Edyta Gruszczyk-Kolczyska, Ewa Zieliska

Dziecica matematyka. Edukacja matematyczna dzieci w domu, w

przedszkolu i szkole
Drugi tom w serii Edukacja matematyczna dzieci"
Okadka, strona tytuowa, piktogramy oraz ilustracje na ss.: 5, 9, 13, 20, 21, 22, 23, 24, 25,
31, 44, 56, 57, 58, 71, 72, 74, 83, 101, 114, 115, 116, 117, 120, 121, 122, 125, 139, 145, 146,
148, 153,162,176,180
Tadeusz Ambroszczak
Redaktor
Maria Krygowska
Redaktor techniczny
Boenna Stpie
Skad, amanie i rysunki na pozostaych stronach
Sawomir Kaliszuk

ISBN 83-02-06487-4
Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1997
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1997
Wydanie pierwsze
Arkuszy drukarskich 11,5
Papier offset kl. III, 70 g, 70 x 100 cm

Druk: Toruskie Zakady Graficzne Zapolex"

Toru, ul. Gen. Sowiskiego 2/4

Spis treci
1. Wstp. Dlaczego warto zatroszczy si o rozwj i edukacj dzieci, nim rozpoczn
nauk w szkole? Kilka sw o badaniach naukowych, na podstawie ktrych
opracowano ten podrcznik i zestaw pomocy do zaj z dziemi ................................................. 5
2. Co konkretnie trzeba ksztatowa w dziecicym umyle, aby dziecko byo
mdrzejsze, wicej wiedziao i lepiej liczyo? Program i oglne wskazwki
do prowadzenia zaj z dziemi ........................................................................................................ 9
3. Orientacja przestrzenna ............................................................................................................ 13
3.1. Jak rozwija si u dzieci rozumienie przestrzeni? ................................................................. 13
3.2. Ksztatowanie wiadomoci schematu swego ciaa ............................................................. 16
3.3. Rozwijanie zdolnoci do przyjmowania wasnego punktu widzenia...................................19
3.4. Wdraanie dzieci do rozpatrywania otoczenia z punktu widzenia drugiej osoby .............. 21
3.5. Sytuacje, ktre pomagaj dzieciom orientowa si w otoczeniu
z uwzgldnieniem rnych przedmiotw .............................................................................. 23
3.6. wiczenia uatwiajce dzieciom orientacj na kartce papieru ............................................. 25
3.7. Orientacja przestrzenna w przedszkolu i w szkole; planowanie i prowadzenie zaj .......... 29
4. Rytmy ................................................................................................................................................. 31
4.1. Jak rol peni rytmy w rozwoju dziecka? ........................................................................... 31
4.2. wiczenia rytmiczne sprzyjajce dostrzeganiu regularnoci .............................................. 32
4.3. Trening w przekadaniu zauwaonych prawidowoci z jednej sytuacji na inn ............... 34
4.4. Rytmiczna organizacja czasu .................................................................................................. 37
4.5 Planowanie i prowadzenie zaj z dziemi w przedszkolu oraz w szkole ............................. 42
5. Liczenie ............................................................................................................................................ 44
5.1. O rozwoju dziecicego liczenia ................................................................................................. 44
5.2. Zabawy i zadania sprzyjajce ksztatowaniu umiejtnoci liczenia .................................. 46
5.3. Dodawanie i odejmowanie: od rachowania konkretnych przedmiotw,
przez liczenie na palcach, do pamiciowego wyznaczania sumy i rnicy ......................... 50
5.4. wiczenia i zabawy rozwijajce umiejtno dodawania i odejmowania ........................... 52
5.5. Dziecice liczenie; planowanie i organizowanie zaj w przedszkolu oraz w szkole.54
6. O ksztatowaniu pojcia liczby i wspomaganiu rozwoju operacyjnego
rozumowania ................................................................................................................................. 56
6.1. W jaki sposb w szkole nauczyciele ksztatuj pojcie liczby naturalnej? ......................... 56
6.2. Operacyjne rozumowanie w rozwoju dziecka ........................................................................ 60
6.3. wiczenia wspomagajce rozwj operacyjnego mylenia.
Ustalanie staoci liczby elementw w zbiorze .................................................................... 62
6.4. wiczenia wspomagajce rozwj operacyjnego mylenia.
Ustalanie rwnolicznoci zbiorw przez przeliczanie i czenie w pary ............................ 66
6.5. wiczenia wspomagajce rozwj operacyjnego mylenia.
Ustawianie po kolei i numerowanie ...................................................................................... 69
6.6. Ksztatowanie pojcia liczby naturalnej; planowanie i prowadzenie zje
w przedszkolu oraz w szkole .................................................................................................... 73
7. Mierzenie dugoci ........................................................................................................................ 74
7.1. Jak rozwija si u dzieci rozumienie pomiaru dugoci? ........................................................ 74
7.2. Uczymy dzieci mierzy: stopa za stop, krokami, okciem, doni, klockiem,
patykiem, sznurkiem ................................................................................................................ 76
7.3. Dowiadczenia pomagajce dzieciom ustala stao dugoci ............................................. 79
7.4. Czym doroli mierz dugo? Zapoznanie z narzdziami pomiaru i pierwsze
prby mierzenia dugoci ......................................................................................................... 81
7.5. Pomiar dugoci; planowanie i organizacja zaj w przedszkolu oraz w szkole ............... 82

4 __________________________________________________________
8. Klasyfikacja ..................................................................................................................83
8.1. Jak ksztatuj si czynnoci umysowe potrzebne dzieciom do tworzenia poj? ...... 83
8.2. Wprowadzanie dzieci w sposoby segregowania i definiowania ................................... 87
8.3. Gry i zabawy rozwijajce umiejtno klasyfikowania i definiowania ....................... 96
8.4. Klasyfikacja w przedszkolu i w szkole; planowanie i organizacja zaj .....................100
9. Ukadanie i rozwizywanie zada arytmetycznych
101
9.1. O czym trzeba wiedzie, eby uczy dzieci ukadania i rozwizywania zada? .........101
9.2. Organizowanie sytuacji yciowych, ktrych pomylne zakoczenie wymaga liczenia . 104
9.3. Ukadanie zada do obrazkw ................................................................................ 104
9.4. Ukadnie zada i rozwizywanie ich z wykorzystaniem kasztanw, patyczkw itd. 108
9.5. Ukadanie i rozwizywanie zada z liczydekami .................................................... 111
9.6. Ukadanie i rozwizywanie zada w przedszkolu i w szkole; planowanie
i organizacja zaj ................................................................................................... 113
10. Waga ............................................................................................................................. 114
10.1. Dlaczego warto wyjania dzieciom sens waenia? ............................................... 114
10.2. Jak wsplnie z dzieckiem skonstruowa wag? ..................................................... 116
10.3. Ile way mi? Ile way lalka? ................................................................................ 117
10.4. O tym, kiedy jest co lejsze, a kiedy way tyle samo .............................................. 118
10.5. Waga i waenie w przedszkolu i w szkole; planowanie i organizacja zaj ............. 118
11. Mierzenie pynw ....................................................................................................... 120
11.1. Co zrobi, aby dzieci wiedziay, e pynu jest tyle samo, chocia po przelaniu
wydaje si go wicej albo mniej? ............................................................................ 120
11.2. Ile to jest: 1 litr, 2 litry, p litra?............................................................................ 123
11.3. Mierzenie pynw w przedszkolu i w szkole; planowanie i organizacja zaj .......... 124
12. Intuicje geometryczne .............................................................................................. 125
12.1. O ksztatowaniu poj geometrycznych w umysach dzieci ...................................... 125
12.2. Dowiadczenia potrzebne dzieciom do uchwycenia tego, czym jest trjkt,
prostokt, kwadrat i koo ...................................................................................... 128
12.3. Efekt odbicia, obrotu i przesunicia. Bawimy si lusterkiem, ukadamy szlaczki
i projektujemy ogrody............................................................................................ 133
12.4. Ksztatowanie intuicji geometrycznych w przedszkolu i w szkole; planowanie
i organizacja zaj ................................................................................................ 138
13. Konstruowanie gier przez dzieci i dla dzieci ........................................................ 139
13.1. O potrzebie ksztatowania odpornoci emocjonalnej u dzieci.
Take o rozwijaniu zdolnoci do wysiku umysowego ............................................. 139
13.2. Konstruowanie gier-opowiada ............................................................................. 142
13.3. Tworzenie wariantw gier i zabaw z czynnociami matematycznymi ................... 149
13.4. Gry w przedszkolu i w szkole; planowanie i organizacja zaj ................................. 160
14. Zapisywanie czynnoci matematycznych .............................................................. 162
14.1. O sposobach zapisywania czynnoci matematycznych przez szeciolatka ............... 162
14.2. Wprowadzanie znakw =, <, > .............................................................................. 163
14.3. Liczenie i ukadanie dziaa arytmetycznych ...................................................... 167
14.4. Zapisywanie czynnoci matematycznych grafami, kreskami itp .............................. 172
14.5. Rne sposoby zapisywania czynnoci matematycznych w przedszkolu
i w szkole............................................................................................................... 174
15. Zakoczenie, czyli o tym, co jeszcze jest wane dla osignicia szkolnych sukcesw .. 176
16. Bibliografia ................................................................................................................ 180

1. Wstp
Dlaczego warto zatroszczy si o rozwj i edukacj dzieci,
nim rozpoczn nauk w szkole?
Kilka sw o badaniach naukowych, na podstawie ktrych
opracowano ten podrcznik i zestaw pomocy do zaj z dziemi

Edukacj matematyczn dzieci interesuj si ju ponad dwadziecia lat:

prowadz badania naukowe i zajmuj si konkretnymi dziemi, ktrym
le si wiedzie w szkole. Udao mi si ustali przyczyny nadmiernych
trudnoci w uczeniu si matematyki i opracowa skuteczne metody
przyjcia dzieciom z pomoc1. Dzieci tych jest sporo: z mojego rozeznania
wynika, e co czwarty ucze nie potrafi sprosta wymaganiom stawianym na lekcjach matematyki w klasie I i II. W klasach starszych jest ich
jeszcze wicej. Dzieje si tak dlatego, e nauka matematyki wymaga
sporego wysiku ze strony dziecka, a take fachowej wiedzy i wielkiej
cierpliwoci ze strony dorosych.
Czy tak by musi? Czy mona zapewni dziecku sukcesy w nauce
matematyki?
Szkolne nauczanie matematyki wymaga od dzieci rozumowania na
odpowiednim poziomie i stosowania logiki, ktr nazywa si operacyjn2.
Wane jest take, aby dzieci byy odporne emocjonalnie i potrafiy zdoby
si na wysiek intelektualny w sytuacjach trudnych i penych napi.
To, czy bd odnosi sukcesy, w duej mierze zaley od poziomu opanowania umiejtnoci liczenia, wyznaczania wyniku dodawania i odejmowania w pamici. Wszystko to - rozumowanie, odporno emocjonaln
i umiejtnoci - mona z powodzeniem ksztatowa, zanim dzieci rozpoczn nauk w szkole. Jest to bodaj jedyny sposb uchronienia ich
1
S one omwione w ksice E. Gruszczyk-Kolczyskiej Dzieci ze specyficznymi trudnociami w uczeniu si matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajcia korekcyjno-wyrwnawcze (1997, s. 6- 132).
2
Wyjaniani ten problem w rozdziale 6.2 cytowanej wyej ksiki.

6 __________________________________________________________

przed niepowodzeniami i wprowadzenia na ciek szkolnych sukcesw.

eby si to udao, dorosy musi:
- wiedzie, co konkretnie trzeba i warto ksztatowa w dziecicych
umysach; okrela to zakres edukacji matematycznej przedstawiony
w tej ksice,
- dy do zrozumienia tego, co dziecko czyni i mwi; oprcz dobrej
woli potrzebna jest tu pewna wiedza psychologiczna, ktr prezentuj
w kolejnych rozdziaach ksiki,
- systematycznie prowadzi zajcia z dzieckiem, zgodnie z omwion
w tej ksice metodyk,
- uywa waciwych pomocy do zaj z dziemi: cz z nich znajduje
si w doczonym do podrcznika Zestawie pomocy, pozostae przedmioty
z pewnoci znajd si w kadym domu, przedszkolu i szkole.
Skd wiadomo, e przedstawiona w tej ksice edukacja jest
korzystna dla rozwoju dzieci? Czy stosowanie opisanej tu metodyki zapewni dzieciom sukcesy w nauce matematyki?
Koncepcj edukacji matematycznej dzieci - program i metodyk - opracowaam w kocu lat osiemdziesitych i przez siedem lat sprawdzaam j
eksperymentalnie w wybranych przedszkolach 3. Zbadaam losy szkolne
74 dzieci objtych tym eksperymentem4. Interesoway mnie:
- oceny szkolne i motywacja do nauki,
- matematyczne ukierunkowanie umysu: czy dzieci lubi lekcje matematyki, czy chtnie rozwizuj zadania matematyczne, czy dostrzegaj
problemy matematyczne w codziennych sytuacjach i zajmuj si nimi.
Osobno pytaam o to nauczycieli i osobno rodzicw kadego dziecka.
Rezultaty przeszy wszelkie oczekiwania. Okazao si bowiem, e tylko
szeciorgu dzieciom wiedzie si w szkole niezbyt dobrze: maj kopoty
z opanowaniem umiejtnoci czytania i pisania, dlatego uczszczaj na
zajcia korekcyjno-wyrwnawcze. Dzieci te wywodz si z rozbitych rodzin,
a ich sytuacja wychowawcza jest bardzo zoona. Pozostae dzieci maj
bardzo dobre stopnie, a 42 (okoo 58 % badanych) wykazuje si matematycznym ukierunkowaniem umysu.
Dla porwnania: w przecitnej klasie szkolnej okoo 25 % dzieci ma
nadmierne trudnoci w nauce, za w badanej grupie takich dzieci jest
mniej ni 8%. Jeeli w klasie znajduje si dwoje lub troje dzieci wykazujcych szczeglne zainteresowanie matematyk, nauczyciele poczytuj to
za sukces. W mojej grupie takich dzieci jest wicej ni poowa. Te niezwy3
W Warszawie: Przedszkole Nr 196 ul. Nabielaka, Przedszkole Nr 210 ul. Teresiska,
a take w Szczecinie w Przedszkolu Niepublicznym Livena".
4
Badania te zostay ukoczone jesieni 1995r. i dlatego nie objto nimi dzieci, ktre
rozpoczy nauk w klasie pierwszej, bo zbyt krtko uczszczay do szkoy, aby mona byo
okreli ich sukcesy lub poraki. Analizowano losy 74 dzieci objtych eksperymentem z 82
uczszczajcych wwczas do klasy drugiej i trzeciej (nie udao si ustali adresw 8 dzieci
ze wzgldu na zmian miejsca zamieszkania).

___________________________________________________________ 7
czajne wyniki wiadcz najlepiej o wartoci tej koncepcji edukacji matematycznej dzieci.
Dziecica matematyka, ktr omawiam w tej ksice, obejmuje szecio- i siedmiolatki. O takim przedziale wiekowym zadecydowao to, e
okrelenie dobre przygotowanie dziecka do szkoy" zapewnia, e dziecko
dysponuje pewnym zapasem" wiadomoci i umiejtnoci i bdzie mogo
sprosta wymaganiom w pierwszych tygodniach nauki. Jest to istotne ze
wzgldu na koszty" adaptacji. Przystosowanie si do warunkw szkolnych jest dla kadego pierwszoklasisty emocjonalnie trudne i bywa, e
nie sta go wwczas na znaczny wysiek intelektualny. Zapas" umiejtnoci stanowi wic pewne zabezpieczenie przed niepowodzeniami w tym
trudnym okresie.
Warto w tym miejscu wyjani, e okrelenia szeciolatki" i siedmiolatki" - to skrt mylowy dotyczcy dzieci, ktre w danym roku kocz
6 lub 7 lat. We wrzeniu, na pocztku roku szkolnego w grupie szeciolatkw s dzieci, ktre maj ju 6 lat i 8 miesicy (urodziy si w styczniu
tego roku), oraz dzieci majce zaledwie 5 lat i 9 miesicy (urodziy si w
grudniu tego roku). W czerwcu, kiedy koczy si przygotowanie do szkoy
szeciolatkw, dzieci te maj od 6 lat i 6 miesicy do 7 lat i 5 miesicy.
Tak wielkie s rnice w zakresie dowiadcze yciowych. Dlatego Dziecica matematyka jest przeznaczona dla szecio- i siedmiolatkw5.
Kto moe realizowa edukacj matematyczn wedug mojej
koncepcji?
Kady dorosy, jeeli zechce j pozna i wedug zawartych w niej
wskazwek prowadzi systematyczne zajcia z dziemi. Edukacja matematyczna musi by prowadzona dobrze i mona to z powodzeniem zrobi
w domu, w przedszkolu, w szkole, w sanatorium itd. Program ksztacenia
bdzie taki sam - jest przecie dostosowany do potrzeb i moliwoci
dzieci, ktre maj niebawem rozpocz nauk w szkole. Natomiast
metody bd si rni: inaczej prowadzi si zajcia z jednym dzieckiem,
inaczej z grup dzieci. Majc to na uwadze, w ksice tej przedstawiam
dwa warianty metodyki: do zaj indywidualnych i do pracy z grup dzieci.
Czy poyteczne jest adresowanie tego samego podrcznika do
rodzicw i nauczycieli?
Tak! Jestem o tym gboko przekonana. Najlepsze rezultaty mona
uzyska wwczas, gdy doroli zajmujcy si dzieckiem d do tego
samego celu i czyni to w podobny sposb. Taka harmonia jest niezwykle
cenna dla wszechstronnego rozwoju i edukacji dziecka. Nie bez znaczenia
s take nastpujce korzyci:
- rodzice mog nadrobi zalegoci, gdy dziecko z jakiego powodu
przez jaki czas nie uczszcza na zajcia w przedszkolu lub w szkole.
5
Wiele wicze opisanych w tej ksice moe by przeprowadzonych na lekcjach
matematyki w klasie pierwszej, ku poytkowi uczcych si dzieci. Rwnie i Zestaw pomocy znakomicie nadaje si do nauczania matematyki w klasie pierwszej.

8 __________________________________________________________
Wystarczy, e nauczycielka wskae wiczenia, ktre trzeba z dzieckiem
przeprowadzi, aby po powrocie mogo uczy si na rwni z innymi dziemi,
- rodzice mog sami zadba o dobre przygotowanie dziecka do nauki
matematyki w szkole, jeeli w ich miejscowoci nie ma przedszkola, a do
szkoy jest za daleko.
Nie chc tutaj podwaa wartoci ksztaccych przedszkola i szkoy.
Realizacja zada w grupie rwienikw, wsplna zabawa i nauka znakomicie wpywaj na rozwj i dojrzewanie spoeczne dzieci. Bywa jednak,
e - z rnych powodw - dziecko nie moe w tym uczestniczy. Dziki
tej ksice i doczonym do niej pomocom rodzice mog prowadzi w domu zajcia ze swoim dzieckiem z efektami nie gorszymi od tych, ktre
uzyskuje si w przedszkolach i w szkole. I to jest tu najwaniejsze.
Koczc uwagi wstpne chc wyjani jeszcze jedn kwesti. Zajmujc
si edukacj matematyczn dzieci mam wiele okazji do kontaktw
z rodzicami i nauczycielami. Dowiadczenia te wskazuj, e dobr form
przekazywania wiedzy jest rozmowa i pokaz umiejtnoci pedagogicznych.
Piszc Dziecic matematyk wybraymy form najprostsz - jedna
z nas wyjania dorosemu to, co wane. Dlatego zwracamy si do Czytelnika w pierwszej osobie liczby pojedynczej. W ten sposb napisany przez
nas tekst jest prostszy i zbliony do zwyczajnej rozmowy. Natomiast
umiejtnoci pedagogiczne przedstawiamy w formie miniaturowych scenariuszy, wedug ktrych mona prowadzi zabawy, gry i wiczenia
z dziemi. eby uatwi dorosemu prowadzenie takich zaj do ksiki
Dziecica matematyka doczony zosta Zestaw pomocy6. W ten sposb
doroli bd wiedzieli, co naley ksztatowa w dziecicych gwkach, czym
si posugiwa i jak to robi.

6
Dziecica matematyka. Edukacja matematyczna w domu, w przedszkolu i w szkole.
Pomoce do zaj nazywane dalej Zestawem pomocy.

2. Co konkretnie trzeba ksztatowa

w dziecicym umyle,
aby dziecko byo mdrzejsze,
wicej wiedziao i lepiej liczyo?
Program i oglne wskazwki do prowadzenia zaj z dziemi

Edukacj matematyczn szeciolatkw trzeba widzie szeroko. Musi

ona by poczona z intensywnym rozwojem mylenia, z ksztatowaniem
odpornoci emocjonalnej oraz z wiczeniem pewnych umiejtnoci matematycznych. Istotna jest take wiadomo tego, w jaki sposb dzieci si
ucz. Wikszo dorosych uwaa, e dobrym sposobem uczenia jest wyjanianie, tumaczenie i opowiadanie o tym, co jest wane i potrzebne.
Sadzaj wic dziecko przed sob i ucz je przy pomocy sw.
Tymczasem w edukacji matematycznej przedszkolakw najwaniejsze s
osobiste dowiadczenia dziecka. Stanowi one budulec, z ktrego dziecko tworzy pojcia i umiejtnoci. Jeeli dowiadczenia s specjalnie dobrane, przyczyniaj si take do rozwoju mylenia i hartowania dziecicej odpornoci. Wszystko zaczyna si wic od dowiadcze. W trakcie ich przetwarzania dziecko musi mwi. Nazywanie przedmiotw oraz wykonywanych
czynnoci sprzyja koncentracji uwagi i pomaga dziecku dostrzega to, co
wane. Na swj sposb ma ono czu sens tego, co robi. Dziecice wypowiedzi
s take cenn wskazwk dla dorosego: na ich podstawie moe on stwierdzi, czy dziecko rozumuje we waciwym kierunku i czy uczy si tego, co trzeba.
Jeeli dorosy chce si zajmowa dziecic matematyk, powinien wiedzie jak organizowa zajcia dla dzieci. Musz one by wypenione
zabawami, ciekawymi zadaniami i grami. Trzeba take rozmawia z dzieckiem, gdy sprzyja to rozwojowi jego mylenia. Nie bdzie to zbyt trudne
i nie wymaga specjalistycznego wyksztacenia. W nastpnych rozdziaach wszystko jest dokadnie opisane. Program edukacji matematycznej
dla szeciolatkw obejmuje nastpujce krgi tematyczne:

10

_________________________________________________

1. Orientacja przestrzenna, czyli ksztatowanie umiejtnoci, ktre

pozwol dziecku dobrze orientowa si w przestrzeni i swobodnie rozmawia o tym, co si wok niego znajduje. Umiejtnoci te przydadz si
w szkole na lekcjach matematyki i rodowiska spoeczno-przyrodniczego.
2. Rytmy traktowane jako sposb rozwijania umiejtnoci skupiania
uwagi na prawidowociach i korzystania z nich w rnych sytuacjach.
Jest to wane przy nabywaniu umiejtnoci liczenia oraz dla zrozumie nia sensu mierzenia.
3. Ksztatowanie umiejtnoci liczenia, a take dodawania i odejmowania obejmuje proces poczwszy od liczenia konkretnych przedmiotw, przez liczenie na palcach a do rachowania w pamici.
4. Wspomaganie rozwoju operacyjnego rozumowania. Celem jest
tu dobre przygotowanie dziecka do zrozumienia pojcia liczby naturalnej,
ktre jest przecie ksztatowane na lekcjach matematyki w klasie pierwszej.
5. Rozwijanie umiejtnoci mierzenia dugoci w zakresie dostpnym szeciolatkom. Bdzie to potrzebne w szkole, a take w yciu codziennym.
6. Klasyfikacja, czyli wspomaganie rozwoju czynnoci umysowych
potrzebnych dzieciom do tworzenia poj. Jest to dobre wprowadzanie
dzieci do zada o zbiorach i ich elementach.
7. Ukadanie i rozwizywanie zada arytmetycznych jest dalszym
doskonaleniem umiejtnoci rachunkowych dzieci i stanowi przygotowanie ich do tego, co bd robiy na lekcjach matematyki w szkole.
8. Zapoznanie dzieci z wag i sensem waenia. Obejmuje take
ksztatowanie wanych czynnoci umysowych potrzebnych dzieciom do
rozwizywania zada.
9. Mierzenie pynw - to wiczenia, ktre pomog dzieciom zrozumie, e np. wody jest tyle samo, chocia po przelaniu wydaje si jej
wicej lub mniej. Dowiadczenia te uatwi dziecku zrozumie sens mierzenia i rozwizywanie zada.
10. Intuicje geometryczne, czyli ksztatowanie poj geometrycznych
w umysach szeciolatkw.
11. Konstruowanie gier przez dzieci hartuje odporno emocjonaln
i rozwija zdolnoci do wysiku umysowego. Jest to take dalsze wiczenie umiejtnoci rachunkowych dzieci.
12. Zapisywanie czynnoci matematycznych zgodnie z moliwociami szeciolatkw stanowi bezporednie przygotowanie dzieci do tego,
co bd robiy na lekcjach matematyki w szkole.
Kady z tych dwunastu krgw jest omwiony w osobnym rozdziale
Dziecicej matematyki. eby dorosy wiedzia, co i w jaki sposb naley
ksztatowa w umysach dzieci, na pocztku rozdziau przedstawiam
prawidowoci psychologiczne. Jeeli bd one przestrzegane, wwczas
nauka stanie si dla dziecka przyjemna, a na dodatek przyniesie dobre

__________________________________________________________ 11
rezultaty. Po takim wprowadzeniu opisuj wiczenia, gry i zabawy,
w trakcie ktrych dziecko moe opanowa to, co okrela dany krg tematyczny. S to sytuacje, w ktrych dorosy realizuje edukacj matematyczn z jednym dzieckiem. Na zakoczenie kadego krgu, w ostatnim
podrozdziale, wyjaniam, w jaki sposb mona zaplanowa i przeprowadzi takie zajcia w przedszkolu i w szkole.
Dwanacie wymienionych krgw tematycznych trzeba zrealizowa
w podanej kolejnoci. Uwzgldnia ona bowiem nie tylko stopniowanie
trudnoci, ale take prawidowoci rozwoju dziecka.
Jak czsto prowadzi zajcia z dziemi i ile czasu maj one trwa?
Najlepiej kadego dnia. Moe to by jednak nierealne. Dla uzyskania
dobrych efektw zajcia musz by prowadzone co najmniej trzy razy
w tygodniu. Szeciolatki to jeszcze mae dzieci, jeeli zajcia bd organizowane rzadziej zapomn, czego si nauczyy.
Co do czasu trwania zaj proponuj przyj regu: naley je prowadzi dotd, dopki sprawiaj dziecku przyjemno. Jeeli zajcia prowadzone s ywo i w sposb przyjazny dla dziecka, prdzej zmczy si dorosy
ni ono. Nie trzeba jednak przesadza. Szczegowe informacje co do
dugoci zaj podaj w kolejnych rozdziaach Dziecicej matematyki.
Z moich wieloletnich dowiadcze wynika, e nie sposb prowadzi
zaj z dziemi bez specjalnie dobranych przedmiotw. Dlatego do podrcznika dla dorosego doczono nastpujcy Zestaw pomocy:
- mi, ktry peni wan rol edukacyjn: dla misia dziecko uoy zadanie i potem wsplnie" je rozwie, misiowi dziecko opowie o swych
wtpliwociach i spostrzeeniach, misia mona nauczy" liczy, dodawa
i odejmowa,
- liczmany (np: kka, trjkty, kwadraty) su do liczenia. Mona
je liczy i mog by wykorzystywane jako co, co zastpuje realne przedmioty i pomaga w rachowaniu,
- liczydeka (kolorowe paski z otworkami) uatwiaj dziecku zrozumienie, e rachujc warto uwzgldnia dopenianie do dziesitki,
- kartoniki z cyframi i znakami arytmetycznymi su do ukadania dziaa: dziecko moe za ich pomoc wyrazi symbolicznie to, co
wczeniej wykonao na przedmiotach,
- seria obrazkw przydatnych do ukadania zada z treci,
- domino do zabaw wiczcych sprawno rachunkow dzieci,
- geoplan (pytka z otworkami do przewlekania sznurowada) suy
do konstruowania figur geometrycznych,
- figury geometryczne o wielorakim zastosowaniu: do klasyfikowania, ukadania ornamentw i innych kompozycji; s take przydatne
w liczeniu,
- karty logiczne potrzebne do ksztatowania umiejtnoci klasyfikowania i definiowania,
- kostka i obrazki do ukadania gier.

12 _________________________________________________________
Pomoce skadajce si na ten Zestaw zostay dobrane tak, aby za ich
porednictwem mona byo zrealizowa wikszo wicze, zabaw i gier
opisanych w tej ksice1. Do prowadzenia zaj z dziemi potrzebne bd
take inne przedmioty, ale s one tak zwyczajne, e zapewne znajd si
w kadym domu, w przedszkolu i w szkole. S to zwyke klocki do budowania, ziarna duej fasoli, kasztany, kolorowe guziki (rnej wielkoci),
klamerki do przypinania bielizny, typowa miarka krawiecka, spodeczki
pod szklanki itp.

1
Dla atwiejszej orientacji, przed opisem zaj, do ktrych bd potrzebne pomoce z Zestawu pomocy, bdzie umieszczony may rysunek misia.

3. Orientacja przestrzenna
3.1. Jak rozwija si u dzieci rozumienie
przestrzeni?
ycie bez przestrzeni jest niemoliwe, a jej drastyczne ograniczenie
ludzie odczuwaj jako najwysz kar. Od urodzenia ludzie ucz si
rozumie przestrze, w ktrej yj, gdy tylko w ten sposb mog nad
ni panowa i zaspokaja wszystkie swoje potrzeby.
Poznawanie przestrzeni jest tak wtopione w codzienne dowiadczenia,
e doroli nie maj wiadomoci tego procesu. Nie zdaj sobie take
sprawy z ogromu wiedzy o otaczajcym wiecie, ktr zgromadzili w cigu
ycia. Obserwujc dzieci dziwi si, e nie rozumiej one zwyczajnych
i oczywistych sytuacji yciowych. Nie pamitaj bowiem, z jakim trudem
oni sami uczyli si rozumie swoje otoczenie.
Podobnie jest w nauce. Mimo sporej ju wiedzy o rozwoju czowieka
mao wiadomo o tym, jak dziecko uczy si poznawa przestrze 1. Wiemy
tylko, e rne s drogi i sposoby tego uczenia si i e istniej pewne
prawidowoci, wedug ktrych wiedza o przestrzeni ksztatuje si
w umyle dziecka.
Wszystko wskazuje na to, e poznawanie przestrzeni zaczyna si od
wiadomoci wasnego ciaa 2, od skrystalizowania swojego ja".
Najpierw dziecko ksztatuje poczucie: To jestem ja. Tak wygldam. Mam
swoje imi. Wiem, jak nazywaj si czci mojego ciaa. Taka wiadomo
pozwala dziecku na nastpny krok: zaczyna rozpatrywa otoczenie
ze swego punktu widzenia. Powoli zdaje sobie spraw z tego, e co
znajduje si przed nim lub za nim, jest nad nim lub pod nim, bywa
1
O rozwoju orientacji przestrzennej u dzieci pisz midzy innymi: Kephart N. C.
(1970), Szemiska A. (1991, s. 219-231), Kielar-Turska M. (1989), Piaget J., Inhelder B.
(1967), Tuan Yi-Fu (1987).
2
Jest to take pogld J. Piageta (1966, 1977); oraz J. Piaget i B. Inhelder (1993).

14 _________________________________________________
z boku, po jego lewej lub prawej stronie. czy si to z dziecicym
egocentryzmem. W tym czasie dziecko czuje si najwaniejsz osob na
wiecie: soce wieci dla niego, woda jest po to, aby ono mogo si
wykpa, a najwaniejszym zadaniem dorosych jest zaspakajanie jego
potrzeb. Jest to bardzo wany okres rozwojowy. Bez okrelenia swego ,ja"
i egocentrycznego pojmowania wiata niemoliwy jest dalszy rozwj dziecka.
W tym okresie dzieci chtnie mwi o sobie i o tym, co znajduje si w ich
otoczeniu. Nie jest to jednak rozmowa, lecz monolog o swoim wasnym
wiecie. Dziecko nie potrafi jeszcze wczu si w sytuacj drugiego czowieka i wymienia informacji o przestrzeni, w ktrej wsplnie yj.
Nastpny krok w rozwoju to przejcie od egocentryzmu do decentracji3. Jest to moliwe dziki rozwijajcej si zdolnoci do widzenia
wiata oczami drugiej osoby. Dziecko powoli zdaje sobie spraw z tego, e
drugi czowiek jest podobny do niego: ma zblion budow ciaa, posiada
swoje imi i funkcjonuje w tym samym otoczeniu. Jednak nie wszystko
jest tu takie proste. Gdy dorosy stanie obok dziecka i patrz przed siebie,
1o widz przedmioty w podobny sposb. Wystarczy jednak, aby jeden
z nich odwrci si i ju widz co innego. Porozumiewanie si wymaga
teraz wysiku intelektualnego, w tym praktycznego rozumienia efektu
przesunicia i obrotu.
Chcc zrozumie kryjc si tu trudno wystarczy przypomnie sobie
sytuacj, gdy trzeba komu wytumaczy, jak ma doj np. do dworca.
Dorosy zwykle myli o sobie w tej sytuacji, ale wyjaniajc drugiemu
czowiekowi bierze pod uwag schemat jego ciaa i waniejsze obiekty
znajdujce si na drodze. Mwi wic: Id prosto, a do skrzyowania ulic.
Popatrz w swoj lew stron, zobaczysz hotel, skr i id w t stron. Przy
hotelu, po twojej prawej stronie bdzie sklep. Przejd na drug stron
jezdni i skr w prawo. Stamtd ju blisko do dworca. Dla dorosych
takie wyjanienia s atwe i zwyczajne, gdy potrafi przyj punkt
widzenia drugiej osoby.
Inaczej jest w wypadku dzieci. Wystarczy spyta przedszkolaka o drog,
a okae si, e nie sposb zrozumie dziecicych wyjanie. Tyle tam dziwnych okrele: sowa dotyczce otoczenia mieszaj si z tym, co dziecko
sobie wyobraa. Ono dopiero uczy si patrzenia na wiat oczami
innych ludzi. Im wczeniej to opanuje, tym atwiej bdzie mu y.
Z chwil pjcia do szkoy dzieciom potrzebna jest jeszcze jedna
umiejtno. Musz dobrze orientowa si na kartce papieru, bo jest
to potrzebne do nauki pisania, czytania, a take przy rozwizywaniu
zada matematycznych. Pani zwraca si do dziecka: Narysuj szlaczek
u gry strony, zaczynajc od lewego brzegu. W innej sytuacji mwi: Piszemy palcem w powietrzu: ukosem z gry na d, w prawo i z gry na d4.
Fakt ten akcentuje J. Piaget (1966). Pisze o tym take M. Kocielska (1995, s. 100 - 107).
S to autentyczne sformuowania nauczycielki. Towarzyszyy one ksztatowaniu umiejtnoci pisania cyfry 4.
3
4

___________________________________________________

15

Polecenia komplikuj si z kadym dniem: Narysuj graf w praw stron.

Dorysuj strzaki na osi liczbowej i oblicz. Przeczytaj trzecie zdanie pod obrazkiem. Im dalej, tym trudniej. Zacznie si przecie ksztatowanie poj
geometrycznych, a potem nauka geografii i fizyki.
Dzieci rozpoczynajce edukacj w szkole powinny dysponowa umiejtnoci patrzenia na otoczenie oczami drugiej osoby i orientowania si
na kartce papieru. Inaczej nie bd rozumiay polece nauczycielki. Musz
umie przedstawi na kartce papieru to, co wystpuje w przestrzeni. Nie
jest to atwe, bo kartka ma dwa wymiary, a potocznie rozumiana przestrze
jest trjwymiarowa. Ogldajc rysunki, dzieci musz umie okreli, co
znajduje si np. u gry, a co na dole. Wykaza si tu trzeba rozumieniem
wielu umw, ktrymi posuguj si doroli. Jest kolorowe zdjcie z informacj: Piotru jest trzeci od lewej. Mona mie jednak wtpliwoci: Czy
jest to trzecia osoba liczc od lewej strony patrzcego? A moe inna, wszak
osoby na zdjciu maj take swoj lew i praw stron?
Wiele nieporozumie nawet wrd dorosych wie si take z regu:
W prawo, zgodnie z ruchem wskazwek zegarka. Wystarczy bowiem przez
dusz chwil obserwowa ruch wskazwki sekundnika, aby dostrzec, e
najpierw porusza si ona w prawo, a zaraz potem w lewo5. Kopot, bo
doroli rzadko wyjaniaj dziecku, e umowa ta dotyczy tylko grnej
czci uku tarczy zegarowej. Zamiast to dziecku pokaza denerwuj si,
gdy na polecenie Odkr, zakrca kran6. Czsto ma miejsce nastpujca
sytuacja: Dorosy stojc twarz do dziecka i biorc co praw rk, mwi:
Zrb tak samo. Potem si dziwi, e dziecko wzio to co lew rk,
a przecie ono wiernie odtworzyo czynno dorosego.
Przygotowujc dziecko do szkoy trzeba zadba o ksztatowanie
orientacji przestrzennej. Warto si tym zaj, aby dziecko lepiej rozumiao swoje otoczenie i mdrzej w nim funkcjonowao. Efekty uczenia
bd zalee od przestrzegania prawidowoci rozwojowych. Znaczenie
ma take to, w jaki sposb (jakimi metodami) dorosy bdzie rozwija
orientacj przestrzenn. Najwaniejsze s tu bowiem dowiadczenia
dziecka, a nie sowne wyjanienia dorosych. Dziecko poznaje przestrze poprzez wasny ruch, obserwujc j, odczuwajc i nazywa jc sowami wasne dowiadczenia.
Trzeba wic organizowa dla dziecka specjalne sytuacje poznawcze,
zabawy, a take zadania do wykonania. Nie bdzie to trudne, jeeli
dorosy zapozna si z tym, co przedstawiam w nastpnych trzech podrozdziaach. Opisana tam metoda jest zgodna z prawidowociami rozwojowymi i z zasad stopniowania trudnoci.
6
Podobna sytuacja wystpuje, gdy doroli ucz dziecko zamykania i otwierania drzwi
kluczem. Na problem ten zwrci uwag Z. Semadeni w recenzji tej ksiki.
6
O podobnych sytuacjach mwi B. Rocawski w referacie Skd si bior trudnoci we
wskazywaniu prawej i lewej strony oraz w poprawnym identyfikowaniu i pisaniu liter; IV
Oglnopolska Konferencja Logopedyczna powicona zaburzeniom mowy, czytania i pisania, Gdask 1989.

16

3.2. Ksztatowanie wiadomoci schematu

swego ciaa
Przedstawione tutaj wiczenia musz by przeprowadzone tak, aby
dziecko nie musiao zadziera gowy patrzc na dorosego. Najlepiej, gdy
oboje usid na dywanie lub na niskich krzesekach. Porozumienie jest
atwiejsze, gdy oczy dorosego s na wysokoci twarzy dziecka.
Sporo wicze bdzie wymagao wzajemnego dotykania si. Oznacza
to naruszenie sfery intymnoci. Nie bdzie to dziecku przeszkadza, jeli
cz go z dorosym blisze wizy. W przypadku, gdy zajcia prowadzi
osoba obca dziecku, potrzebne s dodatkowe wiczenia uatwiajce nawizane kontaktu i uzyskanie dziecicej zgody.
Nie jest to trudne. Wystarczy, aby dorosy usiad naprzeciw dziecka.
Popatrzy w dziecice oczy i wzi jego rczki w swoje donie, a potem
naoy na swoj gow. Teraz trzeba powiedzie: Pogaszcz, mam takie
adne utosy... Czy mog dotkn twoich wosw? Zwykle w dziecicych
oczach pojawia si zgoda. Niektre dzieci potwierdzaj j kiwniciem
gowy lub zapewnieniem: Mona. Jeeli takiej aprobaty dorosy nie uzyska, trzeba zrezygnowa z tego wiczenia. Przeprowadzi si je pniej,
kiedy kontakt z dzieckiem bdzie na tyle silny, e zezwoli ono na dotyk.
Istnieje silna zaleno pomidzy tym, co dzieci wiedz, a zasobem ich
sw. Pracujc z dziemi zauwayam, e maj one spore kopoty z nazywaniem czci swego ciaa. A przecie nie sposb ksztatowa wiadomoci wasnego ciaa bez nazywania jego czci.
Majc to wszystko na uwadze, prosz dorosych, aby wiczc z dzieckiem umiechali si ciepo, uywali waciwych nazw i zachwycali si
dziecic urod. W ten sposb mona wzbogaci sownik dziecka i zwikszy jego otwarto na kontakt z drugim czowiekiem.
Dzieci wypowiadaj si take poprzez rysunek. Warto wic powiza ksztatowanie wiadomoci wasnego ciaa z rysowaniem. Nie
chodzi tutaj o nauk rysunku, lecz o wdroenie dziecka do korzystania ze
swej wiedzy w trakcie komunikowania si. Rysowanie czowieka jest przede dla dziecka sposobem prezentowania tego, co wie o sobie i innych 7.
Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego warto zachca dziecko do rysowania czowieka z uwzgldnieniem tego wszystkiego, co ono wie. Ot
jednym ze sposobw okrelania moliwoci umysowych dziecka jest psychologiczna analiza rysunku postaci. Jeeli rysujc schemat czowieka
dziecko uwzgldni duo szczegw, to wykazuje si wiksz wiedz oraz
lepszymi moliwociami poznawczymi8.
Mao kto zdaje sobie spraw, e wicej ni 80% informacji przekazujemy sobie nawzajem w sposb niewerbalny (gestami, mimik).
7
8

Pisze o tym S. Szuman (1990) oraz P. Wallon, A. Cambier, D. Engelhart (1993).

Szer;;ej o tym pisze B. Hornowski (1970).

Im modsze dziecko, tym mniej korzysta z przekazu werbalnego, z jzyka

mwionego. Kopot w tym, e przyjcie informacji wyraanych gestami
i mimik wymaga skupienia si na drugim czowieku przez dusz chwil.
Wie si z tym wysiek, do ktrego dziecko moe nie by przyzwyczajone.
Potrzebne jest take nastawienie: Patrz na ciebie, bo chc ci zrozumie.
Zajmujc si dziemi, ktrym w szkole le si wiedzie, zauwayam, e
jedn z przyczyn kopotw jest zbyt sabo uksztatowana zdolno obdarzania uwag drugiej osoby i brak nawyku suchania 9. Dlatego
przygotowujc dzieci do szkoy trzeba koniecznie zaj si:
- ksztatowaniem postawy: Chc zrozumie, wic patrz i sucham,
- rozwijaniem zdolnoci obdarzania uwag drugiego czowieka na tylko
dugo, aby zrozumie, co on chce przekaza.
wiczenia nastawione na ksztatowanie wiadomoci schematu wasnego ciaa s doskona okazj do takiego treningu.
Moja gowa: potrafi nazwa jej czci i wiem, co oznaczaj
miny. Dorosy i dziecko siedz naprzeciw siebie. Umiechaj si, ogl daj wosy. Gaszcz je. Okrelaj kolor wosw i podziwiaj ich mikko.
Zajmujc si oczami, delikatnie gaszcz brwi, powieki, rzsy i nazywaj
kolor oczu. Jednoczenie prowadz tak na przykad rozmow: To s brwi
a to powieki... Przymykam oczy, a ty obserwuj ruch powiek... Powiedz
jakiego koloru mam oczy? Umiechnij si oczami... Zmarszcz brwi..., a teraz
podnie brwi do gry... Jakie masz dugie rzsy! Dodaj blasku twym oczom.
W podobny sposb naley obejrze z dzieckiem: czoo, policzki, uszy
nos, usta, brod itd. Towarzyszce temu rozmowy bd oczywicie inne.
Wane, eby byy ciepe z uyciem waciwych nazw i pene zachwytu.
Mona teraz skupi si na mimice i odczytywaniu komunikatw
mimicznych. Dzieci sabo kontroluj wyraz swojej twarzy. Dlatego trzeba
zacz od wicze z lustrem (mog by take mae lusterka, po jednym
dla kadego). Dorosy i dziecko patrz w lustro, robi miny i nazywaj je
Nastpnie siadaj naprzeciw siebie (ju bez lustra) i wicz: Jestem
radosny - zrobi min umiechnit. Jestem zmczony - poka to min
Jestem zy - wyra min zo. Dziwi si - zrobi zdziwion min.
Moje rce: potrafi nazywa ich czci i wiem, co wyraaj gesty.
Dorosy i dziecko siedz (lub stoj) naprzeciw siebie i ogldaj swoje rce
Najpierw palce: kady palec ma swoj nazw. Potem do, nadgarstek
przedrami, okie, rami, bark. Porwnuj dugo rk i wielko doni.
Jest to take dobra okazja do zabaw paluszkowych. Palce witaj si
ze sob i cauj si". Mocuj si: jedna do z drug, a potem do dorosego i dziecka. Mona take przeprowadzi zabawy typu Kominiarz", czy
Chodzi czapla po desce". Takie i podobne wiczenia poprawiaj kordynacj i sprawno ruchow doni i palcw.
9
Wicej informacji na ten temat w cytowanej ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami... (1997, s. 107-118).

18 _______________________________________________________________
Na zakoczenie tej serii wicze naley przeprowadzi trening w przekazywaniu i odczytywaniu informacji wyraonej gestami. Dorosy skupia
na sobie uwag dziecka i pyta: Co to znaczy? Jednoczenie gestem zaprasza: Chod do mnie. Jest to popularny gest i dziecko wie, co on oznacza.
Zmiana rl: teraz dziecko przekazuje gestem informacje, a dorosy je
odczytuje. I znowu zmiana rl. Duo przy tym miechu, bo intencje nie
zawsze s odczytane waciwie.
Moje nogi: potrafi nazwa ich czci i wiem, e nogi take
mwi. Do tej serii wicze naley zdj buty i skarpety. T ak, jak
poprzednio trzeba obejrze swoje nogi: palce, stopy, kostki, ydki, kolana,
uda. Nazwa to, co si oglda. Na koniec przeprowadzi zabaw Co
mwi moje nogi"? Chodzc mona pokaza: jestem zmczony, jestem
uwany - skradam si, id na paluszkach itd.
Mj tuw: potrafi nazwa jego czci. Dzieci wychowywane s
w rnych rodowiskach. Bywa, e uywaj wulgarnych sw. Naley je
zastpi poprawnymi. Dziecko stoi, a dorosy przyklka tak, aby nie
musiao zadziera gowy. Ogldaj, dotykaj i nazywaj: szyj, ramiona,
klatk piersiow, piersi, brzuch, plecy, poladki.
Zagadki ruchowe, czyli pantomima: potrafi porozumie si
bez sw. Ich zadaniem jest wyduenie czasu skupiania uwagi na tym,
co chce przekaza drugi czowiek. Jest to take okazja do ksztatowania
nastawienia Chc zrozumie, co masz mi dopowiedzenia.
Na rodku pokoju trzeba postawi krzeso. Przemiennie usid na nim
raz dorosy, raz dziecko. Pantomim - zagadk ruchow rozpoczyna
dorosy. Moe ona wyglda tak: dorosy wychodzi za drzwi, po chwili
wraca i pokazuje jak zamyka drzwi, zdejmuje paszcz, wiesza go, zmienia
obuwie, myje rce, patrzy w lustro i poprawia wosy. Dziecko nie ma
kopotu z ustaleniem, e widziao scenk Mama (tata) wraca do domu".
Zmiana rl. Dorosy siada na krzele. Dziecko przedstawia inn, wybran przez siebie, sytuacj. Przedstawienie odbywa si bez przedmiotw
i sw. Wszystko trzeba pokaza ruchem ciaa, gestami i mimik. Na zakoczenie pantomimy dziecko (take dorosy) owiadcza: Koniec, a obserwujcy prbuje ustali, co zostao pokazane.
W trakcie zagadek ruchowych jest wiele miechu: komiczne miny,
niezdarne gesty, podpatrzone i trafnie pokazane zachowania. Dzieci s
tym tak zainteresowane, e chc przez dugi czas obdarza uwag, pilnie
obserwowa i dy do ustalenia, co dorosy chcia pokaza. Nie sposb
przeceni wartoci ksztaccych takich wicze. Jeeli dorosy zechce
przeprowadzi kilka takich zaj, efekty bd zadziwiajce. Wzronie
u dziecka zdolno do koncentracji uwagi. Wzmocni si take tendencja
do obd.irzania uwag drugiego czowieka. Przyda si to w szkole, nie
tylko ni lekcjach matematyki.
Rysunek czowieka: potrafi narysowa mam, tat, siebie
i kadego. Rozpoczynamy od rysunku pod dyktando". Na stole s

_________________________________________________________
kartki z bloku, grube kredki lub mazaki. Dorosy zwraca si do dziecka
Opowiadaj mi o sobie, a ja ci narysuj. Zaczynamy od gowy. Poka, jak
masz gow. Dziecko pokazuje ruchem rki ksztat. Bywa, e brak mi
sw na jej okrelenie. atwiej pokaza wosy, opowiedzie o nich. Dorosy pyta: Jakie s twoje wosy? Poka. Jakiego s koloru (rysuje gow
a na niej wosy)? Teraz czoo i oczy. Poka i opowiedz, jakie one s?..
W taki sposb powstaje portret. Dziecko namalowao" go gestami i sowami, a dorosy kredkami. Zmiana rl. Dziecko rysuje dorosego, a on
opowiada, jak wyglda.
Rwnie ksztacca jest sytuacja, gdy w trakcie rysowania dorsy
przypomina o szczegach. Dziecko rysuje tat. Ju narysowao gow
oczy, usta i wosy. Dorosy spoglda na rysunek i przypomina: Tatu bez
nosa? Tak nie moe by. Dorysuj... A uszy gdzie? Dorysuj... W ten sposb
rysunek staje si bogatszy. Dziecko uczy si korzysta z tego, co wie.
Pomocna jest tu wiadomo schematu wasnego ciaa.
Tematw do rysunkw nie brakuje. Mona narysowa: mam, dziadka
babci, wszystkie ciocie i inne znane dziecku postacie. Kady rysunek
musi by podziwiany, podpisany imieniem dziecka i zachowany na pamitk. Uczymy przecie odczuwania radoci z wasnego wysiku i satysfakcji, e udao si zadanie doprowadzi do koca.
Kady dziecicy rysunek godny jest uznania. Dziecko chciao przecie
najlepiej wywiza si z zadania. Nie trzeba si martwi, gdy dziecicy
rysunek jest jeszcze ubogi. Po tym cyklu zaj nastpi wyrana poprawa
rysowany schemat czowieka bdzie dojrzalszy i zwikszy si liczba
szczegw.

