

ony. Znajd dla siebie bezpieczne miejsce i zdobd pomoc, jeli nie rodziny, to ze schroniska dla
ofiar przemocy. Nie bd sam. Niech pomog ci odpowiednie suby i dobrze si tob zaopiekuj.
Byoby z mojej 191

strony nierozsdne i nieodpowiedzialne, gdybym zapewniaa ci, e te strategie oka si skuteczne

wobec osoby uciekajcej si do przemocy fizycznej.

Strategia 1: Niedefensywna komunikacja

Jak widzielimy, inni ludzie stawiali na swoim dziki temu, e krzyczeli na nas, dsali si, odgrywali
ofiar, grozili i oskarali. W reakcji na to dokadalimy stara, by przy wykorzystaniu dostpnych nam
narzdzi wznie bariery pomidzy nami a lkiem, poczuciem obowizku i poczuciem winy, ktre
zachowanie szantaystw w nas wywoywao.

Nie zgadzalimy si z tym, jak nas opisuj, Mwilimy: Nie jestem samolubny. To ty jeste
samolubny. Jak moesz tak o mnie mwi? Robi wszystko dla ciebie. Tak jak wtedy, kiedy..."

Prbowalimy czyta w ich mylach, kiedy cierpieli. Mwilimy:

Prosz, powiedz mi, co si stao. Co takiego zrobiem? Powiedz, co mam zrobi, by lepiej si
poczu?"

Prbowalimy zasuy na ich aprobat w nadziei, e przestan by z nas niezadowoleni.

Mwilimy: No dobrze, skoro tak ci to smuci, to mog zmieni moje plany (zrezygnowa z kursu,
nie podejmowa tej pracy, nie spotyka si z t przyjacik...)"

Prbowalimy wyjania, sprzeciwia si, tumaczy, nakoni ich do spojrzenia na problem z

naszego punktu widzenia. Mwilimy:

Dlaczego nie moesz myle rozsdnie? Nie widzisz, jak bardzo si mylisz? To, czego chcesz, jest
mieszne / szalone / nierozsdne /

obraliwe..."

Problem z takimi reakcjami polega na tym, e s one defensywne i tak naprawd zwikszaj
intensywno emocjonaln sytuacji. Prbujc chroni siebie dolewamy jeszcze oliwy do ognia.

Co by si stao, gdyby iskry poczucia winy, grb i negatywnych etykietek nie trafiay na podatny
grunt? Co by si stao, gdybymy nie starali si zmienia drugiej osoby, ale zamiast tego zmienili
scenariusz?

Gdybymy na presj wywieran przez szantayst zareagowali takimi zdaniami:

Przykro mi, e si martwisz.

Mog zrozumie, dlaczego tak to widzisz.

To interesujce.

Naprawd?

192

Krzyki / groby / wycofywanie si / pacz nie bd ju skuteczne i niczego nie rozwi.

Porozmawiamy, gdy poczujesz si spokojniejszy.

I najmniej defensywna reakcja ze wszystkich:

Masz absolutn racj [Nawet jeli tak nie mylisz.]

Te zdania s istot niedefensywnej komunikacji. Naucz si ich na pami i dodaj kilka wasnych.
Powtarzaj je na gos, a bdziesz robi to swobodnie. Jeli moesz, to przewicz to z przyjacielem.
Wane jest, by uczyni te zdania czci twego sownika i zawsze mia je w pogotowiu.

Nie bro i nie tumacz swojej decyzji czy siebie w reakcji na presj.

Wiem, e pocztkowo bdziesz czu si niezrcznie, wypowiadajc te zdania. Niewielu z nas ma

dowiadczenie z odpowiadaniem na ataki drugiej osoby krtkim, suchym zdaniem czy dwoma. Nie
przejmuj si za bardzo, jeli zauwaysz, e kusi ci, by te zdania rozwin - po prostu tego nie rb.

Niedefensywna komunikacja okae si skuteczna dla kadego, na kadym etapie nacechowanej

szantaem reakcji. Uczyam jej tysice ludzi i przez wiele lat posugiwaam si ni we wasnym yciu.
Nie znaczy to, e od pocztku byo to dla mnie atwe i e zawsze mi si udawao. Odczuwa

am takie samo ciskanie w odku i takie samo mocne bicie serca, jakie zna nieomal kady, i nadal
czasem je czuj. Ale obiecuj, e z kadym kolejnym razem, kiedy zastosujesz t strategi oraz inne,
jakie zamierzam tu przedstawi, bdzie ci atwiej. Jak przekonuje si wielu zaskoczonych tym

szantaystw, bez paliwa" od ofiary szantau wszystkie ich wysiki, ktre w przeszoci byy
skuteczne, teraz spezaj na niczym.

Niedefensywne przedstawienie decyzji

Josh wiedzia, e aby zachowa szacunek do samego siebie, uratowa zwizek z Beth i stworzy
moliwo odbudowania relacji z ojcem, musi przesta oszukiwa i powiedzie mu o swoich planach
polubienia Beth.

Zachciam go, by zebra si na odwag i przekaza t wiadomo jednoczenie obojgu rodzicom, aby
mie pewno, e matka usyszy j bezpo

rednio od niego, a nie w relacji ojca.

- Podoba mi si pomys wykorzystania tej niedefensywnej techniki - powiedzia Josh. - Ale musisz mi
pomc, bo nie wiem, co powiedzie ani jak to wszystko zaplanowa.

Zaczlimy od podstawowych zasad przedstawiania decyzji.

- Po pierwsze - powiedziaam - musisz tak to zorganizowa, by czu si najlepiej, jak to moliwe w tej
sytuacji, i by twoi rodzice byli tylko biernymi suchaczami.

193

Przedstawiajc drugiej osobie wan decyzj, zechcesz zapewne stworzy jak najlepsze warunki do
przeprowadzenia rozmowy. Oznacza to na przykad, e nie naley zaczyna rozmowy, gdy druga
osoba jest zmczona czy zirytowana, albo gdy po domu w najlepsze biegaj dzieci.

W wypadku ma czy partnera, powiedz mu, e chcesz z nim porozmawia, i wybierz taki moment, w
ktrym nikt nie bdzie wam przeszkadza. Wycz telefon. Jeli nie mieszkacie razem, to powiedz, e
chcesz mu co przekaza i okrel miejsce i czas rozmowy. Wybierz miejsce, w ktrym czujesz si
swobodnie. Pamitaj, e otoczenie emanuje pewn energi i dlatego nie naley wybiera takiego, w
ktrym strasz duchy przeszoci, czy takiego, ktre wypeniaj wspomnienia dajce ci poczucie
niszoci wobec drugiej osoby.

- Mog do nich zadzwoni i zaprosi ich do siebie na kaw i ciasto ktrego wieczoru - zastanawia si
Josh - ale wiem, e to bdzie dla nich kopot. Poza tym ich jest dwoje, a ja jeden. Myl, e spokojnie
to ja mog wybra si do nich.

Zapytaam, czy z domem rodzicw nie wie si zbyt wiele wspomnie - widokw czy przedmiotw,
ktre mog przywoa obrazy z jego dziecistwa.

- Och, nie - odpar. - To nie jest dom, w ktrym dorastaem. Rodzice przeprowadzili si do
kondominium, to raczej co w rodzaju hotelu, nie przypomina zupenie naszego dawnego domu.
Wiesz, oni nie s okrutni. Po prostu maj takie ograniczone pogldy.

Kiedy ju okrelie miejsce i czas, zastanw si, co dokadnie powiesz. Zasugerowaam Joshowi, by na
pocztek poprosi rodzicw, by wysuchali go, nie przerywajc mu i nie sprzeciwiajc si, i
poinformowa ich, e kiedy skoczy, bd mogli powiedzie, co tylko zechc. Potem moe
przedstawi swoj decyzj. Pracujc razem, zaplanowalimy tak wypowied.

Mamo i tato, chc, bycie usiedli i wysuchali mnie. Nieatwo bdzie mi to powiedzie. Dugo si nad
tym zastanawiaem i poniewa kocham was i szanuj, chc by z wami szczery i przerwa t
nieprzyjemn sytuacj, jaka si pomidzy nami wytworzya. Chc, bycie wiedzieli, e podjem
decyzj o polubieniu Beth. Bardzo wstydz si tego, e od kilku miesicy ukrywaem mj zwizek z
ni. Robiem to, bo boj si was. Boj si waszej zoci i dezaprobaty.

Teraz te bardzo si boj.

Josh osiga duo ju na samym pocztku. Przedstawia swoje warunki spotkania. Wyraa swoje
uczucia, zarwno te zwizane z ca sytuacj, jak i te, ktre si aktualnie pojawiaj. Przyznaje si do
wcze

niejszej nieszczeroci i wyraa pragnienie, by z ni skoczy. Wreszcie oznajmia swoj decyzj.

194

Chc, bycie wiedzieli, e nie moecie powiedzie czy zrobi nic takiego, co skonioby mnie do zmiany
decyzji. To moja decyzja i moje ycie. Teraz bd mg si przekona, czy waniejsze jest dla was to,
by postawi na swoim, czy te, by utrzymywa ze mn kontakty. Przykro mi, e nie zakochaem si w
miej dziewczynie z katolickiej rodziny. Nie, waciwie to nie jest mi przykro! Moecie albo
zaakceptowa moj decyzj i by czci mojej nowej rodziny, albo nie.

Mamo, tato, proponuj, bycie to spokojnie przemyleli i zadecydowali, co chcecie zrobi.

Josh trwa przy swojej decyzji, dajc swym rodzicom wybr: mog j zaakceptowa lub nie. W kocu,
proponuje im, by nie reagowali natychmiast, ale zastanowili si nad tym, co powiedzia.

Przewidywanie odpowiedzi

Zachciam Josha, by wiczy t wypowied tak, jakby by aktorem, ktry uczy si na pami tekstu
sztuki. Moesz robi to w obecnoci przyjaciela, mwi do pustego krzesa albo do fotografii twojego
szantaysty.

Na pocztku prawdopodobnie bdziesz si czu dziwnie, ale im wicej bdziesz wiczy, tym bardziej
pewny siebie si poczujesz, kiedy nadejdzie czas rozmowy z prawdziw osob, ktra w przeszoci tak
mistrzowsko tob sterowaa.

Jeli masz do przedstawiania drugiej osobie kilka warunkw, to dobrze bdzie zapisa je na kartce i
zaglda do nich podczas rozmowy, informujc rozmwc, e to wanie robisz. Ale prosz, wicz
wypowiadanie twojego tekstu gono, nie tylko w mylach. Takie przygotowanie bardzo ci pomoe.

- Ciesz si, e wicz - powiedzia Josh - martwi si jednak nie o to, czy powiem, co mam
powiedzie, ale o to, co oni powiedz. Wystarczy mi sam widok ojca, ktry gotuje si ze zoci.

Pomogam Joshowi zagodzi jego lk przed reakcj rodzicw, stosujc odgrywanie rl i pozwalajc
mu przewiczy odpowiedzi na pytania oraz uwagi, ktrych najbardziej si obawia. Ty te moesz
przewiczy to z przyjacielem lub samodzielnie.

- Jak mylisz, jak reakcj najtrudniej ci bdzie przyj? - zapytaam. - Chyba, jeli ojciec powie:
Wiesz, e to oznacza, i nie mog ci duej pomaga w interesach".

- A twoja odpowied?

- Pieprz to. Nie potrzebuj twoich pienidzy!"

- C, myl, e uda nam si znale co mniej prowokacyjnego.

- Dobra. A moe: Przykro mi, e tak uwaasz. Podjem ju decyzj".

195

Przewiczylimy ca seri moliwych odpowiedzi. Moe ty zechcesz zrobi to samo.

SUSAN (jako ojciec Josha): Nie moemy popiera tego maestwa. Boli mnie i dziwi, e mnie
okamywae.

JOSH: Nie jestem dumny z tego, e kamaem, tato. Baem si.

Przykro mi, e tak si czujesz, ale oeni si z Beth.

SUSAN: A co powie twoja matka?

JOSH: Zao si, e pierwsze o co zapyta, to: A co bdzie, kiedy bdziecie mieli dzieci? Czy polecie
je do katolickiej szkoy? Czy wychowacie je po katolicku?" Jeszcze si nawet nie pobralimy, ale
mama zawsze martwi si na zapas.

SUSAN: A ty jej powiesz...

JOSH: Mamo, wychowamy je z wielk mioci i nauczymy by dobrymi ludmi.

SUSAN (jako matka): Chc wiedzie, czy bd katolikami czy ydami.

JOSH: A ja powiem: Podejmiemy t decyzj, kiedy bdziemy mieli dzieci, mamo, kiedy bdzie to
rzeczywistoci.

W tej chwili to ostatnia rzecz, o jak si martwi".

Kiedy Josh naprawd przedstawia swoj decyzj rodzicom, by

bardzo zdenerwowany, ale trzyma si swego planu i nie pozwoli si zepchn na pozycj obronn.

Nie byo to atwe spotkanie. Serce bio mi tak mocno, e wydawao mi si, i rodzice to sysz. Miaem
mdoci. Pilnowaem swego oddechu i kilkakrotnie powtrzyem sobie: Mog to znie". Pomagao,
ale byo mi bardzo ciko.

Ojciec robi, co mg, by odwie mnie od mojej decyzji. Najpierw powiedzia:

- Dlaczego nam to robisz? Jak moesz tak nas rani?

Czuem si, jakby wbi mi n w serce, ale powiedziaem tylko: - Przykro mi, e tak to widzisz, tato.

Wyglda na zaskoczonego, ale nie rezygnowa. Oznajmi mi: - Jeli oenisz si z t dziewczyn, to nie
bdziesz ju czonkiem naszej rodziny. To zabija twoj matk.

A ja na to: - Tato, to twoje groby zabijaj nasz zwizek. Wiem, e jeste na mnie zy i e si martwisz.

Potem powiedzia co, na co byem przygotowany: - Nie mog uwierzy, e mnie okamywae.

Odpowiedziaem: - Kamaem, bo si ciebie boj. Mam nadziej, e moemy to zmieni.

Ojciec widzia, e nic nie skutkuje i uciek si do innego argumentu: - Po tym wszystkim, co twoja
matka i ja zrobilimy dla ciebie...

196

Powiedziaem wwczas: - Tato, jestem wam za wszystko bardzo wdziczny, ale moja wdziczno nie
jest a tak wielka, bym pozwoli wam decydowa, z kim mam si oeni.

Jego ostatnim argumentem byo porwnanie mnie do mojego brata, ktry oeni si z katoliczk i ma
duo maych katolickich dzieciakw. Odparem mu na to: - Tato, nie mog by taki jak Eryk, bo nie
jestem Erykiem, tylko sob.

W tym momencie dostrzegem, e nie wie ju, co powiedzie. Zrobiem wic to, co sugerowaa powiedziaem, e wydaje mi si, i potrzebuj czasu do namysu.

Na koniec tata odezwa si: - Prosisz mnie o to, bym wiele znis. Mam zasady i przekonania, ktre
duo dla mnie znacz i nie wiem, czy bd mg zaakceptowa twoj decyzj, czy nie.

Kiedy wstaem, odprowadzili mnie do samochodu. Otworzyem jeszcze okno, a on doda: - Zawsze
uczyem ci, by broni swego zdania, ale nie sdziem, e bdziesz to robi wobec mnie.

A kiedy odjedaem, miaem wraenie, e si umiechn.

Josh stawi czoo swojemu najwikszemu lkowi - obawie przed niezadowoleniem rodzicw. I co si
stao? Nikt nie umar. Dom si nie zawali. Nie nastpi koniec wiata. Nie byo to dla niego przyjemne
dowiadczenie, ale przynioso mu poczucie ulgi i szacunku do samego siebie. - Czuj si, jakbym urs
o trzy metry - powiedzia mi.

Tak odzyska sw integralno.

W prawdziwym yciu, w ktrym s realni ludzie, a emocje i interakcje s bardzo zoone, rzadko
zdarzaj si hollywoodzkie zakoczenia. Bardzo chciaabym mc powiedzie, e rodzina Josha
zdecydowaa si przyj jego now on, ale tak nie byo. Ojciec Josha zdecydowa, e nie chce straci
syna, ale do tej pory nie zaakceptowa Beth i nie okazuje jej ciepych uczu. Josh ze smutkiem
stwierdzi, e cho nie chce cakowicie zrywa stosunkw z rodzicami, to musi ograniczy ilo
spdzanego z nimi czasu. Ma ogromn nadziej, e rodzice wkrtce zmieni swoje nastawienie - by
moe, kiedy pojawi si wnuki - i ja te mam tak nadziej. Ale nawet jeli tak si nie stanie, to Josh
zrobi co, co jest naprawd zdrowe. Jego szacunek do samego siebie i integralno pozostay
nietknite, a on sam czuje si duo lepiej ni wtedy gdy by nieszczery wobec rodzicw i nie
przyznawa si do zwizku z Beth.

W niektrych wypadkach rodzice i inne bliskie nam osoby zmieniaj swoje zachowanie. Wane jest
to, co zrobisz ze sob, i kim jeste, kiedy nadchodzi czas, by si sprzeciwi.

197

Jak radzi sobie z najczstszymi reakcjami

Poniewa tak dobrze znasz drug osob, zapewne potrafisz przewidzie jej reakcje na twoj decyzj.
Ale poniewa wikszo nas nie ma wielkiej praktyki w stosowaniu niedefensywnej komunikacji,
moemy mie trudnoci z szybkim znalezieniem waciwej odpowiedzi, zwaszcza je

li staramy si zmniejszy emocje towarzyszce rozmowie.

Nie przejmuj si, e nie odpowiadasz szybko - masz wiele czasu, by zebra myli, poza tym dobrze jest
pomilcze, by przemyle sowa drugiej osoby, zanim zaczniesz mwi. Wane jest, by oprze si
tendencji do powracania do starych wzorcw, ktr wykazujemy, gdy si niepokoimy i nie wiemy, co
powiedzie. Chciaabym pokaza ci kilka konkretnych sposobw odpowiadania na najczstsze
reakcje. Bardzo wane jest to, by wiczy wypowiadanie tych zda, dopki nie bdziesz czu si z tym
zupenie naturalnie.

Jak reagowa na:

1. Katastroficzne przewidywania i groby. Prokuratorzy"

i biczownicy" mog prbowa wywiera na ciebie presj, by zmieni

decyzj. Bombarduj ci na przykad wizjami kracowo zych konsekwencji wprowadzenia twojej

decyzji w ycie. Nigdy nie jest atwo oprze si lkowi, e ich ponura wizja stanie si rzeczywistoci,
szczeglnie kiedy stale sugeruj: Stanie si co zego - i to z twojej winy". Ale trwaj przy swoim.

Kiedy mwi:

Jeli si mn nie zaopiekujesz, to skocz w szpitalu / na ulicy /

bez pracy.

Nigdy nie zobaczysz ju dzieci.

