Frackiewicz 2006

KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ
PO 1989 ROKU
Pozna 2006
Spis treci:
I. Wstp:........6
II. Rozwinicie:
I.
Historia komiksu w Polsce po 1989 roku.9

1. Trudnoci z wolnym rynkiem: 1990-199910
a) Komiks rodka....10
b) Underground...15
c) Nowa fala polskiego komiksu....18
d) Wejcie do gwnego obiegu..21
2. Tak zwany ,,boom komiksowy i szybkie ochodzenie na rynku.23
a) Koniunktura na komiks..23
b) rodowisko Produktu 29
3. ,,Kltwa Marciniaka i realne osignicia boomu komiksowego.33
II.
Dymki o historii..36
1. Co zrobi z t wini? Debata wok powieci graficznej ,,Maus
Arta Spiegelmana..38
a) Skd si wzia ,,Mysz?...................................................................39
b) Problemy z opisem Holocaustu.........41
c) Dekonstrukcja alegorii.......45
2. Komiks w Polsce po ,,Mausie. Historia, polityka i ideologia.....51
a) Wojna po polsku wersja realistyczna.....51
b) Wojna po polsku w objciach gatunku..57
c) Historia najnowsza powrt do PRL-owskiego modelu
odbioru..63
d) Rzeczywisto w zwierciadle komiksu.....68
III.
Komiks XXI wieku: zrzucenie etykiety kiczu i powrt do korzeni....73

1. Wstp........73
2. Historia i definicja graphic novel......75
SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ
5
3. Powieci graficzne w Polsce82
a) Europejskie graphic novel.83
b) Amerykanie sabo obecni..89
IV.
Zakoczenie...92
V.
Bibliografia....95
6
I. Wstp
Celem niniejszej pracy jest ukazanie, w jaki sposb komiks funkcjonuje w polskiej
komunikacji spoecznej po 1989 roku, jak postrzegany jest przez czytelnikw, krytykw i
media. Ramy czasowe celowo obejmuj okres po upadku komunizmu, bowiem uwolnienie
kultury spod wpywu reimu spowodowao zmiany zarwno w jej funkcjonowaniu, jak i roli,
jak odgrywaa dla Polakw. Dotyczy to rwnie komiksu, szczeglnie, jeli wemiemy pod
uwag fakt, e w PRLu przez dugi okres (chcc nie chcc) komiks sta si narzdziem
systemu, a jednoczenie jednym z tworw zachodniej popkultury dostpnym w krajach
socjalistycznych. I cho inne media popkultury rozpowszechniy si szybko i zyskay
popularno, komiks na pocztku lat 90. zszed do getta, stajc si medium niszowym.
Niniejsza praca jest histori ukazujc ten proces, a take proces wydobywania si z niszy i
prby odnalezienia wasnego miejsca pord innych tekstw kultury. Droga ta nie odbywa si
jednak oddolnie, w wyniku poszerzania si grona czytelnikw, tylko raczej odgrnie
poprzez zainteresowanie mediw, szczeglnie w latach 2000 - 2001, czyli podczas tzw.
boomu komiksowego.
Pierwszy rozdzia Historia komiksu w Polsce po 1989 roku jest wielowtkowym
spojrzeniem na problematyk polskiego rodowiska komiksowego, kopoty rynku, a take
rnorodnoci stylistycznej panujcej wrd artystw, jak i gatunkw komiksw (komiks
rodka, komiks artystyczny, komiks undergroundowy). W pierwszym rozdziale znajduj si
rwnie omwienia najwaniejszych kopotw (szeroko dyskutowanych na amach
specjalistycznej prasy branowej), z jakimi borykao si rodowisko komiksowe po 1989
roku, a take analiza przyczyn i skutkw boomu komiksowego.
Rozdzia drugi podzielony zosta na dwie czci. Pierwsza z nich przedstawia
przeomowe wydarzenie dla polskiego wiata komiksu, jakim niewtpliwie staa si premiera
Maus Arta Spiegelmana i dyskusja wobec nowych form przedstawiania Holocaustu i wakich
tematw
historycznych.
Druga
cz
rozdziau
drugiego
dotyczy
polskich
dzie
komiksowych, ktrych autorzy postanowili sprbowa si z tematami historycznymi, a przy

tym nie mogli wyzwoli si ze stylistyki peerelowskiego modelu przedstawiania historii w
obrazkach. Drugi rozdzia dotyka te problemu przedstawiania polskiej rzeczywistoci
spoeczno-politycznej w najnowszych komiksach. Niestety, prac takich jest bardzo mao
jeli ju s posuguj si konwencj satyryczn, groteskow czy undergroundow. W
dalszym cigu brak w polskim komiksie penego i bogatego przedstawienia naszej
rzeczywistoci.
7
Inaczej wyglda to wrd amerykaskich czy europejskich artystw, ktrzy za spraw
graphic novel (przez jednych okrelanych jako nowy gatunek opowieci obrazkowych, przez
innych jako ruch artystyczny) dokonuj rewizji tradycyjnego wizerunku komiksu i chc
wyznaczy mu now rol we wspczesnym wiecie zdominowanym przez kultur obrazu.
Rozdzia trzeci zawiera definicj powieci graficznej (graphic novel), zdaje relacje ze sporu
wok tego terminu, a take pokazuje jak przedstawiciele zachodniej powieci graficznej
(tumaczeni na jzyk polski) wpywaj na odbir sztuki obrazkowej w Polsce.
We wszystkich rozdziaach najwaniejszym rdem bibliograficznym s artykuy:
zarwno z tradycyjnych, papierowych periodykw, jak i pism internetowych. Zwizane jest
to ze specyfik pracy badania komiksu jako narzdzia spoecznej komunikacji, co najlepiej
widoczne jest wanie w przekazach medialnych. Istnieje te inny powd takiego doboru
rde. Brak opracowa naukowych zarwno na temat historii komiksu po 1989 roku, jak i
Maus czy zagadnienia graphic novel. Polska myl naukowa na temat komiksu nie nad nad
tendencjami artystycznymi i zmianami, ktre zachodz w wiecie historyjek obrazkowych.
Nigdzie nie publikowane s manifesty drukowane w zachodniej prasie branowej, zajmujcej
si profesjonaln krytyk komiksu. Na polski nie przetumaczono ani jednej biografii czy
monografii ktregokolwiek z klasykw gatunku. Rodzimy dorobek naukowy dotyczy
zagadnie, ktre dawno ju przestay wzbudza wtpliwoci czy emocje, a wic roli komiksu
wrd innych gatunkw artystycznych, historii pocztkw komiksu czy poetyki. Trudno
unikn wraenia, e ksiki na temat komiksu publikowane w Polsce cay czas nastawione
s na popularyzacj gatunku, edukacyjno i tumaczenie, czym komiks jest, jak naley go
czyta i dlaczego zasuguje na uwag. W takim duchu utrzymane s publikacje Jerzego
Szyaka Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku. Wstp do poetyki komiksu 1 oraz Poetyka
komiksu. Warstwa ikoniczna i jzykowa 2 oraz Komiks. Opowiadanie obrazem 3 Bartosza
Kurca, ktry tak waciwie opiera si na tym, co wczeniej napisa Szyak i niewiele dodaje
od siebie. Z tej trjki dzie tylko Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku moe by czstkowo
jedynie przydatny do zrozumienia zagadnie poruszanych w niniejszej pracy magisterskiej,
bowiem Szyak pokazuje, jak zmienia si pozycja komiksu na przestrzeni dziejw wobec
innych sztuk i jak komiks stara si zdobywa autonomiczno. Jednak zakres niniejszej pracy
magisterskiej obejmuje okres, o ktrym Szyak ledwie wspomina, a sztuce komiksu w Polsce
po 1989 roku powica jedynie par stron. Jego kolejna ksika Komiks: wiat przerysowany
1
Jerzy Szyak, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku. Wstp do poetyki komiksu. Gdask 1999
Jerzy Szyak, Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i jzykowa. Gdask 2000
3
Bartosz Kurc, Komiks. Opowiadanie obrazem. d 2003
2
8
przedstawia waciwie ten sam materia badawczy, zmieniajc troch perspektyw i patrzc
na komiks od strony wiata przedstawionego, dodajc do tego opis rozwoju komiksu
wiatowego. Szyak z kolei idzie w lad za dzieem Toeplitza Sztuka komiksu 4 , w ktrym z
jednej strony przedstawia kompozycj dziea obrazkowego, z drugiej zwraca uwag na rol
jak komiks i film odegra dla przemiany kultury wspczesnej i ostateczne przejcie z epoki
druku do epoki obrazu. Dorobek myli naukowej na temat komiksu powiksza jeszcze praca
Adama Ruska, pracownika Biblioteki Narodowej pt. Tarzan, Matoek i inni, ktra w sposb
niezwykle wnikliwy i skrupulatny stara si przedstawi bogactwo polskiego komiksu
przedwojennego. Praca Ruska jest niezwykle cenna z tego wzgldu, e uwiadamia
czytelnikowi, i przed wojn komiks w Polsce w ogle istnia, by rnorodny w swojej
formie i treci. Artyci komiksowi tworzcy w okresie PRL nie odwoywali si do
przedwojennej tradycji, a komunistyczne wadze rwnie nie chciay przypomina
czytelnikom tamtych historyjek ze wzgldu na polityczny dowcip w nich zawarty. Pierwsza
antologia wczesnych prac (w formie reprintw) pojawia si dopiero w styczniu 2006 roku,
w specjalnym numerze Zeszytw Komiksowych 5 . Ale i komiks PRL-owski nie doczeka
si jednego, zwartego i krytycznego opracowania. Fakty te wyranie pokazuj, e badania
naukowe nad komiksem nadal znajduj si w powijakach, a badacze musz nadrobi
zalegoci, ktre zachodnia myl naukowa na temat komiksu dawno ma ju za sob.
Pomimo tego warto zajmowa si na bieco tym, co dzieje si z komiksem w Polsce i
sprbowa chociaby pokusi si o systematyk i wskazanie najwaniejszych wydarze. Od
1989 roku scena komiksowa zmieniaa si bardzo szybko: dua rotacja zarwno artystw, jak
i periodykw branowych wydawanych w niskich nakadach sprawia, e cz rde, z
ktrych korzystaem moe by wkrtce niedostpne, bowiem nie maj archiww
internetowych. Z drugiej strony Internet do doskonae rdo anglojzycznych tekstw
krytycznych z branowych pism, ktre pozwalaj spojrze na to, co dzieje si z komiksem w
Polsce, z zupenie innej, szerszej perspektywy. Bez dostpu do tych rde wana cz
niniejszej pracy nigdy by nie powstaa.
4
5
Krzysztof Teodor Toeplitz, Sztuka komiksu. Warszawa 1985

Zeszyty komiksowe. Komiks przed wojn, nr 4, (red. Micha Baejczyk). Warszawa 2006
9
I.
HISTORIA KOMIKSU W POLSCE PO 1989 ROKU

To swoisty paradoks, ale komiks bdcy w USA czy Francji sztuk masow i
popularn, u nas cay czas jest sztuk undergroundow, poletkiem uprawianym przez wsk
grup zapalecw.
Historia tego gatunku artystycznego w Polsce naznaczona zostaa pitnem
komunizmu. Przecitnemu Polakowi komiks kojarzy si z tandet: kiepski rysunek, saby
scenariusz nasycony propagandow treci. Pocztkowo - tu po wojnie - wadze
komunistyczne traktoway historyjki obrazkowe jako imperialistyczny produkt zgniego
Zachodu. Pniej jednak wykorzystay schemat superbohatera dla wasnych celw,
wymieniajc Supermana na kapitana bika czy podwjnego agenta Hansa Klossa.
Kiedy dzi spojrzymy na tamte zeszyty i porwnamy je z osigniciami wspczesnych
rysownikw, rnic wida wyranie ju na pierwszy rzut oka. Ale w opinii spoecznej
niech do komiksu i ignorancja tej formy sztuki to najbardziej powszechna postawa. Komiks
nie moe pozby si atki rozrywki dla dzieci. Od 1989 roku zarwno twrcy, fani jak i
wydawcy robili wszystko, eby wczy komiks do gwnego obiegu spoecznej komunikacji.
Efekty byy rne. Jednak do dzi w powanych mediach, oglnopolskich tygodnikach i
dziennikach sztuka obrazkowa traktowana jest po macoszemu. I cho kultura nigdy nie bya
w centrum zainteresowa prasy, premiera synnego albumu nie odbije si takim echem jak
nowa ksika znanego pisarza, a wrd nominowanych do Paszportw Polityki w dziedzinie
sztuki audiowizualne prno szuka twrcw komiksu. Jednak niechciana IX Muza,
wykorzystana do kreowania komunistycznej rzeczywistoci, przetrwaa prb kapitalizmu.
Oto jej historia.
10
1. Trudnoci z wolnym rynkiem: 1990 -1999
a) Komiks rodka
Lat temu dziesi, pitnacie komiks wymaga u nas obrony estetycznej, psychologicznej,
intelektualnej, nawet ideologicznej. Ten czas, midzy innymi dziki wydaniu krytycznej
ksiki Teodora Toeplitza Sztuka komiksu, mamy szczliwie za sob. Wiemy, e komiks
jest sztuk, e rozwija wyobrani, e oczywicie powinien egzystowa w strawie
duchowej modego duchem czytelnika (w wieku od lat 6 do 100) z dobr ksik, dobrym
filmem, teatrem. Komiks OBOK, nie zamiast! Ale to jest rzecz oczywista, ktrej prawdziwym
mionikom dobrego komiksu wyjania nie trzeba. 6
Tak w 1987 roku pisali redaktorzy magazynu KomiksFantastyka, jednak wypowied

Parowskiego i Rodka do dzi pozostaje yczeniem. Pismo to odegrao w Polsce istotn rol.
Funkcjonowao na rynku przez dziesi lat i dziki niemu czytelnik mg zapozna si
zarwno z albumami polskich twrcw (ktrzy dzi s klasykami) jak i z autorami
europejskimi. W magazynie pojawiay si rwnie artykuy publicystyczne. Przygotowano
nawet trzy specjalne numery powicone tekstom krytycznym i prezentacji modych
rysownikw z naszego kraju (nr 2/7/89, nr 1-2/1990, nr 2/20/93). Czasopismo wydawane
nieregularnie prezentowao, jak na tamte czasy, atrakcyjn szat graficzn, byo
profesjonalnie redagowane i z ca pewnoci mona stwierdzi, e wychowao si na nim
wielu dzisiejszych fanw dymkw. Co wicej, dziki wyranemu programowi rozwoju
polskiej szkoy komiksu dao szans na pokazanie rodzimych twrcw. Jednoczenie Rodek,
Parowski i Holanek wprowadzili do Polski komiks frankofoski 7 w momencie, gdy zyskiwa
on popularno na wiatowym rynku. Komiks-Fantastyka z pewnoci ksztatowa
czytelniczy gust w Polsce i odebra argumenty tym, ktrzy ignorowali sztuk obrazkow jako
medium. Komiks-Fantastyka jest rwnie doskonaym przykadem, jak pismo funkcjonuje
w okresie przeomu i stara si odnale w wolnorynkowej rzeczywistoci.
Wraz z upadkiem komunizmu tytu przechodzi w rce prywatnej firmy i kocz si
odgrnie wyznaczane, niebotyczne nakady magazynu. 8 Dla porwnania: nakad pierwszej
Maciej Parowski, Jacek Rodek, Dlaczego komiks? [w:] Komiks-Fantastyka Z.1. Warszawa 1987, z.1, s.49.
komiks frankofoski komiks francuskojzyczny
8
Po latach osiemdziesitych komiksy w Polsce wydawano w dziesitkach, a nawet setkach tysicy egzemplarzy.
Wadze uznay bowiem, e komiks jest gatunkiem neutralnym politycznie i nie moe sta si form sztuki
zaangaowanej. Dlatego wykorzystywano go do subtelnej propagandy i edukacji modziey. Jednak dziki
zastosowaniu fantastycznej konwencji autorzy komiksowi niejednokrotnie wplatali polityczne czy spoeczne
aluzje. Robi to m.in. Tadeusz Baranowski, a jeszcze wyraniej autorzy serii Funky Kowal.
7
11
czci Wiecznej wojny 9 (wrzesie 1990 rok) wynosi 150.000 egzemplarzy, a Storm. Piraci z
Pandarwu 10 (czerwiec 1993 rok) ju tylko 50.000. Pismo zmienia te nazw na Komiks,
cho redakcja pozostaje ta sama. Wydawca rezygnuje z przedstawiania polskich twrcw na
rzecz europejskiego komiksu rodka 11 : serii Valerian, Pellisa, Wieczna wojna. Jednak ta
zmiana strategii nie przynosi efektw.
Na pewno atwiej jest t kwesti osdza z perspektywy czasu i mona nawet pokusi si o
stwierdzenie, e nikt nie mg przewidzie faktu, i odnoszca sukcesy we Francji Pellisa
wesp z Valerianem przyczyni si do spadku poczytalnoci magazynu (...). Ot wydaje
si, e polski, przecitny czytelnik nie by gotowy na nagy przeszczep trudniejszych w odbiorze
komiksw zachodnioeuropejskich. Wychowany na bikach i Tytusach nie mia szans edukowa
si na tym samym poziomie co panowie redaktorzy oraz cakiem spora grupa fanw
zapalecw, a od komiksu oczekiwa przede wszystkim szybkiej, ciekawej akcji oraz
rozrywki. 12
Te sowa Waldemara Jeziorskiego, redaktora Czasu Komiksu, zawieraj w sobie

sprzeczno. O ile Wieczna wojna bya trudniejszym dzieem, to wspomniane ju wyej
Pellisa i Valerian naleay wanie do komiksw akcji, tytuw czysto rozrywkowych, nie
wymagajcych intelektualnego zaangaowania. Problem Komiksu (przed 1990 rokiem
Komiks-Fantastyka) polega na obecnoci konkurencji i skupieniu si w kocowych latach
swojej dziaalnoci na obrazkowej adaptacji cyklu o Wiedminie. Graficzn stron
komiksowej wersji bestsellerowych opowiada Sapkowskiego zaj si Bogusaw Polch,
autor midzy innymi Funky Kovala. Wszystkie sze zeszytw, ktre stworzy Polch
zdegustoway polskiego czytelnika i przypiecztoway w 1995 roku klsk magazynu
Komiks. 13
Na pocztku lat dziewidziesitych rne wydawnictwa, nie posiadajce
marketingowego
rozeznania,
publikoway
komiksy
do
wysokich
nakadach,
niejednokrotnie zarzucajc rynek sabymi pozycjami. wczesn sytuacj najlepiej oddaj

sowa najbardziej znanego krytyka komiksowego w Polsce, Jerzego Szyaka:
Dziaanie owych oficyn najtrafniej okrela wojskowy termin rozpoznanie bojem. Metod na
sprawdzenie, czy dany tytu (magazyn lub serial) przyniesie dochd, byo jego opublikowanie.
9
Zob. Mark Van Oppen (scenariusz), Joe Haldeman, Wieczna wojna. Szeregowiec Mandela, [w:] Komiks
Z.14. Warszawa 1990
10
Zob. Don Lawrence, Martin Lodewijk, Storm. Piraci z Pandarwu, [w:] Komiks Z.35. Warszawa brw
11
Komiks rodka komiks przedstawiajcy historie przygodowe czy detektywistyczne, koncentrujcy si
gwnie na rozrywce, zrealizowany wedug klasycznych regu opowiadania obrazem.
12
Waldemar Jeziorski, Polskie magazyny komiksowe. Rok 1998 -1995, Komiks [w:] Czas Komiksu.
Antologia 5". d 1997, s.12.
13
Por. Jerzy Szyak, Komiks: wiat przerysowany. Gdask 1998, s.147.
12
W ten sposb w sprzeday znalazy si efemeryczne magazyny - Fan, Awantura, CDN
i najrozmaitsze ksieczki komiksowe. Byy wrd nich pierwsze odcinki mniej lub bardziej
znanych francuskich seriali, nowe i stare prace weteranw polskiego komiksu oraz komiksy
zrealizowane przez debiutantw. 14
Pojawia si rwnie pierwsza powana, profesjonalna konkurencja w postaci wydawnictwa

TM-Semic, ktre od 1990 roku zaczo regularnie publikowa komiks amerykaski, zupenie
nieobecny przed 1989 rokiem. Firma nastawiona bya na zysk, miaa bardzo dobr
dystrybucj. I cho jako papieru oraz tumaczenia pozostawiay wiele do yczenia, TMSemic wypeni luk na rynku i w cigu kilku lat cakowicie go opanowa, rozszerzajc ofert
coraz wiksz iloci komiksw zza oceanu. Wydawca korzysta z wczesnej mody na
wszystko, co amerykaskie i niewtpliwie osign sukces. Tym samym modzi polscy
twrcy komiksu zeszli do podziemia, bo nikt nie by zainteresowany publikacj ich prac.
Okres wietnoci TM-Semic i jego dominacji na rynku przypada na lata 1991 1996. Wtedy
do kioskw trafiy takie serie jak Batman, Punisher, The Amazing Spider-man, X-men,
Conan, Spawn, Green Lantern. W momencie szczytowej formy (1993 rok) opublikowano 23
serie (w sumie 140 zeszytw). 15 Oferta polsko-szwedzkiej spki, kierowana zarwno do
dorosego czytelnika jak i do dzieci (Tom i Jery, Turtles), bya zrnicowana pod wzgldem
treci. Obok typowych komiksw akcji, w ktrych bohaterowie w trykotach uganiali si za
superotrami, TM-Semic wprowadzi serie specjalne, takie jak Mega Marvel i Top komiks, nie
nastawione na zysk, prezentujce amerykask klasyk bd rzeczy nowe, jednak
wyrniajce si pod wzgldem scenariusza i rysunkw. Za spraw Mega Marvel ukaza si u
nas Dardevil, klasyczny Fantastic Four, a w ramach Top komiks bardzo popularna w
USA seria Lobo, dziki ktrej chyba po raz pierwszy w Polsce antybohater odgrywa
pierwszoplanow rol. Lobo 16 by komiksem szczeglnym. Poza oryginaln, antyestetyczn
kresk przeamywa wzorzec grzeczniutkiego bohatera ratujcego wiat. Lobo to cyniczny,
brutalny najemnik z kopotami na karku. Cho mona byo posdza twrcw o wulgarno i
agresj, nie staa si ona celem samym w sobie. Scenarzysta Alan Grant drwi z
fantastycznych i komiksowych konwencji, a take z amerykaskiej kultury masowej. Lobo to
jeden z najlepiej sprzedajcych si komiksw TM-Semic w Polsce. Niektre amerykaskie
serie ukazyway si bardzo dugo, dla przykadu: The Amazing Spider man 9 lat, w sumie
102 zeszyty; Punisher - 54 zeszyty w cigu 7,5 roku. 17 Po 1998 roku wydawnictwo przeywa
14
Jerzy Szyak, Komiks. Krakw 2000, s.169-170.

www.kazet.prv.pl/2003_07/
16
Por. Simon Bisley, Alan Grant, Keith Giffen, Lobo. Paramilitarne wita Specjalne, [w:] Top komiks.
Warszawa 1998, nr 2/2
17
Por. www.kazet.prv.pl/2003_07/
15
13
kryzys, zaczyna zwalnia, przestaje drukowa niektre tytuy, midzy innymi Mega Marvel.
Wrd przyczyn kryzysu dwie wydaj si najwaniejsze: zbyt maa ilo odbiorcw komiksu
masowego i znikomy wpyw koneserw na odbir komiksw wartociowych. Tych ostatnich
nie byo prawie wcale, nie istniaa te adna krytyka komiksowa. 18
Sporo tu winy rwnie mediw, ktre w ogle nie dostrzegay komiksu, nie omawiay
nowoci wydawniczych, nie pojawiay si adne artykuy. Wci traktowano ten gatunek jak
dziecic rozrywk, dla ktrej nie ma miejsca w powanej prasie. Opowieci obrazkowych
nie byo rwnie na listach sprzeday najpopularniejszych ksiek, cho niektre zeszyty
miay wysok sprzeda i spory nakad. Komiks sta si sztuk niewidzialn. 19 Troch winy
leao rwnie po stronie wydawnictwa TM-Semic. Cho zatroszczyo si ono o rozwijanie
swojej oferty pod wzgldem tytuw, nie przykadao uwagi do strony edytorskiej: jakoci
papieru, tumaczenia. Wprawdzie zdarzay si wyjtki (na przykad Batman/Judge Dredd. Sd
nad Gotham), ale oglne wraenie pozostao na tyle niedobre, e Wojciech Orliski w swoim
artykule Polski komiks ma si dobrze 20 , uywa sformuowania syndrom wydawnictwa TMSemic, majc na myli wanie kiepsk jako. Orliski skupia si przede wszystkim na
moliwociach edukowania dziecka poprzez komiks. Pisze, e jeli kto zna komiks tylko z
nich mg sobie wyrobi najgorsze zdanie 21 . I tu wkrada si maa nieciso, bowiem te
zeszyty nie byy przeznaczone dla dzieci, a traktowanie ich jako serii gniotw jest
krzywdzce. Jak wspomniaem wczeniej, zdarzay si rwnie atrakcyjne i oryginalne tytuy.
Jednak sam fakt uycia takiego sformuowania przez dziennikarza Gazety wiadczy o
przypiciu do zeszytw TM-Semic pewnej atki, rodzaju znaku gorszej jakoci.
W czasie zawaszczenia rynku przez TM-Semic w latach 1990-1999 na polskim
rynku podjto prby wydawania tytuw klasycznych, takich jak Tintin czy XII, jednak
usiowania te nie powiody si. Do znaczne problemy z dystrybucj mia Thorgal
Rosiskiego, ktry w Zachodniej Europie wchodzi na szczyty list bestsellerw. Na pocztku
lat dziewidziesitych adne rodzima firma nie zaja si profesjonaln publikacj tej
doskonaej serii. Najdziwniejsze jest to, e Thorgala mniej wicej w tym samym czasie
wydaway trzy oficyny: KAW, Korona i Orbita. Jednak adna z nich nie potrafia go
wypromowa, a paradoksalna sytuacja zwyczajnie pogrya komiks. 22 Wspomniana wyej
Orbita poza Thorgalem wydawaa przez krtki czas jeszcze kilka serii przygodowych,
18
Por. Radosaw Lipowy, To jeszcze nie koniec [w:] AQQ. Pozna 2001, nr 1/22, s.52.
Por. Jerzy Szyak, Komiks: wiat przerysowany. Gdask 1998, s.141-142.
20
Wojciech Orliski, Polski komiks ma si dobrze [w:] Gazeta Wyborcza 9 stycznia 2003.
21
Ibidem, s.10.
22
Waldemar Jeziorski, Thorgal, Thorgal, Thorgal... [w:] Czas komiksu. Antologia 2. d 1996
19
14
przeznaczonych dla modszego czytelnika, na przykad Hugo. Potem upada. W tym czasie
rynek powoli zdobywa Egmont, przede wszystkim dziki sprawdzonym seriom. Asterix czy
Kaczor Donald pozwoli na rozwinicie skrzyde (szczeglnie ten ostatni tytu) i zyski.
Wkrtce to wanie Egmont (a dokadnie Klub wiat Komiksu) pod kierownictwem Tomasza
Koodziejczaka wprowadzi now jako w wydawaniu historii obrazkowych.
15
b) Underground
A co z modymi polskimi twrcami? adne z wydawnictw nie jest nimi
zainteresowane, wic musz zej do podziemia i publikowa w niskonakadowych pismach,
tak zwanych zinach, 23 redagowanych przez fanw gatunku. rodowisko to mona do
umownie podzieli na grup zwizan z magazynami stricte komiksowymi i fantastycznymi
oraz grup publikujc na amach czasopism z tak zwanej sceny punk-hardcore, czyli rnych
fanzinw 24 muzycznych, takich jak Gara czy Pasaer. Do najbardziej znanych i
podnych twrcw drugiego obiegu mona zaliczy Krzysztofa Owedyka (kryjcego si pod
pseudonimem Prosiak) oraz niejakiego Pa (Dariusz Palinowski). Obydwoje zarysowali
wiele stron w punkowych pisemkach powielanych na offsecie, 25 ktre s obecnie praktycznie
niedostpne. Poza tym Owedyk w latach 19901996 wydawa swojego art zinea 26 pod
tytuem Prosiacek. Ukazywa si on nakadem autora, dziki wasnemu wydawnictwu
Prosiacek Publishing. Pierwszy numer pojawi si zim 1990 roku. Powielany by na ksero i
rozprowadzany wysykowo. W 1999 roku ukaza si zbiorek zawierajcy pierwsze cztery
numery w niezalenym wydawnictwie Pasaer. 27 wiat komiksw Prosiaka to konflikty
midzy subkulturami (punkami i skinheadami), krytyka przernych zjawisk w punkowym
rodowisku, a przede wszystkim historie antyklerykalne i polemiki z katolick teologi.
Prosiak lubi prowokowa, drwi z symboli, czego dowodem moe by choby jednokadrowa
scenka przedstawiajca dzieci, ktre w ramach prac rcznych wykonuj krzy z przybitym do
niego Chrystusem. Klas opiekuje si ksidz, czuwajcy nad poprawnoci wykonania
poszczeglnych ukrzyowa. 28 Trzeba jednak przyzna, e Owedyk doskonale zna rda, z
ktrymi polemizuje, umiejtnie wplata cytaty oraz biblijne aluzje. Jego rysunek jest prosty i
niewyszukany, ale w tym wypadku bardziej liczy si opowie i polemika ni warstwa
graficzna. O ile Prosiacki zawieray komiksowe miniatury i nie pozwalay na rozwinicie
skrzyde autorowi, to sma czara 29 -pierwszy penometraowy album Owedyka zaskakuje
dojrzaym i niezwykle przemylanym scenariuszem. Dzi bez zastanowienia mona
23
zin (lub fanzin) niskonakadowe pismo przygotowywane i wydawane przez fanw okrelonego gatunku
sztuki: muzyki, komiksu itp.
24
fanzin inna nazwa na zin
25
offset jedna z najpopularniejszych technik druku, umoliwiajca wydawcy obnienie kosztw edycji
komiksu
26
art zin magazyn funkcjonujcy w obiegu niezalenym, najczciej zawiera poezj, grafik czy proz, w tym
wypadku autorskie komiksy
27
Krzysztof Owedyk, Prosiacek 1+2+3 i 4!. Dbica 1998
28
Ibidem, s.61.
29
Krzysztof Owedyk, sma Czara, bmw 1994 (wyd. II Dbica 1999)
16
stwierdzi, e pod wzgldem fabuy by to jeden z najlepszych komiksw lat
dziewidziesitych. Rzecz opowiadaa o dwjce zakochanych, modych ludzi: gboko
wierzcej dziewczynie i mczynie-ateicie, ktrzy musz si rozsta, bowiem wanie
nadesza Apokalipsa, wic Bg zabiera swoj crk do nieba. Prosiak polemizuje z
dogmatami chrzecijastwa, a w jego wizji Bg to zazdrosna i zachanna Istota. Dziewczyna
nie moe kocha jednoczenie miertelnika i Najwyszego, bo wieczny Raj okazuje si
trwaniem w religijnym transie, odbierajcym czowiekowi tosamo. Potpiony chopak
musi wyzwoli ukochan z Raju, bdcego tak naprawd wizieniem. Owedyk przedstawia
Boga jako dyktatora, natomiast ordownikiem wolnoci staje si szatan. Scenariusz smej
Czary nie jest tak prosty, jakby si to mogo pozornie wydawa i wprowadza wasn, logiczn
i spjn wizj koca wiata, sprzeczn z chrzecijask wykadni. Niestety, sma czara nie
dotara do szerszego odbiorcy, a wrd czytelnikw komiksu nie jest znana na tyle, na ile
zasuguje. Kilka lat pniej Prosiak potwierdzi swj talent do konstruowania scenariusza
albumem Ratboy, o dziwnym, ale sympatycznym mutancie zamieszkujcym miejskie kanay.
Popularnoci nie cieszy si rwnie kolejny podziemny twrca, Dariusz Paa
Palinowski, autor Niezwykych przygd braci Kowalskich 30 czy Zakazanego owocu. W
przeciwiestwie do Prosiaka, ktremu zdarzay si liryczne i subtelne historie, Paa
kontynuowa tradycje prowokacyjnego undergroundu i nie oszczdza nikogo. W jego
komiksach nie ma granicy niemoliwej do przekroczenia. Paa naprawd by
undergroundowy: wydawa Zakazany owoc wasnym sumptem, rysowa brzydko,(eby nie
napisa ohydnie), naduywa wulgaryzmw, szarga witoci i ocenia wiat dookoa jak
najgorzej. Jego rysunki prowokoway, szokoway i zniesmaczay, Bya w nich jednak
niezafaszowana nuta autentyzmu (...)
31
pisa Jerzy Szyak we wstpie do drugiego
wydania Niezwykych przygd braci Kowalskich. Kowalscy do zudzenia przypominali

bohaterw amerykaskiej kreskwki Beavisà i Butheadà, wdawali si w awantury i
konflikty z prawem, byli wzorcowymi antybohaterami, ktrych sylwetki w peni uksztatowa
amerykaski komiks lat szedziesitych. O ile Robert Crumb doskonale czu si w
atmosferze kontrkultury, tak Paa epatowa w swoich komiksach anarchi, grotesk i cikim
dowcipem.
Poza Pa i Prosiakiem na scenie punk-hardcore funkcjonowao wielu innych
rysownikw, lecz ich liczba jest na tyle znaczna, e trudno wymieni wszystkie nazwiska.
Warto wspomnie jeszcze o Bartoszu Somce, ze wzgldu na do szczeglny komiks, jaki
30
31
Dariusz Paa Palinowski, Zakazany owoc, bmw 1996

Jerzy Szyak, wstp do Dariusz, Paa Palinowski, Niezwyke przygody braci Kowalskich. Warszawa 2003
17
udao mu si stworzy. Mowa tu o Tyfusie, Homku i Erotomku parodii znanej serii
autorstwa Henryka J. Chmielewskiego. 32 Somka do swobodnie potraktowa postaci Papcia
Chmiela, a cao to bardzo groteskowa i prowokacyjna historia, w ktrej na drodze
tytuowych bohaterw staj Ewa Braun i Adolf Hitler. Ze wzgldu na niski nakad i do
wski krg dystrybucji komiks ten jest praktycznie nie do zdobycia. Paa, Prosiak czy Bartosz
Somka, ci stricte undergroundowi twrcy przez wiele lat znani byli jedynie na scenie punkhardcore i rzadko publikowali poza ni. Po 2000 roku sytuacja troch si zmienia, ukazay
si drugie wydania poszczeglnych tytuw, a rodowisko komiksowe stao si bardziej
zintegrowane.
32
Mowa tu o serii Henryka J. Chmielewskiego, Tytus, Romek i ATomek
18
c) Nowa fala polskiego komiksu
Zanim jednak do tego doszo, pocztki byy trudne, a do stworzenia komiksowego
fandomu 33 i namiastki rynku przyczynili si artyci tworzcy przewanie (co nie jest jednak
regu) w konwencji fantastycznej, skupieni w dwch wielkomiejskich orodkach, z ktrych
najwaniejsz rol odegraa d i Krakw. Wanie tam organizowano coroczne spotkania
twrcw, warsztaty i wystawy rysownikw najmodszej generacji. Wobec braku
zainteresowania ze strony profesjonalnych wydawnictw, fani komiksu zaczli tworzy wasne
czasopisma, gdzie mogli pokazywa swoje prace, a take przeczyta relacje z imprez,
artykuy o seriach europejskich i teksty publicystyczne. Jednym z takich periodykw byo
poznaskie AQQ zaoone przez Witolda Tkaczyka i ukasza Zandeckiego. Pierwszy
numer ukaza si w 1993 roku, ale wczeniej, w latach 1991-1993 obydwaj redaktorzy
tworzyli biuletyn Comics News Service from Poland. W przeciwiestwie do punkowych
zinw AQQ prezentowao ju po pierwszym roku swojej dziaalnoci profesjonaln szat
graficzn. Magazyn syn nie tylko z obrazkowych nowelek, ale take z doskonale
redagowanego dziau publicystycznego, w ktrym poza recenzjami mona byo znale
monografie zachodnich rysownikw, obszerne analizy czy teksty historyczne. Z czasem
materia krytyczny sta si wizytwk AQQ, a wiedza autorw (cz z nich to
wykadowcy akademiccy) pozwalaa stwierdzi, e poznaski magazyn sta si najbardziej
wiarygodnym rdem wiedzy o polskim komiksie. W 1994 roku pojawia si dzkie
Komiks Forum, skupiajce si pocztkowo na prezentacji dorobku rodowiska dzkiego i
bydgoskiego. 34 W przeciwiestwie do AQQ publikujcego prace rnorodne i nie zawsze
na rwnym poziomie, Komiks Forum sigao po tak zwany komiks nowofalowy, 35
pretendujcy do zjawiska artystycznego. Ten nurt ksztatowa si w odzi, jego gwnym
przedstawicielem bya grupa Contur i nalecy do niej Przemysaw Truciski, ktry swoim
stylem nawizywa wyranie do ekspresjonizmu. 36 Ze wzgldu na powizania redaktora
Komiks Forum z animatorami jednej z najwaniejszych imprez w tamtych latach
Oglnopolskiego Konwentu Twrcw Komiksu w odzi, magazyn ten sta si si rzeczy
katalogiem wystawy organizowanej w ramach konwentu, a on sam z roku na rok odgrywa
33
komiksowy fandom nieformalne zrzeszenie, rodowisko mionikw fantastyki

Por. Jerzy Szyak, Komiks polski na wolnym rynku [w:] Komiks: wiat przerysowany. Gdask 1998
35
komiks nowofalowy komiks polski stworzony na pocztku lat 90. przez rysownikw modego pokolenia;
charakteryzowa si oryginalnym, artystycznym rysunkiem, nowatorskim podejciem do poetyki komiksu i
niejednokrotnie poetyck fabu, czsto jednak prezentowa przerost formy nad treci
36
Por. Wojciech Birek, Komiks koca tysiclecia [w:] Komiks. Antologia komiksu polskiego. Warszawa 2000,
s.153-157.
34
19
coraz wiksze znaczenie i wyznacza nowe trendy i styl. Konkurencyjnym w stosunku do
niego byy Krakowskie Dni Komiksu organizowane przez Kamila miakowskiego i
Krakowski Klub Komiksu. 37 Wprawdzie na obydwu imprezach
w ramach konkursu
przyznawano nagrody i wyrnienia, ale miay one wymiar czysto symboliczny, zupenie nie
przekaday si na korzyci finansowe i co najgorsze nie umoliwiay publikacji w prasie
wysokonakadowej, a jedynie na cianach w ramach festiwalowej ekspozycji. W zwizku z
tym, e prace modych rysownikw miay szans na jakkolwiek form upublicznienia
jedynie dziki wystawie, wanie pod ni byy przygotowywane. Dlatego przewaay komiksy
krtkie, malarskie i artystyczne, pene wariacji z medium (wykorzystywanie collageu,
rnych technik), nasycone symbolami i odniesieniami, jednake pozbawione akcji,
rozbudowanej fabuy. Ich tre czsto bya niejednoznaczna i niezrozumiaa, mao atrakcyjna
dla konsumenta komiksu rodka jakim by czytelnik Thorgala czy Kajka i Kokosza. 38 Rynek
komiksowy nie istnia, nie istnia rwnie powszechny odbiorca, wic komunikacja
przebiegaa wrd wskiej grupy redaktorw pism branowych, ich czytelnikw,
organizatorw imprez i samych twrcw prbujcych kreowa awangardowy komiks
artystyczny. Jego najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami byli: Agnieszka Papis,
Piotr Kania, Jerzy Ozga, Aleksandra Czubek, Krzysztof Ostrowski i najbardziej
uksztatowany (ju wtedy) artystycznie Przemysaw Truciski, uznawany za jednego z
najzdolniejszych polskich komiksiarzy w ogle. Truciski przeamywa komiksowe ramy,
czy grafik z malarstwem, fotomontaem, fotokomiksem. W jego pracach mona znale
zarwno inspiracje Goy, ekspresjonistami jak i klasykami wiatowego komiksu. Doskonale
odnajdywa si w grotesce, poetyce wizji i sennego koszmaru, a przy tym pozostawa
ironiczny. Jednak nie udao mu si stworzy adnej duszej historii, a zarabia (i zarabia)
pracujc w agencjach reklamowych podobnie z reszt do wielu innych rysownikw.
Dopiero w 2003 roku ukaza si jego album, zbir nowel pod tytuem Trust: Historia
choroby, 39 wczeniej Komiks Forum powicio mu dwa numery monograficzne. Warto
zauway, e mimo istnienia w polskiej tradycji komiksu rodka, to midzy takimi twrcami
jak Chmielewski, Christa czy Pawel, a modym pokoleniem trudno szuka cigoci i
nawiza (cho zdarzay si wyjtki). Std te termin nowa fala zaproponowany przez
37
Por. Wojciech Birek, op.cit. Warszawa 2000, s.153-157.