3.3. Rozwijanie zdolnoci do przyjmowania

wasnego punktu widzenia
Pierwsze zajcia z tego cyklu bd polegay na wyprowadzeniu kierunkw w przestrzeni od wasnego ciaa. Towarzyszy temu bdzie dalsze
ksztatowanie wiadomoci wasnego ciaa.
Okrelanie przestrzeni. Dorosy kadzie na pododze zwyczjn
kartk papieru. Dziecko staje na niej. eby odczuo: W tym miejscu stoj
trzeba pooy donie na dziecicej gowie, lekko nacisn i powiedzie:
Tu, w tym miejscu jeste. Podnie rce do gry. Popatrz w gr. Tam jest
gra. We woreczek (z piaskiem lub grochem - mona go zastpi ma
pieczk). Podrzu do gry i popatrz, jak spada w d. Tam jest d
Spjrz przed siebie. Wycignij rk i poka, co widzisz... Rzu tam
woreczek i obserwuj go. Gdzie upad woreczek?... Stoj za tob. Powiem
ci, co jest za tob. Nie odwracaj si, bo bdzie to wszystko przed tob.
We woreczek i po go z tyu, za siebie.

20 ________________________________________________________
Z boku, co tam si znajduje? eby ci si nie pomylio, okrelimy stron
lew i praw. Podskocz cztery razy. Po donie na klatce piersiowej
i przesu tak, aby znalaz swoje serce. Serce masz po lewej stronie.
Masz lew stron ciaa: lewe ucho, lewe oko, lew rk, lewe biodro,
lew nog. To wszystko masz z lewej strony. Poka lew rk. Zao ci
na ni frotk 10 , aby pamita - to jest lewa rka. Wycignij t rk
w lew stron. Powiedz, co znajduje si po twojej lewej stronie? Rzu tam
woreczek i obserwuj.
Strona-prawa. To jest prawe ucho, prawe oko, prawa rka, prawe
biodro, prawa noga. Wycignij praw rk w praw stron. Popatrz
i powiedz, co znajduje si po twojej prawej stronie. Rzu tam woreczek
i obserwuj.
Od momentu zaoenia frotki na lewy nadgarstek, dziecko powinno j
nosi od rana do wieczora. Jest to konieczne dla wdrukowania si"
w dziecic wiadomo strony lewej i prawej. Szczeglnie wane jest,
aby dzi scko miao frotk w trakcie wszystkich opisanych w tym rozdziale
wicze.
Chodzenie pod dyktando". Jest to kontynuacja poprzednich wicze. Dorosy stoi obok dziecka i mwi: Dwa kroki w prawo... (wykonuj). Teraz trzy kroki do przodu... Dwa kroki do tylu... Pi krokw
w lewo...
Chodzenie pod dyktando bardzo si dzieciom podoba. I w tym wiczeniu wana jest przemienno: dorosy dyktuje" - dziecko odlicza kroki,
nastpnie dziecko dyktuje", a dorosy chodzi. Mog porusza si pod
dyktando"
wsplnie
lub
oddzielnie.
wiczenia z woreczkiem. Dorosy
mwi, gdzie dziecko ma pooy woreczek:
Przed sob, za sob, z tyu, po swojej lewej
stronie itd. Dziecko wykonuje polecenia.
Zmiana rl. Dziecko mwi, gdzie pooy
woreczek, a dorosy wykonuje dziecice
polecenie. Na rysunku jest przedstawiona
taka sytuacja (strzaki pokazuj kierunek
przekadania woreczka).
Prosz przestrzega przemiennoci. Inne dowiadczenie dziecko zdobywa wykonujc polecenie, a inne, gdy musi sownie
sformuowa zadanie dla dorosego. To
drugie jest o wiele trudniejsze. Jeeli
dziecko potrafi to zrobi, rozumie o co
chodzi.
10
Moina zaoy frotk na prawy nadgarstek.
Wane, eby nie zmienia pooenia
frotki. Wybraam lewy nadgarstek, bo bliej jest serca, ktre rnicuje lew i praw stron.

_________________________________________________________

3.4. Wdraanie dzieci do rozpatrywania

otoczenia z punktu widzenia drugiej osoby
Opisane w poprzednim podrozdziale wiczenia pomagaj dziecku okrela otoczenie, w ktrym funkcjonuje. Potrafi ju wytyczy kierunek o
osi swego ciaa i ustali pooenie przedmiotw w stosunku do siebie
Mona wic zrobi krok naprzd i zaj si czym trudniejszym. Wana
jest tu kolejno wicze, gier i zabaw.
Zabawy z misiem11. W doczonym Zestawie pomocy znajduje si bkitny
mi. Dziecko wypchnie go palcami i umocuje w bryce plasteliny (tak, jak na
rysunku). Na lew misiow apk naoy frotk.
Dorosy siada na pododze obok dziecka (oboje
patrz w t sam stron) i mwi: Postaw misia tak,
aby plecami dotyka twojego brzuszka... Poka,
w ktr stron patrzysz ty? I w ktr stron patrzy
mi?... Twj mi umie mwi. Powiedz, co widzi
twj mi...
Postaw misia obok siebie, po twojej lewej stronie...
Mi patrzy w t sam stron, co ty... Powiedz, co
widzi twj mi?... Postaw misia z drugiej strony,
po twojej prawej stronie... Mi patrzy w t sam
stron, co ty. Co widzi twj mi?...
Mi nadal jest po twojej prawej stronie, ale teraz patrzy w prawo. Poka
w ktr stron patrzy mi... A w ktr ty?... Powiedz, co widzi twj
mi?... A co widzisz ty?... Posad misia po twojej lewej stronie, tak eby
patrzy w lewo... Poka, w ktr stron patrzy mi... A w ktr ty?
Powiedz, co widzi twj mi, a co widzisz ty?...
Postaw misia z tyu, za sob tak, eby patrzy w przeciwn stron ni ty.
Poka, w ktr stron patrzysz ty... A w ktr mi?... Co widzi twj
mi?... A co widzisz ty?...
Ta seria dowiadcze uatwi dziecku zrozumienie, e druga osoba ma
podobny schemat ciaa. Jeeli patrzy w t sam stron, oboje widz to
samo. Dlatego dziecko moe wytycza kierunki w przestrzeni od dorosego
tak, jak to robio z wasnego punktu widzenia.
Dorosy i przestrze. Potrzebna bdzie kartka papieru i woreczek
(z grochem, piaskiem itp.). Dorosy przyklka na kartce papieru. Dziecko
staje za nim, oboje patrz w t sam stron. Dorosy mwi: Sprawdz
czy dobrze pokazuj. Tam jest gra (wyciga rce w gr)... A tu d
(dotyka rkami podogi)... To wszystko jest przede mn (wyciga rk
i pokazuje)... A ty jeste za mn, z tyu... Po rce na mojej klatce
piersiowej... Poszukaj mojego serca. Serce mam po lewej stronie tak, jak
11

Rysunkiem misia bd zaznaczone zabawy, w ktrych korzystamy z Zestawu point

ty... Mam ucho lewe i prawe: Dotknij lewego, dotknij prawego... Mam
lew i praw rk: Za mi frotk na lewy nadgarstek... Mam lew
i praw nog. Poka je...
Jeeli dziecko stoi za dorosym, wykonanie polece nie jest trudne.
Ma przecie frotk na lewej rce i wczeniej zgromadzio dowiadczenia
podobne, lecz dotyczce bezporednio samego siebie. Teraz moe je przenie na dorosego.
Zadania z woreczkiem. Dorosy stoi na kartce papieru. Dziecko
obok (patrz w t sam stron). Dorosy pyta: Gdzie mam pooy woreczek: z lewej, z prawej, przed sob, za sob? Dziecko decyduje, a dorosy
wykonuje polecenie. Dla wikszej atrakcyjnoci wicze warto kilka razy
celowo si pomyli, tak aby dziecko to zauwayo. Dziecko ma wwczas
okazj wykaza si dobr orientacj.
Zmiana rl. Dziecko stoi na kartce papieru. Dorosy kadzie woreczek
tak, jak w poprzednim wiczeniu, a dziecko mwi, gdzie on ley.
Szukam misia" nawizuje do znanej dorosym zabawy Ciepo - zimno".
Dziecko stoi przed drzwiami i zamyka oczy. Dorosy chowa misia. Nastpnie
podchodzi do dziecka i mwi: Otwrz oczy. Powiem ci, jak masz i, aby
odnale misia. Bd mwi: w prawo, w lewo, do przodu, do tyu. Suchaj i wykonuj polecenia. Dorosy staje za dzieckiem i kieruje jego
krokami na przykad w taki sposb: Id do przodu, stop. Przesuwaj si
w lewo, stop. Teraz do przodu, stop. Popatrz w prawo, schyl si i znajdziesz misia.
Zmiana rl. Dorosy staje przy drzwiach i zamyka oczy. Dziecko chowa
misia. Potem kieruje krokami dorosego tak, aby odnalaz misia. T
ksztacc zabaw trzeba powtrzy kilkakrotnie. Na pocztku kierowanie poruszaniem si dorosego w przestrzeni jest dla dziecka trudne. Dlatego stara si ono by blisko dorosego (jest tu za jego plecami). W ten
sposb atwiej mu przenosi swoje dowiadczenie na drug osob.
Po nabraniu wprawy mona zabaw utrudni. Teraz dziecko kieruje
krokami drugiej osoby, stojc koo drzwi. W takiej sytuacji musi ono ju
myle w kategoriach drugiej osoby, biorc pod uwag schemat jej ciaa.
Ktra lewa, ktra prawa. Jest to trudna seria wicze. Trzeba je
przeprowadzi, aby dziecko dostrzego efekt obrotu. Mam tu na myli
sytuacj, gdy jedna osoba stanie naprzeciw drugiej (patrz w przeciwne strony).
Do wicze tych potrzebne s dwa kasztany (kamyki, mae klocki, guziki itp.).
wiczenia bd atwiejsze, jeeli dorosy
i dziecko oznacz swoje donie tak, jak
na rysunku (literki napisa dugopisem
lub mazakiem).
Oczywicie dorosy najpierw zapisuje
dugopisem literki na swoich
doniach, potem na doniach dziecka. Jeeli dziecko protestuje i nie chce

literek, trzeba tylko zaoy frotki na lewe nadgarstki, ale wiczenia

bd wwczas trudniejsze.
Dorosy staje za dzieckiem (blisko) i mwi: Patrz w t stron (gest).
Poka, w ktr stron patrzysz ty?... Spogldamy w t sam stron.
Wycigamy rce przed siebie... Moja lewa koo twojej lewej, a prawa koo
twojej prawej (porwnuj literki zapisane na doniach)...
W lewych doniach schowamy po jednym kasztanie... W prawych pusto.
Przesun si teraz tak, aby by przed tob (staje twarz do dziecka)...
Patrz teraz w t stron (pokazuje). A ty w jak? Poka... Patrzymy
w przeciwne strony. Obejrzyjmy donie. Zwr uwag na literki. Przy
twojej lewej, moja prawa. Przy twojej prawej, moja lewa... Podajmy sobie
prawe donie... Zbliamy donie lewe, otwieramy - s w nich kasztany
(wida skrzyowanie rk).
Zmiana rl. Dziecko staje za dorosym. Ustalaj, e patrz w t sam
stron. Do prawych doni chowaj kasztany i porwnuj literki. Dziecko
przesuwa si i staje twarz do dorosego. Znowu ustalaj kierunek pat rzenia. Ogldaj donie, porwnuj literki, tak jak poprzednio. I znowu
widz skrzyowanie rk.
Dla zorientowania si w efekcie obrotu, dziecko potrzebuje wielu
jeszcze wicze. eby nie byy nudne, trzeba je powtarza w zmienionej
formie. Mona przypi klipsy, po jednym do prawego ucha (potem do
lewego ucha) i powtrzy opisane wiczenia. Mona take przyozdobi
kolana kokardami (raz jedno, raz drugie) i powtrzy wiczenia.

3.5. Sytuacje, ktre pomagaj dzieciom

orientowa si w otoczeniu z uwzgldnieniem
rnych przedmiotw
wiczenia z krzesekiem i woreczkiem. Potrzebne jest krzeso i woreczek
(mona go zastpi klockiem). Dorosy
stawia krzeseko na rodku pokoju i zwraca si do dziecka: Sta za krzesekiem.
Usid na krzeseku. Popatrz do przodu.
Popatrz w lewo, w prawo. Zajrzyj za siebie. Na rysunku jest taka sytuacja
(strzaki pokazuj kierunek patrzenia).
Wsta, we do rki woreczek i kad go
tak, jak ci powiem. Po woreczek na
krzeseku, pod krzesekiem, z lewej strony krzesa, z prawej strony krzesa, z tyu, za krzesem, przed krzesem.

24 _________________________________________________________

wiczenia przy stoliku. Stolik musi by bez szuflady, moe by

take taboret. Dziecko i dorosy maj na doniach zapisane literki lub
zaoone frotki na lewych nadgarstkach. Dorosy zwraca si do dziecka:
Sta przy stoliku i poka jego lewy i prawy brzeg... Doskonale. Teraz ja
okrel brzegi tego stou (staje po przeciwnej stronie stou, twarz do
dziecka). Moim zdaniem ten brzeg jest prawy, a ten lewy (pokazuje). Kto
ma racj? To wiczenie przedstawione jest na rysunku.

Stan inaczej (przesuwa si tak, aby by przy brzegu, ktry dziecko

okrelio jako lewy). Teraz dla mnie ten brzeg jest lewy, a ten prawy (pokazuje). Dlaczego jest inaczej? Taka sytuacja przedstawiona jest na rysunku.
Przesu si i sta naprzeciwko mnie... Poka lewy brzeg i prawy brzeg
stou... Jeszcze inaczej? Jak to jest?

Dziecko najpierw jest zdziwione, potem chce zmieni zdanie, wreszcie

dostrzega, e wszystko zaley od tego, kto okrela brzegi stou. St nie
ma przecie wyranie zaznaczonego przodu ani tyu.
wiczenie z pudekami i klockiem. (Najlepsze jest pudeko po
butach lub inne z przykrywk, klocek mona zastpi kamykiem, kasztanem itp.) Dorosy stawia pudeko na pododze (mona na taborecie).
Razem z dzieckiem przyklka obok pudeka i mwi: Po klocek na pudeku... W klocek pod pudeko... W klocek do pudeka i zamknij je.
Gdzie znajduje si klocek?... Wyjmij klocek i zrb tak, aby by nad
pudekiem. Zmiana rl: dziecko formuuje polecenia, a dorosy kadzie
klocek we waciwych miejscach. Warto si pomyli, aby dziecko miao
okazj do wykazania si dobr orientacj.

3.6 wiczenia uatwiajce dzieciom

orientacj na kartce papieru
Do przeprowadzenia tej serii wicze potrzebny jest papier w kratk
mazaki lub dobrze zaostrzone kredki. Wane, aby kratki nie byy za
mae: najlepiej jeeli bd troch wiksze od tych w zeszytach szkolnych
(mona pokratkowa papier i skserowa).
Kartka: brzeg grny, dolny, lewy, prawy. Dorosy przypina kartk
papieru do ciany na wysokoci oczu dziecka i mwi: Podejd do kartki.
Poka grny brzeg... Dolny..., Lewy brzeg..., Prawy brzeg... . Odepnij
kartk, przy do brzuszka i podejd do stou. Sta twarz do stou i wolno
kad kartk na st. Strzaka na rysunku pokazuje ruch kartki.

Teraz grny brzeg kartki jest tu (pokazuje). Tu dolny (pokazuje), a

tu lewy (pokazuje) i prawy (pokazuje).

26 _________________________________________________________

Kartka: rogi dolne i grne. Po donie na grnych rogach kartki.

Klepnij lewy rg, klepnij prawy... Po donie na dolnych rogach kartki.
Klepnij lewy rg, klepnij prawy... We do rki mazak i rysuj kreski tak,
jak ci powiem. Najpierw od gry na d... Teraz z dou do gry... Z lewego
brzegu do prawego... Z prawego do lewego...
czymy rogi. Poka palcem lewy grny i poszukaj wzrokiem prawego
dolnego rogu. Pocz je kresk. Poka palcem lewy dolny, poszukaj wzrokiem prawego grnego i pocz je. Na rysunku przedstawione jest to wiczenie.

Jeeli dziecko jest leworczne, to powinno wskazywa palcem prawej

rki, a rysowa lew. wiczenie przebiega wwczas tak: Poka palcem
prawy grny rg, wzrokiem poszukaj lewego dolnego rogu. Pocz je.
Poka palcem prawy dolny rg, poszukaj wzrokiem lewego grnego rogu.
Pocz je.
Krelenie egipskich wzorw 12. Dziecko siedzi wygodnie przy stoliku. Dorosy stoi za dzieckiem. Kadzie przed nim kartk papieru (w kratk) i mazak. Proponuje: Rysujemy szlaczek. Zaznacz ci kropk pocztek
(rysuje kropk w lewym grnym rogu kartki, pi kratek od grnego
brzegu). Bd ci mwi, w ktr stron masz rysowa kreski. Kada kreska ma dugo kratki. Zaczynamy od kropki: jedna kratka w gr, jedna
wprawo, jedna w d, jedna w prawo, jedna w gr, jedna w prawo,
jedna w d, jedna w prawo, jedna w gr, jedna w prawo, jedna w d,
jedna w prawo. Dalej potrafisz sam. Dokocz szlaczek.

12
Inspiracj do tej serii wicze byy prby diagnostyczne zaproponowane przez
Wengiera.A. (1975).

_________________________________________________________ 27
Rysujemy co innego. Zaczynasz od kropki. Uwaaj i rysuj: jedna w d,
jedna w prawo, jedna w d, dwie w lewo, jedna w d, dwie w prawo,
jedna w d, dwie w lewo, jedna w d, dwie w prawo, jedna w d. Dalej
potrafisz sam. Dokocz.

Na rysunku przedstawiony jest wzr rozpoczynajcy si od skrtu

w prawo i drugi od skrtu w lewo. Dobrze narysowa obydwa.
Jeszcze jeden szlaczek. Zaczynasz od kropki. Dwie do gry, jedna
w prawo, jedna w gr, dwie w prawo, jedna w d, jedna w prawo, dwie
w d, dwie w prawo, dwie do gry, jedna w prawo, jedna w gr, dwie
w prawo, jedna w d, jedna w prawo, dwie w d, dwie w prawo, dwie
w gr, jedna w prawo, jedna w gr, dwie w prawo, jedna w d, jedna
w prawo, dwie w d. Dalej potrafisz sam. Dokocz szlaczek.

Inny szlaczek. Rysuj od kropki. Dwie do gry, dwie w prawo, jedna

w d, jedna w lewo, jedna w d, dwie w prawo, dwie do gry, dwie
w prawo, jedna w d, jedna w lewo, jedna w d, dwie w prawo, dwie do
gry, dwie w prawo, jedna w d, jedna w lewo, jedna w d. Dalej
potrafisz sam. Dokocz szlaczek.

28 _________________________________________________________

Labirynty. Dorosy proponuje: Rysujemy labirynt. Zaczynaj od kropki.

Jedn w gr, jedn w prawo, dwie w d, dwie w lewo, trzy do gry, trzy
w prawo, cztery w d, cztery w lewo, pi do gry, pi w prawo, sze
w d, sze w lewo... Dalej potrafisz sam. Narysuj duy labirynt.

U wejcia do labiryntu stoi sobie myszka. Narysuj j. W samym rodku

labiryntu jest kawaek serka. Narysuj go. ... Prze mazak do drugiej rki
i rysuj, jak biegnie myszka do serka. Uwaaj, eby myszka nie rozbia
noska o cian labiryntu.

wiczenia te s niezwykle ksztacce. Oprcz orientacji na kartce

papieru wyrabiaj gotowo do nauki pisania. Warto ich przeprowadzi
wicej. Mona rysowa rne szlaczki i wiele labiryntw. Pocztek kadego wiczenia dorosy musi zaznaczy kropk i podyktowa trzy sekwencje
wzoru. Zaznaczyam na rysunkach to, co dyktowa dorosy, grub kresk,
reszt - kresk przerywan.

_________________________________________________________ 29

3.7. Orientacja przestrzenna w przedszkolu

i w szkole; planowanie i prowadzenie zaj
0 ksztatowanie orientacji przestrzennej w umysach dzieci trzeba dba
cay rok. Jednake nasilenie tych zaj przypada na wrzesie i czerwiec.
Na pocztku roku szkolnego trzeba przeprowadzi to wszystko, co dotyczy:
a) uwiadamiania dzieciom schematu wasnego ciaa, b) rozwijania zdolnoci do rozpatrywania otoczenia z wasnego punktu widzenia, c) wdraania do przyjmowania punktu widzenia drugiej osoby, d) orientowania
si w przestrzeni z uwzgldnieniem rnych obiektw.
wiczenia dotyczce orientacji na kartce papieru s trudniejsze,
dlatego naley je realizowa w kocu maja i na pocztku
czerwca.
Zajcia wrzeniowe s krtkie i trwaj po okoo 20 minut. Trzeba je jednak
powtarza. Im czciej, tym lepiej. Dla podtrzymania tego, czego
si dzieci nauczyy, orientacj przestrzenn naley take wplata
w codzienne zajcia dzieci.
Wikszo wicze i zabaw opisaam w ukadzie dorosy - dziecko.
W przedszkolu i w szkole tak par tworzy dwoje dzieci, ktre przemiennie peni rol dorosego. Organizacja zaj bdzie atwiejsza, jeeli
kad par dzieci oznaczy si szarfami w dwch kolorach. W zalenoci
od charakteru wicze dzieci stan w parach lub w lunej gromadce lub
w dwuszeregu.
Zajcia z lusterkami naley poprzedzi swobodn zabaw. Lusterka s
atrakcyjne i trzeba pozwoli dzieciom przeglda si w nich do woli i puszcza zajczki". Po takim oswojeniu mog ju wykonywa polecenia nauczycielki.
W pierwszej zabawie z misiem dzieci ustalaj, co widzi mi. atwiej
bdzie ledzi ich rozumowanie, jeeli usid w lunej gromadce,
twarzami zwrconymi w jedn stron.
W drugiej zabawie wybierane kolejno dzieci szukaj misia (moe by
pluszowy). Pozostae dzieci kibicuj, licz kroki i nagradzaj oklaskami.
eby im to uatwi, naley je posadzi tam, gdzie zaczyna si zabawa, np.
przy drzwiach.
Do wicze z krzesekami kade dziecko bierze swoje krzeseko i ustawia je w dowolnym miejscu. Samo staje za krzesekiem, twarz do nauczycielki. Podobny przebieg maj wiczenia z pudekiem.
Zajcia czerwcowe trzeba zorganizowa przy stolikach. Mog trwa
nawet do 30 minut. Przed rysowaniem szlaczkw i labiryntw trzeba
kademu dziecku kropk zaznaczy miejsce rozpoczcia rysunku. wiczenia musz odbywa si w ciszy i skupieniu, bo nauczycielka dyktujc
wzr nie moe si myli, powtarza sw i zmienia polece.

30 __________________________________________________________

Przedstawiajc zabawy i wiczenia przytoczyam dialogi. Naley je

traktowa jako przykad formuowania polece i prowadzenia
rozmowy z dziemi. Wane jest zachowanie sensu.
Jeeli wyjanienia te nie wystarczaj, mona sign do
scenariuszy zaj prowadzonych w przedszkolu i klasie zerowej13.

15
Szczegowe opisy zaj znajduj si w cyklu Edukacja matematyczna
szeciolatkom
we Wkadkach matematycznych czasopisma Wychowanie w Przedszkolu. Scenariusze
dotyczce orientacji przestrzennej zawarte s we Wkadkach nr 2, 3, 4 (1992).

4.1. Jak rol peni rytmy w rozwoju dziecka?

Trudno okreli moment, kiedy dziecko zaczyna odczuwa rytm. Wiele
wskazuje na to, e ju w ostatnich tygodniach przed urodzeniem dziecicy
umys rejestruje rytm bicia serca matki i rytmiczne koysanie jej krokw.
W tym czasie dziecko yje w rodowisku wypenionym rytmami 1. Te
wczesne doznania rzutuj na cae przysze ycie czowieka.
Urodzio si dziecko: krzyczy, bo jest mu zimno, boli je kady oddech,
biae wiato razi, jest w szoku porodowym. Wystarczy jednak przytuli
noworodka do bijcego serca, niekoniecznie matki, a uspokoi si natychmiast. W chaosie nowych, silnych i przeraajcych bodcw rozpoznao
znany mu rytm. Odczuo co, co oznaczao spokj i bezpieczestwo. Tak
bdzie przez cae ycie. Czowiek unika, a nawet lka si chaosu i baaganu. Jeeli cokolwiek si w otoczeniu powtarza i ukada w rytm, przestaje budzi niepokj. Moe by bowiem przez czowieka zr ozumiae
i przewidywalne.
Obecny we wczesnych doznaniach rytm okreli sposb uczenia si
ludzi. Bodaj najwczeniej rozwija si u czowieka zdolno do wychwytywania tego, co si powtarza. Im czciej i regularniej, tym atwiej to
dostrzec, zrozumie i opanowa2. eby zapamita co, co wystpio jeden
raz, musi temu towarzyszy silne, szokujce doznanie.
Czowiecza zdolno do wychwytywania regularnoci jest wzmocniona
przez rozmaite czynniki: przemienno dnia i nocy, stae nastpstwo pr
roku, uporzdkowan wdrwk soca po niebie. Wszystkie formy ycia
na ziemi przebiegaj wedug ustalonych rytmw, take ycie czowieka.
Rytm jest obecny w wielu formach aktywnoci czowieka. Jzyk, ktrym
si posugujemy ma okrelony rytm i melodi. Rytm taca sprawia nam
1
2

Fakt ten mocno akcentuje H. Olechnowicz (1988).

Zjawisko to omawia M. Donaldson (1986).

przyjemno. Kakofonia dwikw denerwuje, ale lubimy muzyk, ktra

charakteryzuje si wyrafinowanym uporzdkowaniem. Sprawiaj nam
przyjemno pikne wzory na tkaninach, naczyniach i zdobionych przedmiotach.
Matematyka take wypeniona jest rytmami. Liczenie wywodzi si
z rytmw wskazywania obiektw. Mona atwo dostrzec przemienno
liczb parzystych i nieparzystych. Powszechnie stosowany system pozycyjny ma rytm dziesitkowy. Mona take liczy w innych ukadach
rytmicznych: dwjkowym, trjkowym itd. Rwnie mierzenie wywodzi si
z rytm w, wida to wyranie w jednostkach pomiaru. Rytm w
w matematyce jest duo. Niektrzy twierdz, i matematyka zajmuje si
gwnie rejularnociami3.
Warto wic zaj si ksztatowaniem dziecicej zdolnoci do dostrzegania regularnoci rytmicznych4. atwiej bdzie dziecku zrozumie wiat, w
ktrym yje, a take uczy si matematyki. eby to osign, trzeba
take wdroy dzieci do przenoszenia prawidowoci dostrzeonych w jednych sytuacjach na inne. Dotyczy to bodaj wszystkich informacji. Im
wiksza atwo korzystania z informacji z rnych dziedzin, tym sprawno intelektualna wysza.

4.2. wiczenia rytmiczne sprzyjajce

dostrzeganiu regularnoci
Zaczynamy od wicze prostych i bdziemy je stopniowo wzbogaca.
Dorosy i dziecko siedz naprzeciw siebie przy stole. Z boku le: kolorowe kka, prostokty, kwadraty i trjkty z Zestawu pomocy. Potrzebne
s take: patyczki do liczenia, mazaki i papier rysunkowy.
Ukadamy prosty rytm. Dorosy zwraca si do dziecka: Obserwuj.
Jednoczenie ukada prosty rytm (kropki na rysunku pokazuj, e rytm
trzeba kontynuowa):

Kko, pctyk, kko, patyk, kko, patyk. Ukadaj dalej... Jest to atwe
i dziecko powtarza regularno.
3
Upewni unie w tym Z. Semadeni w dyskusji o roli rytmw w edukacji matema tycznej dzieci.
4
Podkrela to cytowana wczeniej H. Olechnowicz (1988). Wspominaj o tym M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyska (1992). Na rytmach bazuj take Ch. Knill i M. Knill
(199E...

_________________________________________________________
Odczytywanie i kontynuowanie rytmu. Dorosy komplikuje odrobin

zadanie i ukada:
A potem czyta: Kko, dwa patyki, kko, dwa patyki, kko, dwa patyki. Ukadaj dalej... Jeeli dziecko dostrzee prawidowo, bdzie dalej
ukadao rytm.
Kontynuowanie trudniejszych rytmw. Dorosy ukada trudniejsze

zadanie:
Pokazujc rytm czyta: Kko, trjkt, patyk, kko, trjkt, patyk, kko,
trjkt, patyk. Ukadaj dalej...
Jeeli dziecko potrafi kontynuowa ten ukad rytmiczny, mona podobne wiczenia realizowa przemiennie w nastpujcy sposb:
- dorosy ukada rytm (koniecznie co najmniej trzy sekwencje), odczytuje go, a dziecko kontynuuje,
- dziecko ukada rytm (te trzy sekwencje) i odczytuje, a dorosy ukada
dalej.
Trudniejsza wersja tych wicze polega na rysowaniu mazakami (lub
kredkami) szlaczkw z rytmicznie uoonych kresek, kek, trjktw,
prostoktw i kwadratw.
Wysuchiwanie i dostrzeganie regularnoci. Znacznie trudniej
jest kontynuowa rytm usyszany. Trzeba tu nie tylko dostrzec to, co si
powtarza, ale take to zapamita. Dorosy zaczyna od najprostszych
rytmw i stopniowo je komplikuje:
- klaszcze rytmicznie w rce: dziecko sucha i kontynuuje rytm,
- przemiennie klaszcze i uderza doni w st: dziecko sucha i kontynuuje,
- klaszcze dwa razy i raz uderza w st: dziecko sucha i kontynuuje
rytm,
- klaszcze, uderza w st, klepie si w kolano: dziecko sucha rytmicznych dwikw i kontynuuje je.
Mona jeszcze bardziej komplikowa rytmy: uderzajc yeczk
w szklank, potrzsajc pudekiem z kamykami, stukajc owkiem w st,
szeleszczc papierem. W przedszkolach s zestawy instrumentw perkusyjnych, ktre znakomicie nadaj si do tych wicze.

Podobnie jak w poprzedniej serii i tutaj trzeba pamita, aby przedstawiajc ukad rytmiczny, trzykrotnie powtrzy sekwencj dwikw.
Powtrze moe by wicej, ale nigdy mniej. Trzykrotne usyszenie
zestawu dwikw pozwala dziecku zorientowa si w tym, co si powtarza. Take i t seri wicze warto kontynuowa naprzemiennie: dziecko
przedstawia rytm - dorosy kontynuuje, dorosy przedstawia rytm dziecko kontynuuje. Oboje staraj si, aby rytmy byy ciekawe i zarazem
moliwe do powtrzenia.

wiczenia rytmiczne wykonywane ciaem s trudniejsze, bo

wie si to z pamici ruchow i czsto ograniczonymi moliwociami

odtworzenia obserwowanych sekwencji ruchowych. Jak zawsze dorosy
zaczyna od wicze prostych i stopniowo je komplikuje. Pokazuje rytmy:
- podskok, przysiad (trzykrotnie): dziecko kontynuuje,
- podnosi rce do gry, kadzie na ramiona i wyciga w bok: powtarza
to trzykrotnie, a dziecko kontynuuje,
-skon w przd, wyprost, skon w lewo, skon w prawo: powtarza to
trzykrotnie, a dziecko kontynuuje.
Mona wymyle wiele innych ukadw rytmicznych, np. pajacyk, chodzenie w specjalny sposb. Wiele radoci dostarczy przemienne prowadzenie takich wicze: dorosy pokazuje ukad rytmiczny - dziecko
naladuje, dziecko pokazuje swj ukad - dorosy kontynuuje.

4.3. Trening w przekadaniu zauwaonych

prawidowoci z jednej sytuacji na inn
W codziennych sytuacjach bezustannie dokonujemy przekadu. Dziaamy wedug sownych informacji i w drug stron - mwimy o tym, co
byo wane w naszych czynnociach 5. Na przykad chcemy upiec ciasto
i czytamy przepis. Jeeli nie przeoymy informacji sownej na czynnoci,
ciasta nie bdzie. Inna sytuacja: wyjaniamy, jak doj do sklepu. Gdy
zainteresowany tym czowiek chce tam dotrze, musi sowa przeoy na
przestrze i porusza si w niej zgodnie ze wskazwkami.
W szkole, nie tylko na lekcjach matematyki, dziecko musi cigle
dokonywa przekadu. Rozwizujc zadanie tekstowe zapoznaj si z historyjk yciow i pytaniem kocowym, nastpnie zawarte tam informacje musi przeoy na jzyk matematyki i zapisa w formie dziaania.
Wystarczy ;eraz policzy i odpowiedzie na pytanie. Sprawdzanie poprawnoci rozwizania wymaga znowu przekadu. Trzeba bowiem wrci
do historyjld yciowej. Takie przechodzenie z jednej dziedziny na inn
jest dla dzieci trudne. Warto moliwie wczenie ksztatowa u dzieci umiejtno korzystania z informacji zdobywanych w rnych dziedzinach.
6

Zwraca na to uwag J. S. Bruner (1978 s. 526 - 542).

_________________________________________________________ 35
Do tej serii wicze potrzebne bd te same przedmioty co poprzednio.
Niektre wiczenia dziecko wykonuje przy stole, inne na dywanie.
Proste przeoenie. Zaczynamy od prostych rytmw. Dorosy zwraca si
do dziecka: Suchaj uwanie. Przemiennie klaszcze i uderza w st...
U z tego, co masz na stole, rytm, ktry usyszae. eby speni to polecenie, dziecko musi dokona przekadu z informacji suchowych na czynnoci manipulacyjno-wzrokowe. Z moich obserwacji wynika, e dzieci
rnie przedstawiaj ten sam rytm. Jedne koncentruj si na ba rwach
dwikw i ukadaj tak:

Inne wol rnicowa syszane dwiki ksztatem figur i ukadaj:

Nie trzeba przeszkadza. Niech dziecko ukada tak, jak chce, byleby
uwzgldnio to, co istotne. Dopenieniem bdzie wiczenie odwrotne.
Dorosy ukada rytm na przykad taki:

Proponuje dziecku: Przeczytaj ten rytm, a potem wy klaszcz i wystukaj.

Nastpnie dorosy zasania uoony rytm, aby dziecko dokonao przekadu
w swoim umyle, bazujc na pamici.
Ze wzgldu na wartoci ksztacce naley takich wicze przeprowadzi wiele, take naprzemiennie. Dorosy ukada rytm z przedmiotw lub
go rysuje. Dziecko przekada rytm na dwiki. Zmiana rl: dziecko ukada
rytm, a dorosy go wystukuje, wyklaskuje, wytupuje. Potem w drug
stron: dorosy wystukuje rytm - dziecko ukada go z przedmiotw, dziecko
wystukuje rytm - dorosy ukada.
Zoone przekady. Kiedy takie wiczenia s ju dla dziecka atwe, mona przystpi do trudniejszych. Dorosy pokazuje na przykad taki ukad
rytmiczny: stoi w lekkim rozkroku, skon do przodu, wyprost, rce w bok.
Trzykrotnie powtarza te czynnoci, a potem zwraca si do dziecka: U to,

co pokazaem. Dzieci rnie interpretuj, ale staraj si zachowa w ukadanych rytmach trzy powtarzajce si elementy. Oto przykady:

Dzieci nie potrafi wyjani, dlaczego tak wanie interpretuj rytmy.

Dlatego dorosy powinien akceptowa to, co dziecko wykonao. Mwi wic:
Przeczytaj to, co uoye, a teraz zapiewaj albo wystukaj uoony rytm.
W wiczeniu tym dziecko dokonuje przekadu dwa razy: z ukadu
rytmicznego pokazanego ciaem na rytm uoony z przedmiotw, a nastpnie na rytm dwikowy. Jest to trudne, ale warto takie i podobne wiczenia organizowa, .gdy rozwijaj one dziecicy umys. Trzeba jednak
pamita, aby przekadanie rytmw odbywao si w takiej kolejnoci:
- ze wiata dwikw na ornamenty z przedmiotw i dalej na ukady
ruchowe,
- z ukadw ruchowych na ukadane ornamenty i dalej na rytmy klaskane, stukane, piewane.
Jeszcze trudniejsze przekady. Kolejna seria wicze siga do dziecicych odczu. Dorosy zwraca si do dziecka: Podskoczymy cztery razy.
Po swoje donie na klatce piersiowej i przesu tak, aby poczu, jak bije
twoje serce (sam czyni podobnie). Cisza - suchamy... Podejd do stou
i u rytm, w jakim bije twoje serce. Jest to dla dzieci fascynujce: wsuchuj si, a potem starannie ukadaj swj rytm. Czyni to na rne sposoby:

__________________________________________________________ 37
Dorosy proponuje kolejno:
- zapiewaj, jak bije twoje serce,
- wyklaszcz i wystukaj, jak bije twoje serce,
- poka swoim ciaem rytm bicia serca.
Dowiadczenia, ktre dzieci zgromadziy podczas wicze opisanych
w tym i poprzednim rozdziale, bd stanowiy baz dla dalszego ksztacenia. Na nich osadzimy midzy innymi rozwijane umiejtnoci liczenia
i mierzenia. Zaczniemy od uwiadomienia dziecku, e czas organizuje si
w rytmy. Mona go wic mierzy i liczy.

4.4. Rytmiczna organizacja czasu

Pierwsza grupa wicze pomoe dziecku uwiadomi sobie stae
nastpstwo dni i nocy: po kadym dniu jest noc, a po nocy dzie. Jest to
dla dzieci bardzo wane. Zdarza si, e broni si przed zasypianiem
z obawy, e wszystko si skoczy. Pytaj dorosych: Czy jutro wstanie
soce? Po zapewnieniu: Tak, na pewno, spokojnie zasypiaj.
Do wicze potrzebne bd figury geometryczne z Zestawu pomocy,
zwyczajne patyczki i okrg wycity z papieru taki jak na rysunku:

Dzie i noc. Dorosy i dziecko siedz przy stole, z boku znajduj si potrzebne pomoce. Dorosy zwraca si do dziecka: Zaczyna si dzie, soce
wstao. Jest rano. Soce wdruje po niebie od wschodu do zachodu. Koczy
si dzie i zaczyna noc.
Jest noc. Ksiyc wieci i mrugaj gwiazdki z nieba. Noc si koczy, bo
soce wstaje. Zaczyna si dzie. Soce wdruje po niebie: od wschodu do
zachodu. Zaszo ju. Koczy si dzie i zaczyna noc...
Dorosy powtarza to opowiadanie jeszcze dwa, trzy razy i dziecko dostrzega stae nastpstwo nocy i dni. Nastpnie dorosy proponuje: Uoymy
kalendarz. Bdzie si skada z dni i nocy. Mamy patyczki, kka, kwadraty, trjkty i prostokty w rnych kolorach. Wybierz to, co bdzie oznaczao dzie, a co noc. Kalendarz uoymy na tym kole. Zaczynamy... Oto przykady kalendarzy uoonych przez dzieci:

Podczas ukadania takich kalendarzy dziecko dokonuje przekadu:

dostrzeon w opowiadaniu dorosego regularno przedstawia w formie
rytmu ukadanego na kole. Najwaniejsze jest tu rnicowanie dni i nocy
oraz uwzgldnianie staego nastpstwa. Mimo wykorzystywania rnych
elementw, dziecko wanie to potrafi wyrazi.
Po uoeniu kalendarza, trzeba go koniecznie przeczyta. Dziecko
wskazuje figury uoonego ornamentu i mwi: Dzie, noc, dzie, noc,
dzie, noc... Wskazywany rytm i wysuchana przemienno sw pozwalaj dziecku upewni si o staym nastpstwie dni i nocy. Po tych dowiadczeniach dzieci zwykle zapewniaj: Po dniu jest noc, po nocy dzie.
I tak bdzie zawsze.
Pory roku. Podobnie, jak w poprzednim wiczeniu, dorosy zaczyna opowiada o aktualnej porze roku: Teraz jest zima. Po zimie bdzie wiosna. Jak
si wiosna skoczy, nasanie lao. Po lecie nadejdzie jesie. Jak skoczy
si jesie, znw bdzie zima. Po zimie nadejdzie znw wiosna.
Opowiadanie to dorosy powtarza jeszcze dwa, trzy razy, aby dziecko
dostrzego rytm i stae nastpstwo pr roku. Potem proponuje: Uoymy
kalendarz. Tym razem zaznaczymy na nim pory roku. Pomysowo dzieci
jest dua. Oto przykady:

Ukadajc kalendarz dziecko dokonao nastpujcego przekadu: z opowiadania wyodrbnio powtarzajce si elementy i uoyo je z przedmiotw wedug staego nastpstwa. Dla podkrelenia tego trzeba koniecznie
kalendarz przeczyta. Dziecko wskazuje uoone elementy i czyta: Wiosna,

_________________________________________________________ 39
lato, jesie, zima, wiosna, lato, jesie, zima, wiosna, lato, jesie, zima...
Takie czytanie jeszcze raz uwiadamia dziecku rytm pr roku i ich stae
nastpstwo.
Dni tygodnia. Do tego wiczenia trzeba przygotowa minimum 21 karteczek (moe ich by 28: wielokrotno serii 7). Zapisa na nich: poniedziaek, wtorek, roda, czwartek, pitek, sobota, niedziela. (Jeeli karteczek
jest 21, to maj by 3 takie serie). Mona take wyci nazwy dni
tygodnia ze starych kalendarzy. Najlepiej, jeeli pomoce te przygotuje dorosy razem z dzieckiem. Jest to bowiem dodatkowa okazja do globalnego
(caociowego) odczytywania nazw dni.
Dorosy siedzi naprzeciw dziecka. Obok na stole le karteczki i koo
z poprzednich wicze. Dorosy rozpoczyna opowiadanie o dniach tygodnia,
poczynajc od aktualnego: Dzi jest roda (kadzie na kku napis roda").
Po rodzie bdzie czwartek (dokada karteczk czwartek")- Po czwartku pitek (dokada karteczk). Po pitku - sobota (kadzie karteczk). Po
sobocie - niedziela (dokada karteczk). Po niedzieli - poniedziaek (kadzie
karteczk). Po poniedziaku - wtorek (dokada karteczk). Po wtorku znowu roda (dokada karteczk). Myl, e potrafisz dalej ukada kalendarz, ktry skada si z dni tygodnia...
Zwykle dziecko ju umie dobiera i ukada karteczki tak, eby podkreli stae nastpstwo dni tygodnia. Jeeli jest to dla dziecka trudne,
dorosy ukada nastpnych 7 karteczek, gono wymieniajc dni tygodnia.
Pomoe to dziecku dostrzec stae nastpstwo. Teraz ju dziecko samodzielnie uoy kalendarz.
Po uoeniu kalendarza dorosy pyta: Ile dni ma tydzie? Siedem odpowiada dziecko. Dorosy mwi: Wymie nazwy dni tygodnia. Jedno
z moich dzieci powiedziao: Poniedziaek, wtorek, roda, czwartek, pitek.
Nie wymienio soboty i niedzieli. Na pytanie: Dlaczego? Wyjanio: Bo
w sobot i niedziel nie chodz do przedszkola. Dziecko zachowao si tak,
jak wielu dorosych, ktrzy, mylc o tygodniu, mwi tylko o dniach
roboczych.
Dorosy pyta: Kiedy zaczyna si tydzie? Dziecko zapewne odpowie:
W poniedziaek. Dorosy na to: Tydzie ma 7 dni, licz poczynajc od
poniedziaku. Przytrzymuje palcem kartk poniedziaek", a dziecko liczy
i ze zdziwieniem stwierdza, e po siedmiu dniach znowu jest poniedziaek. Po nastpnych siedmiu dniach znowu jest poniedziaek. Dorosy pyta
wic: Czy tydzie moe zacz si w rod? Dziecko zapewne bdzie protestowa. Wwczas dorosy zaproponuje: Sprawdmy. Palcem przytrzymuje karteczk roda", a ono odlicza 7 dni i ze zdziwieniem stwierdza, e
znowu pojawia si roda. eby uatwi dostrzeenie rytmu sidemkowego,
warto w ten sposb sprawdzi pozostae dni tygodnia. Na rysunku przedstawiony jest kalendarz i sposb odliczania dni tygodnia (na karteczkach
s zapisane nazwy dni tygodnia; strzaki pokazuj pocztek i kierunek
liczenia).

Po tej serii wicze dzieci nie maj ju kopotw z rnicowaniem dni

tygodnia i ustalaniem ich staego nastpstwa. Zaczynaj take rozumie,
e sowo tydzie ma dwa znaczenia: siedem kolejnych dni od poniedziaku
do niedzieli (wcznie), a take kady odcinek czasu liczcy siedem dni
(np. od rody do wtorku wcznie)6. Dla utrwalenia warto teraz nauczy
dziecko takiego np. wierszyka7:
Tydzie dzieci mia siedmioro:
- niech si tutaj wszystkie zbior.
Ale przecie nie tak atwo
Radzi sobie z liczn dziatw.
Poniedziaek ju od Wtorku
Poszukuje kota w worku.

Wtorek rod wzi pod brod:

- Chodmy sitkiem czerpa wod.
Czwartek ig w grze grzebie
I zaszywa dziury w niebie.
Chcieli prac skoczy w Pitek,
a to ledwie by pocztek ...

Jeeli nauka wierszyka ma miejsce po opisanej serii wicze, dzieciom

atwiej dostrzec zawarty w nim rytm i harmoni.
Miesice w roku. Do tej serii wicze trzeba przygotowa 24 lub 36 karteczek (wielokrotno serii 12). Na kadej napisa nazw miesica, eby byy 2 lub 3 takie serie. Nazwy miesicy mona wyci ze starych kalendarzy. Jeeli dorosy przygotuje pomoce razem z dzieckiem, bdzie ono
miao okazj do globalnego czytania.
Na stole le figury geometryczne i koo z poprzednich wicze. Dorosy zwraca si do dziecka: Teraz jest padziernik. Zaczynamy ukada kalendarz (kadzie na kku karteczk padziernik"). Po padzierniku przyjdzie listopad (kadzie kartk). Po listopadzie - grudzie (karteczka). Po
grudniu - stycze (karteczka). Po styczniu - luty (karteczka). Po lutym marzec (karteczka). Po marcu - kwiecie (karteczka). Po kwietniu - maj
(karteczka). Po maju - czerwiec (karteczka). Po czerwcu - lipiec (karteczka). Po lipcu - sierpie (karteczka). Po sierpniu - wrzesie (karteczka). Po
wrzeniu - znw padziernik (karteczka)... Myl, e potrafisz ukada
dalej kalendarz z miesicy... Dzieci uoyy kalendarze. Oto przykady:
6

Problem ten omawiaj E. Puchalska i Z. Semadeni (1985, s. 378)

Jest to wiersz J. Brzechwy Tydzie. Mona take uczy dzieci wierszy Szya baba
worek (J. Brzechwa), Klub dwunastu miesicy (T. liwiak).
7

41

W pierwszym kalendarzu dziecko ukadao figury i rnicowao kady

miesic ksztatem lub uoeniem figury, a take zaznaczao stae nastpstwo miesicy. W drugim kalendarzu dziecko pokazao, e rok ma 12 miesicy i po kadym roku nastpuje nowy, ktry ma take 12 miesicy.
Podobnie, jak przy dniach tygodnia, dorosy pyta: Ile miesicy ma
rok?... W ktrym miesicu rozpoczyna si rok?... Dziecko odpowiada: Rok
ma 12 miesicy i rozpoczyna si w styczniu. Dorosy: Sprawdzamy. Palcem
przytrzymuje karteczk z napisem stycze", a dziecko odlicza 12 miesicy i stwierdza, e nastpny miesic to znowu stycze. Odlicza 12
miesicy
i ponownie stwierdza, e nastpny miesic, to znowu stycze itd. ...
Dorosy pyta: Czy rok moe si rozpocz pierwszego wrzenia? Usyszy
zapewne: Nie. Niektre dzieci s zdania, e nowy rok moe rozpocz si
1 wrzenia. Maj rodzestwo, ktre w tym dniu rozpoczyna nowy rok
szkolny. Dorosy proponuje: Sprawdzamy. Przytrzymuje palcem karteczk wrzesie", a dziecko odlicza 12 miesicy. Okazuje si, e rok moe
rozpocz si od kadego miesica i obejmuje 12 miesicy.
Na rysunku przedstawiam odliczanie miesicy dla ustalenia staoci
nastpstwa i dwunastkowego rytmu (na karteczkach s zapisane nazwy
miesicy, a strzaki pokazuj kierunek liczenia).

Po tych dowiadczeniach dzieciom atwiej zrozumie, e sowo rok

moe znaczy rok kalendarzowy", a wic od 1 stycznia do 31 grudnia, jak

42_________________________________________________________

i okres 365 dni8. Trzeba pamita, e uczenie wierszykw uatwia zapamitywanie nazw miesicy. Dziecko zwraca uwag na rytm wiersza i jego
melodi.
Z przedstawionych wicze wynika take, jak bardzo skomplikowany
jest pomiar czasu:
- dni i noce - to ukad dwjkowy,
- pory roku - to ukad czwrkowy,
- dni w tygodniu to - ukad sidemkowy,
- miesice w roku liczy si w ukadzie dwunastkowym.
Opisane wiczenia pozwol dziecku zorientowa si w tym wszystkim.
Ukadane na kole kalendarze pozwol mu take zobaczy cigo czasu
i spojrze" w stron nieskoczonoci.
Konstrukcja kalendarzy, ktrymi posuguj si doroli. Na stole
znajduje si: kalendarz z kartkami do wyrywania, kalendarz w formie
notesu, kalendarze cienne w rnych ujciach graficznych. Dorosy pokazuje to wszystko i wyjania: Na tym zapisujemy czas - to s rne
kalendarze. Obejrzyj je i powiedz: w czym s one podobne? Co w nich jest
podobnego?
Nie radz stawia pytania: Czym si one rni?, gdy uwaga dziecka
bdzie skierowana na rzeczy nieistotne. A przecie zaley nam, aby dziecko
mimo rnorodnoci dostrzego to, co wsplne: dni, tygodnie, miesice
a take cigo czasu. Z dowiadcze wynika, e dzieci bardzo szybko
orientuj si, w jaki sposb wane informacje zapisuje si w kalendarzach. Mona wic wsplnie znale daty atrakcyjne dla dziecka: dzie
urodzin, imienin wasnych, a take rodzicw itd.
Przeprowadzenie opisanych w tym rozdziale wicze uatwi dzieciom
zrozumienie tego, co w szkole bdzie wymagane. Dzieci lepiej bd rozumiay otaczajcy je wiat, a take umowy dotyczce pomiaru czasu.