Zniszczysz t rodzin.

Nie jeste ju moim dzieckiem.

Nie uwzgldni ci w moim testamencie.

Zachoruj.

Nie poradz sobie bez ciebie.

Sprawi, e bdziesz cierpia.

Bdziesz aowa.

Ty powiedz:

To twj wybr.

Mam nadziej, e tego nie zrobisz, ale ju podjem decyzj.

Wiem, e w tej chwili jeste bardzo zy. Ale kiedy bdziesz mia

czas, by si nad tym zastanowi, moe zmienisz zdanie.

Moe porozmawiamy o tym pniej, kiedy bdziesz spokojniejszy.

Groby / cierpienie / zy nie bd ju na mnie dziaa.

Przykro mi, e ci to martwi.

198

2. Wyzwiska, etykietki, negatywne sdy. Kiedy kto ci wyzywa, najbardziej naturaln reakcj jest
ch obrony, ale moe ona przywie ci do bezcelowego przerzucania si z szantayst zdaniami:
Nie jestem!"/Ty te jeste!". Zamiast tego, we gboki oddech i pozwl, by lk, poczucie
obowizku i poczucie winy cichy w twoim odku, podczas gdy ty posuysz si gow. Pamitaj, e
kiedy twoim celem jest przedstawienie twojej decyzji i wytrwanie przy niej, nie twoje uczucia s dla
ciebie najwaniejsze, tylko twoje sowa. Zmienimy najpierw zachowanie, a pniej zwrcimy uwag
na to, co dzieje si w twoim wntrzu.

Kiedy szantaysta mwi:

Nie mog uwierzy, e jeste tak samolubny. To do ciebie niepodobne.

Mylisz tylko o sobie. Nigdy nie bierzesz pod uwag moich uczu.

Naprawd mylaem (mylaam), e jeste inna (inny) od reszty kobiet (mczyzn), z ktrymi dotd
byem (byam). Chyba si myliem (myliem).

To najgupsza rzecz, jak kiedykolwiek syszaem.

 Kady wie, e dzieci powinny szanowa swych rodzicw.

Jak moesz by tak nielojalny?

Jeste idiot.

Ty powiedz:

Masz prawo do wasnej opinii.

Jestem pewien, e wanie tak to dla ciebie wyglda.

Moliwe.

Moe masz racj.

Musz si jeszcze nad tym zastanowi.

Nigdy do niczego nie dojdziemy, jeli bdziesz mnie obraa.

Przykro mi, e si martwisz.

3. Zabjcze dlaczego" i jak". Druga osoba bdzie by moe pragna pozna uzasadnienie twojej
decyzji i domagaa si od ciebie wyjanie. Moesz uwaa. e nareszcie masz szan by powiedzie
wszystko, co ci ley na wtrobie -jak ta osoba ci krzywdzia, jak bezmylnie si wobec ciebie
zachowywaa, jak bardzo jeste wcieky, i e nie zamierzasz duej tego znosi. Zdaje si, e twj
szantaysta daje ci pretekst do wygoszenia rozbudowanej obrony. Nie rob tego!

Skoncentruj si na swoim celu. Przedstawiasz swoj decyzj - i koniec. Jeli chcesz zatrzyma proces
szantau, to nie wracaj do waszego nieporozumienia. Naprawd nie dotyczy ono tego, dokd
wyjecha na wakacje, ani tego, czy oddasz drugiej osobie przysug. Dotyczy wzorcw zachowa,
polegajcych na tym, e druga osoba zawsze chce postawi na swoim, a ty stale ustpujesz. Poniewa
naprawd chcesz zmieni 199

ten schemat, nie sprzeczaj si, nie tumacz, nie bro i na pytania Dlaczego?", nie odpowiadaj:
Dlatego, e...".

Zamiast tego, kiedy szantaysta mwi:

Jak moesz mi to robi (po tym wszystkim, co zrobiem dla ciebie)?

Dlaczego rujnujesz moje ycie?

Dlaczego jeste tak uparty / samolubny ?

Co ci si stao?

Dlaczego tak si zachowujesz?

Dlaczego chcesz mnie zrani?

Dlaczego robisz z tego tak wielk spraw?

Ty powiedz:

 Wiedziaem, e nie bdziesz z tego zadowolony, ale tak musi by.

Nikt z nas nie jest niegodziwy. Po prostu pragniemy czego innego.

Nie chc przyjmowa wicej ni poowy odpowiedzialnoci.

Wiem, jak bardzo jeste zy / rozczarowany / zmartwiony, ale tego nie mona negocjowa.

Patrzymy na to inaczej.

Jestem pewien, e tak to widzisz.

Przykro mi, e si martwisz.

Jak radzi sobie z milczeniem

Ale co z osob, ktra szantauje dsaniem si i cierpitniczymi minami? Kiedy nic nie mwi, co ty
moesz zrobi lub powiedzie? Dla wielu ofiar szantau ta cicha zo jest o wiele trudniejsza do
zniesienia ni otwarty atak.

Czasem wydaje si, e w wypadku takiego szantau nic nie odnosi skutku i czasem rzeczywicie tak
jest. Najwikszy sukces osigniesz wtedy, gdy bdziesz si trzyma zasad niedefensywnej komunikacji
i pamita o tym, co masz robi, a czego nie robi.

Kiedy masz do czynienia z milczcym szantayst:

Nie oczekuj, e zrobi on cokolwiek, by przyczyni si do rozwizania konfliktu.

Nie bagaj, by powiedzia ci, co jest nie tak.

 Nie chod za nim krok w krok, czekajc na reakcj (bo to tylko sprawi, e wycofaj si jeszcze
bardziej).

Nie krytykuj, nie analizuj i nie interpretuj jego charakteru, motyww postpowania,
nieumiejtnoci bezporedniego komunikowania si.

Nie przyjmuj odpowiedzialnoci za to, co go martwi, by wprawi go w lepszy nastrj.

Nie pozwalaj mu zmienia tematu.

Nie daj si oniemieli przez napicie i zo, ktre wisz w powietrzu.

200

Nie pozwl, by frustracja doprowadzia ci do wypowiadania grb, ktrych nie zamierzasz speni
(na przykad: Jeli nie powiesz mi, co jest nie tak, to nigdy si do ciebie nie odezw").

Nie zakadaj, e jeli w kocu ci przeprosi, to bdzie to oznaczao trwa zmian w jego
zachowaniu.

Nie spodziewaj si wielkich zmian w jego osobowoci, nawet jeli zaczyna zauwaa, co robi i chce
pracowa nad tym, by to zmieni. Pamitaj: Zachowanie moe si zmieni. Style osobowoci
zazwyczaj si nie zmieniaj.

Korzystaj z takich technik:

 Pamitaj, e masz do czynienia z osob, ktra czuje si bezradna i obawia si, e j zranisz lub
opucisz.

Rozmawiaj z ni, kiedy jest w stanie wysucha, co masz do powiedzenia. Rozwa napisanie listu. To
moe jej si wydawa mniej zagraajce.

Zapewnij j, e wysuchasz jej bez rewanowania si, jeli bdzie chciaa ci powiedzie, dlaczego jest
za.

Posuguj si taktem i dyplomacj. To przekonaj, e nie bdziesz wykorzystywa jej saboci i

obrzuca oskareniami.

Mw uspokajajce zdania w rodzaju: Wiem, e teraz jeste zy, chciabym wic przedyskutowa to
z tob, kiedy tylko bdziesz mg o tym porozmawia". Potem zostaw t osob sam. Jeli tego nie
zrobisz, to wycofa si jeszcze bardziej.

Nie obawiaj si powiedzie, e jej zachowanie ci denerwuje, ale zacznij od pochwa. Na przykad:
Tato, naprawd zaley mi na tobie i uwaam ci za jednego z najmdrzejszych ludzi, jakich znam, ale
naprawd drani mnie, kiedy za kadym razem gdy si w czym nie zgadzamy, milkniesz i odchodzisz.
To szkodzi naszym stosunkom i zastanawiam si, czy nie moglibymy o tym porozmawia".

Koncentruj si na kwestii, ktra ci martwi.

Kiedy powiesz ju o tym, co ci gnbi, spodziewaj si ataku, poniewa druga osoba odbiera twoj
wypowied jako atak na siebie.

Daj jej do zrozumienia, e wiesz, i jest za i powiedz, co chcesz zrobi z dan sytuacj. Na przykad:
Przykro mi, e jeste niezadowolona z tego, i si nie zgadzam, by twoi rodzice zatrzymali si u nas,
kiedy bd w miecie, ale poszukam dla nich miego hotelu i mog czciowo pokry koszty ich
wakacji".

Zaakceptuj fakt, e w wikszoci wypadkw, jeli nie zawsze, to ty bdziesz musia zrobi pierwszy
krok.

 Pozostaw niektre sprawy ich wasnemu biegowi.

To s jedyne techniki dajce szans przerwania typowego sposobu reagowania, charakterystycznego

dla milczcego, penego zoci 201

szantaysty - a wyglda on tak: Spjrz, jaki jestem niezadowolony i to wszystko twoja wina. Teraz
przypomnij sobie, co zrobie le, i zastanw si, jak moesz mi to wynagrodzi". Wiem, jak trudno
jest zachowywa si racjonalnie, kiedy mamy raczej ochot udusi drug osob, ale to jedyny znany
mi sposb, by stworzy atmosfer, umoliwiajc zmian. Twoje najtrudniejsze zadanie to
zachowywa si niedefensywnie i przekona niewyraajc zoci osob, e nie ma nic zego w
odczuwaniu zoci, cho przez cae ycie bya innego zdania.

Zachowa spokj, kiedy odczuwa si wcieko Duo mwilimy o tym, jak radzi sobie ze zoci
szantaysty, ale jak sami mamy zachowywa si niedefensywnie, kiedy w nas take buzuje zo?
Allen, ktrego ona, Beverly, wykorzystywaa dzieci jako bro w swym postpowaniu z nim, opisa to
frustrujce podwjne wizanie podczas jednej z sesji.

W zeszym tygodniu wziem dzieci na camping, a kiedy je odwiozem, Beverly zacza wrzeszcze, bo
byy zmczone i brudne. wietnie si bawiy, ale ona stwierdzia, e daem im w ko". Potem
powiedziaa, e jeli nie bd si lepiej nimi opiekowa, to postara si zmniejszy czas ich wizyt u
mnie. Wiem, e to by bd, ale wybuchem i zaczlimy wrzeszcze na siebie jak para wariatw. Ale
ona doprowadza mnie do wciekoci. Jak mie grozi, e uniemoliwi mi widywanie moich dzieci? Co,
do diaba, mam teraz zrobi?

Istniej sytuacje, w ktrych nie mona znale magicznych rozwiza. Beverly czua si gboko
zraniona przez rozwd, a poniewa jej ataki na Allena nasiliy si, od kiedy ponownie si oeni,
oczywiste byo to, e jej uczucia mogyby zmieni si tylko wtedy, gdyby i on by

nieszczliwy. Tego oczywicie nie naleao bra pod uwag, ale Allen mg zmieni te swoje
zachowania, ktre przyczyniay si do stwarzania napi.

- Wiem, e jeste wcieky - powiedziaam - ale musisz si nauczy nad tym panowa. Cakiem dobrze
ci idzie posugiwanie si niedefensywn komunikacj z Jo, dlaczego wic nie sprbujesz tego z
Beverly?

Najtrudniejsza rzecz to zachowa spokj, kiedy masz ochot kogo zamordowa.

- Dobrze mnie przeszkolia, Susan - odpar z szerokim umiechem. - Wiem, e chcesz teraz
powiedzie, i jedyn osob, ktr mog zmieni, jestem ja sam.

- Wanie - przytaknam. - Twoje zadanie polega na tym, by panowa nad swoimi reakcjami, choby
Beverly zachowywaa si zupenie nieracjonalnie, i mwi, na przykad, co takiego: Przykro mi, e
202

jeste niezadowolona z naszego wyjazdu na camping, ale dzieci naprawd wspaniale si bawiy. Czy
czuaby si lepiej, gdybym planujc co takiego, wyjani ci przed wyjazdem, co bdziemy robi i
czego masz oczekiwa?" Powiedziae mi te, e kiedy przyjedasz po chopcw, to nie s jeszcze
gotowi, a czasem nawet nie ma ich w domu. To denerwujce, ale poniewa to ona opiekuje si
dziemi, ma nad tob przewag i musisz to zaakceptowa, inaczej bdziesz stale wcieky albo
sfrustrowany.

Wr do uspokajajcych zda. Zamiast dawa upust zoci, we

gboki oddech i powiedz: Naprawd bybym ci wdziczny, Beverly, gdyby dzieci byy gotowe, kiedy
po nie przychodz. Moe mgbym co zrobi, by ci to uatwi?". Mog przewidzie, jak zareaguje, ale
obiecuj ci, e ty poczujesz si duo lepiej.

Strategia 2: Zmieni szantayst w sprzymierzeca Kiedy dochodzi do impasu w relacji z szantayst,

czsto pomocna okazuje si zmiana tematu rozmowy polegajca na zaangaowaniu drugiej osoby w
proces rozwizywania problemw. Proba o pomoc, sugestie czy informacje moe otworzy
moliwoci, ktrych dotd nie rozwaa

e. Naturalne jest te to, e inne osoby chtniej bd si angaoway w realizacj decyzji, jeli
uczestniczyy w jej podejmowaniu. Jeli podejdziesz do drugiej osoby z zainteresowaniem i chci
uczenia si, to moesz bardzo szybko zmieni ton rozmowy, ktra zacza przybiera form atakw i
obrony.

Oto pytania, ktre mog pomc ci przebi si przez animozje i napicie:

Czy moesz pomc mi zrozumie, dlaczego to dla ciebie takie wane?

Czy moesz mi zaproponowa, co moglibymy zrobi, by rozwiza problem?

Czy pomoesz mi znale co, co moglibymy zrobi, by nasz zwizek sta si bardziej
satysfakcjonujcy?

Czy moesz pomc mi zrozumie, dlaczego jeste tak zy / niezadowolony?

Dodatkowo, polecam co, co nazywam cudownym narzdziem"

(prawda, e brzmi to tak jak gdybym reklamowaa co w telezakupach?).

Jest to strategia polegajca na tym, e zachcasz drug osob do wsplnego wyobraania sobie
zmian, jakie chcielibycie przeprowadzi, czy te wsplnego rozwizywania problemu.

203

Wprowad cudowne narzdzie" poprzez takie zdania:

 Zastanawiam si, co by si stao, gdyby...

Zastanawiam si, czy moesz mi pomc w znalezieniu sposobu, by...

Zastanawiam si, jak moemy zrobi to lepiej / sprawi, by to dobrze funkcjonowao?

Zastanawiajc si nad czym razem z drug osob, pobudzamy wyobrani, a nawet wprowadzamy
element zabawy - s to niedefensywne zachowania w ich najprzyjemniejszej postaci. Ludzie nie lubi
by atakowani, ale czsto chc pomc komu w rozwizaniu problemu.

Wysuchanie propozycji rozwiza

Zwizek Allena z Jo by duo mniej skomplikowany ni jego zwizek z Beverly, poniewa opiera si na
mioci i pragnieniu bycia razem. Allen chcia jednak lepiej radzi sobie z tym, e nowa ona tak
bardzo go potrzebuje. Po kilku dniach tumaczenia jej, e musi wyjecha w interesach, przyszed do
mnie, szukajc pomocy w rozwizaniu problemu.

Nie wiem, co mog zrobi, by mniej przeywaa nasze kilkudniowe rozstanie.

Nie pomoe mi, jeli jej powiem: Nie obchodzi mnie, jak si czujesz. Nie dbam o to, jak bardzo si
martwisz. Musz wyjecha w t podr". Potem musiabym przejmowa si nie tylko moj podr,
ale i paczc on.

Powiedziaam Allenowi, e mgby zmniejszy nieco stres zwizany z przedstawieniem swojej decyzji
Jo, gdyby zapyta j, co mogoby zagodzi jej lki zwizane z samotnym przebywaniem w domu.
Przypomniaam mu, e do jego zada nie naley rozwizywanie emocjonalnych problemw ony czy
radzenie sobie z traumatycznymi przeyciami z jej dziecistwa, ktre uczyniy z niej osob tak bardzo
zalen.

Musi zrobi to sama, tak by ich maestwo mogo stanowi zwizek partnerski, a nie przypomina
relacji rodzic-dziecko. Allen mg jednak uczyni z niej swego sprzymierzeca. wiczylimy zdania:
Zastanawiam si, czy..." i Musz zrozumie, co mog zrobi". Miay one suy temu, by Allen

pozyska dla swojej decyzji wsparcie Jo, ktre miaoby zastpi wywieran przez ni presj, by decyzj
t zmieni.

- Dobrze - powiedzia Allen. - Moe co takiego: Jo, musz wyjecha do San Francisco na kilka dni i
zastanawiam si, czy, zanim zaczniesz si martwi, mogaby pomc mi zrozumie, dlaczego
zachowujesz si tak neurotycznie, gdy oddalam si choby na chwil".

- Nie, Allen. Nie chcemy nikomu przylepia etykietek, tylko uzyska informacj. Jo moe mie jakie
sugestie, jak poprawi sytuacj, musisz wic j o to zapyta. Moe: Jo, musz wyjecha subowo na
204

kilka dni. Wiem, jak bardzo si martwisz, kiedy musimy si rozsta, ale to wana podr. Zastanawiam
si, co mog zrobi, by lepiej zniosa mj wyjazd".

Ujmujc problem w ten sposb, Allen okazywa, e uczucia ony s dla niego wane. Nie obraa jej,
ale te nie zostawia moliwoci, e odwoa wyjazd.

To byo duo atwiejsze, ni mylaem. Powiedziaem Jo, nad czym pracowali

my, a kiedy tylko zapytaem, co zmniejszyoby jej niepokj zwizany z moim wyjazdem, ona
powiedziaa: Zabierz mnie ze sob". Odparem, e to nie stanowi problemu, ale wyjedam w podr
subow, a nie na wakacje, wic prawdopodobnie wikszo czasu spdzi sama, bo ja zaplanowaem
wiele spotka. Najpierw odrzeka, e to nic nie szkodzi, e lubi hotele, ale potem, po przemyleniu,
dosza do wniosku, e lepiej bdzie si czua w domu. Zatem sama zdecydowaa, e zostanie. Prosia
tylko, bym dzwoni do niej co wieczr.

Boe, to bya taka ulga. Nigdy wczeniej nie rozwizywalimy problemw w ten sposb. Zawsze byo
wszystko albo nic.

Gwna zmiana polegaa na podjciu przez Allena decyzji, e zrobi to, co musi zrobi, i razem z on
popracuje nad tym, by bra pod uwag jej uczucia. Wsplnie znaleli rozwizanie, ktrego Allen

mgby nie dostrzec lub nie zasugerowa, gdyby nie zdecydowa si wsppracowa z Jo - zamiast z
ni walczy.