Por. Krzysztof Skrzypczyk, W poszukiwaniu polskiej szkoy komiksu: koszmaryzm Truciskiego, [w:]
Komiks w Polsce a komiks polski. Antologia referatw sympozjum komiksologicznego (red. K. Skrzypczak).
d 2003, s.43-50.
39
Przemysaw Truciski, Trust. Historia choroby. Warszawa 2003
38
20
Wojciecha Birka, 40 ktry podkrela rnice midzy poetykami emerytw i modych
twrcw. Kontrast jest rwnie widoczny w warunkach pracy i zapotrzebowania na komiks.
Sytuacja modych artystw nie bya ciekawa: rynek skurczy si do granic wytrzymaoci,
zastpowa go drugi obieg, a caa komunikacja, krytyka i refleksja kryy w zamknitym
rodowisku, prawdziwym artystycznym getcie fanw, zoonym niekiedy z grup wzajemnej
adoracji. Ani z rysowania (w zwyczaju byo nie pacenie za prace), ani z wydawania
magazynw (zyski ze sprzeday nie pokryway nawet kosztw druku) nie mona byo si
utrzyma. Komiks stanowi czasochonne hobby.
Chyba nigdzie na wiecie nie ma takiej sytuacji, w ktrej komiksowy rynek jest rozkrcany
przez fanw za ich ciko zarobione (bynajmniej nie na komiksach) pienidze (...). Komiks w
Polsce jest chyba na ostatnim miejscu, jeeli chodzi o jakiekolwiek dotacje, zainteresowanie
reklamodawcw czy te sponsorw 41 .
Wiadomo byo, e jedyn moliwoci dotarcia do czytelnika jest wprowadzenie

komiksu do oficjalnego obiegu za pomoc sprawnej dystrybucji. Pierwsz tak prb podjli
redaktorzy (Waldemar Jeziorski, Tomasz Piorunowski) i wydawcy pisma Czas komiksu,
ktre jako jedyne posiadao kolorowe strony, co stanowio spory walor i odrniao je od
zinw. Czas komiksu ukazywa si od 1995 do 1998 roku, stara si czy komiks
artystyczny z produkcjami opartymi na akcji i z pewnoci pozwoli rozwin skrzyda
niektrym twrcom: Janickiemu, Ostrowskiemu, Madejowi. Wydawcy polskiego komiksu nie
mogli liczy na przykad na dotacje ze strony pastwa (tak jak miao to miejsce w Sowenii),
bo nikt powany nie uznawa historii obrazkowych za sztuk. Wydawcy Czasu komiksu
nie trafili w luk na rynku, nie byo klienta zainteresowanego komiksem na wysokim
poziomie.
40
Por. Wojciech Birek, op.cit. Warszawa 2000, s.153-157.

Waldemar Jeziorski, Dlaczego w Polsce nie ma komiksw? [w:] Czas komiksu. Antologia 2. d 1996,
s.28.
41
21
d) Wejcie do gwnego obiegu
Modzi rysownicy nie mogli przej schedy po twrcach publikujcych w PRL-u,
dlatego niektrzy wrcili niejako do korzeni, czyli zaszczepiania i sprzedawania komiksu
na amach powszechnie dostpnej prasy przy pomocy krtkich form (paskw lub
jednostronicwek). I to wanie im udao si zyska popularno i nowych czytelnikw.
Wpadnicie w wyrobnictwo zaowocowao kilka lat pniej w postaci profesjonalnych
albumw. Tymczasem od pocztku latach dziewidziesitych do chwili obecnej na amach
modzieowego pisma lizg ukazuje si cykl o Jeu Jerzym autorstwa Tomasza Leniaka i
Rafaa Skaryckiego. Opowieci o sympatycznym, ale rwnie niepokornym jeu
deskorolkowcu z czasem stay si chyba najbardziej popularn i rozpoznawaln polsk seri.
Natomiast w czasopismach komputerowych pierwsze owki ama Micha ledziu
ledziski (seria Fido i Mel na tropie w magazynie wiat Gier komputerowych) oraz
duet Adler&Pitkowski prezentujcy w pimie Reset cyberpunkowy komiks w realiach
Warszawy.
Sawomir Jezierski take nie mia wikszych problemw z publikacj na amach
czasopism. Mona byo zobaczy jego prace w Wieczorze Wybrzea czy Playboyu.
Razem z Radosawem Kleczyskim stworzy popularn w fandomie seri Kic przystojniak.
Jednak przygody niebieskiego krlika musiay poczeka na wydanie do 2003 roku, kiedy to
ukaza si monograficzny album Kic Przystojniak. Bestia znad Wisy w do kiepskiej,
niestety, szacie graficznej. Jezierski, Adler czy Leniak nie starali si wspina na wyyny
artyzmu, po prostu opowiadali zabawne historie, a u Jezierskiego mona byo dopatrze si
ladw stylu Christy oraz licznych nawiza fabularnych do rozmaitych legend oraz
wydarze historycznych. Autorzy ci wracaj do zrozumiaej poetyki, potrafi stworzy dobry
scenariusz i wprowadzi akcj, czego na prno byo szuka w komiksie artystycznym.
W 1998 roku wydawnictwo Egmont, ktre do tej pory zajmowao si historyjkami
obrazkowymi dla dzieci ruszyo ze wiatem Komiksu, nowoczesnym i majcym szerok
dystrybucj periodykiem. Wszystko to za spraw Tomasza Koodziejczaka - jednego z
redaktorw Egmontu, ktry przekona swoich szefw do profesjonalnej publikacji komiksw
dla dorosych. Nikt jeszcze nie wiedzia wtedy, e Koodziejczak oywi rynek w Polsce i
zmieni go nie do poznania. Zosta on szefem nowego pododdziau wydawnictwa Klub
wiata Komiksu i wprowadzi przemylan strategi. Na amach wiata Komiksu
ukazyway si historie autorw publikowanych przez Egmont w albumach bd fragmenty
komiksw, ktre firma zamierzaa wkrtce wyda w caoci. W czasopimie mona byo
22
rwnie znale katalog z nowociami, analizy poszczeglnych serii oraz krtkie materiay
publicystyczne. Koodziejczak robi wszystko, eby przycign do siebie czytelnika,
wprowadzi na przykad pakiety, dziki ktrym mona byo kupi wszystkie nowoci razem
po niszej cenie. Redaktor naczelny Klubu wiata Komiksu nie zajmowa si jedynie
wydawaniem komiksu, ale take rozbudow rynku czy promowaniem go jako gatunku sztuki.
Cho na pocztku stroni od polskich autorw, z czasem wpuci ich na amy swojego pisma.
To wanie dziki niemu komiksy na dobre trafiy do ksigar i stay si oglnodostpne, a
polski czytelnik mg naby profesjonalnie wydany i przetumaczony album z Zachodu.
Egmont wykorzysta take przesyt amerykaskimi seriami i luk pozostawion po
Komiksie (wczeniej Komiks-Fantastyka) propagujcym gwnie komiks europejski.
1999 rok to rwnie data zaoenia przez Michaa ledzia ledziskiego magazynu
Produkt. Postanowi on tworzy komiksy w undergroundowej stylistyce, opowiadajce o
otaczajcej rzeczywistoci. Do tej pory prno byo szuka obrazkowego komentarza do
wspczesnej Polski. Std takim zainteresowaniem wrd czytelnikw i mediw cieszya si
kultowa ju seria z Produktu pod tytuem Osiedle Swoboda, opowiadajca o przygodach
bezrobotnej modziey na szarym blokowisku.
Pomimo wielu kopotw pod koniec lat dziewidziesitych fanom i wydawcom
komisowym udao si wyj ze rodowiskowego getta. Wprawdzie nadal komiks nie mg
stanowi dla polskiego artysty rda utrzymania, ale przynajmniej trafi do nowych
czytelnikw. W tym czasie pojawiy si rwnie prace naukowe autorstwa Jerzego Szyaka:
Komiks: wiat przerysowany oraz Komiks w kulturze ikonicznej dwudziestego wieku,
wydane przez powan oficyn naukow: sowo/obraz terytoria z Gdaska. Przykre natomiast
jest to, e twrcy nie wykorzystali kulturowego spadku po polskich ojcach komiksu, jakimi
bez wtpienia s Christa czy Chmielewski. Z drugiej strony mona byo mie do PRLowskiej twrczoci, a mody czytelnik wola komiks dotykajcy rzeczywistoci (patrz:
magazyn Produkt) czy serie zagranicznych twrcw. Z polskich klasykw najwiksz
popularnoci cieszy si tworzcy na Zachodzie Grzegorz Rosiski, o ile za polskiego twrc
mona uznawa kogo, kto rysuje gwnie na rynek frankofoski.
23
2. Tak zwany boom komiksowy i szybkie ochodzenie na rynku
(lata: 2000 - 2004)
a) Koniunktura na komiks
Boom komiksowy to termin ukuty przez wysokonakadow pras, ktra zauwaajc
oywienie na rynku, nagle zacza odkrywa komiks w Polsce i powicia temu
zjawisku niejeden artyku. Media znalazy sobie kolejny ciekawy i nieszablonowy temat na
topie. Ale to zainteresowanie sprzyjao tylko wydawcom i czytelnikom, z pewnoci
dodawao im optymizmu.
Nie da si ukry, z komiksem w Polsce co si dzieje. Artykuy w mediach, nowe wydawnictwa,
coraz wicej albumw krajowych autorw. Sowo boom pada w co drugiej publikacji. Czy
rzeczywicie mamy komiksowy boom? Czy wszystko idzie w dobrym kierunku? 42
Takie pytania w swoim artykule-ankiecie zadawa sobie, rysownikom, krytykom

komiksowym i wydawcom Piotr Kasiski na amach Areny Komiks.. Cho wtedy (2002
rok) wikszo ankietowanych zgodnie przyznaa, e komiks sta si popularny i cieszy si
zainteresowaniem, to niektrzy, tak jak Micha Antosiewicz, prognozowali rychy przesyt na
rynku, a boom komiksowy traktowali jedynie jako boom wydawniczy, nie majcy pokrycia w
wynikach sprzeday. Teza ta, jak si pniej okazao, bya suszna. Jednak dzi nie ulega
wtpliwoci, e ten krtki, czteroletni okres odegra znaczc rol. Pierwsz jaskk
zapowiadajc ten zoty czas staa si Antologia komiksu polskiego 43 wydana przez Egmont w
2000 roku. Bogata szata graficzna, twarda oprawa i kredowy papier wyrniay antologi
spord innych publikacji. Zawieraa ponad 150 stron komiksw stworzonych przez
najmodsze pokolenie twrcw, debiutujcych w latach dziewidziesitych Dla modych
rysownikw antologia bya form nobilitacji, moliwoci pokazania swoich umiejtnoci
poza fandomem i wreszcie form promocji, dziki ktrej mgby zauway ich potencjalny
wydawca. W Antologii komiksu polskiego znalazy si prace nagrodzone na dzkich
festiwalach
(Truciski,
Tomaszewski)
komiksy
rysownikw
prasowych
(ledziu,
Leniak&Skarycki, Adler) oraz autorzy publikujcy w fanzinach (Madej, Szneider,

Rebelka): sowem peen przekrj i podsumowanie tego, co wydarzyo si w ostatnich latach.
Zabrako niestety reprezentantw zwizanych ze scen hc/punk Owedyka, Palinowskiego.
42
43
Piotr Kasiski, Bum, bm czy boom? [w:] Arena Komiks. d 2002, nr 8, s.16.
Komiks. Antologia komiksu polskiego, pod red. Tomasza Koodziejczaka. Warszawa 2000
24
Czyby byli zbyt niepoprawni lub za sabo zwizani ze rodowiskiem? Album nie mia
charakteru komercyjnego, co atwo zauway choby dziki temu, e do dzi bez problemu
mona go naby w ksigarniach. Co popchno Koodziejczaka do publikowania tak
niedochodowej rzeczy?
Po pierwsze wydawao mi si, e to fajna publikacja, ktra bdzie wan pozycj w historii
naszego komiksu, zbierze w jednym miejscu prace kilkudziesiciu artystw. Po wtre, mam
tak nadziej, e ona pomoe ktremu z tych rysownikw, moe kilku , a moe adnemu, w
pokazaniu swoich prac poza granicami Polski. A po trzecie jest tak, e Egmont wydaje rne
rzeczy komiksowe (...), ale to s wydawnictwa komercyjne, natomiast tutaj mielimy pomys,
aby zrobi co, co bdzie z jednej strony wydarzeniem wydawniczym, a z drugiej strony bdzie
wkadem w polsk kultur czy moliwoci zintegrowania rodowiska. 44
Obecnie nietrudno nie docenia pracy Komiks. Antologia komiksu polskiego. Poza wartoci
kolekcjonersk ma t zalet, e moemy zobaczy w niej stylistyczny przekrj wczesnych
komiksw polskich bez koniecznoci sigania do trudno dostpnych magazynw.
Rzeczywicie: jej wkad w histori polskiego komiksu jest bardzo znaczny. Bya to bowiem
pierwsza publikacja, ktra potraktowaa rodzimych rysownikw modego pokolenia na
europejskim poziomie.
Tymczasem komiksowy rynek wydawniczy dzieli si ewidentnie na trzy grupy.
Pierwsza grupa to magazyny specjalistyczne, teraz ju profesjonalnie wydawane, na przykad
AQQ, Arena-Komiks, Z.N.A.K., Produkt, Krakers, KKK, wiat Komiksu.
Obok nich funkcjonowa zamknity wiatek trudno dostpnych zinw i publikacji
podziemnych Zinio, Zinol, Wypierd, KGB, Vorkmfasa czy komiksy Owedyka
oraz komiksy dostpne w szerokiej ksigarskiej dystrybucji. 2000 rok to schyek
wydawnictwa TM-Semic, a okres dominacji Egmontu, ktry na rwni promowa tytuy dla
dzieci (Asterix, Kid Paddle, Iznogud, May sprytek) jak i dla dorosych. W tym drugim
wypadku by to europejski komiks rodka, jednake zawsze na wysokim poziomie. Egmont
prowadzi do specyficzn i zrozumia polityk, opierajc si na nazwiskach znanych
choby w niewielkim stopniu krajowemu odbiorcy. Flagowym tytuem sta si oczywicie
Thorgal Rosiskiego, bodaje najbardziej popularna seria w tym okresie. Korzystajc z
popularnoci rysownika, z czasem wprowadzono jego kolejne tytuy (Skarga utraconych
ziem, kolorowa reedycja Szninkla). Podobnie rzecz miaa si ze Slainem Simona Bisleyà,
komiksem w do odwanej i nowatorskiej stylistyce. Wydawca nie ba si zaryzykowa, bo
Bisley by doskonale znany i ceniony u nas ze wzgldu na seri Lobo. Ta regua nie omina
44
Witold Tkaczyk, Antologia Polakw (wywiad z Tomaszem Koodziejczakiem) [w:] AQQ. Pozna 2000, nr
3 (21), s.45.
25
komiksw Loisela i Kasprzaka, ktrzy zagocili na amach Komiksu (wczeniej KomiksFantastyka). Ale trzeba rwnie przyzna, e Tomasz Koodziejczak postawi na nieznanych
szerszemu gronu twrcw i wyda Aquablue, Armad, Ksicia nocy.
Do szybko na rynek wchodz inne wydawnictwa: Siedmiorg (synna w caej
Europie seria XIII) i w kocu krakowski Post, ktry na swj wydawniczy debiut wybra
arcydzieo komiksu uhonorowane w 1992 roku nagrod Pulitzera Maus Arta Spiegelmana.
Post wyda w tym samym roku obydwa tomy, 45 a w polskiej opinii publicznej zawrzao.
Chyba po raz pierwszy komiks sta si przedmiotem politycznej debaty, celem ataku, a sam
Maus jedyn histori obrazkow w Polsce zaskaron do sdu. Gdy tylko komiks si
ukaza, to we wszystkich opiniotwrczych pismach (Wprost, Polityka, Tygodnik
Powszechny) pojawiy si pochwalne recenzje. Rwnie szybko zainterwenioway
rodowiska skrajnie prawicowe urzdzajc pikiety, manifestacje i protesty przeciwko dzieu
Spiegelmana, ktry przeoy histori ocalaego z obozu yda na alegori zwierzc, gdzie
ydw przedstawiono pod postaci myszy, Niemcw jako koty, a Polakw jako winie. I
wanie o posta wini, rzekomo obraajcej Polakw, wybucha caa awantura. Doszo nawet
do publicznego zniszczenia egzemplarza komiksu. 46 Ponadto Stowarzyszenie Przeciwko
Antypolonizmowi wnioso do Prokuratury Okrgowej w Krakowie zawiadomienie o
popenieniu przestpstwa. 47 Organizacja domagaa si wszczcia dochodzenia przeciwko
wydawnictwu Post i powoywaa si na trzy artykuy kodeksu karnego (zniewaga z powodu
przynalenoci narodowej, nawoywanie do nienawici na tle rasowym oraz publiczna
zniewaga
Rzeczypospolitej 48 ).
Skrajna
prawica
nie
potrafia
odczyta
wybitnie
antyfaszystowskiego i pacyfistycznego przesania ksiki.

Opublikowanie Mausa byo wydarzeniem dla rodowiska komiksowego i swoist
nobilitacj gatunku. Polskie tumaczenie Spiegelmana udowodnio opinii publicznej, e
komiks potrafi by sztuk wysok i nadaje si do pokazywania dramatycznych historii, a
take problemw politycznych. Prasa opiniotwrcza zwracaa uwag na ten nurt komiksowy i
chtnie omawiaa zaangaowane politycznie albumy, takie jak Polowanie 49 Enki Bilala,
45
Art Spiegelman, Maus. Opowie ocalaego. Tom 1: Mj ojciec krwawi histori. Krakw 2001
Art Spiegelman, Maus. Opowie ocalaego. Tom II: I tu si zaczy moje kopoty. Krakw 2001
46
Piotr Kasiski, Maus w Polsce [w:] Arena-Komiks. d 2001, nr.4/5, s. 43.
47
Witold Tkaczyk, Na pocztek Holocaust (wywiad z Andrzejem Rabend, wydawc Maus), [w:] AQQ.
Pozna 2001, nr 3 (24), s.45.
48
Na pocztek Holocaust (wywiad z Andrzejem Rabend, wydawc Maus) [w:] AQQ. Pozna 2001, nr 3 (24),
s.45.
49
Polowanie zostao opublikowane w ramach nowej serii Egmontu Mistrzowie Komiksu. Pod wzgldem
edytorskim prezentowaa najwysze standardy: twarda oprawa, kredowy papier, szyte strony. Jeszcze par lat
temu o czym takim polski czytelnik mg tylko pomarzy. Inne firmy nie pozostaway w tyle i wkrtce taka
jako wydania nie bya ju rzadkoci.
26
opowiadajce o zjedzie komunistycznych notabli w Bieszczadach czy seri z gatunku
political fiction pod tytuem XIII.
Awantury wok komiksu Maus Arta Spiegelmana miay niespodziewanie pozytywny skutek
- zmieniy postrzeganie komiksu w Polsce. Bylimy przyzwyczajeni, e komiks to rozrywka dla
nastolatkw prymitywna i schematyczna. 50
A co z polskim komiksem? Boom wprawdzie zaowocowa publikacj wikszej liczby

albumw, ale z rodzimych twrcw preferowano osoby znane z mediw. Dlatego
najpopularniejsze byy zbiory komiksw prasowych: ukaza si Fido i Mel na tropie Michaa
ledziskiego, a Leniak i Skarycki wydali kilka albumw z serii Je Jerzy (premiera w
magazynie lizg) oraz Tymek i Mistrz (zbir paskw 51 z Gazety Wyborczej). Stali si
jednymi z nielicznych twrcw, ktrzy utrzymywali si z komiksw. Do tego grona
szczliwcw naleeli rwnie Denis Wojda i Krzysztof Gawronkiewicz, autorzy serii
Mikropolis ukazujcej si na amach komiksowych magazynw, a potem w Gazecie
Wyborczej. Seria Wojdy i Gawronkiewicza to mistrzostwo wyraania powanej, niekiedy
filozoficznej treci w formie krtkiego paska. Gdy w 2001 roku Siedmiorg opublikowa
monograficzny album Mikropolis. Przewodnik turystyczny
52
czytelnicy momentalnie go
rozchwycili. Komiks czy w sobie wietn, groteskow kresk, celny, ironiczny dowcip,
poetyckie wtrty oraz
egzystencjalny nastrj spotykany chyba jedynie w Fistaszkach
Schulza.. Album, tak jak w prawdziwym przewodniku, dzieli si na rozdziay tematyczne,

zawiera mapy, dokadne opisy postaci, a nawet reklamy napoju z wirtualnego, komiksowego
wiata. Mikropolis zostao rwnie docenione przez fandom i nagrodzone w 2001 roku Grand
Prix za najlepszy scenariusz na Midzynarodowym Festiwalu Komiksu w odzi. Autorzy,
zachceni sukcesem pierwszego albumu, rozbudowali miasteczko i wydali drug cz pt.
Moherowe sny. Ten komiks z kolei zosta nominowany do przyznawanej przez telewizyjny
program Pegaza w 2003 roku. Byo to wydarzenie bez precedensu, nigdy wczeniej aden
rysownik komiksowy nawet nie zosta wspomniany przy okazji eliminacji do jakiejkolwiek
oglnopolskiej nagrody. Niestety, Gawronkiewicz i Wojda przegrali z Sasnalem, ale sama
nominacja zaskoczya rodowisko komiksowe.
Moherowe sny ukazay si nakadem wydawnictwa Mandragora, ktre w tym czasie
weszo na rynek i szybko wypenio luk po TM-Semic. Jego waciciel, Przemek Wrbel
50
Wojciech Orliski, Dymki dla dorosych [w:] Gazeta Wyborcza 18 czerwca 2002
paski komiksowe (z ang. comics strips) krtkie historyjki komiksowe, skadajce si z kilku kadrw,
umieszczane w prasie w formie paska
52
Krzysztof Gawronkiewicz, Dennis Wojda, Mikropolis. Przewodnik turystyczny. Wrocaw 2001
51
27
zdecydowa si odej od Siedmiorogu i zaj komiksem na wasn rk. Postawi na wysok
jako wydania oraz amerykaskie tytuy rzeczy komercyjne, ale wiee i popularne w
Stanach. Do polskiego czytelnika trafiy takie serie jak Pielgrzym, 100 naboi, Abra Makabra
oraz zeszyty z przygodami Spawna, Punishera i innych popularnych bohaterw. Od tytuw
TM-Semic rnia ich przede wszystkim strona edytorska, dobrano rwnie lepsze historie.
Egmont nie pozostawa w tyle i take drukowa ciekawe amerykaskie serie. Mandragora i
Egmont stay si w tym czasie najbardziej ekspansywnymi firmami. Polski czytelnik
naprawd mia w czym wybiera. Poza wymienionymi ju wczeniej tytuami do ksigar
trafi: Sandman Neila Gaimana, Hellboy, Usagi Yojimbo, Kaznodzieja, Transmetropolitan,
Hitman, Liga Niezwykych Dentelmenw, V jak Vendetta, Stranicy, Sin City i wiele innych.
Na pkach mona byo znale sporo tytuw europejskich. Wreszcie moglimy otrzyma
tumaczenie Enki Bilala (Trylogia Nikopola, Sen Potwora, Falangi czarnego porzdku),
komiksy Jodorovskiego, niezwykle popularn we Francji sag o wiecie Troy czy drugie
wydanie Krysztaowego Miecza (pierwsze nosio tytu Krysztaowa Szpada). Co miesic
pokazywao si mnstwo tytuw, jedne na lepszym, inne na gorszym poziomie (na przykad
bardzo sabe albumy wydawane przez Amber, ktre przedstawiay bardzo sabe historie
europejskie).
Wrd tego prawdziwego deszczu obrazkw trafiay si pereki, rzeczy, o ktrych
jeszcze par lat temu mona byo tylko pomarzy. Myl tu o komiksach Gaimana, Moorea
czy niezwykej serii Blacksad hiszpaskich twrcw Canalesa i Guarnido, zrealizowanej w
mistrzowskim rysunku, piknych kolorach i doskonaym wykorzystaniu wydawaoby si ju
zuytej formy jak jest alegoria zwierzca. Na polskim rynku komiksowym znalazo si
rwnie miejsce dla niszowych, maych wydawnictw, ktre zaskoczyy doskonaymi
albumami. Co wicej, potrafiy dotrze do szczeglnego czytelnika.
Krakowskie wydawnictwo Post po sukcesie Maus zdecydowao si na inne, ambitne
komiksy, takie jak V jak Vendetta Alana Moorea, intrygujc opowie political-fiction czy
Niebieskie piguki Frederika Petersa. Ten drugi tytu to wzruszajca opowie graficzna 53 o
mioci i walce z wirusem HIV. Jej fabua oparta zostaa na yciowym dowiadczeniu autora
Kolejnym wydarzeniem komiksowym byo wydanie Kota rabina. Tym razem przenosimy si
w skomplikowany wiat gadajcego kota, ktry chce przyj Bar-Micw. Komiks Sfara
przedstawia polemik z judaistycznymi dogmatami, ale robi to w taki sposb, e jej tre
53
opowie graficzna z ang. graphic novel - wiksza opowie komiksowa, posiadajca gbok, przemylan
fabu osadzon na nowatorskim pomyle bd realistycznym scenariuszu (wspomnienia, historia, itp.), czsto
wsparta autorskim, niekonwencjonalnym rysunkiem
28
dostpna jest kademu. Kot Rabina zosta wyrniony przez polskich licealistw
uczszczajcych do klas z rozszerzonym francuskim w ramach polskiej edycji nagrody Alpha
Art. 54 , ktra jest jednym z najbardziej prestiowych wyrnie na rynku frankofoskim.
Sprawy, o ktrych dyskutuj kot i jego rabin, s chyba oglnoludzkimi problemami. Jake
inaczej wytumaczy bowiem fakt nagrodzenia tej opowieci w kraju, w ktrym antysemityzm
wysysa si z mlekiem matki? 55
Ostatnie zdanie w recenzji Pawa Dunina - Wsowicza wydaje si lekko przesadzone i cho
sycha w nim echo afery wok Maus, trzeba przyzna, e i modzie, i wydawca potrafili
doceni ambitny, autorski komiks. A w czasie boomu ukazywao si go coraz wicej. Post
dorzuci do swojej oferty jeszcze legendarnego Cortomaltese Hugo Pratta, a Egmont wyda
kolejne tomy w ramach Mistrzw komiksu.
Boom komiksowy wykorzystali rwnie rodzimi twrcy. Pocztkowo zaistnieli, jak
ju wspomniaem wyej, autorzy znani z mediw, a wydawcy poza nimi preferowali jeszcze
reedycje polskich klasykw. Kolekcjonerzy mogli naby zbiory prac Papcia Chmiela, Polcha
czy Christy w luksusowych oprawach, z krytycznymi wstpami i dokadn bibliografi.
Tomasz Koodziejczak wyszukiwa w starych czasopismach pierwsze przygody Tytusa,
Kajtka i Koka, do ktrych mieli dostp tylko archiwici, odwiea je cyfrowo i wcza do
eleganckich albumw. W serii Klasyka polskiego komiksu ukazaa si midzy innymi Ksiga
80-lecia zawierajca prasowe odcinki Tytusa, Romka i A Tomka, Kajtek i Koko na tropach
pitekantropa, komiksy Baranowskiego, Szarloty Pawel czy Parowskiego. Nie sposb nie
docenia tego przedsiwzicia, ktre uratowao od zapomnienia i zniszczenia w prasowych
archiwach wielu starych, ale jake wanych prac. Jeli mona pokusi si o jak analogi, to
Klasyka polskiego komiksu jest dla tej sztuki tym samym, co wydania Ossolineum dla
literatury. Dziki tym zbiorkom moemy dzi bada histori polskiego komiksu, przeledzi
ewolucj stylu rysownika. Bez nich byoby to raczej nieosigalne lub dostpne tylko
nielicznym. Co warto zaznaczy, seria do szybko wzbogacaa si o nowe pozycje, poniewa
miaa wiern grup nabywcw: osoby z sentymentem wracajce do tytuw, na ktrych si
wychowywali.
54
55
Por. Pawe Dunin-Wsowicz, ydokot. Przekrj 8 lutego 2004, s.94.

Ibidem, s.94.
29
b) rodowisko Produktu
Prawdziw kuni modych talentw i fenomenem w polskim wiatku komiksowym
by Produkt, redagowany midzy innymi przez Filipa Myszkowskiego, Bartosza
Minkiewicza, Krzysztofa Mirowskiego. Skad redakcji zmienia si w zalenoci od rnego
okresu artystycznego magazynu. Nad caoci czuwa Micha ledziu ledziski, ktry
nada charakter czasopismu stwarzajc bardzo swobodn atmosfer pracy. Redakcja skadaa
si tak waciwie z grupy przyjaci, artystycznych indywidualistw. Cech czc ich
wszystkich i jednoczenie wizytwk Produktu bya tendencja do komentowania polskiej
rzeczywistoci oraz czerpania z niej licznych inspiracji. Produkt pozwala sobie rwnie na
niecenzuralne, obrazoburcze motywy w komiksach, absurdalny humor, drwin z otaczajcej
rzeczywistoci. Karykaturalne, wyostrzone do granic moliwoci fabuy oraz oryginalne
rysunki kadego z autorw zapewniay czytelnikowi doskona lektur. A co najwaniejsze,
kady numer wiadczy o tym, e drukowane w nim komiksy s efektem dobrej zabawy.
Teksty publicystyczne pisane byy slangiem modzieowym, na przysowiowym luzie,
ktry trudno uchwyci w ramy naukowego dyskursu. Zacytujmy wic fragment wstpu do
numeru 1/2003:
Cze wszystkim. To ju trzy lata robimy siek z Waszych galaret, otoczonych koci. Cieszycie
si? Podczas spotka z rzeszami napalonych laseczek w najmodniejszych, warszawskich
klubach, do ktrych nie wpuszczaj kalek i zamasw (eby stali bywalcy mogli si dobrze
bawi bez widokw, ktre mogyby zniesmaczy) czsto pada pytanie: Dlaczego akurat wam si
udao a nie Krakersowi? 56
Redaktorzy pisma nie bali si wpadania w konflikty ze rodowiskiem komiksowym,

drukowali ostre recenzje, a niekiedy obraali autorytety rodowiska: atakowali innych
rysownikw czy organizatorw imprez, co czsto byo tylko prowokacj. W jednym z
artykuw w bezczelnej i niecenzuralnej formie dostao si organizatorowi dzkich imprez
komiksowych, Andrzejowi Sobierajowi. 57 Na kontr odzian nie trzeba byo dugo czeka, 58
ale twrcy Produktu czsto lubili wytyka bdy innym, nie zwracajc uwagi na sposb, w
jaki to robi. Z drugiej strony oywiali tym samym komiksow scen, ktra ograniczaa si do
wskiego grona i cho zdarzay si w tym gronie konflikty, przewaaa ostrono poczona
z polityczn poprawnoci. Jednak publicystyka bya w Produkcie rzecz drugorzdn, bo
56
Produkt Crew, Wstp [w:] Produkt. Warszawa 2003, nr.1, s.2.