4.5. Planowanie i prowadzenie zaj z dziemi

w przedszkolu oraz w szkole
Z rytmw wywodz si czynnoci matematyczne dzieci, dlatego
realizacj zaj z tego cyklu naley zaplanowa moliwie wczenie. Najlepiej we wrzeniu, rwnolegle do ksztatowania orientacji przestrzennej. Jedynie wiczenia pt. Rytmiczna organizacja czasu" mona zaplanowa na stycze. Pocztek roku kalendarzowego jest dobr okazj do
zapoznania dzieci z problemem mierzenia czasu.
Z moich dowiadcze wynika, e wiczenia z ukadaniem rytmw i przekadaniem zauwaonych regularnoci, najlepiej zorganizowa na pododze
8

Na fakt ten zwracaj uwag E. Puchalska i Z. Semadeni (1985, s. 378).

_________________________________________________________ 43
(dywanie). Dzieci usid wwczas w gbokim pkolu, co pozwala nauczycielce czuwa nad przebiegiem wicze. Moe take na rodku pkola
przedstawia rytmy z duych krkw i lasek gimnastycznych. Dzieci
obserwuj, a potem ukadaj swoje rytmy z drobnych elementw, dlatego
kade musi dysponowa dwiema kartkami z bloku rysunkowego (mog
by te tekturowe podkadki). Na jednej dziecko rozoy i posegreguje figury, na drugiej bdzie ukadao wzr. Taka organizacja uatwia dzieciom
wykonanie wicze ruchowych: mog zwyczajnie wsta, pokaza wiczenie
rytmiczne, usi i uoy rytm. Zajcia z tej serii trwaj do p godziny.
Rytmiczna organizacja czasu. Zabawy z tego cyklu s nieco dusze.
Najlepiej je prowadzi tak9:
- dzieci staj w kole i kade z nich peni kolejno rol: dnia i nocy, pory
roku, dnia tygodnia, miesica w roku. Mona dzieci oznaczy kolorowymi
szarfami (do wicze dzie - noc" oraz pory roku") lub kartkami z nazwami dni tygodnia i miesicy w roku,
- w takim krgu wyranie wida regularnoci, ktre inspiruj dzieci
do formuowania uoglnie,
- ukadanie kalendarzy na papierowych okrgach (obrczach, kkach
od sersa) odbywa si moe na pododze lub przy stolikach.
Zalecam organizowanie zaj z dziemi na pododze. Nauczycielce atwiej czuwa nad ich przebiegiem. Dzieci mniej si mcz: mog kucn,
usi, zmieni pooenie ng, a nawet pooy si na brzuchu. Swobodna
zmiana pozycji nie przeszkadza, a dzieci s bardziej skupione. W dostrzeganiu regularnoci i ukadaniu kalendarzy pomaga dyskretna muzyka
np. Cztery pory roku Vivaldiego.

9
Szczegowy opis zaj w przedszkolu i klasie zerowej znajduje si we Wkadkach
Matematycznych czasopisma Wychowanie w Przedszkolu Nr 5 i 6 (1993).

5. Liczenie
5.1. O rozwoju dziecicego liczenia
Liczenie wywodzi si z rytmu i gestu wskazywania. Mona si o tym
przekona w takiej sytuacji: dziecko ma ju 8 miesicy, siedzi pewnie
i rozglda si ciekawie. Wyciga rk w gecie wskazywania i skania
dorosego, aby popatrzy na obiekt budzcy dziecic ciekawo. Tak dugo
pokazuje, a dorosy popatrzy w tamt stron i co powie. Wszyscy doroli
zachowuj si podobnie. Take wycigaj rk i pytaj: Ta? (To? Ten?)
Upewniwszy si, podaj nazw obiektu. Jeeli znajduje si tam wicej ni
jeden obiekt, uywaj take liczebnikw i stosuj je jako zastpcze nazwy
przedmiotw. Na przykad mwi: To jabko i to jabko. Jeden, dwa. Dwa
jabka. Towarzyszy temu zwykle gest wskazywania. Taki jest pocztek
liczenia. Trzeba jednak szeciu lat intensywnych wicze, aby w umyle
dziecka uksztatoway si nastpujce umiejtnoci:
- liczenie obiektw i odrnianie prawidowego liczenia od bdnego,
- dodawanie i odejmowanie, najpierw na konkretach, potem na palcach i wreszcie w pamici,
- ustalanie, gdzie jest wicej, a gdzie mniej przedmiotw.
eby nie pomyli tych umiejtnoci z tym, czego dziecko bdzie si
uczyo w szkole, nazywam je dziecicym liczeniem. Wiele wskazuje na
to, e dziecice liczenie ksztatuje si w umyle dziecka w sposb podobny
do tego, w jakim opanowuje ono gramatyk jzyka ojczystego. W obu wypadkach istotn rol odgrywa wczenie rozwijajca si zdolno do
wychwytywania prawidowoci1.
Wiadomo, e mae dziecko wczeniej rozumie mow ni wypowiada
zdania. Doroli potrafi porozumie si ju z ptorarocznym dzieckiem,
chocia mwi ono zaledwie kilka sw. Kiedy dziecko podchodzi do stou,
1
Podkrela to Gelman R, Gallistel C. R. (1978). Wspomina o tym take M. Donaldson
(1986). Pisz o tym szerzej w cytowanej ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami...
(1997, s. 26 - 46). Problem ten omwiam w poprzednim rozdziale.

_________________________________________________________ 45
pokazuje jabko i mwi: Daj, doskonale wiadomo, co naley zrobi, aby
zaspokoi dziecice pragnienie.
Porozumienie jest moliwe, bo w umyle dziecka uksztatoway si ju
schematy komunikowania si w zakresie najwaniejszych spraw. Na pocztku dziecko uywa ich porozumiewajc si w jzyku niewerbalnym:
gestami, mimik, ruchem ciaa i gdzieniegdzie wstawia sowo. W miar
rozwoju schematy te wypeniaj si sowami. Co wicej, sowa ukadaj
si w komunikaty zgodne z gramatyk jzyka ojczystego. Jest to moliwe
dziki temu, e doroli wrcz zalewaj dziecko sowami; od urodzenia
mwi do niego, zachcaj do powtarzania sw, nagradzaj za kad
prb porozumienia si.
Gdyby doroli tak samo si starali rozwija dziecice liczenie, ksztatowanie tych wanych umiejtnoci odbywaoby si znacznie szybciej.
Badania wykazuj, e i tutaj dzieci najpierw przyswajaj sobie prawidowoci, ktrych naley przestrzega przy liczeniu. Jednoczenie,
cho powoli, ucz si liczebnikw i posuguj si nimi liczc rne
obiekty.
Oczywicie nie wszystko dzieje si od razu. Najpierw dziecko wyodrbnia z otoczenia to, co chce policzy. Moe to uczyni wzrokiem
albo gestem. Potem dotyka lub wskazuje przedmioty i okrela je
liczebnikami. Na pocztku nie przeszkadza mu, e poznao dopiero dwa
sowa do liczenia: jeden, dwa. Wymienia je na przemian i pokazuje liczone przedmioty. Czsto na rytm dotykania nakada mu si rytm oddechu
i rytm bicia serca, dlatego niektrych przedmiotw dotyka wicej ni jeden
raz.
W miar wiczenia dziecko dy do precyzji, zwikszaj si bowiem
jego moliwoci poznawcze. Liczc, stara si przestrzega reguy
jeden do jednego: jeden liczony przedmiot, jeden gest wskazy wania i jeden wypowiadany liczebnik. Zna ju wicej liczebnikw
i dotykajc przedmiotw, mwi np. Jeden, dwa, pi, siedem, jeden, dwa
itd. Dba ju o to, aby tak policzy wszystkie wyodrbnione przedmioty.
Gdy skoczy liczy, a dorosy spyta: Ile tu jest? Dziecko zaczyna ponownie
liczy. Czyni tak po to, aby pokaza dorosemu rytm liczenia. Pytanie:
Ile?" odnosi si na tym etapie rozwoju nie do liczebnikw, lecz do czynnoci liczenia. Dlatego dziecko czsto mwi: Duo, bo dugo liczyem. Mao,
bo krtko liczyem.
Jeeli dziecko ma okazj do czstego liczenia, szybko zwiksza nie
tylko zasb zapamitywanych liczebnikw, ale take dbao
o wymienianie ich we waciwej kolejnoci. Dlatego nie przeszkadza
mu ju, e liczone przedmioty nie s uoone w szeregu. Moe policzy
take wtedy, gdy s zgrupowane, bo liczc porzdkuje je poprzez wskazywanie i wymienianie liczebnikw.
Doroli nie zdaj sobie sprawy, jak wiele dowiadcze w liczeniu dziecko
musi zebra, aby okreli liczebnikiem, ile jest policzonych przedmiotw.

46 _________________________________________________________

Musi midzy innymi wiedzie, e ostatni wypowiadany liczebnik ma

podwjne znaczenie:
- oznacza ostatni liczony przedmiot, np. to jest dziesity kasztan,
- okrela liczb policzonych przedmiotw, np. jest dziesi kasztanw.
Na pocztku najwaniejsze s osobiste dowiadczenia dziecka. Widzc,
jak liczy dorosy i syszc ostatni wypowiadany przez niego liczebnik,
jeszcze nie wie, ile jest policzonych przedmiotw, dlatego samo chce je
policzy. Dopiero po wielokrotnym dowiadczeniu rytmu liczenia, wymieniajc liczebniki, wie: Jest tyle. W miar wiczenia liczebniki nasycaj si
treci. Stopniowo dziecko zaczyna rozumie, e na przykad sowo siedem" oznacza sidmy liczony przedmiot i siedem policzonych przedmiotw.
W tym czasie nie przeszkadza dziecku take to, e przedmioty, ktre postanowio policzy, rni si od siebie np. kolorem. Jeeli znajduj si blisko siebie, na wsplnym terytorium, liczy je razem. Moe wic powiedzie:
Jest ich tyle. Liczc je, nie bierze pod uwag rnic jakociowych.
Stosunkowo pno dziecko zaczyna rozumie, e wynik liczenia nie
zaley od tego, czy liczy od pocztku", czy od koca". Wane jest,
aby policzy wszystkie przedmioty. Czsto przeszkadzaj mu doroli
tumaczc: Liczy si od lewej do prawej. Wydaje si im, e w liczeniu jest
tak, jak w czytaniu od lewej do prawej". Takie naciski s wrcz szkodliwe. Liczenie - to nie czytanie, nie wolno tego myli.
Do opisanych tu prawidowoci liczenia2 dziecko musi doj w wyniku
samodzielnych dowiadcze. Jestem przekonana, e nie ma sensu wyjania dziecku, jak si liczy. Ono i tak nie zrozumie tego, co tumaczy dorosy Trzeba zachca dziecko do liczenia, pokazywa, jak si liczy, liczy
razem z nim, podpowiada dziecku liczebniki itd. W trakcie takiego
treningu dziecko samo zbuduje swj schemat liczenia. Dzieci przedszkolne,
a szczeglnie szeciolatki, musz bardzo czsto liczy, aby w ich umysach
taki schemat si uksztatowa. Bez umiejtnoci liczenia sukcesw szkolnych nie bdzie.

5.2. Zabawy i zadania sprzyjajce ksztatowaniu

umiejtnoci liczenia
Nie me wtpliwoci, e dziecko musi mie wiele, bardzo wiele okazji
do rachowania, aby w jego umyle uksztatowaa si umiejtno liczenia
i rozrniania liczenia bdnego od poprawnego. Gdy dziecko dostrzega
bdy w lirzeniu, to wie, jakich prawidowoci trzeba przestrzega.
2
Prawidowoci te, w postaci zasad liczenia, wyodrbniy R. Gelraan i Gallistel C. R.
(1978). Sw kilka na ten temat podaj R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller (1995,
s. 96 - 298). Przedstawione prawidowoci dotyczce rozwoju dziecicego liczenia zweryfikowaam, prowadzc wrd dzieci polskich badania, ktre przedstawiam w ksice Dzieci
ze specyficznymi trudnociami... (1997, s. 22 - 40).

_________________________________________________________ 47
Nie sposb w rozdziale tym opisa setek wicze. Dlatego przedstawi
wskazwki, wedug ktrych naley organizowa dla dziecka sytuacje
sprzyjajce ksztatowaniu tych umiejtnoci. Nie bdzie to trudne. Wystarczy, aby dorosy zapamita taki tok postpowania:
1. Na pocztku kadego wiczenia naley gestem lub wzrokiem
wyodrbni obiekty do policzenia. Na przykad: To s jabka (gest
okrelajcy je), Tam s kaczki (gest wskazujcy), Tu le klocki (spojrzenie i gest obejmujcy wszystkie);
2. Nastpnie trzeba spyta: Jak mylisz, ile ich jest? Jeeli dziecko
odpowie Duo. Mao, dorosy mwi: Ile? Okrel liczb. Ma to skoni do
szacowania. Podana przez dziecko szacunkowa liczba jest dla dorosego
informacj, e skierowao uwag na pokazywane obiekty i wie, czego si
od niego oczekuje. Szacujc dzieci wypowiadaj liczebniki czsto dalekie
od liczby przedmiotw. Mwi na przykad: Sto, a przedmiotw jest kilka:
Pi, a obiektw do policzenia jest bardzo duo. Nie trzeba protestowa.
Dziecko szacujc ma posuy si liczb i o to chodzi. W miar treningu
szacowanie bdzie bardziej precyzyjne;
3. Teraz dorosy proponuje: Policz. Nie wolno dziecku przeszkadza
w liczeniu: przerywa, poprawia, skania, by zaczo od pocztku itd.
Ono stara si liczy najlepiej, jak potrafi. A e jego umiejtnoci s jeszcze
niewielkie, liczy w taki wanie sposb. Dorosy ma pochyli si nad
dzieckiem i obdarzy je uwag. Najlepiej, jeeli spoglda uwanie na
czynnoci dziecka i podpowiada zapomniane" liczebniki;
4. Przyszed czas na pokaz prawidowego liczenia. Dorosy zwraca
si do dziecka: Popatrz, jak ja licz. Pom mi. Policzymy razem. Jeeli
umiejtnoci dziecka s jeszcze niskie, dorosy ukada przedmioty szeregiem, aby podkreli rytm liczenia. Wskazuje kady liczony przedmiot
wyrazistym gestem i wymienia liczebnik (tak jakby nadawa przedmiotowi
liczebnikow" nazw): Jeden, dwa, trzy, cztery... Koczc liczenie, akcentuje ostatni liczebnik mwic na przykad: ... Czternacie. Jest czternacie
kasztanw. W wypadku, gdy dziecko ju sprawnie liczy i tylko zapomina"
niektre liczebniki, nie trzeba ukada szeregami przedmiotw do policzenia. Wystarczy, jeeli dorosy pokae wszystkie gestem, a potem policzy,
wskazujc kady. Na koniec zaakcentuje ostatni liczebnik tak, aby byo
wiadomo, e kasztanw jest na przykad czternacie.
wiczenia w liczeniu naley prowadzi w nastpujcy sposb. Dziecko
ma liczy wszystko dookoa: jabka w koszyku, klocki wysypane na podog, ksiki stojce na pce, drzewa rosnce wzdu alejki, kaczki pywajce po stawie. Mona take urzdzi inwentaryzacj" i policzy wszystko,
co si znajduje w domu, przedszkolu. Dobrze jest wiedzie, ile jest krzese,
garnkw w kuchni, rcznikw na pce itd.
Warto take przeprowadzi serie wicze uatwiajcych dziecku
zrozumienie specjalnej roli ostatniego liczebnika. Dorosy proponuje:
- liczenie znikajcych" obiektw: s nimi dwiki (klaskanie, stukanie,

rytmiczne uderzenia w cokolwiek), przejedajce samochody, pasaerowie wsiadajcy do odjedajcego autobusu itd.,
- liczenie wkadanych do pudeka (woreczka, szuflady) drobnych przedmiotw, a nastpnie ustalanie, ile ich tam jest.
W obu sytuacjach liczone obiekty znikaj z pola widzenia dziecka, ale
w pamici pozostaje ostatni wypowiadany liczebnik. Okrela on wyrazicie, ile jest policzonych przedmiotw.
Jednoczenie trzeba organizowa dziecku sytuacje pomagajce zrozumie, e wynik liczenia nie zaley od kierunku liczenia oraz od
tego, czy si przedmioty przestawio, czy te nie. Oto kilka przykadw:
Dorosy proponuje: Policz ksiki na pce... Doskonale. Jest ich pitnacie. Przestawia kilka ksiek (dziecko to widzi) i pyta: Jak mylisz, ile
jest teraz ksiek na pce? Nie trzeba si dziwi, jeeli dziecko na nowo
zacznie liczy. Musi wielokrotnie dowiadczy podobnych sytuacji, aby
zrozumie, e tego typu zmiany nie maj wpywu na wynik liczenia.
W podobny sposb naley postpowa przy liczeniu uoonych szeregiem
patyczkw, klockw, samochodw - zabawek itp.
Dorosy sprzta, a dziecko mu pomaga. Ustawi rzdem krzesa do
odkurzania. Proponuje: Policz. Przyglda si, z ktrej strony dziecko
rozpoczo liczenie. Nastpnie pyta: Jakby policzy z tej strony (pokazuje
przeciwn), to take krzese bdzie sze? Znowu nie naley si dziwi, gdy
dziecko sprawdza liczc od tyu. Musi to zrobi kilkakrotnie w rnych
sytuacjach, aby doj do wniosku, e wynik liczenia nie zaley od tego,
czy si liczy od pocztku", czy od koca".
Dobr okazj do takich wicze moe by spacer. Na przykad dziecko
policzyo drzewa z lewej strony alejki, poczynajc od jej pocztku. Dorosy
pyta: Ciekawe, czy jakby policzy drzewa poczynajc od koca, bdzie ich
tyle samo? A moe nie? Dobroczynny wpyw na lepsz wiadomo ma
sytuacja, gdy trzeba drugiemu czowiekowi co wytumaczy. Wiedz o tym
doroli wspominajc: Zrozumiaem dopiero wtedy, gdy o tym gono powiedziaem. Dzieci s bardzo rzadko w sytuacji, gdy mog o czym opowiedzie, co wyjani, czego nauczy. Doroli nie lubi, gdy ich dziecko
poucza. Karc wic je: Nie wymdrzaj si.
Mi uczy si liczy. W Zestawie pomocy jest bkitny mi. Mona zorganizowa sytuacj, w ktrej dziecko bdzie uczyo misia liczy. Moe ona
wyglda tak:
1. Dorosy stawia misia3 przed dzieckiem (mi patrzy na dziecko) i mwi: Czy ty wiesz, e nasz mi nie umie liczy? Poka ci to. Tu s kasztany
(mog by guziki, kamyki, ziarna duej fasoli itp.). Jest ich szesnacie.
Uoymy je w szeregu, eby byo mu atwiej, bo bkitny mi nie jest sprytny
(ukadaj).
3
Przypominam, e bkitnego misia trzeba wetkn w grudk plasteliny. Stoi wtedy
pewnie i nie przewraca si. Mi moe take lee na stole; dziecko na niego patrzy i rozmawia z nim.

_________________________________________________________ 49
2. Mi liczy tak (kka - to kasztany, strzaki pokazuj ruch rki, a cyfry
- nazwy wymawianych liczebnikw):

Zaczyna prawidowo, a potem przeskakuje. eby to pokaza, dorosy

przyjmuje rol misia. Misiow apk dotyka kasztany i wymienia liczebniki. Po tej demonstracji dorosy pyta: Dobrze liczy? Szeciolatki ju
w trakcie misiowego liczenia protestuj i wyjaniaj mu, jak trzeba liczy.
Jeeli dziecko milczy, wystarczy powiedzie: Co zego zrobi mi?...
Powiedz mu, jak si liczy... Naucz misia liczy... Sytuacja ta sprzyja
sownemu okrelaniu prawidowoci, ktrych trzeba przestrzega przy
liczeniu.
3. Dorosy wyrwnuje kasztany tak, aby tworzyy szereg i mwi: Moe
mi ju si nauczy liczy? Niech pokae, jak liczy. Bierze misia i przedstawia taki sposb liczenia (tak jak na poprzednim rysunku: strzaki
pokazuj gest liczenia, a ptelki - e kasztan liczony jest dwukrotnie):

Gdy mi policzy kasztany tak jak na rysunku, dorosy pyta: Dobrze

liczy?... Powiedz, co tym razem zego zrobi mi?... Naucz misia, jak si
liczy?... Wyjanij mu... Dzieciom bardzo podoba si pouczanie misia,
chtnie tumacz mu prawidowoci i pokazuj, jak si liczy.
4. Dorosy znowu porzdkuje kasztany, zapewniajc, e: Mi ju umie
liczy. I pokazuje taki sposb liczenia misia:

Tym razem mi zacz liczy od rodka i wszystko byoby dobrze,

gdyby nie zakrci" i nie liczy ponownie kasztanw.
Zdecydowana wikszo szeciolatkw potrafi dostrzec ten bd i wyjani misiowi, jak si liczy. Pokazuje mu take wzr prawidowego liczenia.
I oto chodzi. Koczc chc podkreli:
- jeeli dziecko nie widzi bdw w misiowym liczeniu, to
wicze byo za mao; trzeba powtrzy opisane wiczenia i przeprowadzi wiele podobnych,

- gdy dziecko dostrzega bdy i potrafi misiowi wyjani, jak

si liczy, naley zachca do liczenia w coraz szerszym zakresie.
Nie trzeba si spodziewa, e dziecko opanuje umiejtno liczenia
przedmiotw w krtkim czasie, po kilku zaledwie wiczeniach. Trening
w liczeniu bdzie skuteczny, jeli dziecko bdzie liczyo kadego dnia, przy
kadej okazji. Potrzebne s take specjalne zajcia sprzyjajce uwiadomieniu tych wszystkich prawidowoci, o ktrych pisaam w tym rozdziale. Na tym nie koniec. W nastpnych rozdziaach opisz wiele innych
typw wicze. Liczenie bdzie tam jednak traktowane jako czynno
towarzyszca ksztatowaniu rnych poj i umiejtnoci.

5.3. Dodawanie i odejmowanie: od rachowania

konkretnych przedmiotw, przez liczenie
na palcach, do pamiciowego wyznaczania
sumy i rnicy
Dodawanie i odejmowanie mieci si w tym, co rozumiemy przez dziecice liczenie. Nabywanie tych umiejtnoci czy si z nauk liczenia.
Najwaniejsze znaczenie ma tu proces odrywania si od konkretw. Mona
w nim wyrni nastpujce etapy:
1. Dziecko bardzo wczenie interesuje si zmianami typu doda i odj.
Obserwujc czynno dokadania (dosuwania), stwierdza: Duo i cieszy
si, e dostao wicej. Widzc ubywanie (odsuwanie, zabieranie), protestuje, bo ma mniej. Jest wic skonne policzy, ile jest po kadej takiej
zmianie. Liczy oczywicie tak, jak potrafi.
2. Kolejny etap jest mocno zwizany z manipulacj typu doda i odj.
Przy dodawaniu dziecko musi samo dooy (dosun, zsun razem)
przedmioty do siebie, aby policzy, ile ich jest po tej czynnoci. Przy odejmowaniu musi odoy (odsun, zabra) przedmioty i policzy, ile ich
zostao. Ustala wynik dodawania i odejmowania, kierujc si zasad:
Musz je policzy wszystkie4.
3. Osignicie wyszego poziomu umiejtnoci bdzie dla dziecka atwiejsze, jeeli dorosy pokae, jak si liczy na palcach5. Na pocztku maj
to by wiczenia w liczeniu palcw. Potem trzeba pokaza, e przedmioty mona zastpowa palcami. Prostowane palce przedstawiaj
czynno dokadania, dosuwania, zsuwania przedmiotw. Zginane palce
4
Ten i nastpne etapy ksztatowania umiejtnoci dodawania i odejmowania omwi
szczegowo E. Gray na sympozjum naukowym dydaktykw matematyki, Jastrzbia Gra,
czerwiec 1996, zorganizowanym przez Z. Semadeniego z Instytutu Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ustalenia te s zgodne z tym, co przedstawiam.
5
O liczeniu na palcach, a take o ograniczeniach poznawczych takiego liczenia pisz
szerzej w cytowanej ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami ... (1997, s. 40 - 46).

_________________________________________________________ 51
za - czynno odsuwania, odkadania, odejmowania przedmiotw. Po
kadym takim ruchu dziecko liczy palce i okrela wynik dodawania i odejmowania. Liczenie na palcach jest niezwykle wane: pozwala dziecku
atwiej pokona drog od konkretw do liczenia w pamici, a wic do
abstrakcji.
4. Nastpny prg, ktry dziecko musi pokona, wie si z doliczaniem
i odliczaniem. Chodzi o to, aby zamiast dy do policzenia wszystkich
przedmiotw (palcw), dziecko mogo tylko doliczy te dodane lub odliczy
odejmowane. eby tak si stao, musi ju ujmowa globalnie mae liczebnoci. Na przykad:
- dorosy wyrzuci dwie kostki, na jednej jest 5, na drugiej 3, pyta: Ile
jest razem? Dziecko, ktre potrafi globalnie uj liczb kropek, patrzy na
kostk z picioma kropkami, nie liczy ich (wie, e jest pi) i tylko dolicza
trzy kropki z drugiej kostki, aby ustali, e razem jest osiem,
- dorosy pooy na stole 9 kasztanw i odsun 4, pyta: Ile pozostao?
Dziecko, patrzy na odsunite kasztany i nie liczy ich (ujo je globalnie
i wie, e jest ich cztery), wystarczy mu, e policzy pozostae, aby zna
wynik odejmowania.
T faz ksztatowania si umiejtnoci dodawania i odejmowania
charakteryzuje zasada: doliczani lub odliczam i ju znam wynik".
Dotyczy to take liczenia na palcach, patyczkach, kamykach i innych
zbiorach zastpczych. Jest to wyrany krok naprzd w rozwoju dziecka.
5. Ukoronowaniem jest liczenie w pamici. Dziecko nie musi ju liczy
przedmiotw ani zbiorw zastpczych. Nie potrzebuje take dolicza lub
odlicza, aby ustali wynik dodawania i odejmowania. Przechodzenie na
poziom rachowania w pamici trwa dugo, jest bardzo zoone i przebiega
stopniowo. Zaczyna si od atwych przypadkw, np.: 2 + 3, 5 + 1, 4 - 1,
5-2. Jeeli wczeniej dziecko ujmowao liczb elementw globalnie, takie
dziaania stara si oblicza w pamici. W trudniejszych przypadkach
dzieci pomagaj sobie jeszcze palcami, kiwaniem gow i wyobraaniem
sobie czynnoci doliczania i odliczania.
Chc podkreli, e dziecko przechodzc przez opisane etapy
musi wykona setki oblicze. Im trening bdzie intensywniejszy
i mdrzej prowadzony, tym dziecko szybciej pokona drog do li czenia w pamici.
W szkole wymaga si od dzieci liczenia w pamici. Tylko w trakcie
pierwszych tygodni nauki nauczycielka pozwala manipulowa przedmiotami. Take na kilkunastu pierwszych stronach dziecicego zeszytu wicze zadania s przedstawione tak, e wystarczy palcem policzy narysowane tam obiekty. Bardzo szybko przechodzi si na symboliczny zapis
dziaa (4 + 3 = , 7 - 2 = , 3 + 2 + 3 = itd.) i wymaga si, aby dziecko
sprawnie je wykonao. A do tego jest konieczne rachowanie w pamici.
Niektre nauczycielki nawet zakazuj liczenia na palcach. Chc w ten
sposb zmusi dzieci do oderwania si od konkretw. Nie zdaj sobie

52_________________________________________________________

sprawy z tego, e jeeli dziecko nie potrafi liczy w pamici, to taki zakaz
tylko zaszkodzi. Dziecko liczce na zbiorach zastpczych lub, co gorsza,
tylko na konkretnych przedmiotach, po prostu zrezygnuje z rachowania.
Nie potrafi przecie wykona tego, co przerasta jego moliwoci. Przestanie liczy i bdzie bezczynnie czeka, a policz inne dzieci.

5.4. wiczenia i zabawy rozwijajce umiejtno

dodawania i odejmowania
Zgodnie z przedstawionymi wczeniej prawidowociami trzeba zacz
od sytuacji, w ktrych dziecko moe manipulowa przedmiotami i ustala,
ile ich jest po dodaniu (dosuniciu, dooeniu) lub po odjciu (odsuniciu,
zabraniu). Do pierwszej serii wicze potrzebne bd zwyczajne drobne
przedmioty: kamyki, kasztany, odzie, guziki, klocki itd. Przydadz si
take kolorowe keczka, kwadraty, trjkty z Zestawu pomocy. eby
dziecko lepiej zrozumiao sens dodawania i odejmowania, wykorzystamy
w tych wiczeniach bkitnego misia.
Ksztatowanie dodawania i odejmowania z zastowaniem manipulacji
przedmiotami wymaga intensywnych wicze. Trudno opisywa je wszystkie. Podam wic wskazwki, wedug ktrych wiczenia naley organizowa.
Dodawanie. Trzeba pooy przed dzieckiem (na stole, pododze) kilka
drobnych przedmiotw, a w zasigu rki mie ich wicej. Zachci, aby
dziecko policzyo przedmioty lece przed nim. Dooy (dosun) kilka
i na przykad powiedzie: Masz pi, dodaem ci trzy, ile masz razem"?
Policz... (dorosy podpowiada liczebniki).
Zmiana rl pozwoli dziecku nie tylko liczy, ale take samodzielnie
wykonywa manipulacje typu doda". Dorosy proponuje: U podobne
zadanie dla mnie i przesuwa w stron dziecka drobne przedmioty. Moje
dowiadczenia dowodz, e taka zachta wystarcza, aby dziecko zrozumiao, o co chodzi. Przesuwa kilka przedmiotw w stron dorosego
i mwi na przykad: Masz cztery keczka, dam ci jeszcze sze (dosuwa
je), ile masz razem? Dorosy nie moe popisywa si tutaj liczeniem
w pamici. Powinien funkcjonowa na poziomie dziecka (lub nieco lepiej).
Liczy wic wedug umowy policz je wszystkie razem". Zsuwa keczka
razem, liczy je i owiadcza: Cztery doda sze jest dziesi.
Jeeli dziecko jest jeszcze na poziomie mog ju tylko doliczy", dorosy
w tym zadaniu otacza gestem cztery kka i mwi: Tu jest cztery. Dolicza
wskazujc nastpne: pi, sze, siedem, osiem, dziewi, dziesi. Cztery
doda sze jest dziesi. Jest dziesi kek (ostatnie zdanie akcentuje sum).
Odejmowanie. Dorosy kadzie przed dzieckiem kilka drobnych
przedmiotw i liczy je, wskazujc kady. Owiadcza np.: Masz osiem kamykw. Wezm trzy (zabiera). Ile ci zostao? Dziecko liczy pozostae i mwi:
Zostao pi kamykw.

_________________________________________________________ 53
Rwnie i tutaj wana jest zmiana rl. Dorosy przesuwa przedmioty
w stron dziecka i proponuje: U podobne zadanie dla mnie. Dziecko
pooy wwczas przed dorosym gar kamykw, przeliczy je i powie np.:
Masz dwanacie, wezm sobie sze (zabiera). Ile ci zostanie? Podobnych
wicze naley przeprowadzi wicej. Zawsze ze zmian rl.
Dodawanie i odejmowanie na palcach. Nawet jeeli dziecko potrafi
liczy na palcach warto rozpocz od policzenia palcw. Bdzie to nawizanie do wicze ksztatujcych wiadomo wasnego ciaa przedstawionych w rozdziale 3.
Dorosy i dziecko licz swoje palce i ustalaj, e maj ich po dziesi.
Poniewa odczucie gestu prostowania liczonych palcw jest nike, warto
liczc palce dotyka kadym swego policzka. wiadomo rytmu liczenia
jest wwczas wiksza. Niektre dzieci same d do osignicia tego
efektu: licz palce dotykajc swoich warg. Palce bywaj rzadko kiedy
czyste i dlatego lepiej wprowadzi nawyk dotykania policzka.
Mona przej do liczenia na palcach. Przyda si kostka do gry, ta
z Zestawu pomocy (jeeli wczeniej nie zostaa wypchnita dziecicymi
rczkami i zoona, naley to zrobi). Dorosy rzuca kostk, a dziecko na
palcach pokazuje, ile jest wyrzuconych kropek. Zmiana rl. Teraz dziecko
rzuca kostk, a dorosy pokazuje na palcach. eby zabawie nada wiksz
warto ksztacc, dorosy udaje, e si myli. Dziecko ma okazj porwna
liczb palcw i kropek i skorygowa. Duo przy tym miechu.
Gdy dziecko potrafi ju sprawnie pokazywa na palcach, mona przej
do trudniejszych wicze. Potrzebne jest pudeko z wieczkiem, a take
kolorowe kka, trjkty, kwadraty z Zestawu pomocy. Dorosy liczc
wkada np. kka do pudeka i owiadcza: Jest tam sze. Dokadam dwa.
Szybko zamyka pudeko i pyta: Ile jest razem? Policz na palcach. Jeeli
nie ma pod rk pudeka, mona to wiczenie przeprowadzi z kartk
papieru: policzy kka, doda kilka, zasoni je wszystkie i zaproponowa
dziecku liczenie na palcach.
Odejmowanie na palcach jest troch trudniejsze. Dorosy liczy kka
i wkada je kolejno do pudeka. Na koniec stwierdza np. W pudeku jest
dziewi kek. Poka na palcach... Ile kek jest w pudeku?... Zabieram
cztery (zabiera je i szybko zamyka pudeko). Ile kek zostao w pudeku?
Policz na palcach. I w tym wiczeniu zamiast pudeka mona wykorzysta kartk papieru.
Po policzeniu na palcach (dodawanie, odejmowanie) dziecko zaglda
do pudeka i sprawdza, czy si zgadza. Dziki takiemu sprawdzaniu
wiczenia s atrakcyjniejsze, przypominaj przecie zagadki. Trzeba je
wic realizowa naprzemiennie. Dziecko ma wwczas okazj do liczenia,
chowania do pudeka, a dorosy moe pokaza, jak on liczy na palcach.
Mi uczy si dodawa i odejmowa. Wspomniaam ju, jak bardzo
ksztacca jest sytuacja, gdy dziecko moe komu wyjani, pokaza, kogo
nauczy. Dorosy organizuje wic seri wicze pod tytuem Naucz misia

54 ________________________________________________________
dodawa i odejmowa". Potrzebny bdzie bkitny mi, a take keczka,
prostokty, kwadraty, trjkty z Zestawu pomocy. Mona take posuy
si tu: guzikami, kasztanami, orzechami itd.
Dziecko wetkno misia w grudk plasteliny i postawio na stole.
Dorosy wyjmuje liczmany. Proponuje: Pamitasz, jak uczylimy misia
liczy?... Teraz trzeba go nauczy dodawa i odejmowa. Pierwsz lekcj
z misiem poprowadz ja, a ty obserwuj.
Masz misiu pi keczek (odlicza je i przesuwa w stron misia). Tyle
masz keczek (pokazuje na palcach). Dam ci cztery keczka (odlicza
i dosuwa). Daem ci tyle (pokazuje na palcach). Ile masz razem? Pi
(pokazuje na palcach) doda cztery (pokazuje na palcach) jest dziewi
(pokazuje na palcach). Masz dziewi keczek. Zwraca si do dziecka:
Sprawd, czy dobrze policzyem.
Dzieci nie maj na og kopotu z przeprowadzeniem podobnej lekcji.
Przeliczaj kka, rozmawiaj" z misiem, tumacz mu, pokazuj na palcach dodawanie. Wane jest sprawdzanie poprawnoci wyniku. Gdy dziecko
uczy misia, dorosy sprawdza i odwrotnie: gdy dorosy uczy, dziecko sprawdza.
Dorosy proponuje: Nauczymy misia odejmowa. Kto przeprowadzi
pierwsz lekcj: ty czyja? Zwykle dziecko rwie si do uczenia misia. Jeeli
tak nie jest, dorosy daje misiowi np. dziewi kwadratw i mwi: Daem
ci tyle (pokazuje na palcach) kwadratw. Zabieram trzy kwadraty
(zabiera). Dziewi (pokazuje na palcach) odj trzy (zgina palce) jest sze.
Masz sze kwadratw. Zwraca si do dziecka: Czy dobrze policzyem?
Przypominam, e dziecko potrzebuje ogromnej liczby dowiadcze, aby
dodawa i odejmowa w pamici. Dlatego kada sytuacja yciowa jest
dobra dla przeprowadzenia wicze. Oto kilka przykadw.
Dorosy wraca z zakupw i wykada z koszyka owoce. Zwraca si do
dziecka: Policz jabka, policz gruszki. Dodaj i powiedz, ile ich jest razem.
Dorosy piecze ciasto. Zwraca si do dziecka: Zobacz i powiedz, ile jajek
mamy w lodwce?... Daj mi pi. Ile zostao?
Na trasie spaceru jest parking. S tam rne samochody. Dorosy proponuje: Policz samochody osobowe. Policz ciarowe. Powiedz, ile ich jest razem.
Dorosy przygotowuje obiad. Zwraca si do dziecka: Ugotuj ziemniaki.
Policz ziemniaki w koszyku. Daj mi dwanacie... Policz, ile zostao.
Ksztatowanie umiejtnoci dodawania i odejmowania bdzie kontynuowane w zadaniach, grach i zabawach opisanych w nastpnych rozdziaach.

5.5. Dziecice liczenie; planowanie

i organizowanie zaj w przedszkolu oraz w szkole
Ksztatowanie umiejtnoci skadajcych si na dziecice liczenie
przebiega dwutorowo. Na pocztku roku (koniec wrzenia, poadziernik)
naley przeprowadzi seri zaj realizujcych to wszystko, co zostao

_________________________________________________________ 55
napisane w tym rozdziale. Potem trzeba podtrzymywa dziecice umiejtnoci skaniajc je do liczenia przy kadej nadarzajcej si okazji,
rwnie poza przedszkolem. Warto do tego zachci rodzicw. eby wiedzieli, jak to robi i nie popeniali bdw naley:
- zaprosi ich na zajcia z dziemi i pokaza wiczenia w liczeniu,
- na spotkaniu (zebraniu) wyjani prawidowoci rozwojowe i omwi
sposoby ksztatowania umiejtnoci liczenia.
Oprcz opisanych w tym rozdziale wicze mona w przedszkolu
i w szkole organizowa dusze zabawy, na przykad 6:
1. wito pluszowego misia". W rogach sali zorganizowane s
sklepy z prezentami: cukierkami, ciastkami, ksikami i zabawkami dla
misia. Jest te bank, w ktrym mona otrzyma dodatkowe pienidze,
jeeli dziecko potrafi powiedzie, ile ich potrzebuje. Na rodku sali s
zgromadzone wszystkie misie, jakimi dysponuje placwka. Nauczycielka
wybiera dzieci, ktre bd peni rol sprzedawcw, pozostae zaopiekuj
si misiami. Opiekun misia otrzymuje pienidze (gar fasoli, kasztanw,
itp.), ktre wkada do pojemnika. Moe za nie kupowa prezenty. Dzieci
kupuj na miar swoich moliwoci: jedne wicej, inne mniej. Gdy pienidzy braknie, id do banku. Wszystkie intensywnie rachuj. Na koniec
trzeba wsplnie obejrze misiowe prezenty. Jest to okazja do segregowania i liczenia.
2. Budujemy zamki", Budujemy garae". W sklepach s teraz
materiay budowlane (klocki), pojazdy, roliny oraz zwierzta. Po otrzymaniu i przeliczeniu pienidzy (fasola, kasztany itp.) dzieci kupuj
potrzebne rzeczy i zaczynaj budowa. Mog to robi indywidualnie lub
w parach. Jak pienidzy braknie, id do banku. W tej zabawie kade
dziecko wiczy liczenie wedug wasnych moliwoci. Zabawa koczy si
wsplnym ogldaniem i podziwianiem budowli.
3. Inwentaryzacja przedszkola". Zabawa zaczyna si od wyjanienia dzieciom pilnej potrzeby policzenia wszystkiego, co znajduje si
w przedszkolu. Dzieci tworz dwuosobowe zespoy. Kady zesp stara si
jak najlepiej wywiza ze swego zadania. Jest te komisja inwentaryzacyjna. Najlepiej, jeeli w jej skad wejdzie pani dyrektor, ktra z ca
powag notuje na kartce, ile czego jest. Dzieci licz i zgaszaj si do
komisji. S uwane, bo inwentaryzacja to powana sprawa.
Mona takich zabaw zorganizowa wicej. Na kad trzeba zarezerwowa okoo jednej godziny. W zabawach tego typu dzieci mog wykaza si
take znajomoci grzecznociowych form zachowania. Nie bez znaczenia
jest take to, e musz si skupi na jednym problemie przez duszy
czas.
6
Szczegowy scenariusz pt: Zabawa w sklep peen klockw i innych wspaniaoci"
znajduje si we Wkadce matematycznej czasopisma Wychowanie w Przedszkolu nr 6 (1993).
W tej wkadce i nastpnej (7) s jeszcze 2 scenariusze zaj nastawionych na ksztatowanie
dziecicego liczenia.

6. O ksztatowaniu pojcia liczby

i wspomaganiu rozwoju
operacyjnego rozumowania
6.1. W jaki sposb w szkole nauczyciele
ksztatuj pojcie liczby naturalnej?
Nauczanie matematyki w klasie pierwszej koncentruje si wok pojcia liczb naturalnych i dziaa arytmetycznych. Co prawda, kilka lekcji
matematyki jest powiconych rozwijaniu orientacji przestrzennej, problemowi mierzenia i ksztatowania dziecicego rozumowania, ale jest tego
doprawdy mao. Zwykle ju po kilkunastu dniach nauczycielki przystpuj do ksztatowania pojcia liczby. Czyni to zgodnie z obowizujc
metodyk, kierujc si zaleceniami programu nauczania i korzystajc
z zatwierdzonych przez Ministra Edukacji zeszytw wicze i podrcznikw dziecicych.
Wszdzie tam zakada si, e uczniowie rozumuj w sposb, ktry
psychologowie nazywaj operacyjnym na poziomie konkretnym. Dlatego
mona ksztatowa w ich umysach pojcie liczby w zwyky, szkolny
sposb. Cc to znaczy wyjani na przykadzie.
Wyobramy sobie, e nauczycielka ksztatuje na lekcji pojcie liczby 5.
Zaley jej na tym, aby - zgodnie z programem - dzieci mogy poczy
w swoim umyle najwaniejsze aspekty liczby naturalnej. Nale do nich:
aspekt kardynalny, porzdkowy, symboliczny i arytmetyczny. W praktyce
przebiega to moe w nastpujcy sposb.
Nauczycielka rozpoczyna od takiego zadania: do tablicy przypina
obrazki przedstawiajce: 5 soni, 5 jabek, 6 pieskw, 4 kwiatki, 3 krokodyle, 2 gruszki, 1 pika (mog to by take inne przykady zbiorw szecio-,
picio-, cztero-, trzy-, dwuelementowych). Wida to na rysunku:

57

Kade dziecko w klasie otrzymuje kartk z rysunkami identycznymi

z tymi, ktre znajduj si na tablicy (zostay wykonane za pomoc piecztek). Dzieci ogldaj to, co maj na kartkach, i porwnuj z tym, co
jest na tablicy. Nazywaj zwierzta, owoce, roliny. Licz je i rysuj ptle
wyodrbniajce poszczeglne zbiory (dokonuj klasyfikacji z uwzgldnieniem cech).
Nauczycielka poleca: Wska zbiory rwnoliczne. Poka zbiory rwnoliczne, w ktrych jest tyle samo elementw (jest to sytuacja akcentujca
aspekt kardynalny liczby 5). W tym miejscu zaczyna si problem. Nauczycielka uwaa, e wszyscy uczniowie skupi si teraz na liczbie elementw w zbiorze i nie bd zwraca uwagi na ich cechy jakociowe. I rzeczywicie: tak bd na og postpowa dzieci, ktre myl operacyjnie na
poziomie konkretnym. Natomiast dla pozostaych - tych rozumujcych
jeszcze na niszym poziomie - wcale nie jest oczywiste, e 5 soni i 5
jabek to tyle samo. Sonie s ogromnymi zwierztami, a jabka zmieszcz
si w koszyku. W ich rozumowaniu cechy jakociowe s dominujce,
chocia cz si ju z cechami ilociowymi. Mylenie tych dzieci jest te
silnie zwizane z wykonywanymi czynnociami i spostrzeganym obrazem, dlatego nie potrafi oderwa liczebnoci zbiorw od jakociowych
cech elementw, ktre do nich nale.
W poleceniu nauczycielki: Poka zbiory rwnoliczne, w ktrych jest
tyle samo elementw, czoowe miejsce zajmuje okrelenie rwnoliczne".
Dla wielu dzieci jest ono nowe, trudne i nie do koca zrozumiae. Blisze
jest im wyraenie tyle samo". Wielokrotnie dzieliy cukierki tak, aby
byo po tyle samo", czyli po rwno" i sprawiedliwie. Doskonale wiedz,

58_____________________________________________________________

e 5 duych cukierkw, to nie jest tyle samo, co 5 maych cukierkw. Tu

i tu jest po 5, ale wcale nie jest po rwno" i po tyle samo". Dzieci te,
aawet gdy policz sonie i jabka, mwi: Tu i tu jest po pi, ale tu jest
vicej (pokazuj sonie). Pi moe oznacza wicej" albo mniej", w zalenoci od tego, co si liczy.
Gdy dziecko gono wypowie swe wtpliwoci, na og doroli, nie
ylko nauczycielka, bd dyli do wyjanienia dziecku, e si myli. Na
przyka i nauczycielka zachci, aby jeszcze raz policzyo lub za pomoc
b-resek poczyo w pary sonie i jabka. Doroli uwaaj, e dziecko wwczas zobaczy" rwnoliczno zbiorw. Problem jednak w tym, e narysowanie kresek niczego nie zmienia w rozumowaniu dziecka. Sonie nadal
s due jabka mae i dodatkowo jesi tam jeszcze pi kresek. Wszystkiego jest wprawdzie po pi, ale tani, gdzie sonie - jest najwicej, tam,
gdzie jabka - jest mniej, a tam, gdzie kreski - jeszcze mniej. Znaczenie
kresek, jako sposobu przyporzdkowania, jest przecie jasne tylko wwczas, gdy dziecko potrafi skupi si tylko na tej czynnoci i rozumowa
v/ kategoriach liczby elementw.
Opisana sytuacja nie wiadczy o tym, e nauczycielka le uczy. Wiksio dzieci w klasie doskonale rozuia.e polecenia i nada za jej rozumowaniem. Jednak w kadej klasie je s, kilkoro dzieci, ktre funkcjonuj
tak, jak przedstawiam. Nauczycielka wymaga sprawnego ustalania rwnolicznoci zbiorw, a one tego jeszcze nie potrafi.
Wrmy do lekcji matematyki, bo chc przedstawi nastpn trudno.
Po uwiadomieniu dzieciom aspektu kardynalnego liczby 5 nauczycielka
przystpuje do ksztatowania aspektu porzdkowego tej liczby. Obok

59
wyodrbnionych obiektw rysuje o liczbow. Oznaczya na niej punkty,
a obok zapisaa liczby: 1, 2, 3, 4, 5, 6. Nastpnie zwrcia si do dzieci:
Przyjrzyjcie si zbiorom i poczcie je z odpowiednimi punktami na osi.
Nauczycielka oczekuje, e dzieci rozwi to zadanie tak jak na rysunku.
(Otocz ptlami wyrnione zbiory i pocz je kreskami z punktami na
osi liczbowej.)
Nim dziecko poczy wyodrbnione zbiory z waciwymi punktami na
osi musi okreli relacje zachodzce pomidzy liczb 5, a liczbami ssiednimi. Liczba 5 jest wiksza o 1 od liczby 4, ta za jest wiksza o 1 od
liczby 3 itd. Na tym nie koniec: liczba 5 jest take mniejsza o 1 od liczby
6. Wynik tego wnioskowania nauczycielka zapisaa w postaci:
4 < 5 i 5 < 6 lub 4 < 5 < 6
Jest to skomplikowane rozumowanie. Dla dzieci, ktre myl na poziomie operacyjnym w zakresie wyznaczania konsekwentnych serii, nie
jest ono trudne. Na szczcie w klasie takich dzieci jest wikszo. Bdzie
tam jednak kilkoro, dla ktrych wszystko to jest niejasne i zagmatwane.
Trudno im jeszcze zgodzi si, e 5 soni lub 5 jabek, to wicej ni 4
kwiatki, a 4 kwiatki to wicej ni 3 krokodyle. Nie wiadomo take, dlaczego
6 pieskw to wicej ni 5 jabek lub 5 soni. Na dodatek zbiory tych
obiektw zostay w niejasny sposb poczone z liczbami na osi. Dzieci te
traktuj obiekty nalece do zbiorw jako znane im zwierzta, owoce,
roliny itd., ktre maj swoj mas i kolor. I jest to dla nich wane.
Kopot take w tym, e dzieci, ktre nie rozumiej, czego od nich oczekuje nauczycielka, nie potrafi jej o tym powiedzie. Siedz bezradnie
i bezmylnie naladuj czynnoci jej i innych dzieci. A tymczasem nauczycielka uwaa, e wszystko si w dziecicych umysach poukadao
i mona przystpi do zapisu symbolu liczby 5. Napisaa t cyfr na tablicy. Potem piszc j w powietrzu zwraca dzieciom uwag na ruchy rk.
Dzieci, naladujc jej gesty, napisay cyfr 5 palcem w powietrzu i na
awce. Kiedy opanoway koordynacj ruchu, zapisay j w zeszycie pilnie
baczc na waciwe umieszczenie w kratkach.
Ledwo nauczyy si zapisywa liczb 5, natychmiast zaczynaj rozwizywa zadania. Na pocztku s one ilustrowane i dziecko moe zwyczajnie
policzy palcem: Ile jest razem? Ile pozostao? Kopot w tym, e wikszo
zada jest ju zapisanych w formie dziaa (np. supki), a wic symbolicznie. Mona je rozwiza liczc w pamici. S te takie dziaania:

eby je rozwiza, dziecko musi sprawnie rozumowa operacyjnie na

poziomie konkretnym, nie mwic ju o umiejtnoci liczenia w pamici.
Taki sposb prowadzenia lekcji nazywa si monografi liczby" i jest
typowy dla zapoznawania dzieci z liczbami pierwszej i drugiej dziesitki.