Poprosi szefa o pomoc

Kim wykorzystaa rnorodne techniki niedefensywnego porozumiewania si, aby przekaza swemu
szefowi, Kenowi, e chciaaby, by przesta stosowa wobec niej negatywne porwnania oraz by mniej
obci

a j prac, gdy ona musi zadba o swoje zdrowie. Szczeglnie podobaa jej si idea znalezienia w
nim sprzymierzeca, poniewa - jak powiedziaa:

Nie mam takiej pozycji, by ustala prawa czy narzuca moj wol, ale mog robi to, co wszyscy
mamy robi w pracy - dobrze pracowa w zespole. Dawniej oznaczao to dla mnie, e trzeba robi
wszystko, o cokolwiek mnie poprosz. Ale teraz zaczam myle o tym raczej jak o prawdziwej pracy
zespoowej, w ktrej robi si wszystko, co mona, i angauje si maksymalnie, kiedy sytuacja jest
napita, a troch zwalnia tempo, kiedy potrzebuje si czasu dla siebie albo kiedy trzeba zadba o
swoje zdrowie.

Kim chciaa te pooy kres presji wywieranej przez Kena i wpadymy na pomys przeprowadzenia z
nim takiej rozmowy: 205

Ken, moe nie zdajesz sobie z tego sprawy, ale zauwayam, e stale porwnujesz mnie z Mirand. W
przeszoci by to bardzo skuteczny sposb, by skoni mnie do pracy ponad siy, ale od tej chwili to
ju nie bdzie skuteczne. Bd wykonywaa sto dziesi procent normy i zrobi tyle, ile mog bez
szkody dla mojego zdrowia. Chc nadal dobrze pracowa, poniewa naprawd lubi t prac. Ciesz
si, e mnie szanujesz i oczywicie szanuj ciebie. Ale prosz, przesta bawi si ze mn w to dobre niedobre dziecko". Jestemy dwojgiem dorosych ludzi. Nie jeste moim ojcem, a ja twoj crk.
Jestem od ciebie trzy lata starsza, na mio bosk. A Miranda nie jest moj siostr, wic dajmy sobie
spokj z t dysfunkcyjn rodzin.

Kim, tak jak kady, kto dobrze wypowiada si na pimie, a nie potrafi tego zrobi w bezporedniej
rozmowie, musiaa przewiczy te sowa. Poprosia przyjacik, by jej wysuchaa i odegraa rol
Kena.

wiczya te na gos w samochodzie, poprosia o pomoc ma i nauczya si swojej wypowiedzi na

pami.

Strategia 3: Wymiana handlowa

Kiedy chcesz, by druga osoba zmienia swoje zachowanie, i jednocze

nie dostrzegasz, e musisz sam dokona pewnych zmian we wasnym -

odpowiednia moe okaza si wymiana handlowa". Wikszo nas dokonuje takich wymian od
dziecistwa - dwa komiksy o Supermanie za ksik, moja kanapka z szynk za twoj z demem oddanie czego za inn rzecz o tej samej wartoci. Wymiana handlowa moe si okaza bardzo
pomocna w eliminowaniu emocjonalnego szantau, gdy likwiduje ona poczucie, e ciar zmiany
spoczywa cakowicie na jednej osobie. Przy takiej wymianie nie istnieje dawanie bez otrzymywania.
Nie ma przegranych.

Miaam okazj przekona si, jak skutecznie wymiana handlowa moe wyprowadzi ludzi z impasu
szantau emocjonalnego, kiedy kilka lat temu zgosio si do mnie maestwo, Matt i Amy. Amy bya
wcieka na Matta za to, e j ignoruje.

Traktuje mnie, jakbym bya niewidzialna. Wstaje, idzie do pracy, przychodzi do domu na obiad i
prawie si nie odzywa, potem siedzi przed telewizorem, a do chwili, gdy trzeba i spa. Nie dotyka
mnie od tygodni i nigdy nie czuam si bardziej samotna.

Matt powiedzia, e problemem bya tak naprawd tusza Amy: 206

To nie jest kobieta, z ktr si oeniem. Mam wraenie, e jedyne jej hobby to jedzenie, i chyba
wida, jaki to przynioso efekt. Nie jest ju dla mnie zbyt pocigajca. Mwi, e zachowuj si tak,
jakby mi si nie podobaa, i niestety tak jest. Nie teraz, kiedy tyle way. Nie zamierzam udawa, e dla
mnie to nie ma znaczenia.

Zwizek Matta i Amy doszed do punktu, ktry mona by tak uj:

Jeli nie bdziesz okazywa mi wicej czuoci, to odejd" z jej strony, i Jeli nie schudniesz, to bd
ci kara przez wycofywanie si" - z jego. Nie wypowiedzieli tych grb otwarcie, ale nie musieli tego
robi -

ich zachowanie tak wyranie ujawniao ich uczucia, jakby krzyczeli przez megafony.

Amy objadaa si, bo czua si zaniedbywana, a Matt j zaniedbywa, bo ona tyle jada. Utknli w
martwym punkcie i obwiniali si nawzajem za swoje nieszczcia. Zaproponowaam wic wymian:
Amy nastpnego dnia zaczyna diet, a Matt przeznaczy p godziny po przyj

ciu z pracy na rozmow z ni i odbudow ich kontaktw. Oczywicie Amy nie schuda z dnia na
dzie, a Matt nie zmieni si natychmiast w szarmanckiego kochanka, ale udao si dokona wielkiego
postpu w kierunku przerwania impasu - i w efekcie, uzdrowienia zwizku.

Nikt nie lubi si poddawa i nasza niech do jednostronnych rozwiza powstrzymuje wikszo
ludzi przed wykonaniem pierwszego kroku w kierunku rozwizania konfliktu. Ale wymiana handlowa
stwarza sytuacj atw do zaakceptowania, bo obie osoby wygrywaj. Przerywa ona te inny proces,
powstrzymujcy nas przed wsplnym rozwizywaniem problemw - eliminuje poczucie, e druga
osoba nas skrzywdzia i e musi za to odcierpie. Nie chcemy ustpi nawet na krok, poniewa ona
zasuguje na kar. Ale w jaki sposb wiadomo, e co od niej otrzymalimy, pomaga nam atwiej
odoy nasze ale na bok.

Wymiana handlowa jest szczeglnie skuteczna, poniewa pozwala kadej ze stron otrzyma co,
czego pragnie, bez oskarania i atakowania tak typowego dla wikszoci konfliktw.

Wyjcie z impasu

Wymiana handlowa pozwolia Lynn i Jeffowi zarzuci nacechowane presj taktyki, ktre kade z nich
stosowao wobec partnera. Oboje zgodnie stwierdzili, e podstawowym nie rozwizanym problemem
w ich maestwie jest dua rnica pomidzy ich zarobkami - co, co, zwaszcza dla Lynn, byo
trudne do zaakceptowania. Ale kiedy usiedli w moim gabinecie i zaczli ze sob rozmawia, kade z
nich znw dostrzego w maonku czowieka, a nie tylko obiekt swojej zoci. Oboje przyszli 207

z propozycj zawarcia pokoju i z caych si starali si porozumiewa niedefensywnie. Lynn zacza:

Wiem, e musz popracowa nad moim stosunkiem do pienidzy. Mylaam, e to nie stanowi dla
mnie problemu - umwilimy si, e nie bd wykorzystywa tego, e wicej zarabiam, ani traktowa
ci jak dziecko, ktre dostaje kieszonkowe. Zamierzam dotrzymywa tej umowy. Potrzebuj jednak
twojej obietnicy, e kiedy pojawi si taka sprawa, jak zakup nowej ciarwki, to wsplnie przyjrzymy
si naszym finansom i podejmiemy decyzj, oceniajc, na co moemy sobie pozwoli. Inaczej mwic,
nie chc wicej grb, e odejdziesz, jeli nie dostaniesz tego, czego pragniesz. Chciaabym
zrozumie, dlaczego wychodzisz i nie mwisz, dokd idziesz, chocia wiesz, e to doprowadza mnie
do szau.

Jeff odpowiedzia:

Czasem jestem tak zy, kiedy musz baga o co, czego potrzebuj, e musz wyj z domu. W
przeciwnym razie mgbym zrobi co, czego bym aowa.

Musz wyadowa swoj zo i wychodzc, nie wiem, ile czasu potrzebuj, by si uspokoi.
Przewanie nie wiem te, dokd pjd.

Na to Lynn:

Wiem, e mj stosunek do pienidzy bardzo ci zoci. Przepraszam ci i obiecuj nad tym

popracowa. Wiem, e jeli bdziemy o tym rozmawia i nie bd tumi soich uczu, a potem
wyadowywa ich na tobie, uda nam si rozwiza problem pienidzy. Ale chc, by przynajmniej
mwi mi, e wychodzisz, a nie wybiega bez sowa, i by cho w przyblieniu okreli, kiedy wrcisz.
Rozumiem, e nie zawsze to wiesz, ale prosz - sprbuj. Moesz te do mnie zadzwoni i
poinformowa, gdzie jeste i kiedy wrcisz. Dziki temu bd si duo lepiej czua.

Jeff powiedzia:

Wiesz, e ci kocham i e nie odchodz na dugo. Ale jeli poczujesz si lepiej dziki temu, to bd ci
mwi, dokd id i jak dugo tam zostan. I moe ju czas, by ponownie przemyle spraw naszych
finansw. Chc analizowa je razem z tob - jestem w tym lepszy, ni sdzisz. I wiem, e mog sam
troch dorobi. Mylaem o tym, by ujeda konie, ale byem na ciebie taki zy, e nie chciaem
nawet o tym wspomina. Mylaem, e bdziesz si ze mnie mia, bo nie zarobi tyle co ty prawdopodobnie nigdy.

Jeffa i Lynn czekao jeszcze wiele rozmw i negocjacji, ale posugujc si wymian handlow, pooyli
podstawy pod lepszy zwizek.

208

Czyny, nie sowa

Sherry, ktrej szef i kochanek, Charles, grozi, e j zwolni, kiedy postanowia zakoczy ich romans,
zdecydowaa, e poprosi go o kilka rzeczy w wymianie, ktra bya korzystna dla nich obojga. Tego, e
nie chciaa ju z nim sypia, nie zamierzaa z nim negocjowa. Ale zaproponowaa, e zostanie w
pracy, dopki nie zakoczy pracy nad projektem i e pomoe Charlesowi wybra i przeszkoli osob,
ktra j zastpi. Chciaa, by w zamian za to Charles j przeprosi za swe zachowanie. Chciaa te, by
zawarli umow, e ich stosunki bd pokojowe.

Bardzo si batam, e natychmiast mnie zwolni, ale duo wiczyam, by mie pewno, co chc
powiedzie. Chyba zaskoczyo go to, e si go nie boj. Na pocztku dawa mi do zrozumienia, e jeli
nie ma seksu, nie ma pracy, ale kiedy powiedziaam, e w tej kwestii nie ustpi, spuci z tonu.
Powiedzia:

- Nie wiem, czy potrafi znie to, e bdziemy si codziennie widywa. Ja te mam uczucia - dla mnie
to nie by tylko seks.

Zaproponowaam wic, ebymy sprbowali, jak si bdziemy z tym czuli, a Charles na to przysta.
Myl, e pomg fakt, e miaam co do zaoferowania i e nie poszam tam, by z nim walczy.
Pracuj nad paroma rzeczami, ktre trudno byoby powierzy nowej osobie i Charles wie, e lepiej
bdzie, jeli pozwoli mi je skoczy, ni jeli od razu mnie wyleje.

Ale pniejsze zachowanie Charlesa nie byo zgodne z umow, jak zawar z Sherry.

Jest mi bardzo ciko. Charles krytykuje mnie w obecnoci klientw i nie przepuci adnej okazji, by
mnie poniy. Nie dotrzymuje umowy i nie wiem, co mam robi.

Powiedziaam Sherry, e w tej sytuacji moe tylko pj do Charlesa i powiedzie mu, e nie
zachowuje si tak, jak obieca. Obietnice tu nie wystarcz. Musz i za nimi czyny. Wielu
emocjonalnym szantaystom atwo przychodzi przepraszanie i obiecywanie zmian, ale trudniej im
dotrzyma sowa. Naley im przypomnie, co obiecali, mwic na przykad:

Zawarlimy umow i naprawd cieszybym si, gdyby jej dotrzyma".

Sherry zwrcia si do Charlesa agodnie i niedefensywnie: Powiedziaam mu: - Moe nie zdajesz
sobie sprawy, jak bolesne s twoje uwagi. Chciaabym, by przesta je wygasza.

I oczywicie nie musia pyta, jakie uwagi - dobrze wiedzia, o czym mwi.

Umiechn si lekko i powiedzia:

- Bya tak mi osob, zanim posza na terapi...

209

Nawet wtedy, gdy - jak w wypadku Sherry - ostatecznym celem jest wycofanie si z trudnej sytuacji,
naley by czujnym i pilnowa, by druga osoba dotrzymywaa zawartych z tob umw tak dugo, jak z
ni pozostajesz.

Strategia 4: Posuenie si humorem

W zwizku opartym na silnych podstawach humor moe by skutecznym narzdziem, dziki ktremu
pokaesz drugiej osobie, jak jej zachowanie wyglda w twoich oczach. Podam teraz kilka przykadw.

Pewnego dnia Patty, narzekajc na cierpitnictwo Joe'ego, powiedziaa:

- Mj Boe, kto powinien da temu facetowi Oscara: najlepszy

cierpitnik" w roli pierwszoplanowej.

- Dlaczego ty tego nie zrobisz? - zapytaam.

Tak jej si spodoba ten pomys, e kupia kopi statuetki Oscara.

Nastpnym razem, kiedy Joe zacz swym zwyczajem dsa si i wzdycha, umiechna si do niego
szeroko, pochwalia i wrczya nagrod.

- Powiedziaam mu: To byo wspaniae. Najbardziej podobao mi si to lekkie westchnienie na

samym kocu". Sytuacja nagle staa si tak zabawna, e oboje wybuchnlimy miechem - od tej pory
Joe'emu nie udawao si skutecznie cierpie.

Sarah i Frank duo si ze sob kcili, ale ich zwizek by generalnie dobry. Sarah zdecydowaa wic,
e humor moe pomc jej pozyska jego uwag. Kiedy Frank wyznacza kolejny warunek dla ich
maestwa, poprosia:

- Czy mgby asekurowa, kiedy bd staa na gowie?

- O co ci chodzi? - zapyta.

- No c, kochanie - odpara. - Zauwayam, e bardzo lubisz, kiedy staj na gowie, by udowodni

moj mio do ciebie? Moe moglibymy o tym porozmawia?

- O czym ty mwisz? Wcale tak nie robi - odpar Frank.

- Wiem, e nie zdajesz sobie z tego sprawy i wiem, e mnie kochasz, ale czuj si, jakbym
przechodzia nie koczce si testy.

- Stawaa na gowie, mwisz, hmm... - powiedzia. - Dobrze, porozmawiajmy o tym.

Potem - opowiadaa Sarah - z tym umiechem, ktry po prostu uwielbiam, powiedzia: Ale zanim
porozmawiamy powanie, moe mogaby najpierw posta dla mnie chwil na gowie? To naprawd
rozadowao sytuacj".

210

Nie ma nic bardziej intymnego ni wsplne arty. Humor wie ludzi, a przypominanie sobie wesoych
wydarze moe dodatkowo spaja silny zwizek. Posuenie si humorem, by przekaza co szanta

ycie, moe zrelaksowa was oboje i pozwala przypomnie sobie, jak bardzo lubicie swoje
towarzystwo i jak jest wam dobrze, kiedy czujecie si ze sob swobodnie. Humor dziaa uzdrawiajco.
Obnia cinienie krwi i moe zmniejszy temperatur potencjalnie niebezpiecznej wymiany zda.

Jeli humor czsto pojawia si w waszych rozmowach i dobrze si z nim czujecie, to stanowi
wspaniay sposb na wyraenie siebie. Nie mog zagwarantowa, e zawsze okae si skuteczny, ale
z pewnoci sprawi, e poczujecie si duo mniej rozgoryczeni.

Ocena rezultatw

Nie dowiesz si, jak zareaguje druga osoba, dopki nie wyrazisz swoich uczu i nie okrelisz granic,
jakie chcesz wyznaczy w swoim zwizku. Kiedy pracowaam z ofiarami szantau, ktre przychodziy
na konsultacje wraz ze swymi partnerami, zupenie nie potrafiam przewidzie, kto pozytywnie
zareaguje na prob partnera o dokonanie zmian, a kto odmwi. Niejednokrotnie ludzie, po ktrych
niewiele si spodziewaam, bo wydawali mi si bardzo rozgniewani, uparci czy niegodziwi,
deklarowali ch uczestniczenia w pracy nad dokonaniem zmian w zwizku. A czasem ci, ktrzy
wydawali si przyjani i elastyczni, okazywali si zamknici, niewraliwi na potrzeby drugiej osoby i
defensywni.

Pozytywny wynik

Michael by przykadem osoby, ktra zareagowaa dokadnie przeciwnie ni oczekiwaam. Liz

spodziewaa si, e kiedy przedstawi Michaelowi swe warunki, on wybuchnie gniewem, ale w efekcie
bya zachwycona ich rozmow.

Dugo zastanawiaam si nad tym, co powinnam zrobi, kiedy napisz ten list.

Czy mam mu go wrczy i na jaki czas wyj z domu? Czy raczej pj do jego biura i tam mu go da,
czy te po prostu zostawi gdzie, gdzie go znajdzie? W kocu zdecydowaam, e poniewa nie
obawiam si, i mnie fizycznie zaatakuje, to najlepiej si bd czua, jeli usid z nim i poprosz, by
wysucha mnie, kiedy bd czytaa mu ten list.

211

Kilka razy prbowa mi przerywa, ale co naprawd musiao do niego przemwi, bo uspokoi si i
zacz bardzo uwanie mnie sucha. Przez krtk chwil widziaam naprzeciwko siebie czowieka, w
ktrym si zakochaam, a nie tego kontrolujcego tyrana, w jakiego si zamieni. Potem znw
przybra postaw obronn i zacz mnie oskara. Powiedzia:

- Nic takiego by si nie stao, gdyby nie grozia, e wystpisz o rozwd. Nie doszoby to tego, gdyby
nie zwrcia si przeciwko mnie.

Miaam ochot na niego nawrzeszcze, ale powiedziaam spokojnie:

- Michael, nie zamierzam przyjmowa na siebie wicej ni poow odpowiedzialnoci.

Uspokoi si i odpar: - Chyba nie chciaem dostrzec, e ci krzywdz. Dlaczego mi nie powiedziaa?