Por. Q (pseudonim), Warszawskie Spotkania Komiksowe [w:] Produkt. Warszawa 2000, nr 2, s.69.
58
Piotr Kasiski, Zza kulis [w:] Arena-Komiks. d 2001, nr 4-5, s.39.
57
30
najwaniejsz rol odgryway komiksy. Z wszystkich magazynw ukazujcych si w tym
czasie Produkt by najbardziej spjny tematycznie i artystycznie oraz prezentowa wyran
lini pisma. Z czasem to si zmienio i stao si gwn przyczyn upadku periodyku.
Wikszo twrcw Produktu doczekaa si samodzielnych albumw, a nawet serii. 59
Najwiksz popularnoci cieszyo si Osiedle Swoboda ledziskiego, ale wiat zoony z
dresiarzy,
bezrobotnych,
typkw
spod
ciemnej
gwiazdy,
ruskiej
mafii
czy
nieodpowiedzialnej ekipy pogotowia ratunkowego i ich dziwnych pacjentw pokazyway

takie komiksy jak: Pokolenia: saga gangsterska (parodia brazylijskich seriali), Cichy kcik
KRLa oraz Opowieci na sygnale. Dziki temu magazyn zdoby uznanie nie tylko rodowiska
komiksowego, ale zyska odbiorcw rwnie wrd czytelnikw, ktrzy na co dzie
komiksw nie czytaj, choby ze wzgldu na dominujc w tym gatunku fantastyk. Za to
Produkt stawia na aluzje do rzeczywistoci i humor pod kad postaci, nawet skrajnie
abstrakcyjn, czego najlepszym przykadem moe by Wilq: superbohater. Jego autorzy
(Bartosz i Tomasz Minkiewiczowie) publikowali seri na amach Produktu, a potem
zdecydowali si na wydanie zeszytowe. Kolejne odcinki Wilqa sprzedaway si rewelacyjnie,
a jego popularno rosa, ku zaskoczeniu komiksiarzy i krytykw. Mwi si nawet o tak
zwanym fenomenie Wilqa. Termin ten pojawi si w zwizku niecodzienn sytuacj. Ot
czarno-biay komiks, ktry posiada skrajnie niechlujn kresk przypominajc dokonania
kiepsko uzdolnionego ucznia podstawwki, otrzyma w 2003 roku nagrod Krakowskiego
Klubu Komiksu (zwan potocznie komiksowym Oscarem) w trzech kategoriach: tytu
cykliczny, najlepszy rysownik i scenarzysta (sic!) oraz bohater. 60 W dodatku Wilq:
superbohater, narysowany w najprostszej stylistyce jaka tylko jest moliwa, okaza si
najbardziej popularnym wrd polskich albumw. Jak to moliwe? Odpowiedzi poda by
mona wiele. Przede wszystkim zalet serii braci Minkiewiczw jest nieosigalny przez
innych skrajnie absurdalny, balansujcy na granicy dobrego smaku scenariusz, wykorzystanie
(sparodiowanie) konwencji komiksw o superbohaterach, a take umieszczenie fabuy w
realiach
prowincjonalnej
Polski.
Tytuowy
heros,
ordynarny,
nadpobudliwy
niezrwnowaony mieszkaniec Opola jada w mlecznym barze i nieustannie walczy z

zaskakujco abstrakcyjnymi istotami: Trjpalczast doni z ciasta kradnc majtki na kolonii
59
Ukazay si albumy: Filipa Myszkowskiego (Eryk .Ostatni Szrama. Wrocaw 2003 oraz Eryk. Ostatni Szrama
2. Pozna 2004), Clareancea Weatherspoona (Josephine. Wrocaw 2003), Karola Kalinowskiego (Liga
Obrocw Planety Ziemia. Warszawa 2004); wydano powie graficzn Piotra Gosienieckiego i Gene
Kowalskiego (Pattern. Wrocaw 2003) i liczc ju kilka zeszytw seri autorstwa Tomasza i Bartosza
Minkiewiczw pod tytuem Wilq: superbohater. Wreszcie Micha ledziu ledziski w 2005 roku startuje z
nowymi odcinkami Osiedla Swoboda w postaci samodzielnych zeszytw, a Ryszard Dbrowski wpisuje na
swoje konto ju trzeci album z serii Likwidator.
60
Konrad Godlewski, Kochana Szarpanina. Gazeta Wyborcza 27 padziernika 2003.
31
letniej 61 czy kibolami-gigantami. I tak jak na Supermana le dziaa kryptonit, Wilqà
osabiaj gupie teksty. To tylko jedne z nielicznych przykadw zabawy schematem, ktre
mona by mnoy. Twrcy historii o superbohaterze z Opola kad wyrany nacisk na
scenariusz i teksty: mieszank ulicznego, rodowiskowego slangu, rymowanych bluzgw i
zaskakujcych powiedzonek. Dlatego te warstwa graficzna pozostaje na drugim planie.
Dodatkow atrakcj serii jest specyficzny zabieg: traktowanie komiksu jak serialu z
wyszczeglnieniem podziau na role, doczonymi do niego fikcyjnymi wywiadami,
pokazywanie kulis produkcji 62 oraz cakiem szeroko zakrojona akcja marketingowa w
Internecie: kubki, koszulki i inne gadety z wizerunkiem Wilqa (do jednego zeszytu
dodawano nawet naklejki).
Rozmach i konsekwencja w dziaaniach promocyjnych (czy raczej autopromocyjnych)
przywodz na myl marketing jakiej hollywoodzkiej superprodukcji. Jakby nie patrze, to
pierwszy w Polsce przypadek tak rozbudowanej otoczki komercyjnej wok komiksu, na
dodatek co szczeglnie wymowne komiksu sabego. Autorowi Wilqà udao si zrealizowa
to samospeniajce si proroctwo, niejako zakl rzeczywisto i pewien pozr sukcesu
zamieni w rzeczywisty triumf komercyjny. 63
W polskich realiach sprzeda albumw czy zeszytw realizowanych w poetyce

undergroundowej
(na przykad Je Jerzy czy 48 stron) nie rni si specjalnie od tak
zwanych komiksw rodka. W czasach boomu wydawnictwo Kultura Gniewu postanowio

przypomnie czytelnikom mniej znanych twrcw podziemia (dokonano wznowienia
komiksw Dariusza Pay Palinowskiego, zbir przygd Kica Przystojniaka), na powrt
aktywny sta si Krzysztof Owedyk, ktry zacz tworzy cykl: Cier w koronie 64
przywodzcy na myl jego wczeniejszy komiks pod tytuem sma Czara. Z kolei Ryszard
Dbrowski wykreowa nowego, bezkompromisowego i prowokacyjnego Likwidatora. Posta
tyle wyran, co kontrowersyjn. Likwidator to anarchoterrorysta mordujcy kusownikw,
wysadzajcy polski parlament, nie uznajcy adnych kompromisw bojownik, nienawidzcy
wadzy i mediw. Komiks Dbrowskiego ma schematyczny scenariusz (odszuka wroga,
zapa i zniszczy), ale osadzono go w bardzo konkretnych, politycznych realiach. W jego
kadry zostaa wpisana ekologiczna i antysystemowa ideologia. Z pewnoci mona autorowi
61
Zob. Batosz Minkiewicz, Tomasz Minkiewicz, Wilq vs. T.D.Z.C. [w:] Produkt. Warszawa 2001, nr 5, s.8789.
57
Ka-Dwa-Ka, Fenomen Wilqa [w:] AQQ. Pozna 2004, nr 31, s.56.
58
Micha Siromski, Wilq: superkicz? [w:] Komiks w tyglu uwarunkowa. Antologia referatw sympozjum
komiksologicznego. d 2004, s.36.
64
Krzysztof Owedyk, Cier w koronie, tom 1: Objawienia i omamy. Warszawa-Pozna 2003

Krzysztof Owedyk, Cier w koronie, tom 2: Klucz. Warszawa-Pozna.2004
32
zarzuca okruciestwo i radykalizm, ale z drugiej strony da si potraktowa ten komiks jako
swoisty wentyl bezpieczestwa i miejsce, gdzie bez adnej konsekwencji wolno wyadowa
swoje polityczne antypatie. 65 Jednak bez wzgldu na interpretacj, Likwidator jest najbardziej
zaangaowanym politycznie komiksem w Polsce i co ciekawe, pojawia si w kilku
magazynach branowych (AQQ, Produkt, Magazyn Fantastyczny), a take w
alterglobalistycznym Obywatelu.
Komiks polski (a nie tylko ju zagraniczne komiksy w Polsce) coraz czciej
podejmuje powane i trudne tematy, wcza si w publicystyk, a nawet w spoeczne
kampanie. Trudno si temu dziwi. Zarwno twrcy komiksu jak i wydawcy chc
udowodni, e sztuka obrazkowa moe by gatunkiem rwnie istotnym co literatura, a w
dodatku atrakcyjniejszym w odbiorze i lepiej przemawiajcym do modego czytelnika. Z
pewnoci wanie z takiego zaoenia wyszo Krajowe Centrum Do Spraw Aids, decydujc
si na antologi Komiks kontra Aids
66
zawierajc zarwno prace modziey zgoszone do
konkursu na rysunek o tematyce Hiv/Aids oraz szorty 67 uznanych komiksiarzy, takich jak
Gawronkiewicz, Leniak czy Skutnik. Poziom midzy amatorami a zawodowcami by
skandalicznie rny, ale nie o to w tym wypadku chodzio. Komiks spenia tylko rol
medium (narzdzia perswazji czy propagandy), majcego na celu przekazanie konkretnych
wiadomoci i wiedzy na temat choroby. Podobne projekty wykorzystania obrazkowego
medium przedsiwzio wydawnictwo Egmont, ktre kontynuowao wydawanie eleganckich
antologii polskich twrcw. Najpierw na warsztat wzito nadal gorco dyskutowany w Polsce
temat, jakim bya Druga Wojna wiatowa: tak oto powstaa antologia. Wrzesie. Wojna
narysowana. 68 Komiks wojenny ma w Polsce dug tradycj, z tym, e by to komiks PRLowski, twr sucy propagandzie i faszowaniu historii, prawdziwe narzdzie ideologiczne
dla komunistycznych wadz. Redaktor Wrzenia, Tomasz Koodziejczak, chcia to pitno
zmaza i pokaza, e sztuka obrazkowa moe odda dramat wojny, nie sprowadzajc jej do
sensacyjnych czarno-biaych historii.
65
Zob. Ryszard Dbrowski, Likwidator. Trylogia. Warszawa 2001.

Ryszard Dbrowski, Likwidator. Krwawy rajd. Biaowiea 2002
Ryszard Dbrowski, Likwidator. Decydujce starcie i pozostae epizody. Dbica 2003
66
Komiks kontra Aids, antologia pod red. Denisa Wojdy, Przemysawa Truciskiego, Jarosawa Skadanka.
Warszawa 2002.
67
shorty ang. short stories - krtkie, najczciej kilkustronicowe historie komiksowe
68
Wrzesie. Wojna narysowana, pod. red. Tomasza Koodziejczaka. Warszawa 2003
33
3. Kltwa Marciniaka i realne osignicia boomu komiksowego
Boom komiksowy nie trwa dugo, pierwsze oznaki ciszy po burzy pojawiy si ju
pod koniec 2003 roku, kiedy to z rynku wycofay si dwa due wydawnictwa, ktrym nie
powiodo si wydawanie komiksw. 69 Okazao si, e wraz ze wzrostem iloci wydawanych
albumw i ich cen, zwikszyy si rwnie wymagania czytelnikw. Nie wystarczyo ju
zwyke wydanie komiksu, naleao go zaadresowa do konkretnej grupy odbiorcw.
Przychodzi tu na myl teoria Tomasza Marciniaka, socjologa kultury z UMK w Toruniu,
ktry utrzymuje, e komiks jest jedynym nie zaakceptowanym przez Polakw elementem
zachodniej popkultury. Opini t nazwano pniej kltw Marciniaka 70 i nawet w okresie
komiksowego entuzjazmu, w wywiadzie udzielonym Konradowi Godlewskiemu Marciniak
nie cofn swoich sw. Wysun argument, e komiks w PRL-u by medium bardziej
masowym ni obecnie, a nastpnie ogosi proroctwo, ktre niestety si spenio:
Mae proroctwo Marciniaka mwi, e le si dzieje z pras o komiksach. Krakers
pad, a AQQ cienko przdzie. Na rynku nie ma miejsca na tyle tytuw, zostanie
pewnie jeden lub dwa. Czytelnikw odbiera im take prasa internetowa. 71
W 2004 roku
zamknito najwaniejsze pisma komiksowe: AQQ, Produkt,
Aren-Komiks, KKK i wiat Komiksu. Przegray z Internetem, a take z albumami.

Nie trzeba ju byo siga po magazyn, eby przeczyta dobry komiks, tym bardziej, e cena
bya porwnywalna. Z rynku znikny pisma, na amach ktrych debiutowali najwaniejsi
twrcy, periodyki rzetelnie i fachowo opisujce gatunek. Jedyn ostoj papierowej
publicystyki stay si Zeszyty Komiksowe, aspirujce do miana pisma krytycznego. Jednak
pod wzgldem edytorskim jak i merytorycznym jego redaktorzy musz jeszcze nadrobi
zalegoci. Fandom przenis si do sieci, powstay profesjonalne i szybkie serwisy
komiksowe (wrak.pl, serwis-komiksowy.pl, Gildia Komiksu) oraz czasopisma publicystyczne
(Kazet, Esensja). Internet okaza si idealnym rozwizaniem nawet dla debiutujcych
rysownikw, ale to jednak tytuy papierowe miay najlepszych autorw i twrcw. 2004
rok to definitywny koniec boomu: rynek zaczyna si kurczy, ukazuje si mniej tytuw, a
oglnopolskie media wol pisa o ekranizacjach komiksw (najczciej sabych) ni o
69
Jarosaw Obwaanek, Podsumowanie roku 2003 na polskim rynku komiksowym [w:] Zeszyty komiksowe,
bmw 2004, nr 1, s.48.
70
Wojciech Orliski, Koniec kltwy Marciniaka. Gazeta Wyborcza, sobota-niedziela 25-26 padziernika
2003 roku
71
Konrad Godlewski. Zdjta kltwa? (rozmowa z Tomaszem Marciniakiem) Gazeta Wyborcza, poniedziaek
27 padziernika 2003 roku
34
samych komiksach. Jednak najlepsze firmy przetrway i dokadnie wyznaczyy cele. Rynek
zacz si profesjonalizowa, a wydawcy decydowali si publikowa dla cile okrelonych
grup (czasami wrcz nisz) odbiorcw. Wydawcy zrozumieli, e czytelnik nie jest w stanie
kupi tak wielu komiksw, dlatego ograniczono liczb tytuw, a najwaniejsze premiery
odbywaj si w terminach dwch duych oglnopolskich imprez: Midzynarodowego
Festiwalu Komiksu w odzi oraz Warszawskich Spotka Komiksowych.
W rankingu na najlepszy komiks 2004 roku opublikowany w Polsce ogoszonym
przez tygodnik Przekrj na pierwszym miejscu znalaz si Achtung: Zelig! 72 Krzysztofa
Gawronkiewicza i Krystiana Rosiskiego, a tu za nim Glinno 73 Jacka Frsia. Polscy autorzy
okazali si lepsi od twrcw zachodnich. Do niedawna taka sytuacja byaby nie do
pomylenia. A jednak okazao si to moliwe. Zarwno Frsia jak i Gawronkiewicza moemy
uzna za artystw na europejskim poziomie, a od strony edytorskiej obydwa albumy zostay
wydane zgodnie z najlepszymi standardami. Pierwszy z nich to zrealizowana w poetyce
groteski i sennych omamw historia osadzona w scenerii Drugiej Wojny wiatowej. Jednake
poza realiami historycznymi i konfliktem ss-manw pod wodz ich skarlaego przywdcy w
czapce maga a lenymi partyzantami sam komiks z wojn niewiele ma wsplnego. Achtung:
Zelig! nie jest z pewnoci albumem wojennym, co najwyej opowieci o przygodach
innych, ojca i syna przypominajcych ab oraz posta z filmu Aliens. Aby dodatkowo
skomplikowa interpretacj, Gawronkiewicz zastosowa hiperrealistyczny i wysmakowany
rysunek oraz sporo zaskakujcych rozwiza formalnych. Caa sia tego komiksu polega na
tym, e nie sposb okreli, co autorzy maj na myli. Podobnie jest z Glinnem Jacka
Frsia, albumem porwnywanym do dokona Lynchà 74 ze wzgldu na niezwykle zaptlon
fabu i atmosfer rodem z Miasteczka Twin Peaks. Poza atrakcyjnym scenariuszem-zagadk
ogromnym walorem jest jego warstwa plastyczna. Komiks zosta wykonany technik
malarsk (zajo to autorowi 3 lata!) i jest mistrzowski pod wzgldem kolorystyki. Glinno to
bardzo starannie narysowany i doskonale przemylany album, ktry poza dokonaniami
Gawronkiewicza nie ma sobie rwnych. Obydwa komiksy zostan prawdopodobnie
opublikowane w Europie, a nakad pierwszego wydania Zeliga ju si wyczerpa. Ale Fr i
Gawronkiewicz zdyli zaistnie na europejskim rynku. Autor Glinna zdoby pierwsze
miejsce w kategorii Mody Talent na festiwalu w Angouleme (2001 rok) za komiks Kaczka.
Natomiast dwa lata pniej Gawronkiewicz odnis najwikszy sukces od czasu Rosiskiego
72
Krzysztof Gawronkiewicz, Krystian Rosiski, Achtung: Zelig! Druga Wojna. Pozna-Warszawa 2004
Jacek Fr, Glinno. Warszawa 2004
74
Zob. Szymon Holcman, Lynch na polskiej wsi. Przekrj 5 grudnia 2004.
73
35
i Kasprzaka wygra midzynarodowy konkurs organizowany przez telewizj Arte i
wydawnictwo Glenat. Esencja Gawronkiewicz i Grzegorza Janusza pokonaa ponad 600 prac
nadesanych z caego wiata. Modzi twrcy otrzymali 5 tysicy euro nagrody i ofert
wydania Esencji we Francji. Co zastanawiajce, wiadomo ta nie obiega oglnopolskich
mediw,
aden
opiniotwrczych
tygodnikw
nie
przygotowa
materiau
Gawronkiewiczu. Ta ignorancja jest zastanawiajca. Kiedy nasza literatura, muzyka czy

sztuki plastyczne osigaj sukcesy na Zachodzie, media staraj si jak najszybciej
zawiadomi o tym opini publiczn. W przypadku komiksu tak si nie dzieje. Czyby
Gawronkiewicz nie zasugiwa na nominacj do takich Paszportw Polityki? Sukcesy za
granic osigaj rwnie inni twrcy komiksowi. Popman Tomaszewskiego ukaza si w
prestiowej francuskiej antologii Comix 2000, a Mateusz Skutnik, znany u nas z Rewolucji,
od dawna tworzy komiksy na eksport: do Sowenii, Woch, Szwecji. Ostatnio polskie media
obiega sensacyjna wiadomo: Dagmara Matuszak zilustrowaa bibliofilskie wydanie
poematu sawnego amerykaskiego pisarza Neila Gaimana zaskoczenie byo ogromne. Nad
komiksem w Polsce nadal wisi kltwa Marciniaka, ale ta kltwa nie przenosi si poza
granice naszego kraju. Jest wielce prawdopodobne, e Gawronkiewicz stanie si drugim
Rosiskim, a jego sawa dotrze do nas drog okrn przez Francj. Czy wtedy, tak jak
autor Thorgala lub Polaski zostanie zauwaony? Dzi atwo usysze, e obydwoje panowie
to polscy artyci, ale rozsdek podpowiada, e przecie tak nie jest, bo tworz oni przede
wszystkim dla zachodniego odbiorcy. Czy eksport swojej twrczoci stanie si szans i
rozwizaniem dla polskich twrcw komiksu? Na razie ze swojej pracy nie mog si
utrzyma i cho zarabiaj niele jako twrcy billboardw czy reklam, ich pasja nie staje si
ich zawodem. Tylko nieliczni mog sobie na to pozwoli. Jedno jest pewne: komiks polski
moe miao startowa w szranki z twrcami europejskimi i bdzie tam doceniany. Z
pewnoci jest doskonaym materiaem eksportowym. Szkoda tylko, e mao kto w Polsce to
rozumie, a Marciniak nie ma na razie argumentw, aby zdj swoj kltw
36
II. Dymki o historii
Komiks wywodzi si bezporednio z tradycji rysunkowej satyry politycznej, ktra
bya nieodcznym elementem dziwitnastowiecznej prasy. Komentarze w formie karykatur
miay niejednokrotnie wikszy wpyw na czytelnika ni tekst, a obraz szybciej zapada w
pami. Std karykatura, opatrzona bardzo czsto podpisami suya do przemycania
ideologicznych wyobrae, przedstawiania pogldw politycznych lub schematycznych
wizerunkw rnych ras czy narodw. W wielu przypadkach autorzy rysunkowych karykatur
stawali si pniej autorami pierwszych historii obrazkowych. Tak stao si midzy innymi w
przypadku Winsora McCaya komentujcego swoimi karykaturami wydarzenia polityczne na
amach Life. Wkrtce potem McCay sta si autorem jednej z najstarszej serii prasowych
paskw komiksowych Little Nemo in Slumberland. 75
Inny znany dziwitnastowieczny grafik, Gustaw Dor zasyn dziki swojemu
albumowi Dzieje witej Rusi. Wydany w 1854 roku zbir 500 grafik tego artysty Jerzy
Szyak okrela mianem protokomiksu 76 , czyli gatunku, z ktrego uformowa si wspczesny
komiks. Praca francuskiego twrcy nie bya zbiorem lunych grafik z podpisami, ale jedn
zwart histori, parodi historycznej kroniki i gorzk satyr zarwno na carskie pastwo, jak i
na sam kultur oraz mentalno rosyjsk:
Autor by dla Francuzw tym, kim dla Polakw Elwiro Andriolli twrc wizualnych
wyobrae, ktre formoway wiatopogld kolejnych generacji. Gustaw Dor

nafaszerowa obrazami moje oczy pisa u schyku XX wieku Jean Franois Revel we
wstpie do jednego z pniejszych wyda. Nic dziwnego, e obrazy te Francuzi chtnie
politycznie eksploatowali. 77
W innych spoeczestwach wiele komiksw penio podobne funkcje, co Dzieje witej Rusi.
Rwnie i rodzimy komiks przedwojenny i powojenny stara si podejmowa tematy
doniose, wane, takie jak choby wojna. Robi to na swj sposb: rnymi rodkami
artystycznymi, czasem bardzo ubogimi, a take w rny sposb ideologizowa swj
przekaz. 78 Niejednokrotnie autorzy dopuszczali si uproszcze i przekama. Wida to
szczeglnie w dorobku komiksu prl-owskiego (o tym szerzej w innym rozdziale), kiedy to
75
Por. Jerzy Szyak, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku. Wstp do poetyki komiksu, Gdask 1999, s.2-5.
Por. Jerzy Szyak, Komiks: wiat przerysowany. Gdask 1998, s.7-9.
77
Gustaw Dor, Dzieje witej Rusi, tum Jzef Waczkw Gdask 2003, s.110.
78
Por. Adam Rusek, Tarzan, Matoek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919 1939.
Warszawa 2002.
76
37
komiks stawa si narzdziem pastwowej propagandy. I skoro polski czytelnik mia dostp
jedynie do komiksw opowiadajcych o wojnie w konwencji zideologizowanego serialu
sensacyjnego oraz do komiksu dla dzieci, nie mg mie o nim najlepszego zdania. Dopiero
przemiany ustrojowe, a zwizku z tym moliwo opublikowania gonego albumu Maus
Arta Spiegelmana uwiadomia rodzimemu odbiorcy, e komiks nie musi by rozrywk dla
dzieci. Nie musi by nawet rozrywk w ogle, skoro potrafi by powanym dzieem sztuki. I
cho po 1989 roku pierwsze prby ujcia tematw historycznych, obyczajowych i
politycznych pojawiy si przed dzieem Spiegelmana, to jednak Maus wytworzy dobr
atmosfer dla tych komiksw, ktre zawieray wane nie komiksowe treci. Do gosu
doszo mode pokolenie twrcw dziaajcych w innych warunkach politycznych ni dawni
mistrzowie. To wanie oni stworzyli albumy o Drugiej Wojnie, Solidarnoci czy Ksidzu
Popieuszce. Z drugiej strony zastanawiajcy jest fakt, e aden polski twrca przed 2001, to
jest przed premier Maus, nie odway si przedstawi tak wanego dla historii Polski
wydarzenia jakim by Holocaust. Dopiero Spiegelman pokaza, e jest to wykonalne.
Modzi polscy twrcy komiksowi w wikszoci przypadkw nie potrafili zastosowa
regu Amerykanina i tworzc swoje prace ujmowali histori do powierzchownie. I tak z
jednej strony po 1989
roku na naszym rynku komiksowym pojawia si coraz wicej
powanych prac, jednak najlepsze wci wychodz spod rki obcokrajowcw. Wyglda na to,
e rodzimi artyci nie odrobili lekcji zadanej przez Arta Spiegelmana. Jak ona wygldaa, i co
zostao po niej w umysach innych twrcw, przedstawi w niniejszym rozdziale.
38
1. Co zrobi z t wini? Debata wok powieci graficznej Maus Arta Spiegelmana
Musz powiedzie, e czekam, a jaki Polak obrazi si na mnie za to, e przedstawiem ydw jako
79
myszy. To znaczy tak naprawd nie oczekuj, ale byoby to przyjemne.
Art Spiegelman
Jak ju wspominaem wielokrotnie, komiks w Polsce postrzegany jest jako medium

prymitywne, ktre nigdy nie bdzie mogo aspirowa do miana penoprawnego gatunku
artystycznego: zarwno w wyniku zastosowanej formy (proste, prymitywne rysunki), jak i
przedstawianej treci (historie kryminalne, przygodowe czy te przeznaczone dla dzieci).
Dlatego po opublikowaniu w Polsce w 2001 roku albumu Maus Arta Spiegelmana, komiksu
opowiadajcego o losach ocalonego z Holocaustu Wadka Spiegelmana rozpocza si
dyskusja. Zadawano sobie pytanie, czy komiks nie jest zbyt niskim gatunkiem, aby porusza
problematyk Ostatecznego Rozwizania. Ale rozwaania na temat pojemnoci gatunku i
zachowania choby namiastki decorum w dobie postmodernizmu zeszy na drugi plan. W
Polsce Maus wywoywa zaniepokojenie, a w rodowiskach prawicowych prawdziwe
oburzenie, poniewa autor wykorzystujc postaci zwierzce przedstawi Polakw jako winie.
Niemcy kryjcy si pod postaciami kotw i ydzi w kostiumie myszy nie wywoali raczej
wikszego oburzenia. winia natomiast staa si niejako etykiet, po ktrej rozpoznawano,
oceniano Maus i w przestrzeni medialnej umieszczano tu obok sprawy w Jedwabnem. Zanim
jednak przejdziemy do recepcji komiksu Spiegelmana w Polsce, a take roli, jak odegraa
praca nowojorskiego artysty dla przewartociowania sposobu mylenia o komiksie w naszym
kraju, warto sign do historii rodzinnej artysty, przyjrze si recepcji Maus w USA i pozna
zaoenie artystyczne Arta Spiegelmana.
79
Lawrece Weschler, Sztuka i Holocaust. Prze. ukasz Sommer. Gazeta Wyborcza

28- 29kwietnia 2001
39
a) Skd si wzia Mysz?
Zanim Maus ukaza si w formie dwutomowego albumu ( tom 1 80 1986, tom 2 81
1991), za ktry Spiegelman jako jedyny artysta komiksowy otrzyma prestiow nagrod
Pulitzera w 1992 roku, komiks drukowany by w magazynie Raw 82 . Pismo redagowane
przez Spiegelmana i jego on Mouly przyczynio si do odrodzenia amerykaskiej sztuki
komiksowej, a cilej rzecz ujmujc - zapocztkowao narodziny nowej fali autorskiego i
niezalenego komiksu w USA. Spiegelmanowie zaenowani poziomem wczesnego komiksu
- zarwno tego gwnonurtowego, jaki i undergroundowego - postanowili wprowadzi na
rynek now jako, a take zmieni wizerunek komiksu jako niskiego, popkulturowego
medium. Od strony edytorskiej Raw wyglda jak magazyn awangardowej sztuki, a jego
redaktorzy
robili
wszystko,
aby
wygldowi
odpowiadaa
zawarto.
Dokadnie
selekcjonowali opowieci obrazkowe do publikacji, a take zajmowali si poszukiwaniem

nowych talentw. Chcieli z komiksu uczyni penoprawn dziedzin sztuki. Sztuki, ktra
prowokuje i zadaje pytania. Tak o swojej przygodzie z Raw pisa Art Spiegelman
Wyglda na to, e RAW wprawia w zakopotanie wiele osb. Czy to jest komiks, czy te
magazyn artystyczny? Ma zbyt wyrafinowan form by by w prosty sposb potraktowany jak
mie - jak zwyko wielu, skdind rozumnych ludzi myle o komiksie, a z drugiej strony
posiada t natarczywo, ktra jest nie na miejscu w bardziej stosownych sytuacjach (sic!) 83 .
Poza prowokacj artystyczn Spiegelman w swoich zaoeniach wymienia rwnie cisy

zwizek z rzeczywistoci. Historie w jego magazynie czstokro komentoway problemy
obyczajowe, polityczne czy spoeczne. Niezwykle istotny wpyw na Raw mia komiks
europejski 84 , ktry w latach 70 i 80- tych by znacznie lepiej rozwinity ni sztuka obrazkowa
za oceanem. I kiedy undergroundowa formua w Stanach wyczerpaa swj potencja twrczy,
to wanie we Francji, Belgii czy Szwajcarii tworzyli tacy artyci, jak Tardi, Moebius i wielu
innych. Ich prace czsto odwoyway si do tradycji malarskich, byy niejednokrotnie bardzo
literackie, a ich autorzy dbali o wyrany, wasny styl. Wanie takie komiksy chcia w swoim
magazynie publikowa autor Maus i szuka w USA artystw, ktrzy potrafili zerwa z
konwencjonalnym tworzeniem historii obrazkowych. Obrazkowa opowie o Holocaucie
publikowana w formie wkadki do Raw idealnie odpowiadaa zaoeniom artystycznym
80
Art Spiegelman, Maus I: A survivors tale. My father bleeds history. New York 1986
Art Spiegelman, Maus II: A survivors tale. And here ma troubles began. New York 1991
82
Pierwszy numer tego kwartalnika ukaza si w 1980 roku
83
:www.maus.com.pl/raw.html
84
Por.www.maus.com.pl/raw html
81
40
Spiegelmana. Temat by wstrzsajcy, ale take forma graficzna zaskoczya wszystkich.
Autor, jak sam przyznaje, czciowo inspirowa si rysowanym dziennikiem Alfreda Kantora,
winia Auschwitz, ktry musia zniszczy swoje prace w obozie, ale odtworzy je po
wojnie. Inny wizie, nazwiskiem Kocielniak, narysowa cykl: Jeden dzie w Auschwitz i
Jeden dzie w Birkenau. To to by waciwie komiks! Prosz tylko pomyle: on rysowa
ycie w obozie mierci. A przecie ludzie tam nie tylko umierali, ale i yli. A ja musiaem
wiedzie szczegowo, jak yli, by mc napisa swoj ksik
85
wspomina Art
Spiegelman w wywiadzie dla Midrasza przeprowadzonym przez Konstantego Geberta.