60 _______________________________________________________

Trwa to wystarczajco dugo, aby niektre dzieci doznay goryczy poraki,

czuy si gorsze i przestay lubi matematyk. Czy mona temu zaradzi?
Tak, naley jednak odpowiednio wczenie zadba o rozwj dziecicego
mylenia. Chodzi o to, aby dzieci potrafiy rozumowa tak, jak wymaga
nauczycielka i eby nadaway pojciom ilo" i liczebno" podobny sens,
tak jak to czyni doroli.
W rozdziale tym przedstawiam wiczenia i zadania nastawione na
intensjwne wspomaganie rozwoju operacyjnego mylenia w zakresie potrzebnjm dzieciom do zrozumienia pojcia liczby. Jeeli dorosy wie, na czym
to polega, wspomaganie rozwoju dziecicego rozumowania nie jest specjalnie trudne.

6.2. Operacyjne rozumowanie w rozwoju dziecka

Takie rozumowanie nie jest czym, co pojawia si nagle i w gotowej
postaci. Jest to jeden ze sposobw mylenia, ktry ksztatuje si i dojrzewa zgodnie z rytmem rozwojowym czowieka. W kolejnych okresach
i stadiach rozwojowych - take pod wpywem nauczania domowego
i szkolnego - zmienia si sposb, w jaki czowiek ujmuje, porzdkuje
wyjania rzeczywisto. Zmiany te przebiegaj od form prostych, silnie
powizanych ze spostrzeganiem i wykonywanymi czynnociami, do form
realizowanych w umyle, a wic abstrakcyjnie. Dlatego psycholodzy mwi
take o rozwoju inteligencji operacyjnej czowieka1.
Koncepcj rozwoju operacyjnego rozumowania w umyle czowieka
opracowa J. Piaget. O znaczeniu i popularnoci tej teorii najlepiej wiadczy to, e jest omawiana w kadym bodaj podrczniku z psychologii
oglnej i rozwojowej2. W Polsce opublikowano wiele prac Piageta i jego
wsppracownikw, a take psychologw, ktrzy rozwijaj t teori po
mierci tego znakomitego psychologa 3. Dlatego nie prezentuj jej tu
w caoci. Jest jeszcze jeden ku temu powd. Streszczenie pogldw
J. Piagta nie ma sensu ze wzgldu na ich zoono. Dlatego przytocz
w tym rozdziale tylko to, co z tej teorii jest wane dla uczenia si matematyki przez dzieci. Dotyczy to take bdzie intensywnego wspomagania rozwoju operacyjnego rozumowania u dzieci przedszkolnych.
Piaget okreli model rozwoju umysowego czowieka. Ustali okresy
i stadia rozwojowe, przez ktre kady czowiek musi przej. Wana jest
kolejno, bo nie mona pomin adnej fazy rozwojowej. Tempo przechodzenia na poziomy wysze jest zrnicowane: moe trwa duej i mwimy
wwczas o wolniejszym rozwoju, moe trwa krcej i oznacza to rozwj
1
J.
2

Piaget (1966), W. D. Wal] (1986), J. S. Bruner (1978) i inni.

M. ebrowska (1969), R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller (1995). M. PrzetacznikGierowska i G.Makieo-Jara (1985)
3
Na przykad J. Piaget (1966 i 1977), J. Piaget i B. Inhelder (1993), H. Aebli (1982)
iM. Donaldson(1986).

_____________________________________________________________ 61

przyspieszony. W swoim modelu Piaget uwzgldnia przecitne tempo rozwoju, a wic czas, w jakim wikszo dzieci przechodzi na wysze poziomy.
Pierwszy okres rozwoju umysowego trwa do drugiego roku ycia
dziecka. Nazywa si okresem ksztatowania inteligencji praktycznej. W tym czasie dziecko poznaje swoimi zmysami najblisz przestrze
i uczy si porusza w niej i panowa nad przedmiotami. Take w nastpnym okresie rozwojowym spraw najwaniejsz jest poznawanie wiata
rzeczy. Dlatego nazywa si ten okres ksztatowaniem operacji konkretnych. Teraz take chodzi o intensywny rozwj czynnoci umysowych, przy pomocy ktrych dziecko moe myle o realnym wiecie
i przeksztaca go w swoim umyle. Okres ten trwa w przyblieniu do
dwunastego roku ycia i jest podzielony na dwa podokresy. Pierwszy
zwany przedoperacyjnym koczy si okoo sidmego roku ycia. W tym
czasie w umyle dziecka tworz si i dojrzewaj pierwsze operacje konkretne. Dla naszych rozwaa wane jest, e dotycz one poj liczbowych.
W drugim podokresie operacyjne rozumowanie rozszerza si i obejmuje
przestrze i czas. Po przebyciu tej drogi rozwojowej, dziecko dysponuje
systemem rozumowania o spoistej, ale konkretnej logice. Na tym nie
koniec. W nastpnym okresie rozwoju mody czowiek przechodzi do
rozumowania operacyjnego na poziomie formalnym. Na tym si
nie koczy. Psycholodzy z nurtu postpiagetowskiego okrelili nastpne
stadia rozwoju umysowego czowieka dorosego4.
Dla naszych rozwaa przeomowym momentem jest sidmy rok ycia.
Dziecko zaczyna si ju posugiwa logik zblion do tej, ktrej uywaj
doroli. Jest to rezultat obecnoci w rozumowaniu dziecka pierwszych
operacji konkretnych. Trzeba jednak pamita, e w rozwoju umysowym
wystpuj due rnice indywidualne. W grupie siedmiolatkw s dzieci,
ktre rozumuj ju na poziomie dziewiciolatka. Jest tam take sporo
dzieci o wolniejszym tempie rozwoju i te myl tak, jak piciolatek. Takie
przypieszenie i opnienie rozwojowe mieci si w kategoriach normy.
Sidmy rok ycia dziecka jest wany ze wzgldu na rozpoczynanie
nauki w szkole. W naszym kraju przestrzega si rygorystycznie, aby kade
dziecko, ktre w danym roku koczy siedem lat, zostao objte obowizkiem
szkolnym. Rok szkolny zaczyna si we wrzeniu, a wic w dziewitym
miesicu roku. Dzieci urodzone w styczniu maj wwczas siedem lat
i osiem miesicy. Dzieci urodzone w grudniu tylko sze lat i osiem miesicy. Nic wic dziwnego, e wrd dzieci rozpoczynajcych nauk w klasie pierwszej jest spora grupka takich, ktre jeszcze nie rozumuj
operacyjnie na poziomie konkretnym. I jest to normalne.
Tymczasem, jak to wynika z treci przedstawionych w poprzednim
podrozdziale, szkolne nauczanie matematyki od wszystkich pierwszoklasistw wymaga operacyjnego rozumowania na poziomie konkretnym.
4

Przedstawiaj je M. Przetacznik-Gierowska (1988) i M. Tyszkowa (1988).

62 ____________________________________________________________

Pokazaam to na przykadzie lekcji powiconej opracowaniu liczby 5. Na

dodatek badania potwierdzaj brutaln rzeczywisto: jeeli dziecko
rozumuje operacyjnie na wymaganym poziomie, ma szans na sukcesy
w nauce matematyki. W przypadku, gdy nie osigno poziomu operacji
konkretnych, pjdzie drog poraki szkolnej, bo nie rozumie tego, co si
dzieje na lekcjach matematyki5.
Problem w tym, e troszczc si o rozwj szeciolatka nie sposb przewidzie, czy zdy on przej na poziom rozumowania operacyjnego do
wrzenia, kiedy bdzie musia uczy si matematyki na sposb szkolny.
Bezpieczniej jest wic podj dziaania wspomagajce rozwj umysowy
u kadego szeciolatka.
Z tego, co przedstawiam w poprzednim podrozdziale, wynika, e dla
ksztatowania pojcia liczby wane s dwa zakresy mylenia:
a) operacyjne rozumowanie potrzebne przy ustalaniu staoci
liczebnoci porwnywanych zbiorw. Chodzi o to, aby dziecko potrafio ustala rwnoliczno przez tworzenie par, a take byo pewne co do
staoci liczby elementw w zbiorze, chocia widzi, e s one przemieszczane, zakrywane itp.
b) operacyjne ustawianie po kolei pozwalajce dziecku okreli
miejsce wybranej liczby w szeregu liczb, a potem wskaza liczby nastpne
(nastpniki) i liczby poprzednie (poprzedniki). Pomoe to dziecku zrozumie aspekt porzdkowy i miarowy liczby naturalnej.
W nastpnych podrozdziaach przedstawiam dwa zestawy wicze
i zada dla dzieci. Opracowaam je tak, aby dostarczay dziecku dowiadcze wspomagajcych rozwj wymienionych zakresw rozumowania. Wyjaniam tam take sens operacyjnego rozumowania.

6.3. wiczenia wspomagajce rozwj

operacyjnego mylenia. Ustalanie staoci
liczby elementw w zbiorze
Do tej serii wicze potrzebne bd kolorowe kka, prostokty, trjkty z Zestawu pomocy. Przydadz si take kasztany, odzie, klocki,
kamyki, ziarna duej fasoli, a take spodeczek lub kubek.
Ukadanki z trjktw. Dorosy wyjmuje z Zestawu pomocy 12 duych
trjktw. Ukada je przed dzieckiem tak, aby tworzyy szereg i mwi: Mam
dla ciebie zagadk. To s trjkty (wskazuje je). Przyjrzyj si im. Jak
chcesz, moesz je policzy... Patrz uwanie. Dorosy zmienia uoenie
trjktw tak jak na rysunku (strzaka pokazuje ukad trjktw po
zmianie).
s Wicej informacji przedstawiam w ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami...
(1997, s. 46-83).

63

Nastpnie pyta: Jak mylisz, czy teraz, po uoeniu trjktw jest tyle
samo? A moe jest mniej1?
Dzieci, ktre potrafi ju wnioskowa o staoci liczby elementw,
odpowiadaj zwykle: Tyle samo, s tylko inaczej uoone. One wiedz, e
zmiana ukadu (przesunicie, przeoenie) nie ma wpywu na liczebno
zbioru. S tego tak pewne, e po zmianie ukadu trjktw nie musz ich
ponownie liczy. Rozumuj operacyjnie: zauwaone zmiany traktuj jako
odwracalne i s przekonane o staoci liczby obiektw.
Dzieci, ktre niebawem osign taki poziom, cigle licz. Policzyy
trjkty uoone w dugi szereg. Widz zmian ukadu i wydaje si im, e
po tej zmianie trjktw jest mniej. Zaniepokojone tym wraeniem zaczynaj ponownie liczy trjkty. Dopiero po takim upewnieniu si mwi:
Jest tyle samo. Jednak, mimo ponownego policzenia, nie s do koca pewne: jeeli dorosy min wyraa zdziwienie, wahaj si, zmieniaj zdanie.
Tak zachowuj si dzieci, ktre znajduj si na poziomie przejciowym
z rozumowania przedoperacyjnego do operacyjnego, konkretnego.
W grupie szeciolatkw bdzie jednak sporo dzieci (bywa, e wikszo),
ktre po zsuniciu trjktw w ciasny szereg, bd stanowczo twierdziy:
Teraz jest mniej. Jeeli zapyta dziecko: Dlaczego tak uwaasz? wyjani:
Bo wida! I rzeczywicie, trjkty zajmuj teraz znacznie mniej miejsca
ni wczeniej, gdy byy rozsunite. Dziecko, oceniajc liczebno kieruje
si tu wielkoci obszaru zajmowanego przez trjkty. Taki sposb mylenia jest charakterystyczny dla dzieci na poziomie rozumowania przedoperacyjnego.
Widzc to doroli okazuj zdziwienie i z naciskiem wyjaniaj, e dziecko nie ma racji. Nic bardziej bdnego. Dziecko i tak nie zrozumie, bo
kieruje si jeszcze inn logik. Zauwaa zdziwienie dorosego i traktuje
je jako wyraz niezadowolenia. Niektre dzieci s tak wraliwe, e brak
aprobaty wystarcza, aby przesta ich interesowa problem gdzie jest wicej, a gdzie mniej". Przyczyni si to moe do zwolnienia tempa rozwoju
dziecicego rozumowania.
Chc w tym miejscu podkreli, e nie ma sensu dyskutowa z dziecica logik. Trzeba j zaakceptowa i zorganizowa dziecku sytuacje,
ktre dostarcz mu dowiadcze, umoliwiajcych przejcie na wyszy
poziom mylenia. Temu wanie su opisane w tej ksice zadania,
zabawy i gry.

64 _____________________________________________________________

Ukadanki z prostoktw. Dorosy wyjmuje z Zestawu pomocy 9 duych

prostoktw. Ukada je w szereg przed dzieckiem tak jak na rysunku i mwi:
Mam now zagadk. Patrz uwanie. Jak chcesz, moesz policzy prostokty. Zmieniam i uktadam z nich tabliczk (ukada tak, jak na rysunku,
a strzaka pokazuje jak zmienia si ukad). Powiedz, czy teraz, gdy prostokty tworz tabliczk, jest ich tyle samo? A moe mniej?

Dziecko, ktre potrafi zachowa stao liczby prostoktw, odpowie: Tyle

samo. Jeeli spyta: Dlaczego tak uwaasz? wyjania: To s te same prostokty, tylko teraz inaczej uoone. Dzieci te zachowuj si w tym zadaniu
tak samo, jak w zadaniu poprzednim. Jeeli dziecko potrafi w taki sposb
rozumowa, to posugiwa si nim umie w kadej sytuacji. Jedynie, gdy
jest bardzo zdenerwowane lub chore, chwilowo rozumuje na niszym
poziomie. Gdy dorosy jest przekonany, e dziecko potrafi zachowa stao
liczby elementw niezalenie od tego, czy si je przesunie, rozsunie, zakryje, moe zrezygnowa z dalszych wicze opisanych w tym podrozdziale.
Chodzi przecie o to, eby zajcia nie byy nudne.
Inaczej trzeba postpowa z dziemi, ktre po kadej zmianie musz
liczy. Wymagaj one jeszcze wielu wicze tego typu. W ukadance
z prostoktw dzieci te zachowuj si tak: licz uoone w szereg prostokty, i powtrnie licz, gdy tworz one tabliczk. Dopiero po ponownym
policzeniu stwierdzaj: Jest tyle samo. Podobnie funkcjonoway w zadaniu
z trjktami.
Ostrzegam przed zniechcaniem dziecka do kolejnych przelicze. Jest
to przecie dla niego jedyny sposb ustalenia, jak jest po zmianie ukadu
przedmiotw. W miar wiczenia bdzie lepiej. Potrzebna jest wic cierpliwo.
Dzieci, ktre funkcjonuj jeszcze na poziomie przedoperacyjnym, po
uoeniu tabliczki bd twierdzi: Jest wicej, albo Jest mniej. W pierwszym wypadku kieruj si dugoci pasa zajmowanego przez prostokty,
uoone w szereg. W drugim wypadku zwracaj uwag, e tabliczka jest
krtka. Take i tutaj nie trzeba tumaczy ani poucza. Dziecice rozumowanie jest przecie logiczne, chocia niepodobne do rozumowania
dorosego. Jeeli dzieci bd miay duo okazji do podobnych wicze,
przejd na poziom logiki dorosego.

_____________________________________________________________ 65

Ukadanki z kek. Dorosy wyjmuje z Zestawu pomocy 10 duych kek.

Ukada je przed dzieckiem w szereg i mwi: Policz i poka na palcach, ile
ich jest. Bd czarowa kka. Patrz uwanie. Dorosy zmienia ukad kek
kolejno tak, jak pokazane jest na rysunku (o kolejnoci wprowadzanych
zmian informuj strzaki).

Po kadym przeksztaceniu dorosy pyta: Jest ich tyle samo jak poprzednio? Jeeli dziecko milczy, bo ma wtpliwoci, zachc: Policz. Moe take
doda: Pamitasz, pokazywae na palcach. Byo dziesi. Czy teraz jest
tyle samo? wiczenie to jest interesujce dla dzieci na poziomie przejciowym i przedoperacyjnym. One skorzystaj tu najwicej.
Budowle z klockw. Potrzebne bd klocki drewniane (do budowania): 7 klockw jednakowych. Dorosy ukada je w szereg przed dzieckiem
i mwi: Policz. Poka na palcach, ile ich jest? Bd czarowa klocki. Patrz
uwanie. Ukada i przeksztaca klocki tak jak na rysunku (kolejno
zmian pokazuj strzaki).

66 _______________________________________________________
Po kadej zmianie dorosy pyta: Czy klockw jest tyle samo co przedtem?
Zachca do policzenia. Jeeli dziecko chce, pozwala mu klocki przestawia.
Bywa, e ta porcja wicze nie wystarcza. Dotyczy to zwaszcza dzieci,
ktre s na poziomie przedoperacyjnym. Nie trzeba si temu ani dziwi,
ani si tym przejmowa. Tak ju jest, e na konstruowanie schematw
rozumowania dzieci potrzebuj czasu i wielu dowiadcze. Dlatego po
upywie dwch, trzech tygodni naley powtrzy opisane wiczenia i zorganizowa inne, dostarczajce podobnych dowiadcze logicznych. Oto
przykady:
Wybra 10 duych guzikw i przeprowadzi wiczenia podobne do tych,
w ktrych uywalimy kek.
Guziki po przeliczeniu zsun w kupk i spyta: Czy jest ich tyle samo?
Nawlec na nitk i ponownie spyta o ich liczb.
Jabka przeliczy, uoy w szereg, woy do koszyka i spyta: Czy
jest ich tyle samo?
Wyjmujc ksiki z pki liczy je, uoy w stos i spyta: Czy jest ich
tyle samo? Mona je potem ponownie uoy na pce i zapyta o to samo.
Nazbiera kolorowych lici (kamykw, patykw), uoy w szereg
i policzy, zsun w stos (w kupk) i spyta: Czy jest ich nadal tyle samo1?
Z przytoczonych przykadw wida wyranie, e s to zwyczajne, yciowe sytuacje. Warto ksztacca mieci si w poleceniu: Policz, w zmianie
przeksztacajcej (sugeruje ona, e przedmiotw moe by wicej, albo
mniej) i w skanianiu dziecka do zastanowienia si nad staoci liczby
elementw.

6.4. wiczenia wspomagajce rozwj

operacyjnego mylenia.
Ustalanie rwnolicznoci zbiorw
prze z przeliczanie i czenie w pary
Potrzebny bdzie bkitny mi craz kka, trjkty, kwadraty, prostokty z Zestawu pomocy. Ponadto przydadz si guziki (duo w rnych kolorach i wielkociach), klocki drewniane do budowania, kasztany i ziarna
duej fasoli.
Czy masz, misiu, tyle samo kek? Zabaw zaczyna dorosy. Osadza
misia w plastelinie i wybiera z Zestawu 12 duych kek. Kadzie je przed
dzieckiem i mwi: Rozdziel kka pomidzy siebie i misia nie liczc.
Sprawd, czy macie po tyle samo kek.
Dzieci zwykle rozdzielaj i licz swoje, a potem misiowe kka. Nie
trzeba przeszkadza. Dziecko moe stwierdzi: Mamy tyle samo. Mamy
po sze kek. Moe take powiedzie: Ja mam wicej, bo mam siedem,
a mi ma pi. W pierwszym wypadku dorosy proponuje: Sprawd to

_____________________________________________________________ 67

jeszcze raz. Ustaw w pary: po jednym kku twoim i po jednym kotku misia.
Dziecko ukada kka tak jak na rysunku (kreski czce kko pokazuj
gest czenia w pary).

Jeeli ukad kek nie sugeruje par, dorosy poprawia je tak, aby zaakcentowa pary. Gdy dziecko nie rozdzielio kek na dwa rwnoliczne
zbiory, dorosy proponuje: Zrb tak, ebycie mieli po tyle samo. Kek
jest tylko 12 i rozdzielenie ich po rwno nie sprawia dzieciom kopotw.
Kiedy tylko dziecko z tym si upora, dorosy proponuje, aby sprawdzio
ustawiajc pary (gestem) tak jak na rysunku.
Rozdziel misiu po rwno. Dorosy zwraca si do dziecka: Teraz ty bdziesz misiem. Wybiera z Zestawu pomocy wszystkie due prostokty i rozdziela je na oko na dwie kupki. Jedn przesuwa w stron dziecka i misia,
a potem mwi: Sprawd, misiu, czy masz tyle samo co ja. Dziecko zapewne
najpierw policzy prostokty, a potem sprawdzi przez uoenie w pary.
Bdzie to robio w sposb podobny do zabawy z kkami. Jeeli poprzestaje
na liczeniu, dorosy sugeruje: Ustaw w pary i sprawd.
Mi rozdziela trjkty. Dorosy wyjmuje z Zestawu trjkty due i mae. Ustawia misia przed sob i mwi: Teraz ja jestem misiem. Daj misiowi
wszystkie mae trjkty. Sobie zostaw due (dziecko rozdziela). Mi mi
powiedzia do ucha, e ma mniej trjktw ni ty. A jak ty mylisz? Niezalenie od tego, co stwierdzi dziecko, dorosy proponuje: W imieniu misia
sprawdzam i tworzy pary, nakadajc mae trjkty na due tak jak na
rysunku.

Wida tu wyranie, e mi nie ma racji. Dosta przecie wicej trjktw.

Jeeli dorosy uoy pary tak jak na rysunku, dziecko moe take odpowiedzie na trudne pytanie: O ile wicej ma mi?
Kto ma wicej guzikw? Moe to by zabawa z bkitnym misiem albo
bez misia. Na stole le guziki. Dorosy proponuje: Wybierz wszystkie guziki
due. Ja wybieram guziki mae. Pozostae guziki, te redniej wielkoci,

68 _______________________________________________________
odoymy na bok... Dorosy pyta: Ciekawe, kto ma wicej? Mona policzy,
mona ustawi w pary. Co zrobimy najpierw?
W zalenoci od propozycji, dzieci licz albo ustawiaj guziki w pary:
jeden duy, jeden may. Takie ustawienie pozwala stwierdzi: Tyle samo.
Tu jest wicej. Tu jest mniej. Jednak dopiero po policzeniu guzikw wiadomo,
ile kto ma. Dlatego warto stosowa obie metody ustalania rwnolicznoci.
Jeeli w porwnywanych zbiorach jest duo przedmiotw, dorosy musi
podpowiada liczebniki. Dziki takiemu wsparciu dziecko moe dokoczy porwnywania liczebnoci zbiorw.
Ustawianie w pary nie jest dla dzieci atwe. Musz pamita cigle
o tym, aby dobiera po jednym elemencie z kadego zbioru.
Opisane zabawy mona zrealizowa bez misia. Jednak mi nie tylko
podnosi atrakcyjno zabaw, ale potguje wartoci ksztacce:
- dziecko moe tu przyj rol osoby wyjaniajcej, tumaczcej: wiadomo, mi nie musi wszystkiego rozumie. Sprzyja to uwiadomieniu tego,
co jest wane;
- kiedy ju dziecko wie, jak si bawi z misiem, bdzie to czynio take
po zajciach z dorosym. Zgromadzi wicej dowiadcze.
wito bkitnego misia. Jest to zabawa, w ktrej dziecko bdzie wymienia jeden do jednego, jeden do dwch, jeden do czterech itd. Potrzebny
bdzie bkitny mi i wszystkie pomoce z Zestawu (posegregowane),
a take pojemnik. Trzeba przygotowa sporo ziaren duej fasoli. Peni
bd one rol pienidzy: jedna fasola - jeden pieniek.
Dorosy zwraca si do dziecka: Jest wito babci, mamy i taty. Jest
wito dziecka, wito twoich narodzin, a mi co? Mi nie ma swojego wita. Dzi ogaszamy wito bkitnego misia. Dostanie on mnstwo prezentw. Ty masz misia i pienidze (przysuwa mu fasol). Ja mam sklep z prezentami. Licz pienidze, a ja uporzdkuj towar w sklepie.
Dziecko liczy pienidze, a dorosy grupuje:
- mae kka, trjkty, prostokty i kwadraty: bd peniy rol cukierkw,
- due kka, trjkty, prostokty i kwadraty s ciastkami,
- obrazki, geoplan i domino - to gotowe prezenty.
Dorosy pokazuje dziecku towar w swoim sklepie i ustala ceny. Mwi:
To s cukierki. Za kady cukierek trzeba zapaci jeden pieniek (kadzie
obok kartonik z liczb 1). Za kade ciastko trzeba da trzy pieniki (kadzie kartonik z liczb 3). Za kady obrazek naley zapaci pi pienikw
(kadzie kartonik z cen). Domino jest drogie, kosztuje osiem pienikw
''ukada cen). Jeszcze droszy jest geoplan. Musisz za niego zapaci dziesi pienikw (kadzie cen). Oczywicie mona ustali inne ceny. Wane,
aby towar by uporzdkowany i wyceniony.
Zaczyna si zabawa. Dorosy otwiera sklep i zachca do kupowania.
Dziecko kupuje i zachowuje si tak jak w prawdziwym sklepie. Najwaniejsza jest wymiana. Dorosy kadzie towar, np. trzy cukierki, a dziecko obok
nich pieniki. Teraz wymieniaj: dziecko zabiera towar, a dorosy pieniki.

_______ 69

Dzieciom si to szalenie podoba. Szybko wykupuj wszystko. Mi jest

obdarowany nadzwyczajnie. Nadszed czas podziwiania prezentw i obliczanie utargu. Dorosy i dziecko ogldaj prezenty, licz je. Potem wsplnie
przeliczaj pieniki (utarg). Zmiana rl. Teraz dziecko prowadzi sklep,
a dorosy kupuje i obdarowuje misia. Prosz nie rezygnowa z tej wersji
zabawy: innych dowiadcze dostarcza kupowanie, innych sprzedawanie.
Opisane wczeniej zabawy s tak zwyczajne, e dorosy moe ich
wymyle wicej. Musi tylko mie dwa zbiory przedmiotw i spyta: Gdzie
jest wicej?, a potem sprawdzi przez ustawianie w pary i liczenie. Pary
mona tworzy na rne sposoby: dosuwajc po jednym elemencie, nakadajc elementy na siebie, rwnoczenie rozdzielajc przedmioty na dwie
kupki, czc narysowane obiekty kresk, wymieniajc jeden do jednego itd.
W codziennych sytuacjach dzieci maj wiele okazji do badania rwnolicznoci, take przez ustawianie w pary. Wystpuje to, gdy dziecko:
- zapina guziki; para - to dziurka i guzik,
- nakrywa do stou, para - to kubek i yeczka, talerz gboki i pytki,
yka i talerz, krzeso i osoba, ktra na nim usidzie itd.,
- pomagajc przy wekowaniu; pary - to soik i nakrtka, korek i butelka, itd.
Wszystko zaley tu od waciwie postawionych pyta. Jeeli dorosy
ich nie sformuuje, to zajcia te bd jedynie wykonywanym poleceniem.
Wystarczy jednak spyta: Jak mylisz? Gdzie jest wicej? Sprawd, czy jest
tyle samo? Kto ma mniej? A moe si pomylie, ustaw pary i sprawd?
Przy takich pytaniach zwyczajna sytuacja staje si lekcj" logicznego
mylenia.

6.5. wiczenia wspomagajce rozwj

operacyjnego mylenia.
Ustawianie po kolei i numerowanie
Do tej serii wicze potrzebny bdzie bkitny mi, zwyczajna maa pieczka i ksika z obrazkami (do cienka, z ponumerowanymi stronami i wyrazistymi obrazkami: najlepiej ksika o zwierztach). Do numerowania schodw wykorzysta si kartoniki z cyframi znajdujce si w Zestawie pomocy.
Mi na schodach. T i nastpne dwie zabawy trzeba przeprowadzi
na schodach. Najlepiej, jeeli schodw bdzie wicej ni 10. Ze wzgldu na
warto ksztacc tych zabaw, naley potrudzi si i znale schody.
Dorosy z dzieckiem staj przed schodami i szacuj, ile ich moe by.
Proponuje: Sprawdmy, kto ma racj. Policzymy schody i ponumerujemy
je. Wchodz na kolejne schody i kad kartoniki 1, 2, 3, 4 itd. Ustalili, e
schodw jest np. 14. Jeszcze raz wchodz na gr i okrelaj kady schodek liczebnikiem porzdkowym: pierwszy, drugi, trzeci, czwarty itd.

70 ____________________________________________________________

Dorosy proponuje: Postaw misia na tym (gest) schodku... Na ktrym

schodku stoi mi?... Postaw misia na tym (gest) schodku... Dziecko ma
okazj liczy schodki, numerowa je i uywa liczebnikw porzdkowych.
Skaczca pieczka. Schody s ponumerowane (kartoniki). Dorosy podrzuca pieczk tak, aby spadajc skakaa po schodach. Dziecko przyglda si
i stwierdza np.: Bya na pitym, trzecim, drugim. Zmiana: dziecko podrzuca pieczk, a dorosy uywa liczebnikw porzdkowych.
Chodzenie po schodach. Schody s ponumerowane. Dorosy i dziecko wchodz na nie i licz: Pierwszy, drugi, trzeci, czwarty, pity... (zgodnie
z numeracj schodw). Zatrzymuj si na pitym. Dorosy mwi: Popatrz
w d i przeczytaj numery schodw. Dziecko ustala: Czwarty, trzeci, drugi,
pierwszy. Dorosy: Popatrz do gry i wymie numery schodw przed nami.
Dziecko wymienia: Szsty, sidmy... Ustalanie, ktre schody s nastpne,
a ktre poprzednie, jest trudne, ale ksztacce. Trzeba wic przeprowadzi to wiczenie kilka razy, zatrzymujc si na rnych stopniach.
Na ktrej stronie jest obrazek. Jeeli dziecko nie zna ksieczki,
niech j obejrzy i zaspokoi ciekawo. Teraz mona ju zwrci uwag na
numeracj stron: dorosy i dziecko kartkuj strony, wskazuj liczb
i gono licz: Pierwsza, druga, trzecia...
Dorosy otwiera ksik w dowolnym miejscu i odczytuje numery stron.
Zwraca si do dziecka: Wymie numery stron kartkujc w t (gest) stron...
Teraz odczytaj numery stron kartkujc w t (gest) stron...

Na rysunku jest przedstawiona ta sytuacja, (strzaki pokazuj kierunek kartkowania i liczenia).

Zmiana rl. Dziecko otwiera ksik w dowolnym miejscu, a dorosy
odczytuje numery stron do przodu i do tyu. wiczenie bdzie ciekawsze,
jeeli dorosy odczytujc numery stron, zrobi to z zamknitymi oczami,
a dziecko sprawdzi, czy si nie pomyli.
Kalendarz przey. Trzeba przygotowa pasek papieru o szerokoci
okoo 25 cm i dugoci kilku metrw. Im duszy, tym lepiej. Moe by
z papieru do pakowania. Naley odmierzy na nim odcinki o dugociach ok.
20 cm, 5 cm, 20 cm, 5 cm, 20 cm, 5 cm itd. a do koca paska i narysowa
kreski tak jak na rysunku (falista linia pokazuje, e pasek jest duszy).

Szerokie prostokty oznaczaj dni i trzeba je nazwa: poniedziaek,

wtorek, roda, czwartek itd. Wskie prostokty - to noce. eby si dziecku
nie mylio, naley zakreli je na ciemno. Teraz kalendarz wyglda tak:

Kalendarz naley umocowa do ciany na wysokoci wzroku dziecka.

W poniedziaek wieczorem dorosy pyta: Co si dzisiaj wydarzyo? ...
Narysuj to. Dziecko za najwaniejsze wydarzenie uznao spotkanie
z kotem i narysowao go. Dorosy przypina rysunek do prostokta poniedziaek" i mwi: Dzi jest poniedziaek. Dzi miae przygod z kotem.
We wtorek wieczorem dorosy znw pyta dziecko: Co dzi ciekawego?
Narysuj. Dziecko narysowao kilka cukierkw, bo byy urodziny kolegi
i zostao nimi poczstowane. Dorosy przypina rysunek do prostokta
wtorek" i stwierdza: Dzi jest wtorek. Dostae cukierki. A twoja przygoda
z kotem bya wczoraj, w poniedziaek, poprzedniego dnia (pokazuje na
kalendarzu). Sytuacj t przedstawia rysunek (strzaka pokazuje gest
dorosego przy wypowiadaniu okrele wczoraj", dzi").

W rod wieczorem dorosy proponuje dziecku, aby narysowao najwaniejsze wydarzenie. W prostokcie roda" napisao kino", bo ogldao
film. Dorosy pokazuje ten napis i mwi: Dzi jest roda. Dzi bye w kinie.
A cukierki?... Cukierki dostae wczoraj. Przygoda z kotem miaa miejsce
przedwczoraj, w poniedziaek.
W podobny sposb trzeba rejestrowa waniejsze wydarzenia przez co
najmniej dwa tygodnie. Przymocowujc obrazek dorosy pokazuje, co byo
wczoraj, przedwczoraj, dwa dni temu itd. eby zapozna dzieci z okreleniami: jutro, pojutrze, zapisuje ku pamici" w kalendarzu, e jutro

72______________

trzeba pj do parku, a pojutrze kupi buty. Na rysunku jest przedstawiony fragment kalendarza z zaznaczeniem dni nastpnych i poprzednich
(strzaki to gesty dorosego w trakcie wypowiadania sw: dzi, jutro,
pojutrze, wczoraj, przedwczoraj).

W naszym kalendarzu wan rol peni noce. Wiadomo, e dzieci nocami odmierzaj czas. Wiedz o tym matki i tumacz dziecku:
- Jutro. Jak si obudzisz, po nocy, bdzie jutro.
- Pojutrze. Dzi pooysz si spa. Obudzisz si i bdzie jutro. Jeszcze
jedna noc i bdzie pojutrze.
- Wczoraj. To byo, nim si pooye spa.
- Przedwczoraj. Pamitasz? To byo dwa dni temu, dwie noce, spae itd.
Dzieciom bardzo trudno to zrozumie, bo sowa wczoraj", Jutro",
pojutrze", przedwczoraj" odnosz si do kadego dnia tygodnia w zalenoci od tego, w ktrym dniu si o tym mwi. Podobnie jest z szeregiem
uporzdkowanych liczb. Okrelenia nastpna liczba", poprzednia liczba"
odnosz si do kadej z liczb w szeregu w zalenoci od tego, ktr liczb
bierze si pod uwag.
Ustalanie uporzdkowanych serii jest dla dzieci trudne, bo mao jest
ku temu sprzyjajcych sytuacji w yciu codziennym, a i te doroli rzadko
wykorzystuj, aby dziecku co wyjani. Oto kilka wydarze, ktre mog
by tu pomocne:
Dziecko ma urodziny, mona wic przeprowadzi tak rozmow: Dzi
ukoczye szsty rok ycia. Masz sze lat. Rozpocze sidmy rok ycia itd.
Dorosy z dzieckiem id do kina. Na biletach s numery miejsc. Nie
wystarczy znale swoje miejsce, trzeba pokaza dziecku krzesa o niszej i wyszej numeracji.
Jedenie wind jest bardzo dobr okazj do rozmawiania o numeracji
piter, wymieniania numerw piter, ktre znajduj si niej, i tych, ktre
s wyej.
Sprztanie, to take dobra okazja do wicze. Dziecko ustawia swoje
samochody (zabawki) wedug wielkoci. Numeruje je i stwierdza: Ten jest
drugi, ten trzeci, ten czwarty itd.
Wszystko to jednak moe okaza si niewystarczajce, aby dziecko
osigno odpowiedni poziom rozumowania. Dlatego w rozdziale o grach
przedstawi kilka propozycji wyranie wiczcych ten typ mylenia.

_____________________________________________________________ 73

6.6. Ksztatowanie pojcia liczby naturalnej;

planowanie i prowadzenie zaj w przedszkolu
oraz w szkole
Osobicie uwaam, e w przedszkolach i klasach zerowych nie trzeba
prowadzi zaj z monografii liczby. Dzieci si nudz, gdy nauczycielka
w klasie pierwszej jeszcze raz i w taki sam sposb opracowuje liczby
pierwszej dziesitki.
W przedszkolu i klasie zerowej naley zaj si czym waniejszym:
wspomaganiem rozwoju operacyjnego rozumowania u dzieci. Musz one
zrozumie gwne aspekty liczby naturalnej. Szeciolatki s na rnym
poziomie rozwoju umysowego. Tylko niektre z nich charakteryzuj si
przyspieszonym rozwojem i te rozumuj ju operacyjnie. Pozostae potrzebuj specjalnych zaj nastawionych wyranie na rozwj mylenia
opisanego w tym rozdziale.
Zajcia tego typu trzeba zaplanowa na listopad. W nastpnych miesicach trening ten bdzie kontynuowany przy klasyfikacji w trakcie gier,
a take przy ukadaniu i rozwizywaniu zada z treci.
Rnice w poziomie rozwoju umysowego dzieci sprawiaj duo kopotw. Na pytanie: Czy teraz jest tyle samo"? Jedne dzieci odpowiadaj: Tak.
Inne: Me. Jest to normalne i nie oznacza, e ktre z nich si myli. One
posuguj si inn logik. Wybrn mona z tego kopotu w taki sposb:
- zamiast formuowa pytania do caej grupy dzieci, trzeba je kierowa
do konkretnego dziecka, np.: Co myli o tym Kasia? Jak uwaa Jurek? Co
sdzi Marysia? Kasia moe inaczej myle ni Jurek, inaczej ocenia
liczebno zbiorw,
- w kopotliwych sytuacjach naley zachci do policzenia, odwrcenia
zmiany ukadu przedmiotw i ponownego przeliczenia,
- nie wolno tolerowa wymiewania, naigrywania si, jeeli dziecko
mwi inaczej: ono nie jest gupie. Moe si te pomyli, to normalne.
Wszystkie opisane w tym rozdziale wiczenia mona prowadzi z ca
grup dzieci. Na pocztku dzieci siedz w gbokim pkolu, obserwuj
czynnoci nauczycielki i swobodnie si wypowiadaj. Potem siadaj naprzeciw siebie w parach i przemiennie wicz. Jedno ukada zadanie (peni
rol dorosego), drugie je rozwizuje. I zmiana rl. Nauczycielka ma do
czasu, aby podej do kadej pary: zapyta, zachci, wyjani.
Do takiej organizacji zaj przydatne s dywaniki. atwo je wykona:
s to prostokty z przycitej dywanowej, podogowej wykadziny (najlepiej
podgumowanej). Wymiary: 50 cm x 70 cm, ale mog by mniejsze. Wane,
eby byy w jednorodnym, ciemnym kolorze (szare, beowe). Dywaniki maj stae miejsce i dzieci same bior je, kadc przed sob. Na dywanikach
mona budowa z klockw, ukada szlaczki, segregowa rne przedmioty. Mona je take wynie np. do ogrodu, bdzie na czym siedzie.

7. Mierzenie dugoci
7.1. Jak rozwija si u dzieci rozumienie
pomiaru dugoci?
Mierzenie dugoci jest wan umiejtnoci yciow. Jednak w szkole
powica si jej zbyt mao czasu. Za najwaniejsze uznaje si tam
zapoznawanie dzieci z jednostkami pomiaru: 1 cm, 1 m, 1 km itd. Okazji
do samodzielnego wykonania pomiarw dzieci maj na lekcjach mao.
Bardzo szybko przechodzi si do rozwizywania zada tekstowych, w ktrych mwi si o mierzeniu. Jest to dla dzieci trudne, bo nie rozumiej
sensu pomiaru. Ma to take wpyw na pniejsze kopoty w nauce geografii i innych przedmiotw.
Rozumienie sensu pomiaru wymaga od dziecka operacyjnego rozumowania w zakresie zachowania staoci dugoci. Dla zrozumienia, na czym
to pologa, proponuj przeprowadzi malutki eksperyment1.
Trzeba przygotowa 14 patyczkw: najlepiej, jeeli 7 bdzie w jednym
kolorze i 7 w innym. Patyczki musz by jednakowej dugoci. Dziecko
siedzi przy stole naprzeciwko dorosego. Przesuwa on patyczki w stron
dziecka i mwi: Z siedmiu patyczkw u prost drk. Patyczki musz
si styka. Z pozostaych patyczkw ja bd ukada swoj drk (ukada
patyczki rwnolegle do drki uoonej przez dziecko). Wyglda to tak jak
na rysunku i wida wyranie, e drki s tej samej dugoci.

Dorosy mwi: Popatrz, przesuwam patyczki tak, eby moja drka

zakrcaa. Na nastpnym rysunku przedstawiony jest jeden ze sposobw
zmiany ukadu patyczkw. Mona uoy je inaczej, ale trzeba zadba
1
Wicej informacji na ten temat znajduje si w cytowanych wczeniej pracach Piageta.
Pisz take o tych problemach w ksice: Dzieci ze specyficznymi trudnociami... (1997, s. 259 - 272).

____________________________________________________________ 75

o wraenie, e zakrcajca" drka jest krtsza. Podobnie jak w poprzedniej sytuacji patyczki musz si styka kocami, nie moe by przerw ani
rozgazie.

Dorosy zwraca si do dziecka: Jak mylisz, czy teraz drki s tej

samej dugoci? Zdecydowana wikszo 6-latkw odpowie: Me. Ta drka
jest dusza (pokazuje na swoj), a ta krtsza (pokazuje drk dorosego).
Jeeli dorosy spyta: Dlaczego tak uwaasz? Usyszy zapewne: Bo wida.
Dziecko porwnao odlegoci kocw drek uoonych z patyczkw. Nie
ma jeszcze jasnego rozrniania pomidzy dugoci drki a odlegoci
jej kocw. Na dodatek nie potrafi obserwowanej zmiany w ukadzie patyczkw w zakrcajcej" drce uzna jako odwracaln.
eby unikn pomyki, dziecko mogo przecie ulec chwilowej sugestii
- naley przeprowadzi jeszcze jedn prb. Trzeba uoy patyczki tak,
aby drki byy znowu proste, rwnolege i jednakowej dugoci. Teraz
dziecko przesuwa patyczki tak, eby jego drka zakrcaa". Dorosy powinien powtrzy pytanie: Jak mylisz, czy teraz drki nadal s tej samej
dugoci? Na rysunku strzaka pokazuje t zmian.

Jeeli dziecko bdzie na poziomie przedoperacyjnym, znowu odpowie:

Me. Ta jest krtsza. I wskae drk zakrcajc". Tak rozumuje wikszo 6-latkw, sporo 7-latkw i niektre 8-latki.
Dzieci, ktre s na poziomie przejciowym i rycho przejd na poziom
operacji konkretnych, bd zachowyway si tak: zaniepokojone zudzeniem krtszej" drki, chc przestawi patyczki, aby sprawdzi, czy co
si z nimi nie stao. Prbuj praktycznie odwrci zmian, ktra spowodowaa zakrcanie" drki. Jeeli dorosy na to pozwoli, przekadaj patyczki i z wyran ulg stwierdzaj: S tej samej dugoci.
Dla dzieci, ktre rozumuj ju operacyjnie w zakresie staoci dugoci,
zadanie jest atwe i mieszne. Wiedz przecie, e dugo drek nie

76

_______________________________________________________

ulega zmianie, chocia drka zakrcajca" wydaje si by krtsza. Odpowiadaj wic: Drki s tej samej dugoci. To s przecie te same patyczki tylko przesunite. Jest to dla nich tak oczywiste, e nawet nie prbuj sprawdzi i przekada patyczkw. Odwracalno zmiany przeksztacajcej odbya si w ich umyle, tak szybko i jednoznacznie, e pytanie
dorosego dziwi ich. Dzieci te potrafi ju osobno rozpatrywa odlego
kocw drek i ich dugo.
Kopot w tym, e taki sposb rozumowania jest charakterystyczny dopiero dla 8-latkw i to nie wszystkich. Tymczasem mierzenia z uwzgldnieniem jednostek dugoci ucz si dzieci ju w poowie pierwszej klasy
szkoy podstawowej. W tym czasie tylko niektre z nich ukoczyy smy
rok ycia. Nie trzeba si wic dziwi, e stosunkowo dua grupa uczniw
nie jest w stanie zrozumie, na czym polega obiektywny pomiar dugoci.
W ocenie duszy", krtszy" kieruj si jeszcze ocen na oko.
Mylc o rozwoju konkretnego 6-latka nie sposb przewidzie, czy
zdy on osign poziom operacji konkretnych w zakresie dugoci do
czasu, w ktrym bd go w szkole uczy pomiaru. Nie mona take przewidzie, w jaki sposb nauczyciel to zrobi. Czy pozwoli uczniom praktycznie mierzy i na tej podstawie wprowadzi jednostki pomiaru dugoci, czy
tylko sownie wyjani Jak si mierzy" i kae zapamita jednostki? Majc
to wszystko na uwadze, dobrze jest zadba o przyjazne wprowadzenie
dziecka w istot pomiaru dugoci. Musi to by jednak powizane z wiczeniami wspomagajcymi rozwj operacyjnego rozumowania.

7.2. Uczymy dzieci mierzy: stopa za stop,

krokami, okciem, doni, klockiem, patykiem,
sznurkiem
Co jest wiksze, a co mniejsze ode mnie? Wprowadzenie dziecka
w sens pomiaru naley zacz od tego co najblisze: od wasnego ciaa.
Dobrze jest wic pomc dziecku rozdzieli to, co jest od niego wiksze
(wysze), od tego co jest mniejsze (nisze). Nie trzeba si obawia uywania okrele: wikszy - duszy - wyszy, mniejszy - krtszy - niszy.
W codziennych sytuacjach sowa te nabieraj jednoznacznego sensu dziki
gestom i sytuacji, w ktrej s stosowane2. Trzeba wic zadba o zgodno
sw i gestw. Zwracajc si do dziecka naley ruchem rki podkreli
znaczenie takich sw.
Dorosy zwraca si do dziecka: Sta obok mnie. Popatrz na mnie.
Jestem wyszy od ciebie. Zaraz dowiemy si, o ile? Sta przy framudze
drzwi, dosu pity, wyprostuj si, a ja zaraz zaznacz twj wzrost (maza2
Co kryje si pod pojciami rwny - nierwny, duy - may, wyszy - wyej okrelaj
B. Chrzan-Feluch i Z. Semadeni (1992, s. 27 - 29).

________________________________________________

77

kiem rysuje kresk na framudze). Odsu si i popatrz. Jeste tego wzrostu

(pokazuje odlego od podogi do narysowanej kreski). Prosz ci, aby
teraz zmierzy mnie. Przynie taboret... Stan przy framudze, a ty zaznacz
doni mj wzrost i mazakiem narysuj kresk ... Wsplnie ogldaj wyniki
pomiaru i ustalaj: kto jest wyszy, kto niszy. Pokazuj, o ile dorosy jest
wyszy, o ile dziecko jest nisze.
Po takim wprowadzeniu mona ju sprawdzi, ktre przedmioty w pokoju s nisze, mniejsze, a ktre wysze, wiksze od dziecka. Dorosy proponuje: Rozejrzyj si dookoa i sta koo tego, co jest od ciebie wysze,
wiksze, dusze (gest pokazuje, e chodzi o wysoko). Dziecko podchodzi
do drzwi, (szafy, regau). Dorosy spoglda i potwierdza, np.: Tak, drzwi s
od ciebie wysze. Bywa, e dziecko stanie przy oknie. Jest to dobra okazja,
aby uwiadomi mu, e przy porwnywaniu dugoci trzeba bra pod
uwag dwa punkty: w tym wypadku miejsce, w ktrym znajduj si stopy
dziecka i parapet, od ktrego zaczyna si okno. Najlepiej, jeeli dorosy
pozwoli dziecku wej na parapet i oceni: czy okno rzeczywicie jest od
niego wysze. Po takim dowiadczeniu dzieci sprawniej oceniaj na oko".
Dorosy proponuje: Sta teraz obok przedmiotw, ktre s nisze, mniejsze (gest pokazuje, e chodzi o wysoko). Jest to atwe. Dziecko staje np.
koo stou, doni pokazuje na siebie i mwi: St siga mi dotd.
Co jest wiksze od misia? Dorosy mwi: Mamy bkitnego misia. Ciekawe, co jest wysze (gest), a co nisze, mniejsze od niego (gest). Dziecko najpierw mwi, co jest wysze, co nisze, a potem sprawdza przystawiajc
misia do rnych przedmiotw lub kadc je obok niego.
Mierzenie krokami i stopa za stop. Przeprowadzenie tej serii
wicze w mieszkaniu moe by utrudnione ze wzgldu na przystawione
do cian meble. Dlatego pierwsze wiczenie mona zrealizowa w trakcie
spaceru, podczas pobytu na dziace, w lesie, itp. Dorosy wskazuje obiekt
(drzewo, awka, dom itp.) i zastanawia si: Ciekawe, w jakiej odlegoci
od tego miejsca (rysuje butem kresk na ziemi) znajduje si to (pokazuje)
drzewo? Zmierz krokami. Sta przy kresce i licz gono moje kroki.
Odmierza odlego przesadnie duymi krokami, okazuje si, e wynosi
ona 8 krokw.
Dorosy proponuje dziecku: Teraz ty zmierzysz odlego krokami, a ja
je policz. Zacznij mierzy odtd. Dorosy staje przy kresce i zwraca uwag, aby dziecica pita jej dotykaa (pocztek pomiaru). Dziecko odmierza
kroki i okazuje si, e jest ich 13. Dorosy pyta: Dlaczego taka rnica
w pomiarze? Zwykle dziecko mieje si i wyjania: Bo moje kroki byy
mae. Jest to wietny pocztek do rozmowy o tym, e wynik pomiaru
zaley od stosowanych jednostek.
Mierzenie stopa za stop mona przeprowadzi w domu. Dorosy okrela odlego od ciany do ciany i pokazuje sposb mierzenia. Akcentuje
pocztek mierzenia: starannie dosuwa pit do ciany i dokadnie dosuwa
stopy do siebie. Dziecko liczy odmierzone stopy.