Nie jestem Pollyann i wiem, e potrzebujemy sporo czasu, by nad tym wszystkim popracowa, ale
najwspanialsze jest to, e zgodzi si i ze mn na terapi. Jego wybuchowo jest prawdziwym
problemem i myl, e ju zauway, i jego postpowanie, ktre mona opisa sowami: Ja Tarzan,
ty Jane", ju nie bdzie skuteczne.

Michael, podobnie jak wielu szantaystw, by zaskoczony tym, jak bardzo rani partnerk i jak wielki
lk budzio w niej jego zachowanie. Czsto syszaam, jak ludzie, ktrzy uciekaj si do emocjonalnego
szantau, mwi: Czemu mi nie powiedzia?" albo: Gdybym tylko wiedzia, jak bardzo moje
zachowanie go rani, moglibymy co zaradzi, zanim sprawy zaszy tak daleko". Wcale nie udaj.
Szantayci czsto pozostaj niewiadomi tego, jaki bl sprawiao partnerom ich zachowanie i
wywierana przez nich presja, poniewa ich ofiary byy zbyt przestraszone, ze lub zniechcone, by im
to powiedzie. Mogy te uwaa, e to niczego nie zmieni. Innymi sowy, zbyt cicho mwie swoje
To boli".

Czsto powstrzymujemy si przed powiedzeniem szantaycie o naszych uczuciach, powtarzajc

sobie: Nie bd marud" albo: Nie ualaj si tak nad sob". Niektrzy ludzie, szczeglnie mczyni,
chc sprawia wraenie silnych i pewnych siebie, i nie przyznaj, e s podatni na zranienie. Nie
wyraaj wic swoich uczu. Nie mwi: Ranisz mnie.

Przesta, prosz".

Nie zdziw si wic, kiedy twoje uczucia zaskocz drug osob.

Niezalenie od jej reakcji, mw dalej, szczerze wyraajc, co czujesz, i posugujc si niedefensywn

komunikacj. Potem obserwuj, co druga osoba zrobi z nowymi informacjami, ktre przedstawie.

212

Przepraszam" nie wystarczy

Tak jak powiedziaam Liz, po bezporedniej rozmowie z naszym szantayst potrzebujemy informacji,
ktr moemy uzyska dopiero po jakim czasie.

- Wiem, e masz teraz wiele nadziei - powiedziaam jej - i ciesz si razem z tob, e Michael zamierza
i na terapi. Ufam, e nie bdzie to tylko drugi miesic miodowy" i aby mie pewno, e wszystko
idzie waciwym torem, musimy stale ocenia to, co si dzieje.

Czsto si zdarza, e jestemy bardzo podekscytowani reakcj drugiej osoby i wierzymy, e konflikt
zosta rozwizany tylko dlatego, e wyrazia ona zgod na nasze warunki. Ale po jakim czasie
moemy zauway, e zapomniaa o obietnicach i wraca do starych nawykw.

Nie chcemy zamienia si w stranika czy sdziego w naszym zwizku, ale musimy realistycznie
patrze na zmiany i na to, czy odpowiadaj naszym pragnieniom i potrzebom, ktre wyrazilimy
wczeniej.

I wanie dlatego musimy postanowi, e nie zadecydujemy o ostatecznym przebiegu dziaa, dopki
nie zobaczymy, co robi druga osoba.

Kiedy podejmujesz wan decyzj dotyczc przyszoci zwizku, daj drugiej osobie czas - sugeruj,
by byo to trzydzieci do szedziesiciu dni - i obserwuj jej reakcje, zarwno behawioralne, jak i
werbalne. Nie wystarczy, by druga osoba powiedziaa Przepraszam - nie mwmy ju o tym wicej".

A co wystarczy?

1. Przyjcie odpowiedzialnoci za posugiwanie si lkiem, poczuciem obowizku i poczuciem winy po

to, by postawi na swoim.

2. Przyznanie, e istniej lepsze sposoby proszenia o to, czego chce, i zobowizanie si przez ni, e
bdzie si ich uczy.

3. Przyznanie, e jej taktyki nie wyraay mioci i zadaway ci bl.

4. Umowa o wsplnej pracy nad negocjowaniem podstaw zdrowszego zwizku, ktra moe wiza si
ze skorzystaniem z jakiej zewntrznej pomocy, jeli nie bdziecie potrafili rozwiza problemu.

5. Ch uznania twojego prawa do mylenia, odczuwania i zachowywania si w inny sposb ni ona i

przyznanie, e inaczej" nie znaczy le".

6. Zaangaowanie w prac nad eliminowaniem taktyk wywoujcych lk, poczucie obowizku i

poczucie winy, jakimi posugiwaa si w przeszoci (na przykad: nigdy wicej negatywnych
porwna, nigdy wicej grb, e odejdzie, jeli nie postawi na swoim, nigdy wicej wywoywania
poczucia winy i tak dalej).

Zmiana usztywnionych zachowa - zarwno szantaysty, jak i twoich - wymaga czasu i wysiku.
Ofiaruj zarwno sobie, jak i partnerowi dar w postaci tego czasu.

213

Bdziesz silniejszy

Boimy si powiedzie drugiej osobie Oto, kim jestem. Oto, czego chc".

Jeszcze bardziej boimy si broni prawdy o nas samych - naszej integralnoci - a musimy to zrobi,
kiedy dajemy drugiej osobie wybr pomidzy zaakceptowaniem a niezaakceptowaniem naszej decyzji
oraz dzielcych nas rnic. Moemy uwaa, e wyraenie naszych potrzeb przypomina stawianie
da, ale pamitajmy, e to, o co prosimy szantayst, jest cakowicie rozsdne: chcemy, by przesta
nami manipulowa. Nie prosimy o co, co skrzywdzi nas czyjego.

Wielu z nas zwleka z przedstawieniem decyzji drugiej osobie, poniewa tak bardzo obawia si
nastpstw tego kroku. Zastanw si jednak przez chwil: Jaka jest najgorsza rzecz, ktra moe si
przydarzy?".

Powszechny jest lk, e zwizek bezpowrotnie si rozpadnie. Ale konsekwencje poddania si s

gorsze, poniewa ugodz w ciebie. W miar upywu czasu coraz mniej bdziesz wiedzia o tym, kim
jeste, czego chcesz i w co wierzysz. Twoja integralno stanie si cienka jak listek.

Jeli przetrwanie jakiego zwizku zalene jest od tego, e stale poddajesz si emocjonalnemu
szantaowi, to musisz sobie zada pytanie, czy zwizek ten wart jest nieustannego powicania
swojego dobra.

Jeli stajesz si silniejszy, szczliwszy i bardziej pewny siebie, a druga osoba nie jest z tego
zadowolona, to czy wiadczy to o jakoci zwizku, ktry tak bardzo starasz si ocali? Na czym si on
opiera?

W tym rozdziale przygldalimy si kilku zwizkom, w ktrych nastpi postp, i kilku, ktre
ostatecznie nie przetrway. Ale w kadym przypadku ofiary szantau uwolniy si od niego, by
odzyska sw bezcenn integralno. Nikt nie potrafi przewidzie, co si stanie, kiedy ty zaczniesz si
zmienia, ale obiecuj ci, e jeli wykorzystasz opisane strategie i zamiast ulega emocjonalnemu
szantaowi, zmierzysz si z nim, to niezalenie od wynikw staniesz si silniejsz i zdrowsz osob. \

214

ROZDZIA 11

Przebi si przez MG

J eeli zacze posugiwa si narzdziami, ktre opisaam w poprzednim rozdziale, to uczysz si

nowych skutecznych sposobw zachowania i porozumiewania si. Teraz chc pokaza ci, jak masz
wyczy twoje najwaniejsze wyzwalacze".

Moe odniose ju jakie sukcesy w opieraniu si czyjej presji i dostrzegasz szanse na przyszo
zarwno dla siebie, jak i dla zwizku. Odczuwasz satysfakcj i odzyskae poczucie siy, wynikajce z
ponownego poczenia si z wasn integralnoci. Ale moe zauwaye, e dua cz lku, poczucia
obowizku i poczucia winy, ktre drczyy ci w przeszoci, nadal ci towarzyszy. To tak jakby lnicy
nowy budynek stan na miejscu starego, ale nieproszeni lokatorzy, ktrzy zawsze mieszkali w
piwnicach, nie opucili go.

Nie naley za bardzo si tym martwi. Stany uczuciowe nie zmieniaj si tak szybko, jakbymy chcieli.
Te uczucia byy z tob od bardzo dawna. Przez lata stay si twoimi wyzwalaczami" i nie ustpi bez
walki. Ale to walka, ktr wygrasz. Poka ci, jak osabi oddzia

ywanie zastarzaych ran, ktre czyniy ci podatnym na emocjonalny szanta.

Pamitaj: Mimo e ilustruj wikszo tych strategii przykadami z mojej pracy z innymi ludmi,
wszystkie wiczenia, odgrywanie rl, prace domowe i wizualizacje zaprojektowane s tak, by mg
wykona je samodzielnie.

215

Stare uczucia, nowe reakcje

Dla tych spord was, ktrzy znaj inne moje ksiki, szczeglnie Toksycznych rodzicw, zaskakujce
moe si okaza to, e praca, jak bdziemy tu wykonywa, nie zawsze wie si z podrowaniem w
przeszo -

do dowiadcze, ktre stanowi korzenie wielu z waszych saboci.

Zamiast tego skoncentrujemy si na zmianie reakcji na te dowiadczenia. Oczywicie wszyscy nosimy

w sobie lady naszej przeszoci. Wikszo nas ma pewn wiadomo tego, kto i jak nas skrzywdzi.
Jeli cho troch pracowalimy nad sob, to zauwaylimy zwizek pomidzy naszymi ranami
emocjonalnymi a naszym zachowaniem w zwizkach z innymi ludmi.

Ale podatni na szanta stalimy si dlatego, e ochraniamy nasze rany. Kiedy poddajemy si
szantaowi, aby umkn bolesnych uczu, to dziaamy przeciwko sobie i nie uczymy si radzi sobie z
tymi uczuciami. To tak, jakby skrci sobie nog w kostce i dugo chodzi, utykajc, w obawie przed
blem, ktry mgby odczu, prbujc znw stpa normalnie. Podobnie jak w poprzednich
rozdziaach bd odwoywa si do pewnych dowiadcze z dziecistwa. Ale chciaabym tutaj pomc
ci w nauczeniu si nowego reagowania na stare uczucia poprzez pozostawanie w teraniejszoci i
radzenie sobie z osobami, ktre wzbudziy w tobie te uczucia teraz.

Uwaga: Zanim zaczniemy t prac, chciaabym powtrzy wan informacj. Istniej sytuacje, w
ktrych naley skorzysta z profesjonalnej pomocy. Jeli borykasz si z nawracajc depresj,
obezwadniajcymi lkami, przemoc fizyczn czy konsekwencjami fizycznych, seksualnych lub
emocjonalnych naduy wobec ciebie w dziecistwie, to moesz skorzysta z wielu medycznych,
psychologicznych i biochemicznych interwencji, ktre nie wymagaj wielkich inwestycji finansowych
ani duo czasu. Krtkoterminowa psychoterapia interaktywna, nowe leki antydepresyjne, grupy
wsparcia, Programy Dwunastu Krokw i seminaria rozwoju osobistego zmieniy w ostatniej dekadzie
oblicze tradycyjnej psychoterapii. Kady, kto naprawd pragnie uzyska pomoc, otrzymaj.

Zacznijmy od uczu

By moe zdajesz sobie spraw z tego, co robisz, kiedy kto naciska twoje wyzwalacze". Moe
starasz si wszystkich zadowoli. Albo te czytasz o syndromie Atlasa i mwisz: To ja". Moe jak
ognia unikasz zo-216

ci. Zanim zaczniemy rozprasza MG, chc, by zastanowi si, na ktre jej elementy jeste
najbardziej wraliwy. Zaznacz, ktre z poniszych zda pasuj do ciebie.

Kiedy ustpuj komu, kto wywiera na mnie presj, robi to, poniewa: 1. Boj si jego dezaprobaty.

2. Boj si jego zoci.

3. Boj si, e przestanie mnie kocha i moe mnie nawet opuci.

4. Jestem mu to winien.

5. Zrobi tyle dla mnie, e nie mog powiedzie nie".

6. To mj obowizek.

7. Bd czu si za bardzo winny, jeli tego nie zrobi.

8. Bd czu si egoist / czowiekiem pozbawionym uczu /zachan-nym / podym, jeli tego nie
zrobi.

9. Nie bd dobrym czowiekiem, jeli tego nie zrobi.

Zauwaysz, e pierwsze trzy zdania odnosz si do lku, trzy nastpne do poczucia obowizku, a
ostatnie trzy - do poczucia winy.

Moe si zdarzy, e wikszo, a nawet wszystkie zdania wydaj ci si prawdziwe. Byo tak w
wypadku Eve, ktra baa si, e inni ludzie nie zaaprobuj jej prb uwolnienia si od drczcej
zalenoci Elliota, czua si wobec niego zobowizana, gdy zapewni jej mieszkanie i opaca jej
rachunki. Na myl o opuszczeniu go ogarniao j te ogromne poczucie winy.

U innych ludzi wyzwalacze" wi si raczej z jednym dominujcym uczuciem, chocia te trzy stany
uczuciowe mog si na siebie nakada. Liz, na przykad, nie czua si szczeglnie zobowizana czy
winna, ale baa si zoci Michaela. Powysze zdania pomog ci okreli, ktry wyzwalacz" jest dla

ciebie najwaniejszy i nad ktrym elementem czy elementami MGY powiniene pracowa, aby
doprowadzi do gbokich i trwaych zmian.

Wyczy wyzwalacz" lku

Lk jest podstawowym mechanizmem obronnym, ktry ma uchroni nas przed niebezpieczestwem.

Stanowi zarwno instynktown, jak i wyuczon reakcj na zagroenie. Jeli dwch zamaskowanych
mczyzn zada od ciebie pienidzy, to na pewno poczujesz strach. Jeli twj wspmaonek
zagrozi, e zabierze dzieci, jeli go opucisz, to bdziesz si ba.

217

Ale wiele lkw, jakich dowiadczamy w obliczu emocjonalnego szantau, powstaje, kiedy
spodziewamy si rzeczywistych lub wyimaginowanych niebezpieczestw. Nasi szantayci intuicyjnie
graj na tych lkach i wyolbrzymiaj je. Katastroficzne wyobraenia narastaj w naszych umysach,
staj si tak ywe, e wydaj si cakowicie realne.

Tak planujemy wic nasze dziaania, by odeprze emocjonalne ataki, ktre naszym zdaniem z
pewnoci nastpi. Skuteczne radzenie sobie z lkiem wie si z umiejtnoci odkadania na bok
naszych obsesyjnych najczarniejszych scenariuszy i tworzeniem opcji pozytywnych. Pozwalae, by
twoja wyobrania dziaaa przeciwko tobie. Teraz niech pracuje dla ciebie.

Lk przed dezaprobat

Moe si wydawa, e lk ten nie jest bardzo silny, ale wierzcie mi, dla wielu ludzi stanowi tortur.
Lk przed dezaprobat to co wicej ni kulenie si, kiedy kto si krzywi, syszc nasze sowa czy
widzc nasze czyny. Jest on spleciony z naszym podstawowym poczuciem wasnej wartoci. Jeli
pozwalamy, by definiowaa nas aprobata czy dezaprobata innych ludzi, to za kadym razem, kiedy
narazimy si na niezadowolenie innych, wierzymy, e co jest z nami nie tak.

Wszystkim nam zaley na aprobacie i pochwaach innych ludzi, czasami wydaj si nam one
niezbdne. Wiele lat temu, zanim wrci

am do szkoy, by zosta terapeutk, zarabiaam na ycie jako aktorka.

Uwielbiaam, kiedy moje wysiki byy nagradzane brawami i aprobat, a pograam si w rozpaczy,
jeli ich nie otrzymywaam. Ocenia

am moje dziaania na podstawie reakcji innych ludzi. Ale po pewnym czasie dokonaam wspaniaego
odkrycia. Wiele razy podejmowaam ryzyko w moim yciu i zauwayam, e potrafi znie czyj
dezaprobat czy nawet ostr krytyk, jeli pozostaj w cznoci z moj integralnoci.

Wiem, e nieatwo trzyma si tego poczenia, kiedy ludzie, ktrych cenisz, mwi e nie masz racji,
ale jest to moliwe.

Zwizek Sarah i Franka poprawia si stale, od kiedy Sarah uwiadomia Frankowi, e nieustannie
przeprowadza on mae testy sprawdzajce, czy ona zasuguje na maestwo z nim.

Nasze rozmowy s bardzo pomocne, ale nadal zauwaam, e nie jestem zadowolona z siebie i z moich
decyzji, dopki Frank ich nie zaaprobuje. Staram si powtarza sobie, e musz dorosn i pozby si
tej cechy, ale to nie skutkuje.

Nie chc skoczy jak moja matka, ktra nie moga nawet przej przez ulic, jeli nie uzyskaa na to
pozwolenia od ojca.

218

Szczeglny rodzaj odwagi. Uwalnianie si od lku przed dezaprobat wymaga dostrzeenia, ktre
wartoci i sdy nale do ciebie, a ktre zostay ci narzucone z zewntrz. Wie si ze wiadomoci,

co cenisz w sobie samym, oraz ze zdobyciem si na odwag, by znie dezaprobat i trzyma si

wasnych przekona i pragnie.

Sarah bya bardzo podekscytowana, kiedy relacjonowaa, jak uda

o si jej pozby lku przed dezaprobat.

Poprosia mnie, bym pomylaa o moich najlepszych cechach i na samej grze listy umieciam moj
energi i umiowanie ryzyka. W mojej pracy mog

* wykorzysta obie te cechy i dobrze wiem, e chc i do przodu i rozwija si zawodowo. Kocham
Franka, ale nie jest on caym moim yciem. Powiedziaam mu, e jeli si nad tym zastanowi,
dostrzee, i ycie ze mn jest duo przyjemniejsze, kiedy naprawd ciesz si tym, co robi. Troch
mrucza i narzeka, ale wci powtarzaam te niedefensywne zdania i przekona si, e si nie
wycofam. Pogodzi si z tym. Czuj si, jakby byo Boe Narodzenie!

Eve bya w innej sytuacji ni Sarah. Sarah miaa satysfakcjonujc prac i potencjalnie silny zwizek.
Eve staa przed wieloma niewiadomymi - oraz zadaniem odbudowania swojego ycia - ale ona te
zaczynaa uspokaja swj lk przed dezaprobat.

Od dawna sysz te gosy: Jeste dziwk bez serca". Jeste pozbawiona uczu". Co za gupstwo
chcesz zrobi". Wszystko, co robisz, jest niemdre".

Ale nie zamierzam ju tak bardzo przejmowa si tym, co myl inni ludzie, bo potrafi mie
naprawd przedziwne przekonania. S nawet tacy, ktrzy uwaaj, e Holocaustu nie byo!