Maus, ktry w formie odcinkw ukazywa si w Raw by ju drug wersj tego komiksu.
Pierwszy wariant historii skada si jedynie z 3 stron i zosta opublikowany w
undergroundowej antologii Funny Animals w 1972 roku. Co wane, w wydaniu ksikowym
Wadek Spiegelman ojciec Arta zosta przedstawiony jako wyrachowany, uciliwy i
antypatyczny starzec. W komiksie z 1972 jego posta zostaa naszkicowana zgoa odmiennie.
W tej wersji stosunki midzy ojcem a synem s niemal sielankowe. Poczciwy ojciec mysz
opowiada swojemu synkowi Mikiemu bajk na dobranoc. To uroczy obrazek (lampa na nocnym
stoliku ma ksztat Myszki Miki) tylko bajka jest upiorna. Niektre ze zdarze nagonionych
pniej w wersji ksikowej pojawiaj si tu w skondensowanej postaci. Ale na kocu komiksu
kiedy to w bajce mama i tata zostaj zapdzeni do Auschwitz tata tumaczy, e na razie nie
moe powiedzie nic wicej. Zreszt Miki i tak ju pi. 86
Pierwotna wersja Maus cho nie znalaza si jednak, ani w Raw, ani wersji ksikowej bya form wyjciow, ide, ktra przerodzia si w jedno z najwaniejszych dzie w historii
komiksu.
85
www.midrasz.home.pl/2001/wrz/wrz01_1.html
Lawrece Weschler, Sztuka i Holocaust. Prze. ukasz Sommer. Gazeta Wyborcza, 28 kwietnia do 29
kwietnia 20001r.
86
41
b) Problemy z opisem Holocaustu
Znana anegdota gosi, e kiedy Maus ju w postaci ksiki ukaza si w Stanach
Zjednoczonych, New York Times Book Review umieci recenzj albumu w dziale
fikcja. Wtedy Spiegelman napisa not do redakcji z prob, aby przenie Mausa do dziau
literatura faktu, bo swoje dzieo traktowa jako dokument historyczny, tyle e w
niecodziennej formie. 87 To pozornie niewiele znaczce wydarzenie ilustruje jednak istotny
problem, ktry pojawi si zarwno przy komiksie Spiegelmana jak i przy filmie Begniniego
ycie jest pikne. Chodzi o moliwo opowiadania historii w sposb inny ni tradycyjny, ale
rwnoprawny klasycznej narracji historycznej. Hayden White w swojej Poetyce pisarstwa
historycznego zastanawia si nad moliwociami zastosowania rnych wzorcw
fabularnych
czy
konwencji
do
przedstawiania
Holocaustu.
Tymi
najbardziej
rozpowszechnionymi w przypadku Ostatecznego Rozwizania s styl narracji epickiej i

tragicznej. I cho White, za Friedlanderem, uznaje, e wzorzec epicki oraz wzorzec tragiczny
z czasem staje si hermetyczne i mao oryginalne, to prby ujcia tych tematw w inne ramy,
z gry skazane s na porak oraz zarzut nieautentycznoci czy estetyzacji ludobjstwa i
faszyzmu.
Wydaje si, e jest to kwestia rozrnienia pomidzy danym korpusem faktograficznej
zawartoci a dan form narracji oraz zastosowania okrelonej reguy, ktra zakada, e
powane tematy takie jak masowe mordy czy ludobjstwo aby mogy by odpowiednio
przedstawione, wymagaj gatunkw szlachetnych, takich jak epos czy tragedia. To problem
postawiony przez Arta Spiegelmana w Maus: A survivors tale, ktra jest gorzk satyr na
Holocaust 88 .
Maus nie jest ani komedi, ani nie stosuje regu poetyki estetyzujcej. Przeciwnie:
undergroundowa, szorstka i niemale ikoniczna kreska pozwala twierdzi, e komiks
Spiegelmana jest z zaoenia antyestetyczny i do oszczdny jeli wzi pod uwag
moliwoci komiksowej formy. Nie naley jednak do wymienionych wczeniej przez Whitea
gatunkw, a mimo to z opowiadaniem o Holocaucie radzi sobie wyjtkowo dobrze i nie
mona zarzuci mu braku autentycznoci. Jak to moliwe? White sam odpowiada sobie na to
pytanie, wskazujc na wyjtkow cech tego komiksu samowiadomo autora. 89
87
88
89
Por. Mariusz Czubaj, Zagada, myszy, winie. Polityka, 28 kwietnia 2001

Hayden White, Poetyka pisarstwa historycznego. Tum. Ewa Domaska. Krakw 2000, s.217.
Ibidem, s.218.
42
Przejawia si ona na wielu poziomach. Po pierwsze, na poziomie konstrukcji fabuy, ktra
toczy si na dwch planach. Spiegelman zdaje w swoim komiksie dwie relacje. Pierwsz z
nich jest przytaczanie wspomnie ojca, Wadka Spieglamana, drug ukazanie okolicznoci,
w jakich dochodzio do rozmw, zbierania materiaw potrzebnych do ksiki, wreszcie
przedstawienie samej pracy nad albumem. Dziki temu, e autor ujawnia rdo swoich
informacji, pokazuje, i nie ma zamiaru tworzy oglnej historii Holocaustu. On tylko
zapisuje wiadectwo, dajc jednoczenie obraz warunkw i atmosfery, w jakich ono
powstawao. Jest to o tyle istotne, e dla Wadka Spiegelmana Auschwitz nie skoczy si w
1945, tylko nadal yje w jego gowie, niszczc przy okazji jego wasne ycie i ycie
najbliszych. Drugim poziomem samowiadomoci Spiegelmana jest wiedza na temat
(pozornej) niemonoci dokadnej reprezentacji wojennych wydarze przy pomocy sztuki
obrazkowej. W drugim tomie Maus, w scenie, kiedy jedzie do chorego ojca samochodem,
wtpi w swoje moliwoci:
Ech. Czuj w tym co niestosownego, e prbuj odtworzy rzeczywisto gorsz ni mj
najkoszmarniejszy sen. I usiuj uoy j w komiks! Chyba porwaem si z widami na soce.
Moe powinienem raczej da sobie z tym spokj. Tak wielu rzeczy nigdy nie bd umia
zrozumie, ani zwizualizowa. Rzeczywisto jest zbyt zoona jak na komiks... Za wiele robi
si pomini, przeksztace 90
Ale dla Spiegelmana wiadomo ograniczenia formy to jedno, a wiadomo niemonoci

zrozumienia, czym tak naprawd by Holocaust rzecz zupenie inna. Moe nawet bardziej
istotna. Rozmowy, ktre prowadzi Art ze swoim ojcem Wadkiem nie su jedynie
przedstawieniu konkretnej opowieci. Syn chce zrozumie ojca, nawiza z nim ni
porozumienia, w kocu pozna swoj wasn tosamo, na ktrej Zagada odcisna pitno.
Im duej Art rozmawia z Wadkiem, tym dobitniej przekonuje si, e nie moe go do koca
zrozumie bo nie przeszed przez rytua obozowego pieka. Z tego te powodu nie jest w
stanie w peni odda tamtej tragedii. wiadomo tego spdza mu sen z oczu i w kocu trafia
na kozetk psychoanalityka. Wraz z lekarzem, rwnie jednym z ocalonych, zastanawiaj si
nad sensem tworzenia dzie sztuki dotyczcych Holocaustu. Dochodz do wniosku, e mimo
wielu narracji o tych wydarzeniach ludzie wcale nie stali si lepsi. Doktor Pavel ze
Spiegelmanem prowadz interesujc dyskusj:
[Pavel]: Tak czy inaczej, ofiary nie yj i nie opowiedz nic ze swojego punktu widzenia, moe
wic nie trzeba ju wicej opowieci?
90
Art Spiegelman, Maus II. Opowie ocalaego: I tu zaczy si moje kopoty. Tum Piotr Bikont. Krakw
2001, s.16.
43
[Spiegelman]: Mhm, Samuel Beckett powiedzia: Kade sowo jest jak niepotrzebna plama na
ciszy i nicoci
[Pavel]: Tak
[Spiegelma]: Ale z drugiej strony on to powiedzia
[Pavel] I mia racj. Moe by wczy to do swojej ksiki 91
Spiegelman rozwaajc trudnoci przedstawiania, rozumienia i ujcia w cao tragedii jest

wobec czytelnika uczciwy, nie kusi go wizj poznania prawdy, tylko dziki metatekstualnym
zabiegom pokazuje, jak stara si do tej prawdy dociec. Autor nie usiuje dokonywa syntezy
Holocaustu, mwi o przesaniu utworu czy misji swojej sztuki. Skada tylko opowie z
fragmentw i dzieli si tym, co udao mu si zrekonstruowa nie kryjc przy tym wasnych
niedoskonaoci. Dziki temu potrafi wstrzsn, cho zamiast patosu, stosuje ironi. Wanie
ta samowiadomo, o ktrej pisa White, pozwolia Spiegelmanowi na skonstruowanie
poraajcego i szczerego dziea.
Polscy publicyci rwnie odnotowali sposb ujmowania historii przez Spiegelmana.
Mariusz Czubaj na amach Polityki
92
zwraca uwag na wyjtkowe, komiksowe rodki
wyrazu, umoliwiajce odwoywanie si bezporednio do emocji czytelnika poprzez subtelne

metafory i znaki graficzne, takie jak znany, caostronnicowy kadr, na ktrym droga do
Sosnowca ukada si w swastyk. Spiegelman zdobywa jego uznanie za to, e potrafi w
prosty sposb posugiwa si kontrastem i skrtem. Czubaj podkrela, e ...taki sposb
kondensacji jest waciwie nieosigalny ani dla pisarza, ani nawet dla filmowca. 93 Z kolei
Jacek Borowski z tygodnika Wprost widzi w
Spiegelmanie
artyst w peni
postmodernistycznego, ktry potrafi zakci podzia sztuki na wysok i popularn:

Powane, zaangaowane projekty literackie, ukazujce si w formie albumu komiksowego, to
jeden z ciekawszych przykadw twrczoci postmodernistycznej, nie tylko mieszajcej gatunki,
ale przede wszystkim znoszcej - lub przynajmniej kwestionujcej - podzia na sztuk wysok i
nisk. A pytanie o wzajemne relacje tych pozornie oddzielonych poziomw jest dla
wspczesnej kultury tak samo wane, jak wane dla ycia spoecznego jest pytanie o zbrodnie,
odpowiedzialno i pami 94 .
Jerzy Jarzbski w Tygodniku Powszechnym 95 zwraca uwag na wielopoziomow,

szkatukow narracj, bdc zaskoczeniem dla kogo, kto zna tylko komiksy o
superbohaterach, a Piotr Rypson na amach Przekroju 96 cytuje fragment wywiadu ze
91
Ibidem, s.45.
Por. Mariusz Czubaj, Zagada, myszy, winie. Polityka, 28 kwietnia 2001
93
Ibidem
94
Jacek Borowski, Komiks o Holocaucie. ,,Wprost 22 kwietnia 2001.
95
Jerzy Jarzbski, Myszy i inne zwierzta. Tygodnik Powszechny 20 maja 2001
96
Piotr Rypson, Mysz zdobywa Pulitzera. Przekrj 8 kwietnia 2001
92
44
Spiegelmanem, w ktrym rysownik mwi o tym, e szukanie jakiegokolwiek morau w
opowieci o Holocaucie byoby naiwne i tanie. Zamierzenia Spiegelmana, aby nie szuka na
prno metafizycznych czy socjologicznych rde tragedii najlepiej jednak okreli cytowany
wczeniej Mariusz Czubaj:
Autor nie tumaczy powikanych relacji z ojcem, nie prbuje te opisywa przyczyn i
mechanizmw Holocaustu. A wanie do takich wyjanie jestemy przyzwyczajeni. [...]
Histori mona bowiem opowiedzie, ale nie mona jej zrozumie. I by moe to jest
najwaniejsza nauka, cho nie jedyna, jaka z lektury Mausa pynie. 97
97
Por. Mariusz Czubaj, Zagada, myszy, winie. Polityka 28 kwietnia 2001r.
45
c) Dekonstrukcja alegorii
Maus spotkaa si z uznaniem krytykw, lecz rwnoczenie wywoa skandal w
rodowisku skrajnej prawicy. Skupi na sobie uwag wcale nie ze wzgldu na dyskusj o
moliwociach narracji historycznej w formie komiksu, lecz ze wzgldu zastosowania przez
autora kostiumu zwierzcego. Spiegelman obrazuje bowiem Niemcw jako koty, ydw jako
myszy, a Polakw jako winie. Wywoao to niemae oburzenie, a Stowarzyszenie Przeciwko
Antypolonizmowi wnioso do Prokuratury Okrgowej w Krakowie zawiadomienie o
popenieniu przestpstwa przez wydawc polskiej edycji Wydawnictwo Post. Organizacja
ta uznaa, e Maus publicznie zniewaa Polakw z powodu ich przynalenoci narodowej. 98
Poza skierowaniem sprawy do sdu, Stowarzyszenie Przeciwko Antypolonizmowi urzdzio
pikiet pod redakcj Przekroju, poniewa to wanie zastpca redaktora naczelnego tego
pisma, Piotr Bikont, jest autorem polskiego przekadu Mausa. Kilkunastu demonstrantw
krzyczao nie jestemy winiami, a potem urzdzili publiczne spalenie egzemplarza
komiksu. 99 .
Problem negatywnej, penej uprzedze recepcji Mausa bra si std, e powie
graficzn Spiegelmana kojarzono z Folwarkiem zwierzcym Orwella i odczytywano jako
prost alegori zwierzc. Jednak Maus nie jest bajk zwierzc. Sownikowa definicja
tumaczy bowiem ten gatunek literacki jako form, w ktrej przedstawiane zwierzta
wystpuj jako okrelone maski typw ludzkich, a relacje midzy nimi s odpowiednikiem
spoecznych stosunkw i instytucji. Nazwa zwierzcia jest tu konwencjonalnym znakiem
zastpujcym rozbudowan charakterystyk pewnych cech moralno psychologicznych100
Autorzy definicji podkrelaj rwnie stao i jednoznaczno przyporzdkowania takiego
znaku okrelonemu kompleksowi treci. Idc tym tropem, krytycy Maus odczytali mask
wini jako cech, a w kontekcie wojny uruchomili skojarzenia z terminem polska winia.
Tymczasem w komiksie Spiegelmana poszczeglne zwierzta nie maj przypisanych cech
charakteru. Z wyjtkiem kotw, ktre odgrywaj tutaj rol optanych faszyzmem
drapienikw, zarwno wrd myszy jak i wrd wi zdarzaj si postacie lepsze i gorsze,
egoistyczne i szlachetne. Poetyka, jak przyj Spiegelman dla swojego dziea, nie jest
alegori zwierzc, tylko rodzajem metafory, ktry mona by nazwa alegori
zdekonstruowan. Spiegelman tumaczy, e wykorzysta wanie taki, zwierzcy podzia na
98
Por. Witold Tkaczyk, Pozew przeciwko wydawcy Mausa. AQQ, nr 3 2001r.

Por. KAW (podpis autora), Myszy i winie. Gazeta Wyborcza Krakw 28 maja 200r.
100
Definicja bajki zwierzcej: Sownik terminw literackich. Red. Janusz Sawiski. Wrocaw 2000r.
99
46
rasy, eby wykpi i wykorzysta do wasnych celw faszystowsk propagand, wedug
ktrej ydzi byli szkodnikami przeznaczonymi do wytpienia, a Polacy winiami, ktre miay
niewolniczo pracowa dla Rzeszy. Odwoanie si do rasistowskiego wiatopogldu, swoistej
wizualnej mitologii, zostao przeprowadzone po to, aby obnay jej fasz. Intencje
Spiegelmana trafnie przedstawia publicysta Przekroju:
Uycie stereotypu daje szans Spiegelmanowi nie tylko przeamania, ale i dekonstrukcji
zastosowanej kliszy. Gdy ju czytelnik si oswoi z podziaami na naszych i obcych, nagle
musi si uczy odczytywa maski na nowo, bo spod jednej wyziera druga. Przyjazna mysz
zdradza, podobnie jak uczciwe na pierwszy rzut oka prosi. Uywanie tych kodw, myszy i
kotw jest w istocie sposobem pozwalajcym na dojcie poprzez koty do ludzi, ktrzy kodw
dowiadczaj powiada Spiegelman w wywiadzie dla The New Comics. 101
Sam Spiegelman wielokrotnie na kartach komiksu demaskuje umowno zastosowanej

poetyki, wskazujc na jej pozorn alegoryzacj i typizacj. Kiedy Wadek chce udawa
Polaka, nakada na swj mysi pyszczek mask wini. Innym razem, kiedy Andzia i Wadek
wcz si noc po Sosnowcu, Wadek martwi si, czy Niemcy nie rozpoznaj w niej
ydwki, bo jej semicka uroda nie pozwala na zachowanie pozorw. Artysta oddaje ten
dysonans dziki ilustracji, na ktrej widzimy Andzi przebran za wini, ale spod paszcza
wystaje jej mysi ogon. 102 . W drugim tomie, gdzie metanarracyjne, autoironiczne i rwnolege
wtki wystpuj czciej ni w tomie pierwszym, rysownik w jeszcze bardziej przemylany
sposb dekonstruuje rasowy podzia zwierzt. Podczas jednego z obozowych apeli yd
niemieckiego pochodzenia domaga si uwolnienia i stara si podkreli swoje zasugi dla
Niemiec. Jego tosamo okrelona jest bardziej przez korzenie niemieckie ni ydowskie.
Spiegelman zestawia dwa kadry. Na pierwszym z nich widzimy mysz w pasiakach, na drugim
ta sama posta ma twarz kota 103 . Problem tosamoci narodowej widzimy rwnie pod
koniec opowieci, kiedy Wadek odwiedza swojego przyjaciela, ktry co ciekawe oeni
si z Niemk. Wok stou krc si dzieci mieszanego maestwa, ktre zostay ukazane
jako myszy z kocimi prgami na futrze. Ten fragment doskonale wiadczy o tym, e Maus
alegori zwierzc nie jest 104 . Rne gatunki nie mog si przecie krzyowa. Maus zawiera
rwnie kilka fragmentw, w ktrych Spiegelman zastanawia si nad konsekwencj swojego
wyboru stylistycznego. Kiedy idzie do psychoanalityka z mask myszy na twarzy, w gowie
101
Piotr Rypson, Mysz zdobywa Pulitzera. Przekrj 8 kwietnia 2001

Por. Art Spiegelman. Maus I. Opowie ocalaego. Mj ojciec krwawi histori. Tum. Piotr Bikont, Krakw
2001, s.138.
103
Art Spiegelman, Maus II. Opowie ocalaego: I tu zaczy si moje kopoty. Tum Piotr Bikont. Krakw
2001r., s.50.
104
Ibidem, s.131.
102
47
koacz mu si myli: Ten czeski yd przeszed Terezin i Auschwitz. Jestem u niego co
tydzie. Kbi si u niego peno zabkanych psw i kotw. Moe lepiej o nich nie
wspomina, bo zepsuje mi to ca metafor? 105
Skoro tyle ladw wiadczy o tym, e zastosowana przez Spiegelmana poetyka jest
semiotycznym uporzdkowaniem wyszego rzdu ni zwierzca alegoria, to dlaczego nie
zostaa we waciwy sposb odczytana? Powodw jest kilka. Jeden z nich to sia plotki.
Album nowojorczyka zosta uznany za antypolski jeszcze przez wadze PRL, kiedy nikt tak
naprawd w Polsce go nie widzia. Drugi i chyba waniejszy to brak kultury komiksu w
naszym kraju. Przed pojawianiem si Maus polski czytelnik nie mia szansy na zapoznanie si
z nowoczesn, powan odmian tego gatunku. Opowieci obrazkowe kojarzyy mu si z
amerykaskimi komiksami dla dzieci. Przyznaje si do tego nawet tak powany krytyk jak
Jerzy Jarzbski. 106 Przypadek Jarzbskiego jest o tyle znamienny, e ukazuje bezradno
klasycznej terminologii literaturoznawczej do zaklasyfikowania dziea Spiegelmana. Krytyk
niekonsekwentnie dokonuje kategoryzacji gatunkowej tego komiksu. Na samym pocztku
pisze, e Maus jest alegori zwierzc (W tej rysunkowej formie bajki zwierzcej Polakom
przypisano bowiem rol wi), potem, e album jest przewrotn gr z gatunkiem bajki
zwierzcej, chocia dla niego ow gr jest tylko to, e o ile w amerykaskiej kreskwce
postaci umieraj na niby, w Maus umieraj naprawd. Za chwil znowu Jarzbski rozwodzi
si na temat obiektywnej kreacji Polakw w dziele i przypisania im maski wini.
Powiedzmy z ca moc: obraeni t ksik bd z pewnoci liczni Polacy, ale przede
wszystkim Ci, ktrzy jej nie przeczytaj i poprzestan na zasyszanym hale: Polak = winia.
W istocie ta kwalifikacja nie ma charakteru obelywego, a w komiksie Polacy przedstawieni s
nader obiektywnie raz jako wierni przyjaciele i zbawcy ydw, innym razem jako obojtni
wiadkowie tragedii lub cyniczni szmalcownicy, tak jak to w yciu bywao. 107
Problem uproszczenia przekazu Mausa jest rwnie problemem rozgrywajcym si w ramach

retoryki dziennikarskiej i publicystycznej. Nawet w pismach opiniotwrczych wikszo
tekstw rozpoczyna si od powtrzenia sensacji, e Polacy wystpuj pod postaci wi, a
dopiero z czasem odnajdujemy szczegow analiz problemu. Inn do istotn przyczyn
tendencyjnego odbioru Mausa jest polski kompleks wobec ydw, nasilony jeszcze po
nagonieniu sprawy w Jedwabnem. Owo zakompleksione czytanie polega na odnajdywaniu
w komiksie negatywnych przedstawie Polakw i koncentrowaniu na tych wtkach swojej
105
106
107
Ibidem, s.43.
Por. Jerzy Jarzbski, Myszy i inne zwierzta. Tygodnik Powszechny 20 maja 2001.
Jerzy Jarzbski, Myszy i inne zwierzta. Tygodnik Powszechny 20 maja 2001.
48
uwagi. Wanie taki tendencyjny model lektury przedstawia na amach Rzeczypospolitej
Krzysztof Maso 108 . Z lektury artykuu dziennikarza mona wywnioskowa, e Maus skupia
si na stosunkach polsko-ydowskich, co zupenie mija si z prawd. Polacy w komiksie nie
wystpuj do czsto i to nie ich sprawy s dla Spiegelmana istotne. Poza wybirczoci
lektury, Maso udowadnia nam swoj nieporadno w obcowaniu z komiksem. Nie potrafi w
peni uzasadni, dlaczego nie zgadza si z poetyk przyjt w komiksie, nie rozumie zasady
zdekonstruowanej alegorii, jako e porwnuje Maus do Folwarku zwierzcego, gdzie postacie
jednak zostay stypizowane. Tendencyjno w odczytaniu albumu i ustawiania Polakw w
centrum wszechwiata wypomina Masoniowi Kinga Dunin na amach Res Publiki Nowej
Co interesuje Masonia? Przede wszystkim to, e Polacy zostali tu przedstawieni jako winie. I
jeszcze kady moment, a jest ich naprawd niewiele, w ktrym pojawiaj si oni w opowieci. Bo co
nas w ogle moe innego obchodzi, jak nie my, nasze i o nas.
109
Zarzut Dunin jest jak najbardziej
trafny, bo wzorzec czytania Maus przez polski kompleks przesania najwaniejszy temat
ksiki, jakim jest spektrum zachowa narodu ydowskiego w obliczu Holocuastu. A obraz
ten jest cakiem daleki od gloryfikacji. To raczej ydzi ni Polacy, mogliby si obrazi na
Spiegelmana. Nie do, e
pokazuje swojego ojca, ocalaego z Holocaustu jako
wyrachowanego, cynicznego, skpego i uciliwego starca yjcego wci tak, jakby nadal
by zamknity w obozie, to jeszcze wylicza ca gam negatywnych zachowa ydw: od
poczyna ydowskiej policji, po przekupnych cwaniaczkw idcych na ukady z Niemcami,
na egoizmie w kryzysowych sytuacjach koczc. Trafnie problem ten uj Jarzbski:
ydzi w Maus nie s obiektem adnej zbiorowej ideologizujcej kreacji czy apologii i kto wie,
czy ogldanie tego komiksu nie moe by dla nich podobnie traumatycznym przeyciem, jak dla
Polakw lektura ksiki Grossa o Jedwabnem. 110
Dyskusja nad Maus uwiadamia, jak bezbronny by wtedy polski czytelnik nawet
literacko wyrobiony publicysta wobec powanego komiks. Brak terminologii, znajomoci
kontekstw czy tradycji wspczesnego amerykaskiego oraz europejskiego komiksu
powodowa redukcj wizji Spiegelmana do prostej alegorii zwierzcej. Brak codziennego
obcowania z komiksem odmiennym od seriali o superbohaterach wywoa wiski skandal.
Maus, ktry by doskonaym przykadem nowego podejcia do sztuki komiksu, upad na
zupenie nieprzygotowany grunt. Jednoczenie rozbi stereotypowe mylenie o sztuce
obrazkowej szybko stajc si symbolem komiksowej jakoci czy pozytywnym punktem
108
Krzysztof Maso, Myszy i ludzie. Rzeczpospolita 5 maja 2001.

Kinga Dunin, Polskie winie. Res Publica Nowa, lipiec 2001.
110
Jerzy Jarzbski, Myszy i inne zwierzta. Tygodnik Powszechny 20 maja 2001
109
49
odniesienia. Recenzenci komiksowi chcc podkreli donioso czy wag jakiego albumu
czstokro porwnuj go do dokona Spiegelmana. Maus pojawia si notorycznie w kadym
artykule, w ktrym autorzy przypominali o tym, e komiks nie musi by gatunkiem
kierowanym jedynie do dzieci. Warto zauway, e opowie o Wadku Spiegelmanie jest
pierwszym komiksem szeroko komentowanym w komercyjnych, a nie tylko komiksowych,
branowych mediach. To wanie Maus przetar ciek sztuce obrazkowej na medialne
salony. Ciekawe jednak, e cho w kilku artykuach pojawi si termin okrelajcy Mausa
jako powie graficzn (termin powszechnie uywany przez amerykask krytyk), to jednak
by on zawsze pisany w cudzysowie, jakby z ostronoci i w konsekwencji nie przyj si
jeszcze powszechnie w dziennikarstwie. A szkoda, poniewa przyswojenie go pozwolioby na
bardziej wyrane odrnienie komiksu tradycyjnego, serialowego, konwencjonalnego od
komiksu artystycznego, dojrzaego powieci graficznej wanie. Eddi Campbell w swoim
manifecie opublikowanym na amach The Comics Journal w 2004 roku ujmuje powie
graficzn, przede wszystkim jako artystyczny ruch, raczej jako filozofi komiksu ni jako
gatunek literacki. Celem autora powieci graficznej (graphic novel) jest wzicie na warsztat
komiksowej formy, ktra staa si enujca i podniesienie jej do poziomu dziea o wiele
bardziej ambitnego i znaczcego. 111 Wszystkie te warunki Maus spenia bez wtpienia.
Dziki temu, e dzieo Spiegelmana byo pierwsz powieci graficzn opublikowan po
polsku, wsparo przemiany w polskim schematycznym i penym uprzedze myleniu o
komiksie.
Maus - obok filmu ycie jest pikne Begniniego czy prowokacyjnych prac Zbigniewa
Libery, ktry skonstruowa zestaw klockw Lego przedstawiajcy obz koncentracyjny wcza si w dyskusj o poszukiwaniu nowego jzyka opisujcego tragedi Zagady. Art
Spiegelman udowodni, e tak niski gatunek, za jaki powszechnie uchodzi komiks, jest w
stanie udwign wielki temat. Osign to dziki niezwykej wiadomoci artystycznej,
wiadomoci, e zrozumienie potwornoci Holocaustu poprzez fabularn narracj nie jest
moliwe. Sukces Spiegelmana wie si rwnie z tym, e wybra on specyficzn,
undergroundow stylistyk. Warstwa graficzna Maus nie odwouje si do klasycznej poetyki
komiksu. Nie znajdziemy tutaj pynnej, lekkiej kreski, kolorowych kadrw czy dobrze
zbudowanych bohaterw. Spiegelman stosuje uproszczony, czarno-biay, niemal ascetyczny
rysunek. Artysta dy do zminimalizowania rodkw plastycznych, aby nie dodawa
opowieci patosu i doniosoci. Nowojorczyk korzysta z najlepszych tradycji amerykaskiego
111
www.wikipedia.org/wiki/Eddie_Campbell#Manifesto
50
undergroundu, ktry u samych swoich pocztkw posugiwa si postmodernistycznymi
zabiegami. Czsto zawaszcza ikony popkultury, aby je wykpi, czy umieci w zupenie
nowym kontekcie. Spiegelman, opierajc swoj opowie na postaciach myszy, wiadomie
odwouje si do postaci Myszki Miki, aby przetworzy disneyowsk, klasyczn i artobliw
opowie o zwierztach w skomplikowan struktur narracyjn podejmujc polemik z
kulturowymi kliszami. Zabiegiem typowo undergroundowym jest umieszczenie osoby autora
w fabule komiksu, wprowadzanie wtkw autobiograficznych oraz ukazywanie saboci i
scen najbardziej osobistych. Taki emocjonalny ekshibicjonizm charakterystyczny by dla
wielu twrcw amerykaskiej sceny niezalenej. 112
Dzieo Spiegelmana cenne jest rwnie nie tylko dlatego, e mimo upywu czasu
stanowi synonim artystycznej jakoci, punkt odniesienia dla innych, ambitnych komiksw.
Spiegelman wywar wpyw na wielu artystw na caym wiecie, ktrzy postanowili pody
za jego sposobem mylenia o komiksie. Zamiast traktowa historie obrazkowe jako gatunek
zorientowany przede wszystkim na rozrywk i sensacj, skupili si na snuciu osobistych,
penych emocji historii. Uczynili z komiksu dziennik wewntrzny i dzieo sztuki
polemizujce ze schematami, konwencjami i etykietami rwnie tymi, ktre przylgny do
samego komiksu. Spord wielu uczniw Arta Spiegelmana warto wymieni serbskiego
twrc Aleksandra Zografa, autora albumu Bulletins from Serbia. Jego dzieo to swoisty
dziennik, zapis ycia codziennego podczas wojny w byej Jugosawii. Ale Zograf nie
przedstawia samych dziaa wojennych, tylko jej skutki dotykajce prostych ludzi. Autor, tak
jak Spiegelman, decyduje si na przewrotny zabieg. W jego wizji artystycznej mieszkacami
Bakanw s postaci ze znanych kreskwek: Tom i Jerry, Kaczor Donald i wielu innych.
Zograf przedstawia rwnie siebie. W przeciwiestwie do pozostaych postaci nie portretuje
swojej osoby jako bohatera kreskwki. Widzimy go jako groteskowo chud posta,
komentujc swoje komiksy czy poddajc si nieustannej autoanalizie. 113 Wizja bakaskiej
wojny ukazana zostaa przez pryzmat osobistych dowiadcze.
Dziki Maus nie tylko czytelnicy, ale i twrcy komiksw na nowo odkryli potencja
tkwicy w historiach obrazkowych. Rodzimi artyci porywajcy si na wielkie tematy,
rwnie tworzyli ze wiadomoci poziomu, jaki wyznaczy Art Spiegelman.
112
Por. Marcin Puniak, Wspczesny komiks polski wersja niezalena. Praca magisterska napisana pod
kierunkiem prof.dr.hab. Krzysztofa Dmitriuka na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Rzeszw 2005 r. Praca dostpna na stronie internetowej www.zeszytykomiksowe.org.
113
Por. Micha Siromski, Aleksander Zograf nowy Spiegelman? AQQ, nr 2 2003, s.52.
51
2. Komiks w Polsce po Mausie. Historia, polityka i ideologia
Komiksy, ktre poruszaj tematyk historyczn, polityczn czy spoeczn na potrzeby
niniejszej pracy podzieliem na dwie wiksze grupy: komiksy polskie i zagraniczne. Podzia
ten jest o tyle uzasadniony, e rodzimi autorzy modego pokolenia wychowywali si na
komiksach PRL-owskich i na og nie mieli stycznoci z europejsk sztuk obrazkow. Si
rzeczy ta specyficzna edukacja, do ktrej przyczyniy si takie serie jak Kapitan bik czy
Podziemny front wywara na nich wpyw do znaczny. Zarwno od strony graficznej, gdzie
dominowa realizm, jak i w warstwie treciowej, gdzie pokutoway fabuy oparte na
schemacie historii szpiegowskich czy przygodowych.
W zupenie innej atmosferze z kolei narodziy si albumy Enki Bilala, ktre w Polsce
zaczy ukazywa si dopiero od 2002 roku. Wprawdzie jego najstarszy cykl Legendy
naszych czasw narodzi si we Francji w latach siedemdziesitych, do polskiego czytelnika
dotar z opnieniem. Ze wzgldu na czasowy i kulturowy dystans trudno zestawia ze sob
albumy polskich i zagranicznych twrcw.
a) Wojna po polsku wersja realistyczna
Powrt do tematu wojennego w polskim komiksie nastpi za spraw drugiej antologii
Egmontu Wrzesie. Wojna narysowana, ktra ukazaa si jesieni 2003 roku. W zaoeniu
praca ta miaa podejmowa dialog z komiksami wojennymi publikowanymi w PRLu. Nie
mamy tu do czynienia z pojedyncz, zwart narracj, tylko z kilkunastoma nowelkami
obrazkowymi, ktre zostay stworzone przez rnych autorw rnymi technikami. Pewnym
kluczem jest przedmowa redaktora antologii i scenarzysty jednego z obrazkowych opowiada
Tomasza Koodziejczaka. Koodziejczak prowadzi rozwaania na temat obrazu wojny w
komiksie za pomoc negacji tego, co prezentowa komiks peerelowski. Redaktor antologii
inaczej rozumie czas Drugiej Wojny ni autorzy chociaby Kapitana Klossa Dla niego nie
koczy si ona w 1945: Nie byo grnej granicy, bo i gdzie j postawi? Przecie nie w maju
1945 roku, gdy w Polsce wci trwaa walka zbrojna przeciw sowieckiej okupacji. 114
Redaktor zbioru podkrela rwnie warunki, w ktrych wychowali si autorzy antologii,
moliwo mwienia o tym, czego nie mona byo powiedzie i narysowa, na przykad
sprawa Katyska czy Guag. Koodziejczak ideologii komunistycznej zawartej w komiksach
114
Wrzesie: wojna narysowana. Antologia komiksu polskiego, red. T. Koodziejczak. Warszawa 2003, s.6.
52
doby PRL-u przeciwstawia ideologi antykomunistyczn, demokratyczn. Nie stao si
jednak tak, jak yczyby sobie Koodziejczak, e prace zawarte we Wrzeniu nie nios w
sobie adnej ideologii czy uproszcze. Tym bardziej, e ide publikacji byo ukazanie Drugiej
Wojny oczyma przedstawicieli pokolenia, ktre nie zna jej osobicie, a informacje czerpie ze
wspomnie rodziny, ksiek czy filmw.
Skrtowo i wyrazisto narracji to dwie cechy sztuki obrazkowej, ktre s dla niej
jednoczenie zalet i wad. Wida to szczeglnie w przypadku tematyki wojennej:
skomplikowanej oraz wielowtkowej. Komiks, a szczeglnie antologia wielu krtkich prac,
nie moe pozwoli sobie na budowanie epickiej fabuy. Std autorzy zamiast relacjonowa
liczne fakty historyczne, woleli skupi si na interpretacji wydarze czy pokazywaniu
jednostek w wojennych warunkach. Ale mimo najbardziej szczerych chci cz tych
obrazkowych interpretacji nie unikna silnego adunku ideologicznego. Wie si to z sam
struktur komiksowej narracji i z cech, ktr Jerzy Szyak (za Gombrichem) okrela mianem
kryterium trafnego przedstawienia. Fenomen komiksu zbliony jest do fenomenu
karykatury. Rysownik komiksowy, tak jak rysownik satyryczny buduje swoj opowie za
pomoc tych znakw, dziki ktrym najbardziej trafnie odda cechy danego przedmiotu czy
postaci. Rysunek komiksowy skada si zatem z serii znakw, ktre odwouj si do
rzeczywistoci, jednoczenie j interpretujc. 115 Tak ow puapk komiksowej wizualizacji
opisuje Jerzy Szyak.
Operowanie umownym obrazem wiata i rysunkiem, ktry nie tyle przedstawia, ile znaczy, a wic
dookrela i definiuje to, co pokazuje, umoliwio rysownikom podjcie poszukiwa, ktrych
rezultatem staa si historyjka opowiedziana wycznie za pomoc obrazkw pokazujcych kolejne
etapy dziania si [...] Denie do relacjonowania fabu doprowadzio do wiadomego oparcia
obrazkowego przekazu na konwencjonalnych sposobach portretowania wiata i wykorzystania takich
typw wizerunkw, ktre sprzyjaj szybkiemu rozpoznaniu tego, co zostao na nich przedstawione. 116
Natomiast te wizerunki, ktre s zbdne i przeciayby obrazkow narracj lub nie

mieciyby si w ideologicznych ramach danej historyjki obrazkowej, s skrztnie pomijane.
Tym samym przy analizie komiksu poza pytaniem o to, co zostao przedstawione, warto
zapyta o sposb przedstawiania i o to, czego artysta nie mia zamiaru pokaza.
115
116
Por. Jerzy Szyak, Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i jzykowa, Gdask 2000, s.41 44.
Ibidem., s.42
53
Wzorcowym przykadem teorii Gombricha jest amerykaski magazyn komiksowy Laugh,
drukujcy opowieci o modych ludziach z bogatych przedmie, ktrzy rozwizuj tak
palce problemy wieku dojrzewania jak nieodpowiedni strj na osiedlowe przyjcie,
nieuprzejme zachowanie kolegi czy nadwaga ojca jednego z bohaterw. Postaci w tym
komiksie zajmuj si typowymi mieszczaskimi rozrywkami. Chodz na pla, graj w
tenisa, bior udzia w przernych szkolnych zawodach. Nie maj adnych problemw w
domu, oczywicie nie uywaj alkoholu, ani nie bior narkotykw, ani te nie dyskutuj o
seksie, a w nagych wypadkach zawsze mog liczy na pomoc policji. S nad wyraz
porzdnymi przedstawicielami amerykaskiej klasy redniej. W caym, liczcym128 stron 73cim numerze pisma 117 czytelnik nie znajdzie te ani jednego (sic!) przedstawiciela innej rasy
ni biaa.
W antologii Wrzesie nie znajdziemy wprawdzie tak skondensowanej ideologizacji
treci, ale jej autorzy wyranie odwouj si do narodowych wyobrae, ikon i
schematycznych opisw Drugiej Wojny wiatowej. Jakby w opozycji do wizerunku onierza
polskiego, sojusznika bratnich narodw radzieckich pojawia si posta uana. Pami 118
autorstwa Jacka Kowalskiego i Davida Prescota przesycona jest narodow symbolik
odwouje si do patriotycznej ikonosfery. Mowa tu nie tylko o postaci gwnego bohatera