78_____________________________________________________________

Zmiana rl. Dziecko mierzy stopa za stop, a dorosy je liczy. Lepiej,

eby dziecko odmierzao inn odlego. Moe wwczas skupi si na czynnoci rr.ierzenia. Dlatego lepiej unika rozmowy o rnicach w pomiarze,
chocia stopy dziecka s mniejsze. Jeeli jednak dziecko zwrcio na to
uwag, trzeba t kwesti wyjani, a potem jeszcze raz mierzy dugo
stopami.
Mierzenie okciem, doni i palcami. wiczenia te maj dziecku
uwiadomi potrzeb precyzji pomiaru. Dorosy proponuje: Zmierzymy
dugo stou (pokazuje duszy brzeg). Nie da si tego zrobi mierzc
stopa za stop. Poka ci inne sposoby mierzenia. Tak si mierzy okciem
(przysuwa okie do krawdzi stou, wyrwnuje, odmierza do koca palcw, zaznacza i w to miejsce ponownie przykada okie) Odmierzyem
dwa okcie i zosta jeszcze kawaek. Zmierz go doni (przykada do do
miejsca, w ktrym zakoczy mierzenie okciem i odmierza kadc przemiennie donie, kciuk chowa pod blatem). Zmieciy si trzy donie i zosta
jeszcze kawaek. Zmierz go palcami (przykada palce i mierzy). Zmieciy
si trzy palce. Wiem ju, jaka jest dugo stou: dwa okcie, trzy donie
i trzy palce. Zmierz w podobny sposb dugo parapetu. Dziecko odmierza okcie, donie i palce, a dorosy dba o precyzj pomiaru. Mona takich
wicze przeprowadzi duo, np. mierzc dugo mebli.
Pakujemy paczki. Dorosy przygotowa pudeko od butw i kbek
sznurka. Zwraca si do dziecka: Trzeba wysa paczk do cioci Ani. W tym
pudeku zmieszcz si przedmioty, ktre wylemy poczt. Pudeko opakujemy papierem. Nie wiadomo, ile sznurka potrzeba do obwizania paczki.
Jak mylisz, co trzeba zrobi, eby si o tym dowiedzie? Dorosy zachca
dziecko do ogldania pudeka i prosi o przymierzenie sznurka. Jest kilka
propozycji. Po zastanowieniu si dorosy z dzieckiem postanowili obwiza
paczk tak jak na rysunku.

Wsplnie przymierzaj sznurek i zostawiaj go troch na zrobienie uchwytu. Odcinaj reszt. Dorosy zwraca si do dziecka: Czy zauwaye,
jak dugi sznurek jest nam potrzebny? Paczka wydaje si by taka maa,
a sznurek bardzo dugi sprawdzimy jeszcze raz. Moe jest za dugi? Przymierzaj sznurek i okazuje si, e jest w sam raz.

____________________________________________________________ 79

7.3. Dowiadczenia pomagajce dzieciom

ustala stao dugoci
Jest to seria wicze przeznaczona dla dzieci, ktre w eksperymencie
z drkami" twierdziy, e zakrcajca" drka jest krtsza. Take dla
tych, ktre chciay przestawia patyczki nim odpowiedziay na pytanie:
Czy drki s tej samej dugoci?
Do tej serii wicze potrzebne bd: 4 paski papieru o dugoci ok. 25 cm
i szerokoci ok. 3 cm kady, dwa kawaki sznurka lub wstki o dugoci
ok. 25 cm kady oraz noyczki. wiczenia przeprowadza si przy stole.
Porwnujemy dugo paskw. Dorosy kadzie przed dzieckiem
dwa paski papieru, a ono sprawdza, czy s tej samej dugoci. Jeeli nie,
przycina je. Jeszcze raz sprawdza. Musz by tej samej dugoci i dziecko
ma by o tym przekonane.
Dorosy mwi: Jeden pasek zwi w rulonik ... Po go tu (gest) i zastanw si, czy teraz paski nadal s tej samej dugoci. Sytuacja ta jest przedstawiona na rysunku:

Jeeli dziecko chce rozwin rulonik, dorosy do tego zachca. Nie

trzeba si dziwi, gdy ono stanowczo powie: Ten jest dugi, a ten krtki.
Po takim zapewnieniu dorosy proponuje: Rozwi rulonik i sprawd dugo paskw. Moesz rozwin zwinity pasek... A teraz przesu palec po
tym pasku (pokazuje prosty) i po tym pasku (pokazuje pasek zwinity
w rulon). Dziecko moe to zrobi tyle razy, ile chce. Wodzenie palcem pomoe dziecku zrozumie, co kryje si pod pojciem dugo"3.
Jeszcze raz porwnujemy dugo paskw. Dorosy kadzie przed
dzieckiem pozostae dwa paski papieru i mwi: Sprawd, czy s tej samej
dugoci. Jeeli nie, wyrwnaj noyczkami... Jeste pewny, e s tej samej
dugoci? Jeeli tak, to z jednego paska zrb harmonijk ... Po j nad
prostym paskiem papieru i porwnaj. Jest to przedstawione na rysunku.

Na znaczenie dowiadczenia wodzenia palcami w ksztatowaniu staoci dugoci

zwrci mi uwag Z. Semadeni w recenzji Dziecicej matematyki.

80 ____________________________________________________________

Gdy dziecko twierdzi, e pasek prosty jest duszy, nie trzeba protestowa, a ju na pewno nie wymiewa. Kady dorosy, gdy by dzieckiem, te
tak twierdzi. Trzeba tylko je zachci mwic: Rozprostuj harmonijk.
Porwnaj i jeszcze raz j z. Przypatrz si dobrze, moesz wodzi palcem
porwnujc dugo paskw.
Porwnywanie dugoci sznurkw. Na stole le dwa sznurki.
Dorosy zwraca si do dziecka: Sprawd dugo sznurkw. Wyrwnaj noyczkami. Maj by tej samej dugoci. Czy ju s? ... Z jednego sznurka
zrb kokardk. Po j nad tym (gest) sznurkiem. Przyjrzyj si. Przedstawia to rysunek:

Dorosy pyta: Czy sznurki s teraz tej samej dugoci?... Jeeli dziecko
chc< je rozwiza i porwna, moe to zrobi. Dorosy nie komentuje, gdy
dzkcko stwierdzi, e zwinity sznurek lub zawizana kokardka jest krtsza, chocia przed chwil byo pewne, e sznurki s tej samej dugoci.
Rzadko si zdarza, aby 6-latkom wystarczya taka porcja dowiadcze.
Musz mie duo wicej moliwoci do praktycznego przeksztacania.
Pracujc z dziemi zauwayam, e po tej serii eksperymentw s one
tak zainteresowane przeksztacaniem, e kad okazj wykorzystuj do
sprawdzenia, jak to jest z dugoci. Wystarczy wic poczeka dwa, trzy
tygodnie i sprawdzi, jak dziecko daje sobie z tym rad. I tutaj radz przeprowadzi eksperyment z drkami". Jeeli dziecko cigle ma opisane
tam wtpliwoci albo twierdzi, e jedna z drek" jest krtsza, naley
powtrzy t seri eksperymentw. Mona te zorganizowa ich wicej.
Trzeba jednak pamita o tym, aby dziecko:
- miao do dyspozycji po dwa lub trzy kawaki drutu, paski folii, paski
tekturki itp.,
- porwnao ich dugo i wyrwnao noyczkami (musz przecie by
parami tej samej dugoci),
- przeksztacio jeden z porwnywanych drutw lub paskw: moe go
zwin, skrci, zoy kilka razy itp.,
- porwnao dugo przeksztaconego paska z prostym i zastanowio
si, czy nadal s tej samej dugoci.
Jeeli dowiadcze jest cigle za mao, naley powtrzy eksperymenty
po kolejnych dwch, trzech tygodniach. Zwykle to wystarcza, aby dziecko
potrafio rozumowa zachowujc stao dugoci. Jeeli tak si nie sta-

____________________________________________________________ 81
nie, nie trzeba si tym martwi. Dziecko ma jeszcze duo czasu zanim
w szkole wymaga bd od niego takiego rozumowania. Zdy, jeeli bdzie
miao sposobno do gromadzenia dowiadcze opisanych w tym rozdziale.

7.4. Czym doroli mierz dugo?

Zapoznanie z narzdziami pomiaru
i pierwsze prby mierzenia dugoci
Opisan tu seri wicze mona przeprowadzi tylko wwczas, gdy
dziecko potrafi zachowa stao dugoci przy obserwowanych zmianach
w wygldzie przedmiotw. Dorosy kadzie na stole miar krawieck, stolarsk, tam miernicz i linijk szkoln.
Podobiestwa. Dorosy pokazuje przybory i mwi: Tym doroli mierz
dugo. Obejrzyj i powiedz, co w nich jest podobnego?... Tak jak w wiczeniach z kalendarzami, nie naley pyta o rnice, bo to kieruje wiadomo dziecka na kwestie mao istotne. Szukajc podobiestwa dzieci zwykle dostrzegaj podziak i zapisane tam liczby. Pokazuj je i mwi: To s
centymetry. Wielokrotnie syszay takie okrelenie i dobrze je kojarz.
Wystarczy, e dorosy potwierdzi i skoni dziecko do porwnania centymetrowych podziaek na zgromadzonych przyborach, (niech dotyka palcem).
Nastpnie owiadcza: Ludzie si umwili, e taka odlego (pokazuje), to
jeden centymetr. Centymetry s numerowane. eby zmierzy dugo, trzeba przyoy miark tak (pokazuje), zmierzy (pokazuje) i odczyta wynik
pomiaru.
Dziecko prbuje mierzy dugo wybranych przedmiotw i odczyta
liczb centymetrw. Dorosy moe wic teraz pokaza odlego 1 metra
i powiedzie: To jest jeden metr. Doroli umwili si, e sto centymetrw to
jeden metr (pokazuje). Czsto dziecko mwi: Jest jeszcze jeden kilometr.
Trzeba mu wwczas wyjani, e jeden kilometr to a tysic metrw.
W tym momencie takie informacje wystarcz.
Co si mierzy miark krawieck, a co stolarsk? Dorosy zastanawia si: Ile centymetrw mam w talii? Wrcza dziecku miark stolarsk.
Pod wpywem autorytetu dorosego dziecko zaczyna mierzy. Ze miechem
stwierdza: Ta miarka si nie nadaje. Dorosy na to: Masz racj. Do mierzenia okrgych rzeczy musi by mikka miarka, najlepsza bdzie krawiecka.
Dziecko bierze j i z zapaem mierzy: obwd pasa, gowy, dugo rk od
barku przez okie do doni itp. Dorosy przyglda si i zwraca uwag na
precyzj (przyoenie miarki, odczytanie wyniku). Potem mierz miark
stolarsk i linijk. Wany jest sposb przyoenia narzdzia i odczytanie
pomiaru.
Po takim wprowadzeniu dziecka w sens mierzenia, poradzi sobie ono
w szkole nawet wwczas, gdy nie bdzie tam wicze praktycznych.

82________________________________________________________

7.5. Pomiar dugoci; planowanie i organizacja

zaj w przedszkolu oraz w szkole
Jest wiele argumentw przemawiajcych za realizacj tego cyklu zaj w grudniu. Midzy innymi to, e dzieci bd przygotowyway ozdoby
choinkowe i prezenty, a tam jest duo mierzenia.
wiczenia z przeksztacaniem paskw, sznurkw, drutw itd. najlepiej
organizowa przy stolikach. Dzieci bd miay rne zdania na temat dugoci porwnywanych przedmiotw. Jedne wnioskuj operacyjnie, inne
kieruj si jeszcze logik przedoperacyjn. W rozdziale 6 informowaam,
jak sobie z tym poradzi.
wiczenia w mierzeniu okciem, doni, palcami, krokami i stopa za
stop maj bardziej atrakcyjn form w przedszkolu i klasie zerowej4.
Proponuj mierzenie przedszkola". S to dwa zajcia trwajce nieco
duej (do 1 godziny).
1. Dzieci siedz na dywanie i rozmawiaj na dowolny temat. Wchodzi
pani dyrektor i opowiada o swoim kopocie: ma zmierzy przedszkole i wyniki przekaza telefonicznie do urzdu ju w poudnie. Prosi dzieci o pomoc, bo trzeba zmierzy dugo wszystkich przedszkolnych pomieszcze.
Wsplnie naradzaj si, czym mierzy. Wykluczyli mierzenie krokami
z uwagi na rn dugo kroku. Podjto decyzj: Bdziemy mierzy stopa
za stop. Nauczycielka pokazuje sposb takiego mierzenia. Dzieci patrz
i wicz. Potem cz si w pary i kada para otrzymuje osobne zadanie:
zmierzy dugo sali gimnastycznej, zmierzy dugo szatni dla dzieci
itd. Pa ii dyrektor z ca powag notuje wyniki dziecicych pomiarw. Na
drugi dzie dzikuje dzieciom za pomoc, bo miaa dobrze zmierzone
przedszkole.
2. Po kilku dniach dyrektorka przedstawia szeciolatkom kolejny
problem. Tym razem trzeba zmierzy dugo rnych przedmiotw. Na
kartce ma list rzeczy do mierzenia. Mierzenie stopa za stop nie jest ju
teraz dobrym sposobem. Nauczycielka wyjania dzieciom, e mona take
mierzy okciem, doni i palcami. Pokazuje, a dzieci wicz.. Nastpnie
w dwuosobowych zespoach mierz: parapety, dugo stolikw, chodnika,
pek na zabawki itd. Po skoczonym pomiarze podchodz do pani dyrektor, ktra notuje wyniki. Wane, aby dzieci mierzyy w parach: jedno mierzy okciem, doni i palcami. Drugie pilnuje precyzji i liczy odmierzane
jednostki.

A
W czasopimie Wychowanie w Przedszkolu nr 10 (1993) (wkadka Edukacja matematyczna szeciolatkw), znajduj si 4 scenariusze zaj z dziemi w przedszkolu i w klasie
zerowej.

8. Klasyfikacja
8.1. Jak ksztatuj si czynnoci umysowe
potrzebne dzieciom do tworzenia poj?
Doroli nie zawsze zdaj sobie spraw z tego, e ksztatowanie poj
w umysach dziecicych bazuje na klasyfikacji. Im sprawniej dziecko klasyfikuje, tym atwiej mu rozumie rzeczywisto, porzdkowa j i nazywa. Psycholodzy du wag przywizuj do klasyfikacji. wiadcz o tym
testy inteligencji. Wikszo zawartych tam zada wymaga klasyfikowania. Take w szkole da si od dzieci, aby precyzyjnie klasyfikoway. Od
tego przecie zale wyniki nauczania, a dba si tam gwnie o wiedz
pojciow.
Na pocztku klasy pierwszej, na lekcjach matematyki dzieci zajmuj
si zbiorami i ich elementami. Musz si tu wykaza operacyjn klasyfikacj. Tymczasem wrd pierwszoklasistw tylko niektrzy s na tym
poziomie1. Jeszcze mniej jest takich dzieci w grupie szeciolatkw: zaledwie jedno, dwoje w grupie. S to dzieci o znacznie przyspieszonym rozwoju
intelektualnym.
Czynnoci umysowe skadajce si na klasyfikacj mona u dzieci
z powodzeniem rozwija. Wymaga to przestrzegania prawidowoci rozwojowych i znajomoci wicze rozwijajcych dziecicy umys.
Przestrzegam take przed puapkami: stosowane przez dzieci przedszkolne formy klasyfikowania s trudne do rozpoznania. Doroli widzc,
jak dziecko porzdkuje przedmioty, s skonni poucza: Me rb tak. Tak
jest le. Potem pokazuj dziecku swoje metody wprowadzania porzdku.
Maj nadziej, e dziecko je zrozumie i zastosuje. Nic bardziej zudnego:
- to, co pokazuje dorosy jest czsto zbyt odlege od tego, co dziecko
potrafi zrozumie,
1
Pisze o tym A. Szemiska (1991). Omawiani ten problem szerzej w ksice: Dzieci ze
specyficznymi trudnociami... (1997).

84 ____________________________________________________________

- krytyka wyraona przez dorosego zniechca do samodzielnego mylenia.

Jeeli jednak dorosy uprze si i bdzie uczy dziecko swoich metod
klasyfikowania, ono si temu podda. Po kilku prbach potrafi powtrzy
to, co pokazywa dorosy. Pomaga mu w tym wietna pami. Bdzie to
jednak naladowanie bez gbszego rozumienia sensu.
Moje obserwacje w przedszkolach dowodz, e mona wyuczy dzieci
czego, co z pozoru wyglda na precyzyjne klasyfikowanie. Po serii wicze
szeciolatki potrafiy sprawnie manipulowa specjalnymi klockami2, stosujc czynnoci typowe dla logiki dorosych. Nie widziaam jednak, aby
ktre z nich posugiwao si tymi czynnociami pniej, w sytuacjach
yciowych. Gdy nauczycielka zmienia pytanie wszystko si posypao".
Dzieci, ktre ju sprawnie manipuloway klockami, byy bezradne: wstrzymyway si od mwienia lub odpowiaday co najmniej dziwnie. Miaam
wraenie, e nauczyy si sztuczek logicznych" i potrafi je stosowa
tylko odnonie do klockw, syszc te same polecenia i pytania.
Przecie nie o to nam chodzi. Nie chcemy uczy sztuczek logicznych".
Zaley nam na rozwijaniu w umyle dziecka klasyfikacji tak, aby stosowao j we wszystkich sytuacjach, nie tylko szkolnych.
Wikszo szeciolatkw znajduje si na poziomie kolekcji. Tak
nazywa si poziom, ktry poprzedza klasyfikacj operacyjn. Oto typowa
klasyfikacja na poziomie kolekcji3 Na stole ley bardzo duo obrazkw
(okoo 50). S na nich przedstawione rne obiekty: zwierzta znane dziecku, owooi, warzywa, pojazdy, narzdzia, domy, postacie ludzi i rne rzeczy
do ubrania. Dziecko ma wybra te obrazki, ktre pasuj do siebie. Wikszo
szeciolatkw wywizuje si z tego polecenia tak:
- uwanie ogldaj obrazki i wybieraj na przykad: szalik, czapk,
palto, buty, spdnic, bluzk, rkawiczki...
- wahaj si chwil i dokadaj do tej kolekcji dziewczynk (albo
chopca) i wyjaniaj: To s ubrania dla tej dziewczynki.
- kolekcj ubra z doczon do niej dziewczynk traktuj jako cao.
Natomiast nauczyciel oczekuje w tym wypadku, e dziecko wyodrbni
tylko zbir rzeczy do ubrania, a dziewczynka do tego zbioru nie naley.
Inny przykad. Dziecko wybrao karty przedstawiajce narzdzia i obrazek pana, a potem wyjanio: To s narzdzia tego pana. On naprawia
krany. Inne dziecko wybrao karty przedstawiajce: marchewk, cytryn,
2
Nauczyciele przedszkoli i klas pocztkowych znaj dwie wersje klockw: klocki
wiksze przeznaczone dla przedszkoli, o nazwie Klocki do logicznego mylenia", klocki
mniejsze dla uczniw zwane Klockami logicznymi". S to krki, prostokty, kwadraty,
trjkty w rnych kolorach, wielkociach i grubociach. Do zestawu klockw dla przedszkoli doczona jest instrukcja, opracowana przez Z. Krygowsk i M. Sznajder (1975).
Opis klockw logicznych dla uczniw wraz z zestawem wicze podaj E. Puchalska,
Z. Semadeni (1984) a take H. Moroz (1986).
3
Jest to fragment zadania diagnostycznego, ktre suy do okrelenia, na jakim poziomie klasyfikacji dziecko si znajduje. Opisaam je szerzej w artykule pt. Ksztatowanie
czynnoci intelektualnych potrzebnych do precyzyjnej klasyfikacji (1993).

_____________________________________________________________ 85

cebul, buraki, ziemniaki, jabka, liwki itd. Dooyo do nich obrazek

przedstawiwajcy pani i powiedziao: Tu s owoce i warzywa. Ta pani je
sprzedaje w sklepie.
Dziecice kolekcje przypominaj ju klasyfikacj dorosego. Jednak
najwaniejsza jest dla dziecka przynaleno obiektw. Dlatego wybrao
ubrania i dziewczynk, narzdzia i rzemielnika, owoce i warzywa oraz
sprzedawczyni. Takie poczenia znaj z codziennych sytuacji.
Jeeli chcemy, aby dziecko moliwie szybko przeszo na poziom operacyjnej klasyfikacji (stosowanej przez dorosych), trzeba zorganizowa
specjalne wiczenia. Bez nich przechodzenie to bdzie trwao dugo: dwa,
trzy lata.
Zadania, zabawy i gry przedstawione w tym rozdziale maj przyspieszy przejcie na poziom operacyjnego klasyfikowania. Do ich realizacji
trzeba przygotowa duo guzikw, najlepiej, jeeli bd w kolorach: czerwonym, tym, zielonym, niebieskim, brzowym i czarnym (kolorw moe
by oczywicie mniej). W obrbie kadego koloru musz by guziki z czterema dziurkami, dwiema dziurkami i guziki na nce (z jedn dziurk ptelk). Istotne jest, aby byy mae i due guziki. To, co czyni ze zwykych guzikw wietn pomoc do ksztatowania klasyfikacji - to kartoniki,
na ktrych zaznaczone s ich cechy. Takie kartoniki znajduj si w Zestawie pomocy. Oprcz guzikw potrzebne bd take zwyke drewniane
klocki do budowania. Najlepiej, jeeli charakteryzuj si takimi cechami,
jak te przedstawione na kartonikach. Wikszo wicze zrealizujemy uywajc obrazkw z pieskami, figurami geometrycznymi (koami, trjktami,
kwadratami i prostoktami) wraz z pasujcymi do nich kartonikami.
Wszystko to znajduje si w Zestawie pomocy. Dla zorientowania si
w kartonikach z oznaczeniami cech guzikw, klockw, figur geometrycznych i pieskw przedstawiam je na rysunku z odpowiedni informacj:

czarny ty
brzowy niebieski zielony czerwony biay
Kartoniki oznaczajce kolory pasuj do figur geometrycznych, guzikw
i klockw.
Uwaga. Odpowiednie kolory bd dalej oznaczane tak jak na
powyszych
kartonikach. Ze wzgldw technicznych omawiane niej kartoniki nie s identyczne jak
w Zestawie pomocy (przyp. red.)
Kartoniki oznaczajce wielko (duy i may) pasuj do figur geometrycznych, guzikw i klockw.

_________

Kartoniki oznaczajce ksztaty figur geometrycznych.

Kartoniki oznaczajce ksztaty klockw.

Kartoniki oznaczajce guziki.

Kartoniki oznaczajce pieski.

Kartoniki oznaczajce przedmioty, przy ktrych siedz pieski.

wiczenia z pieskami, guzikami i figurami geometrycznymi naley
organizowa przy stole. Jedynie wiczenia z klockami dziecko moe wykonywa siedzc na dywanie.

____________________________________________________________ _87

8.2. Wprowadzanie dzieci w sposoby

segregowanie i definiowania
Doroli rzadko zdaj sobie spraw z tego, e definiowanie to take klasyfikacja. Zwykle utosamiaj j z segregowaniem, to znaczy z rozdzielaniem przedmiotw z uwzgldnieniem wybranej cechy (te s zielone, a te
nie s zielone). Samo segregowanie jednak nie wystarcza. Trzeba jeszcze
sownie okreli przedmiot, wymieniajc jego wane cechy. Jest to definiowanie. Rozwijajc czynnoci umysowe dzieci, naley czy segregowanie z definiowaniem. S to bowiem dwie strony tego samego procesu.
W tym rozdziale przedstawiam cztery serie zabaw: z pieskami, guzikami, figurami geometrycznymi i klockami.
wiczenia z pieskami. Potrzebne bd obrazki z pieskami (siedz przy
budzie i przy przy pice), a take kartoniki oznaczajce pieska i miejsce, przy
ktrym siedzi piesek (buda, pika).
Dorosy podaje dziecku obrazki z pieskami i mwi: Obejrzyj je ... Pieski
s czarne, biae i aciate. Kadzie kartoniki tak, aby dziecko mogo obok
nich pooy obrazki z pieskami.

Dziecko dobiera i ukada obrazki tak jak na rysunku. Dorosy przypomina: Wany jest kolor pieska. eby podkreli efekt segregowania oddziela
gestem kolejno kartoniki oraz pieski czarne, biae i aciate.
Chc tu podkreli znaczenie gestu grodzenia. Klasyfikacja (segregowanie) wywodzi si take z poczucia ,ja", nie ja", a potem z gestu odgradzajcego moje", nie moje". Z gestw grodzenia pochodz ptle stosowane
do okrelania zbiorw i ich elementw.

88 _______________________________________________________
Ledwo dziecko posegregowao pieski wedug informacji zapisanej na
kartonikach (pieski: czarne, biae i aciate), dorosy zmienia umow.
Zgarnia kartoniki z ebkami pieskw i mwi: Teraz nie jest wany kolor
pieska. Rozdzielmy obrazki biorc pod uwag to, przy czym pieski siedz
(kadzie kartoniki z bud i pik tak, aby obok nich dziecko mogo uoy
pieski). Pieski siedz przy budzie i przy pice. Teraz to jest wane.

Dziecko segreguje zgodnie z informacj podan na kartoniku tak jak

aa rysunku. Dorosy odgradza gestem te dwa zbiory i mwi odpowiednio:
Przy budzie. Przy pitce. Po tych prociutkich prbach segregowania wedug
cech (kolor pieska, miejsce, w ktrym siedzi) mona zaj si definiowaniem. Polega to na czeniu tych dwch informacji i dobieraniu obrazka,
ktry im odpowiada. Dorosy przesun pieski w stron dziecka. Sobie
zostawi kartoniki. Kadzie przed dzieckiem 2 kartoniki. Na przykad
takie:

_____________________________________________________________ 89

Mwi: Przeczytaj wiadomoci na kartonikach i poszukaj odpowiedniego

pieska. Obrazkw jest tylko 6 i dziecku nietrudno znale czarnego pieska
przy budzie.
Zmiana rl. Teraz dziecko ma kartoniki, a dorosy obrazki z pieskami.
Dorosy proponuje: U zadanie dla mnie, a ja dopasuj pieska. Nie jest
to dla dziecka trudne. Przyglda si kartonikom, wybiera i kadzie przed
dorosym, np. takie:

Dorosy odczytuje informacje: Mam poszuka pieska w atki, koo piki.

Kadzie odpowiedni obrazek.
Chc w tym miejscu poinformowa, e na pocztku lat osiemdziesitych w przedszkolach i szkoach uywano kart logicznych Koty". Zestaw
skada si z 18 kart przedstawiajcych koty: szare, czarne i rude, ktre
stay, leay, siedziay i na dodatek czyniy to w dzie i w nocy4. Warto
postara si o te karty, gdy mona znacznie poszerzy opisane tutaj
zabawy.
wiczenia z guzikami 5. Potrzebne bd guziki (im wicej, tym lepiej)
i kartoniki okrelajce cechy guzikw. Nie naley si przejmowa, jeeli
guziki s w innych kolorach, ni to zaznaczyam na kartonikach. Mona
przecie dorysowa dodatkowy kartonik.
Jeeli ktry z kartonikw okrelajcych kolor jest zbdny (gdy nie ma
takich guzikw), trzeba go wycofa z zabawy. Naley przygotowa tyle
spodeczkw, ile jest kolorw guzikw, i jeden dodatkowy.
Przedstawi wiczenia z guzikami. Guziki s w czterech kolorach:
biae, czerwone, zielone i niebieskie. Mona te wiczenia zrealizowa take,
gdy guziki s w innych kolorach. Skorzysta si wwczas z innych kartonikw. Guziki rni si take wielkoci: s due i mae. Niektre z nich
maj cztery dziurki, inne dwie dziurki, a jeszcze inne ptelki (guziki na
nce). Majc to na uwadze, naley wybra tylko 9 kartonikw: 4 okrelajce kolory, 2 dotyczce ksztatw i 3 pokazujce liczb dziurek. Potrzeba
take 5 spodkw.
Dorosy rozkada 5 spodkw, obok s guziki. Na brzegu kadego z 4
spodkw kadzie kartonik okrelajcy kolor. Mwi: Tu bdziemy wkada
4
Karty Koty", a take inne zestawy kart logicznych opracowali E. Puchalska i Z. Semadeni(1984a).
5
Podobne wiczenia przedstawiam w ksice: Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania
gier (1996). S tam one organizowane w formie zabaw i jest ich znacznie wicej. Gry
i zabawy z guzikami omawiaj take E. Puchalska i Z. Semadeni w cytowanej ju publikacji (1984a).

90 _______________________________________________________
guziki czerwone (pokazuje spodek z czerwonym kartonikiem), tu bd guziki zielone (pokazuje spodek z kartonikiem zielonym). Tu guziki niebieskie
(pokazuje), a tu biae (pokazuje). Do tego spodka (pokazuje spodek bez
kartonika) woymy te guziki, ktre nie pasuj do tamtych spodkw.
Z wielu wzgldw wane jest, aby dorosy segregowa guziki razem z dzieckiem. Moe w ten sposb podtrzymywa kierunek dziecicego rozumowania, a take regulowa tempo pracy. Posegregowane guziki wygldaj tak:

Trzeba teraz sprawdzi i poczy to z gestem grodzenia (przedstawiam linie gestu szar lini). Dorosy odgradza spodki i mwi: Tu maj by
zielone. Sprawd, czy s. Dziecko sprawdza. Tak kontroluje spodki z guzikami czerwonymi, niebieskimi i biaymi. Dorosy pokazuje spodek bez
kartonika i mwi: Tu s te guziki. Inne: nieczerwone, niebiae, nieniebieskie, niezielone.
Posegregujemy guziki inaczej. Niewany jest kolor. Teraz bierzemy pod
uwag liczb dziurek. Zostawia na stole trzy puste spodki. Guziki zsypuje
na kupk. Do kadego spodka wkada kartonik okrelajcy liczb dziurek
i wyjania: Tu pooymy guziki z czterema dziurkami... Tu z dwiema
dziurkami... A tu guziki z ptelk, zjedna dziurk. Segregujemy... Posegregowane guziki wygldaj tak:

____________________________________________________________ 91

Trzeba sprawdzi (dorosy odgradza gestem). Tu s guziki z czterema

dziurkami. Sprawd... Tu z dwiema dziurkami. Sprawd... A tu zjedna
dziurk. Sprawd...
W moim przedszkolu dzieci naday guzikom takie nazwy: czterodziurkowce, dwudziurkowce i ptelkowce. Bd si nimi posugiwa, gdy dobrze
oddaj cechy guzikw i nazwy s mie.
Dorosy wysypuje guziki na kupk. Na dwch spodkach kadzie po kartoniku okrelajcym wielko (due, mae). Wskazujc trzeci, wyjania:
Tu woymy guziki, co do ktrych mamy wtpliwoci... Tu bd guziki
due (pokazuje spodek), a tu mae (pokazuje). Teraz nie jest wana liczba
dziurek, ani kolor. Istotna jest wielko. Segregujemy wedug wielkoci...
Uporzdkowane guziki mog wyglda tak:

Trzeba sprawdzi, tak jak poprzednio. Dorosy odgradza i nazywa: Tu

s due... Tu s mae... A tu s ani mae, ani due... Takie rednie. Dziecko
sprawdza zawarto spodeczkw.
Prosz si nie martwi, jeeli w zgromadzonym zestawie nie ma jednakowej liczby guzikw w kadym kolorze albo s tam guziki o rnej wielkoci. Segregujc wedug kolorw i wielkoci, pooylimy przecie po
jednym dodatkowym spodku. Wkada si tam guziki, ktre budz wtpliwoci. Jeeli okae si, e w wyniku posegregowania wszystkich guzikw
jeden spodek jest pusty, take nie trzeba si tym przejmowa. Jest to
wietna okazja do rozmowy o zbiorze pustym. Nie ma przecie guzika
ktry ma cech pokazan na kartoniku.
Mona przej do definiowania. Dorosy przesuwa w stron dziecka
guziki. Sobie pozostawia kartoniki z ich cechami. Kadzie przed dzieckiem 3 kartoniki, np. takie:

92 ____________________________________________________________
Mwi wskazujc kartoniki: Odszukaj mi guziki due, niebieskie, dwudziurkowce... Nie jest to atwe. Guzikw jest znacznie wicej ni obrazkw z pieskami. Na dodatek trzeba uwzgldni 3 cechy: kolor, dziurki
i wielko. Jeeli dziecko ma kopoty, dorosy pomaga. Na przykad:
- wybieraj wszystkie guziki niebieskie,
- spord niebieskich wybieraj dwudziurkowce,
- niebieskie dwudziurkowce rozdzielaj wedug wielkoci i wybieraj
due.
Zadame jest rozwizane. Trzeba tylko je sprawdzi. Dorosy patrzy na
, guziki, pokazuje kolejno kartoniki i stwierdza: S niebieskie, maj dwie
dziurki i s due. Znakomicie.
Teraz zmiana rl. Dziecko ukada zadanie dla dorosego: kadzie przed
nim 3 kartoniki okrelajce wielko, kolor i liczb dziurek. Dorosy
odczytuje zadanie i wybiera odpowiednie guziki. Moe to wyglda tak:

Dorosy wskazuje je i mwi: Mam odszuka guziki mae, zielone, ptelkowce. Zrobi to tak:
- wybior wszystkie guziki zielone (pokazuje kartonik zielony i oddziela
guziki zielone od pozostaych),
- spord zielonych guzikw wybior ptelkowce (pokazuje kartonik
i wybiera guziki z ptelk, na nce),
- teraz rozdziel je wedug wielkoci, bo potrzebne s tylko mae (pokazuje kartonik i rozdziela guziki),
- to s te guziki (wskazuje: mae, zielone, ptelkowce). Sprawd...
Zmiana rl. Dorosy okrela cechy guzika (definiuje guzik) i ukada
kartoniki. Dziecko odszukuje waciwe guziki. Jeeli jest ich duo, dzieci
naladuj sposb pokazany przez dorosego. I oto chodzi.
Dl^ okrelenia cech kadego guzika (zdefiniowania go) trzeba poda
informacje o kolorze, liczbie dziurek i wielkoci guzika (3 rne kartoniki).
Bywa. e dziecko si jeszcze tego nie domylio i kadzie takie np. kartoniki:

____________________________________________________________ 93

Dorosy powinien wwczas powiedzie (wskazujc je): Mam odszuka niebieskie i jednoczenie czerwone czerodziurkowce (patrzy na guziki). Me
ma takiego guzika. Jest to nastpne kolejne wprowadzenie do pojcia zbioru pustego, z ktrym dziecko zapozna si w szkole.
Segregowanie i definiowanie figur geometrycznych. Z Zestawu pomocy potrzebne bd nastpujce kartoniki:

Kartoniki te okrelaj cechy figur geometrycznych. Spord wszystkich

figur zawartych w Zestawie pomocy trzeba:
- wybra trjkty rwnoboczne, koa, kwadraty i prostokty,
- posegregowa je wedug koloru zgodnie z kartonikami (moe to ju
zrobi dziecko),
- sprawdzi, czy w kadym wyrnionym zbiorze s mae i due trjkty, mae i due koa, mae i due kwadraty, mae i due prostokty.
Do wicze potrzebne bd jeszcze gniazdka". atwo je zrobi. Wystarcz cztery mae kartki. Trzeba zoy kad tak jak na rysunku, a potem
wyrwa rodek:

Wszystko gotowe. Mona rozpocz zabaw.

_____________________________________________________ _ _ _ ^

______________

Zabawa pierwsza. Dorosy rozkada 4 gniazdka i proponuje: Bdziemy

segregowa wedug koloru (kadzie na kadym gniazdku kartonik tak jak
na rysunku).

Segregujemy... Dorosy i dziecko szybko wkadaj figury geometryczne

do gniazdek. Potem sprawdzaj, czy si zgadza informacja na kartoniku
z kolorami figur.
Zabawa druga. Dorosy wyjmuje figury, kadzie je na wsplny stos i proponuje: Trzeba je posegregowa wedug ksztatu. Tu s kartoniki. Roz je
obok gniazdek. Dziecko robi to tak:

Segreguje wedug ksztatu wkadajc figury do gniazdek. Na koniec

sprawdza ksztat figur z informacj na kartoniku.
Zabawa trzecia. Dorosy wyjmuje figury z gniazdek i kadzie je na wsplny stos. Zostawia tylko dwa gniazdka" i kadzie obok nich kartoniki okrelajce wielko tak jak na rysunku.

Mwi: Teraz wana jest wielko. Pomijamy ksztat i kolor. Segregujemy

mae i osobno due. Wykonuj to, a potem sprawdzaj zgodno informacji
na kartoniku z wielkoci figur.
Zabawa czwarta. Mona przystpi do definiowania. Teraz gniazdka
nie bd ju potrzebne. Wystarcz figury i kartoniki. Dorosy kadzie
przed dzieckiem na przykad takie trzy kartoniki:

Mwi: Znajd mi due czerwone koa. Jest to atwe. Dziecko powtarza

czynnoci, ktre stosowao przy odszukiwaniu pieskw i guzikw. Znajduje wszystkie czerwone koa i pokazuje dorosemu. Wystarczy tylko

________________________________________________________ ^ ________ ^ __________ ^ __________________________________________________________________________

sprawdzi. Dorosy wskazujc kartoniki i czerwone koa mwi: To s due czerwone koa.
Zmiana rl. Dziecko kartonikami okrela (definiuje) wielko, kolor,
ksztat. Dorosy odnajduje figury. I znowu zmiana rl.
Segregowanie klockw do budowania. Dla utrwalenia umiejtnoci
segregowania i definiowania warto wiczenia kontynuowa. eby unikn
znudzenia, trzeba zmieni przedmioty. Bardzo adne wiczenia mona
przeprowadzi ze zwykymi klockami drewnianymi do budowania. Naley obejrze klocki i wybra te kartoniki, ktre okrelaj ich cechy:
ksztat, wielko, kolor. Mona take dorysowa kartoniki, jeeli klocki
maj mny ksztat lub kolor.
Nie opisuj tutaj szczegowo wicze, gdy s one bardzo podobne do
segregowania i definiowania guzikw, pieskw i figur geometrycznych.
Rozdziela si je przecie wedug koloru, ksztatu i wielkoci. Definiowanie przebiega podobnie: kadzie si kartoniki z cechami klockw, a potem
odnajduje waciwy klocek.

8.3. Gry i zabawy rozwijajce umiejtno

klasyfikowania i definiowania
To, co odrnia klasyfikacj na poziomie operacyjnym od wczeniejszych rozwojowo sposobw porzdkowania przedmiotw, dotyczy:
- gitkoci rozumowania. Dziecko potrafi teraz segregowa przedmioty na wiele sposobw, np. wedug koloru, wielkoci, ksztatu,
- konsekwencji. Gdy dziecko podejmuje decyzj: Segreguj wedug
wielkoci, kieruje si ni, a rozdzieli wszystkie przedmioty,
- dokadnoci definiowania. Charakteryzujc przedmioty, dziecko
bierze pod uwag te cechy, ktre uwzgldnio przy segregowaniu.
W poprzednim rozdziale opisaam wiczenia ksztatujce takie wanie
umiejtnoci umysowe. eby dziecko wiedziao o co chodzi, zadania byy
proste, a uywane w nich przedmioty nie miay zbyt wielu cech. Teraz
zadbam o to, aby dziecko stosowao wywiczone ju czynnoci umysowe
w rozmaitych sytuacjach. Zaley mi przecie na rozszerzeniu moliwoci
umysowych dziecka tak, aby potrafio skutecznie klasyfikowa rne obiekty w rnych sytuacjach.
Przesyki. Jest to seria zabaw6 nastawiona na wiczenie tego, co dziecko
opanowao podczas wczeniejszych zaj. Potrzebne bd guziki lub klocki,
pudeko, kartoniki z cechami (guzikw lub klockw).
6
Zabaw t przedstawiam w ksice Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania gier
i zabaw (1996) i nazwaam j Zamawianie i wysyanie przesyek". Podobn zabaw, ale
z uyciem klockw logicznych, opisuje E. Puchalska i Z. Semadeni (1984b).

_____________________________________________________________ 97

Dorosy i dziecko siedz naprzeciw siebie przy stole. Dziecko ma

guziki, a dorosy pudeko i kartoniki. Dorosy proponuje: Zabawimy si
w zamawianie i realizacj przesyek. Ty masz magazyn z guzikami. Wyl
ci zamwienie na guziki, a ty je zrealizujesz. Dorosy wkada do pudeka
kartoniki okrelajce cechy guzikw. Na przykad woy tam takie kartoniki:

Przesuwa pudeko w stron dziecka. Ono odczytuje zamwienie: Mam woy do pudeka i przesa guziki niebieskie, dwudziurkowce, due. Wybiera
je. Wkada do pudeka i przesuwa w stron dorosego. On sprawdza zgodno zamwienia z przysanym towarem. Jeeli wszystko jest w porzdku,
kwituje odbir umiechem. Gdy si nie zgadza, odsya pudeko wraz z jego
zawartoci w ramach reklamacji.
Zmiana rl. Dorosy ma guziki, dziecko pudeko i kartoniki. Dziecko
skada zamwienie, a dorosy je realizuje. Zabawa bardzo si dzieciom
podoba. Poniewa wystpuje w niej segregowanie i definiowanie z uwzgldnieniem wyrnionych cech, naley j kontynuowa. Mona uy zwyczajnych klockw do budowania, a take figur geometrycznych, ktre znajduj
si w Zestawie pomocy.
Jaki to guzik? Jaki to klocek? Jest to zabawa bardzo podobna do tej,
ktr doroli znaj pod nazw dwadziecia pyta". W wersji dla dzieci opisuj j E. Puchalska i Z. Semadeni7, jako gr, W dobieranie klockw",
a take H. Moroz8 pod nazw Schowany klocek". Potrzebne bd guziki
i kartoniki z ich cechami uyte w poprzednich wiczeniach.
Na stole le guziki i kartoniki (rozoone tak, aby kady by widoczny).
Dorosy proponuje: Naucz ci nowej zabawy. Nazwaem j: Zgadnij,
jaki to guzik" Zamkn oczy. Wybierz jeden z guzikw. Obejrzyj go i schowaj w doni... Do w pod blat stou. Dziecko schowao np. guzik czerwony, duy, z czterema dziurkami. Dorosy otwiera oczy i rozpoczyna zabaw:
-Najpierw dowiem si, w jakim kolorze jest schowany guzik (pokazuje
kartoniki okrelajce kolor). Czy jest on zielony (wskazuje taki kartonik)?
Jeeli jest zielony powiedz tak" gdy jest inny, powiedz nie".
-Nie.
Czy guzik jest czarny?
-Nie.
7
8

Puchalska E., Semadeni Z. (198-11), s.108).

Moroz H. (1991, s. 26 i 27).

_______________________________________________________________

- Czy guzik jest czerwony1?

-Tak.
- Wiem ju, e guzik jest czerwony. Dowiem si, ile ma dziurek. Jest to
atwe, bo s tylko trzy moliwoci (pokazuje kartoniki). Czy ma on cztery
dziurki?
-Tak.
- Wiem, e jest to guzik czerwony i ma cztery dziurki. Teraz ustal jego
wielko (pokazuje kartoniki). Czy jest to duy guzik?
- Tak. Dziecko pokazao guzik i pooyo obok kartonikw. Wyglda to
tak:

Zmiana rl. Dorosy chowa guzik, a dziecko ustala jego cechy, pomagajc sobie kartonikami. Jeeli jest to dla niego trudne, dorosy pomaga:
- Najpierw ustal kolor. Wiesz, w jakich kolorach s guziki... Kolory s
zaznaczone na kartonikach. Pytaj.
- Teraz zajmij si dziurkami. Informacje s na kartonikach. Pytaj.
- Jeszcze tylko wielko. Pytaj.
Zmiana rl. Dziecko chowa guzik, dorosy odgaduje. I tak kilka razy.
Podobn zabaw naley zorganizowa z klockami do budowania i kartonikami, ktre okrelaj ich cechy.
Powiedz, co wybraem. W zabawie tej dziecko bdzie stosowa
rozumowanie opisane wczeniej. Teraz jest trudniej. Dorosy zgromadzi
na stole takie np. przedmioty: zeszyty, ksiki, blok rysunkowy, gazet,
piro, mazaki, dugopis, szklank, soik, wazonik, spodeczek, klocek,
linijk drewnian, desk do krojenia (drewnian). Pokazuje to wszystko
i mwi: Wybierz jeden przedmiot. Zamkn oczy, eby nie widzie ktry.
Narysuj go na kartce. Kartk schowaj, a wybrany przedmiot pozostaw na
stole... Schowae? Sprbuj dowiedzie si, jaki przedmiot wybrae. Pytam,
a ty odpowiadaj: tak" lub nie". Bdzie podobnie, jak w zabawie z guzikami. Zaczynamy:
- Czy to jest z papieru?
-Nie.
- A wic nie moe to by: gazeta, ksika, zeszyt, blok rysunkowy. Bo to
wszystko jest z papieru. Czy to suy do pisania?
-Nie.
- Nie moe to by: dugopis, piro lub mazaki. A moe to jest wykonane
z drewna?
-Tak.

_____________________________________________________________ 99

- Z drewna s: klocek, linijka i deska. Stawiam na desk. Czy to jest

deska?
- Tak. Odpowiada dziecko i pokazuje schowany rysunek.
Zmiana rl. Dorosy wybiera przedmiot, a dziecko ustala, co zostao
schowane.
Dzieci prbuj odgadywa pytajc kolejno o przedmioty. Naley wwczas zaprotestowa: Jak tak bdziesz pyta, to zabawa staje si nudna.
Pytaj o cechy: z czego s zrobione przedmioty, do czego su? Taka uwaga
wystarczy, aby dziecko naprowadzi na waciwy sposb rozumowania.
Mona oczywicie zgromadzi na stole inne przedmioty. Nie moe ich
jednak by za mao, bo zabawa stanie si zbyt atwa. Po nabraniu wprawy trzeba zwiksza liczb przedmiotw do wyboru. Potem mona si
umwi, e wybieramy przedmioty znajdujce si w tym pokoju. Zabawa
staje si coraz bardziej ksztacca i ciekawa. eby unikn nieporozumie,
wybrany przedmiot trzeba na pocztku zabawy narysowa (szeciolatki
nie potrafi jeszcze pisa).
O jakim zwierztku myl? W poprzednich zabawach dziecko i dorosy mogli popatrze na wybrany przedmiot i dlatego atwiej byo im
odpowiada na pytania. Tym razem trzeba bdzie odwoa si do wyobrani.
Do tego, co si pamita. Dorosy proponuje: Zabawimy si w odgadywanie
zwierzt. Pomyl i wybierz sobie zwierztko. Narysuj je na kartce i kartk
schowaj. Sprbuj ustali, o jakim zwierztku pomylae. Dziecko wybrao
kota i narysowao go na kartce. Dorosy, stawiajc pytania, musi formuowa je na miar dziecicej wiedzy o wiecie. Pytania mog by takie:
- Czy zwierztko, o ktrym pomylae, yje w lesie?
-Nie.
- Nie moe to by wic: lis, wiewirka, je, niedwied, borsuk, wilk.
Bo wszystkie mieszkaj w lesie. Czy to zwierz hoduj ludzie?
-Tak.
- Moe to by: krowa, winia, ko, kura, pies, kot, chomiki. Sprbuj
si dowiedzie, jakie ono jest. Czy ma futerko?
-Tak.
- Jak ma futerko, to ma i cztery apy. Dowiem si teraz, co ono je: Czy
to zwierz je traw?
-Nie.
-A moe owi myszy? Ju wiem, to jest kot.
-Tak.
Zmiana rl. Dorosy wybiera zwierztko, ale dziecko musi je dobrze
zna. Dziecko odgaduje. Tylko czasami trzeba ukierunkowa dziecice
rozumowanie dodatkowymi pytaniami. Bywaj te nieporozumienia wynikajce z maej jeszcze wiedzy dziecka. Nie trzeba robi z tego problemu.
Wystarczy umwi si: Wybieraj te zwierzta, ktre znasz.
Koczc ten rozdzia, chc poinformowa, e w rnych publikacjach
mona znale wiele innych jeszcze wicze rozwijajcych rozumowanie

100 ______________________________________________________
potrzebne dzieciom do klasyfikowania9. Wikszo tych zabaw dotyczy
jednak dzieci szkolnych, dlatego naley je dobiera z wielk ostronoci,
eby szeciolatka nie zniechci.

8.4. Klasyfikacja w przedszkolu i w szkole;

planowanie i organizacja zaj
Opisane zajcia mona zrealizowa w styczniu. W nastpnych
miesicach dzieci bd miay take wiele okazji do sortowania i
definiowania. Takie wiczenia bd stanowiy element innych zaj.
Ponadto, na co dzie dzieci maj sporo okazji do porzdkowania
przedmiotw. Kopot w tym, e doroli rzadko cz porzdkowanie z
wiczeniem dziecicego umysu. e to nie jest trudne, poka na
przykadzie.
Nadchodzi wiosna. Czas na generalne porzdki. Nauczycielka z dziemi przesuna stoliki na rodek sali tak, aby tworzyy jeden wielki st.
Dzieci poukaday na nim przedmioty wyjte z szaf, pek, regaw. Teraz
kolej na zaplanowanie, co, gdzie ma si znajdowa. Nauczycielka przygotowaa napisy: Kcik plastyczny, Kcik zabawek, Kcik przyrodniczy itd.
Wyjania dzieciom, e przedmioty naley uporzdkowa zgodnie z dziecicymi zainteresowaniami. Wsplnie z dziemi ustalia, gdzie bd znajdowa si kciki i przypia tam napisy. Mona byo rozpocz segregowanie
przedmiotw. Dzieci zanosiy je zgodnie z przeznaczeniem. Na tym nie
koniec. Trzeba byo uporzdkowa przedmioty w kcikach. Nauczycielka
podzielia dzieci na zespoy i przydzielia zadania. Dzieci posegregoway
przedmioty i uoyy je. Nauczycielka podchodzia do kadej grupy, rozmawiaa, wyjaniaa. Zajcia skoczyy si ogldaniem uporzdkowanej
sali. Takich zaj moe by wicej. Kady pretekst jest dobry, aby szeciolatki uporzdkoway sal maluchw i redniakw.
Wikszo opisanych w tym rozdziale wicze mona zorganizowa
w nastpujcy sposb. Na pocztku dzieci siedz w gbokim pkolu
i obserwuj to, co nauczycielka pokazuje i wyjania. Po tym wicz w parach korzystajc z przedmiotw znajdujcych si w Zestawie pomocy,
a take rozwizuj zadania z guzikami i klockami. Ze wzgldw organizacyjnych dzieci powinny ukada przedmioty na dywanikach lub na
kartkach z bloku rysunkowego (pooonych na dywanikach).
Jeeli zachodzi potrzeba zorganizowania wikszej liczby zaj, mona
skorzysta ze scenariuszy opracowanych dla przedszkoli i klas zerowych10.