Przeciwiestwem lku przed dezaprobat jest wolno wyobra

ania sobie i ksztatowania ycia, ktre naprawd do ciebie naley.

Nie bd udawa, e atwo j zdoby, ale za kadym razem, kiedy postanawiasz sam sterowa swoj
odzi", tak jak zrobiy to Sarah i Eve, wykonujesz ogromny krok w kierunku formowania ycia, ktre

odzwierciedla to, co ty wiesz, i to, co ty uwaasz za dobre dla samego siebie - niezalenie od tego, co
ktokolwiek inny moe myle czy mwi. Jeli to zrobisz, to bdziesz w stanie pozby si uzalenienia
od aprobaty.

Lk przed zoci

Michael speni sw obietnic i podj prac nad wasn zoci, ale Liz wkrtce zauwaya, e on nie
jest jedyn osob, ktra musi si nauczy radzi sobie z tym uczuciem. Oto, co powiedziaa: 219

Pewnego wieczoru potkn si o zabawk, ktr zostawio ktre z dzieci, i zacz krzycze i
przeklina. By w drugim pokoju i nie krzycza na mnie, ale sam dwik jego podniesionego gosu
sprawi, e serce zaczo mi bi gwatownie.

Naprawd stara si zmieni i mylaam, e wszystko bdzie dobrze, kiedy tylko on nauczy si radzi
sobie ze zoci, ale ja wci jestem tak nieodporna na to uczucie... Nie chc i przez ycie, wpadajc
w panik za kadym razem, kiedy kto podnosi gos.

Liz nie baa si, e Michael fizycznie j skrzywdzi. Oczywicie, popenia naduycia sowne, ale Liz
twierdzia z moc, e nic nigdy nie wskazywao na to, by mg posun si dalej. Zatem skd braa si
u niej taka odruchowa reakcja?

Zadaam jej trzy pytania:

1. Czego si boisz?

2. Jaka jest najgorsza rzecz, ktra moe si zdarzy?

3. Jaka jest twoja fantazja na temat tego, co moe si zdarzy?

Chyba obawiam si tego, e straci panowanie nad sob i mnie zaatakuje. Trudno to wytumaczy.
Mam wtedy wraenie, e jestem dwuletni dziewczynk, zupenie bezradn. Kiedy Michael jest
wcieky, czuj si, jakby wok robio si nieznonie duszno i gorco.

Krzyki Michaela przenosz Liz w czasie. Nie jest ju trzydziestopicioletni doros kobiet; staje si
ma dziewczynk, dla ktrej podniesiony gos oznacza wielkie zagroenie. Nie stanowi to
niespodzianki, jeli wzi pod uwag, e wyrosa w rodzinie, w ktrej awantury byy na porzdku
dziennym, a podniesiony gos sygnalizowa, e naley ucieka i si chowa. Ale podobnie jak wiele
ofiar szantau, ktre staj na gowie, by uspokoi si lub unikn zoci, mieszaa przeszo z
teraniejszoci. Powiedziaam jej, e moe na pewnym etapie byoby dobrze, gdyby porozmawiaa z
ojcem i bratem o tym, jak bardzo si baa, ale teraz powinna skoncentrowa si na swych reakcjach
na wybuchy Michaela.

Nikt nie uczy nas, jak radzi sobie ze zoci drugiej osoby i wikszo nas dysponuje niewielkim
repertuarem reakcji. Pierwsze, co powiniene zrobi, kiedy masz do czynienia z krzykaczem, to
wybra spokojny moment i zwrci mu uwag. Powiedz: Nie chc, by na mnie krzycza i nastpnym
razem, kiedy to zrobisz, wyjd z pokoju". W ten sposb natychmiast zyskujesz siln pozycj i
przejmujesz inicjatyw, stajc we wasnej obronie. Nastpnie musisz zrealizowa swoj zapowied,
jeli znw dojdzie do awantury tak, by druga osoba wiedziaa, e mwisz powanie.

220

Jednoczenie, kiedy opuszczasz pole walki", powiedz gono i wyranie jedno z takich zda:
Przesta!", Skocz z tym", Daj spokj".

Liz spojrzaa na mnie ze zdumieniem.

- Naprawd mog to zrobi? - zapytaa.

- Dlaczego nie? - odparam. - Masz moje pozwolenie.

Czsto wyobraamy sobie, e krzyki innych ludzi narastaj a do punktu, w ktrym trac oni kontrol
nad sob i uciekaj si do przemocy. (Jeli naprawd boisz si, e druga osoba ci skrzywdzi, to nie
jeste z ni w zwizku.) Wikszo nas jednak rzadko wyobraa sobie, co by si stao, gdybymy
zareagowali z wiksz pewnoci siebie. Kiedy ju wyjdziesz z roli przestraszonego maego dziecka i
zachowasz si jak osoba dorosa (ktr przecie jeste), znajdziesz si na drodze do pokonania lku
przed zoci, wyzwalajcego w tobie tyle ulegoci.

Przetwarzanie wydarze z przeszoci. Niezwykle pomocne dla ofiar szantau uczcych si radzi
sobie ze zoci jest wiczenie, polegajce na odgrywaniu ostatniego incydentu, w ktrym ustpili,
poniewa za bardzo si bali.

Zamknij oczy. Przypomnij sobie, co mwi szantaysta, suchaj tego, co ty powiedziae i przywoaj
wspomnienia - twj lk, walce serce, mikkie kolana, katastroficzne wizje, ktre przebiegay przez
twoj gow, kiedy wyobraae sobie, e jego zo wymknie si spod kontroli i obrci przeciwko
tobie.

W wyobrani odegraj t scen jeszcze raz, ale teraz, kiedy widzisz, e zo drugiej osoby narasta,
zmie przebieg akcji. Stanowczo i wyranie powiedz: Nie. Nie ustpi! Przesta na mnie naciska!"
Powtarzaj te sowa, a zabrzmi przekonujco. Wikszo osb zaczyna je wypowiada bardzo
niemiao. Posuchaj, jak brzmi w twoim wykonaniu i zauwa, e czujesz si duo silniejszy. Tak,
moesz to powiedzie i te sowa dodadz ci si.

Przeksztacaj w ten sposb tyle scen szantau ze swojego ycia, ile tylko zechcesz, tak czsto jak
zechcesz, uwalniajc swoj wyobrani, by dowiadczy, jakie to uczucie odzyska swoj si.
Szczeglnie polecam wykonywanie tego wiczenia osobom, ktre maj do czynienia z
prokuratorem", poniewa moe on budzi wielki lk. Lk to jego modus operandi.

Odgrywanie roli szantaysty. Jedn z przyczyn, dla ktrych tak si boj zoci - powiedziaa mi Liz jest to, e kiedy czuj skierowan przeciwko mnie zo, mam wraenie, jakby ta rozzoszczona osoba
znikaa. Nie ma ju Michaela -jest tylko fala jego krzykw".

Powiedziaam Liz, e chc, aby wcielia si w rol krzykacza"

i daa mi prbk najgorszego z moliwych zachowa Michaela.

221

- artujesz, prawda? - odpara Liz. - Nie potrafi tego zrobi.

- Po prostu przesta si zastanawia i sprbuj - powiedziaam.

- Moe si wydarzy co interesujcego. Przebywajc przez chwil w skrze szantaysty, mona

dokona wielu odkry.

Liz zacza z wielkim wahaniem, ale po chwili zaangaowaa si w wiczenie i zacza imitowa
zachowanie Michaela na wojennej ciece".

Jeli mylisz, e ode mnie odejdziesz, to lepiej dobrze si nad tym zastanw.

Nie rozbijesz tej rodziny, a jeli bdziesz prbowaa, to znajd sposb, e tego poaujesz! Nie
dostaniesz ani grosza i nie pozwol ci zabra dzieci.

Syszysz?

Liz, kiedy skoczya, siedziaa przez chwil w milczeniu. Potem wykrztusia:

To byo bardzo dziwne. Nie czuam si wcale silna, mwic to wszystko. Byam przestraszona i prawie
bezradna, tak jakby kto prbowa odebra mi co, czego naprawd pragn, i jedynym sposobem na
powstrzymanie si od paczu byy krzyki. Czuam si jak dziecko, ktre ma atak zoci - nie
znajdowaam waciwych sw, tylko robiam duo haasu.

Jeli szantaysta w twoim yciu wyraa zo w milczcy sposb, to postaraj si wprawi w ponury
nastrj i wsuchaj si w to, co dzieje si w twoim wntrzu. Sprawd, czy uda ci si wej w kontakt ze
swoim lkiem i poczuciem bezradnoci

Niezalenie od tego, jaki rodzaj zoci portretujesz, zauwaysz, e osoba, ktr do tej pory
postrzegae jako siln i kontrolujc, tak naprawd jest emocjonalnym tchrzem - na tym polega
tyranizowanie.

Pewni siebie, majcy poczucie bezpieczestwa ludzie nie musz rozstawia innych po ktach, by
dosta to, czego potrzebuj, ani udowadnia swojej siy. Moesz to wiedzie, ale wcielenie si w t
osob pozwoli ci dowiadczy tego zarwno fizycznie, jak i emocjonalnie.

Jest to wiadomo, ktra znaczco pomoe ci radzi sobie ze zo

ci, niezalenie od tego, czy ostatecznie zdecydujesz si na utrzymanie zwizku z drug osob, czy
te nie. Goni, li szantayci, ktrzy posuguj si karami, oraz nadsane osoby pasywno-agresywne
s tak naprawd wystraszonymi, maymi dziemi. Ta wiedza nie sprawia wprawdzie, e ich
zachowanie jest atwiejsze do zaakceptowania - ale moe uczyni je mniej przeraajcym.

222

Lk przed zmian

Nikt nie lubi dokonywa wielkich zmian yciowych. To, co dobrze znamy, jest wygodne, i chocia
moe nas unieszczliwia, przynajmniej wiemy, czego si od nas oczekuje i czego mamy oczekiwa
od innych.

Maria bya zdecydowana opuci Jaya, ale bardzo si baa przyszoci.

Boj si, Susan. Boj si by rozwiedzion kobiet, sam na wiecie. Boj si blu i smutku. Boj si
niepewnoci. Boj si, bo musz zaczyna od pocztku. Boj si, e nie bd wiedziaa, jak zapewni
dzieciom spokj i poczucie bezpieczestwa, kiedy bd tylko one i ja. Boj si, co ludzie sobie
pomyl -

e to moja poraka, e miaam wszystko i to zaprzepaciam. Czuj pokus, by odwoa spraw

rozwodow i powrci do mojego znajomego nieszczcia -

przynajmniej wiem, co mam robi.

Maria moga nadal - j a k profesjonalistka - odgrywa przypisan jej rol dobrej ony i matki.
Wiedziaa, jak si zachowywa w znanych jej sytuacjach. I ten komfort stanowi problem - nie chciaa
z niego zrezygnowa. Kiedy tylko rozwaamy dokonanie jakiej wanej yciowej zmiany, prawie
wszyscy wpadamy w panik. I to wanie t panik wykorzystuje wikszo szantaystw. Zostajemy
zatem przy naszych starych wzorcach zachowania i czsto trzymamy si szkodliwych dla nas
zwizkw i sytuacji yciowych po to, by umierzy lk i niepewno

Powiedziaam Marii, e pozostawaam w zym maestwie o wiele duej ni powinnam bya,

poniewa baam si tego samego, czego ona boi si teraz.

- Ciesz si, e to mwisz - odpara. - Pomaga mi wiadomo, e nie jestem jak dziwaczk czy
oferm, bo tak si czuj.

Lk przed zmian jest znany wszystkim ludziom i szantayci czsto wykorzystuj go, mwic na
przykad:

Beze mnie bdziesz naprawd samotny.

Poaujesz, ale wtedy bdzie ju za pno.

Samotnej kobiecie jest naprawd trudno.

Jak moesz robi to dzieciom?

Nie mylisz jasno - nie wiesz, czego chcesz.

 Spjrz, jak nieszczliwi s rozwiedzeni ludzie.

Nie ma nic zego w tym, e przyznasz si szantaycie do swoich lkw, ale kiedy to robisz,
jednoczenie powtrz, e jeste zdecydowany na przeprowadzenie zmian. Powiedz co takiego:
Moe masz racj, wiem, e to nie bdzie atwe, ale i tak chc wystpi o rozwd". A jeli 223

jest to inny rodzaj zwizku, moesz powiedzie: Doceniam twoj trosk" - i nic wicej. Jeli inni nadal
maluj ponury obraz przyszoci, na ktr sam si skazujesz, to wr do niedefensywnej komunikacji i
powiedz: Nie chc o tym wicej rozmawia". Pamitaj: Masz takie samo prawo rozmawia o czym
lub nie rozmawia, jak oni!

Kiedy zdecydujesz si opuci wan osob w twoim yciu czy zerwa z ni, wchodzisz w stan kryzysu
- czas intensywnej emocjonalnej hutawki" i niepewnoci. Ale kryzys to nie tylko niebezpieczestwo.
Jeli potraktujemy go rozwanie i z odwag, to kryzys moe si sta wspania okazj do osobistego
rozwoju i rozpoczcia lepszego ycia.

To dobry czas, by poszuka jakiego seminarium czy grupy osb w tej samej sytuacji. Na pocztek
popro przyjaci i ludzi, z ktrymi dobrze si czujesz, by polecili ci programy, ktre okazay si
skuteczne dla nich. College'e i uniwersytety prowadz wiele wieczorowych programw dla dorosych,
a kocioy i synagogi stworzyy sporo grup wsparcia, otwartych dla osb z zewntrz. YWCA (Young
Women's Christian Association) i YWHA (Young Women's Hebrew Association) oraz centra kobiece
dysponuj listami takich moliwoci. Moesz te zadzwoni do Amerykaskiego Towarzystwa
Psychologicznego* z prob o polecenie jakiego programu. Nie musisz trudzi si samotnie.
Powiniene jednak upewni si, e grupa, do ktrej si przyczye, pracuje nad zmian, a nie tylko
siedzi w krgu, narzeka: Czy to nie okropne" i przytacza opowieci z pola walki. Kiedy ludzie
wspieraj si nawzajem w trudnym czasie i razem pracuj nad odbudowaniem pewnoci siebie, tak
by zmiana w ich yciu moga sta si wyzwaniem, a nie klsk, emanuje z nich cudowna, uzdrawiajca
energia.

Lk przed opuszczeniem

Lk przed opuszczeniem moe by matk wszystkich pozostaych lkw. Niektrzy eksperci uwaaj,
e jest zakodowany w naszych genach i ley u podoa wszystkich naszych lkw w zwizku, wcznie
z lkiem przed dezaprobat i lkiem przed zoci. Szczerze mwic, nie uwaam, by jakiekolwiek
znaczenie mia fakt, czy jest on instynktowny czy wyuczony, czy te stanowi kombinacj tych dwch
czynnikw. Najwaniejsze jest to, e go odczuwamy. Niektrzy ludzie cakiem dobrze radz sobie z
tym lkiem, ale inni przeywaj go niezwykle in-

* W warunkach polskich mona zwrci si do Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, ktre

dysponuje listami uprawnionych terapeutw i orodkw terapeutycznych.

224

tensywnie. Kiedy lk przed opuszczeniem sprawia, e wci kapitulujemy i oszukujemy si, to tak,
jakbymy mwili: Zrobi wszystko - tylko mnie nie opuszczaj".

Lynn bardzo si uspokoia, kiedy Jeff obieca, e podczas ich ktni nie bdzie wychodzi, nie mwic
jej, dokd idzie i na jak dugo. Ale lk przed opuszczeniem, ktry od wielu lat stanowi integraln
cz jej psychiki, nie opuci jej z dnia na dzie.

To mnie naprawd paraliuje. Jeli kto jest ze mnie niezadowolony, to boj si, e mnie opuci, i
jestem gotowa zrobi wszystko, czego chce. Wiem, e to tchrzostwo, ale nic mnie to nie obchodzi.

Przejcie od Jeste na mnie wcieky" do Opucisz mnie na zawsze", to przeskok duy i niezbyt
logiczny, ale negatywne mylenie nie opiera si na logice i moe atwo narasta, przeksztacajc
zwyke nieporozumienie w pierwszy krok do otchani".

Jeli, podobnie jak Lynn, poddajesz si falom katastroficznych myli, to najlepszym sposobem, by od
nich uciec, jest aktywne ograniczenie czasu i uwagi, jakie im powicasz.

Zatrzymywanie myli. Chciaabym, by przez nastpny tydzie przeznaczy troch czasu na to, by
skupi si na twoich obawach, e druga osoba ci opuci. Popu wodze wyobrani i pozwl, by

ogarny ci przeraajce wizje. Ale jest pewien warunek: Nastaw stoper na pi minut i ogranicz
swoje negatywne mylenie tylko do tego czasu.

Rb to raz dziennie. Uznaj, e jest to twj czas martwienia si i trosk. Kiedy minie pi minut, powiedz
swoim mylom, tak jak powiedziaby nieproszonemu gociowi, e musz ci opuci. Jeli wrc w
cigu dnia, to powiedz im, e miay swj czas i e spotkasz si z nimi jutro. Redukuj ten czas o minut
kadego dnia, a pitego dnia bdzie to tylko minuta. Wiem, e to brzmi jak zbytnie uproszczenie, ale
pamitaj: uczucia s wywoywane przez myli, nawet te najbardziej przelotne. Nasilamy nasze lki,
stale karmic je swoj uwag. Ta zatrzymujca myli technika pozwala ci przerwa cig: myl - uczucie
- zachowanie u jego pocztku i sprawia, e znw stajesz si panem samego siebie.

Czarna dziura. Technika zatrzymywania myli pomoga Lynn uchroni si przed pograniem si w
ponurych rozwaaniach, ale Lynn wci nie zmierzya si z lkiem, ktry nazwaa lkiem przed czarn
dziur". Czarna dziura" bya dla niej miejscem, do ktrego wpadnie i z ktrego ju nigdy nie zdoa si
wydosta, jeli Jeff j zostawi. Lynn nie bya pierwsz osob, ktra uya tego okrelenia. Syszaam je
225

wielokrotnie od ludzi, ktrzy przeraliwie si boj, e zostan opuszczeni.

Wydaje si, e jest to obraz pieka.

Wyobraenie czarnej dziury" towarzyszyo Lynn, od kiedy tylko siga pamici. Dobrze znaa lk,
ktry mu towarzyszy, i nie chciaa przekracza progu tego miejsca i wchodzi do rodka. Ale
powiedziaam jej, e to konieczno.

- Nie wiem, czy potrafi - powiedziaa z wahaniem.

- Jeli nie dzisiaj, to kiedy? - zapytaam. - We mnie za rk i wejd

do czarnej dziury" razem ze mn. Co widzisz?