wystylizowanego na wojennego superherosa, ale o samej konstrukcji fabularnej opowiadania.
Ocalay z bitwy uan podruje na smukym wierzchowcu po zniszczonej przez wojn
okolicy. Na swojej drodze napotyka dwjk osieroconych dzieci, ktre wskazuj mu
przyczyn ich tragedii poczony oddzia radziecki i niemiecki zniszczy ich wiosk. dny
zemsty onierz rzuca si na wroga i ginie chwalebn mierci. Autorzy buduj swoj
opowie w taki sposb, aby wyzwoli w czytelniku patriotyczne odruchy. Widzimy
profanacj oficerskiej czapki, radosne umiechy przeciwnikw, a take dokadne zblienia na
szabl czy guzik z orzekiem. Wykorzystanie postaci dzieci, ktre dostawszy si do niewoli
zostan prawdopodobnie zrusyfikowane bd zgin jest rwnie chwytem adresowanym
bezporednio do emocji czytelnika. Na jego oczach zatraca si w kocu mode pokolenie
Polakw. Obco najedcw (zarwno w stosunku do czytelnika, jak i do polskich
bohaterw) podkrela specyficzna konstrukcja dialogw. Kwestie wypowiadane przez
Niemcw wpisane zostay w jzyku niemieckim, a onierzy radzieckich w rosyjskim. Praca
Kowalskiego i Prescota cechuje si silnym nastawieniem na ideologizacj przedstawienia w
117
Laugh. Comics digest magazine, red. John Goldwater, New York 1987., nr.73.
Jacek Kowalski (rysunek), David Prescot (scenariusz), Pami [w:], Wrzesie: wojna narysowana. Antologia
komiksu polskiego, red. T. Koodziejczak. Warszawa 2003r., s.23-32.
118
54
duchu narodowym, skierowana przeciwko wrogom narodu, co ewidentnie wyraa si w
ostatnim kadrze, na ktrym chopiec ciska w garci guzik z orzekiem mwic Ja bd
pamita. Pami propaguje mylenie o historii na poziomie szkolnej akademii z
narodowymi emblematami i patriotycznymi wierszami. Nie propaguje pojednania, lecz
pami o krzywdzie i koniecznoci odwetu.
Wojna widziana oczyma dziecka to do silnie obecny motyw we Wrzeniu. Mona
mie wraenie, e autorzy komiksowych opowiada z jednej strony chcieli zmieni
perspektyw opowiadania. Jednak obecno bohatera dziecicego atwiej wzbudza ( tak jak to
byo w przypadku Pamici) u czytelnika wzruszenie, a sama historia odwouje si raczej do
sfery emocjonalnej odbiorcy, ni do sfery intelektualnej. Wikszo autorw antologii nie
porywa si ani na polemik ze schematycznym wizerunkiem fabularnym czasw wojny, ani
te nie podnosi tematu historiozofii czy te obcoci tematyki wojennej dla modych Polakw.
Drugiej Wojny nie ujmuj w sposb metatekstowy, a dominujcym schematem
kompozycyjnym jest model opowieci sensacyjnej. Zadziwiajce jest zaangaowanie
twrcw i patriotyczne przesanie, jakie umieszczaj w swoich historiach obrazkowych.
Wyjtek stanowi dwie prace wyrniajce si zarwno pod wzgldem graficznym jak i
fabularnym: Burza Krzysztofa Gawronkiewicza oraz Kaczka Jacka Frsia. Tendencj t
zauwaa midzy innymi publicysta magazynu Nigdy Wicej.
Autorzy zgromadzonych w antologii prac s w wikszoci przedstawicielami trzeciego ju
powojennego pokolenia. Ich komiksy traktuj temat moe bez nabonej czci, upyw czasu zrobi
swoje, ale z nalenym szacunkiem i wyranym zaangaowaniem emocjonalnym, a jedyn
praktycznie cech wspln wszystkich prac egmontowskiej antologii jest jednoznaczne
rozoenie sympatii i cakowity brak nawet cienia negacjonistycznych (sic!) cigot. 119
Przewaga owej poprawnoci politycznej i prawomylnoci spotkaa si z rnym odbiorem

wrd recenzentw i krytykw. W oglnopolskich dziennikach i tygodnikach dominoway
wypowiedzi przychylne i wyrazy uznania. Podkrelano przeomowo albumu i to, e...
skazywany latami przez krytykw na infantylno gatunek, moe mwi o rzeczach
wanych i powanych. 120 Jednak to, co u publicystw w prasie nie-komiksowej wzbudzao
zaskoczenie, w mediach komiksowych nie robio wikszego wraenia, w infantylny
gatunek od lat radzi sobie bowiem z wielkimi tematami z powodzeniem. Recenzenci w tych
periodykach podchodzili do Wrzenia z wikszym dystansem:
119
Marcin Kornak, Komiks sztuka dojrzaa, Nigdy Wicej - archiwum internetowe

www.nigdywiecej.prh.pl/archiwum/14_komiks.php
120
Witold Tkaczyk, Narysowana wojna, Gos Wielkopolski 3 padziernika 2003.
55
Komiksowym wydarzeniem roku ten album z pewnoci nie jest. Czy bdzie go mona uzna za
najlepszy polski album roku - wtpi. Tym niemniej, patrzc caociowo, jest to zbir porzdny.
Ze wzgldu na obecno kilku wymienionych przeze mnie wyej komiksw, antologia ta
przypada mi bardzo do gustu. Niewykluczone, e stanie si take swoistym kamieniem
milowym w promocji nowego pokolenia polskich twrcw komiksu.
Piotr "wilk" Skonieczny
Szkoda, e polskiego komiksu nie sta jeszcze na antologi niezwyk, poruszajc. Temat
"Wrzesie" absolutnie czeka jeszcze na realizacj. Na zachodzie 600-stronicowy komiks
jednego autora, na jeden temat nie jest czym wyjtkowym, u nas 160 stron ponad dwudziestu
pono budzi respekt...
Adam "mykupyku" Gawda
"Wrzesie" mnie rozczarowa. Brak klamry spinajcej kilka bardzo rnych shortw, zero
refleksji po lekturze. S tu rzeczy bardzo dobre (z rewelacyjnym "Skarbem" na czele), ale cao
prezentuje si blado, bez wyrazu. "Wrzesie" mia by gosem komiksiarzy w tak wanej
kwestii, jak nasza wasna historia, a okazao si, e naszych twrcw sta co najwyej na
cichutki kwik. Nie wykorzystano szansy, stworzonej przez Egmont. A szkoda. 121
Sawek "pookie" Kumicki
Esensja drugi po Kazecie
- najbardziej znany internetowy magazyn fanw
komiksu - zamiast tradycyjnej recenzji albumu zamieszcza dyskusj na temat Wrzenia, ktr
prowadz Marcin Herman z Marcinem Lorkiem. 122 Cho obydwaj dyskutanci maj zupenie
inne gusta, a w sztuce obrazkowej szukaj zupenie rnych treci i wartoci estetycznych, to
zgodnie przyznaj, e wszystkie zamieszczone prace s na dobrym poziomie. Nie wnikajc
szczegowo w wartociowanie krytykw, na amach Esensji, mona powiedzie, e
dokonuj oni interesujcej kategoryzacji prac. Wedug Lorka i Hermana mona postawi
wyran granic midzy pracami, ktre mieszaj histori z fantastyk zrywajc przy tym z
traktowaniem Drugiej Wojny jako tabu, a pracami, ktre nawizuj do blizn narodowych,
mitw i konwencjonalnych przedstawie.
Uwagi zamieszczone w Esensji s o tyle istotne, e jak si okazao, Wrzesie w
historii najnowszego komiksu polskiego sta si publikacj przeomow. Przeomow nie ze
wzgldu na poziom prezentowanych prac, ale ze wzgldu na to, e odrodzi koniunktur
(zarwno wrd autorw, jak i odbiorcw) na komiks historyczny i wzbudzi zainteresowanie
sztuk obrazkow w mediach i odbiorcw, ktrzy na co dzie po komiks nie sigaj.
Komiksow mod na histori Polski rozpocz dwa lata temu Tomasz Koodziejczak z
wydawnictwa Egmont, publikujc antologi Wrzesie. Wojna narysowana pisa na
121
122
Wszystkie trzy komentarze pochodz ze strony www.kazet.bial.pl/2003_09/r_wrzesien.html

Por. Marcin Herman, Marcin Lorek, Wojna z perspektywy, www.esensja.pl/magazyn/2003/07/iso/10_66.html
56
amach Newsweek Polska Kamil miakowski 123 . Jeszcze ciekawsze jest jednak to, e
dobr saw Wrzesie zawdzicza pracom najlepszym i zarazem najmniej dla caoci
reprezentatywnym, wanie tym rezygnujcym z tabuizowania historii. Burza oraz Kaczka to
wanie te dwie najczciej cytowane i przedstawianie w omwieniach dziennikarskich prace.
Brzmi to jak swoisty paradoks, ale wikszo Polskich artystw, ktrzy zaczli tworzy
komiksy historyczne po Wrzeniu nie poszli ladem wybitnej Burzy, tylko zdecydowali si na
twrczo do schematyczn, niewyrobion artystycznie i fabularnie. Antologia Wrzesie
wyznaczya si rzeczy dwie tendencje w przedstawianiu historii. Pierwsza z nich to tendencja
przedstawiania konwencjonalnego, tradycyjnego i nie podejmujcego polemiki zarwno z
form narracyjn, jak i z narodowymi symbolami. Zgodnie z jej zasadami powstay takie
albumy jak Epizody powstania warszawskiego 124 , Solidarno. Nadzieja Zwykych Ludzi 125 ,
Westerplatte. Zaoga mierci
126
czy w kocu Cena Wolnoci
127
album o ostatnich dniach
ksidza Popieuszki. Druga tendencja, niestety mniej popularna, to traktowanie tematu

historycznego jako pola do gry z konwencjami, pola, gdzie miao mona stosowa grotesk,
ironi czy zabaw z konwencj. Ale cho na polskiej scenie komiksowej twrcy mylcy w
ten sposb o komiksie stanowi rzadko, warto przyjrze si im bliej, bo to wanie oni
tworz dziea na najwyszym poziomie.
123
Kamil miakowski, Historia z dymkami, Newsweek Polska 7 sierpnia 2005

Epizody powstania warszawskiego ( antologia), red. Sawomir Bielicki. Warszawa 2005.
125
Maciej Jasiski (scenariusz), Jacek Przybylski, Jacek Michalski, Krzysztof Wyrzykowski, Janusz
Wyrzykowski, Janusz Ordon (rysunki) Solidarno.Nadzieja zwykych ludzi. Pozna 2005
126
Mariusz Wjtowicz Podhorski (scenariusz), Krzysztof Wyrzykowski (rysunki), Westerplatte. Zaoga
mierci. Gdask 2004
127
Maciej Jasiski ( scenariusz), Krzysztof Wyrzykowski (rysunki), Ksid Jerzy Popieuszko Cena Wolnoci.
Pozna 2005
124
57
b) Wojna po polsku - w objciach groteski.
Dwie nowele obrazkowe z antologii Wrzesie (Burza 128 oraz Kaczka 129 ) i
penometraowy album Achtung Zelig
130
stanowi wyjtek wrd polskich komiksw
wojennych. Wojna stanowi dla nich punkt wyjcia do wasnych, autorskich wizji, w ktrych
zrywaj z realistyczn konwencj. Nagrodzona na festiwalu w Angouleme Kaczka Jacka
Frsia wprowadza czytelnika w groteskow wizj Powstania Warszawskiego, a jednoczenie
jest ironicznym wariantem legendy o zotej kaczce. Autor zwodzi czytelnika i umiejtnie
manewruje pomidzy przerysowaniem, a realizmem. Jego bohaterowie to czwrka
powstacw. Dwjka zwykych ludzi i dwoje karykaturalnych postaci. Podczas walk w
Warszawie chroni si w lochach, w ktrych napotykaj posta z warszawskiej legendy. Jak
si wkrtce okazuje kaczka jest niemieckim kolaborantem, ktry przyczynia si do klski
bohaterw.
Z jednej strony mamy do czynienia z fantastyk. Taki sygna ewokuje kreacja
gwnych bohaterw. Ale i Niemcy przypominaj postaci z horroru: zielona skra i czerwone
oczy upodobniaj ich do zombie. Do tego dochodzi posta kaczki, ktra daje pienidze, eby
je wyda przez dzie, eby dosta pienidze, eby je wyda, ale tylko dla siebie... 131 . Poza
tym, czy to nie dziwne, e prawdziwie polska bajeczna posta staje po stronie okupanta?
Sygnaem realizmu s pierwsze sowa, otwierajce opowie: Prawdopodobnie wielu z was
nie uwierzy w t histori ze wzgldu na jej niesamowito. Jednak my wszyscy razem j
przeylimy i ona dla nas jest niezaprzeczaln prawd... 132 Po stronie realizmu stoi rwnie
sposb ukazania wiata przedstawionego na kocu opowieci. Poszczeglne kadry skadaj
si ze zdj, na ktre nanoszone s wizerunki bohaterw. Mamy tutaj do czynienia z technik
kolau stawiajc sygnay realizmu pod znakiem zapytania, wprowadzajc pewnego rodzaju
znaczenie symboliczne i intertekstualne (jeeli rozumie sztuk jako rodzaj tekstu kultury).
Ryszard Nycz utrzymuje, i w kolau wystpuje zasada cudzysowoci tworzywa 133 ,
ktra sprawia, e przedstawienie jest pewnego rodzaju komentarzem, a poszczeglne
128
Maciej Parowski ( scenariusz), Krzysztof Gawronkiewicz (rysunki), Burza [w:], Wrzesie. Wojna
narysowana. Antologia komiksu polskiego. red. Tomasz Koodziejczak. Warszawa 2003, s.145 158.
129
Jacek Fr, Kaczka, [w:] Wrzesie. Wojna narysowana. Antologia komiksu polskiego. red. Tomasz
Koodziejczak. Warszawa 2003, s. 121- 126.
130
Krystian Rosiski (scenariusz), Krzysztof Gawronkiewicz (rysunki), Achtung Zelig! Druga wojna, Warszawa
Pozna 2005
131
Jacek Fr, Kaczka, [w:] Wrzesie. Wojna narysowana. Antologia komiksu polskiego. red. Tomasz
Koodziejczak. Warszawa 2003, s.124.
132
Ibidem, s.121.
133
Por. Ryszard Nycz, O kolarzu tekstowym. Zarys dziejw pojcia, [w:] Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a
wiedza o literaturze. Krakw 2000, s.256.
58
elementy kolau, obce sobie tworz gr znacze. Pole semantyczne takiego tekstu jest due,
dlatego te moemy odczyta go na wiele sposobw. Spjrzmy na ostatni kadr Kaczki:
widzimy zdjcie dzieci uwizionych w obozie. Na twarze kilkoro z nich naniesiono kontury
bohaterw. Jak to odczyta? Powanie? Ironicznie? Fr wprowadza czytelnika w
zakopotanie i nie daje na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi. Mona mie wraenie, e
celem autora nie byo stworzenie konkretnej fabuy, ale raczej potraktowanie w ironiczny
sposb stereotypowych wyobrae na temat wojny, rozbijanie starych znacze, a take
legend. Fr, mieszajc rysunek z fotografi (zniszczona Warszawa, skany niemieckich
dokumentw), umylnie doprowadza do estetycznego napicia pomidzy realizmem a
grotesk wystawiajc na prb percepcj odbiorcy.
Alternatywn histori Drugiej Wojny przedstawia duet Gawronkiewicz & Parowski.
Ich Burza to swoista political fiction, w ktrej Niemcy kapituluj po nieudanej kampanii
wrzeniowej. W tej komiksowej wizji wojna skoczya si ju w 1939 roku. Akcja albumu
rozpoczyna si w kwietniu 1940 roku i do sto pidziesitej drugiej strony czytelnik czuje si
zupenie zdezorientowany. Moemy si jedynie domyla i zastanawia na widok yda i
polskiego oficera prowadzcych jecw wojennych. Dopiero w poowie opowieci
otrzymujemy informacj ze strony narratora w formie gazetowej notki o rozwoju tej
alternatywnej historii. Ten sposb trzymania czytelnika w napiciu i wprowadzenie
wyjanienia fabuy po pewnym czasie to zabieg czysto filmowy. Burza zostaa narysowana w
hiperrealistycznym stylu. Technika,
jak prezentuje Gawronkiewicz, polega na
zarysowywaniu kadrw gst sieci kresek i plam. Twarze postaci, sylwetki, detale
architektoniczne czy wntrza pomieszcze oddane zostay z niezwykym pietyzmem.
Gawronkiewicz stara si
portretowa swj wiat tak, eby uczyni go bardziej
prawdopodobnym i uzasadni jego istnienie. Std te pojawiaj si historyczne postaci:

Witold Gombrowicz, Stanisaw Ignacy Witkiewicz, Broniewski czy Ingrid Bergman. To
wok niej krci si waciwa akcja komiksu, bo Bergman gra w filmie na podstawie
scenariusza Gombrowicza, ktry opowiada o tym, ...co by si stao, gdyby Polska wojn
przegraa 134 . To, co dla czytelnika jest historyczn prawd, w wiecie Burzy jest fikcj i na
odwrt. Mamy do czynienia ze swoist histori na opak. Sprzenie zwrotne midzy
fikcyjnoci, a prawd historyczn widzimy jeszcze wyraniej w scenie, kiedy Gombrowicz i
Witkacy snuj rozmowy o tym, jak potoczyaby si kampania hitlerowska, gdyby nie polskie
mgy i burze. Obydwaj pisarze wymylaj wydarzenia, ktre dla czytelnika s faktami
134
Maciej Parowski ( scenariusz), Krzysztof Gawronkiewicz (rysunki), Burza [w:], Wrzesie. Wojna
narysowana. Antologia komiksu polskiego. red. Tomasz Koodziejczak. Warszawa 2003, s.152.
59
historycznymi, a wic klska Polski w kampanii wrzeniowej. Parowski i Gawronkiewicz
decyduj si na zabieg zupenie inny ni Fr. Nie doprowadzaj do zderzenie realnoci z
grotesk. Ich alternatywny rozwj wydarze jest bardzo spjny, a warstwa graficzna
niezwykle konsekwentna, realistyczna do granic moliwoci. Autorzy Burzy na oczach
czytelnika staraj si przeksztaci fikcj w historyczne fakty, a historyczne fakty w komiksie
zostaj przedstawione jako produkt katastroficznej wyobrani Witkacego i Gombrowicza.
Zastanawiajce jest rwnie zakoczenie demaskujce literacko wiata przedstawionego,
kiedy to nagle z pod ziemi, jakby upominajc si o swoje miejsce w historii Polski, zaczyna
wydobywa si paac kultury. Dopiero w tym momencie twrcy demaskuj nierealno
swojego wiata. Niestety, cig dalszy jest dla odbiorcy nieznany, bo tak jak i w przypadku
Kaczki, zakoczenie Burzy pozostaje otwarte.
Zainteresowanie tematem wojennym Gawronkiewicz rozwija w albumie, ktry
ukazuje si rok po Burzy. Achtung Zelig! Druga wojna to pierwszy polski komiks
podejmujcy temat Holocaustu. I chocia zosta opublikowany dopiero w 2004 roku, to
pierwsze plansze powstay 11 lat wczeniej i zostay wydrukowane w magazynie
komiksowym AQQ (nr 2, grudzie 1993). Jak wspomina w wywiadzie dla Esensji 135 sam
Gawronkiewicz, komiks powstawa z przerwami, nawet dwuletnimi, i by dla niego zupenie
pobocznym projektem, a jednak przerodzi si w opus magnum twrcy. Inspiracj do
opowieci sta si artyku prasowy bdcy zapiskiem wojennych przey matki i crki
uciekajcych przed faszystami.
Achtung Zelig zdoby uznanie nie tylko w rodowisku komiksowym, lecz zyska
entuzjastyczne recenzje rwnie w prasie oglnopolskiej. Tygodnik Przekrj uzna go
komiksem roku 2004 136 , a Wprost umieci album na licie komiksowych bestsellerw
2004 137 . Rok pniej po polskiej premierze Achtung Zelig! ukaza si we Francji w wersji
kolorowej.
Komiks opowiada o dwjce humanoidalnych postaci, ojcu podobnym do tyranozaura
lub bohatera filmu Obcy oraz synu z twarz aby. Obydwoje, cho pochodz ze spoecznoci
ydowskiej traktowani s przez swoich pobratymcw z dystansem i trzymaj si na uboczu
swojej gminy. Mona powiedzie, e naznaczeni s podwjn innoci. A skoro s
podwjnie inni, to podwjnie trudno przychodzi im przystosowania si do otoczenia. Chc
135
Por. Wizja wojny nieprawdziwej, z Krzysztofem Gawronkiewiczem rozmawia Marcin Herman

www.esensja.pl/komiks/wywiady/tekst.html?id=664&strona=2.
136
Por, Szymon Holcman, Teraz polskie, Przekrj, grudzie 2004
137
Por. Wprost, grudzie 2004, nr 1152.
60
jednak wtopi si w to i nie zwraca na siebie uwagi, o czym wiadczy moe przewrotny
tytu komiksu nawizujcy do gonego filmu Woodyego Allena Zelig.
Po wkroczeniu wojsk niemieckich do ich rodzinnego miasteczka, Zelig i ojciec Zeliga
postanawiaj z niego ucieka, ale na swojej drodze napotykaj dziwnego osobnika
faszystowskiego urzdnika Emila, ktry dosta rozkaz wywoenia z okolicznego lasu polskiej
zwierzyny. Gawronkiewicz i Rosiski (pseud. artystyczny Krystian Rosenberg), cho w
warstwie graficznej zachowuj zastosowany w Burzy hiperrealistyczny styl rysunku, w
sposobie konstruowania fabuy posuguj si grotesk i surrealistyczn konwencj. Micha
Godzic na amach miesicznika Znak trafnie streszcza problematyk poruszan w Achtung
Zelig!:
Dziwaczna opowie o Zeligu jawi si jako prba ucieczki od tragicznych wydarze
historycznych w krain magii i snu. Historia nieustannie dogania bohaterw, oni jednak potrafi
przemieni wrogw w postaci rodem z bani. A to czyni oprawcw niegronymi. Dziwny sen
zwycia bolesn rzeczywisto. 138
Trop interpretacyjny Godzica wydaje si suszny, trudno bowiem spojrze na wydarzenia

dziejce si w Achtung Zelig! inaczej ni przez surrealistyczny pryzmat, w ktrym autorzy
mieszaj nastroje i konwencje. Gawronkiewicz i Rosiski staraj si opowiedzie niezwykle
subiektywn wersj opowieci o Zagadzie poprzez groteskowe metonimie, takie jak scena
wywoenia z Polski wszystkich kotw do Rzeszy. Z jednej strony s one form puszczania
oka do czytelnika ( on doskonale zdaje sobie spraw, co tak naprawd kryje si pod
surrealistycznymi figurami), z drugiej takie przedstawienie wydarze stara si zaagodzi
holocaustow tram. W Achtung Zelig! ofiary faszystowskiej ideologii i faszystowski owca
karze Emil spotykaj si przy stole, aby porozmawia o dawno zapomnianych marzeniach,
planach i swojej innoci. Bo jako obcy pokazani zostali nie tylko uciekinierzy, ale i rwnie
Emil. Nieme, pozbawione sw kadry pozwalaj nam zobaczy, e przez chwil czuj si
dobrze ze sob, bo cz ich podobne problemy i troski. Ale po chwili iluzja pka, a Emil
okazuje si schizofrenicznym szalecem, penym wewntrznych sprzecznoci, co nie
przeszkadza, aby uzna go za posta niezwykle oryginaln. Ciekaw analiz tego bohatera
zawar w swojej recenzji publicysta Esensji
Najciekawsz postaci Drugiej wojny jest karze Emil, Austriak, eks-cyrkowiec, ubrany w
szpiczast czapk ze swastykami, w niemieckiej armii penicy rol wrbity-tropiciela. W
swych rozmowach z bohaterami podkrela cigle, e na tej wojnie znalaz si przypadkiem, e w
138
Micha Godzic, Komiks wyssany z mlekiem matki, Znak listopad 2004 nr 594.
61
gruncie rzeczy darzy ich sympati, ale jego rola jest taka, e musi wykonywa swe rozkazy.
Wszystko to nie przeszkadza mu swych rozkazw wykonywa gorliwie. W tej postaci udao si
uchwyci kwintesencj nazistowskiego urzdnika: jego charakterystyczne rozdwojenie,
widoczne np. u Hansa Franka, czy komendanta Owicimia Rudolfa Hoessa w domu czuego
ojca rodziny, w pracy posyajcego tysice ludzi na mier. Osb nierzadko wraliwych na
sztuk, ale niewraliwych na innych ludzi, by moe przez okruciestwo leczcych swe
kompleksy. Zasaniajcych si otrzymanymi rozkazami. Element astrologiczny te znakomicie
wplata si w ezoteryczne elementy nazistowskiej ideologii. Emil jest jednym z najciekawszych
artystycznych wciele hitlerowskiego funkcjonariusza, jakie zdarzyo mi si spotka. 139
Wieloznaczno i pomieszanie konwencji s naczeln zasad wiata przedstawionego

Zeliga. Autorzy wplataj do swojej opowieci wizerunek przedwojennej reklamy
motocykla, a scen bitewn midzy niemieckim komandem i oddziaami Armii Ludowej
przedstawiaj przy pomocy modelarskiej dioramy. Partyzantw ukazano jako karykatura
lenych z prl-owskich komiksw. Nie do, e zamiast patriotycznych pieni piewaj icie
neopogaskie hymny, to jeszcze yj w dziwnej symbiozie ze wiatem przyrody, majc wrd
lenych zwierzt swoich najlepszych sojusznikw. I cho w Achtung Zelig! sprawa
Ostatecznego Rozwizania jest namacalna na kadym kroku, wyania si z kadego kadru i
sceny, to jednak w caym albumie nie pada ani jeden strza, nie dochodzi do przelania ani
jednej kropli krwi. Czy wobec tego mona powiedzie, e obraz Holocaustu stworzony przez
Gawronkiewicza i Rosiskiego jest faszywy i nie powinno si go traktowa na rwni z
innymi narracjami na ten temat?
Histori, ktr nam opowiadaj cigiem obrazw nazwabym psychodelicznymi wariacjami na
temat Ostatecznego Rozwizania. Zdobyli si na odwag miaego, a jednak subtelnego
manewrowania po tym obszarze najeonym blem, oskareniami i pretensjami, na ktry
bezpieczniej po prostu nie wkracza , siedzie cicho i sucha, bo zabranie gosu grozi
uwikaniem w spr i awantur [...] Gawronkiewicz i Rosiski przemwili obrazem tak
nasyconym poezj i ciepem, e niespodziewanie wprowadzili dyskurs na now paszczyzn,
gdzie to wanie pozostali dyskutanci ze swoimi wywiechtanymi formukami wielorazowego
uycia musz zamilkn i ochon. Opowiedzieli ba, zapiewali nam pikn koysank.
wiadomie roztarli w mgiek ostre kontury (...) Ta ba to prba pojednania, ktre nie jest
moliwe. 140
Achtung Zelig! To jedyny polski album komiksowy, ktry bierze na warsztat temat
Holocaustu wymylajc przy tym wasny, unikalny dyskurs, zupenie inny od tradycyjnego,
nakierowanego na ukazywanie mierci i przedstawianie ofiar tragedii. Gawronkiewicz i
Rosiski przy pomocy surrealistycznej poetyki wprowadzaj problem w wymiar nieco
abstrakcyjny, ale jednak zrozumiay i czytelny. Nie chc pokazywa skutkw tragedii,
poniewa wielu artystw zrobio to przed nimi. Skupiaj si natomiast na przyczynach
139
140
Konrad Wgrowski, Post-wojenny sen, www. esensja.pl/komiks/recenzje/tekst.html?id=866

Kazik Malinowski, Achtung Gawronkiewicz!, Lampa, nr 2, maj 2004
62
ukazujc obco i inno w dwch aspektach. Aspekcie spoecznym przy pomocy
odmiennoci fizycznej przede wszystkim Zeligw,( cho skarlay Emil to rwnie figura
znamienna )oraz aspekcie psychologicznym. Emil przez cay czas trwania opowieci walczy
sam z sob. Nowa rola tropiciela-wrbity nie przystaje w ogle do jego wczeniejszych
marze, ale postanawia j jednak gra. Achtung Zelig, dziki oparciu fabuy o senne wizje ,
prbuje opisa psychik kata i ofiary, narysowa ich portrety wewntrzne.
63
c) Historia najnowsza powrt do prl-owskiego modelu odbioru
Sukces Achtung Zelig! sprawi, e koniunktura na komiks historyczny cigle wzrastaa.
Wydawcy postanowili wic inwestowa w t tematyk, aby dotrze do grupy wikszej, ni
kilkutysiczne, zamknite getto fanw komiksu. Z tego te powodu i z powodu zbliajcej si
25 rocznicy Solidarnoci w 2005 roku ukazay si dwa albumy: Solidarno. Nadzieja
zwykych ludzi oraz Cena Wolnoci komiks przedstawiajcy ostatnie dni ksidza
Popieuszki. Prognozy wydawcw sprawdziy si. Czasopisma wykreoway premiery obydwu
albumw na wydarzenia medialne 141 , ale stao si to nie ze wzgldu na jako
przedstawianych historii czy sprawno artystyczn autorw. Chodzio o sam temat, ktry
zosta w komiks ubrany, bowiem pod wzgldem jakoci scenariusza i rysunku obydwa
tytuy prezentoway poziom zupenie przecitny, duo niszy ni wydany rok wczeniej
Achtung Zelig, cho w publikacjach prasowych czsto pojawiay si obok siebie.
Komercyjny sukces Solidarnoci... oraz Ceny Wolnoci pokaza bardzo interesujce
zjawisko
kulturowe.
Okazao
si
bowiem,
na
rynku
komiksowym
istnieje
niezagospodarowana nisza, do pokana, skadajca si z odbiorcw, ktrzy na co dzie nie

sigaj po komiks wspczesny, wysmakowany artystycznie i wymagajcy pewnej
wiadomoci gatunkowej, a take oczytania. Cz czytelnikw, ktrzy signli po nowe
wydawnictwa historyczne to ludzie wychowani na propagandowych historycznych
pozycjach takich jak Hans Kloss czy Kapitan bik i tsknicy do komiksw z tamtego
okresu. To gwnie ludzie, ktrzy lubili podobne komiksy z lat 70. i 80. Mimo e
charakteryzowao je pewne skrzywienie ideologiczne, byy to czsto znakomite zeszyty 142
powiedzia wiadomy tego stanu rzeczy scenarzysta Solidarnoci Maciej Jasiski w
wywiadzie dla pisma Arte. Owa znakomito tamtych zeszytw polega miaaby zatem
na prostych, czarno-biaych scenariuszach, klasycznym rysunku (w przypadku Ceny Wolnoci
nawizujcym bezporednio pod wzgldem graficznym do Kapitana bika) i prowadzeniu
141
Pawe Dunin-Wsowicz, Kanikua korzystna dla komiksw, Lampa listopad 2005, nr 11 (20). W
tradycyjnym zestawieniu pozycji literackich, o ktrych najczciej informowaa tzw. prasa opiniotwrcza w III
kwartale 2005 roku album Solidarno. Nadzieja zwykych ludzi zaj czwarte miejsce. W zestawieniu pod
uwag brane s nastpujce tytuy: Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Tygodnik Powszechny,
Newsweek, Wprost, Przekrj, Ozon, Polityka. Nigdy w naszych rankingach komiksy nie zajmoway
tak wysokie pozycji pisze Pawe Dunin-Wsowicz.
142
Historia w obrazkach z Maciejem Jasiskim i Krzysztofem Wyrzykowskim rozmawia Micha Raiczuk,
Arte stycze 2006, nr 1(5).
W tym samym wywiadzie Jasiski opisuje wirtualnego odbiorc swoich komiksw: Przykad antologii
Solidarno... pokaza, e tego typu komiksem mog interesowa si wszyscy. Dostawaem ju bardzo
pozytywne sygnay od wielu starszych osb, ktre kupiy Solidarno dla siebie, a potem przekazyway album
dzieciom, wnukom.
64
nieskomplikowanej narracji komiksowej a take samym wyobraeniu, jakim zadaniom ma
sprosta komiks jako gatunek. Solidarnoci i komiksowi o Popieuszce mona wytkn
podobne wady, jakie magazynowi Relax swego czasu wytyka Stanisaw Baraczak w
swoich Ksikach najgorszych 143 . Mimo upywu lat i zmiany ustroju politycznego,
odnajdziemy pewne cechy czce prl-owskie komiksy z najnowszymi dokonaniami w
dziedzinie komiksu historycznego. Jest to stosowanie realistycznej konwencji graficznej,
czasami bardzo ubogiej, dwubiegunowa wizja wiata, a take brak polemicznoci w stosunku
do opisywanych wydarze. W tym modelu odbioru komiksu, historyjka obrazkowa jest
medium, ktra za pomoc obrazw ma za zadanie (niestety) uproci, wytumaczy na
przykadzie wyranych kontrastw problem, a take sta si medium atrakcyjnym,
przystpnym, zgodnie z dewiz Relaxu, powinna bawic, uczy 144 . Zupenie suszna
wydaje si uwaga Mariusza Czubaja z Polityki pod adresem obu albumw, e dominuje w
nich (...) ch odtwarzani zdarze, miast ich przetwarzania. Tak, jakby wielko i ranga
wydarze skrpowaa modych twrcw 145 .
Solidarno oraz Cena wolnoci nie s albumami, ktre podejmujc wielki temat,
maj zamiar sta si sztuk zaangaowan podobn do Maus czy komiksw Bilala.
Reprezentuj sztuk przystpn, masow, popularn,grzeczn, niekopotliw i lekko
strawn, wrcz edukacyjn konstytuujc oficjalny, podrcznikowy wizerunek czasw
Solidarnoci. 146 . Ich rynkowy sukces podtrzymuje niestety negatywny wizerunek komiksu,
jako gatunku artystycznego, ktry popularyzuje i uatwia zrozumienie wanego tematu. I
wanie na komiks tego rodzaju istnieje rynkowe zapotrzebowanie. To zdumiewajce, jak
dugo przetrwa model odbioru obrazkowego gatunku uksztatowany w PRL-u. Komiks staje
si dosownie zinstrumentalizowany, wykorzystany do umasowienia konkretnego adunku
ideologicznego, w tym wypadku podtrzymania obowizujcego, poprawnie politycznego
wizerunku bohaterw karnawau Solidarnoci. W do ostrych sowach wypowiada si na ten
temat Szymon Holcman na amach Przekroju, nazywajc album o Solidarnoci
Titanikiem polskiego komiksu i dzieem podtrzymujcym schematyczne mylenie o tym
gatunku.
143
Por, Stanisaw Baraczak, Blurp! [w:], Ksiki najgorsze, Pozna