9
Opisuj je: E. Puchalska, Z. Semadeni (1984), H. Moroz 1991, J. Matthews (1992),
M. Pisarski (1992) i inni.
10
Czasopismo Wychowanie w Przedszkolu nr 3, 4 i 5 (1992), wkadka Edukacja matematyczna szeciolatkom.

9. Ukadanie i rozwizywanie
zada arytmetycznych
9.1. O czym trzeba wiedzie, eby uczy dzieci
ukadania i rozwizywania zada?
Zadania tekstowe, nazywane take zadaniami z treci, s obecne
w edukacji matematycznej poczwszy od klasy pierwszej. I od samego
pocztku sprawiaj kopoty: uczniom, rodzicom i nauczycielom. Jednak
rozwizywanie tych zada jest tak wane, e nauczanie matematyki bez
nich jest niemoliwe. Zastanwmy si wic, skd tyle trudnoci. Zaczn
od wyjanienia, co kryje si pod nazw zadanie tekstowe".
S to gotowe zadania zawarte w dziecicym podrczniku i zeszycie
wicze. Mog to by take zadania ukadane przez nauczyciela i uczniw
na lekcjach matematyki. Nazywa si je wwczas zadaniami z treci1.
Kade takie zadanie skada si z historyjki, ktra nawizuje do dziecicych yciowych dowiadcze. Koczy si ona pytaniem. Odpowied na
nie jest moliwa po przeanalizowaniu informacji zawartych w historyjce.
S to wielkoci dane i niewiadome. Okrelony jest take zwizek pomidzy nimi. Cao jest utrzymana w specyficznym stylu: z jednej strony
przypomina jzyk potoczny, z drugiej za ma cechy szkolnej maniery.
Dzieciom czsto wydaje si, e rozumiej zadanie, bo historyjka dotyczy na przykad autobusu i wsiadajcych do niego ludzi, ciastek kupowanych na imieniny, dzieci bawicych si na podwrku itd. Gdy dotkniemy
pytania kocowego, zaczynaj si kopoty. Niektre dzieci milkn, bo uwaaj, e jest ono niepotrzebne, a ju zupenie nie wiedz, jak na nie odpowiedzie2. Kolejny problem dotyczy pamici i czy si z faktem, e dzieci
musz rozwizywa zadania z treci wczeniej ni naucz si czyta.
1
2

Wicej informacji na temat zada podaje E. Puchalska, Z. Semadeni(1981).

O innych jeszcz kopotach, jakie wi si z rozwizywaniem zada przez dzieci, pisz
w ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami... (1997, s. 103 - 118).

102 ______________________________________________________
Jakie si z tym wi problemy, poka na przykadzie zadania bdcego
bardzo starym dowcipem:
Z zajezdni wyjecha pusty autobus.
Na pierwszym przystanku wsiado 5 pasaerw,
Na drugim przystanku wysiado 2, a wsiado 6 pasaerw.
Na nastpnym przystanku dosiado jeszcze 7 pasaerw, ale
wysiad 1.
Na nastpnym wsiado 4, a wysiado 6 pasaerw.
Ile byo przystankw?
Kiedy to zadanie przedstawiaam dorosym, wszyscy liczyli pasaerw.
Nie spodziewali si, e pytanie kocowe dotyczy bdzie przystankw.
Byo duo miechu, ale nikt nie potrafi wiernie odtworzy treci zadania, policzy przystanki i sensownie odpowiedzie na postawione pytanie.
W podobnej sytuacji jest dziecko, nim nauczy si czyta ze zrozumieniem.
Oczekuje si od niego, e zapamita tre zadania i syszc pytanie kocowe bdzie umiao odtworzy historyjk. Musi to zrobi tak dokadnie,
aby wyuska niezbdne informacje. Czsto pocztek historyjki nie zapowiada tego, czego dotyczy pytanie umieszczone na jej kocu. Poka to
na innym przykadzie:
Tata i Tomek pojechali na grzyby.
Tata znalaz 2 borowiki, Tomek 3 borowiki.
Ile borowikw znaleli?
Pierwsze linijki tego prociutkiego zadania nie zapowiadaj, e trzeba
bdzie policzy grzyby. Mona przecie przey dziesitki ciekawych
przygd w lesie. Dzieci maj osobiste dowiadczenia zwizane z pobytem
w lesie. Historyjka wyzwaa wspomnienia. Nic dziwnego, e zamiast skupi
si na zapamitaniu treci zadania, chc opowiada o swoich przeyciach.
Na dodatek zapamitanie historyjki i odtworzenie jej jest bardzo trudne.
Po usyszeniu pytania kocowego dziecko musi si cofn i powtrzy
historyjk w caoci. Przypomina to przewijanie filmu. eby dzieci potrafiy tego dokona, potrzebne s specjalne wiczenia.
Due atwiej jest dzieciom, kiedy opanuj czytanie ze zrozumieniem.
Po zapoznaniu si z zadaniem tekstowym i po zrozumieniu pytania kocowego mog ponownie przeczyta zadanie. Teraz wyuskanie informacji
potrzebnych do rozwizania zadania nie jest takie trudne. Kopot w tym,
e dopiero w poowie klasy II dzieci, i to nie wszystkie, potrafi korzysta
z drukowanego tekstu. Tymczasem rozwizywanie zada odbywa si na
lekcjach matematyki duo wczeniej. Najczciej przebiega to tak: nauczyciel (lub wybrane dziecko) przedstawia zadanie, a dzieci maja si skupi, zapamita i rozwiza je. Wynika z tego jasno, e sukcesy bd odnosi dzieci o wietnej pamici. To jeszcze nie wszystko. Trzeba z historyjki
wybra istotne informacje. Dziecko musi wic umie dokona selekcji.
Sporo zada wymaga take, aby signo do swej wiedzy i uzupenio
zadanie. Oto przykad:

____________________________________________________________ 103

Na parkingu stoj 2 motocykle,

2 samochody osobowe czerwone i jeden niebieski.
Ile k maj te pojazdy?
W zadaniu nie podano informacji, ile k ma kady z wymienionych
pojazdw. eby rozwiza to zadanie, dziecko musi wiedzie, ile k ma
samochd osobowy i motocykl. Natomiast informacja o kolorze samochodw jest bez znaczenia.
Pozostaje do omwienia jeszcze jedna kwestia. W trakcie rozwizywania zadania przechodzi si z sytuacji yciowej do matematyki i z powrotem. Zawarte w historyjce informacje s przedstawione jzykiem potocznym, a rozwizania maj posta matematyczn.
Oto przykad:
Mama kupia 5 jabek i 4 gruszki.
Ile owocw kupia mama?
W zadaniu mwi si o jabkach i gruszkach, lecz rozwizanie ma posta:
5+4=9
Patrzc na to dziaanie nie widzi si ani jabek, ani gruszek. S zapisane
wielkoci 4 i 5 oraz znak dodawania. Znak rwnoci oznacza, e liczba 9
to tyle samo co 5 + 4. Po obliczeniu sumy dziecko musi wrci do opisanej
w zadaniu sytuacji yciowej. Jeeli odpowie krtko: Dziewi, nauczyciele
daj, aby powiedziao penym zdaniem: Mama kupia dziewi owocw.
Z tego, co przedstawiam, wynika, e dzieci musz tutaj funkcjonowa
nastpujco:
- skupi si,
- uwanie wysucha zadania,
- zapamita je,
- odtworzy na zasadzie przewijania filmu,
- wyuska wane informacje,
- napisa rozwizanie w jzyku matematycznym,
- obliczy,
- wrci do historyjki,
- odpowiedzie na pytanie.
eby tak funkcjonowa, dziecko musi orientowa si w konwencji
zadania tekstowego, w jego strukturze. Tymczasem doroli, widzc
zadanie tekstowe dla klasy I i II, uwaaj, e wszystko jest tu atwe, bo
rozwizanie wymaga rachowania w zakresie 10 lub 20. Dlatego nie ucz
dzieci, jak naley si zachowywa w sytuacji trzeba rozwiza zadanie".
Potem, kiedy zadania wymagaj skomplikowanych oblicze, jest na to za
pno.
Dzieci bd mie mniej kopotw, jeeli agodnie i cierpliwie ich nauczymy, co trzeba zrobi, aby rozwiza zadanie. Zacz naley od szeciolatkw, ale wszystko odbywa si musi stopniowo i w przyjazny dla dziecka
sposb.

104 ______________________________________________________

9.2. Organizowanie sytuacji yciowych,

ktrych pomylne zakoczenie wymaga liczenia
Podobne problemy opisywaam w rozdziale o liczeniu. Sytuacje yciowe byy tam traktowane jako okazja do wiczenia umiejtnoci liczenia.
Teraz najwaniejsze bdzie pomylne zakoczenie sytuacji, a to zaley od
zastosowania umiejtnoci rachunkowych.
Daj kademu po tyle samo. Takich sytuacji jest mnstwo. eby nada im warto edukacyjn trzeba, aby dorosy sformuowa problem np.
tak: W tej torbie s cukierki. Trzeba je sprawiedliwie rozdzieli pomidzy
dzieci. Czy masz pomys, jak to zrobi?
Dzieci zwykle proponuj, aby rozda cukierki albo policzy cukierki i policzy dzieci, a potem rozda. Naley wysucha i rozway dziecice propozycje i wybra t najlepsz, a potem j zrealizowa. Na koniec pochwali.
We tyle, eby starczyo dla kadego. W takiej sytuacji bywaj
dzieci wielokrotnie. eby rozwijay wwczas swoje matematyczne umiejtnoci, warto nada im tak np. form:
Przyjechali gocie. Nas jest czworo, a ich troje. Pomyl, jak
nakry st?
Ile potrzebujesz talerzy, widelcw, yeczek, noy?
Nie jest to dla szeciolatka atwe. Musi obliczy liczb osb przy stole,
a nastpnie dla kadego przygotowa nakrycie. Wymaga to take ogarnicia caej sytuacji i rozwizania problemu yciowego.
Pomyl i uporzdkuj. W kadej rodzinie i kadym przedszkolu dzieci
pomagaj przy sprztaniu. Sprowadza si to jednak do wykonywania
polece i dlatego s to dla dzieci czynnoci nudne. Sprztanie moe by
niezwykle interesujce, jeeli dorosy poczy je z wiczeniem dziecicego
umysu. Oto przykad:
Dziecko pomaga dorosemu sprzta w kuchni. Wyjli z szafek naczynia i ie umyli. Dorosy zastanawia si gono: Waciwie nie wiem, ile
mamy naczy. Warto policzy i spisa. Ty licz, a ja spisz. Potem schowamy naczynia do szafek.
Sytuacja ta jest okazj do segregowania (klasyfikowania) i do liczenia.
Najwaniejsza jest jednak domowa inwentaryzacja". Take w innych sytuacjach dziecko powinno przy sprztaniu: zastanawia si, segregowa,
planowa, liczy itd.

9.3. Ukadanie zada do obrazkw

Potrzebne bd obrazki z Zestawu pomocy. Przydadz si take kamyki, kasztany, guziki, due ziarna fasoli. Mona je zastpi kkami, trjktami, kwadratami i prostoktami znajdujcymi si w Zestawie pomocy.

___________________________________________________________ 105

Kotka i jej kocita. Dorosy kadzie przed dzieckiem obrazek, obok na

stole le kasztany (lub inne przedmioty do liczenia). Przedstawia dziecku
na przykad takie zadanie:
Kotka Panterka ma troje kocit. Chciaabym dla nich uszy butki.
Ile butkw trzeba uszy, eby starczyo dla kotki i jej kocit?
Tre zadania jest przedstawiona na obrazku. Problem w tym, e dziecko
nie moe policzy kocich ap. Ponadto zadanie jest zoone i niektre
dzieci prbuj je zbytnio uproci. Licz koty i stwierdzaj: Cztery. Wystarczy jednak, e dorosy powie: Na obrazku s cztery koty, ale pytanie
dotyczyo kocich ap. Przecie wiesz, ile kot ma ap. Moesz liczy na kasztanach. To wystarczy, aby dziecko potrafio skorzysta z tego, co wie,
i uoyo rozwizanie zadania w taki np. sposb (ukad kasztanw jest tu
podobny do ukadu kocich ap):

Na koniec liczy wszystkie kasztany razem i mwi: Szesnacie. Dorosy

pyta:. Szesnacie? Czego? Miae ustali; ile butkw trzeba uszy, eby
starczyo dla kotki i jej kocit.
Takie przypomnienie pytania kocowego pomaga dzieciom wrci do historyjki i udzieli dobrej odpowiedzi. Niektre dzieci ukadaj tak: 3 razy po
4 kasztany i 1 raz po 4 kasztany:

One d do duej precyzji. Licz kasztany i stwierdzaj: Trzeba uszy

cztery wiksze butki i dwanacie maych.
Ptaszki na drzewie. Dorosy kadzie przed dzieckiem obrazek i formuuje takie zadanie:
Byo 12 ptaszkw, 3 odleciay (zasania doni odlatujce).
Ile zostao?
Zadanie jest atwe. Wystarczy policzy ptaszki nie zasonite. Wany jest
gest, gdy oddaje sens odejmowania. Do tego obrazka mona uoy kilka
innych zada. Na przykad:
Byo 12 ptaszkw. Zostao 9 (gest zasaniajcy odlatujce).
Ile odleciao?
Teraz dziecko musi sobie pomc kamykami: ukada 12, odsuwa 9 i ju
wie, ile ptaszkw zasoni dorosy.
Samochody na parkingu. Do obrazka z samochodami take mona
uoy kilka zada. Oto przykad:

106 ______________________________________________________
Na parkingu stoj dwa samochody osobowe i jeden ciarowy.
Ile k maj te samochody?
Samochody ciarowe maj rn liczb k, ale z tego, co przedstawia
obrazek, wiadomo, e jest to ciarowy samochd z 6 koami. Dlatego
dziecko uoyo kasztany tak:

Nastpnie liczy kasztany i potrafi odpowiedzie na pytanie. Mona ukada zadania do tego obrazka pytajc o detale, ktre dziecko zna.
W Zestawie pomocy znajduje si take seria obrazkw przeznaczonych
do gier. Mona je z powodzeniem wykorzysta do ukadania i rozwizywania zada. S tam na przykad: 2 samochody ciarowe, 2 wycigowe,
stacja benzynowa i serwis obsugi. Razem z poprzednim obrazkiem
samochodw jest ju 7. Zwikszaj si moliwoci. Oto przykad. Dorosy
kadzie przed dzieckiem wszystkie samochody i stacj benzynow.
Ukada takie zadanie:
W kolejce do tankowania czekao 7 samochodw.
3 zatankoway i odjechay (odsuwa je).
Ile samochodw jeszcze czeka?
Bardzo ksztacce jest ukadanie zada przez dziecko. Po opisanych
dowiadczeniach dziecko potrafi ju uoy zadanie dla dorosego. Wystarczy tylko je zachci. Dorosy kadzie przed dzieckiem obrazki (mog by
z samochodami, ze zwierztami) i mwi: Ju wiesz, jak si ukada zadania
do obrazkw. U dla mnie zadanie. Najczciej dzieci ukadaj zadania
bardzo podobne do tych, ktre syszay od dorosego. Tak jest dobrze. One
dopiero ucz si i prbuj zrozumie konwencj szkolnych zada.
Mikojowe prezenty. W Zestawie pomocy znajduje si obrazek, na ktrym przedstawiono dwa worki. Do ukadania zada potrzebne bd mae:
kka, trjkty, kwadraty i prostokty. Bd peni rol prezentw. Worki
s dwa i mona do nich wkada (ukada na nich) rn liczb prezentw.
Stwarza to moliwo opracowania serii zada. Zaczyna dorosy. Wkada"
do workw prezenty-keczka tak jak na rysunku i formuuje zadanie:

Mikoaj przynis prezenty. Pi dla mnie i siedem dla ciebie.

Ile razem otrzymalimy prezentw?

____________________________________________________________ 107

Zadanie jest atwe. Wystarczy policzy prezenty i odpowiedzie na pytanie. Dorosy proponuje wic: U dla mnie zadanie. Jedno z moich dzieci
przedstawio takie zadanie:

Potem powiedziao: Mikoaj w prezencie przynis nam: czekolady (pokazao prostokty), jabka (pokazao kka) i ciasteczka (pokazao trjkty).
Ciekawe, czy przynis nam wszystkiego po tyle samo? Rozwizaam to
zadanie w taki sposb (strzaki pokazuj gesty):

Ruchem rki podkreliam pary i powiedziaam: Mikoaj przynis nam po

tyle samo prezentw.
Mona ukada take zadania na odejmowanie. Trzeba woy do
worka prezenty, okreli ich liczb, wyj kilka (lub zasoni) i spyta: Ile
pozostao? albo Ile zabraam?
Narysowanie workw jest atwe. Dorosy moe na wikszej kartce papieru narysowa ich kilka. Na przykad tyle workw, ile domownikw.
Teraz moliwoci jest wicej. Mona rozdziela prezenty, wkada do workw i pyta o czn ich liczb, przekada z jednego worka do drugiego
itp. Kada taka sytuacja - to inne zadanie.
Imieninowe przyjcie. W Zestawie pomocy jest obrazek, a na nim duy
pusty talerz. Wystarczy wybra znajdujce si w Zestawie: kka, trjkty,
prostokty, eby mona byo ukada zadania na dodawanie i odejmowanie. Zalecam tu przemienno: dorosy ukada zadanie - dziecko rozwizuje, dziecko ukada zadanie - dorosy rozwizuje. Oto przykady:

108 ______________________________________________________
Mama przygotowaa 12 pczkw (dorosy ukada na talerzu 12
keczek).
Gocie zjedli 6 pczkw (dorosy zdejmuje je lub zasania doni).
Ile pozostao?
Zadanie bdzie trudniejsze, jeeli pytanie kocowe bdzie dotyczyo liczby
zasonitych pczkw. Dorosy kadzie na talerzu (obrazku) 5 prostoktw, 4 kka, 4 trjkty i mwi:
Na przyjcie imieninowe mama kupia 4 pczki, 4 roki i 5 wafli.
Ile ciastek kupia mama?
Szeciolatkom nie trudno zorientowa si w tym wszystkim i z wielk
chci ukadaj podobne zadania dla dorosego.

9.4. Ukadanie zada i rozwizywanie ich

z wykorzystaniem kasztanw, patyczkw itd.
W poprzednim rozdziale przedstawiam zadania, ktre dziecko rozwizywao przez symulacj: kasztanami lub krkami zastpowao kocie
apy, koa samochodw itd. Ponadto w rozdziale o liczeniu omwiam korzyci pynce z rachowania na palcach. Jeeli dziecko potrafi zastpi ludzi,
zwierzta, przedmioty swymi palcami, atwiej mu oderwa si od konkretw i przej do liczenia w pamici. Przechodzenie na poziom abstrakcji
trwa oczywicie dugo i liczenie tylko na palcach nie wystarcza. Lepiej,
jeeli dziecko moe zastpowa obiekty take w inny sposb: liczc na kasztanach, guzikach, patyczkach itd.
Chc tu wyjani, e palce i patyczki, tak wygodne w uyciu, maj
pewne ograniczenia. Uoone w szereg niejako wymuszaj liczenie po kolei,
doliczanie i odliczanie. Jeeli do rachowania uyje si kasztanw, ziaren fasoli, guzikw, to s one zwykle grupowane po kilka i dziecko moe je obj
wzrokiem. Pozwala to okreli globalnie liczebno, bez przeliczania. Pokazuj to na rysunku.

Jest to jeszcze jeden argument przemawiajcy za tym, eby dzieci posugiway si rnymi przedmiotami zastpujcymi obiekty, o ktrych mowa
jest w zadaniach. Manipulujc rnymi zastpczymi przedmiotami, mog
lepiej zrozumie sens dodawania, odejmowania, rozdzielania po jednym,
po kilka itd.

____________________________________________________________ 109

Do ukadania tej serii zada potrzebny bdzie bkitny mi, trjkty,

kwadraty, prostokty z Zestawu pomocy. Przydadz si take kamyki,
ziarna fasoli, kasztany, patyczki itd.
Zadanie o ciastkach. Dorosy zwraca si do dziecka: Chc uoy zadanie o ciastkach. Nie ma ich tutaj. Czym mog je zastpi? Dzieci zwykle
wskazuj trjkty, prostokty, keczka. Naley je wybra spord innych
i uoy zadanie podobne do tego z pustym talerzem na obrazku. Dziecko
bdzie tu jednak w innej sytuacji. Musi sprbowa zapamita historyjk,
aby po usyszeniu pytania kocowego odtworzy j (przewinicie filmu).
Oto przykad zadania:
Na przyjcie mama kupia 5 pczkw, 4 sodkie roki i 6 kawakw szarlotki.
Ile ciastek kupia mama?
Zadanie to ma dug historyjk i dziecku trudno j zapamita. Dorosy
proponuje: Powtrz ci to zadanie jeszcze raz. Suchaj uwanie i ukadaj
(pokazuje gestem: kka, trjkty, prostokty) to, co wane i potrzebne do
rozwizania zadania. Pamitaj, masz odpowiedzie na pytanie, ile ciastek
kupia mama. Dorosy powtarza zadanie tak, aby dziecko zdyo uoy
rozwizanie z zastpczych przedmiotw. Jedno z dzieci zrobio to tak:

Potem policzyo wszystko razem i odpowiedziao: Mama kupia pitnacie ciastek. Chc tu wyjani, e przy rozwizywaniu zada poprzez symulacj, nie trzeba zapisywa dziaania. Wystarczy, eby dziecko uoyo,
policzyo zastpcze przedmioty, podao wynik i odpowiedziao na pytanie.
Pierwsze zadanie dla bkitnego misia. Dorosy pokazuje dziecku, jak
uczy misia rozwizywa zadania. Proponuje: Uo zadanie dla misia, a ty
pomoesz mu je rozwiza. (Przysuwa misia i liczmany w stron dziecka).
Mi lubi mid, bdzie zadanie o miodzie:
W misiowej spiarni jest 9 soikw penych miodu.
Mi wyjad mid tylko z 6.
Ile soikw penych miodu zostao?
I to zadanie ma dug historyjk. Dorosy proponuje: Powtrz zadanie.
Musisz sucha i uoy to, co jest wane dla rozwizania. Przypominam:
trzeba ustali, ile penych soikw zostao. Jedno z dzieci, suchajc zadania, uoyo 9 kwadratw w szeregu. Odliczyo 6, odsuno je i policzyo
reszt. Odpowiedziao: W spiarni zostay trzy soiki miodu. Odpowied
ta jest dobra. Nie trzeba wymaga, aby dzieci uyway tych samych sw,
ktre wystpuj w pytaniu.

110 _______________________________________________________
Drugie zadanie dla misia. Zadanie ma dug historyjk. Chodzi o to, aby
wdroy dziecko do skupienia uwagi i do wybierania informacji wanych.
Dorosy zwraca si do dziecka: Jeszcze jedno zadanie. Pom misiowi je
rozwiza:
Mi oblizuje mid z apy.
Przyleciao 10 pszcz. Odpdzi 4.
Ile jeszcze pszcz lata koo misiowego nosa?
Dorosy powtarza zadanie. Dziecko ukada rozwizanie i moe to zrobi
tak: uoy 10 kek (lub czego innego), odliczy 4 kka i zabra je, policzy pozostae i odpowiedzie na pytanie.
Trzecie zadanie dla misia. Dwa poprzednie zadania byy na odejmowanie. Teraz bdzie na dodawanie:
W ZOO urodziy si niedwiadki: 3 brunatne, 2 biae i 4 czarne.
Ile niedwiadkw przyszo na wiat w ZOO?
Dziecko pomagajc" misiowi uoyo kka zgodnie z treci zadania,
a potem policzyo je razem i odpowiedziao na pytanie. Wrd szeciolatkw s takie dzieci, ktre nie potrzebuj ju symulowa rozwizania przez
ukadanie np. krkw. Chc policzy w pamici i mwi: Trzy i dwa - to
pi i jeszcze cztery (doliczaj na palcach cztery) jest dziewi. Taki kombinowany sposb rachowania jest zapowiedzi, e dziecko przejdzie rycho
na poziom liczenia w pamici.
Mi ukada pierwsze zadanie. Dorosy mwi: Nauczye misia rozwizywa zadania. Ciekawe, czy da sobie rad z ich ukadaniem. Pom misiowi
uoy zadanie, a ja je rozwi. Jedno z dzieci w imieniu misia przedstawio takie zadanie:
Mama dostaa od syna kwiatki: 3 re, 2 tulipany i 5 godzikw.
Ile kwiatkw dostaa mama?
Po wysuchaniu powiedziaam: Pytasz, ile kwiatkw dostaa mama? Misiu,
powtrz zadanie. W miar, jak dziecko mwio zadanie, uoyam:

Ogarnam wszystko gestem (pokazuje go szara linia) i powiedziaam:

Trzy doda dwa jest pi. I jeszcze pi. Razem dziesi. Mama dostaa w bukiecie dziesi kwiatkw.

Sytuacje, gdy mi bierze udzia w ukadaniu i rozwizywaniu zada

s wielce ksztacce. Mi moe si przecie pomyli. Mi nie musi od razu
dobrze liczy. Dlatego dziecko czuje si pewniej, nie boi si pomyek. Ze
miechem poucza misia i tumaczy mu, jak si liczy. Jest to .wane przy
wprowadzaniu dziecka w trudn sztuk ukadania i rozwizywania zada
z treci.

__________________________________________________________ 111

Kiedy dziecko nabierze ju wprawy, mona ukada i rozwizywa

zadania naprzemiennie: dorosy mwi zadanie - dziecko rozwizuje, dziecko ukada zadanie - dorosy rozwizuje. W zasigu rki powinny zawsze
znajdowa si liczmany; dziecko siga po nie, jeeli nie moe jeszcze
policzy w pamici.

9.5. Ukadanie i rozwizywanie zada

z liczydelkami
Tradycyjne liczydeka skadaj si z 10 rzdw, na ktrych jest po 10
nawleczonych koralikw. Nic im nie ujmujc, warto wiedzie, e nie uatwiaj one dzieciom rachowania z przekroczeniem progu dziesitkowego.
Dlatego oprcz tradycyjnego liczydeka warto razem z dziemi wykona
takie:

Na sznurek trzeba nawlec 2 razy po 10 koralikw (guziki) w dwch rnych kolorach. Walory takiego liczydeka pokazuje zadanie:
7 + 5 = 12

Dziecko odlicza 7 koralikw i jeszcze 5. Widzi wyranie 10 czerwonych i 2

zielone (pokazuj to klamerki). Razem 12.
Taki sposb akcentowania dziesitki jest moliwy take na liczydekach, ktre znajduj si w Zestawie pomocy. S tam trzy kartoniki (niebieski, ty, czerwony), z ktrych dziecko wypchno keczka. Mona te
kartoniki zestawia tak jak na rysunku. Dwa zestawione liczydeka potrzebne s dziecku do wicze w liczeniu w ramach dwudziestu. Zestawione trzy - bd pomocne w liczeniu do trzydziestu.

10 + 10 = 20

10 + 10 + 10 = 30

112 _______________________________________________________
Dziurki po wypchnitych keczkach - to gniazdka. Mona w nie
wkada np. ziarna fasoli, a potem dokada kilka lub zabiera. Takie
dodawanie i odejmowanie dziecko realizuje na tle dziesitki. Jakie korzyci z tego wynikaj, poka na przykadach.
Zadanie o ksikach. Dorosy zestawi dwa liczydeka. Obok le ziarenka fasoli. Uoy takie zadanie:
Krzy ustawia ksiki na pce. Jest ich tam ju 8.
Dooy jeszcze 4.
Ile ksiek jest na pce?
Dorosy proponuje: Fasolki mog zastpowa ksiki. Powtrz ci zadanie, a ty wkadaj fasolki do liczydeka tak, aby umia odpowiedzie na
pytanie, ile ksiek jest na pce. Dziecko, suchajc zadania, uoyo fasolki tak:

Wida wyranie, e razem jest 10 i 2, a wic 12.

Zadanie o babkach z piasku. Na stole s ziarna fasoli i dwa zestawione liczydeka. Dorosy uoy zadanie:
Na play Wojtu zrobi 15 babek z piasku.
Przysza fala i zmya 5. Ile babek zostao?
Dziecko, rozwizujc zadanie, woyo do liczydeka 15 fasolek, a potem
zabrao 5.

Reszt policzyo i odpowiedziao na pytanie. Liczydeko podkrela liczb

przedmiotw: byo 15, dziecko zabrao 5. Puste miejsca pozostay i wida,
e jest tam tylko 10 fasolek.
Mi i liczydeka. Na stole jest bkitny mi, ziarna fasoli i liczydeka.
Dorcsy proponuje: Nauczmy misia liczy na liczydekach. Edukacja misia
moe przebiega tak:
- dorosy przedstawia zadanie z treci,
- dziecko sucha i w imieniu misia je rozwizuje: do liczydeek wkada
fasolki, dokada kilka lub wyjmuje.
- oblicza sum lub rnic,
- odpowiada na pytanie, oczywicie w imieniu misia.
Teraz zmiana rl. Dziecko w imieniu misia ukada zadanie, a dorosy
je rozwizuje na liczydekach.
Liczydeka z Zestawu pomocy s wygodne w uyciu i maj sporo rnych walorw. Dobrze jest jednak, aby dziecko posugiwao si take

____________________________________________________________ 113

innymi liczydekami. Bdzie bardziej przekonane o korzyciach i wygodzie uwzgldniania dziesitek w dodawaniu i odejmowaniu. Przyda si to
w szkole.

9.6. Ukadanie i rozwizywanie zada

w przedszkolu i w szkole;
planowanie i organizacja zaj
Na rozwizywanie i ukadanie zada tekstowych trzeba powici okoo

czterech tygodni, najlepiej w lutym i w pierwszych tygodniach

marca.

Do ukadania i rozwizywania zada doskonale nadaj si tablice graficzne na przykad: Sceny z ycia zwierzt domowych", W parku".
Dzieci siedz przed swoimi dywanikami, twarz do tablicy, na ktrej
nauczycielka zawiesia obrazek. Wsplnie ukadaj zadania z treci i rozwizuj, stosujc symulacj (ukadaj rozwizanie np. z keczek znajdujcych si w Zestawie pomocy)3.
Dobre rezultaty osiga si, gdy dzieci ukadaj i rozwizuj zadania
w parach. Siedz przy wsplnym dywaniku, na ktrym le dwie biae
kartki. Na jednej s liczmany, na drugiej ukadaj rozwizanie zadania.
Nauczycielka podchodzi do kadej z par, rozmawia, interesuje si zadaniem i jego rozwizaniem.
Oprcz zada ukadanych i rozwizywanych przez dzieci, naley przy
kadej okazji skania dzieci do stosowania opanowanych ju umiejtnoci
matematycznych (szczegowe informacje w rozdziale 9.2.).
Podobnie, jak przy ksztatowaniu dziecicego liczenia, dobrze jest wczy rodzicw i przeduy trening w ukadaniu i rozwizywaniu zada.
eby wiedzieli, o co chodzi, naley im pokaza zajcia z dziemi, a na zebraniu wyjani kwestie metodyczne.

3
Scenariusze do zaj w przedszkolach i klasie zerowej znajduj si we Wkadce matematycznej czasopisma Wychowanie w Przedszkolu nr 8 i 9 (1993).

10. Waga
10.1. Dlaczego warto wyjania dzieciom
sens waenia?
Waenie, podobnie jak pomiar dugoci, jest potrzebn umiejtnoci
yciow. W programie nauczania matematyki waenie mieci si w treciach umiejtnoci praktyczne" i jest realizowane poczwszy od klasy
pierwszej. Dzieci poznaj tu jednostki pomiaru ciaru (masy) 1, a rozwizujc zadania tekstowe maj wykaza si umiejtnoci ich stosowania. Ze wzgldw organizacyjnych zwykle rezygnuje si w szkole z ksztatowania praktycznej umiejtnoci waenia: uczniw w klasie jest duo
i trudno, aby kady dysponowa wag. Z tego powodu na lekcjach matematyki na og tylko mwi si o waeniu. Nauczycielka wyjania sens
takiego pomiaru, a na obrazkach pokazuje rne typy wag.
Kopot w tym, e i w codziennych sytuacjach dzieci maj mao okazji
do waenia. W sklepie widz wag uchyln, ale wahanie si wskazwki
z trudem kojarz z efektem waenia. Na dodatek coraz czciej instalowane s wagi elektroniczne. Waenie wyglda tak: sycha pikanie",
a na ekraniku pojawia si informacja dotyczca ciaru i nalenoci wyraonej w zotwkach i groszach. Uwaga sprzedajcych i kupujcych koncentruje si na kwocie do zapacenia. Dzieci cz wic ciar z kwot,
ktr trzeba zapaci. Jedynie na targu dziecko moe jeszcze zobaczy
wagi tradycyjne, ktre pokazuj procedur waenia, a nie tylko wynik.
Traktowanie waenia tylko jako umiejtnoci praktycznej jest duym
uproszczeniem. Popatrzmy na to od strony rozwoju dziecicego umysu.
Dziecko chce zway pik klockami. Ma do dyspozycji tak wag jak na
rysunku. Na jednej szalce pooyo pik, na drugiej kadzie kolejno klocki.
1
Dla dziecka bardziej zrozumiay jest termin ciar" ni masa", dlatego dalej stosujemy to sowo w znaczeniu potocznym (przyp. red.).

Musi ich pooy tyle, aby ramiona wagi pokazyway, e tu i tu jest

tyle samo. Oznacza to zrwnowaenie masy: lewa strona rwnoway praw. Dziecko jest o tym przekonane, chocia przedmioty na szalkach maj
rn posta.
Podobny problem wystpuje w zapisie dziaa arytmetycznych, np.
5+3=8
Znak rwnoci pokazuje, e lewa i prawa strona to tyle samo", a jednak
wida wyran rnic w zapisie. Po lewej stronie suma przedstawiona
jest w postaci dwch liczb, a po prawej stronie znajduje si tylko jedna
liczba. Jeeli dzieci nie rozumiej, na czym polega rwno, traktuj dziaania jako polecenie: Masz pi dodaj trzy. Policz i zapisz wynik. Albo np.:
Od omiu masz odj trzy. Policz i zapisz wynik. Dopki dziaania s zapisywane w takiej np. formie:
5+3= ,
6-2= ,
3+2= ,
specjalnych kopotw nie ma. Rozwizanie dziaa komplikuje si znacznie, jeeli s zapisane tak:

Dziecko musi wykaza si tu rozumieniem dziaania w postaci rwnoci:

to, co jest po lewej stronie, musi by rwne stronie prawej. Patrzc jed nak na zapis dziaania, dziecko tej rwnoci nie widzi. Zapis symboliczny
po lewej i po prawej stronie znaku rwnoci jest przecie inny. Na
dodatek trudno sobie pomc tutaj liczeniem na palcach, patyczkach,
guziczkach itd. Jeszcze trudniej jest dzieciom zrozumienie, na czym
polega rozwizywanie rwna, w ktrych pojawia si niewiadoma x.
Dotyczy to zwaszcza tych dzieci, ktre miay kopoty w obliczaniu
dziaa z okienkiem. W zapisie:
5 + x = 8,
x + 4 = 7,
10-x = 6,
x-6 = 2
musz zobaczy" rwno i myle: to, co po prawej, musi si zgadza
z tym, co po lewej.
Dzieci, ktre rozumiej sens waenia, lepiej si w tym orientuj. Wac, wielokrotnie wiczyy rozumowanie:
-to, co po prawej, musi si rwnoway z tym, co po lewej, chocia
przedmioty wkadane do szalek s rne,

116 ______________________________________________________
- bdzie tyle samo, jeeli do obu szalek dooy si na przykad po
jednym klocku,
- zachowa si rwnowag, gdy z obu szalek zabierze si na przykad
po dwa jednakowe klocki.
Majc to wszystko na uwadze, warto ksztatowa umiejtno waenia u szeciolatkw. atwo przecie skonstruowa prost wag i mona
way klockami to, co si chce.

10.2. Jak wsplnie z dzieckiem

skonstruowa wag?
Potrzebny bdzie patyk o dugoci okoo 40 cm (moe to by te grubsza listewka, prt metalowy itp) i dwie przezroczyste torby plastikowe,
powszechnie dostpne w sklepach (sprzedawczynie daj je jako dodatek
do zakupw). Ponadto, do umocowania torebek potrzebny bdzie kawaek lepca" (plastra, tamy przezroczystej itp.) oraz sznurek do trzymania
wagi.
Dorosy wszystkie te skarby" kadzie na stole i mwi: Skonstruujemy
wag. Przytrzymaj patyk. To bd ramiona wagi... Na kocach ramion
umocujemy szalki. Nasza waga ma szalki zrobione z przezroczystych torebek. Bdzie lepiej wida, co do nich wkadamy, i nic nam z nich nie
wypadnie. Szalki przymocujemy lepcem, eby si dobrze trzymay (przyklejaj). Teraz trzeba znale miejsce do przywizania sznurka. Musi to
by dokadnie w rodku patyka (przywizuj sznurek na prb" i przesuwaj go tak, aby ramiona wagi byy w rwnowadze). Teraz sznurek
mocujemy lepcem i waga jest gotowa.

W trakcie budowania wagi dziecko zrozumie konstrukcj tego urzdzenia i niczego nie trzeba ju wyjania. Radz take, aby nie komplikowa wagi. Im prostsza, tym lepsza. Uwaga dziecka nie bdzie wdrowaa od jednego nieistotnego szczegu do drugiego. Skupi si na waeniu.

____________________________________________________________ 117

10.3. Ile way mi? Ile way lalka?

Do tej serii wicze potrzebne bd: zwyke drewniane klocki. Wczeniej zbudowana waga i zabawki dziecka: lalka, mi, samochd, pika itd.
Bkitny mi jest zbyt lekki, aby go way klockami.
Ile way pluszowy mi? (Moe to by take lalka). Dorosy proponuje:
Zwaymy misia klockami. Ciekawe, ile way mi? Potrzymam wag za
sznurek... W misia do jednej z toreb... Popatrz na ramiona naszej wagi.
Pokazuj tu jest ciar". Wkadaj po jednym klocku do drugiej torby. Rb
to tak dugo, a ramiona wagi poka tu i tu jest tyle samo".

Dziecko - obserwujc ramiona wagi - widzi efekt rwnowaenia ciarw. Rozumie, e wana jest dokadno. Jeeli woy klockw za duo, s
cisze od misia i trzeba zabra jeden lub kilka. Gdy klockw jest za mao,
naley dokada po jednym, a zrwnowa misia.
Waenie jest dla dzieci niezwykle atrakcyjne. Chc way dosownie
wszystko. Dla niektrych dzieci jest to trudne manualnie. Waenie wiczy
take koordynacj oka i rki: trzeba zgrabnie ukada przedmioty w szalkach, obserwowa, dokada lub zabiera.
Bardzo ksztacce s rozmowy towarzyszce waeniu. Dotycz one
przecie rwnowaenia: co zrobi, aby taki efekt uzyska. Dowiadczenia
w samodzielnym waeniu s tak istotne, e trzeba zachca dziecko, aby
wayo wszystko, co chce i co jest moliwe. Moe to przebiega w taki
sposb:
- wybra przedmiot do zwaenia (i najlepiej, jeeli dziecko o tym decyduje),
- wag umocowa: trzyma za sznurek lub powiesi tak, eby dziecko
mogo wygodnie way (jeeli nasz wag trzyma si palcami za patyk,
a nie za sznurek, to przestaje way),
- zgromadzi klocki - odwaniki,
- dziecko way i rozmawia z dorosym o tej czynnoci,
- po zrwnowaeniu wagi wyjmuje klocki, ustawia je rzdem i liczy,
- koniec waenia trzeba poczy ze sownym okreleniem, np.: Mi
way siedem klockw. Dobrze, jeeli towarzyszy temu gest porwnujcy
klocki i misia.

118

_____________________________________________

10.4. O tym, kiedy jest co lejsze, a kiedy way

tyle samo
Potrzebne bd zwyke klocki drewniane i klocki z plastiku (s wiksze,
ale lejsze), nasza waga i zabawka, ktr dziecko bdzie wayo. Moe to
by mi, pika, lalka, pajac, samochd itp.
Dziecko zwayo samochd i ustalio, e way 8 drewnianych klockw.
Dorosy zastanawia si: Ciekaw jestem, czy ten samochd bdzie way
8 klockw plastikowych? Moe wicej, moe mniej? Sprawd.
Dziecko way samochd klockami plastikowymi i okazuje si, e trzeba
ich woy a 11, aby zrwnoway samochd. Jest to pocztek interesujcej rozmowy, ktr doroli znaj z zagadki: Co jest cisze: kilogram
elaza, czy kilogram pierza?"
Moje dzieci najpierw byy zdziwione, potem stwierdziy, e zasza pomyka
przy waeniu. Wayy wic ponownie samochd drewnianymi klockami
i uoyy je rzdem. Potem zwayy samochd klockami plastikowymi
i uoyy je obok drewnianych. Zauwayy, e kady z nich jest lejszy od
drewnianego. Wszystko stao si jasne. Jedno dziecko wyjanio: To dlatego, e te z drewna s cisze. Te s lejsze (pokazao plastikowe). Byo to
tak oczywiste, e adne dziecko nie protestowao.
Taka sytuacja stanowi wprowadzenie do rozmowy, czym doroli wa.
Sprzyjajce bd take okazje robienia zakupw w sklepie, waenie dziecka w gabinecie lekarskim itp. By moe w domu znajduje si prawdziwa
waga, na ktrej dziecko moe wiczy waenie.
Pokazujc odwaniki, dorosy wyjania, e ludzie si umwili, i tyle to jeden kilogram, tyle - to dwa kilogramy itd. Przy okazji pobytu w sklepie trzeba pokaza dziecku, jak pakowany jest towar: cukier i mka
w kilogramowych torbach, ry w torebkach pkilogramowych itd. Warto
zwrci uwag na to, jak zapisana jest waga towaru i gdzie szuka tych
wanych informacji. Po takim wprowadzeniu dzieciom zdecydowanie atwiej bdzie uczy si w szkole o waeniu. Lepiej bd rozumie sens zada
arytmetycznych. Mniej bdzie pniej kopotw z rozwizywaniem rwna.

10.5. Waga i waenie w przedszkolu i w szkole;

planowanie i organizacja zaj
W dwch ostatnich tygodniach marca mona zrealizowa opisany cykl
zaj. Zaczyna si od konstruowania wagi. Nauczycielka pokazuje, co
naley zrobi, a dzieci w parach buduj wag. Nastpnie trzeba zgromadzi odwaniki: dzieci ogldaj klocki i wa je. Odkadaj na bok te,
ktre wa tyle samo. To s odwaniki.

____________________________________________________________ 119

wiczenia w waeniu zabawek warto uzupeni powoaniem Komisji

Instytutu Miar i Wag. Zasid w niej zaproszeni doroli i z ca powag
zapisz wyniki dziecicych pomiarw. Dzieci pracuj parami. Jedno trzyma wag, a drugie way. Potem zmiana rl. Wyniki pomiaru przedstawiaj Komisji. Jest to okazja do sownego okrelenia dowiadcze. Pomoe
to dzieciom uwiadomi sobie sens takiego pomiaru.
Nad problemem Co jest cisze: kilogram elaza czy kilogram pierza?
dzieci zastanawiaj si siedzc w pkolu. Obserwujc kolejne pomiary,
formuuj uoglnienia i wnioski.

11. Mierzenie pynw

11.1. Co zrobi, aby dzieci wiedziay, e pynu
jest tyle samo, chocia po przelaniu wydaje si
go wicej albo mniej?
0 tym, jak wiele tutaj zaley od operacyjnego rozumowania 1, mona
si dowiedzie obserwujc dzieci i suchajc ich wyjanie w trakcie opisanych tu wicze.
Ile jest wody w butelce? Potrzebna jest butelka plastikowa, bez etykiety, z nakrtk (dua butelka po wodzie mineralnej lub po napojach). Napeni j trzeba wod do wysokoci 1/3. eby uatwi dziecku obserwacj,
naley wod zabarwi kropl tuszu, odrobin farby lub zwyczajnym mlekiem.
Dorosy stawia butelk przed dzieckiem
i mwi: Zakr j dokadnie i sprawd, czy
si woda nie wylewa... Gotowe? Przyjrzyj
si wodzie, ile jej jest? A teraz wolniutko
przewracaj butelk i obserwuj, co si dzieje
z wod. Na rysunku przedstawione jest to
wiczenie (strzaka pokazuje zmian w pooeniu butelki).
Dziecko obserwuje zmian w wygldzie wody. Dorosy pyta: Czy teraz
wody jest tyle samo co poprzednio? Nie naley si dziwi, jeeli szeciolatek odpowie: Teraz wody jest mniej. I pokazuje to palcem. Niektre dzieci
stwierdzaj: Wody jest teraz wicej. Te popatrzyy na powierzchni, a nie
na wysoko supka wody. Nie przeszkadza im to, e wasnorcznie zakrciy butelk i nic si z niej nie wylao.
Wane jest, aby dorosy nie poucza, nie poprawia i nie tumaczy.
Rzecz nie polega na sownym wyjanianiu, ale na gromadzeniu dowiadi Problem ten omawia J.S. Bruner (1978, s. 562 - 572), a take J. Piaget i B. Inhelder
i]967, s. 94-97).

____________________________________________________________

cze. Im wicej ma dziecko ku temu okazji, tym szybciej bdzie rozumowao jak dorosy. Dlatego trzeba to dowiadczenie powtrzy kilka razy.
Potem pozwoli dziecku na swobodne przelewanie wody, jeeli tylko ma
na to ochot.
Wrd szeciolatkw zdarzaj si dzieci, ktre ju rozumuj operacyjnie
i twierdz: Wody jest tyle samo. Jeeli w innych sytuacjach dzieci wiedz,
e zmiana w wygldzie nalanej wody nie wpywa na jej ilo, mona zrezygnowa z wicze przedstawionych w tym rozdziale.
W ktrych butelkach jest wicej wody, a w ktrych mniej?
Trzeba przygotowa pi jednakowych butelek po wodzie mineralnej lub
sokach (przezroczyste, plastikowe, bez etykiet, z zakrtkami). Potrzebny
bdzie lejek i dzbanek z zabarwion
wod.
Dorosy ustawi na stole butelki w szeregu. Wla do nich wod, tak e w jednej butelce jest
wody mniej, a w drugiej wicej.
Moe to wyglda tak jak na rysunku:
Zwraca si do dziecka:
Sprawd, czy w butelkach jest
tyle samo wody? Jeeli jest za duo, odlej, gdy za mao, dolej...
Wane, aby butelki znajdoway si na wysokoci wzroku dziecka
Dziecko porwnuje wysoko supa wody w butelkach, a dorosy - jeli
trzeba - dolewa i odlewa. Czyni to tak dugo, a dziecko stwierdzi
W butelkach jest tyle samo wody. Zwracam uwag, e nie jest tu wane
co sdzi dorosy. Dziecko ma by przekonane o rwnej iloci wody w kadej z butelek.
Dorosy proponuje: Przewr powoli butelk pierwsz, trzeci, pit
(pokazuje). Patrz, co si dzieje z wod... Sytuacja ta jest przedstawiona
na rysunku.

Teraz dorosy pyta: Jak mylisz, czy nadal we wszystkich butelkach jest
po tyle samo wody? Zdecydowana wikszo szeciolatkw odpowie: Nie

____________________________________________________ _ _ _ _________________________

Jeeli skupiaj si na porwnywaniu supkw wody, wskazuj stojce

butelki i mwi: Tu jest wicej. Gdy patrz na powierzchni wody w butelkach, pokazuj lece i owiadczaj: Tu jest wicej. Dorosy proponuje:
Postawmy wszystkie butelki. Jeszcze raz zobaczymy, jak to jest z t wod?
Gdy stoj butelki, to wody jest tyle samo?... Przewracajmy powoli butelki:
drug i czwart... . Czy teraz wody jest tyle samo w butelkach?
Nie naley oczekiwa, aby po tych dowiadczeniach dziecko ju potrafio ustali stao iloci pynu przy obserwowanych zmianach
w wygldzie. Pracujc z dziemi zauwayam, e eksperymentowanie
z wod jest dla nich atrakcyjne. Kad okazj chc wykorzysta do sprawdzania, co te si z wod dzieje. Trzeba im na to pozwoli, bo tylko w ten
sposb mog zrozumie, na czym to wszystko polega.
Ile kubkw wody mieci si w butelce? Potrzebna jest jedna butelka z poprzedniego wiczenia, kubek (moe by po jogurcie), lejek, mazak
(lub tusta wiecowa kredka) i dzbanek z zabarwion wod.
Dorosy proponuje: Wlej do butelki jeden kubek wody... Zaznacz kresk na
butelce, ile jej jest... Wlej drugi kubek i znowu zaznacz... Wlej trzeci i zaznacz...
Wlej czwarty i zaznacz... Czy pamitasz, ile kubkw wody wlae do butelki?
Dziecko zajte wlewaniem wody nie liczyo kubkw. Wystarczy jednak,
aby dorosy pokaza rysowan podziak, a ono ju potrafi odpowiedzie.
Liczy kreski i oznajmia: Tam s cztery kubki wody. Jeeli s kopoty, dorosy pomaga: Trzeba wyla wod, a potem nalewa kubkami, obserwowa podziak i liczy.
wiczenie trzeba kontynuowa wlewajc kubkami wod do
butelek
i rysujc podziak, a butelka bdzie pena. Teraz wiadomo ju, ile kubkw wody mieci si w butelce.

Mona to wiczenie prowadzi dalej. Dziecko odlewa troch wody z butelki i pokazuje, ile jej zostao. Po zastanowieniu odpowiada na pytanie: Ile
kubkw wody jest jeszcze w butelce? wiczenie bdzie atrakcyjne, jeeli
przyjmie posta zagadki:
- dorosy zamyka oczy, dziecko wlewa wod do butelki kubkami i mwi:
Otwrz oczy i powiedz, ile kubkw wody wlaem do butelki?
- dziecko zamyka oczy, dorosy dolewa (albo odlewa) troch wody i mwi:
Otwrz oczy i powiedz, ile kubkw wody jest w butelce?