- Jest ciemno i bardzo zimno. adnego kontaktu z jakimikolwiek ludmi. Tylko izolacja i nikogo, z kim
mona by porozmawia. Jestem cakowicie odcita. Bez towarzystwa dni tak bardzo si cign...
ciany s tak blisko... Nikt mnie nie kocha, nie troszczy si o mnie ani nawet nie wie o moim istnieniu.

Kto nie wybraby kapitulacji, kiedy kady inny wybr wydaje si wpadaniem w ponury, przygnbiajcy
stan, jaki opisaa Lynn? A jak bardzo jestemy podatni na manipulacj, jeeli uzaleniamy
emocjonalne przetrwanie od jednej osoby!

- W porzdku - powiedziaam Lynn. - Zabraa mnie tam. Teraz chc, by odnalaza wyjcie.

- Aha - mrukna Lynn. - Porusz moj czarodziejsk rdk i cae przeraenie zniknie.

- Moesz stamtd wyj.

- Tylko Jeff moe mnie std wyprowadzi - odpara.

- Nie. Tym razem musisz zrobi to sama albo nie bdzie to nic warte. Nie chc negowa tego, e Jeff
wiele dla ciebie znaczy, ale nie tylko on jest treci twojego ycia. Pomyl kreatywnie. Co jest dla
ciebie przeciwiestwem czarnej dziury"?

Lynn zamkna oczy.

- Myl o innych ludziach w moim yciu, na ktrych mi zaley -

o moich rodzicach, przyjacioach, kilku naprawd miych osobach w pracy... o rzeczach, ktre lubi
robi - poczekaj, by taki dzie, dobrze go zapamitaam. Miaam okoo dwunastu lat, a tata wanie
da mi mojego pierwszego konia - piknego jabkowitego rumaka. Nie mogam w to uwierzy! By
naprawd mj. Pamitam zapach siana, soce na mojej twarzy... Myl, e wtedy byam najblisza
cakowitego szczcia.

- Moesz wraca do tego miejsca i czasu zawsze, gdy poczujesz, e wpadasz w panik - powiedziaam.
- Moesz odtwarza w pamici wszystkie zmysowe przyjemnoci, jakich doznaa, kiedykolwiek

zechcesz. I moesz przey nastpne takie dni. Masz ma i innych ludzi, ktrzy ci kochaj, dobr
prac oraz umiejtno gbokiego odczuwania. Jakie wspaniae dary! Widzisz - sama znalaza
wyjcie z czarnej dziury"!

226

Kady z nas, kiedy si boi, moe posuy si tak wizualizacj, jak zastosowaa Lynn. Usid, zamknij
oczy, we cztery, pi gbokich oddechw. Przypomnij sobie jeden z najszczliwszych dni w twoim
yciu. Moe by to dzie z dziecistwa, kiedy nie miae adnych trosk.

A moe zechcesz powrci myl do piknego miejsca, w ktrym wszystkie twoje wyostrzone zmysy
chony pikno otoczenia. Wypenij twoje ciao i umys wspomnieniami tego dnia, poczuj powietrze,
zapach kwiatw i wieo citej trawy. Pozwl sobie w peni dowiadcza tej chwili, a wspomnienia
ci uspokoj. Pamitaj, e zawsze moesz posuy si wizualizacj i w ten sposb wpuci troch
wiata do czarnej dziury".

Lk przed opuszczeniem, ktry odczuwamy w naszych zwizkach miosnych, jest doros wersj lku
przed opuszczeniem, dowiadczanego w dziecistwie, kiedy nie moglibymy przetrwa, gdybymy
zostali sami. Niestety, wielu dorosych wci uwaa, e przeyje co w rodzaju psychicznej mierci,
jeli opuci ich kto bliski. Ale czarna dziura"

istnieje tylko w wyobrani. Jest kamstwem przebranym za prawd.

Kiedy si boimy, radoni, wartociowi ludzie, ktrych znamy, i wzmacniajce nas dowiadczenia na
og wypadaj nam z pamici. Ale s dla nas dostpne zarwno w rzeczywistoci, jak i poprzez nasz
pami i wyobrani. Jeli lk staje si przepywajc przez ciebie ciemn rzek, to moesz wrzuci w
ni kamienie, po ktrych zdoasz przej na drugi brzeg.

Wyczy wyzwalacz" poczucia obowizku

Chciaabym, by kto wyznaczy nam zakres naszych zobowiza, tak jak rzd ustala wysoko
podatkw. Czy nasze ycie nie byoby prostsze, gdybymy mieli wzr na wyliczanie, ile jestemy
winni innym ludziom, i nie musieli stale trudzi si z okrelaniem tego samodzielnie?

Czy nie byoby wspaniale, gdyby co wskazywao nam, ile dawa, by nie byo to za duo ani za mao, i
pomagao stwierdzi, kiedy dawanie jest pomocne, a kiedy przynosi szkod, czy te jak wyway
pomidzy zobowizaniami wobec innych a naszymi bardzo wanymi zobowizaniami wobec samych
siebie?

Rodzimy si, nie znajc pojcia zobowizania. Poznajemy je w domu, w szkole, uczymy si go z religii i
polityki oraz kultury w oglnoci.

I aby jeszcze bardziej skomplikowa spraw, nieustannie jestemy bombardowani coraz to nowymi
zasadami. Przez wiele lat powicenie i altruizm postrzegane byy jako bardzo podane. Potem
nadeszo poko-227

lenie Ja", ze swoj mantr Rb swoje". Nastpnie wahado wychylio si znw w kierunku bardziej
wspczujcego i troskliwego sposobu odnoszenia si do innych. Nic dziwnego, e czujemy si
zagubieni.

Nieatwo przypomnie sobie, kiedy napotkalimy przekonania dotyczce naszych zobowiza wobec
innych, ktre uczynilimy wasnymi. I na dug met, nie to jest wane. Wane jest to, e je
posiadamy - a niektre spord nich mog czyni nas podatnymi na szanta.

Jeli wychodzisz z przekonania, e potrzeby kadego innego czowieka s automatycznie waniejsze

od twoich i popade w schemat nawykowego umieszczania siebie na ostatnim miejscu w kadym
zwizku, jeli czujesz si tym wyczerpany fizycznie, psychicznie, emocjonalnie, duchowo i finansowo,
to nadszed czas, by przeanalizowa - i zmieni -

swoje przekonania.

Gdzie to jest napisane

Chcc dokona zmian w tych spord swoich przekona, ktre dotycz zobowiza wobec innych
ludzi, najlepiej zacz od zobaczenia ich czarno na biaym. Potem moesz zacz podawa je w
wtpliwo.

Na pocztek zrb list tego, czego druga osoba od ciebie oczekuje.

Oto kilka sugestii, ktre pomog ci rozpocz:

(imi) chce / oczekuje / da, bym:

Rzuci wszystko, by mu (jej) pomc.

Przybiega, kiedy woa.

Wspiera go (j) fizycznie / emocjonalnie / finansowo.

Zawsze robi to, czego chce, podczas wakacji, urlopu i dni wolnych.

Wysuchiwa jego (jej) problemw, niezalenie od tego, jak si czuj.

Zawsze wyciga go (j) z kopotw.

Stawia moj prac, zainteresowania, przyjaci i zajcia na ostatnim miejscu.

Nigdy go (jej) nie opuci, nawet jeli mnie unieszczliwia.

Teraz przepisz kade zdanie, poprzedzajc je sowami GDZIE

TO JEST NAPISANE". Napisz te sowa wielkimi literami. Zauwa, jak rni si zdanie GDZIE TO JEST
NAPISANE, e nie mog cieszy si wakacjami, bo musz spdza je z rodzin mojego ma?", od
zdania Mj m oczekuje, e kade wakacje spdzimy z jego rodzin". GDZIE TO JEST NAPISANE, e
potrzeby kadej innej osoby s waniejsze ni twoje? GDZIE JEST NAPISANE, e masz powica
wasne dobro, by opiekowa si wymagajcymi rodzicami, ktrzy doskonale potrafi o siebie zadba?
GDZIE TO JEST NAPISANE? Te 228

z pozoru niezmienne zasady, ktre powstrzymuj ci przed traktowaniem samego siebie cho w
poowie tak dobrze, jak traktujesz innych, nie s wyryte w kamieniu. Istniej tylko w systemie
przekona wyrytych w twoim umyle, a dotyczcych tego, jak powiniene funkcjonowa w wiecie.

Przeksztacanie swoich przekona

Karen miaa due trudnoci z pozbyciem si gboko zakorzenionej litanii samobiczowania: Jestemzobowizana-zrobi-wszystko-da-mojej-

-crki-poniewa-miaa-takie-cikie-ycie-i-to-wszystko-moja-wina".

Musiaa zaj si swoim poczuciem obowizku zarwno na poziomie emocjonalnym, jak i

intelektualnym.

Karen przyja na siebie rol sdziego oraz awy przysigych i skazaa si na wizienie zobowiza"
za zbrodni, ktrej nie popenia -

wypadek samochodowy, w ktrym zgin jej m. Poprosiam j, by sprawdzia definicj sowa

wypadek" w sowniku, ktry miaam w gabinecie.

- To znaczy Nieprzewidziany, nieoczekiwany i..." przerwaa na chwil i zobaczyam, e oczy jej

wilgotniej - i niezamierzony!

- No wanie - przytaknam. - Niezamierzony". Kazaam jej czsto powtarza sobie to sowo. Nie
chciaa, by stao si to, co si stao, nie planowaa tego i nie miaa z tym nic wsplnego. Powiedziaam
jej, e wszyscy, z wyjtkiem niektrych mordercw skazanych na doywocie bez moliwoci
zwolnienia warunkowego, wychodz z wizienia prdzej czy pniej. Dlaczego ona wci w nim
tkwia?

Wiedziaam, e Karen ma bogate ycie duchowe. Regularnie uczszczaa na spotkania Al-Anon, czsto
wyjedaa, by si zrelaksowa, z zapaem studiowaa jog i codziennie medytowaa. Jednak nie bya
w stanie przekroczy progu przebaczenia samej sobie.

Poprosiam j, by wyobrazia sobie posta, ktra byaby wadna wypuci j z wizienia zobowiza posta, ktr mogaby odegra w scenie z sam sob.

- C... nie sdz, bym dobrze si czua, grajc rol Boga, ale wierz, e mam swojego Anioa Stra mog zagra jego rol.

- Doskonale - powiedziaam. - Bdziesz swoim Anioem Strem.

Posad Karen na pustym krzele i wydosta j z tego parszywego wizienia raz na zawsze! Chc, by
zacza od sw: Wybaczam ci".

zy spyway z oczu Karen, kiedy zacza:

Wybaczam ci, Karen. Nie miaa nic wsplnego ze mierci Pete'a. To by wypadek. Bya dobr
matk, kochaa i chronia dwoje swoich dzieci, bya dobr crk i wspania pielgniark.
Naprawd troszczysz si o innych ludzi -

229

nadszed czas, by zacza troszczy si o siebie. Wybaczam ci, kochanie -

wybaczam ci, wybaczam.

Byy to sowa, ktrych Karen nie potrafia powiedzie samej sobie, ale jako Anio Str potrafia
doceni siebie i zapewni sobie ulg, ktrej tak bardzo potrzebowaa. Namawiam ci do wykonania
tego wiczenia. Jeli pomys z Anioem Strem nie odpowiada ci, moesz to zrobi, odgrywajc rol
jakiej kochajcej osoby w twoim yciu. Naley skupi si na tym, w jakim momencie trafie do
wizienia zobowiza oraz na tym, by ci stamtd uwolni.

Ta sesja okazaa si dla Karen prawdziwym punktem zwrotnym.

Pod koniec naszej godzinnej pracy powiedziaa:

- Zatem GDZIE TO JEST NAPISANE, e mam nadwera moje konto, poniewa moja crka musi mie
teraz dom?

Powiedziaam Karen, e moim zdaniem nie ma nic zego w tym, e chce wesprze crk finansowo,
dopki naprawd tego chce, moe sobie na to pozwoli i robi to raczej z mioci i szczodroci ni z
lku przed odwetem ze strony crki. Przyznaa, e pi tysicy dolarw, o ktre prosia Melanie, byo
dla niej w tej chwili zbyt du sum, ale sta j na to, by ofiarowa crce ptora tysica.

- A jeli Melanie nie bdzie zadowolona? - zapytaam.

Karen umiechna si i gboko zaczerpna powietrza.

- No c, krzywia si wczeniej, wic jestem pewna, e i w przyszoci bdzie to robi. Powiem wtedy,
e to wszystko, co mog dla niej zrobi, i jeli chce si na kogo wcieka, to niech si wcieka na
Susan, ktra jest odpowiedzialna za zmiany, jakie we mnie zaszy.

Ludzie rozwijaj si i zmieniaj, ale czasem ich przekonania pozostaj niezmienne mimo to. Podobnie
jak Karen, masz prawo do ycia wedug zasad i przekona, ktre bez oporu akceptujesz jako dorosy,
a nie wedug takich, ktre przyje kiedy automatycznie i bezkrytycznie.

Ile moesz da ?

Eve wiedziaa, e musi opuci Elliota, ale powstrzymyway j przed tym wszystkie elementy MGY.

On tak bardzo mnie potrzebuje. Zrobi dla niego wszystko. Tak wiele mu zawdziczam. Nie mog go
opuci.

Ta wspaniaa, utalentowana moda kobieta zrezygnowaa z tak wielu rzeczy, by zosta opiekunk
Elliota, e ya z emocjonalnym deficytem, majc puste konto w swoim psychologicznym banku".
Odcia 230

si od przyjaci, nie miaa adnych rozrywek czy zaj, ktre dawayby jej przyjemno,
podporzdkowaa swoje aspiracje zawodowe karierze Elliota i bardzo ograniczya swj wiat.

Im wicej posiadasz, tym wicej moesz dawa. Jeli w twoim yciu jest wiele bogactw - ludzie,
ktrych kochasz i ktrzy kochaj ciebie, emocjonalna i zawodowa satysfakcja, przyjaciele, rozrywki,
wystarczajca ilo pienidzy - prawdopodobnie moesz dawa wiele bez uszczerbku dla twego
dobra. I przeciwnie, jeli przechodzisz przez rozwd, masz kopoty w pracy i ledwo wiesz koniec z
kocem, duo trudniej ci bdzie przeznaczy swj czas i energi na to, by spenia czyje potrzeby.

To trudna lekcja, ale prawda jest taka, e nie moesz uchroni kogo od utonicia, jeli sam ledwie
utrzymujesz gow ponad powierzchni wody.

Wyzwalacz" poczucia winy

Poczucie winy ma nad nami wielk wadz, poniewa na og bardzo trudno nam odrni
uzasadnione poczucie winy od takiego, na ktre

nie zasuylimy". Uwaamy, e jeli czujemy si winni, to zawsze z tego powodu, e zrobilimy co
zego.

Euforia Allena wywoana tym, e potrafi spokojnie porozmawia z Jo i ustali plan swej podry
subowej, trwaa okoo piciu minut.

Cho wiedzia, e postpuje waciwie, poczu si bardzo le z tym, e dokonuje tak wielkich zmian w
swoim sposobie odnoszenia si do ony.

Wiem, e Jo zgodzia si zosta w domu i nie wydawaa si tym szczeglnie zmartwiona, ale mam
straszne poczucie winy. Wyobraam j sobie, jak siedzi sama w domu, kuli si na kanapie przed
telewizorem, pacze i podskakuje ze strachu na kady goniejszy dwik za oknem. Poczucie winy nie
bierze si z niczego, Susan. Mona powiedzie o mnie wiele rzeczy, ale na pewno nie to, e lubi
patrze, jak moja ona cierpi.

Powiedziaam Allenowi, e odpowiadajc na kilka pyta, moe szybko oceni, czy jego poczucie winy
jest uzasadnione czy te wyolbrzymione. Zapytaam go:

Czy to, co zrobie lub chcesz zrobi, jest zoliwe?

Czy to, co zrobie lub chcesz zrobi, jest okrutne?

Czy to, co zrobie lub chcesz zrobi, stanowi naduycie?

Czy to, co zrobie lub chcesz zrobi, obraa kogo czy ponia?

Czy to, co zrobie lub chcesz zrobi, jest krzywdzce dla drugiej osoby?

231

Jeli odpowiesz tak" na ktrekolwiek z tych pyta, to poczucie winy, jakiego dowiadczasz, jest
uzasadnione, o ile towarzyszy mu skrucha, a nie nienawi do siebie. Szacunek dla swojej
integralnoci oznacza te branie odpowiedzialnoci za wasne zachowanie i wynagradzanie szkd.
Popenianie bdw nie czyni z ciebie moralnego potwora.

Ale jeli, podobnie jak Allen, robisz co, co jest dla ciebie zdrowe, i nie prbujesz skrzywdzi drugiej
osoby ani odebra jej czego, to twoje poczucie winy jest nieuzasadnione i naley si z nim
skonfrontowa.

Dopki tego nie zrobimy, nadmierne poczucie winy moe tak zadomowi si w naszym yciu, e staje
si jak tapeta - stanowi to naszego codziennego ycia.

Allen odpowiedzia nie" na wszystkie pytania, ale wci mia

ambiwalentne uczucia, kiedy zostawiwszy on w domu, wyrusza w podr subow do San

Francisco.

Najtrudniejsza bya pierwsza noc. Tak jak si obawiaem, Jo pakaa, kiedy rozmawialimy przez
telefon tego wieczoru. W pierwszym odruchu chciaem dawa jej rady, co moe zrobi - zobaczy si
z przyjacimi, wyj, odwiedzi rodzin - ale zdaem sobie spraw, e mona jej byo pomc, tylko
przestajc mwi, co ma robi, i pozwalajc jej samej do tego doj. Powiedziaem jej wic, e
tskni, e podr mina dobrze i e zadzwoni nastpnego dnia.

Kolejny dzie sta si dla mnie prawdziwym punktem zwrotnym. Kiedy do niej zadzwoniem, nie byo
jej w domu. Martwiem si, wic zostawiem wiadomo.

Pniej oddzwonia i powiedziaa, e bya w kinie ze swoj przyjacik, Lind.

Wydawao si, e czuje si dobrze. Cae moje obawy okazay si niepotrzebne. W cigu tego tygodnia
Jo czua si raz lepiej, raz gorzej, ale znajdowaa sobie rne zajcia i oglnie dawaa sobie rad. Nie
mwi, e to wszystko byo atwe, ale obojgu nam si jako udao. I nastpnym razem bdzie o cae
niebo atwiej.

Posu si pytaniami, ktre wymieniam wczeniej. Pomog ci oceni, czy twoje poczucie winy,
podobnie, jak w wypadku Allena, nie jest nieproporcjonalne w stosunku do sytuacji, ktra je
wywouje. Zdrowe sumienie bdzie wytwarza poczucie winy wspmierne do czynu. Powiniene
czu si winny, jeli sypiasz z on najlepszego przyjaciela, a te pytania nie maj oczywicie pomaga
nikomu w rozgrzeszeniu si za czyny zbrodnicze. Ale nie musisz czu si winny, kiedy przypalisz
grzank albo zaproponujesz wyjcie na film, ktry okazuje si cakowitym niewypaem. I oczywicie
nie wtedy, gdy chcesz zrobi co, co wzbogaci twoje ycie - nawet jeli drugiej osobie si to nie
podoba.