Ibidem
145
Mariusz Czubaj, Komiks powanieje, Polityka 10 grudnia 2005., nr 49 ( 25333).
146
Zinstrumentalizowanie komiksu do roli bryku z historii zauwaaj rwnie dziennikarze Przy caym
szacunku dla pomysu wydawcw nie sposb jednak zauway, e kiedy obierze si ten album z
kilkuwarstwowej otoczki walorw edukacyjnych, informacyjnych i rocznicowych, nie zostaje ju wiele wicej
pisa na amach trjmiejskiego dodatku Gazety Wyborczej Przemysaw Gulda. Por. Przemysaw Gulda,
Kapitana bika przy tym nie byo. Gazeta Wyborcza Trjmiasto, 9.09.2005
144
65
Solidarno nie jest dobrym komiksem. Narysowany rednio, ze scenariuszami sztampowymi
i podrcznikowymi. Ale dziennikarzy to nie interesowao. Waniejsza bya przedmowa Lecha
Wasy, okolicznociowy charakter pozycji, a przede wszystkim to, e komiks, to upoledzone
medium jest w stanie urodzi opowieci na powany temat. Niestety, w Polsce ta konstatacja
wci plasuje si w kategorii niezwykych objawie, cho na wiecie jest oczywistoci. (...).
Mona powiedzie, e histeria wok tych albumw to promocja komiksu. Ale to jakby
promowa szeroko pojt muzyk dokonaniami Mandaryny czy Dody. 147
Holcman zwraca uwag na bardzo istotny fakt sukces antologii Solidarno oraz
albumu Cena Wolnoci jest sukcesem medialnym, ale sezonowym i krtkotrwaym, a nie
sukcesem artystycznym. Szum w mediach jedynie ze wzgldu na tematyk oddaje gatunkowi
niedwiedzi przysug, bo ustawia komiks w roli gatunku niedojrzaego, ktry w mediach
nie moe zaistnie na stae, a jedynie na chwil, na zasadzie zjawiska i egzotyki. Brak
oryginalnoci w obydwu komiksach zaskakuje, tym bardziej jeli wemiemy pod uwag, e
po 1989 roku autorzy mieli dostp do dobrych zachodnich wzorcw, a take wczeniejszego,
paradokumentalnego zeszytu Solidarno 500 pierwszych dni Jacka Fedorowicza.
Wydawanie komiksw okolicznociowych jest w USA i Europie rzecz cakiem normaln,
ale nikt nie traktuje ich tam powanie, jeeli nie prezentuj odpowiedniego poziomu. To, co
marginalne w wiecie komiksu Zachodniego, w Polsce funkcjonuje w centrum
zainteresowania, spychajc tym samym na margines ciekawe, dobrze wykonane historie
obrazkowe nie dajce si przez media sprowadzi do roli zjawiska. w brak porozumienia
midzy rodowiskiem komiksowym a mediami doskonale ilustruje scenka przytoczona przez
Krzysztofa Skrzypczyka, ktry ironicznie opisuje programy telewizyjne o komiksach:
Dziennikarze prowadzcy nie s zbyt dogbnie zorientowani w sprawach komiksu (bo przecie
maj na gowie ca Kultur), gdy wczeniej, czy pniej pada niemiertelne pytanie: czy
komiks jest sztuk? Przedstawiciele rodowiska branowego przebkuj wwczas o bogatej
tradycji gatunku, o rnych obiegach jego spoeczno-kulturowego funkcjonowania, o
rnorodnoci stylw, trendw i technik realizacji komiksw[...]. Panowie Dziennikarze nie
kryjc ironicznych umieszkw, bo dobrze maskuj ich niewiedz dalej zadaj standardowosztampowe pytania. [...]. Program si koczy; cho niewiele z niego wynikno, to jednak
wszyscy s zadowoleni: przedstawiciele rodowiska komiksowego bo zaliczyli kolejn Misj
Popularyzacji Gatunku (zaspokoiwszy, przy okazji, potrzeb autopromocji), za Panowie
Dziennikarze bo zyskali poczucie, e zrealizowali oto kolejny fajny (kto wie, moe nawet
kultowy...?) program, w ktrym udao si zaprezentowa staej publicznoci tego typu
programw odrobin egzotyki kulturalnej... 148
Solidarno. Nadzieja zwykych ludzi oraz Cena wolnoci miay szans sta si istotnymi
wydarzeniami kulturalnymi i wprowadzi swj gos w dyskusji o dziedzictwie Solidarnoci i
147
Szymon Holcman, Historyczna Histeria, Przekrj 15 grudnia 2005

Krzysztof Skrzypczyk, Wprowadzenie (O komiksologii spostmodernizowanej) [w:],Komiks w dobie
postmodernizmu, d 2005. s.5.
148
66
historii najnowszej. Z rezygnoway z tego na rzecz zaspokojenia potrzeb przecitnego
czytelnika, tym samym skazujc si na funkcjonowanie w roli egzotyki kulturalnej i
omawianie w opisywanych przez Krzysztofa Skrzypczyka programach telewizyjnych.
Modelowym tego przykadem jest opowiadanie Dugi sierpniowy dzie, 149 skonstruowane na
zasadzie antykomunistycznej agitki. Mody, zatroskany o wasn rodzin robotnik przechodzi
na
naszych
oczach
przez
szybki
kurs
patriotyzmu
mylenia
obywatelskiego,
przeprowadzony przez majstra walczcego w czasie II wojny wiatowej. Historia narysowana

toporn, amatorsk kresk skada si tak waciwie z cyklu uj i kadrw, doskonale znanych
z kronik filmowych: tum ludzi pod stoczni, przemowa wasy, negocjacje z komunistami.
Wrd tych wydarze znika gwny bohater i w kocu nie obserwujemy jego prywatnej wizji
tych wydarze. Dopiero na kocu dowiadujemy si, e modzieniec zapisuje si do
Solidarnoci. Fabua historii zbudowana zostaa cakowicie przewidywalna, a kadry nie
tworz pynnej narracji, tylko przeskakuj od sceny do sceny. Wyglda to tak, jakby szkoln
lekcj historii (zamknit w konspekcie rozpisanym na punkty), kto postanowi przerobi na
komiks.
Gdyby na potrzeby niniejszej pracy sporzdzi swego rodzaju komiksow map
artystycznego archipelagu i potraktowa artystw jako wyspy, to na owej mapie pojawiyby
si dwie jednostki centralne, dwa bieguny. Jednym z nich staby si niewtpliwe Art
Spiegelman, a jego wysp mona by nazwa miejscem, gdzie poczenie tematu
historycznego i formy komiksowej daje zupenie now, oryginaln i niespotykan dotd
warto artystyczn. Obok wyspy autora Maus znalazyby si wyspy Krzysztofa
Gawronkiewicza, Jacka Frsia, Krystiana Rosiskiego i Macieja Parowskiego, twrcw,
ktrzy podobnie jak Spiegelman nie traktuj historii jako tabu, tylko jako materia
artystyczny, jeden z tematw, jaki mona podda osobistej interpretacji. Na antypodach
znalazaby si wyspa, ktrej akt wasnoci naleaby nie tylko do jednej osoby, ale dla caego
grona postaci tworzcych historyczny komiks prl-owski. Jej satelitami zarwno pod
wzgldem graficznym (realizm), a take sposobu konstruowania fabuy i mylenia o komiksie
staaby si (niestety) wiksza cz polskich autorw podejmujca tematy historyczne. Myl
tu o czci twrcw z antologii Wrzesie oraz autorach Solidarnoci, Ceny wolnoci czy
Epizodw powstania warszawskiego. W tej czci archipelagu dominuje refleksja o komiksie
jako o gatunku, ktrego zadaniem jest przede wszystkim przedstawianie wydarze, a nie o
149
Por. Maciej Jasiski (scenariusz), Jacek Przybylski (rysunki), Dugi sierpniowy dzie [w:], Solidarno....,
Pozna 2005, s. 5- 17.
67
formie przedstawienia. Nie trudno zauway, e midzy wysp Spiegelmana, a wysp
zamieszka przez
tradycj komiksu prl-owskiego znajduje si ogromna przestrze.
Przestrze ta nie jest jednak wolna. Zamieszkuj j jednak nie rodzimi artyci, tylko twrcy,
ktrych dziea zostay przeoony na polski. Zdecydowanie bliej Spiegelmana naleaoby
umieci Polowanie 150 oraz Falangi czarnego porzdku, 151 komiksy analizujce proces
przemijania, ukazujce zmiany historii, a take dewaluacje idei w wyniku upywu czasu. W
dodatku
Polowanie
charakteryzowao
si
wprowadzeniem
licznych
elementw
symbolicznych i nadrealistycznych. Album ten skupia si na samym procesie historycznym,

a nie na faktach. Tu obok Bilala znajduje si rwnie wyspa Joe Kuberta ze wzgldu na jego
opowie o Holocaucie pt. Josel. 152 Ale pod wieloma wzgldami praca Kuberta rni si od
dziea Spiegelmana, przede wszystkim tym, e jest fikcj literack, a nie dzieem opartym na
zeznaniach danej jednostki.
Zainteresowanie komiksem historycznym w Polsce po 1989 roku rozpocz Maus, ale
sposb mylenia o historii w komiksie zaprezentowany przez Spiegelmana doczeka si
niewielu godnych nastpcw. Okazao si, e prlowski sposb czenia obrazkowej formy i
doniosej tematyki, a nastpnie tworzenie dzie nastawionych na upowszechnianie oraz
popularyzowanie wakich wydarze sta si dominujcy. Taki stan rzeczy uzmysawia, jak
dugo ywotne s schematy odbioru komiksu powstae w dobie PRL. Tym samym proces
zmiany percepcji komiksu w spoeczestwie zatoczy koo. By moe dziki Wrzeniowi czy
Solidarnoci obrazkowy gatunek stanie si bardziej popularny, ale nie dlatego, e prezentuj
dojrza form i problematyzuje tematyk, ktr si zajmuje, tylko dlatego, e uatwia co
zrozumie, a to uatwianie odbywa si poprzez upraszczanie. A wanie owo
upraszczanie przez lata byo zarzutem, przez ktry komiks pomijany by jako powane
medium w komunikacji spoecznej.
150
Enki Bilal (rysunek), Pierre Christin ( scenariusz), Polowanie, tum. Marek Puszczewicz. Warszawa 2002
Enki Bilal (rysunek), Pierre Christin ( scenariusz), Falangi czarnego porzdku, tum. Bartek Chaciski.
Warszawa 2003
152
Joe Kubert, Josel, tum. Maciek Drewnowski. Warszawa 2005
151
68
d) Rzeczywisto w zwierciadle komiksu
Nie tylko historia najnowsza coraz czciej pojawia si na amach polskich komiksw,
rwnie problematyka spoeczno-obyczajowa i polityczna nie jest obca polskim autorom. O
ile arty z polskich przywar i
narodowego charakteru bya staym elementem wielu
opowieci obrazkowych, tak popularno tematyki politycznej systematycznie ronie,

szczeglnie od momentu afery Rywina oraz zmiany ukadu si w parlamencie. Nasilajce si
spory ideologiczne, dojcie do wadzy partii o skrajnych pogldach oraz wzrost nastrojw
ksenofobicznych i narodowych odbiy si szeroki echem szczeglnie u tych autorw, ktrzy
nigdy nie byli politycznie obojtni. Mowa tu Ryszardzie Dbrowskim, twrcy serii
Likwidator i Redaktor Szwdak oraz ojcach Jea Jerzego Tomaszu Leniaku i Rafale
Skaryckim. Rwnie Marek Raczkowski zdecydowanie najbardziej utalentowany
reprezentant rodzimego komiksu prasowego notorycznie pitnuje polskie piekieko.
Polscy twrcy komiksw uwielbiaj drwi ze rodowiska skrajnej prawicy. Zenek i Stefean,
para niezbyt rozgarnitych skin-headw to najstarsi antagonici Jea Jerzego, mionika
deskorolki, piknych kobiet i piwa. Je
Jerzy jako prawdziwy hedonista i naladowca
amerykaskich wzorcw modzieowych sta si wielokrotnie ofiar atakw krtko obcitych

modziecw. Rozterki Stefana i Zenka krc si wok palcych problemw: zachwycaj si
polsk zim (bo jest taka biaa lub nie mog znie tego) lub nie mog znie, e Aleje
Jerozolimskie to typowo niepolska nazwa 153 . O ile jednak w pierwszych tomach ich
pogldy nie miay punktu zaczepienia w rzeczywistoci, tak od rozpoczcia kampanii unijnej,
ich rysopisy szybko pokryy si z rysopisem wzorcowego eurosceptyka, a postaci nabray
dodatkowego kolorytu.W historyjce, ktra rozgrywa si bezporednio po przystpieniu Polski
do Unii Europejskiej, modzi narodowcy wpadaj w prawdziw depresj:
(Stefan) - Mwi Ci Zenek, to ju koniec wolnej Polski jak nic rozdziobi nas teraz kruki i
wrony...
(Zenek) - Unijne ma si rozumie?
(Stefan) - Dokadnie.Zobaczysz, bd bezkranie sra na nasze godo!
(Zenek) Ale za to zgodnie z norm ISO 9200! 154
Zaamanie psychiczne Zenka i Stefana burzy wrcz ekosystem obrazkowego wiata

przedstawionego, bo Je traci swoich naturalnych wrogw. W kocu kolczasty amator deski
153
154
Por. Tomasz Leniak (rysunki), Rafa Skarycki (scenariusz), Je Jerzy. cigany.Warszawa 2003, s.36.
Tomasz Leniak (rysunki), Rafa Skarycki (senariusz), Je Jerzy. Ziom. Warszawa 2005, s.10.
69
lituje si nad skinami i sam pozwala si zbi, co koczy si dla niego tragicznie. W
pierwszych tomach serii Zenek i Stefan byli po prostu skinami. Par nietolerancyjnych
pgwkw uganiajcych si za Jerzym. Nie mona byo okreli, z jak parti s zwizani a
ich konflikty z otoczeniem rozgryway si w rodowisku subkultur modzieowych. W
przedostatnim tomie ta sytuacja si zmienia. Skini wysyaj przeciwko Jeowi maszyn
mierci cyborga z twarz znanego polityka i wiele mwicym napisie na korpusie Roman
800 155 . Mimo swojej agresji i gupocie, autorzy nie przedstawiaj ich jako realne zagroenie,
ale poprzez satyryczne przerysowanie i hiperbolizacj absurdalnych pogldw, odbieraj
moliwo prowadzenia powanego dyskursu.
rodowisko skrajnej prawicy i Radia Maryja podobnie traktuje Ryszard Dbrowski w
swoich komiksach. Midzy nim, a autorami Jea Jerzego istnieje jednak dua rnica. Cho
wszyscy posuguj si konwencj undergroundow, Dbrowski jest o wiele bardziej
agresywny, prowokujcy i jednoznaczny. Swoich ideowych przeciwnikw nie potrafi
traktowa z przymrueniem oka. Nie zostawia na nich suchej nitki, obdarzajc wyjtkowo
szkaradnymi fizjonomiami. Tak dzieje si w przypadku bohatera zwanego konserwatywnym
(jego gowa
do zudzenia przypomina puszk po paprykarzu) czy czonkw parady
poprawnoci, ktrych twarze s koszmarnie zmutowane 156 . Dbrowski nie sili si rwnie na
autocenzur, jako jeden z niewielu twrcw otwarcie drwi ze znanych polskich politykw i
postaci znanych z mediw. Zarzuca im polityczne machinacj, cynizm, rozwizo seksualn
i dewiacje. W albumie Zielona gwardia 157 Likwidator zostaje po raz pierwszy zatrzymany
przez policj, ktra torturuje przy pomocy starych, komunistycznych metod (wyrywanie
paznokci). Zaraz po schwytaniu bohatera eko-terrorysty, dowdca oddziaw specjalnych
dzwoni do Leszka Millera. Eks-premier otrzymuje informacj w niezbyt sprzyjajcym
momencie. Widzimy go lecego na ku w towarzystwie dwch prostytutek. Miller zwouje
szybko grono najwaniejszych postaci ycia politycznego i zaprasza do wizienia na wsplne
ogldziny wroga Pastwa. Przyjeda kardyna Glemp, Leszek Balcerowicz, Adam Michnik,
Roman Giertych i Andrzej Lepper. Wszyscy torturuj bohatera i zastanawiaj si, jak
wykorzysta go do swoich celw:
(Balcerowicz): Likwidatora trzeba sprywatyzowa, a od razu stanie si dobry.
(Giertych): Bzdura. Likwidatora Trzeba znacjonalizowa i spolonizowa.
155
Ibidem, s. 43.
Por. Ryszard Dbrowski, Redaktor Szwdak, Dbica 2006, s.30.
157
Por. Ryszard Dbrowski, Likwidator &Zielona gwardia, Pozna 2005, s 39-51.
84.Ibidem, s.50.
156
70
(Lepper): Nie, on powinien suy polskiej wsi. Trzeba go zmusi sdownie.
(Michnik): Jako za za zawodowy humanista podabym go jeszcze rcznej huuumanizacji, he, he
(Glemp): Do tego! Nie pozwol zamczy winia przed prezentacj w Watykanie. Ojciec
wity yczy sobie zobaczy go zaraz po schwytaniu
Dbrowski, jako zdeklarowany anarchista i twrca reprezentujcy poetyk undergroundow

jest z zaoenia antypolityczny i tak samo odnosi si do politykw lewicy, jak i prawicy.
Kolejny tom przygd Likwidatora opowiada ju o Polsce w czasie trwania IV RP i
przedstawia mi.in. miay plan Marcinkiewicza poprowadzenia autostrady przez puszcz
Biaowiesk. W towarzystwie premiera widzimy ojca Rydzyka i zagranicznego inwestora
Pigmana, ktry kilka stron dalej bdzie szantaowa Marcinkiewicza zdjciami zrobionymi
podczas uciech polityka w agencji towarzyskiej. Dbrowski, nie bojc si nawet wyroku
sdowego za zniesawienie, skarykaturowa braci Kaczyskich. Zrobi to w prowokacyjny
sposb, bo pokaza jak bracia uprawiaj seks. Robi to w ubraniach, bo - jak mwi jeden z
bliniakw ()brzydzimy si nagoci, jako bezwstydn i lewack . Czasami tylko
zsuwamy nieco spodnie. Likwidator atakuje Kaczyskich z wyranym zamiarem chce ich
zabi i ustanowi V Rzeczpospolit. 158 Nie jest to pierwsze tak miae posunicie autora. W
poprzednich tomach (Decydujce starcie, Krwawy rajd) zdarzyo mu si wysadzi sejm
czy zaatakowa Aleksandra Kwaniewskiego. Dbrowski w swoich komiskach, poza
bezporednimi, personalnymi atakami rozwaa wiele palcych problemw spoecznych.
Autozdrada jest refleksj na temat wolnoci mediw. W Zielonej gwardii Likwidator z
jednej strony krytykuje pastwo, z drugiej rodowiska anarchistyczne i ekologiczne.
Zarzuca im brak dziaania i nadmierne zajmowanie si teori.
Dojcie do wadzy politykw prawicy odrodzio tradycj komiksu politycznego i
satyry rysunkowej, szczeglnie w Internecie. Tym samym komiks powrci do swoich
korzeni, XIX-wiecznej tradycji rysunkowego komentarza politycznego. Zmienio si tylko
medium, bo o ile komiks polityczny w tradycyjnej prasie jest do stonowany (a poza tym
wystpuje rzadko), tak w sieci znalaz dla siebie miejsce, a autocenzura autorw jest znacznie
mniejsza. Internetowym komiksem politycznym, ktry szybko zdoby sobie uznanie
czytelnikw jest serial Chomiksy zamieszczony na www. chomiks.com. Idea serii od razu
przywodzi na myl synne Polskie Zoo, bo podobnie jak w kabarecie Kryszaka, politykom
przyporzdkowane s zwierzta. Bracia Kaczyscy to dwa niepozornie chomiki, Jacek Kurski
bulterier, Roman Giertych jednooki chomik z wytrzeszczem, a Andrzej Lepper chomik
w kolorach ziemi. Sam komiks opiera si na uywaniu szablonw postaci, a zmieniaj si
158
Por. Ryszard Dbrowski, Autozdrada, Pozna 2006, s.50-51.
71
jedynie dialogi. Nie jest to nowatorska technika. Na podobnej zasadzie swj komiks
internetowy Get Your War On
159
zbudowa David Rees, a wrd Polakw Daniel Guzicki,
autor Farma Intelectual Life. Autor chomikw (ktry jednak pozostaje anonimowy), opiera
akcj komiksu na dialogach. Strona aktualizowana jest codziennie, wic rozmowy zwierzt s
komentarzami bierzcych wydarze politycznych, a poszczeglne odcinki zatytuowane tak,
e bez problemu moemy domyli si jego treci, na przykad Odcienk 256. Andrzej Lepper
opowiada, jak bi ludzi. Widzimy Andrzeja Leppera, ktry opowiada innemu chomikowi o
swoim postpowaniu:
Te mi nowo Fakt odkry
A pewnie, e tukem po ryjach, a co ?
od maego przygotowywaem si do
rzdzenia
I co, le wybraem? Taki Balcerowicz profesorek ma matur i co? Musi odej. 160
Chomiksy w szybkim czasie stay si prawdziwym wydarzeniem kulturowym w sieci. Strona

wzbogacia si o sklepik internetowy z koszulkami i kubkami, na ktrych widniej
komiksowe postaci, a wkrtce radio Tok FM nawizao wspprac z autorami Chomiksw,
przygotowujc wersj audio niektrych odcinkw. Mona miao powiedzie, e Chomiksy
ju zapisay si do klasyki komiksu internetowego.
O ile komiks internetowy chtnie komentuje polsk rzeczywisto polityczn czy
nasz obyczajowo, robi to celnie i dosadnie, to nie mona tego samego powiedzie o
klasycznym komiksie prasowym. Wydawcy, aby zaoszczdzi na rysownikach, lub nie
przywizujc uwagi do historyjek obrazkowych, wol drukowa znane serie zagraniczne.
Takie komiksy jak Garfield, Gilbert czy Calvin i Hobbes s zabawne, a przy tym neutralne,
wic nie wpywaj na wizerunek czasopisma. Poprawno polityczna i ostrono wydawcw
sprawia, e gazetowa satyra nie jest w Polsce zbyt dobrze rozpowszechniona i mamy do
czynienia jedynie z wskim gronem utalentowanych artystw, ktrzy chc komentowa to, co
dzieje si w Polsce. Jednym z najbardziej utalentowanych jest niewtpliwie Marek
Raczkowski, wyrniony przez Sawomira Mroka nagrod Fundacji Kultur Polskiej.
Przygody Stanisawa z odzi Raczkowskiego, publikowane na amach Przekroju oraz
zebrane w dwch tomikach celnie obnaaj charakter narodowy Polakw: obud,
zaciankowo, dulszczyzn, zawi i cwaniactwo. Bohaterami Raczkowskiego (na czele ze
159
Por. www.mnftiu.cc, komiks Reesa powsta jako spontaniczna reakcja na interwencj USA w Afganistanie.
Autor przy pomocy kilkunastu rysunkw urzdnikw przy biurku (w pozach ywcem wycity ze zdj
korporacyjnych uywanych w reklamach) przedstawi cyniczne rozmowy pracownikw rzdowej administracji.
160
www.chomiks.com/episode.php? Id= 256
72
Stanisawem) s proci ludzie (urzdnik, ucze, kibic, dresiarz) stajcy wobec absurdu
rzeczywistoci. Raczkowskie nie przywizuje wikszej uwagi do rysunkw, maksymalnie
upraszczajc swj styl. Cay urok jego komiksw tkwi w grze sownej i arcie sytuacyjnym,
czsto bardzo abstrakcyjnym.
Niestety, komiksy dotykajcy polskiej rzeczywistoci nie stanowi znaczcej grupy na
polskim rynku. Przewaaj dziea oderwane od rzeczywistoci, korzystajce z konwencji
fantastycznej. Te z kolei, ktre zajmuj si polityk czy sprawami spoecznymi, korzystaj z
konwencji satyrycznej lub undergroundowej i pokazuj Polsk w krzywym zwierciadle. Pora
uwiadomi sobie, e jako kraj tkwimy do gboko w tradycjach eskapizmu i satyry
161
pisa na amach drugiego numeru Zeszytw Komiksowych Konrad Grzegorzewicz. Autor

tekstu przeprowadzi nawet badania, ktra pokazuj rnice midzy komiksem polskim i
amerykaskim, gdzie ycie codzienne i amerykaska rzeczywisto portretowana jest chtnie.
Przypomnijmy: ponad 77% branych pod uwag polskich komiksw zawierao sceny gwatu i
przemocy, 51% stawiao na humor, za tylko 8,5% rezygnowao z obu tych rodkw. W
amerykaskiej antologii Expo 2000 te wartoci to odpowiednio, 38%, 39% i 41%
dodaje Grzegorzewicz. Wrd naszych twrcw prno szuka autorw, ktrzy na wzr
kolegw zza oceanu przedstawiliby w sposb realistyczny, powany i przemylany poruszali
problem nietolerancji, braku spoecznej akceptacji czy nawet typowego bildungsroman w
obrazkach. By moe wanie z powodu polscy autorzy, a idc za tym komiks w Polsce
nadal nie jest postrzegany jako dojrzae medium. Jednak moe to ulec zmianie za spraw
graphic novel, ktra coraz czciej dociera do Polski i promuje now jako w sztuce
obrazkowej.
161
Konrad Grzegorzewicz, Pan Zdzisio w kosmosie, czyli skd si bior polskie komiksy, [w:],Zeszyty
komiksowe, nr 2. (Polska rzeczywisto) w (polskich) komiksach, Warszawa 2004
73
III. Komiks XXI wieku: zrzucanie etykiety kiczu i powrt do korzeni
1. Wstp
Kiedy jesieni 2004 roku na amach Indy Magazine
162
Art Spiegelman zdradza
kulisy powstania albumu o tragedii z 11 wrzenia pt. In The Shadow of No Towers, przyzna,
e komiks wyjtkowo nadaje si do przedstawiania tego wydarzenia. Na oczach caego
wiata amerykaska tosamo i amerykaska kultura doznay druzgoczcego ciosu. A
komiks jest w kocu jednym z elementw, ktre amerykask tosamo okrelaj, a take
tym medium (jeli nie jedynym), dziki ktremu biedni, czsto niepimienni lub nie znajcy
angielskiego emigranci mogli komunikowa si z rzeczywistoci. Tym samym powoli
stawali si czci spoeczestwa. Zreszt pierwsze amerykaskie komiksy prasowe narodziy
si wanie w nowym Jorku, nieopodal Ground Zero.
I chocia w powszechnym mniemaniu komiks stanowi symbol amerykaskiej kultury,
w rzeczywistoci pozostaje na jej marginesie, a opinia o nim wrd przecitnych
Amerykanw nie rni si od opinii przecitnych Polakw (komiks to trywialne historie o
superbohaterach). Konrad Grzegorzewicz na amach Zeszytw Komiksowych pisze:
Od 20-30 lat komiksy nie odrywaj powaniejszej roli w kulturze popularnej USA. Marvel i
DC, stanowice od wielu lat trzon rynku praktycznie nie sprzedaj komiksw poprzez kioski z
pras niemal ich caa dystrybucja odbywa si za porednictwem specjalistycznych ksigar,
obsugujcych przede wszystkim wsk publiczno fanowsk. 163
Zmiany w strategii marketingowej wielkich wydawnictw komiksowych nastpiy w latach

siedemdziesitych, kiedy amerykaski przemys komiksowy zdecydowa si na tzw.
marketing bezporedni (direct marketing) i dystrybucj przygd o superbohaterach jedynie do
specjalistycznych sklepw. Obniao to koszty i zwikszao sprzeda, ale na dusz met
okazao si zgubne. Komiks zosta zepchnity do kulturowego getta, a z czasem taktyka
marketingu bezporedniego (chocia wane byy rwnie czynniki ekonomiczne w caym
amerykaskim spoeczestwie) doprowadzia przemys komiksowy do potnego kryzysu. W
1996 roku wydawnictwo Marvel znalazo si na skraju bankructwa, a wczeniej prosperowao
tak dobrze, e w latem 1991 wprowadzio swoje akcje na Nowojorsk Gied Papierw
162
Por. artyku Arta Spiegelmana, Ephemera vs. the Apocalypse, na

http://64.23.98.142/indy/autumn_2004/spiegelman_ephemera/index.html
163
Konrad Grzegorzewicz, Opinie o komiksie, Zeszyty komiksowe, nr 3, 2005
74
Wartociowych. 164 Bradford W. Wright, autor Comic book nation upatruje przyczyn kryzysu
w wielu czynnikach. Jednym z nich jest transformacja kultury popularnej po rozpadzie ZSRR
i kocu zimnej wojny, drugim z kolei przewaga innych mediw rozrywkowych, takich jak
gry video i gry komputerowe, nad komiksem. Dla konsumentw wszechobecnej rozrywki,
komiks przesta by cool, a przemys komiksowy coraz wicej zyskw czerpa z licencji ( np.
dla filmw czy gier) ni z samych komiksw.
W tym samym czasie, kiedy popularny komiks amerykaski zepchnity zosta do
kulturowej niszy (i si rzeczy stawa si coraz mniej popularny), nastpio zjawisko
dywersyfikacji rynku. Od lat 80 i narodzin magazynu Raw coraz czciej powstaway
komiksy, ktre ze wzgldu na powan tre i wyrafinowana form, raczej nie pasoway do
superbohaterskiego stereotypu. Trafiajc do specjalistycznego sklepu nie mogy liczy na
sukces, a w ksigarniach nie wiadomo byo, jak je zaklasyfikowa. Z czasem zaczto je
okrela jako graphic novels, aby podkreli, e s to zwarte, pojedyncze wydawnictwa, a nie
zeszytowe serie.
W systemie klasyfikacji BISAC (Book Industry System Advisory Comitee) stosowanym przez
wielu amerykaskich ksigarzy przy segregowaniu nadchodzcych nowoci powoli pojawiy si
miejsca na komiksy, lecz jak dotd byy one porozrzucane po rnych kategoriach gwnych
takich jak fikcja albo humor, a czsto mona byo je znale wymieszane z ksikami SF
165
oraz systemami RPG.
W 2003 roku w ramach BISAC ustanowiono now kategori Comics/Graphic Novels. Ale ju
wiele lat wczeniej graphic novel dla ich twrcw i czytelnikw nie byy jedynie kategori
ksigarsk, ale pewnego rodzaju odmian komiksu, wprowadzajc do historii obrazkowych
zupenie now jako artystyczn. Niektrzy krytycy zaczli okrela graphic novel jako
osobny gatunek sztuki.
164
Por. Bradford W.Wright, Comic book nation. The transformation of youth culture in America, Baltiomore &
London 2001, s.254 281.
165
Wypowied Konrada Grzegorzewicz, krytyka komiksowego. Wypowied uzyskana bezporednio od autora.
75
2. Historia i definicja graphic novel
Spory, czy graphic novel jest odrbnym gatunkiem artystycznym, czy tylko chwytem
marketingowym lub zabiegiem z zakresu public relations trwaj od momentu powstania
samego terminu, ktry, bd co bd posiada ju kilkudziesicioletni histori. Cho wczesne
realizacje powieci graficznej powstay ju w latach 30 XX wieku, a terminu po raz pierwszy
uy w 1964 roku Richard Kyle, 166 to powszechnie za ojca graphic novel uznaje si Willa
Eisnera. Eisner, majc ju na koncie spory dorobek w dziedzinie komiksu, postanowi
stworzy dzieo odbiegajce od komiksw humorystycznych i sensacyjnych, jakimi rwnie
si zajmowa. Tak powsta A Contract with God, historia traktujca o codziennym yciu w
ydowskich dzielnicach USA. Mona znale w nim obraz wczesnego spoeczestwa, a
take rozwaania na tematy teologiczne. W 1978 roku, kiedy ukaza si album, byo to co
niespotykanego, poniewa historie w obrazkach zazwyczaj operoway konwencj
fantastyczn lub detektywistyczn. Zastanawiajca jest anegdota, w ktrej Eisner wspomina
swoje poszukiwania odpowiedniego wydawcy dla A contract With God.
Zadzwoniem do prezesa Bantam Books w Nowym Jorku. Widziaem, e zna moje dokonania z
The Spirit. Wtedy to by bardzo zajty go, ktry nie mia za wiele czasu, eby z tob
rozmawia. Zadzwoniem wic do niego i powiedziaem: Mam co, co chciabym Ci pokaza.
Co, co jak sdz, jest bardzo interesujce On powiedzia: Dobra, w porzdku, ale co to jest?
Wtedy may czowieczek wyskoczy mi z gowy i krzykn: Na Boga, gupcze, nie mw mu, e
to jest komiks, bo odoy suchawk. Wic powiedziaem: To jest powie graficzna (graphic
novel). Wtedy on odpar: Wspaniale! To brzmi interesujco. Wpadnij do mnie. Przyniosem
mu swoj histori, popatrzy na ni, a potem popatrzy na mnie przez swoje okulary do czytania
i stwierdzi: To jest komiks, poka to mniejszemu wydawcy 167 .
Jak wida, u samego rda konstruowania definicji, graphic novel odcina si od komiksu.
Nie od komiksu rozumianego jako graficzna forma komunikowania si, ale od caej tzw.
kultury komiksowej. Powstanie nowego terminu miao za zadanie zerwa z negatywnymi
skojarzeniami i ujemnym wartociowaniem historii obrazkowych. Jzykowy zabieg Eisnera z
jednej strony moemy odczyta jako form terminologicznej manipulacji. Z drugiej, ten
wybitny artysta poprzez oparcie si na nowym terminie, chcia, aby odbiorca jego dziea
przesta je wartociowa tylko i wycznie ze wzgldu na form. Krytycy komiksu, a take
sami artyci wielokrotnie podkrelaj, e komiks jest jedyn dziedzin sztuki, gdzie forma
166
Por. definicj graphic novel zamieszczon na Wikipedii, http://en.wikipedia.org/wiki/Graphic_novel