____________________________________________________________ 123

11.2. Ile to jest: 1 litr, 2 litry, p litra?

T seri wicze mona przeprowadzi dopiero wwczas, gdy dziecko
w poprzednich wiczeniach stwierdza z przekonaniem: Jest tyle samo wody. Nie przeszkadza mu zmiana w wygldzie przelewanej wody, ktra
sugeruje, e moe by jej wicej lub mniej.
Potrzebne bd butelki po wodzie mineralnej lub po sokach o pojemnoci: 2 litry, 1 litr i p litra, lejek i dzbanek z wod. Dorosy pokazuje
butelki dziecku i wyjania: Ludzie umwili si, eby pyny mierzy litrami.
W tej butelce mieci si jeden litr (pokazuje), a w tej dwa litry. Sprawd.
- Dziecko wypenia litrow butelk, a potem przelewa t wod do 2litrowej i widzi, e woda wypenia du butelk do poowy,
- Napenia ponownie litrow butelk, przelewa wod do 2-litrowej,
i widzi, e teraz dua butelka jest pena. Moe wic stwierdzi: W duej
butelce mieszcz si dwa litry wody.
Dorosy pokazuje ma butelk i mwi: Tu mieci si p litra wody.
Sprawd, czy woda z dwch takich butelek wypeni litrow butelk (pokazuje j). Dziecko wykonuje to polecenie.
Ta seria wicze stanowi dobre przygotowanie dzieci do nauki matematyki w szkole. Uczc si tam o jednostkach pomiaru cieczy, nie bd
miay okazji do praktycznych dowiadcze. Nauczycielka pokae im obrazki z narysowanymi naczyniami i napisami: 1 litr, 2 litry itd. Dziecko, ktre
wczeniej nie eksperymentowao z wod, niczego nie zrozumie.
W niekorzystnej sytuacji s dzieci miejskie. Maj bardzo mao dowiadcze z wod. Rodzice nie pozwalaj jej przelewa, eby nie nachlapay,
nie zmoczyy ubrania i nie zachoroway. Woda mineralna, mleko i soki s
drogie. Doroli wydzielaj je, nalewajc do kubeczka. Spieszc si, wol
sami nalewa wod np. do czajnika, ni czeka, a uczyni to dziecko.
Pod tym wzgldem lepiej jest dzieciom chowanym na wsi. Maj stay
kontakt z wod. Mog wej do kauy, rzuci w ni kamie, popatrze,
jak si woda przelewa i samodzielnie napenia rne naczynia.
Kopot jedynie w tym, e potrzebna jest jeszcze rozmowa: skierowanie uwagi we waciwe miejsce, skonienie do namysu, porwnanie i wyprowadzenie wniosku. Sam kontakt z wod nie wystarczy. Potrzebne jest sowne wspieranie dziecicego poznania, aby
byy z tego korzyci intelektualne.
Na zakoczenie przypomn: trudno przewidzie, czy szeciolatek samorzutnie zdy przej na poziom operacyjnego rozumowania w zakresie
ustalania staoci pynw przed tym, nim zacznie si tego uczy na lekcjach w szkole. Dlatego naley te wiczenia realizowa jeszcze w przedszkolu.

_______________________________________________________________

11.3. Mierzenie pynw w przedszkolu i w szkole;

planowanie i organizacja zaj
Ten cykl zaj trzeba przeprowadzi w ogrodzie przy piaskownicy. Naley

je zaplanowa na koniec maja, pocztek czerwca (bardzo ciepy dzie),

eby si dzieci nie przezibiy.
Dobre efekty daje nastpujca organizacja zaj. Wykorzystuje si
obudow piaskownicy2. Na niej dzieci postawiy butelki. Same kucny
(usiady, uklky) na zewntrz piaskownicy. W rodku piaskownicy zaja
miejsce nauczycielka. Obracajc si miaa kontakt z kadym dzieckiem.
Naczynia z wod umieszczono tak, aby dzieciom atwo byo siga. Nie
jest istotne, e dzieci rozlej wod, bo atwo wsika w piasek. Jest wygodnie i czysto.
Eksperymenty z wod (przeksztacanie) mona przeprowadzi w sali.
Butelki s zakrcone i woda si z nich nie wylewa. Musi ich by tyle, ile
dzieci. Na pocztku zaj butelki stoj na awce - szwedce. Dzieci siedz
i maj wzrok na wysokoci wody w butelkach. Pozostae wiczenia naley
przeprowadza tak, jak to przedstawiam w tym rozdziale.
W trakcie tych zaj pojawia si problem rnej oceny. Jedne dzieci
mwi: Jest tyle samo wody. Inne, e: Wody jest wicej. Wyjaniam ten
problem w podrozdziaach 6 i 7. Radz wic, eby pytania kierowa do
konkretnych dzieci. Kade z nich moe mie inne zdanie.

Tak zorganizowane zajcia hospitowaam w przedszkolu w Nowym Tomylu.

12. Intuicje geometryczne

12.1. O ksztatowaniu poj geometrycznych
w umysach dzieci
Abstrakcyjne obiekty geometryczne, np.: trjkt, prostokt, koo, prosta
odcinek w sensie geometrycznym, istniej tylko w umysach ludzi1.
Natomiast w realnym wiecie:
- manipuluj oni pudekiem, pytk, pik, wakiem, ceg itp., dostrzegaj ich wielko, materia, z ktrego s zrobione, a nie tylko ksztat,
- widz soce, horyzont, promie wiata, krgi na wodzie i obserwowane linie, koa, uki, ktre s wtopione w wiele innych rzeczy.
Z takich i podobnych obserwacji oraz dozna czowieczy umys wydobywa to, co si powtarza. Jest to pocztek zoonego procesu ksztatowania si poj geometrycznych, w ktrym mona wyodrbni kilka
poziomw rozwoju.
Szeciolatki znajduj si tutaj na poziomie przedpojciowym. Takiego
okrelenia uywa M. Hejny2. Uwaa on, e na tym poziomie dzieci akceptuj ksztaty geometryczne takie jak okrg, kwadrat, trjkt itd. tylko jako
cechy istniejcych i znanych rzeczy. Na przykad pojcie okrgu wyania
1

Na fakt ten zwraca uwag Z. Krygowska i B. Nowecki (1992).

Koncepcje rozwoju poj geometrycznych u dzieci od 5. do 14. roku ycia przedstawi
M. Hejny (Uniwersytet im. Karola w Pradze) na sympozjum naukowym zorganizowanym
przez Z. Semadeniego w dniach 22 - 28 czerwca 1995 roku w Brennej. Tematem sympozjum byo Konstruktywistyczne podejcie do ksztatowania orientacji przestrzennej oraz
poj geometrycznych i topologicznych u dzieci w wieku od 6 - 10 lat".
Wedug M. Hejnego w rozwoju poj geometrycznych dzieci mona wyrni nastpujce
trzy poziomy: a) poziom przedpojciowy, w ktrym ksztaty geometryczne: koo, kwadrat,
trjkt itd., s akceptowane jedynie jako atrybuty istniejcych realnie rzeczy, b) poziom
poj personalnych", w ktrym ksztaty geometryczne wymienione wczeniej, a take prostokty, ostrosupy, walce itp., s ju traktowane przez ucznia jako pojcia personalne
c) poziom poj socjalnych", na ktrym ucze spostrzega zbir geometrycznych obiektw
jako wsplnot, w ktrej dostrzega ju okrelon struktur.
2

126_______________________________________________________
si w umyle dziecka z obserwowania i manipulowania rozmaitymi
kkami, piercionkami, talerzami, monetami, a take w trakcie ogldania
i rysowania soca, piki itd. Z dowiadcze tych dziecicy umys powoli
wydobywa wspln cech tych wszystkich rzeczy, a potem j uoglnia
i nazywa. Jak zoony jest to proces, pokazuje fragment bada przeprowadzonych przez M. Hejnego3. Anita (lat 9) bya pytana o to, co przedstawia kwadrat narysowany na kartce. Dziewczynka powiedziaa: Ten kwadrat moe by oknem albo klockiem. Anita zna sowo kwadrat", a jednak
rozpoznaje obrazek kwadratu jako niedokoczony rysunek czego, co ma
ksztat kwadratu. Dziewczynka musi zgromadzi jeszcze sporo dowiadcze logicznych, aby zacza akceptowa kwadrat, jako obiekt, jako samodzielne pojcie geometryczne.
Kade pojcie ma swoj nazw (np. trjkt); czowiek si tymi sowami posuguje mwic o przedmiotach i zjawiskach. Poniewa proces
tworzenia poj odbywa si u wszystkich ludzi w podobny sposb, nadaj
oni sowom - pojciom zbliony sens. Dlatego rozmawiajc, dobrze si
rozumiej. Nic dziwnego, e chc, aby ich dzieci posugiway si tymi
samymi sowami - pojciami i eby nadaway im okrelony sens. Bez
tego niemoliwe jest przecie porozumiewanie si, przekazywanie wiedzy
o wiecie, a nawet denie do wsplnego celu.
Kopot w tym, e doroli s skonni wprowadza szeciolatka w wiat
poj tak, jak to si robi w szkole. Nie pamitaj ju, jak to byo w ich
dziecistwie. Nie zdaj sobie take sprawy, e uywane przez nich sowa
mog by dla dzieci jeszcze niejasne i nie do koca zrozumiae.
Jakie si z tym wi problemy, poka na przykadzie. Nauczycielka
w przedszkolu przyczepia do tablicy duy czerwony trjkt (rwnoboczny taki jak na rysunku). Pokazaa go dzieciom i powiedziaa: To jest
trjkt. On ma trzy boki.

Nastpnie polecia rozejrze si dookoa i wyszuka przedmioty w ksztacie trjkta. Dzieci przyniosy pani klocki w ksztacie rwnobocznych
trjktw. Takich klockw byo mao i sporo dzieci wrcio mwic: Ju
nie ma. Nie dostrzegy bowiem trjktnoci wwczas, kiedy klocki byy
zsunite, lub nie miay ksztatu rwnobocznego trjkta. Pokazane jest
to na rysunku:
3

Wicej informacji na temat tych bada znajduje si w pracach M. Hejnego (1993 i 1995).

____________________________________________________________

Nie wystarczy dziecku pokaza trjktn pytk albo narysowa trjkt, a potem poda definicj tak, jak to byo w opisanej sytuacji. Pytka
nie jest trjktem, ma tylko trjktny ksztat. Narysowany trjkt skad,
si z trzech kresek i moe by tak postrzegany. Na dodatek definicja nauczycielki trjkt ma trzy boki", chocia prosta, mao dla dzieci znaczy.
Dla uwiadomienia sobie sensu trjktnoci, a potem pojcia trjkt
dziecko potrzebuje wielu rnorodnych dowiadcze. Musi obserwowa
dotyka, przesuwa, obraca, zmienia ksztat itp. Z tego wszystkiego dziecicy umys wyodrbnia to co najwaniejsze. Potrzebne jest mu jednak wsparcie dorosego. Polega ono na naprowadzaniu, podkrelaniu sowem i gestem
postawieniu waciwego pytania i wreszcie na nazwaniu tego, co dziecko
wydobywa i uoglnia. Trzeba take pamita, e ksztatowanie poj geometrycznych nie odbywa si w izolacji od innych poj tworzonych wwczas w umyle dziecka. Podkrela to M. Hejny4 opisujc nastpujcy sposb funkcjonowania dziecka na poziomie przedpojciowym. Dziecko:
- rozpoznaje dany ksztat i jego podstawowe cechy rwnolegle do ustalenia cech koloru, smaku czy liczebnoci zbiorw,
- uczy si posugiwa sowami: kwadrat, trjkt, szecian, kula itp.
w trakcie opisywania ksztatu przedmiotw,
-jednoczenie jest wdraane do posugiwania si sowami, ktre pozwalaj porwnywa: duszy, krtszy, wyszy, niszy itd.,
- wie kady wyodrbniany ksztat ze znanymi rzeczami, gdy nie
akceptuje jeszcze np. trjkta jako obiektu, jako samodzielnego pojcia.
Jeszcze raz podkrelam: dziecko w swoim umyle konstruuje pojcia samodzielnie. Dorosy ma pomaga i wspiera dziecice
rozumowanie, a nie podawa gotowych definicji. Szeciolatki maj
czsto wietn pami. Bez trudu potrafi zapamita nawet zawie definicje i powtrzy je na polecenie. Odtwarzanie takich formuek nie oznacza jednak, e dziecko rozumie ich sens.
Proces konstruowania poj w dziecicym umyle trwa dugo. Nie
trzeba oczekiwa od dziecka, aby natychmiast - po kilku wiczeniach
dysponowao pojciem tak dojrzaym, jakim posuguje si dorosy. Dlatego
4
Pen charakterystyk dziecicych kompetencji na poziomie przedpojciowym poda
M. Heiny (1993 i 1995).

128 __________________________________________________________________

w rozdziale tym mwi o intuicjach geometrycznych i omawiam problemy

rozwoju takich intuicji w umyle dziecka. Bazowa bd na tym, co dziecko
wie i rozumie z orientacji przestrzennej. Wiele bowiem wskazuje na pokrewiestwo rozwoju wiadomoci schematu wasnego ciaa i wyprowadzenia kierunkw w przestrzeni od jego osi z rozwojem intuicji geometrycznych5.
Do konstruowania poj potrzebne jest sprawne klasyfikowanie. Dlatego rozdzia o intuicjach geometrycznych umieciam w ksice po rozdziale o klasyfikacji. Zaley mi bowiem, aby trening rozwijajcy umiejtno klasyfikowania poprzedza wiczenia, ktre tutaj opisuj.

12.2. Dowiadczenia potrzebne dzieciom

do uchwycenia tego, czym jest trjkt,
prostokt, kwadrat i koo
Przedstawiam tu cztery serie wicze. Kada uoona jest zgodnie
z procesem uoglniania. Dlatego prosz o zachowanie podanej kolejnoci.
Mona wiczenia wzbogaca. Nie bdzie to trudne, bo s one prociutkie.
Trjkt. Naley przygotowa klocek - daszek, geoplan i trjkty: due,
rednie i mae z Zestawu pomocy. Do geoplanu potrzebne bdzie zwyke
sznurowado zakoczone twardymi kocwkami. Nasz geoplan ma ksztat
bkitnego kwadratu z zaznaczon sieci kwadratow. W wzach tej sieci
znajduj si malutkie keczka. To s dziurki. Przez nie dziecko bdzie
przewlekao sznurowado, aby otrzyma ksztat np. trjkta. Przewlekanie
jest zarazem dobrym wiczeniem rozwijajcym koordynacj wzrokowo ruchow. W trakcie prbnego przewlekania sznurowada dziecko ma okazj oswoi si z geoplanem.
Na stole dorosy kadzie przed dzieckiem klocek-daszek, trjkty, geoplan i sznurowdo.
1. Dorosy zwraca si do dziecka: We do rki trjktn pytk i ogldaj j palcami. Moesz zamkn oczy, eby zapamita ksztat... Od.
2. We do rki klocek-daszek. Dotykaj palcami. Zamknij oczy i ogldaj
palcami jeszcze raz. Otwrz oczy. Poka te cianki klocka, ktre maj ksztat
trjkta.
3. Podejd do szyby, chuchnij na ni, eby zaparowaa (dorosy pomaga). Narysuj palcem na szybie trjkt.
4. To jest geoplan. Prbowae ju przeciga sznurek tak, eby by
trjkt... Moesz zrobi ich tyle, ile chcesz.
5

Wspomina o tym J. Piaget i B. Inhelder (1967, s. 137).

___________________________________________________________ 129

Na rysunku przedstawiam kolejno opisanych wicze (pokazuj to

strzaki):

Po tej serii dowiadcze mona ju zwrci si do dziecka: Rozejrzy

si dookoa. Poka mi to wszystko, co ma ksztat trjkta. Dziecko potra
ju bowiem wydoby trjktno z innych cech przedmiotw.
Prostokt. Naley przygotowa klocek-ceg, geoplan i prostokty: du
i mae z Zestawu pomocy. Przyda si take pudeko tekturowe (po makan
nie, po butach), do ktrego dziecko moe zajrze i je rozoy (lub rozci
Wszystkie te przedmioty le na stole, w zasigu rki dziecka.
1. Dorosy mwi do dziecka: Ogldnij palcami prostoktne pytki (prze
suwa je w stron dziecka). Zamknij oczy i jeszcze raz obejrzyj palcam
Zapamitaj ksztat... Od.
2. We do rki klocek-ceg. Ogldnij go palcami. Zamknij oczy i jeszc;
raz ogldnij. Otwrz oczy. Poka mi te cianki, ktre maj ksztat prosti
kta.
3. Obejrzyj pudeko. Zajrzyj do rodka. Rozsu cianki - moesz pomt
sobie noyczkami. Poka cianki, ktre maj ksztat prostokta.
4. Podejd do okna. Chuchnij na szyb, eby zaparowaa. Narysuj pa
cem prostokt.
5. Na geoplanie maj by rne prostokty. Przecignij sznurek ta
eby mia trzy prostokty.
Na rysunku przedstawiam t seri wicze (kolejno pokazuj strzaki

Oczywicie dziecko moe inaczej przeksztaca. Wany jest efekt: by

prostokt, ma by trjkt.
Kwadrat. Naley przygotowa klocek - kostk, geoplan oraz kwadraty
due i mae z Zestawu pomocy. Znajduje si tam take siatka kostki do gry
Potrzebna bdzie troch pniej. Teraz jest dobra okazja, aby j zoy.
Wszystkie te przedmioty le na stole.
1. Dorosy przesuwa w stron dziecka kolorowe kwadratowe pytki
i mwi: Obejrzyj je palcami. Zamknij oczy i jeszcze raz ogldnij. Zapamitaj ksztat... Od.
2. We do rki klocek - kostk. Ogldnij go palcami. Zamknij oczy
i jeszcze raz obejrzyj. Otwrz oczy. Poka mi te cianki, ktre maj ksztat
kwadratu. Policz je wszystkie.
3. To jest siatka kostki do gry. Przyjrzyj si jej. Poka te cianki, ktre
maj ksztat kwadratu. Ile ich jest? Zmy j (pomaga dorosy).

___________________________________________________________

4. Podejd do okna. Chuchamy na szyb, eby pokrya si mgiek.

Narysuj palcem kwadrat.
5. Na geoplanie przecignij sznurek tak, aby tam by duy i may
kwadrat.
Ukad tych wicze przedstawia rysunek (strzaki pokazuj jak przechodzi si z jednego wiczenia do drugiego).

6. Zdejmij sznurki z geoplanu tak, eby pozosta na nim duy kwadrat... Pomyl, co naley zrobi, eby zmieni go w trjkt (strzaka poka
uje zmian).

7. Na geoplanie jest trjkt. Pomyl i zmie go w prostokt.

8. Na geoplanie jest prostokt. Pomyl i zmie go tak, aby powsta

kwadrat.

Dziecko moe inaczej przeksztaca, ni to pokazaam na rysunkach.

Jeeli rozumie polecenie i rezultat kocowy jest zgodny z oczekiwaniem,
to wszystko jest w porzdku.
Koo. W Zestawie pomocy s kka mae i due - bd potrzebne do wicze. Bd potrzebne: maa pieczka (np. do ping-ponga), klocek-walec, sznurek, dua pinezka, zaostrzony owek i kartka papieru. Przyda si te
geoplan. Wszystko to ley na stole.
1. Dorosy przysuwa kka mae i due do dziecka i mwi: Ogldnij je.
Zamknij oczy i jeszcze raz obejrzyj palcami, zapamitaj ksztat.
2. We do rki klocek. Ogldnij palcami. Poka mi koa.
3. Poturlaj pik w doniach. Narysuj palcem na pice koo.
4. Chuchnij na szyb. Narysuj na zaparowanej szybie koo.
5. Na geoplanie, przewlekajc sznurek, zrb koo... mieszne, ale dzieci
orbuj to absurdalne polecenie wykona. Szybko orientuj si, e jest to
niemoliwe. Tb dobra okazja, eby pokaza dziecku, jak si rysuje koo
przy pomocy sznurka i owka.
Na rysunku jest przedstawiona ta seria wicze (strzaki pokazuj
przechodzenie z jednego wiczenia do drugiego).

____________________________________________________________
Takie krelenie k jest trudne ze wzgldw koordynacyjnych. Warto
si potrudzi, bo osiga si geometrycznie poprawn konstrukcj. Ponad
to, po przeamaniu pocztkowych kopotw, dzieciom bardzo si podoba
krelenie k. Nie radz korzysta z cyrkla. Za duo w nim rubek i innych detali. Odwracaj one uwag dziecka od tego, co wane.

12.3. Efekt odbicia, obrotu i przesunicia.

Bawimy si lusterkiem, ukadamy szlaczki
i projektujemy ogrody
Przedstawiam tutaj seri zabaw nastawionych na ksztatowanie dziecicej wyobrani. Jednoczenie wprowadzaj one dzieci w wane, chocia
trudne, pojcia geometryczne. Dzieje si to w zabawie i nie trzeba wymaga jeszcze precyzji w rozumowaniu. Najwaniejsze bdzie tu dziecice
dziaanie i wsplne rozmowy o tym, co ono robi i jakie uzyskuje efekty.
Zabawa Szukamy w lustrze figur geometrycznych" 6. Dziecko
bdzie miao tu okazj wykaza si tym, co zdobyo w trakcie poprzednich wicze. Zabawa polega na tworzeniu geometrycznych figur, korzystajc z lustrzanego odbicia. Niejako przy okazji bada si efekt symetrii.
Trzeba przygotowa: prostoktne kieszonkowe lusterko (bez ramki
eby nie faszowao odbicia), cztery kartoniki wielkoci pocztwki. Na kadym kartoniku naley umieci figur tak jak na rysunku. Najlepiej wyci j z kolorowego papieru i naklei.

Kartoniki te naley przygotowa razem z dzieckiem. Ma wwczas

okazj do rnicowania i nazywania figur.
6
Zabaw t wzbogacon o inne elementy opisuj w cytowanej ksice Jak nam
dzieci sztuki konstruowania gier. Opracowujc j wzorowaam si na zabawie Lusterec
powiedz mi...", opisanej przez: J. wirko-Godyckiego, J. Kaczmarczyk, J. Makowsk (198

134 ______________________________________________________
1. Dorosy pokazuje dziecku, jakie efekty mona uzyska przykadajc
lusterko do kwadratu umieszczonego na kartoniku (tak jak na rysunku).

Zwykle to wystarcza, aby dziecko dostrzego moliwoci tkwice w przykadaniu lusterka do figur znajdujcych si na kartonikach.
2. Dorosy kadzie przed dzieckiem wszystkie kartoniki i zachca: Przykadaj lusterko tak, aby przy pomocy odbicia powstaway rne figury. Ja
je narysuj. Efekt takiej wsppracy moe by nastpujcy (przerywane
linie pokazuj miejsce przyoenia lusterka).

Teraz mona zaproponowa, aby dziecko zamalowao na czerwono

wszystkie prostokty, na zielono wszystkie trjkty, a na to kwadraty.
Zabawa Co nowego widzisz w lusterku?" W Zestawie pomocy znajduj si prostokty, kwadraty, trjkty, koa. S one w rnych kolorach
i wielkociach. Dziecko je zna z wczeniejszych wicze. Dodatkowo s tam
prostokty z nadrukowanymi trjktami w kolorze czerwonym i niebieskim
oraz te szeciokty. Trzeba je wyj i rozoy na biaej kartce papieru
(z duego bloku rysunkowego). Druga taka kartka bdzie potrzebna do
zabawy. Ponadto konieczne jest lusterko - to z poprzednich wicze.

____________________________________________________________
Zabawa zaczyna si od segregowania (kontynuacja wicze z klasy
kacji). Dorosy wskazuje figury lece na kartce i pyta: Jak je uporzdkujemy? Co wemiesz pod uwag? Zwykle dzieci segreguj wedug koloru
lub ksztatu. Dorosy pomaga dziecku, jeeli nie jest ono konsekwentne
w segregowaniu. Celem tego wiczenia nie jest klasyfikacja; znajduje si
ona w tle i jest czynnoci pomocnicz. Gdy dziecko nie radzi sobie, jest
to sygna dla dorosego, e trzeba wrci do wicze z klasyfikacji, ale na
innych zajciach.
Dorosy wrcza dziecku lusterko. Wybiera, na przykad, prostokt
z nadrukowanym czerwonym trjktem. Pokazuje dziecku, co ciekawego
mona zobaczy przykadajc lusterko do jego bokw. Potem przesuwaj
lusterko tak, aby dziecko mogo zobaczy inne jeszcze efekty symetrii, np
takie jak na rysunku (przerywana linia to miejsce przyoenia lusterka).

Duo przy tym rozmw. Dziecko rozpoznaje figury, liczy je itd. Jest to
tak ciekawe, e dzieci same d do poznawania efektu odbicia pozostaych figur.
Ukadamy szlaczki. Ju wczeniej dziecko ukadao ornamenty. Koncentrowao si tam jednak na rytmach i dyo do powtarzania zaobserwanej prawidowoci. Teraz ma okazj wzbogaci tamte dowiadczenia
o efekt przesunicia i obrotu. Potrzebne bd wszystkie figury geometryczne z Zestawu pomocy. Naley je wybra, pooy na biaej kartce z bloku
rysunkowego i uporzdkowa. Drug kartk papieru poliniowa tak, by
wyznaczy granice szlaczkw.
Pierwsze zadanie, to ukadanie szlaczka z trjktw duych i maych.
Dorosy rysuje dwie kreski w odlegoci okoo 2,5 cm od siebie i zaczyna
ukada szlaczek. Moe wyglda to tak (strzaka wskazuje kierunek
ukadania):

136_______________________________________________________

Dorosy zdejmuje uoone trjkty i proponuje: U inny szlaczek.

Pamitaj, moesz uywa tylko trjktw. Dzieciom bardzo pomaga obserwacja, jak zadanie rozwizuje dorosy. Sowna instrukcja - to dla szeciolatka za mao. Nie bez znaczenia jest take emocjonalna zachta: Potrafi
tak adnie, jak ty. A moe jeszcze adniej.
Dalsze ukadanie ornamentw powinno odbywa si przemiennie.
Dorosy proponuje: Ukadam szlaczek. Poka, z jakich figur mam go uoy i obserwuj moj prac. Potem zmiana. Ja ci powiem, z czego masz
ukada i popatrz, co ci z tego wyjdzie.
Dziecko wybrao biae prostokty z czerwonymi trjktami. Dorosy
musi wic narysowa linie ograniczajce szlaczek w odlegoci okoo 6 cm
od siebie. Potem dziecko ukada szlaczek (strzaka wskazuje kierunek
ukadania).

Uoenie szlaczka jest okazj do rozmawiania o efektach przesuwania

i obracania figur.
Kolorowe ogrody. Do przeprowadzenia tej serii zabaw potrzebne bd
wszystkie figury geometryczne znajdujce si w Zestawie pomocy a take
kartki z bloku rysunkowego. Podobnie jak w poprzednich zabawach, naley figury wyoy na arkusz papieru i posegregowa. Wygodniej bdzie
z nich korzysta.
Dorosy kadzie przed dzieckiem kartk papieru i mwi: To jest mj
ogrd (pokazuje paszczyzn i umieszcza na rodku np. szeciokt). To
jest centralne miejsce w moim ogrodzie - klomb z tymi kwiatami. Masz
do dyspozycji grzdki o rnych ksztatach, na ktrych rosn kolorowe
kwiaty (pokazuje figury geometryczne). Zaprojektuj ogrd najpikniej,
jak potrafisz. Jedno z moich dzieci zaprojektowao taki ogrd:

137

Pokazao rozet i wyjanio: Tu rosn kwiaty, a dookoa nich zielona

trawa.
Przemienne prowadzenie zaj charakteryzuje si tym, e dorosy ma
sporo okazji do sugerowania, podpowiadania i ukierunkowywania. I w tej
zabawie wacicielem nastpnego ogrodu jest dorosy. Moe sobie yczy,
aby dziecko projektujce jego ogrd ukadao ornamenty pasowe. Oto
przykad zaprojektowanego ogrodu przez dziecko.

Takie wiczenie wystarcza, aby pobudzi dziecic wyobrani. Ukadane

ogrody s coraz pikniejsze.

138 ______________________________________________________
Rcznik kpielowy dla bkitnego misia. Potrzebne bd figury geometryczne z Zestawu pomocy. Trzeba je wyj, pooy na kartce papieru
i uporzdkowa. Niezbdny jest bkitny mi i wski prostokt, na ktrym dziecko bdzie ukada ornamenty (okoo 12 cm x 30 cm).
Dorosy zwraca si do dziecka: Mi wybiera si nad morze. Potrzebny
mu rcznik kpielowy. Musi by pikny. Zaprojektuj. Tu masz pasek.
Jeszcze tylko frdzle (nacina je na kocach paska) i moesz projektowa
z tych figur. Jedno z moich dzieci zaprojektowao taki rcznik dla misia:

Opisane tu wiczenia i zabawy s proste. Dorosym nie trudno wymyla podobne. Mona przecie projektowa: materia na sukienk dla
mamy, mozaikow podog do zamkowej komnaty, kafelki do azienki,
witeczny obrus.

12.4. Ksztatowanie intuicji geometrycznych

w przedszkolu i w szkole; planowanie
i organizacja zaj
Kwiecie jest dobrym miesicem na realizacj tego cyklu zaj. Wiele
z nich prowadzi si przy stolikach. Dzieci musz tu by skupione. Zajmuj si jednym problemem przez czas duszy. Jest to dobry trening do
nauki szkolnej.
W wiczeniach tych wane s wasne dowiadczenia dzieci. Dlatego te
Zestaw pomocy do zaj naley uzupeni klockami, maymi pieczkami i innymi przedmiotami.
Na pocztku zaj, ksztatujcych intuicje geometryczne, dzieci siedz
w pkolu na pododze. Maj przed sob dywaniki, a na nich biae kartki
papieru. Na kartkach le wszystkie potrzebne do wicze przedmioty.
Nauczycielka ma take taki Zestaw pomocy i uywa go, kierujc dziecicym rozumowaniem.
Zabawy z lusterkiem, ukadanie szlaczkw, ogrodw i innych kombinacji odbywa si ju przy stolikach. Przy komponowaniu ornamentw zajcia kocz si wystaw: dzieci chodz od stolika do stolika i podziwiaj.

13. Konstruowanie gier

przez dzieci i dla dzieci
13.1. O potrzebie ksztatowania odpornoci
emocjonalnej u dzieci. Take o rozwijaniu
zdolnoci do wysiku umysowego
Wiele wskazuje na to, e nie mona oddziela czynnoci intelektualnych od emocji. Osobicie jestem przekonana, e emocje wyznaczaj przebieg czowieczego rozumowania. Tak przynajmniej jest u dzieci. Oto kilka
przykadw.
Mama, proszc mnie o ratunek dla swojej crki, opowiada: To takie
mdre dziecko. Pomaga mi przy zakupach. Umie liczy. A jak j pani
zapyta na matematyce, stoi jak sup i nic nie mwi. eby to raz, ale tak
jest zawsze.
Ojciec, chcc pomc synkowi, mwi: Me wiem, co si z nim dzieje. Uczy
si. Sam sprawdzam, czy jest przygotowany. A on nie zgasza si na lekcji.
Zapytany - milczy, a z klaswki same dwje.
Takich przykadw mog poda wicej. Wielokrotnie obserwowaam podobne sytuacje. Wywoane do tablicy dzieci milczay, a w ich oczach widziaam bezradno. "Wyrwane" do odpowiedzi, dostaway plam na szyi i nie
mwiy nic. Podczas klaswek siedziay wystraszone i oddaway puste
kartki. Kiedy po lekcji rozmawiaam z tymi dziemi, okazywao si, e
wiedziay, o co chodzi.
Dlaczego dzieci traciy gow? Co je zablokowao? Przecie nie dziaa
si im krzywda. Nauczycielka chciaa tylko sprawdzi, co potrafi.
eby to wyjani, musz omwi pojcia: trudno, pokonywanie
trudnoci, mechanizmy obronne i odporno emocjonalna Waciwie wszystkie sytuacje, w ktrych czowiek uczestniczy, s dla niego
w jaki sposb albo trudne, albo atwe. Duo zaley od moliwoci umysowych, od sprawnoci fizycznej, od wczeniejszych przey i oglnego

140 __________________________________________________________________

nastawienia do ycia. Niektrym ludziom prawie wszystko wydaje si

atwe. S peni zapau. Inni wszdzie widz pitrzce si trudnoci i dlatego obnosz zbola min.
Chcc to zrozumie, trzeba pamita, e uczeniu si zawsze towarzyszy pokonywanie trudnoci. Kadego dnia zmagamy si z trudnociami,
chocia nie zawsze mamy tego wiadomo.
Czowiek dysponuje odpornoci emocjonaln na pokonywanie trudnoci1. Jaka jest ta odporno, zaley w duej mierze od temperamentu
i innych cech ukadu nerwowego. Odporno emocjonaln mona
ksztatowa, zwaszcza u dzieci. Odbywa si to w trakcie wychowania,
niejako w naturalny sposb. Pomc mog tu take specjalne wiczenia,
gdy s nastawione na rozwijanie u dzieci zdolnoci do rozumnego kierowania swym zachowaniem w sytuacjach trudnych. Jak takie wiczenia
organizowa, poinformuj w dalszych czciach tego rozdziau.
Przejdmy do edukacji matematycznej. Charakterystyczn cech nauczania matematyki jest rozwizywanie zada. Nie da si nauczy matematyki bez rozwizywania specjalnie dobranych zada. Peno jest ich
w szkolnych podrcznikach i zeszytach wicze. Rozwizujc zadania
dzieci gromadz dowiadczenia. Jest to materia, z ktrego dziecicy
umys tworzy pojcia i umiejtnoci. Dzieje si to na lekcjach i pomaga
w tym nauczyciel.
Kade matematyczne zadanie jest sytuacj trudn. Rozwizujc je,
dziecko pokonuje zawart w nim trudno. Wyglda to tak:
1. Nauczycielka mwi: Bdziemy rozwizywa zadania. Dla uczniw
jest to zapowied sytuacji trudnej. Wywouje to stan emocjonalnego napicia. Mona je nawet zobaczy obserwujc twarze dzieci i ich niespokojne ruchy.
2. Dzieci odporne emocjonalnie, ktre wierz we wasne siy, wyranie
si ciesz. Szybko odszukuj zadanie w ksice i zabieraj si do pracy.
Napicie emocjonalne mobilizuje je do dziaania, bo nie przekroczyo ich
odpornoci. S skupione, gotowe do wysiku, a to uatwia rozwizywanie
zadania.
3. Inaczej jest z dziemi o maej odpornoci emocjonalnej. Zapowied
nauczyciela wywouje zbyt gwatowny wzrost napicia. Czsto bywa on
wyszy ni to, co dziecko moe wytrzyma. Jeeli napicie przekroczy
poziom odpornoci dziecka, zaczyna si le dzia. Zamiast przystpi do rozwizywania zadania, dziecko broni si przed tym ze wszystkich
si. Jeeli nauczycielka wywouje do odpowiedzi, milczy. Gdy ma rozwiza zadanie w awce, nie robi nic. Czeka tylko, aby odpisa wynik od innych. eby unikn odpytywania, skary si na bl brzucha lub gowy.
Robi wszystko, aby unikn wysiku umysowego, bo i tak nie wierzy w swoje moliwoci. Z kadym miesicem wie mniej i traci motywacj do nauki.
1

Problem ten omawia M. Tyszkowa (1972).

___________________________________________________________ 141

Jak widzimy, to, czy dziecko moe wykaza si swymi moliwociami, zaley w duej mierze od jego odpornoci emocjonalnej.
Ponadto nie bez znaczenia jest fakt, e dzieci ucz si w grupie rwieniczej.
Rywalizuj ze sob: kto jest lepszy, kogo pani pochwali, kto jest mdrzejszy,
kto ma pierwsze miejsce itd. Rywalizacj t wyostrza odpytywanie i stawianie ocen. Jeeli dziecko le wypada w tym wycigu", jest karane podwjnie:
- dowiaduje si osobicie od nauczycielki: Niedostatecznie. Nie nauczye si. Znw nic nie umiesz. Siadaj, le itp.,
- pozostae dzieci w klasie s wiadkami tej klski i kontynuuj karanie: Gupi. Pani si na niego gniewaa. Nic nie umie. Nie bdziesz si
z nami bawi, ty bawanie itd.
Pasmo dziecicego nieszczcia na tym si nie koczy. Wraca do domu
i musi opowiedzie, co byo w szkole. Rodzice rzadko wnikaj w prawdziwe przyczyny zych stopni. S skonni tumaczy je lenistwem dziecka,
bezmylnoci, sab motywacja do nauki. Dlatego stosuj kary: awantura
i zakaz nie bdziesz oglda telewizji", awantura i zapowied wybij sobie
z gowy wycieczk", awantura i perspektywa przyjdzie ojciec i z tob porozmawia".
Rozmawiajc z dziemi, wielokrotnie dowiadywaam si, e mniej si
boj zych stopni (bo mona je poprawi), a bardziej obawiaj si opisanych tu sankcji spoecznych. Niszcz one poczucie bezpieczestwa i obniaj atrakcyjno dziecka.
Czy tego wszystkiego da si unikn? Czy opisany mechanizm jest a
taki zy? Odpowied nie jest prosta. Dziecice frustracje mona bowiem
rozpatrywa z kilku stron. Dorose ycie jest jeszcze trudniejsze. Szkoa
stanowi dobr zapraw do znoszenia rozmaitych upokorze. Kary mobilizuj do wysiku i nie pozwalaj lekceway nauki szkolnej. Wszystko
to jednak ma sens pod takim warunkiem: nie wolno po drodze zanadto nadszarpn systemu nerwowego dziecka, nie wolno zniszczy dziecicej godnoci i nie wolno obrzydzi szkoy do reszty.
W tym miejscu chc podkreli, e mona znacznie zmniejszy odporno emocjonaln dziecka nawet wwczas, gdy ma silny ukad nerwowy.
Wystarczy, e przeyje pasmo klsk. Na przykad: zmienio szko, nie
moe si w niej odnale, a doroli nie s skorzy mu pomc. Dugo chorowao, opucio sporo lekcji i zaczyna si gubi. Jest wiadkiem nieporozumie midzy rodzicami i tak si tym przejmuje, e nie moe skupi si na
lekcji. Kada tego typu sytuacja koczy si ocenami niedostatecznymi
i uruchamia opisane wczeniej frustracje2.
Myl, e przytoczyam do argumentw, aby przekona dorosych, e
warto zaj si ksztatowaniem odpornoci emocjonalnej dzieci. Ze naley
rozwija u nich zdolno do wysiku umysowego w sytuacjach
trudnych i penych napi.
2
Wicej informacji na ten temat w cytowanej ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami... (1997, s. 107 - 125).

142 ___________________________________________________________
Potrzebne jest tu hartowanie. Tylko w taki sposb mona u dzieci
ksztatowa odporno emocjonaln i zdolno do wysiku. Hartowanie,

najkrcej mwic, polega na organizowaniu dla dziecka sytuacji

trudnych. Musz by one jednak dopasowane do moliwoci dziecka tak,

aby potrafio je samodzielnie pokonywa. Do hartowania odpornoci emocjonalnej u dzieci nadaj si gry3. Wywouj one gwatowny wzrost napicia. Ch wygrania jednak sprawia, e dziecko podejmuje wysiek i stara
si wytrwa do koca. Jeeli wygra, przeyje sukces i zwikszy swoj
odporno. Gdy przegra, uczy si znosi porak z nadziej, e wystarczy
si lepiej postara i wszystko moe si uda.
Kopot w tym, e trudno dopasowa gr kupion w sklepie do moliwoci dziecka. Taka gra moe wywoa emocje silniejsze od tego, co dziecko
moe wytrzyma. Zamiast pomc - zaszkodzi. Nie bez znaczenia jest take
to, e gra powinna mie dobry wpyw na rozwj dziecka. Gotowe gry nie
zawsze ksztatuj to, co trzeba.
Z tego powodu dobrze jest nauczy dzieci sztuki konstruowania gier.
Mona poczy hartowanie odpornoci emocjonalnej z rozwijaniem dziecicego umysu i nauk wanych umiejtnoci matematycznych. Uniknie
si take niebezpieczestwa: dziecko nie uoy gry, ktra bdzie ponad
jego moliwoci.
Uczc dzieci konstruowania gier, trzeba przestrzega specjalnej metodyki. Nie jest ona trudna i nie wymaga to specjalnych pomocy. Na pocztku wystarczy to, co jest w Zestawie pomocy. Nalegam jednak, aby
przestrzega etapw, ktre przedstawi w nastpnych podrozdziaach. Do
kadego etapu dobraam kilka zabaw i gier. Ze wzgldu na rozsdne
rozmiary tego podrcznika nie mogam opisa ich tu wicej4.

13.2. Konstruowanie gier - opowiada

Na pocztku dzieci musz uchwyci sens gry: umowno cigania si
na planszy, przemienne rzucanie kostk i przesuwanie pionkw. Wane
jest, aby zrozumiay, e w trakcie cigania si obowizuj okrelone reguy i trzeba ich przestrzega niezalenie od tego, czy to si komu podoba,
czy nie. Do kadej gry - opowiadania trzeba opracowa now plansz
i ustali nowe reguy.
Konstruowanie gier odbywa si przemiennie. Pierwsz gr z danej
serii buduje dorosy. Dziecko mu pomaga, a potem razem j rozgrywaj.
3
O roli gier szerzej w cytowanej ksice Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania gier
(1996, s. 4-32).
4
Zainteresowanych odsyam do ksiki pt. Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania
gier (1996). Dokadnie omawiam tam problemy metodyczne i przedstawiam ponad 40 scenariuszy gier i zabaw dla dzieci od pitego do smego rok ycia. Wikszo z nich nastawiona jest na ksztatowanie umiejtnoci matematycznych wymaganych w szkole na lekcjach matematyki.

____________________________________________________________

Nastpn gr ukada dziecko. Dorosy wspiera, podpowiada, suy pomoc.

Potem wsplnie graj.
Taka przemienno sprzyja uczeniu si i rozwija twrcze zdolnoci
dziecka. Dorosy pokazuje, jak to si robi, jak si trzeba zachowa, czego
warto przestrzega itd. Dziecko podpatruje i naladuje. Potem tworzy
wasny wariant gry i korzysta z przekazanych, informacji.
Kada gra - to inne opowiadanie. Schemat jest podobny: po wytyczonej
trasie cigaj si zwierzta, osoby, pojazdy itd. Przygody w kadej grze s
inne, chocia wszystkie maj cechy puapek i premii. Gry - opowiadania nale do gier planszowych. Plansza, to zapis opowiadania.
Szeciolatki nie pisz jeszcze tekstw, ale mog posuy si rysunkiem.
Wan rol peni figurki przedstawiajce cigajcych si. Mona je zastpi maymi obrazkami. Seria takich obrazkw znajduje si w Zestawie
pomocy. S tam:
- 2 zajczki, lis i je do gry Wycigi zajcy do pola z kapust",
- 2 kotki, aba i pies do gry Kotki biegn do miski penej mleka",
- 2 pieski, je, kot i wilk do gry Wesoe pieski wracaj do domu",
- 2 konie do gry Koniki cigaj si po torze przeszkd",
- 2 misie, aba, wilk i je do gry Misie biegn do dzbanka penego
miodu",
- 2 samochody terenowe, stacja benzynowa, serwis obsugi, 2 sonie,
krokodyl do gry Rajd Safari",
- dwoje dzieci (chopiec i dziewczynka), lis, wilk, je, 2 zajczki i 2 pieski do gry Przygody dzieci w lesie".
Mona z tej serii obrazkw uoy wiele innych gier - opowiada
Jeeli doda si do nich mae figurki (np. z jajek - niespodzianek), liczba
ukadanych gier bardzo si zwikszy. Do gier tych potrzebna jest kostka.
Musi by tak dua, aby dziecko liczc kropki nie zasaniao ich palcem.
Trudno tak kostk kupi. W Zestawie pomocy jest siatka kostki do gry.
W trakcie wicze geometrycznych opisanych wczeniej dziecko miao j
zoy. Jeeli tak si nie stao, trzeba zrobi to teraz.
Plansze opracowuje si na sporych arkuszach papieru do pakowania.
Najmniejszy format - to wielko dwch sklejonych kartonw z duego
bloku do rysowania. Na mniejszym formacie gry-opowiadania s nieczytelne. May format nie sprzyja take ksztatowaniu sprawnoci manualnych i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Do narysowania planszy potrzebne
bd grube kredki (najlepiej wiecowe) lub mazaki.
Konstruowanie gier-opowiada ma jeszcze jedn warto ksztacc
s to wiczenia intensywnie rozwijajce mow. Dziecko musi skupi si
na okrelonym temacie. To, co mwi, ukada si w sensowne opowiadanie
Plan tego opowiadania jest narysowany na planszy. Wiele jest tam znakw
umownych: strzaki, kreski, zestawy kropek itd. Rysujc plansz dziecko
uczy si kodowania informacji. Musi dba o to, aby rysunki i oznaczenia
graficzne byy zrozumiae dla obu grajcych.

144 ______________________________________________________
W trakcie gier-opowiada jest sporo liczenia. Trzeba policzy pytki
chodniczka, po ktrym cigaj si zwierztka. Pionki (obrazki lub figurki) przesuwaj si zgodnie z liczb wyrzuconych na kostce kropek: tyle
pytek do przodu, ile kropek na kostce. Przygody maj warto liczbow:
premia - przesunicie do przodu, puapka - cofnicie lub zrezygnowanie
z rzutu kostk.
Kropki na ciankach kostki do gry tworz figury liczbowe (ukad kropek jest atwy do zapamitania). Po nabraniu wprawy szeciolatki nie
licz kropek, ale patrzc na ich ukad wiedz, ile ich jest razem. Odczytuj warto jest tyle" w sposb podobny, jak pniej bd traktowa zapis
cyfrowy. Globalne ujmowanie liczby kropek pomaga dzieciom przej do
rachowania w pamici.
Gra-opowiadanie Dwa wesoe zajczki cigaj si do pola z kapust". Potrzebne bd 2 arkusze papieru, grube kredki, kostka do gry
i obrazki: 2 zajczki, lis i je. Do odmierzania chodniczka suy klocek
(zwyczajny do budowania). Nie moe by wikszy od obrazka z ciemnym
zajczkiem. Zajczki na obrazkach peni bd rol pionkw i musz
zmieci si na pytkach chodniczka.
Przebieg zaj:
1. Na stole le wszystkie potrzebne przedmioty. Po przeciwnych stronach stou siedz dorosy i dziecko.
2. Dorosy proponuje: Naucz ci nowej gry. Bdzie ona o dwch wesoych zajczkach, ktre cigaj si do pola z kapust. To jest moja gra. Pomoesz mija uoy. Potem zbudujesz swoj gr.
Narysuj chodniczek (zamaszystym ruchem rysuje 2 linie). Pom mi
odmierzy pytki (dziecko odmierza klockiem, a dorosy rysuje krawdzie).
Liczymy pytki: jeden, dwa, trzy... Chodniczek jest dugi. ciga si po nim
bd te zajczki (kadzie obrazki na pocztku chodniczka). Chodniczek
biegnie przez las, k, zagajnik, a do pola z kapust (pokazuje tras
wycigu). Tu koniec. Narysuj dwie kapusty (na kocu chodniczka rysuje
dwa zielone kka).
Po drodze wiele moe si zdarzy. Tutaj mieszka lis (pokazuje pierwszy
zakrt i kadzie obrazek tu przy chodniczku). Gdy zajczek stanie na tej
pytce (zakrela j na ciemno), lis go zje i koniec gry. Jeeli zajczek
bdzie mdry, ominie niebezpieczestwo:
- moe przeskoczy lisi nor, ale tylko wwczas, gdy stanie na tej pytce
(pokazuje i pogrubia krawdzie pytki), a na kostce bdzie sze,
- moe wybra okrn drog i omin lisi nor (rysuje kawaek
chodniczka tak, aby mona byo obej lisie mieszkanie).
A tu ronie marchewka (rysuje nad pytk marchewk). Jest to przysmak dla kadego zajczka. Taki przysmak ma warto pi (rysuje kropki
na pytce). Gdy zajczek stanie tutaj, moe przesun si do przodu o pi
pytek.

____________________________________________________________ 145

Pynie strumyk (rysuje kilka granatowych kresek). Woda zmya kadk, a wiadomo, e nasze zajczki nie potrafi pywa. Musz szuka drogi
okrnej (rysuje kawaek chodniczka pozwalajcy obej niebezpieczn
wod).
Tu mieszka dowcipny je (pokazuje pytk, obok kadzie obrazek). Gdy
zajczek stanie na tej pytce, spyta: Powiedz jeyku, ktrdy do pola z kapust? A on wskae z drog i odpowie: Tdy, zajczku, tdy. Co robi?
Zajczek pobiegnie tak (rysuje chodniczek, ktry zawraca w stron zerwanej kadki). Plansza do tej gry wyglda tak:

3. Dorosy przyglda si planszy i stwierdza: Mona rozpocz gr.

Ktrego zajczka wybierasz? Zaczynamy. Rzucaj kostk... Policz kropki...
Przesu swego zajczka o tyle pytek do przodu. Teraz moja kolej. Rzucam
kostk... Licz kropki... Przesuwam zajczka... Teraz twoja kolej. Rzu
kostk... Policz kropki... Przesu zajczka.
Gdy zajczek dziecka jest blisko lisiej nory, dorosy przypomina:
Pamitasz, jak to jest z lisem? Przypomnij umow. Z moich dowiadcze
wynika, e dzieci wszystko pamitaj. A jeeli zgubi" wtek gry, trzeba
przypomnie t przygod i nastpne. Gra toczy si i duo przy niej radoci. Dziecko chce, aby zwyciy jego zajczek. Std silne emocje.
4. Koniec gry. Jeeli zwyciyo dziecko, dorosy mwi: Nie szkodzi, e
przegraem. W tej grze ty bye lepszy. Nastpn mog wygra ja. Gdy
zwyciy dorosy, trzeba dziecko pocieszy i zapewni: Nic si nie stao.
Uoymy jeszcze duo gier. Uda ci si wygra i to niejeden raz. Rozmowa
moe by oczywicie inna. Chodzi o to, aby pokaza dziecku, jak ma si
zachowa w sytuacji, gdy wygra lub przegra.