232

Opinie, nie fakty

Bliscy nam ludzie, ktrzy uciekaj si do emocjonalnego szantau, wykorzystaj kad okazj, by
wpdzi nas w poczucie winy. Narzucaj nam takie samo poczucie winy za drobiazgi jak i za powane
czyny. I to od nas zaley, jak szeroko otworzymy drzwi i czy pozwolimy poczuciu winy wej do
rodka.

Leigh powiedziaa swojej matce, jak bardzo rani j negatywne porwnania z jej kuzynk, i wydawao
si, e matka przyja to do wiadomoci. Ale ze nawyki nieatwo jest wykorzeni i kiedy Leigh
nastpnym razem odmwia spenienia proby matki, ta posuya si inn form presji.

Chciaa, bym pojechaa z ni na weekend do San Diego, gdzie chciaa odwiedzi mojego brata i jego
rodzin. Umwiam si ju jednak na randk i miaam bilety do teatru - nie chciaam z tego
rezygnowa. Powiedziaam, e jest dorosa i moe jecha sama. Wiem, e to byo zoliwe, ale
zasugerowaam te, e moe pojecha z Caroline. Mama nie posuya si tym razem swoimi
porwnaniami, ale zacza mwi:

- Pewnie jeste zbyt zajta, by spdzi troch czasu ze mn - tak pochaniaj ci twoje sprawy, e nie
dbasz o nikogo innego. Nie mog uwierzy, e wyrosa na tak osob!

Wiem, e to manipulacja i e matka odgrywa mczennic, ale do diaba, i tak czuj si winna - nie tak
bardzo jak wczeniej, ale bardziej ni bym chciaa.

Zastanawiaam si nawet, czy nie odwoa randki i nie odda biletw do teatru.

Nie zrobiam tego jednak i uwaam to za postp.

Oczywicie, to by postp. Pomimo presji, Leigh zmienia swoje zachowanie, ale podobnie jak wielu z
nas oczekiwaa, e jej uczucia zmieni si tak samo szybko. Jedn z rzeczy, ktre moga zrobi, by
przyspieszy proces zmniejszania si nieuzasadnionego poczucia winy, byo nauczenie si, jak
oddzieli negatywne etykiety, jakie nadawaa jej matka, od faktw.

Powiedziaam Leigh, by przygotowaa list najgorszych przezwisk, jakich w ostatnich latach uywaa
matka, kiedy bya z niej niezadowolona. Jak sdz, te etykiety mog wyda si znajome wielu ofiarom
emocjonalnego szantau.

Oto kilka punktw z listy Leigh:

Obojtna.

Samolubna.

Bezmylna.

Niezrczna.

Gupia.

233

Poda.

Nierozsdna.

Bezczelna.

Kody rzucane nam pod nogi mog nas powali, a przezwiska takie jak te, jeli pochodz od kogo
bliskiego, mog nas zrani. Ale te etykiety nie s zgodnie z prawd. S tylko opiniami drugiej osoby.

Czsto przypisujemy naszym szantaystom wielk mdro. Uwaamy, e znaj nas lepiej ni my sami
i kiedy oceniaj nas negatywnie, czsto szybko kupujemy" ich okrelenia, szczeglnie jeli
przypominaj to, co w przeszoci powiedzia nam kto inny. W ten sposb uznajemy opini innej
osoby za fakt. Jeste samolubny", zamienia si w naszym wntrzu w Jestem samolubny". To ten
sam sposb, w jaki dziecko, ktremu si powie Jeste niedobre", uwewntrznia ten przekaz i
zamienia go w przekonanie Jestem niedobre".

Aby pomc Leigh oddzieli fakty od fikcji, poprosiam j, by wzi

a swoj list i przy kadym punkcie napisaa wielkimi literami sowa:

OPINIA, NIE FAKT". Jej lista nabraa takiego oto wygldu:

Obojtna - OPINIA, NIE FAKT".

Samolubna - OPINIA, NIE FAKT".

 Bezmylna - OPINIA, NIE FAKT".

Jestem pewna, e zrozumielicie, o co chodzi. Wane, bycie przyswoili sobie zawarty tu przekaz.

Czasem, oczywicie jestemy obojtni i bezmylni, i wane jest, by przeanalizowa suszno etykiety,
ktr nadaje nam druga osoba.

Pytania, na ktre odpowiada Allen, pomog wam dokona tej oceny.

Ale przewanie, kiedy masz do czynienia z emocjonalnym szantayst, jego opinie s subiektywne i
znieksztacone. Szczeglnie trudno nam to dostrzec, jeli szantayst jest jedno z rodzicw, jak w
wypadku Leigh, poniewa tak dugo uwaalimy, e maj zawsze racj. Ale jak moge zobaczy w
przykadach przedstawionych w tej ksice, zachowanie szantaystw wynika z ich wasnych lkw i
frustracji i czsto zarzucaj ci cechy i zachowania, ktre sami przejawiaj. Projektuj te
niedoskonaoci na ciebie, oczekujc, e je uznasz za wasne. Ode

lij je z powrotem.

Zwrci do nadawcy

Niewiadomo przykada wielk wag do symbolicznych rytuaw i ceremonii. Jedn z najbardziej

ekscytujcych czci mojej pracy jest tworzenie prostych rytuaw, ktre maj pomc klientom w
nowy i interesujcy sposb skonfrontowa si ze swymi demonami. Oto jeden z nich, 234

ktry moe naprawd pomc ci w odczeniu wyzwalacza" poczucia winy. Znajd niewielkie pudeko
z pokrywk, na przykad pudeko po butach. Niech bdzie ono twoim pudekiem poczucia winy".
Przez cay tydzie - codziennie - zapisuj zdania i okrelenia, ktre pobudzaj twoje poczucie winy, a o
ktrych wiesz, e s niesprawiedliwe i manipulacyjne. Zapisz kade na oddzielnym kawaku papieru i
w do pudeka.

Pod koniec tygodnia zapakuj pudeko w papier tak, jakby zamierza wysa je poczt, w prawym
grnym rogu napisz imi i nazwisko szantaysty, i jego adres jako nadawcy, oraz wasne nazwisko i
adres na rodku opakowania. Nastpnie na tym wszystkim napisz duymi literami, najlepiej na
czerwono: ODESA DO NADAWCY". Potem, tak uroczycie, jak masz ochot, pozbd si pudeka;
w taki sposb, jaki ci odpowiada. Moesz spali je w ogrodzie i zakopa popi, wyrzuci do
pojemnika na mieci czy przejecha samochodem. Celem jest to, by przesta przyjmowa dostawy
poczucia winy, ktra tak naprawd do ciebie nie naley. Nie jest twoja. Nie przyjmuj jej.

Doprowadzenie sytuacji do paradoksu

Pomimo wszystkich przeladujcych j demonw, Eve zdobya si na odwag i opucia Elliota.

Zrobia to tak delikatnie, jak byo to moliwe.

Wyznaczya dat swego odejcia i pomoga mu znale asystentk, ktra miaa przej wiele z prac
wykonywanych wczeniej przez ni. Powiadomia czonkw rodziny Elliota o jego depresji i poprosia,
by utrzymywali z nim bliski kontakt i postarali si namwi go do skorzystania z profesjonalnej
pomocy.

Ale wiedziaam, e cho dokonaa wielkich postpw, nieatwo pozbdzie si z swego

nieuzasadnionego poczucia winy. Na pewien czas wprowadzia si do swojej matki, co cakiem dobrze
zdawao egzamin, i podja pewne prby znalezienia pracy. Ale za kadym razem, kiedy dzwoni do
niej Elliot, by wylewa swoje ale, znw wpadaa w MG.

Postawiam przed ni puste krzeso i poprosiam, by wyobrazia sobie, e siedzi tam Elliot. Potem
poprosiam, by uklka przed krzesem i powiedziaa: Wiem, e nie potrafisz sobie beze mnie
poradzi, wic ci nie opuszcz. Wracam i nigdy wicej ci nie zostawi. Rezygnuj dla ciebie z moich
marze, aspiracji, z caego mojego ycia. Nie bd prosi o nic dla siebie. Zawsze bd si tob
opiekowa".

Eve spojrzaa na mnie, jakbym postradaa zmysy.

- artujesz?! - zawoaa - Nigdy nie powiedziaabym czego podobnego!

- Zrb to dla mnie - nalegaam.

235

Eve z wahaniem zrobia to, o co j poprosiam. Mniej wicej w po

owie zatrzymaa si i powiedziaa:

- Poczekaj chwil! Czuj si dziwnie. Wiem, e jestem zbyt ulega, ale nie jestem zupen idiotk! Nie
wrc do niego! Chc mie wasne ycie! Nie moja wina, e jest taki, jaki jest - dlaczego miaabym go
naprawia?

Ten rodzaj pracy nazywany jest terapi paradoksaln. Opiera si na sprzecznoci i odnosi do czego,
co moe si z pozoru wydawa absurdalne lub mieszne, ale tak naprawd zawiera pewne
podstawowe prawdy. Terapia paradoksalna cechuje si niezwyk skutecznoci. Jak widzielimy,
absurdalno tego, co kazaam powiedzie Eve, pobudzia jej odwag i bunt. Chocia by moe nigdy
nie powiedziaa Elliotowi niczego takiego, a do niedawna jej zachowanie mwio to za ni. Paradoks
pozwoli doprowadzi jej poczucie winy do ekstremalnych rozmiarw i zobaczy, jak bardzo byo
nieuzasadnione. Kiedy ju to zrobia, znalaza si na drodze do zdobycia poczucia wolnoci od niego.

Kilka tygodni pniej Eve owiadczya, e znalaza dobr na pocztek prac w agencji reklamowej. Nie
bya ju t sam zahukan, bezradn mod kobiet, ktr spotkaam pi miesicy wczeniej.
Zapytaam, czy pamita, e kiedy bya przekonana, i umrze z poczucia winy", jeli kiedykolwiek
opuci Elliota.

- No c, nigdy nie znaam nikogo, kto umarby z poczucia winy, i nie zamierzam by pierwsza oznajmia. - Musz tylko sta si silniejsza i zdoby niezaleno finansow. Mam wystarczajce
umiejtnoci, by podj prac i mc si z niej utrzyma. Potrzebuj tylko dwupokojowe-go
mieszkania i sprawnego samochodu. Bieca woda i sprawny samochd. Mog to osign i wszystko
bdzie dobrze.

I oczywicie byo dobrze.

Zwalczy poczucie winy za pomoc wyobrani

Jan bya zmieszana, kiedy przysza do mnie po tym, gdy powiedziaa siostrze, e nie moe poyczy jej
pienidzy.

Wiem, e postpiam waciwie, ale nie mog si otrzsn i pozby myli, e naprawd zrobiam co
okropnego. Carol potrzebuje teraz pomocy. Kiedy si nad tym zastanawiam, wracaj wszystkie stare
myli: twoja rodzina jest wszystkim, co masz, przebacz i zapomnij, wizy krwi s najwaniejsze,
przeszo to przeszo. A co najwaniejsze, to moja siostra, ma kopoty - nie czuj si dobrze, e
zostawiam j tak na pastw losu.

J a n toczya wewntrzn walk pomidzy tym, co wiedziaa, a tym, na co nie przestawaa mie
nadziei. Byo tak, jakby ciko zdobyta, bo-236

lena wiedza, ktr nabya przez lata kontaktw z Carol, nie moga wnikn wystarczajco gboko,
by zniwelowa jej poczucie winy.

Zauwayam, e kiedy niewiadomo opiera si zdrowej zmianie, atwiej dotrze do niej poprzez
metafory i opowiadania, ni poprzez tradycyjn terapi polegajc na rozmowach. Aby pomc Jan,
poprosiam j, by napisaa ba o swoich relacjach z siostr.

- To bdzie jak ba braci Grimm - powiedziaa z sarkazmem.

- Jak mam to zrobi?

Powiedziaam jej, e moe napisa, co tylko chce, ale ma posuy si jzykiem i wyobraeniami
charakterystycznymi dla bani, pisa w trzeciej osobie i nada tej historii, jeli nie w peni szczliwe
zakoczenie, to przynajmniej takie, ktre daje pewn nadziej.

Ba, ktr napisaa Jan, jest niezwyka i dlatego chc si ni z wami podzieli:

Za grami, za lasami yy dwie mae ksiniczki. Jedna bya ulubienic krla i jej szafy wypenione byy
piknymi sukniami, a szuflady jej toaletki a uginay si pod ciarem biuterii. Jedzia zot karet i
wystarczyo tylko, by czego zapragna, eby zaraz to dostaa. Druga maa ksiniczka bya ulubienic
krlowej. Ta ksiniczka bya mdra i dzielna, ale nic nigdy nie otrzymywaa od ojca, bo jej siostra
oczerniaa j w jego oczach. Maa biedna ksiniczka nosia wic suknie wyrzucone przez siostr, a
kiedy prosia krla o zabawki i marchew dla swojego kucyka (miaa tylko kucyka zamiast karety), krl
mwi: Id

do terminu do kupca w miecie", co byo jego wyszukanym sposobem na powiedzenie: Znajd sobie
prac!" Biedna maa ksiniczka zacza wic pracowa u jubilera w miecie, ktry nauczy j
wyrabia pikne rzeczy i chwali jej talent i zapa do pracy.

Kiedy ksiniczki dorosy, zepsuta ksiniczka wysza za m za wstrtnego typa, ktry nie dba o to,
czy ona potrafi pracowa i gotowa. By to bardzo przystojny mczyzna, ale niczego nie potrafi
zrobi dobrze. Kocha ksiniczk za jej pienidze, ktre chcia zainwestowa w jakie marne
nieruchomo

ci. Wkrtce roztrwoni cae mienie zepsutej ksiniczki i oboje zmuszeni byli ebra. Byo to dla
ksiniczki wielkim upokorzeniem.

W tym czasie biedna maa ksiniczka ciko pracowaa i udao jej si wiele osign. Poczciwy jubiler
pozwoli jej przej sklep, kiedy by ju za stary, by go prowadzi, i wkrtce ksiniczka staa si
sawna, poniewa wykonywaa najpikniejsze w caym krlestwie korony i piercienie. Miaa wasny
znak firmowy - Biuteria Ksiniczki - i czua wielk dum ze swoich osigni. Jedynym, co nie
przestawao jej smuci, byy wspomnienia o tym, jak jej ojciec i siostra traktowali j, kiedy bya maa.

Kiedy wic samolubna ksiniczka podesza pod jej drzwi i bagaa o kilka drogich kamieni, dziki
ktrym mogaby uchroni krlewsk karet i zamek przed licytacj, jej siostra stana przed
dylematem.

237

- Prosz, pom mi - prosia samolubna ksiniczka. - Wiem, e nie byam dla ciebie zbyt mia, ale jeli
dasz mi troch z bogactw, na ktre tak ciko pracowaa, obiecuj, e bdziemy sobie tak bliskie, jak
powinny by siostry.

Pracowita ksiniczka chciaa jej wierzy i bardzo pragna odzyska siostr.

Ale siostra nigdy nie bya dla niej dobra i pracowita ksiniczka martwia si, e to si wcale nie
zmieni. By uporzdkowa troch swoje myli, spacerowaa po lesie, a dotara nad brzeg stawu o
krysztaowej wodzie. Usiada i patrzc na swoje odbicie, zapytaa:

- Co powinnam zrobi? Jak si zachowa? Wiem, e moja siostra roztrwoni wszystko, co jej dam, ale
tak bardzo bym chciaa zdoby siostrzan mio!

Gdy to mwia, jedna z jej ez wpada do stawu, a kiedy woda znw si uspokoia, ksiniczka zamiast
swego odbicia ujrzaa w wodzie odbicie swojej najlepszej przyjaciki.

- Masz siostr we mnie - rzeko odbicie. - Kocham ci i zaley mi na tobie tak, jak nigdy nie zaleao
twojej prawdziwej siostrze. To ja bd dla ciebie rodzin.

Pracowita ksiniczka wiedziaa, e to prawda, i kiedy wrcia do domu, powiedziaa do swej zepsutej
siostry:

- Nie dostaniesz kamieni z mojego sklepu. Wszystko, co miaa, wyrzucia w boto. Chciaabym,
bymy byy sobie bliskie, ale moe nigdy tak si nie stanie. Drogie kamienie nie mog tego zmieni.

Jan powiedziaa, e napisanie tej bani miao dla niej wielkie znaczenie: Wreszcie dostrzegam
prawd. Moja siostra nigdy si nie zmieni. Tysic dolarw nie moe nawet w czci zmieni tego, co
jest nie tak midzy nami. Ju kiedy byymy maymi dziemi, Carol wszystko mi zabieraa i opowiadaa
o mnie kamstwa, eby mama i tata le o mnie myleli. Nigdy nie byymy sobie bliskie i pewnie nigdy
ju nie bdziemy. Ale poczuam si o wiele lepiej, kiedy pisaam o moich prawdziwych siostrach. Moje

dwie najblisze przyjaciki s mi blisze ni rodzina, blisze ni kiedykolwiek moga mi by moja

wasna siostra. Nie straciam niczego - z wyjtkiem pokadw poczucia winy.

Spisanie historii w trzeciej osobie zapewnio Jan pewien niezbdny emocjonalny dystans, tak e
moga wyranie zobaczy swoje relacje z siostr. A posuenie si form bani uwalnia wyobrani z
ca jej inwencj i poczuciem humoru - potn broni przeciwko poczuciu winy.

Wyobrania jest tak lekka, jak cikie jest poczucie winy i potrafi przeksztaci nasze najciemniejsze
uczucia.

Zachcam ci do napisania wasnej bani, ktra pomoe ci uzyska bardziej wnikliwe spojrzenie na
zwizek wywoujcy w tobie tyle poczucia winy. Szczeglnie skuteczne jest pisanie o czonkach
rodziny, ale moesz te napisa o przyjacielu czy kochanku. (Dawno, dawno 238

temu yli sobie krl i krlowa. Krl mia zwyczaj dsa si i wychodzi do lasu, jeli nie dostawa tego,
czego pragn...") Myl, e bdziesz zaskoczony i zadowolony z tego, jak klarownie dziki swojej
bani zobaczysz sytuacj, w ktrej zbyt silnie zalepiao ci poczucie winy.

Wiem, e w tym rozdziale zamieciam wiele informacji i e bdziesz mia teraz duo pracy, ktra
moe wywoa pewne silne emocje.