Wystpienie Willa Eisnera podczas konferencji naukowej o komiksie i powieci graficznej na Uniwersity of
Florida w 2002 roku roku. Zapis tego wystpienia opublikowano w magazynie Image&Text (wiosna 2004),
rdo:http://www.english.ufl.edu/imagetext/archives/volume1/issue1/eisner
167
76
nieomal automatycznie utosamiana jest z treci. Niestety, z treci infantyln. Scott
McCloud, amerykaski twrca i krytyk komiksu w swojej osobliwej pracy naukowej
napisanej w formie historii obrazkowej Understanding comics podkrela, e ten bd
percepcyjny jest podstawowym bdem popenianym przez wikszo odbiorcw , ktrzy na
co dzie maj z komiksem niewiele do czynienia. Pierwszym krokiem w naszych staraniach
zrozumienia [komiksu] powinno by cakowite oczyszczenie naszych umysw ze wszystkich
z gry przyjtych pogldw na jego temat. Dopiero gdy zaczniemy wszystko od zera,
bdziemy mogli odkry cae bogactwo moliwoci, jakie komiks oferuje 168 pisze
McCloud. eby jeszcze lepiej podkreli to rozrnienie, uywa metafory dzbana i pynu.
Komiks jest zatem rodzajem medium, form, naczyniem na tre i to wanie tre
decyduje o tym, czy dane obrazkowe dzieo moemy zaliczy do graphic novel czy
tradycyjnych komiksw. Takiego zdania jest
Jessica Abel, autorka gonej powieci
graficznej La perdida oraz wykadowczyni na nowojorskiej School of Visual Arts. W krtkim

komiksie przedstawionym poniej, odwouje si do metafory dzbana pokazanej u McClouda.
Wedug Abel powie graficzna to termin oznaczajcy jednoczenie form publikacji (duga,
pojedyncza historia) oraz jej jako (powane opowieci dla dojrzaego czytelnika). Jednak
tak lakoniczne rozrnienie nie wystarczy, aby mc mwi o osobnym gatunku.
168
Scott McCloud, Understanding comics, Northampton 1993, s.199.
77
78
Eddie Campbell, scenarzysta, rysownik i krytyk komiksu rozumie termin graphic novel
zupenie inaczej ni Jessica Abel i uywa go jako wyrazu oznaczajcego przede wszystkim
ruch artystyczny. Std te autor From Hell swoje tezy na temat roli powieci graficznej
zebra w manifecie opublikowanym po raz pierwszy na amach The Comics Journal w
2004 roku, a potem udostpnianym na amach wielu innych magazynw i pism
internetowych. Campbell pisze, e zadaniem twrcw powieci graficznych jest zerwanie
zakltego krgu spoecznego postrzegania historii obrazkowych. Jego zdaniem komiks nie
bdzie traktowany powanie, dopki jego twrcy bd musieli stale trwa w poczuciu
niszoci wobec innych sztuk. Jednak ten stan bdzie utrzymywa si nadal, jeli twrcy
historii obrazkowych nie wykorzystaj tego medium do przedstawiania bardziej ambitnych i
gbokich historii. Tak dugo jak bdziemy tkwi w bdnym kole kulturowego zaenowania
(sic!) nie jestemy w stanie unikn nagwkw ( prasowych przyp.mj) w rodzaju POW!
BAM! KOMIKS DORASTA i caej listy gupot, na ktre cigle i cigle si natykamy 169
pisze z rozgoryczeniem Campbell. Wyjcie z owego kulturowego zaenowania moliwe jest,
zdaniem autora manifestu wanie dziki stworzeniu nowego terminu i
kilku innym
czynnikom. Pierwszy z nich to uwiadomienie twrcom powieci graficznych, e ich miejsce

znajduje si wrd innych artystw, a ich dziea mog sta na pkach z dzieami Austera,
Dostojewskiego czy Kafki. Drugi czynnik to uwiadomienie odbiorcom, e (co podkrela
rwnie McCloud 170 ) komiks jest zupenie penoprawnym i rwnorzdnym wzgldem innych
sztuk medium, cho z pewnoci medium synkretycznym. Jednak nie jest to powd, aby
uwaa go lekceway i uwaa za medium uomne w stosunku do filmu, teatru czy
literatury. Trzeci czynnik i bodaje najwaniejszy -
to zmiana tematyki historii
obrazkowych. Campbell zalicza do graphic novel, te historie, ktre opisuj zoono ludzkiej
egzystencji (wcznie z tematyk autobiograficzn), uciekaj od schematw i klisz,
odpowiedzialnych za to, e komiks traktowany by jako podgatunek fantastyki. Biorc pod
uwag powszechno motyww i postaci fantastycznych w popularnych komiksw, takie
utosamienie nie byo pozbawione podstaw.
Powie graficzna byaby zatem zdaniem Campbell specyficzn, wysz form
historyjek obrazkowych (tak jak dla powieci popularnej wysz form s powieci choby
169
Eddie Campbell, Eddie Campbell's (Revised) Graphic Novel Manifesto,

www.graphicnovelreview.com/issue1/campbell_interview.php,
170
Por. Scott McCloud, Understanding comics, Northampton 1993, McCloud zwraca uwag na to, e negtywne
ocenianie komiksu jako medium bierze si std, e komiks postrzegany jest jako gatunek, ktry korzysta z
dorobku innych gatunkw lub jest uomn odmian ktrego z nich.
Tak dugo jak bdziemy patrze na komiks jako rodzaj pisarstwa lub styl sztuki graficznej, taka postawa nigdy
nie zniknie (Scott McCloud, Understanding comics, Northampton 1993 s.151).
79
Manna), ale nie osobnym gatunkiem. Std Campbell zastrzega, e termin graphic novel nie
powinien by uywany w odniesieniu do formatu publikacji czy jego objtoci, co jest
sprzeczne ze zdaniem Abel.
Wraz z popularnoci terminu graphic novel wrd czci krytykw komiksowych
powrcia tendencja (cho sam Campbell twierdzi, e to racy bd) do rozszerzania
definicji komiksu i szukania jego korzeni nie w dziewitnastowiecznych rysunkach
prasowych, ale w caym dziedzictwie narracji obrazkowej ( jak nazywaj to amerykanie
sequential art). Wedug tego sposobu postrzegania komiksu, sztuka ta nie byaby
najmodszym, troch nieakceptowan przez inne media form, lecz wrcz przeciwnie
stanowiaby jeden z etapw ewolucji najstarszego sposobu ludzkiej komunikacji, komunikacji
za pomoc zestawionych ze sob obrazw. Przedstawicielem tego typu sposobu mylenia o
komiksie jest Scott McCloud, ktry w Understanding comis pokazuje pokrewiestwo midzy
sztuk
Inkw,
egipskimi
hierogliafami,
obrazkow
sztuk
redniowiecza,
dziwitnastowieczn karykatur i w kocu wspczesnym komiksem. Krytyk idzie o krok

dalej i wysuwa tez, e porozumiewanie si za pomoc obrazw jest dla czowieka bardziej
naturalne ni porozumiewanie si za pomoc zbioru abstrakcyjnych znakw, jakim jest
alfabet 171 . McCloud twierdzi, e wiat kultury obrazu i kultury tekstu przez wiele wiekw
wspgray ze sob w harmonii, a ich drogi rozeszy si mniej wicej w okresie
redniowiecza. Nie prbujc rozwaa tej teorii i spiera si z jej zasadnoci lub
nietrafnoci, warto podkreli sam ide szukania dziedzictwa komiksowego i sigania do
pocztkw cywilizacji. Prba nobilitacji komiksu czy graphic novel nie odbywa si zatem
jedynie przez definiowanie na nowo wspczesnych opowieci obrazkowych, wytyczanie im
nowej pozycji w kulturze, ale take dziki rewizji historii komiksu i jego korzeni.
A co na temat pojcia graphic novel twierdz polscy krytycy komiksowi? Witold
Tkaczyk, wydawca komiksw oraz redaktor nieistniejcego ju (cho swego czasu
najbardziej prnego) magazynu AQQ naley do grona publicystw, ktrzy uwaaj za
zasadne wprowadzenie tego terminu:
Myl, e jest to pewnego rodzaju specyfikacja, bo mamy rnego rodzaju komiksy, a w Polsce ta
terminologia jest w dalszym cigu uboga. W przypadku powieci graficznej moemy okreli, czym
jest dana publikacja, bo po tym terminie moemy spodziewa si jakiej wikszej caoci, ktra
bardziej opiera si na przekazie literackim i jest ciekawie zilustrowana graficznie. Natomiast przy
171
Por. Scott McCloud, Show and tell [w:] Understanding comics, Northampton 1993, s.138-150.
80
pojciu komiks moemy rnych rzeczy si spodziewa: od humoresek po komiksy
undergroundowe. 172
Tkaczyk dostrzega zabieg retoryczny, jaki towarzyszy powstaniu tego pojcia oraz jego
zwizek z kultur medialn, ale nie jest to dla niego powd, aby termin graphic novel nie
mg by uywany przez krytykw komiksowych:
Twrcy [powieci graficznej] uywaj jzyka komiksu to jest ewidentne natomiast termin sugeruje
co, co reprezentuje wysze wartoci literackie, a take artystyczne. Termin powie graficzna
sugeruje jednak odwoanie si do sztuki, a komiks sugeruje kicz, jak pasko. Tak si utaro i
trudno bdzie to zmieni.[...] Powie graficzna byaby dla mnie pewnym rodzajem komiksu, form
dusz, bardziej dopracowan literacko, ktra nie opiera si li tylko o schematy komiksowe, wiat
czarno-biay i wyrazisty. W powieci graficznej jednak rysownik stara si bardziej
eksperymentowa. 173
Jednak Tkaczyk w swojej wypowiedzi wyjania, e termin powie graficzna co

sugeruje, a nie definiuje czy okrela. Pojcie to odnosi si zatem do ludzkich zdolnoci
asocjacyjnych, a nie do wymiernych kategorii. Z tego te powodu cae zamieszanie wok
nowego terminu w komiksologii krytykuje Micha Baejczyk krytyk i redaktor magazynu
Zeszyty Komiksowe. Gwnie za to, e zamiast stara si niszczy negatywne wyobraanie
i kulturowy ostracyzm komiksu, krytycy tworz nowy termin, ktry komplikuje odbiorcy
postrzeganie historii obrazkowych, podzielonych
na komiksy i powieci graficzne. Dla
Baejczyka jest to zwyky zabieg marketingowy, ktry na dusz met nie przysporzy
korzyci ani twrcom historii obrazkowych, ani ich czytelnikom:
Z jednej strony jego zapoyczone z wyszych sztuk brzmienie [brzmienie wyrazu graphic
nove] sprawia, e odbiorcy sigaj po twrczo, ktra w przeciwnym wypadku by ich nie
zainteresowaa, z czego naley si tylko cieszy. Jest to rwnie zgrabny skrt mylowy,
pozwalajcy dowartociowa dobre komiksy, a zatem przyczyniajcy si do zmniejszenia
dystansu midzy historyjkami obrazkowymi a Sztuk. Z drugiej strony, jednolite pod
wzgldem formalnym medium zostaje tym sposobem rozerwane na dwa podgatunki, ktre w
powszechnej wiadomoci czy bardzo niewiele. [...] Wydaje si zatem, e istniejce od
pocztku napicie midzy komiksem a powieci graficzn wcale z czasem nie traci na
intensywnoci. Komiks pozosta w wiecie historyjek dla dzieci i modziey, podczas gdy
powie graficzna trafia na profesorskie pki. Trudno powiedzie, czy jest to zgodne z
intencjami twrcw tego pojcia. Jeli spodziewali si oni, e przyda ono powagi caemu
gatunkowi, to srodze si zawiedli. Zabieg z gatunku public relations, nawet bardzo sprytny, nie
moe bowiem odczyni dziesicioleci banalizacji i uprzedze. 174
172
Rozmowa z Witoldem Tkaczykiem przeprowadzony na potrzeby niniejszej pracy 22 lutego 2006 w

Poznaniu.
173
Ibidem
174
Wypowied Michaa Baejczyka sporzdzona specjalnie na prob autora, wysana e-mailem dnia 10
kwietnia 2006 roku.
81
Dla Baejczyka funkcjonowanie terminu graphic novel jest stanem porednim przed pen
nobilitacj komiksu, swoistym terminem zastpczym, zrcznym wytrychem pojciowym, po
ktrym powinna nastpi pogbiona refleksja nad funkcjonowaniem komiksu w kulturze.
Refleksja ta powinna si jednak obywa na podstawie gbokiej analizy i przepracowania
wasnego sposobu mylenia o komiksie, a nie przy pomocy zasania si now terminologi:
Komiks wspina si ku uznaniu rodowisk opiniotwrczych z wyjtkowym mozoem, ale
nieprzerwanie, ju od duszego czasu. Nic nie wskazuje na to, eby proces ten mia ulec
odwrceniu, za powie graficzna staa si w pewnym sensie przyczkiem, ktrego zdobycie
w pocztkowej fazie warunkuje ostateczny sukces. Mona ju dzi chyba odtrbi te czciowe
175
zwycistwo i skupi si na czyszczeniu broni przed kolejnymi starciami.
Tymczasem
pomimo
caej
debaty
teoretykw
termin
funkcjonuje
obiegu
krytycznoliterackim i naukowym, cho do koca trudno go zdefiniowa. W przypadku

graphic novel proces budowani siatki poj, definicji czy skojarze wok terminu przebiega
od praktyki do teorii. Najpierw powsta termin, a teoria wok niego narosa dopiero w
procesie wtrnym. I jeli nawet pojcie graphic novel miaoby sta si nie nowym gatunkiem,
ale tylko i wycznie pewnym wskazaniem na jako danych realizacji komiksowych, to
jednak mona wyrni albumy, ktre, w powszechnym mniemaniu, z komiksem maj
niewiele wsplnego. Termin powie graficzna nie wywoa jeszcze adnej powaniejszej
dyskusji w oglnopolskich mediach czy te pismach powiconych stricte komiksowi. Jest to
prawdopodobnie spowodowane zbyt znikomym udziaem komiksu w polskiej kulturze, ale
take nik iloci tekstw naukowych powiconych sztuce obrazkowej czy w kocu
niemal zupenym brakiem rodowiska krytycznoliterackiego zajmujcego si komiksem
(jedyny krytyczny magazyn to ukazujce si kilka razy w roku Zeszyty Komiksowe).
Niemniej recenzenci komiksowi coraz czciej, (cho nadal ostronie) w swoich tekstach
uywaj tego pojcia. By, tak jak chciaby tego Baejczyk, wprowadzenie do jzyka
pierwszym krokiem do dyskusji nad moliwociami komiksu oraz jego rol w polskiej
kulturze, a przynajmniej
175
Ibidem
82
3. Powieci graficzne w Polsce
Pierwsze wiadomoci o powieci graficznej pojawiy si wraz z polsk edycj Maus.
Piotr Rypson opisujc na amach Przekroju album Spiegelmana ujmowa jeszcze termin w
nawias, aby zdystansowa si do pojcia i podkreli, e jest to sowo, nowe, niespotykane i
w pewien sposb szczeglne. 176 Polska prasa opiniotwrcza od czasu boomu komiksowego w
2000 roku przynajmniej kilka razy w roku raczya czytelnikw artykuami, ktre mwic
nieco obcesowo wywaay otwarte drzwi i niezmiernie dziwiy si nad tym, e komiks jest
sztuk z prawdziwego zdarzenia. To wanie przeciwko takim publikacjom prasowym gono
wystpowa Eddie Campbell w swoim manifecie. Co ciekawe, z biegiem lat poziom tekstw
i wiadomoci autorw wcale nie wzrasta. wiadczy to rwnie o tym, e i sami dziennikarze
najwidoczniej s przekonani o nikej wiedzy swoich czytelnikw na temat sztuki obrazkowej.
Porwnajmy leady dwch artykuw z Newsweek Polska:
1.Artyci komiksowi doczaj do twrcw powanej literatury podejmujc takie tematy, jak rasizm,
177
czystki etniczne czy wojna.
2. Chcesz si czego dowiedzie o wojnie, terroryzmie, zmianach obyczajowych itp. wanych
sprawach? Czytaj komiksy. 178
Czy to nie zadziwiajce, e komiks podejmuje tym podobne wane sprawy,

a jego moliwoci artystyczne dorwnuj innym formom plastycznym, literaturze czy
sztukom teatralnym? W dodatku trzeba odkrywa to na nowo przez dziesitki lat, chocia
komiks wcza si do dyskursu spoecznego ju w latach 60-tych. Pomijajc odkrywczo
takich publikacji przypominajcych podr Kolumba w niedostpne getto kultury, to wanie
przedruki z prasy zachodniej najwyraniej mwiy o graphic novel i ich twrcach. Gwnym
bohaterem tekstw by oczywicie Art Spiegelman, ale tu obok pojawiali si tacy nieznani w
naszym kraju i nie tumaczenie na jzyk polski twrcy jak Daniel Clowes, Chris Ware czy Joe
Sacco. Nikt z publicystw nie zdoby si nawet na prb utworzenia definicji tego pojcia,
cho materiaw, ktre mogyby posuy za przykad, pojawiao si coraz wicej.
176
Piotr Rypson, Mysz zdobywa Pulitzera, Przekrj, 8 kwietnia 2001 (nr 14/2911)
Babak Dehghanpisheh, Nie tylko dla dzieci, Newsweek Polska, 14 padziernika 2001
178
Rana Foroohar, Kamil miakowski, wiat jak z obrazka, Newsweek Polska, 11 wrzenia 2005.
177
83
a) Europejskie graphic novels
Prosta, ale gboka opowie, pena ycia i spokojnego dynamizmu codziennoci,
uzupeniona jest czarno-biaym rysunkiem, wykonanym tuszem, niewidowiskowym, ale silnie
przemawiajcym do czytelnika i doskonale pasujcym do narracji, podkrelajcym emocje i
komunikujcym uczucia 179 pisze o Niebieskich pigukach Micha Baejczyk na swojej
stronie internetowej powiconej komiksowi. Krytyk w kilku zdaniach wycign esencj z
powieci graficznej Frederika Peetersa, ktrej polska edycja pojawia si w 2003 roku. 180
Media od razu porwnay j do Maus Arta Spiegelmana, cho komiks ani pod wzgldem
formy, ani treci go nie przypomina, a analogia ta zostaa wysunita ze wzgldu na jako
artystyczn
obydwu
dzie
rang
podejmowanego
przez
Szwajcara
tematu.181
Autobiograficzna historia o yciu autora z partnerk noszc w sobie wirusa HIV powstawaa
w do szczeglnych warunkach, o czym opowiada Peeters w jednym z wywiadw:
Nic nie byo wczeniej napisane i prawie nic nie szkicowaem. Zaoyem nawet sobie, eby nic
nie poprawia a posteriori. Wziem zwyczajny papier ksero i zamieniem si w kserokopiark
(powolniejsz, oczywicie). Musiaem zaakceptowa to, e niektre zdania i rysunki bd
sabsze, ni reszta, gdy byo to czci mojego podejcia: sprawi, eby ycie popyno spod
pira w jak najbardziej niekontrolowany sposb, akceptujc jego wahania, zakrty, wyboje i
niedoskonaoci. Na pocztku nie wiedziaem, od czego zacz i dlatego ksika zaczyna si od
abstrakcyjnych obrazw komrek albo galaktyk, jak wolisz. 182
W przeciwiestwie do komiksw akcji traktujcych o wyczynach nadludzi i ich

fantastycznych przygodach, album Peetersa zanurzony jest w rzeczywistoci i to bardzo
gboko. Wyjtkowo szczerze, posuwajc si momentami do ekshibicjonizmu, po kolei i ze
wszystkimi szczegami przedstawia histori swojego zwizku z Catie. Sytuacja jest o tyle
skomplikowana, e dziewczyna nie do, e sama z trudem znosi chorob, to jeszcze jej synek
jest rwnie seropozytywny. Jednak autor (zarazem gwny bohater i
narrator) nie ma
zamiaru si poddawa i postanawia walczy o swoj mio do kobiety, pomimo

wiadomoci, e ta mio nie bdzie prosta, a obok czuoci, bliskoci oraz gbokiego
uczucia, czai si miertelnie zagroenie i zwtpienie w sam sens walki z chorob. Dla
Peetersa mio do Catie jest prawdziwym wyzwaniem i uczuciem, ktre radykalnie zmienia
179
Biografia Frederika Peetersa www.zeszytykomiksowe.org /strona.php?strona=peeters

Frederik Peeters, Niebieskie piguki. Krakw 2003, tum. Wojciech Nowicki
181
Blisko te temu dzieu do Mausa, porusza bowiem bardzo powany temat pisze na amach Gosu
Wielkopolskiego Witold Tkaczyk. Por. Witold Tkaczyk, Kocha z HIV-em
182
Micha Baejczyk, Wywiad z Frederikiem Peetersem,
www.zeszytykomiksowe.org /strona.php?strona=peeters_wywiad
180
84
jego ycie: ycie zakompleksionego, zamknitego w sobie modego mczyzny, nie
mogcego znale sobie celu. Boe wydaje mi si, jakbym na nowo zaczyna ycie... albo
jakby si ono nieodwracalnie zmienio... nie wiem 183 mwi Peeters w chwili kiedy
dowiaduje si od Catie, e jest nosicielk HIV. Od tego moment partnerzy nie maj ju przed
sob adnych tajemnic. Peeters w Niebieskich pigukach udowadnia, e obrazkowa narracja
idealnie nadaje si do opisywania codziennoci, intymnych momentw czy stanw
wewntrznych. Komiks nie jest dla niego tylko zbiorem kresek i dymkw z dialogami, ale
wyjtkow form komunikacji, gdzie mona subtelniej wyrazi to, czego sowa nie s w
stanie udwign lub doprowadz do takiej konkretyzacji, e sens przekazu stanie si
banalny.
A Peeters dziki swojej lekkiej, swobodnej, ale bardzo dynamicznej kresce chce za
wszelk cen unika domknitego, jednoznacznego komunikatu. Prowadzi te specyficzn
obrazkow narracj skupion na detalach: uciski rk, kadr z ponc zapalniczk, czy
zamiowanie do zawieszaniu wzroku na pozornie nic nie mwicych scenach. Autor lubi
posugiwa si przenoni, ale take surrealistycznymi motywami. Wtedy, kiedy konwencja
realistyczna nie wystarcza, a nasza rzeczywisto za bardzo wizi jego wyobrani, Peeters
przenosi czytelnika do surrealistycznych scen ukazujcych stany emocjonalne, napicie czy
sprzeczno uczu. Paskie szanse zakaenie si AIDS s rwnie wielkie jak to, e spotka
pan biaego nosoroca pod drzwiami mojego gabinetu 184 mwi do gwnego bohatera
lekarz, po czym widzimy nosoroca stojcego w gabinecie i kroczcego za Peetersem.
Ostatecznie jednak nosoroec i Peeters nie maj okazji spojrze sobie w oczy. Peetersa
interesuje w komiksie przede wszystkim moliwo ukazywania (wanie ukazywania, a nie
wyraania w sowach) skomplikowanych stanw emocjonalnych czowieka i jego uczu.
Tworzc napicie midzy sowem a obrazem, autor ma moliwo dobierania odpowiednich
proporcji midzy nimi, aby przedstawi dan sytuacj. Co wicej, komunikacja przy pomocy
obrazw wprowadza sporo niejednoznacznoci, buduje nastrj i odwouje si do uczu
czytelnika nie zmuszajc go do okrelania wszystkiego sowami. Pokrywa si to ze sowami
samego Peetersa, ktry w rozmowie z Baejczykiem wyrazi nadziej, e komiks [..] stanie
183
184
Frederik Peeters, Niebieskie piguki. Krakw 2003, tum. Wojciech Nowicki s.35.
Frederik Peeters, Niebieskie piguki. Krakw 2003, tum. Wojciech Nowicki s.119
85
si nowym rodzajem pisma, dostosowanym do naszego wiata i bezporednio rozbudzajcym
wraliwo ludzi. 185
Te same rozwizania graficzne i kompozycyjne Peeters zastosowa w swojej drugiej
powieci graficznej Lupus, ktra opowiada zupenie inn histori:
Po wydaniu tego komiksu [Niebieskich piguek] cigle syszaem od dziennikarzy i znajomych:
Tak, to straszna choroba, to takie smutne. Ale co za wielka mio! Jaka wyjtkowa para!
Miaem do bycia pod lup. Nabraem ochoty, eby pomyszkowa w yciu innych ludzi i
wiecie, ktry z moim yciem ma niewiele wsplnego. Byem zmczony te t swoj
pozytywnoci, poczuem potrzeb zagbienia si w mroczny i ponury wiat. Zaczem seri
czterech komiksw opowiadajcych, jak modych chopak Lupus zmienia si w mczyzn. To
zapis jego podry przez ycie. W kolejnych tomach bdzie dojrzewa, uczy si, jak pozbywa
si maski, ktr zaoy, bo si wstydzi i ba siebie. Lupus i jego przyjaciel Tony
odzwierciedlaj dwa oblicza tej samej osoby. Ich cechy odnajdziemy w kadym z nas . W
jednych jest wicej z Tonyego. Lubi si przechwala, stwarza pozory, s chwiejni
emocjonalnie, a zarazem beztroscy. W innych jest wicej z Lupusa. S zamknici w sobie,
186
spokojni i rozmarzeni. To kwestia proporcji.
Peeters wypracowa sobie sposb obrazkowej narracji, ktry cho polskim czytelnikom
moe wydawa si oryginalny i niespotykany jest cech charakterystyczn europejskich
autorw modszego pokolenia, ktrzy zamiast opowiada schematyczne historie, zaduone w
kulturze pop, wol dzieli si z odbiorc swoimi obawami, refleksjami, a take wasnymi
dowiadczeniami. Niebieskie piguki Peetersa zawitay do Polski pierwsze i mona bez
wtpienia traktowa je jako reprezentatywne dla europejskiej powieci graficznej. To samo
mona powiedzie o Persepolis 187 Marjane Satrapi autobiograficznej historii o dorastaniu w
Iranie podczas rewolucji islamskiej. Dzieo Satrapi, cho wykonane zupenie inn (bardziej
oszczdn) kresk od kreski Niebieskich piguek z rwnie intensywnie i ze szczegami
pokazuje swoje ycie codzienne i nie waha si dotyka najbardziej prywatnych spraw.
Persepolis jest o tyle wan histori, e przeamuje utarte wyobraenia przecitnego
europejczyka na temat Iranu i wiata islamu, zrywa z dualistycznych podziaem na o za i
cywilizowany Zachd. Od chwili kiedy przyjechaam do Francji w 1994 roku, cigle
opowiadaam swoim przyjacioom o moim yciu w Iranie. Ogldalimy jakie informacje w
telewizji o Iranie, ale one zupenie nie odzwierciedlay moich dowiadcze. Cigle musiaam
185
Micha Baejczyk, Wywiad z Frederikiem Peetersem,

www.zeszytykomiksowe.org/strona.php?strona=peeters_wywiad
186
187
Dojrzewanie w kosmosie. Z Frederikiem Peetersem rozmawia Dagny Kurdwanowska, Ozon, 4 maja 2005
Marjane Satrapi, Persepolis. Historia dziecistwa. Krakw 2006, tum. Wojciech Nowicki
86
mwi nie, to nie tak
188
opowiada Satrapi o powodach powstania Persepolis. Iranka
wiadomie wybraa dla swoich wspomnie formu powieci graficznej:

Ludzie zawsze pytaj mnie, dlaczego nie napisaa ksiki? Ale Persepolis ni wanie jest.
Dla mnie ksika to strony zebrane w co, co ma okadk. Powieci graficzne nie s tradycyjn
literatur, ale to nie znaczy, e s rzeczami drugiej klasy. Obrazy s sposobem pisania. Jeli
masz talent do pisania i do rysowania, szkoda decydowa si na jedno. Myl, e lepiej robi
obie te rzeczy. 189
Poza odkamywaniem uprzedze na temat wiata islamu, dzieo Satrapi odegrao rwnie
inn rol. Sukces Persepolis sprawi, e w Europie i USA czciej zaczto dostrzega
komiksowe autorki i poruszane przez nich tematy: prawa i problemy kobiet, tolerancj dla
innoci i patriarchalny porzdek. Dzi obok Satrapi wrd najbardziej uznanych autorek
komiksu jednym tchem wymienia si Jesicc Abel, Joulie Doucet, Debbie Dreschler.
Niestety, adna z artystek nie doczekaa si jeszcze polskich edycji swoich prac. Zdolne
polskie autorki, Endo czy Pola Dwurnik oraz duet Restecka & Sanecka nie maj jeszcze na
swoim koncie penometraowych albumw. Pola Dwurnik opublikowaa wprawdzie
niskonakadow wietlic 190 , ale byo to niszowe wydawnictwo opisujce rwnie niszowe
rodowisko galeri Raster. Lepiej radzi sobie Joanna Karpowicz wsppracujca zarwno z
Jerzym Szyakiem przy albumie Szminka czy Dagmara Matuszak ilustratorka wierszy Neila
Gaimana . Z kolei samodzielny album Karpowicz Jutro bdzie futro 191 trudno uzna za
powie graficzn, to raczej typowy komiks fantastyczny zbliony dla cyklu Blacksad.
Natomiast prno tu szuka gbszych treci poruszanych przez Doucet czy Satrapi.
Autorzy graphic novel s niezwykle wiadomi ram i schematw, jakim charakteryzuje
si gatunek komiksowy, dlatego te czsto narzucaj sobie bardzo okrelon, sztywn
konwencj i stylistyk. Cz z nich decyduje si na konsekwentn stylizacj plastyczn lub
odwoanie si do innych gatunkw w celu zaskoczenia i zmylenia czytelnika. Tak postpuje
na przykad Thomas Ott w swoim albumie Exit, 192 gdzie pod paszczykiem kryminalnych,
przesyconych okruciestwem historii prezentuje nieme komiksy o ludzkich sabociach. W
dodatku mroczne zauki ludzkiego umysu nakrelone zostay przy pomocy scrathboardingu
(wydrapywanie rysunku rylcem na biaej kartce pokrytej czarnym tuszem), co sprawia
wraenie ogldania starego, czarno biaego filmu z ekspresjonistycznym rodowodem. Inny,
188
www.patnheonbooks.com/satrapi/bio
Ibidem
190
Pola Dwurnik, wietlica. Warszawa 2003
191
Dagmara Matuszak, Jutro bdzie futro. Krakw 2005
192
Thomas Ott, Exit. Warszawa 2006, tum. Wojciech Gralczyk
189
87
niezwykle podny artysta (niemal 30 albumw w swoim dorobku) Joann Sfar tworzc Kota
Rabina 193 posuguje si konwencj bani. Stylistyka rysunkw przywodzi na myl albumy
dla dzieci, ale w rzeczywistoci Kot Rabina jest bani dla dorosych roztrzsajca
zagadnienia Talmudu i Tory, opowieci o dziedzictwie kultury rdziemnomorskiej,
przepeniona humanizmem i tolerancj. Otwarto i baniowo formy, a take niezwyke
proste, a jednoczenie gbokie dialogi
pozwoliy Sfarowi mwi o sprawach
uniwersalnych w przystpny sposb. Z tego te powodu zosta entuzjastycznie przyjty w

Polsce, a Przekrj uzna go za jeden z najlepszych komiksw wydanych w 2004 roku. 194
O ile Ott czy Sfar decyduj si na odwoania czy stylizacja, inni staraj si kreowa
prywatne wiaty zbudowane na wasnych zasadach i rzdzcych si wasn logik.
Doskonaym tego przykadem jest album Pixy
195
Maxa Andressona. Szwedzki autor tworzy
groteskow rzeczywisto, parodiujc zasady spoeczne pastwa dobrobytu. Ludzie kochaj

si w kombinezonach antykoncepcyjnych, hoduj pienidze, handluj czasem, a w dodatku
skadaj si z ciaa i mieszkaca tego ciaa podu, bdcego esencj istnienia. Pody
mog bez problemu podrowa do miejsca skd przybyy zawiatw. Pixy to zarazem
opowie o materializmie i pustce naszego wiata, jak i zakconej komunikacji oraz braku
wyszych wartoci. Ale Andersonn zamiast patetycznie nawraca, pokazuje te problemy
poprze spitrzenie absurdu. Szalony koncept scenariusza i wiata przedstawionego zosta
poparty odpowiedni szat graficzn. Karowate postaci, brudna, misista kreska i nasycenie
szczegw dajce wraenie chaosu to metody, ktrymi posuy si Andersson. Album
spotka si z entuzjazmem recenzentw i krytykw, rwnie wrd oglnopolskich mediw,
co mona traktowa jako znak, e krytycy znudzeni s tradycyjnym komiksem i czekaj na
powane, dojrzae artystycznie historie. Ciekawe jest, e ci sami znudzeni komiksowym
rynkiem krytycy niezmiernie rzadko posuguj si terminem powie graficzna w
recenzjach europejskich artystw, dobierajc jeszcze bardziej dwuznaczne pojcia ni
graphic novel Mateusz Szlachtycz, omawiajc inny skandynawski album, Deszcz
autorstwa Ville Ranta okrela go jako antykomiks
Ville Ranta, trzydziestoparoletni fiski rysownik i scenarzysta komiksowy, naley do pewnej
nieformalnej grupy autorw komiksu europejskiego. Mam tu na myli midzy innymi
szwajcarskiego twrc Frederika Peetersa ( w Polsce znany z Niebieskich piguek i
Lupusa), Francuza Joanna Sfara ( Kot Rabina), jak rwnie nie wydanego jeszcze w Polsce
Lewisa Trondheima ( notabene wsplnie z tym ostatnim Ranta stworzy swj najnowszy album
193
Joann Sfar, Kot Rabina, t.1, Bar Micwa. Krakw 2004, tum. Wojciech Nowicki
Szymon Holcman, Teraz polskie!, Przekrj, 19 grudnia 2004.
195
Max Andresson, Pixy, Warszawa 2005, tum. Wojciech Gralczyk
194
88
Celebritz). Wszyscy oni tworz rodzaj antykomiksw zwykle czarno-biae, rysowane
nieefektownie, jakby pospiesznie, rozedrgan, pen emocji kresk. Nie ma tu miejsca na
realistyczne popisy rysownicze, na efektowne zabawy perspektyw czy onomatopeiczne
boomy i trachy 196
Pomijajc ju to, e Kot Rabina jest komiksem kolorowym, a i Lewis Trondheim od koloru
nie stroni, Szlachtycz stosuje bardzo niefortunny i mylcy termin. aden z wymienionych
przez krytyka artystw w swoich pracach nie wystpuje przeciwko obrazkowemu medium,
nie tworzy na jego podstawie nowej formy czy te nie czy jej z inn. Owa
antykomiksowo odnosiaby si raczej do treci ich dzie, a nie do samej formy. Czarnobiaa i ekspresyjna kreska nie ma w sobie nic antykomiksowego. Jest to po prostu wybr
takiej a nie innej stylistyki. To raczej refleksyjne, obyczajowe historie, jakie prezentuj Sfar
czy Ranta, nie pokrywaj si ze stereotypowym wyobraaniem na temat komiksu. Termin
antykomiks wprowadza raczej czytelnika w bd i powoduje pojciowy chaos, zamiast co
wyjania.
196
Mateusz Szlachtycz, A deszcz pada i pada, Przekrj 9 stycznia 2006
89
b) Amerykanie sabo obecni
Si rzeczy musimy w niniejszej pracy powrci do Arta Spiegelmana, ktry
przyczyni si do rozwoju graphic novel nie tylko jako twrca Maus, ale rwnie jako
animator ycia artystycznego i osoba, wok ktrej skupili si modzi artyci. Niebagateln
rol odegraa tutaj rwnie ona Arta, Franoise Mouly. Jako dyrektor artystyczny New
Yorkera moga promowa zdolnych twrcw komiksu i da im szans rwnie jako
ilustratorzy, co medialnie pozwolio im zaistnie w szerszych krgach, a nie tylko w gronie
czytelnikw historyjek obrazkowych. Dzi wsppracownicy Spiegelmanw tacy jak Chris
Ware czy Charles Burns (oraz wielu innych) to artyci i twrcy powieci graficznych
wiatowej sawy. Niestety, ich sawa nie dotara do Polski, a pomimo ogromnego bogactwa
amerykaskiej powieci graficznej, do nas przenika zaledwie promil rnorodnych nurtw i
tendencji: zarwno od strony plastycznej, jak i fabularnej. Wypadaoby raczej wymieni,
czego na naszym rynku brakuje, ni opisywa t skromn liczb kilku albumw, ktre i tak
nie daj adnego spjnego obrazu wiata amerykaskiej powieci graficznej. Na domiar zego
w Polsce za reprezentatywne dla tamtejszej sceny uznaje si dwa cykle, osadzone na gruncie
fantastycznym: Stranikw wedug scenariusza Alana Moorea oraz cykl Sandman Neila
Gaimana. Szczeglnie ta druga seria, nastawiona na eksperymenty graficzne i liczne
nawizania do legend oraz mitw rnych kultur uznawana jest za doniose osignicie
amerykaskiej graphic novel. Jednak Sandman, mimo swojego bogactwa, bywa efekciarski i
ma niewiele wsplnego z dominujc estetyk tego gatunku. Wikszo pozycji ma jednak
charakter zupenie odmienny od Sandmana. To historie obyczajowe krelone oszczdn (ale
majc wasny styl) kresk, opowieci o kopotach z dorastaniem, dojrzewaniem i
odnajdywaniem si w spoeczestwa. Alienacja, brak mioci, obyczajowa hipokryzja, rasizm
czy rozterki egzystencjalne skadaj si na pene spektrum ludzkich dowiadcze poruszanych
przez obrazkowe dziea. Craig Thompson w swojej niemal szeciuset stronnicowej powieci
graficznej Blankets 197 opowiada o swoich dowiadczeniach w protestanckiej, konserwatywnej
rodzinie, ktra nie moe zaakceptowa jego zwizku z dziewczyn i wpaja mu wstyd przed
cielesnoci. Chris Ware, autor Jimmyego Corrigana 198 , da si pozna jako artystyczny
spadkobierca zarwno popartu jak i. Hoppera.... . Dziki temu wiat Warea zosta celowo
skonstruowany tak, aby przypomina rzeczywisto papierow, umown, jakby zoon z
klockw. Jimmy Corrigan przedstawia rodzin, gdzie zawsze brakowao mioci, ciepa, a jej
197
198
Craig Thompson, Blankets, New York 2002

Chris Ware, Jimmy Corrigan:The smartest kid on Earth, New York 2001
90
czonkowie stawali si emocjonalnymi kalekami. Tego typu doskonaych dzie na
amerykaskiej scenie jest wiele, natomiast polski czytelnik nadal nie ma okazji ich pozna.
Musi zadowoli si zaledwie dwiema pozycjami. Jedn z nich jest Golem 199 Jamesa Sturma,
album, w ktrym warstwa graficzna cile wspgra ze scenariuszem. Nieskomplikowana
kreska, gra czerni, biel i sepi , a take umieszczenie midzy rozdziaami oryginalnych
plakatw ze starych rozgrywek baseballowych doskonale wprowadzaj czytelnika w
rzeczywisto prowincjonalnej Ameryki. Bied, rasizm i szar codzienno mieszkacy
pooonych na rwninach miecin mog znie tylko dziki swojej ulubionej rozrywce
baseballowi. I jak pachta na byka dziaa na nich ydowska druyna Gwiazdy Dawida, ktra
zarabia na ycie wygrywajc kolejne mecze z prowincjuszami. Cho przewaajc cz
albumu stanowi relacje z poszczeglnych spotka, Sturm pokazuje, e s one niczym
papierek lakmusowy odsaniajcy wczesne nastroje spoeczne. Bo przecie mecz z
przyjezdnym, obcym, a do tego ydem nie jest zwyk rozrywk, tylko spraw narodowopatriotyczn Tak brzmi wstpniak do Putnam Post Bugle, gazety jednego z miast, do
ktrego zawitay Gwiazdy Dawida, bdcy przykadem typowej mowy nienawici.
Istnieje wiksze zagroenie, z ktrym musi upora si druyna z Putnam, zagroenie ze strony
ydw. Wyscz pienidze z naszego miasta, a potem std czmychn. Podniecenie wywoane
sobotnim meczem nie powinno przesoni oczywistego faktu: to nie Golem jest najgroniejszym
przeciwnikiem Putnam. Brudne ydki o grubych wargach i haczykowatych nosach; nie
obchodzi ich Ameryka ani baseball, dbaj tylko o siebie. Musimy odnie zwycistwo. Boisko
to nasz nard. Prawdziw stawk meczu jest dusza naszej Ojczyzny. 200
Rasizm i strach przed nieznanym widoczny jest jeszcze wyraniej, kiedy kapitan druyny
postanawia przebra jednego z zawodnikw za mitycznego golema. Sturm jest mistrzem
sugestii i drugiego planu, co czyni jego opowie subteln, z nie narzucajcym si,
aczkolwiek wakim przekazem. Co wicej, w swoim komiksie dekonstruuje mit otwartej i
tolerancyjnej Ameryki. Obnaaniem amerykaskiej rzeczywistoci (tyle e wspczesnej i
ukazanej w sposb groteskowy) zaj si Charles Burns w swoim albumie El Borbah. 201 W tej
opowieci tak jak i w pniejszym Black Hole Burns daje upust swojej fascynacji ludzk
cielesnoci i zwizanymi z ni kompleksami. Posikujc si konwencj kryminau, pokazuje
wiat, gdzie szalecy eksperymentuj na ciaach i umysach niewinnych ofiar, a wikszo
wystpujcych w powieci graficznej postaci posiada pewnego rodzaju defekty czy mutacje.
S to skazy nie tylko fizyczne, ale i psychiczne, a cay wiat Burnsa wyglda niczym
199
James Sturm, Golem &Gwiazdy Dawida, Krakw 2004, tum. Jacek Malczewski.
James Sturm, Golem & Gwiazdy Dawida, Krakw 2004, tum. Jacek Malczewski, s.51.
201
Charles Burns, El Borbah, Krakw 2000, tum. Jacek Malczewski
200
91
przedziwny gabinet osobliwoci, albo gigantyczne laboratorium genetyczne. Dobrym tego
przykadem jest nowela Robot love o modych ludziach zafascynowanych robotami. Jeden
z nastolatkw postanawia upodobni si do nich i wymieni swoje ciao na mechanizm, eby
pozby si niepotrzebnych ludzkich emocji oraz uczu. Metoda Charlesa Burnsa przypomina
metod Maxa Andressona. Oboje s zajadymi krytykami wspczesnej cywilizacji i
obyczajowoci, chocia wyszyli z rnych rodowisk komiksowych,
Wane dziea amerykaskiej graphic novel nadal czekaj na polskiego tumacza. Co
ciekawe, amerykaski komiks jest o wiele lepiej znany na polskim rynku ni komiks
europejski, jednak jest to komiks mainstreamowy, popularny, ktrego konwencja i potencja
fabularny zasadniczo niewiele zmieni si w przecigu kilkudziesiciu lat. Natomiast
europejski graphic novel selekcjonowane s przez rodzimych wydawcw do starannie, a
polski czytelnik ma moliwo obcowania z dziaami, ktre we Francji czy Belgii byy
wielokrotnie nagradzane i doceniane przez krytyk. W porwnaniu jednak z tamtejszym
rynkiem, ilo graphic novel jakie docieraj do Polski jest naprawd znikoma i nie nadamy
(tak, jak na przykad Wosi czy Niemcy) z nowociami. Nie mwic ju o zalegociach do
nadrobienia. Dla porwnania wspomniany ju wielokrotnie Joann Sfar ma na swoim koncie
ponad 30 albumw. W Polsce ukazay si zaledwie dwa. Czy graphic novel przyjmie si w
naszym kraju nie tylko jako termin, ale take jako sposb obrazkowej narracja, nowa filozofia
dziea obrazkowego? Od strony teoretycznej bdzie to trudne do nadrobienia, bo sabo
rozwinita kultura komiksu w naszym kraju nie wytwarza zapotrzebowania na myl
teoretyczn. Tym bardziej myl najnowsz, majc zaledwie kilka lat. Patrzc na gusta
wikszoci twrcw i czytelnikw komiksw w naszym kraju, rwnie trudno by optymist
i spodziewa si nagych zmian w ich upodobaniach. Przecitny fan komiksu jest na og
fanem fantastyki i to wanie podre po neverlandach najbardziej go interesuj. Z drugiej
strony, od paru lat ukazuje si u nas coraz wicej powieci graficznych. By moe dziki nim
sztuka
obrazkowa
znajdzie
sobie
nowych
czytelnikw,
ktrzy
ze
rodowiskiem
fantastycznym nie maj i nie chc mie nic wsplnego. Due nadzieje wzbudza rwnie
wskie grono kilku twrcw: Mateusz Skutnik, Krzysztof Gawronkiewicz czy Jacek Fr
docieraj do zachodniego czytelnika i bez najmniejszych kopotw konkuruj z innymi,
europejskimi artystami.
92
IV. Zakoczenie
Stan wojenny przynis w Polsce pierwsze zmiany nie tylko w yciu politycznym, ale
take w wiecie rodzimego komiksu. W 1982 roku ukazuje si ostatni zeszyt przygd
dzielnego funkcjonariusza MO Kapitana bika. Gdyby w kilku sowach opisa znaczenie
tego serialu obrazkowego wydawanego na zlecenie wadz od 1967 roku i przy tym opisie
uy wspczesnego jzyka mediw, to mona by powiedzie, e Kapitan bik wykona
niebagateln prac z zakresu public relations na rzecz poprawy wizerunku milicji
obywatelskiej. Mona by rzecz uj rwnie wprost serial ten stanowi doskonae i
skuteczne narzdzie pastwowej propagandy. Stan wojenny przekreli jednak te starania, a
wadze uznay, e kontynuowanie serii w tych warunkach wydaje si raczej niestosowne.
Bya okrelona sytuacja w kraju i w wydawnictwie oraz w kierownictwie milicji. Doszlimy
zatem do wniosku, e tak naley to zakoczy 202 pokrtnie tumaczy decyzj o zamkniciu
serii Wadysaw Krupka, autor scenariuszy do tego komiksu. Rok 1982 mona uzna za
symboliczn dat kryzysu komiksu prl-owskiego, a cile - kryzysu niezwykle udanego
mariau oficjalnej, komunistycznej propagandy oraz obrazkowej formy. Symbolami tego
zwizku by wanie Kapitan bik, najbardziej popularny bohater tamtych czasw, ktrego
przygody wydrukowano w cznym nakadzie 11 milionw egzemplarzy 203 (sic!) oraz
zamknity w 1981 roku rwnie poczytny magazyn Relax. To wanie na jego amach
rodzia si sawa twrcw tamtych czasw: Christy, Rosiskiego, Wrblewskiego ( ktry
rysowa rwnie bika). Wraz ze znikniciem Relaxu i bika wizy midzy propagand a
komiksem znacznie zmalay. Choby z tego powodu, e pastwo przeywao taki kryzys, e
nie byo sensu tej propagandy uprawia.
Ale twierdzenie, e polski komiks w latach 1945-1989 zajmowa si tylko i wycznie
przemycaniem treci ideologicznych, byoby naduyciem. Istniay bowiem serie obrazkowe
pozbawione odniesie do rzeczywistoci, takie jak Kajko i Kokosz Janusza Christy czy
komiksy Tadeusza Baranowskiego, pene abstrakcyjnego dowcipu, ktre na og nie
komentoway warunkw ycia w wczesnej Polsce, a jeli ju to robiy, czyniy to w sposb
krytyczny zrcznie maskujc przy tym ironiczne i zgryliwe aluzje autora na temat PRL-u.
Inn drog obra Henryk Jerzy Chmielewski grajcy na dwa fronty. Z jednej strony ingerencja
wydawcy czasopisma wiat modych zmuszaa go tworzenia komiksu pedagogicznego,
202
Trway lad, wywiad z Wadysawem Krupk, [w:] Bartosz Kurc, Trzask Prask. Wywiady z mistrzami
polskiego ( i nie tylko) komiksu.Koluszki 2004, s.88.
203
Ibidem, s.85
93
ktry nie mg pomija wtkw propastwowych. Z drugiej za Chmielewski na wasn
rk umieszcza w Tytusie, Romku i Atomku czytelne sygnay wiadczce o jego niechci do
komunizmu czy systemu totalitarnego w ogle. Wida to szczeglnie w albumie, w ktrym
modzi harcerze udaj si na planet Neuma, gdzie Tytus staje si dyktatorem 204 , a take w
podry na Wyspy Nonsensu. Dokonania artystyczne Chmielewskiego, Christy czy
Baranowskiego pokazuj, e mona znacznie rozluni zwizki z reimem, nie udao si go
jednak
kontestowa.
latach
1945
1989
nurt
komiksu
antypastwowego,
undergroundowego praktycznie nie istnia, a artyci komiksowi nie mogli poszczyci si

zorganizowanym ruchem wydawniczym tak jak rodowisko literackie. Std dzi z
wczesnych komiksw undegroundowych znane s praktycznie dwie pozycje adaptacja
Folwarku zwierzcego 205 Orwella oraz komiks rysowany przez Jacka Fedorowicza
Solidarno. 500 pierwszych dni. 206
Niestety komiks doby PRL-u pozostawi trwae pitno zarwno wrd czytelnikw
komiksw i artystw, a take wrd wiadomych odbiorcw kultury. Mona nawet
zaryzykowa tez, e zawaszczenie przez wadze komunistyczne tego gatunku, przyczynio
si do jego upadku. Po pierwsze zostaa zerwana cigo midzy przedwojenn tradycj
komiksow, a jej nastpcami, co powodowao u przecitnego Polaka yjcego w socjalizmie
dwa zudzenia. Pierwsze (potgowane przez propagand komunistyczn w latach
pidziesitych) polegao na przekonaniu, e komiks jest produktem zgniego zachodu, ktry
przywdrowaa z Amerykanami do Europy, po to, eby deprawowa socjalistyczn modzie.
Z kolei, kiedy wadze komunistyczne zrozumiay, e komiks idealnie nadaje si jako
narzdzie propagandy, staranie selekcjonoway, to, co ukazywao si na polskim rynku.
Czytelnicy mieli wraenie, e specjalici z Relaxu drukuj dziea samych europejskich
mistrzw. Ale o tym, e zupenie mijao si to z prawd wiedzieli nieliczni, na czele z
zagorzaym krytykiem komiksu prl-owskiego, Stanisawami Baraczakiem. Wtedy, gdy w
Polsce pojawiay si neutralne, dziecinne opowieci o bohaterskich powstacach z Armi
Ludowej i przygodowe pulpy, we Francji tacy artyci jak Moebius bawic si obrazkow
form, tworzyli artystyczne, icie postmodernistyczne i metatekstowe dziea, takie jak
Feralny Major. W Polsce ten klasyczny album ukaza si dopiero po 27 latach. 207 Komiks nie
mia tyle szczcia co zachodnia literatura pikna i poza wyej wspomnianymi wyjtkami (nie
204
Por. Henryk Jerzy Chmielewski, Tytus, Romek i Atomek, ksiga XVII. Warszawa 1985 .
Robert nieciski, Fernando Molina, Folwark zwierzcy.Warszawa 1985.
206
Jacek Fedorowicz (rysunki), Marek Owsiski ( scenariusz), Solidarno 500 pierwszych dni, (brak miejsca
wydania), 1984 rok
207
Polskie wdanie Feralnego Majora ukazuje si w 2005 roku, francuski orygina w 1979 roku
205
94
bdcymi z reszt adnymi osigniciami gatunku), nie by wydawany w drugim obiegu. Ale
biorc pod uwag problemy z papierem i brak odpowiednich maszyn drukarskich, trudno
byoby sobie wyobrazi wczesn polsk edycj dzie Moebiusa. Z reszt, z pewnoci byy
waniejsze, bardziej ambitne i walczce utwory do opublikowania ni komiksy pozbawione
patriotycznych treci.
Przesdy i uprzedzenia na temat komiksu generuj rwnie wymagania czytelnikw
wobec komiksu. Patrzc na serie komiksowe drukowane w Polsce, trudno oprze si
wraeniu, e czytelnicy szukaj w nich przede wszystkim rozrywki i ucieczki od
rzeczywistoci, zwyczajnego eskapizmu. Dziea, ktre wymykaj si tym oczekiwaniom
stanowi mniejszo, ale mniejszo ta na szczcie jest dostrzegana przez media. Biorc pod
uwag ilo rde prasowych, jaka pojawia si w niniejszej pracy trudno nie docenia ich
wkadu dla rozwoju zainteresowania komiksu w Polsce. Nawet jeeli tzw. boom komiksowy
by troch wykreowanym medialnie zjawiskiem, nawet gdy cigle znajdujemy w prasie
nieprofesjonalnie napisane, pene bdw rzeczowych recenzje najnowszych albumw, bez
mediw trudno byoby sobie wyobrazi powtrnego (po letargu w latach 90-tych)
zainteresowania komiksem na wiksz skal. Skoro jednak jest tak dobrze, dlaczego komiks
pozostaje w niszy? Odpowiedzi, bdcych jednak cay czas hipotezami, jest bardzo wiele.
Winni s sami, autorzy, ktrzy nie czerpali wzorcw z dorobku zachodniego, artystycznego
komiksu, tylko z tradycji prl-owskiej. Std (poza wybitnymi jednostkami) nie potrafi
stworzy dzie intrygujcych, dojrzaych pod wzgldem scenariusza i rysunku. Tego typu
komiks wrd czytelnikw nastawionych na poszukiwania rozrywki i fantastyki sabo si
sprzedaje. Wydawcy i twrcy postanowili dokona innego zabiegu zainteresowa
komiksem nowego czytelnika. Robi to wydajc klasykw, czy biorc na warsztat wane
wydarzenia historyczne. W przypadku komiksw historycznych presja dotarcia do szerokiego
grona czytelnikw jest tak dua, e powstaj komiksy edukacyjne, proste, niewyszukane.
Efekt takiego dziaania moe by cakiem przewrotny. Dla modego, inteligentnego
czytelnika, ktry na co dzie z historiami obrazkowymi nie obcuje, album o Solidarnoci czy
Popieuszce moe by pierwszym i ostatnim komiksem po jaki sign, bo zrazi go
komiksowa pytko. Schematy nie zostan wic przeamane, stan si jeszcze wiksze.
Czciowym rozwizaniem problemu byoby wprowadzenie lektury komiksu do
programu edukacji, uczc obcowania z takimi dzieami jak Maus czy Persepolis, bowiem
sowa Macieja Parowskiego o tym, e komiks powinien funkcjonowa w komunikacji
spoecznej nie w zastpstwie, ale obok literatury, filmu czy muzyki s nadal aktualne.
95
V. Bibliografia:
Bibliografia podmiotowa:
1. Jessica Abel, La perdida, New York 2006 (wydanie II zbiorcze)
2. Max Andresson, Pixy, Warszawa 2005, tum. Wojciech Gralczyk
3. Enki Bilal (rysunek), Pierre Christin ( scenariusz), Polowanie, tum. Marek Puszczewicz,
Warszawa 2002
4. Enki Bilal (rysunek), Pierre Christin ( scenariusz), Falangi czarnego porzdku, tum.
Bartek Chaciski, Warszawa 2003
5. Charles Burns, Black Hole, New York 2005 (wydanie II zbiorcze)
6. Charles Burns, El Borbah, tum. Jacek Malczewski, Krakw 2000
7. Epizody powstania warszawskiego (antologia), pod red. Sawomir Bielicki, Warszawa 2005
8. Ryszard Dbrowski, Likwidator. Trylogia, Warszawa 2001
9. Ryszard Dbrowski, Likwidator. Krwawy rajd, Biaowiea 2002
10. Ryszard Dbrowski, Likwidator. Decydujce starcie i pozostae epizody, Dbica 2003
11. Ryszard Dbrowski, Likwidator &Zielona gwardia, Pozna 2005
12. Ryszard Dbrowski, Autozdrada, Pozna 2006
13. Ryszard Dbrowski, Redaktor Szwdak, Dbica 2006
14. Gustaw Dor, Dzieje witej Rusi, tum. Jzef Waczkw, Gdask 2003
15. Pola Dwurnik, wietlica, Warszawa 2003
16. Jacek Fr, Glinno, Warszawa 2004
17. Piotr Gosieniecki, Gene Kowalski, Pattern, Wrocaw 2003
18. Jacek Fr, Kaczka, [w:] Wrzesie. Wojna narysowana. Antologia komiksu polskiego, pod
red. Tomasz Koodziejczak, Warszawa 2003
19. Maciej Jasiski (scenariusz), Krzysztof Wyrzykowski (rysunki), Ksid Jerzy Popieuszko
Cena Wolnoci, Pozna 2005
20. Maciej Jasiski (scenariusz), Jacek Przybylski, Jacek Michalski, Krzysztof Wyrzykowski,
Janusz Wyrzykowski, Janusz Ordon (rysunki) Solidarno. Nadzieja zwykych ludzi, Pozna
2005
96
21. Krzysztof Gawronkiewicz, Krystian Rosiski, Achtung: Zelig! Druga Wojna, PoznaWarszawa 2004
22. Krzysztof Gawronkiewicz (rysunki), Maciej Parowski (scenariusz), Burza [w:] Wrzesie.
Wojna narysowana. Antologia komiksu polskiego. red. Tomasz Koodziejczak, Warszawa
2003
23. Krzysztof Gawronkiewicz, Dennis Wojda, Mikropolis. Przewodnik turystyczny, Wrocaw
2001
24. Laugh. Comics digest magazine, red. John Goldwater, New York 1987r., nr.73
25. Don Lawrence, Martin Lodewijk, Storm. Piraci z Pandarwu, [w:] Komiks Z.35,
Warszawa brw.
26.Komiks. Antologia komiksu polskiego, pod red. Tomasza Koodziejczaka, Warszawa 2000
27. Filip Myszkowski, Eryk .Ostatni Szrama, Wrocaw 2003
28. Filip Myszkowski, Eryk. Ostatni Szrama 2, Pozna 2004
29. Komiks. Antologia komiksu polskiego, pod red. Tomasza Koodziejczaka, Warszawa 2000
30. Komiks kontra Aids, antologia pod red. Denisa Wojdy, Przemysawa Truciskiego,
Jarosawa Skadanka, Warszawa 2002
31. Jacek Kowalski (rysunek), David Prescot (scenariusz), Pami [w:] Wrzesie: wojna
narysowana. Antologia komiksu polskiego, pod red. T. Koodziejczak, Warszawa 2003
32. Dagmara Matuszak, Jutro bdzie futro, Krakw 2005
33. Batosz Minkiewicz, Tomasz Minkiewicz, Wilq vs. T.D.Z.C. [w:] Produkt, Warszawa
2001, nr 5
34. Mark Van Oppen (scenariusz), Joe Haldeman, Wieczna wojna. Szeregowiec Mandela,
[w:] Komiks Z.14, Warszawa 1990
35. Thomas Ott, Exit, tum. Wojciech Gralczyk, Warszawa 2006
36. Krzysztof Owedyk, Cier w koronie, tom 1: Objawienia i omamy, Warszawa-Pozna
2003
37. Krzysztof Owedyk, Cier w koronie, tom 2: Klucz, Warszawa-Pozna.2004
38. Krzysztof Owedyk, Prosiacek 1+2+3 i 4! Dbica 1998
39. Krzysztof Owedyk, sma Czara, bmw 1994 (wyd. II Dbica 1999)
40. Dariusz, Paa Palinowski, Niezwyke przygody braci Kowalskich, Warszawa 2003
97
41.Dariusz Paa Palinowski, Zakazany owoc, bmw 1996
42. Frederik Peeters, Niebieskie piguki, tum. Wojciech Nowicki, Krakw 2003
43. Frederik Peeters, Lupus, tum. Wojciech Nowicki, Krakw 2005
44. Ville Ranta, Deszcz, tum. Aleksandra Rygielska, Warszawa-Krakw 2005
45. Mariusz Wjtowicz Podhorski (scenariusz), Krzysztof Wyrzykowski (rysunki),
Westerplatte. Zaoga mierci, Gdask 2004
46. Marjane Satrapi, Persepolis. Historia dziecistwa, tum. Wojciech Nowicki, Krakw 2006
47. Micha ledziu ledziski, Osiedle Swoboda [w:] Produkt
48. Przemysaw Truciski, Trust. Historia choroby, Warszawa 2003
49. Simon Bisley, Alan Grant, Keith Giffen, Lobo. Paramilitarne wita Specjalne, [w:] Top
komiks. Warszawa 1998, nr 2/2.
50. Joe Kubert, Josel, tum. Maciek Drewnowski, Warszawa 2005
51. Tomasz Leniak (rysunki), Rafa Skarycki (scenariusz), Je Jerzy. cigany, Warszawa
2003
52. Tomasz Leniak (rysunki), Rafa Skarycki (senariusz), Je Jerzy. Ziom, Warszawa 2005
53. Joann Sfar, Kot Rabina, t.1, Bar Micwa, tum. Wojciech Nowicki, Krakw 2004
54. Art Spiegelman, Maus. Opowie ocalaego. Tom 1: Mj ojciec krwawi histori, Krakw
2001
55. Art Spiegelman, Maus. Opowie ocalaego. Tom II: I tu si zaczy moje kopoty,
Krakw 2001
56. Art Spiegelman, Maus I: A survivors tale. My father bleeds history, New York 1986
57. Art Spiegelman, Maus II: A survivors tale. And here ma troubles began, New York 1991
58. James Sturm, Golem &Gwiazdy Dawida, tum. Jacek Malczewski, Krakw 2004
59. Craig Thompson, Blankets, New York 2002
60.Chris Ware, Jimmy Corrigan: The smartest kid on Earth, New York 2001
61. Clarence Wetherspoon, Josephine, Wrocaw 2003
62. Wrzesie. Wojna narysowana, pod. red. Tomasza Koodziejczaka, Warszawa 2003
98
Bibliografia przedmiotowa:
1. Stanisaw Baraczak, Blurp! [w:] Ksiki najgorsze, Pozna 1990 (wydanie II)
2. Wojciech Birek, Komiks koca tysiclecia [w:] Komiks. Antologia komiksu polskiego,
Warszawa 2000
3. Jacek Borowski, Komiks o Holocaucie. ,,Wprost 22 kwietnia 2001
4. Scott McCloud, Understanding comics, Northampton 1993
5. Mariusz Czubaj, Komiks powanieje, Polityka 10 grudnia 2005, nr 49
6. Mariusz Czubaj, Zagada, myszy, winie, Polityka, 28 kwietnia 2001
7. Babak Dehghanpisheh, Nie tylko dla dzieci, Newsweek Polska, 14 padziernika 2001
8. Kinga Dunin, Polskie winie, Res Publica Nowa, lipiec 2001
9. Rana Foroohar, Kamil miakowski, wiat jak z obrazka, Newsweek Polska, 11 wrzenia
2005
10. Konrad Godlewski, Kochana Szarpanina. Gazeta Wyborcza 27 padziernika 2003
11. Konrad Godlewski. Zdjta kltwa? (rozmowa z Tomaszem Marciniakiem) Gazeta
Wyborcza, poniedziaek 27 padziernika 2003
12. Konrad Grzegorzewicz, Pan Zdzisio w kosmosie, czyli skd si bior polskie komiksy,
[w:],Zeszyty Komiksowe, nr 2. (Polska rzeczywisto) w (polskich) komiksach, Warszawa
2004
13. Przemysaw Gulda, Kapitana bika przy tym nie byo, Gazeta Wyborcza Trjmiasto, 9
wrzenia 2005
14. Szymon Holcman, Historyczna Histeria, Przekrj 15 grudnia 2005
15. Szymon Holcman, Lynch na polskiej wsi, Przekrj 5 grudnia 2004
16. Szymon Holcman, Teraz polskie, Przekrj, grudzie 2004
17. Waldemar Jeziorski, Dlaczego w Polsce nie ma komiksw? [w:] Czas komiksu.
Antologia 2, d 1996
18. Jerzy Jarzbski, Myszy i inne zwierzta. Tygodnik Powszechny 20 maja 2001
19. Waldemar Jeziorski, Polskie magazyny komiksowe. Rok 1998 -1995, Komiks [w:]
Czas Komiksu. Antologia 5" d 1997
99
20. Waldemar Jeziorski, Thorgal, Thorgal, Thorgal. [w:] Czas komiksu. Antologia 2. d
1996
21. Piotr Kasiski, Bum, bm czy boom? [w:] Arena Komiks, d 2002, nr 8,
22. Piotr Kasiski, Maus w Polsce [w:] Arena-Komiks, d 2001, nr.4/5,
23. Piotr Kasiski, Zza kulis [w:] Arena-Komiks, d 2001, nr 4-5,
24. Bartosz Kurc, Komiks. Opowiadanie obrazem d 2003
25. Bartosz Kurc, Trzask Prask. Wywiady z mistrzami polskiego ( i nie tylko) komiksu.
Koluszki 2004
26. Dojrzewanie w kosmosie. Z Frederikiem Peetersem rozmawia Dagny Kurdwanowska,
Ozon, 4 maja 2005
27. Radosaw Lipowy, To jeszcze nie koniec [w:] AQQ, Pozna 2001
28. Kazik Malinowski, Achtung Gawronkiewicz!, Lampa, nr 2, maj 2004
29. Krzysztof Maso, Myszy i ludzie. Rzeczpospolita, 5 maja 2001
30. Ryszard Nycz, O kolarzu tekstowym. Zarys dziejw pojcia, [w:] Tekstowy wiat.
Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Krakw 2000
31. Jarosaw Obwaanek, Podsumowanie roku 2003 na polskim rynku komiksowym [w:]
Zeszyty Komiksowe, bmw 2004, nr 1
32. Wojciech Orliski, Dymki dla dorosych [w:] Gazeta Wyborcza 18 czerwca 2002
33. Wojciech Orliski, Koniec kltwy Marciniaka. Gazeta Wyborcza, sobota-niedziela 2526 padziernika 2003 roku
34. Wojciech Orliski, Polski komiks ma si dobrze [w:] Gazeta Wyborcza 9 stycznia 2003
35. Maciej Parowski, Jacek Rodek, Dlaczego komiks? [w:] Komiks-Fantastyka Z.1.
Warszawa 1987, z.1
36. Produkt Crew, Wstp [w:] Produkt, Warszawa 2003, nr.1
37. Marcin Puniak, Wspczesny komiks polski wersja niezalena. Praca magisterska
napisana pod kierunkiem prof.dr.hab. Krzysztofa Dmitriuka na Wydziale Filologicznym
Uniwersytetu Rzeszowskiego. Rzeszw 2005 r. Praca dostpna na stronie internetowej
www.zeszytykomiksowe.org.
38. Micha Raiczuk, Historia w obrazkach rozmowa z Maciejem Jasiskim i Krzysztofem
Wyrzykowskim, Arte stycze 2006, nr 1(5).
100
39. Adam Rusek, Tarzan, Matoek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach
1919 1939. Warszawa 2002
40. Piotr Rypson, Mysz zdobywa Pulitzera. Przekrj 8 kwietnia 2001
41. Krzysztof Skrzypczyk, W poszukiwaniu polskiej szkoy komiksu: koszmaryzm
Truciskiego, [w:] Komiks w Polsce a komiks polski. Antologia referatw sympozjum
komiksologicznego (red. K. Skrzypczak). d 2003
42. Micha Siromski, Aleksander Zograf nowy Spiegelman? AQQ, nr 2, 2003
43. Micha Siromski, Wilq: superkicz? [w:] Komiks w tyglu uwarunkowa. Antologia
referatw sympozjum komiksologicznego. d 2004
44. Kamil miakowski, Historia z dymkami, Newsweek Polska 7 sierpnia 2005
45. Mateusz Szlachtycz, A deszcz pada i pada, Przekrj 9 stycznia 2006
46. Jerzy Szyak, Komiks. Krakw 2000
47. Jerzy Szyak, Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i jzykowa, Gdask 2000
48. Jerzy Szyak, Komiks: wiat przerysowany. Gdask 1998
49. Jerzy Szyak, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku. Wstp do poetyki komiksu, Gdask
1999
50. Jerzy Szyak, wstp do Dariusz, Paa Palinowski, Niezwyke przygody braci
Kowalskich. Warszawa 2003
51. Witold Tkaczyk, Antologia Polakw (wywiad z Tomaszem Koodziejczakiem) [w:]
AQQ. Pozna 2000, nr 3 (21)
52. Witold Tkaczyk, Na pocztek Holocaust (wywiad z Andrzejem Rabend, wydawc
Maus), [w:] AQQ. Pozna 2001, nr 3 (24)
53. Witold Tkaczyk, Pozew przeciwko wydawcy Mausa. AQQ, nr 3, 2001
54. Witold Tkaczyk, Narysowana wojna, Gos Wielkopolski 3 padziernika 2003
55. Krzysztof Teodor Toeplitz, Sztuka komiksu, Warszawa 1985
56. Krzysztof Skrzypczyk, Wprowadzenie ( O komiksologii spostmodernizowanej)
[w:],Komiks w dobie postmodernizmu, d 2005
57. Pawe Dunin-Wsowicz, Kanikua korzystna dla komiksw, Lampa listopad 2005
58. Pawe Dunin-Wsowicz, ydokot. Przekrj 8 lutego 2004.
101
59. Lawrece Weschler, Sztuka i Holocaust. Prze. ukasz Sommer. Gazeta Wyborcza 2829kwietnia 2001
60. Hayden White, Poetyka pisarstwa historycznego. Tum. Ewa Domaska. Krakw 2000
61. Q (pseudonim), Warszawskie Spotkania Komiksowe [w:] Produkt. Warszawa 2000, nr 2
62. Bradford W.Wright, Comic book nation. The transformation of youth culture in America,
Baltiomore & London 2000
63. Zeszyty Komiksowe. Komiks przed wojn, nr 4, (red. Micha Baejczyk), Warszawa
2006
64. Wypowied Konrada Grzegorzewicz, krytyka komiksowego. Wypowied uzyskana
bezporednio od autora 7 marca 2006 roku
65. Rozmowa z Witoldem Tkaczykiem przeprowadzony na potrzeby niniejszej pracy 22
lutego 2006 w Poznaniu
66. Wypowied Michaa Baejczyka sporzdzona specjalnie na prob autora, wysana emailem dnia 10 kwietnia 2006 roku
rda internetowe:
1.www.chomiks.com strona komiksu Chomiksy
2. www.english.ufl.edu/imagetext/archives/volume1/issue1/eisner:
Wystpienie Willa Eisnera podczas konferencji naukowej o komiksie i powieci graficznej na
Uniwersity of Florida w 2002 roku
3. Konrad Wgrowski, Post-wojenny sen,
www. esensja.pl/komiks/recenzje/tekst.html?id=866
4. Wizja wojny nieprawdziwej, z Krzysztofem Gawronkiewiczem rozmawia Marcin Herman
www.esensja.pl/komiks/wywiady/tekst.html?id=664&strona=2
5. www.graphicnovelreview.com/issue1/campbell_interview.php
Eddie Campbell, Eddie Campbell's (Revised) Graphic Novel Manifesto
6. Art Spiegelman, Ephemera vs. the Apocalypse,
www.64.23.98.142/indy/autumn_2004/spiegelman_ephemera/index.html
102
7. www.mnftiu.cc strona komiksu Get Your War On
8. www.kazet.bial.pl/2003_09/r_wrzesien.html
9. www.kazet.prv.pl/2003_07/
10. www.zeszytykomiksowe.org/strona.php?strona=peeters
12. Micha Baejczyk, Wywiad z Frederikiem Peetersem,
www.zeszytykomiksowe.org /strona.php?strona=peeters_wywiad
13. www.maus.com.pl/raw.html
14. www.midrasz.home.pl/2001/wrz/wrz01_1.html
15. Marcin Kornak, Komiks sztuka dojrzaa, Nigdy Wicej - archiwum internetowe
www.nigdywiecej.prh.pl/archiwum/14_komiks.php
16.www. wikipedia.org/wiki/Graphic_novel

Frackiewicz 2006

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Frackiewicz 2006

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Historia komiksu w Polsce po 1989 roku.9

Komiks XXI wieku: zrzucenie etykiety kiczu i powrt do korzeni....73

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

komiksowych, ktrych autorzy postanowili sprbowa si z tematami historycznymi, a przy

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Krzysztof Teodor Toeplitz, Sztuka komiksu. Warszawa 1985

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

HISTORIA KOMIKSU W POLSCE PO 1989 ROKU

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Tak w 1987 roku pisali redaktorzy magazynu KomiksFantastyka, jednak wypowied

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Te sowa Waldemara Jeziorskiego, redaktora Czasu Komiksu, zawieraj w sobie

niejednokrotnie zarzucajc rynek sabymi pozycjami. wczesn sytuacj najlepiej oddaj

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Pojawia si rwnie pierwsza powana, profesjonalna konkurencja w postaci wydawnictwa

Jerzy Szyak, Komiks. Krakw 2000, s.169-170.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

pisa Jerzy Szyak we wstpie do drugiego

wydania Niezwykych przygd braci Kowalskich. Kowalscy do zudzenia przypominali

Dariusz Paa Palinowski, Zakazany owoc, bmw 1996

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Mowa tu o serii Henryka J. Chmielewskiego, Tytus, Romek i ATomek

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

komiksowy fandom nieformalne zrzeszenie, rodowisko mionikw fantastyki

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Por. Wojciech Birek, op.cit. Warszawa 2000, s.153-157.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Wiadomo byo, e jedyn moliwoci dotarcia do czytelnika jest wprowadzenie

Por. Wojciech Birek, op.cit. Warszawa 2000, s.153-157.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Takie pytania w swoim artykule-ankiecie zadawa sobie, rysownikom, krytykom

Leniak&Skarycki, Adler) oraz autorzy publikujcy w fanzinach (Madej, Szneider,

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

antyfaszystowskiego i pacyfistycznego przesania ksiki.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

A co z polskim komiksem? Boom wprawdzie zaowocowa publikacj wikszej liczby

egzystencjalny nastrj spotykany chyba jedynie w Fistaszkach

Schulza.. Album, tak jak w prawdziwym przewodniku, dzieli si na rozdziay tematyczne,

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Por. Pawe Dunin-Wsowicz, ydokot. Przekrj 8 lutego 2004, s.94.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

Redaktorzy pisma nie bali si wpadania w konflikty ze rodowiskiem komiksowym,

Produkt Crew, Wstp [w:] Produkt. Warszawa 2003, nr.1, s.2.

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

nieodpowiedzialnej ekipy pogotowia ratunkowego i ich dziwnych pacjentw pokazyway

niezrwnowaony mieszkaniec Opola jada w mlecznym barze i nieustannie walczy z

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

W polskich realiach sprzeda albumw czy zeszytw realizowanych w poetyce

(na przykad Je Jerzy czy 48 stron) nie rni si specjalnie od tak

zwanych komiksw rodka. W czasach boomu wydawnictwo Kultura Gniewu postanowio

Krzysztof Owedyk, Cier w koronie, tom 1: Objawienia i omamy. Warszawa-Pozna 2003

SEBASTIAN FRCKIEWICZ KOMIKS W POLSKIEJ KOMUNIKACJI SPOECZNEJ

zawierajc zarwno prace modziey zgoszone do

Zob. Ryszard Dbrowski, Likwidator. Trylogia. Warszawa 2001.