Moesz odczuwa smutek spowodowany utrat poczucia bezpieczestwa w zwizku lub nieuniknion
zo na szantayst za to, e tak tob rzdzi, oraz na siebie za to, e wci ulegae. Ta praca moe
te oywi pewne nie zakoczone sprawy z twojego dziecistwa.

Bd dobry dla siebie: zwracaj uwag na swoje uczucia i na to, co mwi one o tobie. Jeli poczujesz
si zagubiony, to moesz w tym czasie skorzysta z terapii krtkoterminowej, a moe zechcesz
poprosi o pomoc jak blisk osob. Pamitaj, nie musisz zrobi wszystkiego przez nastpne
dwadziecia cztery godziny. Rb to w swoim tempie i wybierz te wiczenia i zadania, ktre odnosz
si do twojej sytuacji. Obiecuj, e efekty warte bd twego czasu i wysiku.

239

EPILOG

Zmiana zachowania nie jest procesem linearnym i przebiegajcym szybko. Kiedy zaczniesz stosowa
w swoim yciu umiejtnoci, ktrych nabye, zauwaysz, e nie zawsze bdzie ci si udawao. Moesz
si potyka, odczuwa lk, prbowa bez skutku - kademu si to zdarza - ale moesz uczy si,
wykorzystujc zarwno swoje triumfy, jak i poraki.

Pamitaj, to, co robisz, jest jak wspinanie si na gr, z t rnic, e nikt nie dostaje si na szczyt.
Nikt nie mwi z tak atwoci i nie jest w takim stopniu wolny od lku, by zawsze znale waciwe
sowa, ktre odepr presj i groby drugiej osoby. Bd dla siebie agodny i naucz si wybacza sobie.
Wspinajc si z wysikiem na szczyt zmiany, spojrzysz pewnie w gr i pomylisz: Mj Boe, mam
jeszcze tak dug drog przed sob!" Ale popatrz wtedy take w d - na miejsce, z ktrego
wystartowae. Zobaczysz, jak duo ju przeszede.

Cud zmiany

Kiedy przestaniesz czeka, a zmieni si inni ludzie, i zaczniesz pracowa nad wasnym
zachowaniem, naprawd mog zdarzy si cuda. Posugiwanie si choby jednym z twoich nowych
narzdzi wywoa fale zmian w kadym zwizku. Popatrzmy, co zaszo w zwizku Michaela i Liz.

- Czy moesz uwierzy, jak bardzo Michael si zmieni? - zapyta

a mnie pewnego dnia Liz. - Naprawd nie mylaam, e nam si to uda.

- A kto zmieni si pierwszy? - zapytaam.

- Chyba ja - odpara. - Miaam wtpliwoci, kiedy mwia, jak moe by, ale teraz widz, e gdybym
robia to, co do tej pory, nasz zwizek by nie przetrwa.

Umiechajc si szeroko, Liz wyja z torebki zoon we dwoje kartk papieru.

240

- To list, ktry Michael napisa na prob swojego terapeuty, i poprosi, bym ci go pokazaa.

To by dopiero list!

Do szantaysty we mnie:

Cze,

Musz zamieni z tob par sw. Prosz teraz o tw niepodzieln uwag dla sprawy bardzo dla mnie
wanej.

Od dugiego czasu jeste przyczyn wielu moich kopotw. Naprawd nie mia

em pojcia, co si dzieje, dopki Liz i John (terapeuta Michaela) nie pokazali mi ciebie. Wiele rzeczy
widz teraz wyraniej i ty i ja musimy teraz rozwiza wszystkie problemy.

Jest mi bardzo przykro z powodu napicia i nieszczcia, ktre spowodowa

em przez ciebie. Kiedy myl o tym, jak bliski byem utraty wszystkiego, co kocham, bo gupio
wierzyem, e mog czu si silny i mie wadz, kiedy zmuszam moj on do robienia wszystkiego,
czego sobie ycz, i karz j, jeli tego nie robi, to jestem zdegustowany i bardzo na ciebie zy.

Zdumiewa mnie ogrom mojej niewraliwoci. Myl, e patrzyem mojej onie w oczy i byem pody,
okrutny i tak bardzo j upokarzaem, a uwaaem przy tym, e wymierzam sprawiedliwo, napenia
mnie smutkiem i alem. auj, e j raniem, auj, e straciem tyle chwil, tyle mioci, auj, e
swoim zachowaniem okazywaem co przeciwnego do moich prawdziwych uczu, auj, e nie
szanowaem najwaniejszej rzeczy na wiecie - ludzkiej godnoci i indywidualnoci.

Chc, eby wiedzia, panie szantaysto, e nie ma we mnie miejsca dla ciebie.

Nie zgodz si w tej sprawie na aden kompromis. To ju mi nie odpowiada.

Wiem, e to nie bdzie atwe. Musz si jeszcze wiele nauczy, musz przeama stare nawyki,
pokona lk przed tym, e wygldam na sabeusza. Ale robi

em przedtem wiele rzeczy, ktre nie miay dla mnie takiego znaczenia, wic zrobi i to. Twoje dni
miny i ten dzie (podobnie jak nastpne) bdzie ju inny.

egnaj.

MICHAEL

Podobnie jak wiele ofiar szantau, Liz pokadaa wiar w ulego

ci, uwaajc, e kupi sobie stabilno, poddajc si daniom Michaela. Nie miaa pojcia, e tylko
wzmacnia w nim zachowania, ktre ich dzieliy. Kiedy zmienia swoje reakcje wobec niego, otworzya
drzwi dla bliskoci, ktrej oboje tak bardzo pragnli.

- Powiem tylko, e jeli to mogo si sta, to wierz w cuda - oznajmia Liz. - Odzyskaam Michaela i
odzyskaam sam siebie.

Nie mog ci zapewni, e jeli wykonasz t prac, to zostaniesz nagrodzony tak reakcj jak reakcja
Michaela. Ale nawet jeli ludzie wok ciebie zmieni si bardzo niewiele, ty bdziesz inny i wiat
wyda 241

ci si inny. Bdziesz wiedzia, e kady zwizek, ktry moe przetrwa tylko wtedy, gdy pozostaniesz
uleg ofiar emocjonalnego szantau, nie jest zwizkiem, ktry suy twojemu dobru.

Powrt do domu

Kiedy uda ci si przebi przez MG i przerwa emocjonaln tyrani, powrci wspaniae poczucie
normalnoci i rwnowagi. Poczucie zagubienia i al do siebie, ktre byy ogromn czci twoich
uczu i obrazu wasnej osoby, rozprosz si, a w ich miejsce pojawi si nowe poczucie zaufania i
szacunku do samego siebie.

Z kadym krokiem, stawianym przez ciebie po to, by uczy si i wykorzystywa umiejtnoci majce
rozbroi twych emocjonalnych szantaystw, bdziesz odbudowywa istot twojego jestestwa - tw
integralno. Ta cenna cao, ktr opakiwae, nigdy nie zgina -bya tylko przysonita.

Czekaa na ciebie.

242

Joan Borysenko

( SERIA: PE I RODZAJ )

KSIGA YCIA KOBIETY

Ciao - Psychika - Duchowo

KSIGA YCIA

KOBIETY Zdaniem Joan Borysenko, kobieca mdro, intuicja i specyficzny sposb postrzegania
wiata sprawiaj, e kobiety mog odegra kluczow rol w dziele tworzenia nowej kultury.
Spragnione s jednak wiedzy o sobie samych, chciayby dostrzec swoje problemy w innym wietle,
poszukuj inspiracji do pracy nad sob. Dlatego wanie autorka Ksigi ycia kobiety przedstawia w
swojej pracy now teori rozwoju kobiety, cakowicie odmienn od dotychczasowych, opartych na
mskim modelu rozwoju czowieka. Zawarte w tej ksice naukowe opisy procesw rozwojowych
podane s w sposb przystpny i klarowny, a dziesitki przykadw pozwalaj lepiej zrozumie
prezentowane tezy. Dziki temu jej lektura moe by pasjonujcym zajciem dla wszystkich
czytelniczek, niezalenie od ich wieku, przekona i poziomu wiedzy.

Sandra Lepsitz

PRZEZ PRYZMAT PCI

( S E R I A : PE I RODZAJ )

WKRTCE

W kulturze masowej i w psychice jednostek zakorzenione s mechanizmy dokonujce podziau wiata

na mski i kobiecy. wiat mski to wadza, dominacja, sia, niezaleno; natomiast wiat kobiecy to

ulego, bezsilno i pasywno. S to uwicone przez histori schematy, ktre autorka nazywa
pryzmatami pci. Owe pryzmaty - czyli instytucjonalne, ideologiczne i psychologiczne mechanizmy przyjmujc mski punkt widzenia za neutraln norm. Utrzymuj wadz ekonomiczn i polityczn w
rkach mczyzn i utrwalaj z pokolenia na pokolenie mski porzdek spoeczny, co nie tylko
sankcjonuje nierwno pci, ale prowadzi rwnie do dyskryminacji wszelkich mniejszoci. Celem
ksiki jest uwidocznienie istnienia tych pryzmatw, umoliwienie przyjrzenia si im, a nie patrzenia
przez nie.

Bryn C. Collins

(SERIA: EMOCJE I ROZUM

NIEDOSTPNO EMOCJONALNA

WKRTCE

Wielu z nas styka si (w pracy czy w yciu prywatnym) z osobami, do ktrych w aden sposb nie
potrafimy dotrze. Wci jestemy nie do dobrzy, by sprosta ich wygrowanym oczekiwaniom.
Czujemy si wtedy bezwartociowi, a nasza samoocena gwatownie spada. Osoba, ktra wywouje w
nas takie odczucia cierpi na niedostpno emocjonaln. Celem ksiki jest przedstawienie typw
niedostpnych emocjonalnie, aby kady z nas mg je rozpozna, kiedy pojawi si w naszym yciu.
Autorka opisuje uczucia, sposoby komunikowania si, zachowania i budowania relacji,
charakterystyczne dla kontaktu z osob niedostpn emocjonalnie (co pomoe nam rozpozna ten
grony" typ). W ksice mona znale quizy i testy, ktre uatwi nam zidentyfikowa takich ludzi, a
take narzdzia, dziki ktrym zrozumiemy jak mona wpa w puapk takiego zwizku i jak si z niej
wydosta.

Judith Lewis Herman

PRZEMOC. Uraz psychiczny i powrt do rwnowagi

Publikacja jest owocem dwudziestu lat bada oraz pracy klinicznej z ofiarami przemocy seksualnej i
rodzinnej. Wynika z coraz bogatszej wiedzy rwnie na temat innych poszkodowanych, szczeglnie
weteranw wojennych i ofiar terroru politycznego. Jest to ksika o odnawianiu zwizkw: midzy
wiatem publicznym a prywatnym, spoeczestwem a jednostk, mczyzn a kobiet. Mwi o
podobiestwach, jakie odnale mona u ofiar gwa-

tu, weteranw wojennych, maltretowanych kobiet, winiw politycznych, ludzi wizionych w

wielkich obozach koncentracyjnych, stworzonych przez tyranw rzdzcych narodami i ofiar maego,
tajnego obozu koncentracyjnego", zaoonego przez domowego despot.

Albert Ellis

TERAPIA KRTKOTERMINOWA.

1 Lepiej, gbiej, trwalej

Albert Ellis, twrca racjonalno-emotywnej terapii behawioralnej, przedstawia w zwizej, przystpnej

formie swoj teori, przykady z praktyki terapeutycznej, fragmenty sesji i inne materiay wiadczce
o tym, e REBT moe by cennym elementem leczenia terapeutycznego. Nie obawia si rwnie
zaprezentowania alternatywnych podej do problemu, ktre take okazuj si skuteczne. Ukazuje
ciekawe strategie rozwizywania codziennych problemw, ktre moe stosowa kady z nas.

John F. Crosby

KIEDY JEDNO CHCE ODEJ.

Terapia zwizkw maeskich

W terapii maeskiej i rodzinnej dominujcym typem klientw s pary, w ktrych jedno z maonkw
chce odej, a drugie ratowa maestwo. Wikszo publikacji na temat problemw maeskich
powicona jest sytuacjom, kiedy zwizek rozpada si z konkretnego powodu - alkoholizmu,
narkomanii i innych naogw. Tymczasem o wiele powaniejsze i trudniejsze do rozwizania okazuj
si sytuacje, w ktrych maestwo traci witalno, wypala si i nie daje maonkom zadowolenia.
Ksika Kiedy jedno chce odej zawiera przemylenia i metody dwunastu terapeutw maeskich i
rodzinnych, ktrzy dziel si swoim dowiadczeniem w pracy ze spolaryzowanymi parami.

W PRZYCOTOWANIU:

WKRTCE Cloe Madanes

SEKS - MIO- PRZEMOC

Jorg Fengler

WYPALENIE TERAPEUTY

Robert Cialdini

WYWIERANIE WPYWU NA LUDZI. Teoria i praktyka Przegld klasycznych, a take najnowszych teorii i
bada z zakresu psychologii wpywu spoecznego - mechanizmw, dziki ktrym ludzie wywieraj
wpyw na innych i mog si przed takim wpywem broni. Autor tej interesujcej publikacji w
umiejtny sposb (nie stronic od dowcipu) czy wykad teoretyczny z praktycznymi zastosowaniami
omawianych teorii. Ksika adresowana do wszystkich osb uprawiajcych te profesje, w ktrych
umiejtno wpywania na innych jest elementem zawodowego kunsztu.

Mark H. Davis

EMPATIA. O umiejtnoci wspodczuwania

Mark Davis, dowiadczony badacz empatii i uznany autorytet w tej dziedzinie podj udan prb
przedstawienia wspczesnego stanu teorii i bada nad empati, jej istot, wyznacznikami i
konsekwencjami. Omawiane zagadnienia ukaza na tle istotnych problemw dotyczcych zachowa
spoecznych: agresji, zachowa prospoecznych, dynamiki bliskich zwizkw midzy ludmi. Szerokie
spojrzenie na zagadnienie empatii, aktualno przedstawionego stanu bada i wasne, oryginalne
propozycje autora sprawiaj, e praca ta jest cenn monografi o wyranych walorach poznawczych i
dydaktycznych.

Tadeusz Tyszka

PSYCHOLOGICZNE PUAPKI OCENIANIA I PODEJMOWANIA DECYZJf Bdy nie omijaj adnej

dziedziny, w ktrej mamy do czynienia z formuowaniem sdw i ocen. Dotycz te nauczycieli,
ktrzy ulegaj wczeniejszym opiniom przy wystawianiu ocen szkolnych. Zdarzaj si sdziom,
lekarzom, inynierom. Ksika ta koncentruje si na niedoskonaociach oceniania. Jej lektura
uwiadamia nam, e jako naszych ocen nie jest nadzwyczajna, e przy ich dokonywaniu wpadamy w
rozmaite puapki.

N. Macrae, Ch. Slangor, M. Hewstone

STEREOTYPY I UPRZEDZENIA

Zbir artykuw wybitnych badaczy tego zagadnienia. Swym zakresem tematycznym obejmuje cao
problematyki stereotypw, co stanowi gwn zalet publikacji. Lektura ksiki daje czytelnikowi
moliwo zapoznania si z najnowszymi wynikami bada, ktre mog zadziwi nawet wytrawnych
badaczy stereotypw. Poruszane s nowe wtki teoretyczne, uprzednio sabo akcentowane w
literaturze przedmiotu. Ksika adresowana jest przede wszystkim do psychologw i socjologw, a
take do studentw nauk spoecznych.

Mark Leary WYWIERANIE WRAENIA NA INNYCH. O sztuce autoprezentacji Ksika przedstawia w

sposb uporzdkowany i przejrzysty rnorodne stosowane przez ludzi taktyki autoprezentacyjne,
motywacje, ktre tkwi u podoa autoprezentacji. Autor, wybitny specjalista w tej dziedzinie,
ukazuje kontekst kulturowy i spoeczny, w jakim przebiegaj takie zachowania, a take konsekwencje,
jakie maj one dla czowieka i jego spoecznego otoczenia. Omawia rnorodne taktyki
autoprezentacyjne oraz motywacje lece u podstaw autoprezentacji.

Ksiki przybliaj rodzicom problemy, z jakimi borykaj si ich pociechy na drodze rozwoju. Autorzy,
znani terapeuci rodzinni, wyjaniaj mechanizmy powstawania trudnoci rozwojowych na przestrzeni
pierwszych kilkunastu lat ycia czowieka. Pomagaj, w ten sposb, zrozumie zatroskanym rodzicom
niepokojce zachowania wasnych dzieci. Podsuwaj rozmaite propozycje wspierajcych reakcji na te
zachowania, prowadzcych do stworzenia szczerej i gbokiej relacji z dzieckiem. Ucz ponadto
nowych sposobw nawizywania penego kontaktu (opartych na stosowaniu metafor) pomidzy
rodzicami i ich pociechami. Ksiki te uwraliwiaj dorosych na bdy, jakie mog popenia, jeli w
procesie wychowawczym czerpi wzorce z postaw wasnych, niedoskonaych rodzicw lub opieraj
si na dowiadczeniach wasnego, nie zawsze szczliwego, dziecistwa.

Susan Forward, autorka m. in. wydanej w Polsce ksiki Toksyczni rodzice, we wsppracy z Donn
Frazier przedstawia typowe zachowania emocjonalnych szantaystw i ich ofiar, opisuje rdo tych
zachowa oraz ich koszty ponoszone przez zwizek i obie zaangaowane osoby. Zachca ofiary
emocjonalnego szantau do przejcia odpowiedzialnoci za wasn postaw i za ulego wobec
szantaystw. Namawia do tego, by oprze si ich presji. Prezentuje skuteczne strategie pooenia
kresu szantaowi. Ksika jest bogato ilustrowana przykadami z praktyki terapeutycznej autorki -

przykadami, w ktrych czytelnik dostrzec moe fragmenty wasnych prze

y i znale zacht do podjcia trudu zmiany swojej sytuacji, przywrcenia rwnowagi w zwizku i
ponownego oparcia go na mocnych podstawach.

Jeli wani w twoim yciu ludzie:

nieustannie gro, e zerw z tob, jeli nie zrobisz tego, czego chc; mwi ci lub sugeruj, e bd
zaniedbywa siebie, obowizki, zrobi sobie krzywd lub popadn w depresj, jeli nie zrobisz tego,
czego chc; zawsze chc wicej, niezalenie od tego, ile im dajesz; zazwyczaj ignoruj czy
deprecjonuj twoje uczucia i pragnienia; wiele ci obiecuj, ale spenienie tych obietnic uzaleniaj od
twego zachowania i rzadko ich dotrzymuj; obsypuj ci wyrazami aprobaty, kiedy im ulegasz, a
dezaprobaty, kiedy nie chcesz ulec

- oznacza to, e jeste emocjonalnie szantaowany. Zapewniamy ci jednak, e lektura tej ksiki
uatwi ci wprowadzenie w ycie wielu zmian, ktre poprawi twoj sytuacj i samopoczucie.