146 ______________________________________________________
W opisanej grze dorosy by osob wiodc, dziecko mu pomagao.
Czas na zmian rl. Trzeba zaproponowa: To bya moja gra. Teraz ty
uoysz swoj, a ja ci bd pomaga. Z moich dowiadcze wynika, e
wystarczy zgromadzi potrzebne przedmioty, a dziecko potrafi uoy gr
podobn do poprzedniej.
Gra-opowiadanie Wesoe pieski wracaj do domu"5. Na stole le
obrazki: 2 pieski, kot, wilk i je. Jest kostka do gry, arkusz papieru, klocek
i kredki. Przypominam, e klocek nie moe by mniejszy od obrazka
z aciatym pieskiem.
Przebieg zaj:
1. Dziecko mwi: Uo gr o pieskach, ktre wracaj do domu. Dorosy aprobuje i pomaga rysowa plansz. Oznaczaj start i met.
Dziecko wybiera pieska aciatego, a nastpnie ukada gr o takich
puapkach i premiach:
- kadzie obrazek z wilkiem, rysuje chodniczek dookoa wilczej jamy,
- kadzie obrazek z jeem, rysuje chodniczek w przeciwn stron i wyjania: To jest je - oszukaniec. Pokazuje z drog,
- kadzie obrazek z kotem i mwi: Jak pieski zobacz kota, bd szczeka,
- rysuje ko i pi kropek mwic: To jest nagroda -pi kropek,
- obok budy rysuje dwie miski wyjaniajc: Jak pieski wrc do budy,
zjedz obiad.
Plansza do tej gry wyglda tak:

Czasami gra uoona przez dziecko jest niepena. Dorosy powinien wic
powtrzy reguy zaproponowane przez dziecko i uzupeni dziecic
5

T gr uoyo jedno z dzieci przy niewielkiej pomocy dorosego.

___________________________________________________________ 147

wersj o potrzebne elementy. W tej grze dorosy doda jedn tylko umow: Gdy piesek zobaczy kota, traci jedn kolejk. Jest to wzbogacenie gry
o umow-puapk.
2. Przed rozpoczciem gry - losowanie. Mona losowa rzucajc kostk.
Kto wyrzuci wicej, rozpoczyna. Potem dorosy i dziecko przesuwaj przemiennie swoje pieski6.
3. Gra si koczy. Wiadomo, kto wygra. Dorosy ma znowu okazj pokaza, jak naley si zachowa. Z moich dowiadcze wynika, e po dwch,
trzech rozgrywkach dzieci orientuj si w dobrych zwyczajach.
Takie plansze do gier bardzo si dzieciom podobaj. Jeszcze pikniejsze s gry, gdy zamiast obrazkw postawi si na planszy figurki zwierzt. Niestety, po zdjciu obrazkw lub figurek plansza traci urok. Nie
ma potrzeby jej przechowywa. Obrazki bd potrzebne do nowych gier.
Gra - opowiadanie Rajd Safari". Na stole znajduje si arkusz papieru,
kredki i obrazki: terenowe samochody, 2 sonie, krokodyl, serwis naprawczy,
stacja benzynowa. Potrzebny bdzie klocek do odmierzania pytek, nie
mniejszy od obrazka z terenowym samochodem.
1. Dorosy zwraca si do dziecka: Wymyliem now gr. Nazwaem j
Rajd Safari". Syszae w telewizji o wycigach samochodw na pustyni?
Wiesz, e wolno tam jedzi tylko po wyznaczonych trasach? Narysujemy
wic chodniczek - to bdzie trasa wycigu.
2. Wsplnie rysuj chodniczek. Oznaczaj start" i met". S tam take
prostokty - to boksy. W nich ustawi si samochody przed startem i po
ukoczeniu wycigu.
Zaraz na pocztku chodniczka jest ciemna pytka. Samochd, ktry w
tym miejscu stanie, musi zatankowa benzyn, a kierowca traci jeden rzut.
Tu za stacj benzynow znajduje si punkt ywienia kierowcw. Kto
si tam zatrzyma, dostanie napj i moe przesun si o cztery pytki.
Jest to zaznaczone kropkami.
Nieco dalej mamy wodne rozlewisko, a w nim krokodyla. Kierowcy
musz go objeda.
Potem droga pnie si mocno pod gr (sze zakreskowanych pytek).
Kierowcy zwalniaj tempo jazdy. Kierowca rzuca kostk i kada liczba
kropek zamienia si na jeden. I tak wolniutko, pytka za pytk, jedzie
samochd do koca niebezpiecznego odcinka trasy.
Na nastpnym zakrcie s dwa wspaniae sonie. Kady musi si
zatrzyma, jeeli stanie na ciemnej pytce. Traci jeden rzut. Tyle kosztuje
podziwianie soni.
Teraz jedziemy z grki, a na dodatek wspaniaa droga (sze szarych
pytek). Mona przyspieszy. Kierowca rzuca kostk i cokolwiek by nie
wyrzuci, zamienia si na sze.
6
Jeeli przesuwanie obrazkw z pieskami jest niewygodne, naley je zastpi tradycyjnymi pionkami. Obrazki z pieskami le wwczas przy starcie, a po chodniczku cigaj
si pionki, jako ich przedstawiciele. Mona te umieci obrazek w kulce plasteliny i jest
wwczas pionkiem.

148 ______________________________________________________
Dalej ciemna pytka. Trzeba wymieni koo. Na szczcie jest serwis.
Trwa to krtko. Traci si tylko jeden rzut.
Tu przed met, jeeli samochd zatrzyma si na ciemnej pytce, pech.
Podziwiajc sonie, kierowca zgubi map. Musi po ni wrci. Tak drog,
jak pokazuje strzaka, a potem znowu poda do mety.
Plansza do tej gry moe wyglda tak:

3. Po narysowaniu planszy rusza wycig. Dorosy i dziecko losuj kolejno startu. Rzucaj kolejno kostk i pdz do mety.
Uwaga. I w tej grze mona zastpi samochody - obrazki pionkami.
Samochody stoj w boksach startowych, a w ich imieniu cigaj si pionki.
Mona te uy do tej i podobnych gier malutkich samochodw - zabawek. Obrazki-samochody lub zabawki, figurki zwierzt i osb peni
w grach - opowiadaniach wan rol. Wok nich koncentruje si dziecica
wyobrania. Wyzwalaj one pomysowo i prowokuj do wypowiadania
si na jeden temat. Jest nim opowiadanie.
Mam nadziej, e przedstawione gry-opowiadania pozwol dorosym
zorientowa si w konwencji tych gier. Gdyby pomysw zabrako proponuj sign do cytowanej ju ksiki Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania gier? Z moich dowiadcze wynika, e ukadanie gier i rozgrywanie
ich jest dla dzieci fascynujce. Nie chc niczego innego, tylko budowa
gry i gra. Z powodw, ktre przedstawiam na pocztku rozdziau, jest
to bardzo ksztacce. Jeeli chce si mie mdre, odporne emocjonalnie
dziecko, trzeba takie zajcia prowadzi.

____________________________________________________________ 149

13.3. Tworzenie wariantw gier i zabaw

z czynnociami matematycznymi
Po uoeniu serii gier - opowiada konstruowanie gier jest dla dzieci
ju zbyt atwe, aby nadal byo ksztacce. Mona przej do nastpnego
etapu: do ukadania gier o rozbudowanym wtku matematycznym.
Przejcie to jednak musi by agodne. Na pocztku tego etapu bd gry
z otoczk beletrystyczn, ale w kadej nastpnej grze mniej bdzie opowiada i zwikszy si zakres czynnoci matematycznych. Puapki i premie,
ktre miay dotd posta przygd, teraz wymagaj:
- ustalania rwnolicznoci, a take okrelania, gdzie jest wicej i o ile
wicej, gdzie jest mniej i o ile mniej,
- doliczania lub odliczania i coraz sprawniejszego wyznaczania sumy
i rnicy,
- dostrzegania korzyci, ktre wynikaj ze stosowania wasnoci dziaa,
- podwajania lub rozdzielania po kilka, a potem take mnoenia,
- stosowania schematw graficznych dla pokazania czynnoci matematycznych,
- ukadania po kolei, numerowania i ustalania miejsca wybranej liczby
w szeregu liczbowym.
Ukadanie gier, w ktrych wystpuj takie lub podobne czynnoci matematyczne, sprawia wicej kopotw. Poprzednio wystarczyo, eby dorosy
razem z dzieckiem uoy trzy, cztery gry, aby potrafio ono samodzielnie
tworzy wiele wariantw gier - opowiada.
Teraz jest inaczej. Rzadko si zdarza, aby dziecko wymylio gr o ciekawym wtku matematycznym. Rwnie dorosemu przychodzi to z trudem. Dlatego w tym rozdziale przedstawi 5 gier i kilka zabaw. Jeeli
dorosy chce pozna ich wicej, moe zajrze do cytowanej ju ksiki Jak
nauczy dzieci sztuki konstruowania gier. S take inne publikacje propagujce gry matematyczne7.
Wrmy do metodyki. Uczc dzieci tworzenia wariantw gier z czynnociami matematycznymi, trzeba organizowa serie zaj. Kada taka
seria obejmuje:
1. Konstruowanie nowej gry. Dorosy jest tu wiodcy, dziecko mu
pomaga.
2. Rozgrywanie uoonej gry. W przeciwiestwie do gier - opowiada
mona j rozegra kilkakrotnie na tej samej planszy.
7
Podaj wykaz publikacji, w ktrych znajduj si gry i zabawy, z tak jednak uwagi
e nie wszystkie bior pod uwag moliwoci szeciolatkw: Kalinowski A. (1987), Zgry
chowa I., Bukowski M. (1987), Sysz S. (1984), wirko-Godycki J., Kaczmarczyk J., Ma
kowska J. (1980), Pisarski M. (1992), Wengier . A. (red., 1983).

150 ______________________________________________________
3. Tworzenie rnych wariantw gry. Dziecko jest tutaj wiodce, bo
ono tworzy inny wariant gry. Dorosy wspiera, pomaga.
4. Rozgrywanie uoonego przez dziecko wariantu gry. Dorosy nie
powinien okazywa tu swej przewagi intelektualnej. Dziecko musi mie
szans wygra.
Tworzenie rnych wariantw gry sprzyja rozwijaniu dziecicego
umysu. Dziecko musi wychwyci to, co w grze jest najwaniejsze. Potem
decyduje, co mona zmieni nie naruszajc sensu gry. Rozegranie uoonej gry jest sprawdzianem, w jakim stopniu innowacje j zmieniy i czy
nadal zachowuje ona swj charakter. Taki trening przyda si dzieciom
w szkole. Jest dobrym przygotowaniem do rozwizywania zada, zwaszcza tekstowych.
Zbieramy owoce w sadzie". Jest to gra nastawiona na ksztatowanie
umiejtnoci okrelania, w ktrym zbiorze jest wicej elementw. Ustalajc
rwnoliczno, dzieci manipuluj przedmiotami. Dlatego mog odpowiedzie take na pytania: O ile wicej ma ten, kto wygra"? O ile mniej ma ten,
kto przegra?
Trzeba przygotowa: arkusz papieru, kredki, klocek do odmierzania
pytek, kostk do gry, 2 pionki i 2 pojemniki (spodki do szklanek, otwarte
pudeka itp.), a take wszystkie kka, trjkty, prostokty i kwadraty
z Zestawu pomocy.
Przebieg zaj:
1. Dorosy rozkada papier na stole. Obok kadzie wszystkie potrzebne
przedmioty i proponuje: Naucz ci nowej gry. Nazwaem j Zbieramy
owoce w sadzie". Pom mi narysowa sad i chodniczek w sadzie.
Arkusz papieru - to sad. Na nim narysowany jest chodniczek. Na
pocztku jest brama - wejcie do sadu. Przed ni stan pionki. Na kocu
chodniczka jest druga brama. Kto przez ni przejdzie, koczy gr. Po
dwch stronach chodniczka rosn drzewa. S to ptelki takie jak na
rysunku.

____________________________________________________________ 151

Ksztat chodniczka - dowolny. Drzew - ptelek powinno by duo.

Najlepiej tyle, ile pytek. Po narysowaniu planszy naley umieci na drzewach (w ptli) owoce. S nimi kolorowe trjkty, kka, prostokty i kwadraty. Jest to atwe: dorosy i dziecko kad po kilka owocw w kadej ptli.
Plansza do gry z rozmieszczonymi owocami moe wyglda tak:

2. Przebieg gry:
- kady z grajcych ma koszyk (spodek, pudeko) na owoce i swj
pionek,
- dziecko i dorosy losuj kolejno: ten, kto wyrzuci wicej kropek
rozpoczyna wdrwk po sadzie,
- rzucaj przemiennie kostk i przesuwaj swoje pionki zgodnie z liczb
wyrzuconych oczek,
-jeeli pionek zatrzyma si na pytce pod drzewem, mona zebra
owoce z tego drzewa, wygra ten, kto koczc wdrwk po sadzie zbierze
najwicej owocw.
W tej grze take jest wycig. Nie polega on jednak na szybkim przez
biegniciu chodniczka, lecz na tym, aby zebra wicej owocw. Szansa na
sukces wzrasta wic, jeeli wyrzuca si mao kropek na kostce. Pionek
zatrzymuje si czciej i mona zebra wicej owocw. Lepiej wiedzie si
take temu, kto pierwszy przesuwa si po chodniczku. Drugi zatrzymuje
si czsto pod drzewem, z ktrego wczeniej zebrano owoce.
3. Gra si koczy, gdy dorosy i dziecko wyjd z sadu. Kady z nich ma
w swoim koszyku sporo owocw. Trzeba je policzy i ustali, kto ma wicej, a take o ile ma wicej. Wygrywa ten, kto ma wicej owocw.
Dziecko liczy zebrane owoce, a dorosy podpowiada liczebniki. Potem
dorosy liczy gono razem z dzieckiem. Ju wiadomo, kto wygra. Dla
sprawdzenia, trzeba uoy owoce w szeregach tak, aby tworzyy pary
owoc dorosego, owoc dziecka, tak jak na rysunku:

152_______________________________________________________

Pary zaznaczyam owaln lini. Wystarczy spyta: O ile ma wicej ten, kto
wygra? Jeeli dziecko milczy, dorosy kadzie kredk jak na rysunku.

Zwykle to wystarczy, aby dziecko odpowiedziao na tak trudne pytanie.

4. Bardzo atwo powtrzy t gr. Naley rozmieci owoce na drzewach i ju mona gra. Dzieciom nie sprawia kopotu opracowanie innych
wariantw tej gry. Wystarczy, aby dorosy porozmawia i ewentualnie
podsun pomys. Moje dzieci wymyliy takie gry. Zbieramy grzyby
w lesie", Kto zebra wicej lici w parku?", Kto wicej nazbiera kwiatw dla mamy?".
Jedzimy wind w zaczarowanym domu", Polowanie na tygrysa"
w wersji atwiejszej i trudniejszej jest seri zabaw i gier uoonych z zachowaniem stopniowania trudnoci. Wszystkie rozwijaj mylenie potrzebne dziecku do zrozumienia aspektu porzdkowego liczby. Ponadto sprzyjaj
dostrzeganiu
regularnoci
ukadu
dziesitkowego.
Zabawa Jedzimy wind w zaczarowanym domu". Trzeba przygotowa arkusz papieru, kredki, obrazki zwierzt z Zestawu pomocy i may
klocek.
Dorosy proponuje dziecku: Wymyliem dla ciebie now zabaw. Nazwaem j Jedzimy wind w zaczarowanym domu". Pom mi narysowa dom i umieci w nim lokatorw, a potem bdziemy si bawi. Rysuje
spory prostokt - zarys bloku mieszkalnego. Zaznacza pitra i szyb
windy. eby dziecko nie miao kopotw z ustaleniem gry i dou, dorysowuje soneczko, ziemi i drzewo. Plansza do tej zabawy wyglda tak jak
na rysunku na nastpnej stronie.
Piter moe by tyle, ile si zmieci. Szyb windy tak szeroki, aby porusza si w nim klocek - winda. Dorosy zwraca si do dziecka: Ponumerujemy pitra. Pierwsze, drugie, trzecie, czwarte ... Dziecko wskazuje i nazywa

pitra, a dorosy wpisuje liczby. W zaczarowanym domu mieszkaj rni

lokatorzy. Jest tam kino, cukiernia i kwiaciarnia. Dziecko dobiera mieszkacw i decyduje, e np.: na pitrze pierwszym mieszkaj 2 zajczki, na
trzecim krokodyl, na czwartym 2 kotki itd. Plansza do zabawy wyglda
teraz tak (oczywicie dziecko moe dobra innych lokatorw i inaczej ich
rozmieci):

____________________________________________________________ 153

Wystarczy umwi si, e klocek - to winda i ju mona si bawi. Dorosy obsuguje wind. Zaprasza dziecko do zaczarowanego domu. Pyta:
Na ktre pitro mam ci zawie? ... Jedziesz z wizyt? ... Moe warto
kupi kwiaty?... To na ktre pitro pojedziemy? Odpowiadajc na te pytania, dziecko musi uywa liczebnikw porzdkowych. Potem sprawdza,
czy zgadza si numer pitra z liczebnikiem. Warto edukacyjna zabawy
wzronie, jeeli dorosy pomyli si". Dziecko bdzie miao okazj do uywania takich sformuowa: Za wysoko, trzeba zjecha dwa pitra niej.
To nie w tym miejscu, pitro niej itd.

154 ______________________________________________________
Po takim wprowadzeniu dzieci maj ju swoje pomysy. Na przykad
zwo wind wszystkich lokatorw z zaczarowanego domu na spacer.
Potem zasiedlaj dom od nowa. Duo przy tym radoci i wielce ksztaccych rozmw.
Zabawa Winda w domu o 150 pitrach". Naley przygotowa:
miark krawieck (zwan centymetrem") i klamerk do przypinania
bielizny (plastikow).
Dorosy rozwija miark, pokazuje dziecku numerowane pytki (centymetry) i wyjania: To jest winda domu, ktry ma sto pidziesit piter.
Nie wierzysz? Zobacz. Tu pocztek, a tu koniec. (Jeeli miarka jest zakoczona metalowymi okuciami, ktre zasaniaj liczby 1 i 150, trzeba je
zdj lub zklei plastrem i napisa 1 i 150). Dorosy proponuje tak
zabaw: Ja bd windziarzem i zawioz ci na to pitro, na ktre zechcesz.
Dziecko wymienia numer pitra (np. 30). Dorosy przesuwa klamerk po
tamie, zatrzymuje si i mwi: Jestemy na trzydziestym pitrze. Na ktre
pitro teraz ci zawie?...
Warto zapyta: Skd znasz tak liczb? Moje dzieci mwiy: Jest autobus 108! Jak jechaem pocigiem, to moje miejsce byo 56. To jest numer
mojego mieszkania itd. S to zupenie dobre wyjanienia. Dzieci stykaj
si z bardzo rnymi liczbami. Teraz maj okazj znane liczby zobaczy"
w uporzdkowanym szeregu liczbowym. Poznaj miejsce, gdzie si liczba
znajduje, co przed ni, a co za ni.
Zabaw t koczy propozycja: Bdziemy gono liczy pitra, tak daleko, jak potrafimy. Tam - wind trzeba pooy na pododze i usi przy
niej Gone liczenie jest sposobem osuchania z rytmem i melodi wymienianych liczebnikw. Dziecko moe dostrzec regularnoci dziesitkowego ukadu pozycyjnego. Z moich dowiadcze wynika, e szeciolatki
potrafi liczy nawet do 150 i dalej, jeeli podpowiada si im liczebniki.
Zabawa Czarujemy wind". Potrzebna jest tama krawiecka i klamerka do bielizny. Dorosy proponuje: Zaczaruj nasz wind: Abra - kadabra -ju! Winda zatrzymuje si tam, gdzie jest zero! Takie zero (pisze
na kartce). Winda rusza. Ciekawe, na ktrym pitrze si zatrzyma? Dorosy
przesuwa klamerk: 10, 20, 30, 40, 50 itd. Dziecko odczytuje liczebniki
(dorosy podpowiada).
W trakcie tej zabawy dziecko take wsuchuje si w rytm i melodi liczebnikw. Moe take dostrzec, e winda najpierw zatrzymuje si, co dziesi
piter. Potem na kadym pitrze (101, 102, 103, 104 ... 110) i znowu co
dziesi piter. Bardzo interesujce s dziecice wyjanienia: Dlaczego
tak wanie zatrzymuje si winda?
Jeeli dziecko nadal jest zainteresowane zabaw, mona wind zaczarowa inaczej, np. eby zatrzymywaa si tylko tam, gdzie jest 5 lub 3, lub
7 itd. Po kadej zabawie naley zapyta: Dlaczego winda zatrzymywaa
si na tych pitrach ?

____________________________________________________________ 155

Gra Polowanie na tygrysa". W Zestawie pomocy jest jasnozielony

chodniczek liczbowy z numerowanymi pytkami. Pytek jest 15. Pod kad
umieszczone s kartki z kropkami. Liczba kropek zgadza si z numerem
pytki. Ponadto s tam 2 te paski. Potrzebny bdzie jeszcze owek
(lub kredka) i mae karteczki.
Dorosy kadzie przed dzieckiem chodniczek (liczbami w stron dziecka) i mwi: Zapolujemy na tygrysa. Tak si nazywa nowa gra. Na pytkach
chodniczka s zapisane liczby. Kada z nich moe by tygrysem. Zamkn
oczy, a ty wybierz jedn liczb i zapisz j na karteczce. Kartk schowaj.
Liczba na kartce jest tygrysem.
Dziecko wybrao liczb 9 i schowao karteczk. Dorosy otwiera oczy
i mwi: Me mam strzelby. Bd polowa za pomoc pyta. Jak spytam: Czy
tygrys jest liczb jeden? Odpowiesz: za mao, jeeli liczba - tygrys jest
wiksza od zapisanej. Powiesz, za duo, jeeli liczba tygrys jest mniejsza
od tej, ktr zapisae.
Zaczynamy gr:
- Czy tygrys to liczba dwa?
- Za mao (powiedziao dziecko).
- Jeeli dwa za mao, to jeden te za mao. Zasoni te liczby, bo s
mniejsze od tygrysa (zasania tym paskiem).
- Czy tygrys to trzynacie?
- Za duo (stwierdza dziecko).
-Jeeli trzynacie za duo, to czternacie i pitnacie te za duo.
Zasoni te liczby, bo s wiksze od tygrysa. (Zasania). Tygrys schowa si
tutaj (pokazuje nie zasonite liczby).

- Czy to jest liczba sze?

- Za mao (powiedziao dziecko).
- Jak za mao, to zasoni liczby sze, pi, cztery, trzy, bo s mniejsze
od tygrysa (przesuwa ty paseczek i zasania je).
Czy to jest liczba dziesi?
Za duo (stwierdza ze miechem dziecko).
Zasoni liczby dziesi, jedenacie, dwanacie, bo s wiksze od tygrysa (przesuwa pasek ty i zasania).

156 ______________________________________________________
- Ju wtem! Tygrys, to liczba dziewi.
- Zgadza si (mwi dziecko).
- Pif, paf, trafiem tygrysa.
Zmiana rl. Dziecko poluje" na tygrysa. Dorosy wybiera liczb. Zapisuje. Chowa i odpowiada na pytania.
T ksztacc gr naley przeprowadzi wielokrotnie. Po nabraniu
wprawy mona rozszerzy zakres szeregu, w ktrym dziecko znajduje
wybran liczb. Dorosy razem z dzieckiem rysuj duszy chodniczek.
Odmierzaj na nim np. 30 pytek. Numeruj je. Przygotowuj dwa paski
papieru do zasaniania. Polowanie na tygrysa trwa teraz duej, bo
trzeba rozpatrzy wikszy zakres liczb. I oto chodzi.
Rozdajemy prezenty dzieciom. Jest to gra sprzyjajca ksztatowaniu
umiejtnoci dodawania i odejmowania, a take ustalania rwnolicznoci
dwch zbiorw. Naley przygotowa: arkusz papieru, kredki, klocek do
odmierzania pytek, 2 pionki i 2 pojemniki (spodeczki, pudeka itp.). Rol
prezentw peni bd: kka, trjkty, kwadraty i prostokty z Zestawu
pomocy.

Dorosy rozkada papier na stole i mwi: Wiem, e lubisz dostawa

prezenty. Wymyliem wic gr Rozdajemy prezenty dzieciom". Pom mi
narysowa chodniczek i odmierzy pytki.
W tej grze chodniczek ma ksztat zamknitego owalu. Po obu stronach
s domki. Im wicej, tym lepiej. Prezenty bd roznosi Mikoaje. Trzeba
zaznaczy miejsce (2 kka), gdzie oni stan przed rozpoczciem gry i kierunek (strzaka) wdrowania. W domkach mieszkaj dzieci. Dorosy umawia si z dzieckiem, e moe ich by w kadym domku nie wicej ni 10
(chodzi o moliwo policzenia na palcach). Na dachu kadego domku dorosy zapisa, ile dzieci w nim mieszka. Plansza do tej gry moe wyglda
tak:

___________________________________________________________

Trzeba przygotowa prezenty. Musi ich by tyle, ile dzieci mieszka

w domkach. Najlepiej, jeeli dorosy odczytuje liczb dzieci w kolejnych
domkach, a dziecko odlicza prezenty i wkada je do jednego pojemnika.
Jeeli nikt si nie pomyli, nie trzeba przelicza prezentw. Jest ich dokadnie tyle, ile dzieci. Prezenty s przygotowane. Naley je rozdzieli
dla dwch Mikoajw. Najlepiej, jeeli zrobi to dziecko na oko".
Mona rozpocz gr. Dorosy i dziecko ustawiaj pionki - Mikoaje
w keczkach. Bior pojemniki z prezentami i przemiennie rzucaj kostk
Jeeli Mikoaj zatrzyma si na pytce przed domkiem, wchodzi do rodka
i zostawia prezenty zgodnie z umow: Nie wicej ni 3. Moe wic zostawi 3, 2, 1 lub 0. Mikoaje kr po chodniczku, wstpuj do domkw
i zostawiaj prezenty. Mog do jednego domku wej wielokrotnie: tyle
ile razy zatrzymuj si na pytce przed domkiem. Kada wizyta, to osobne zadanie:
Tyle dzieci mieszka w domku. Jest tam, tyle prezentw.
Ile brakuje? Mikoaj moe zostawi nie wicej ni 3.
Ile powinien zostawi, eby dla kadego dziecka by jeden prezent?
Dzieci rozwizuj takie zadania w rny sposb. Jedne doliczaj i mog
to robi tak:
- odczytuj liczb i mwi na przykad: W domku jest omioro dzieci,
- licz prezenty i stwierdzaj: Jest ju pi,
- doliczaj: Sze, siedem, osiem. Mona zostawi trzy prezenty,
- na koniec stwierdzaj: Bdzie osiem prezentw i starczy dla kadego
dziecka.
Niektre dzieci stosuj odejmowanie. Odczytuj liczb dzieci i licz zostawion ju prezenty. Od liczby dzieci odejmuj liczb prezentw i wiedz
ile brakuje.
Zwykle jeden Mikoaj wczeniej rozdaje prezenty i wygrywa. Nie jest
to koniec gry. Dorosy zwraca si do dziecka: Tak nie moe by, aby nie
ktre dzieci nie otrzymay prezentw. Trzeba rozda pozostae prezenty
Sprawdzamy. Jest to nastpna seria zada, ktre dziecko musi rozwiza. Przebiega to tak:
- dorosy wskazuje kolejny domek, dziecko odczytuje liczb mieszka
cw i liczy zostawione tam prezenty. Ustala, ile dzieci dostao prezenty
i ile prezentw jeszcze brakuje,
- dokada tyle, eby kade dziecko otrzymao prezent.
Jak widzimy, sporo w tej grze rachowania. Na dodatek zawiera on
seri zada z treci, warto j wic rozegra kilka razy, aby dziecko Doskonalio umiejtnoci matematyczne.
Chodniczek i domino. Jest to zabawa ksztacca umiejtno dodawania. Sporo w niej okazji do uwiadomienia dziecku roli zera w dodawaniu
Naley przygotowa: pasek papieru o dugoci ok. 40 cm i szerokoci ok
3 cm. Odmierzy na nim pytki o szerokoci ok. 3 cm kada. Pytki ponumerowa: 0,1, 2, 3, 4, 5 ... 12. W Zestawie pomocy znajduje si granatw

158_______________________________________________________
domino. Dziecko ma rozama tekturk tak, aby kada kostka domina
bya osobno.
Dorosy kadzie przed dzieckiem chodniczek i proponuje: Bdziemy
dopasowywa kostki domina do chodniczka liczbowego. Musi si zgadza:
liczba na pytce z liczb kropek na kostce domina. W trakcie dopasowywania naley gono odczytywa sum kropek na kostce:
- zero i jeden - to jeden (kostk uoy nad pytk 1),
-jeden i jeden - to dwa (kostk uoy nad pytk 2),
- sze i pi to jedenacie (kostk uoy nad pytk 11) itd.
W taki sposb ukada si wszystkie kostki domina. Efekt jest nastpujcy:

W trakcie tej ukadanki dziecko ma okazj zapozna si z kostkami domina. Mona wic przeksztaci zabaw w gr. Trzeba tylko odwrci
kostki kropkami do spodu i rozdzieli je po rwno (po 14). Kady z grajcych odwraca swoje kostki kropkami do gry i na sygna zaczyna si
wycig. Kto uoy szybciej, ten wygrywa.
Musi by tyle samo. Jest to gra sprzyjajca globalnemu ujmowaniu
liczby kropek i dopasowywaniu ich na zasadzie rwnolicznoci. Potrzebne
bd kostki domina z Zestawu pomocy.
Dorosy proponuje: Naucz ci nowej gry z dominem, ale najpierw bdzie zabawa. Bawimy si w ukadanie kostek. Przypatrz si kostkom. Na

___________________________________________________________ 159

kadej jest biaa kreska. Dzieli ona kostk na dwie czci. W poprzedniej
grze bralimy pod uwag czn liczb kropek na kostce. Teraz interesuj
nas kropki oddzielnie na kadej czci. Po kostk. Jest na niej trzy
i pi. Dokadam kostk eby si zgadzao pi i pi.

Na kocach jest trzy i dwa (pokazuje). Do kostk tu albo tu. eby si

zgadzao. Trzy i trzy albo dwa i dwa.

W ten sposb dziecko i dorosy ukadaj wszystkie kostki domina.

Ukadane kostki nie musz tworzy linii prostej. Mog si przecie styka pod ktem prostym. Po uoeniu wszystkich kostek domina dziecko
nabiera takiej wprawy, e mona ukadank zamieni w gr. Naley kostki
odwrci kropkami do spodu i rozdzieli na dwie czci. Losowanie. Kto
szybciej uoy kostki, ten wygrywa.
Ukadamy kostki domina, eby razem byo .... Jest to gra, ktra wiczy sprawno dodawania, take z przekroczeniem progu dziesitkowego.
Potrzebne bd kostki domina z Zestawu pomocy, mae karteczki, owek
lub kredka.
Dorosy zwraca si do dziecka: Mam jeszcze jedn gr z dominem.
Bdziemy ukada kostki tak, aby razem byo na przykad pi. Ukadamy w taki sposb:

Zaczynamy gr. Wybierz sobie liczb nie wiksz ni dwanacie... Wybra

e siedem. Zapisz na kartce. Rozdziel kostki domina po rwno (odwracj
kropkami do spodu i rozdziela). Zaczynamy ukada. Sposb ukadani;
jest pokazany na rysunku:

160 __________________________________________________________________

Jeeli na kolejnej ukadanej kostce jest pole bez kropek, trzeba dooy
kolejn kostk w dowolnym miejscu, ale tak, aby razem (na zetkniciu
pl) byo 7. W ten sposb dorosy i dziecko ukadaj wszystkie kostki.
Wygrywa ten, kto upora si z tym szybciej. Przypominam dorosym, aby
nie wykorzystywali swej przewagi. Co to za sztuka wygra z szeciolatkiem? Dziecko bdzie liczyo coraz sprawniej, jeeli ma szans sukcesu.
Gr Ukadamy kostki domina, eby razem byo ..." mona realizowa
w wielu wariantach. Wystarczy wybra dowoln liczb od 0 do 12,
zapisa j na kartce i ukada kostki. W tej grze nie zawsze wykorzystuje
si wszystkie kostki. Na przykad, jeeli wybrao si liczb 7, nie mona
uoy myda" (kostka bez kropek). Gdy wybiera si liczb 12, ukada
tylko te kostki, na ktrych jest 6 i 6 kropek itd. Mona rozszerzy repertuar dziecicych gier korzystajc z publikacji, ktre zalecaam poprzednio.

13.4. Gry w przedszkolu i w szkole;

planowanie i organizacja zaj
Wprowadzanie dzieci w sztuk konstruowania gier naley rozplanowa na cay rok. Jesieni, np. w padzierniku dzieci ucz si konstruowa gry - opowiadania. Majc na uwadze wartoci ksztacce gier
i to, e si dzieciom ogromnie podobaj, mona je ukada w
kadej wolnej chwil, np. gdy z powodu deszczu, silnego mrozu
nie wyszy na spacer. Uoone przez dzieci gry mog by dobrym
mikoajowym prezentem. Po trzech miesicach dzieci ju mniej s
zafascynowane grami opowiadaniami. Jednoczenie wzrasta te
sprawno rachunkowa. Mona wic powoli przej do gier z mocno
zaznaczonymi czynnociami matematycznymi. Konstruowanie takich gier
naley wczy w realizacj nastpujcych blokw tematycznych:
- wiczenia ksztatujce umiejtnoci rachunkowe,
- wspomaganie rozwoju operacyjnego rozumowania,

____________________________________________________________ 161

- rozwizywanie zada arytmetycznych,

- uczenie dzieci dostpnych im sposobw zapisywania czynnoci matematycznych.
W rozdziale tym opisywaam sytuacj, gdy dorosy uczy jedno dziecko
konstruowa gr. W przedszkolu i klasie zerowej naley zajcia organizowa tak:
1. Na tablicy (np. magnetycznej) trzeba umocowa arkusz szarego
papieru. Z boku, na stoliku pooy, wszystkie potrzebne przedmioty.
Dzieci siedz przed tablic.
2. Nauczycielka konstruuje swoj gr (rola dorosego): rysuje chodniczek, odmierza pytki, umieszcza puapki i premie (rysuje i przykleja wycite z kolorowego papieru sylwetki zwierzt).
3. Dzieci dziel si na dwa zespoy i wybieraj swoich przedstawicieli.
Wybrane dzieci siadaj po dwch stronach tablicy. Rol pionkw peni
dwie due pinezki z kolorowymi podkadkami lub magnesy. Kady zesp
otrzymuje du kostk do gry. Dzieci kolejno rzucaj kostk, licz kropki,
a ich przedstawiciel przesuwa pinezk - pionek (lub magnes) po chodniczku.
4. Po zakoczeniu tej gry nauczycielka proponuje, aby dzieci w parach
uoyy swoj gr. Rozdaje arkusze papieru, kredki lub mazaki, a wszystkie potrzebne przedmioty dzieci maj w swoich Zestawach pomocy.
5. Dzieci mog ukada gry na pododze, przy stolikach - wszystko
zaley od wielkoci sali.
6. W trakcie ukadania gier nauczycielka podchodzi do nich, rozmawia,
agodzi konflikty. Na zakoczenie zaj naley zorganizowa wystaw
gier.
Wany jest dobr dzieci w parach. Naley unika par: silne dziecko sabe dziecko. Silne wszystko zrobi samo, nawet bdzie za koleg przesuwao pionki. Dlatego dobre s pary: silne dziecko - silne dziecko, sabsze
dziecko - sabsze dziecko. Pierwsze opracuj gr rozbudowan, drugie prociutk. Wszystkie bd jednak pracowa na miar swoich moliwoci8.

8
W cytowanej ju wielokrotnie ksice Jak nauczy dzieci sztuki konstruowania gier
(1996) znajduj si scenariusze do zaj w przedszkolu i w klasie zerowej.

14. Zapisywanie czynnoci matematycznych

14.1. O sposobach zapisywania czynnoci
matematycznych przez szeciolatka
Gdy babcia i dziadek ogldaj zeszyty wicze wnuka pierwszoklasisty, nadziwi si nie mog, ile tam rnych symboli. Za ich czasw wane
byy supki i zadania tekstowe. Rodzice patrz na to ju inaczej. W czasie,
gdy rozpoczynali nauk w szkole, panowaa moda na grafy". Wiedz wic,
e czynnoci matematyczne zapisuje si jako dziaania przy pomocy liczb
i znikw. Mona je take pokaza uywajc strzaek, kresek, ptli, itd.
Moda na grafy czciowo ju mina. Mniej ich w dziecicych zeszytach
wii.ze. Jednak nauczycielom cigle wydaje si, e grafy na lekcjach to
sposb na nowoczesne nauczanie matematyki. W rezultacie, chocia grafy
w dziecicych podrcznikach wystpuj rzadziej, na lekcjach matematyki
s czsto obecne. Dlatego kady pierwszoklasista uczy si w szkole zapisywa czynnoci matematyczne:
- uywajc liczb, znakw i czc je tak, aby przybray form dziaa
arytmetycznych,
- stosujc ptle, strzaki, kreski w rnych kombinacjach.
To nie wszystko. Bardzo czsto musi czy liczby i znaki dziaa z grafami i innymi uproszczonymi rysunkami.
Nie chc przez to powiedzie, e takie bogactwo zapisw matematycznych jest szkodliwe. Istot szkolnego nauczania jest przecie nauka zapisywania czynnoci matematycznych z zastosowaniem rnych symboli.
Pragn jednak uwiadomi dorosym, e dzieciom sprawia to sporo trudnoci. Stosowanie symboli wymaga oderwania si od konkretw, co czy
si z operacyjnym rozumowaniem1. Wiele zego czyni tu zbytni popiech.
Lekcji matematyki nie jest zbyt duo, a nauczycielki chc szybko zreali1
Szerzej na ten temat pisz w ksice Dzieci ze specyficznymi trudnociami ... (1997,
s.83- 102).

____________________________________________________________ 163

zowa program nauczania. Nieraz wicej, ni jest w programie. Na dodatek klasy s liczne i kontakt z kadym dzieckiem jest utrudniony.
Majc to na uwadze, warto zadba o agodne i spokojne wprowadzenie
szeciolatka w wiat symboli. agodnie, to znaczy wolniej i w taki sposb, aby dziecko wszystko zrozumiao. Nie chc tu wyrcza szkoy i uczy
dzieci pisania cyfr tak, aby mieciy si w kratkach. Nie zalecam take
zaj podobnych do lekcji szkolnych.

14.2. Wprowadzanie znakw = , < , >

Dzieci wielokrotnie ju ustalay, gdzie jest wicej, a gdzie mniej.
Potrafi to zrobi liczc przedmioty i porwnujc liczebniki. Nie sprawia
im ju kopotw ustawianie przedmiotw w pary: po jednym elemencie
z porwnywanych zbiorw. Mona wic zrobi krok naprzd i wprowadzi
je w sposoby zapisywania wyniku takich czynnoci. Najlepiej uczyni to
wiosn, przed rozpoczciem nauki w klasie I.
Dorosym wydaje si, e najtrudniej zapamita, w ktr stron trzeba
skierowa znak < i >, aby pokazywa, gdzie jest wicej lub mniej. Dlatego
opowiadaj dziecku o psie otwierajcym pysk w stron wikszej kiebasy,
albo o ptaszku, ktry otwiera dziobek do wikszego ziarenka, lub o dziecku
wycigajcym rce do matki. Takie skojarzenia s co najmniej dyskusyjne.
Dzieciom myl si znaki, bo si je le tumaczy, a na dodatek maj za
mao okazji do ich stosowania. Na przykad wyjania si dzieciom, e s
dwa odrbne znaki < i >. W zapisie wyglda to jednak tak:
5 > 3 lub 3 < 5
Ten sam znak czyta si raz jako pi jest wiksze od trzech". Drugi
raz jako, trzy jest mniejsze od piciu". Podobnie jest przy odczytywaniu
rwnoci. Na przykad:
2+4=6
Znak = mwi, e to, co po lewej, jest rwne temu, co po prawej, niezalenie od tego, w jakiej postaci przedstawione s dane liczbowe. Dlatego
mona t rwno odczyta:
- poczynajc od lewej do prawej: wwczas czytamy dwa doda cztery
rwna si sze lub dwa i cztery jest sze,
- od strony prawej do lewej: teraz czytamy sze rwna si cztery
doda dwa lub sze to tyle samo co cztery i dwa.
Kopot w tym, e dziecko ma do czynienia z dwoma znakami (<, >
albo z jednym (=). Nic dziwnego, e dzieciom si myli. Na dodatek znak
<, >, = stawia si pomidzy liczbami zapisanymi symbolicznie. Jeeli
dziecko chce rozwia swoje wtpliwoci, nie moe policzy palcem tego, co
jest po lewej stronie znaku, i tego, co po prawej. Jest to na lekcjach
niemoliwe z powodu przeduania czasu przeznaczonego na liczenie.
Dlatego wymaga si tam liczenia w pamici.

164 ______________________________________________________
Dzieciom bdzie atwiej, jeeli dorosy przeprowadzi seri wicze
i zabaw opisanych w tym rozdziale. eby wszystko byo zrozumiae - kilka
sw o figurach liczbowych. Jestemy przyzwyczajeni, e liczby zapisuje
si za pomoc cyfr. Tak rol mog peni take figury liczbowe. S to
mae kka uoone tak, aby patrzcy na nie czowiek wiedzia, e tak
jest, bez koniecznoci liczenia. Z tego wzgldu stosuje si tu ukad pitkowy. W metodyce nauczania pocztkowego matematyki uywa si figur
liczbowych Lay'a i figur liczbowych Rusieckiego.

Figury liczbowe s bardzo wygodne w wiczeniach ksztatujcych umiejtno posugiwania si symbolicznym zapisem. Jeeli dziecko ma wtpliwoci, moe zwyczajnie policzy keczka i ju wie, o jak liczb chodzi.
Pomidzy figury liczbowe mona take wstawi znaki =, <, >. Dziecko
moe wic porwna liczebno kek po lewej i po prawej stronie znaku.
Gdzie jest wicej?" wiczenia i zabawy z kkami. Potrzebne bd
kka2 i dwa czarne paseczki z Zestawu pomocy. eby dziecku i dorosemu
2
W tej serii wicze bdziemy ukada figury liczbowe. Dlatego do ukadania zada
wykorzystuje si tylko kka.

____________________________________________________________ 165

byo wygodnie ukada zadania, trzeba przygotowa 2 kartki z bloku

rysunkowego. Na jednej bd leay pomoce do zaj, na drugiej ukada
si zadania.
W tej serii wicze, dorosy siada naprzeciwko dziecka. Zadania s
pomylane tak, e mona je poprawnie odczytywa z kadej strony: z przodu, od tyu i z boku. Dorosy ukada kka tak jak na rysunku i mwi: Tu
trzy i tu trzy.

Pomidzy kkami ukada znak = z czarnych paseczkw i wyjania: Tu

i tu jest tyle samo. Trzy rwna si trzy.

Dokada z jednej strony dwa kka i pyta:

Pyta: Czy teraz jest dobrze? Oczywicie, tak. Zabiera jedno kko:
Czy tak moe by? Czy tak jest dobrze? Trzy rwna si pi? Dziecko oczywicie protestuje. Mwi, co trzeba zrobi, eby poprawi zadanie. Gdy
tego nie czyni, dorosy pyta: A moe wiesz, jak to zadanie poprawi. Po tej
zachcie dziecko proponuje: Zabra dwa (pokazuje) albo dooy dwa
(pokazuje). Dorosy wybiera drug propozycj. Dokada keczka tak jak
na rysunku:

Pyta: Teraz jest dobrze? Cztery - to tyle samo co pi? Dziecko proponuje,
eby albo dooy, albo zabra kko. Dorosy na to: Mona jeszcze zmieni znak. Przesuwa czarne paski tak jak na rysunku:

Pokazujc kierunek od lewej, czyta: Cztery - to mniej ni pi. Pokazuje

kierunek przeciwny i czyta: Pi - to wicej ni cztery. To jest znak (pokazuje

166 ______________________________________________________
ktry mwi, gdzie jest wicej, a gdzie mniej. Nastpnie dokada dwa
kka tak jak na rysunku:

Pyta: Czy jest dobrze?... Co trzeba zrobi?... Dzieci zwykle proponuj,

eby doda kka albo zabra. Dorosy wyjania: Mona jeszcze zmieni
znak. W taki sposb:

Pokazujc kierunki czytania, mwi: Sze - to wicej ni pi, a pi to

mniej ni sze. Nastpnie dodaje jedno kko:

Pyta: Czy tak jest dobrze?... Masz racj tu i tu jest tyle samo. Zmie znak
na taki, ktry o tym mwi. Dziecko przesuno paseczki i jest tak:

Po tych wszystkich wyjanieniach mona przystpi do ukadania zada-zagadek:

- dorosy ukada dla dziecka zadanie - zagadk, dziecko koryguje je
tak, aby byo poprawne (moe dokada kka, zabiera je lub zmienia
znaki),
- dziecko ukada dla dorosego zadanie - zagadk, a dorosy dokada
kka, zabiera je albo zmienia znaki.
Kade zadanie - zagadk trzeba przeczyta, powiedzie, co si zmienia,
poprawi, a potem przeczyta od lewej do prawej i od prawej do lewej.
Gdzie jest wicej?". wiczenia i zabawy z kostkami. Dowiadcze w posugiwaniu si znakami <, >, = musi by wicej. eby nie znudzi
dziecka, zamiast kek mona uywa kostek do gry 3. Potrzebne bd
4 kostki (mae, zwyczajne), 2 czarne paseczki i 2 kartki papieru z poprzednich wicze.
Dorosy kadzie przed dzieckiem kostki i ukada pomidzy nimi znak:

3
Ukad kropek na kostkach do gier przypomina figury liczbowe Rusieckiego (z wyjtkiem
cianki, na ktrej jest 6 kropek). Mona wic uywa kostek do gier jako figur liczbowych.

____________________________________________________________ 167

Wskazujc kierunki, mwi: Pi - to wicej ni trzy, trzy - to mniej ni pi.

Jest dobrze. Zamknij oczy... Dokada jedn kostk:

Otwrz oczy... Czy teraz jest dobrze? Tu jest pi. Tu jest trzy i cztery, razem
siedem. Siedem - to mniej ni pi. Dziecko zwykle mieje si i stwierdza:
Trzeba poprawi. Mona zabra kostk albo zmieni znak.
Dorosy zgadza si na zmian znaku i zaraz potem dokada kostk:

Pyta: Teraz jest dobrze? Jeden i pi ~ to sze. Trzy i cztery - to siedem.

Sze to mniej ni siedem, a siedem - to wicej ni sze. Dziecko widzi, e
dooenie kostki nie zepsuo zadania. Nie liczba kostek jest wana, lecz
to, co one pokazuj.
Zadania z kostkami s trudniejsze. Szczeglnie wwczas, gdy po obu
stronach znaku jest wicej ni jedna kostka. Dlatego wicze tych powinno by wicej. Dzieci lubi zadania - zagadki, ktre mona przemiennie
ukada i rozwizywa. Warto wic to wykorzysta:
- dorosy ukada z kostek zadanie - zagadk, dziecko j odczytuje
i poprawia, i znowu odczytuje,
- dziecko ukada zadanie - zagadk dla dorosego, a on j odczytuje
i rozwizuje. Po nabraniu wprawy mona postawi rozwizujcemu jeden
z warunkw: Popraw zadanie. Moesz zmieni tylko znak. Moesz zabiera jedn kostk. Moesz tylko przekrci kostki.

14.3. Liczenie i ukadanie dziaa arytmetycznych

. Wrd przyczyn, dla ktrych nie zmusza si szeciolatkw do pisania,
jedna jest wana. Dzieci maj jeszcze ma dojrzao ukadu kostnego
doni i palcw. Trudno im wykonywa precyzyjne ruchy i mcz je dusze wiczenia manipulacyjne. Nauka zapisywania cyfr i dziaa trwaaby
zbyt dugo z miernymi tylko efektami. Ponadto dziecko zanadto koncentrowaoby si na problemach graficznych. Za rok bdzie starsze i bardziej
dojrzae do nauki pisania. W szkole s ku temu warunki: dziecko siedzi
wygodnie w awce, ma odpowiedni zeszyt, dobre narzdzie do pisania, widzi poprawne wzory pisma na tablicy itd.
Przygotowujc szeciolatka do nauki w szkole, nie trzeba uczy gc
pisania. Naley usprawnia dziecice rce i rozwija spostrzegawczo
Rwnie wane jest jednak, aby rozumiao w oglnym zarysie to, co bdzu
zapisywa w szkole. Ta seria wicze ma pomc dziecku zrozumie, jai
si zapisuje rachowanie.

168 ______________________________________________________
Policz i u dziaanie. Dodawanie. Potrzebne bd dwie kartki z bloku: na jednej bd lee przedmioty do wicze, na drugiej s ukadane
zadania. Z Zestawu pomocy naley wybra kolorowe kka, liczydeka,
czarne paski do ukadania znakw (mona je zastpi patyczkami), kartoniki z liczbami i kostki domina. Nie wszystkie: rezygnujemy z myda"
i kostek z szecioma kropkami na jednym polu. Przyda si take pudeko
z wieczkiem, ale mona je zastpi trzeci kartk papieru.
Dorosy mwi: Bdziemy si bawi w zapisywanie dziaa. Wybierz
kostk domina, ktr chcesz. Ja uo z liczb to, co ona pokazuje. Potem
zmiana: ja wybieram kostk, a ty ukadasz.
Pierwsze zadanie. Dziecko pooyo kostk:

Dorosy powiedzia: Dwa i jeden - razem trzy. Mona to zapisa tak

(ukada dziaanie z kartonikw i paskw tak jak na rysunku):

Drugie zadanie. Dorosy pooy kostk:

Dziecko przeczytao: Pi i dwa - to siedem i uoyo obok niej:

Trzecie zadanie. Dziecko pooyo kostk i umiechno si.

Dorosy odczyta: Pi i zero - to przecie pi i uoy dziaanie.

wiczenie w ukadaniu dziaa podoba si dzieciom wanie ze wzgldu na moliwo stosowania cyfr i znakw. Po nabraniu wprawy naley
zmieni przedmioty do manipulacji. Wykorzysta si teraz kka i pudeko.
Czwarte zadanie. Dorosy ukada w szeregu 6 kek i dokada 2 tak
jak na rysunku.

____________________________________________________________ 169

Mwi: Sze doda dwa kka (gest czenia - to szara linia) - to osiem.
U dodawanie. Dziecko uoyo.

Zadania - zagadki. Dodawanie. Dorosy proponuje: Bd zagadki. Ja

uo dla ciebie, ty dla mnie. Zamknij oczy... Wkada do pudeka (6
kek
i 3 kka, zamyka pudeko). Otwrz oczy... Uo ci wiadomoci z liczb
i znakw na pudeku, a ty powiedz, ile tam jest kek? Ukada na wieczku.

Dziecko moe policzy w pamici i tak jest najlepiej. Moe liczy na

palcach albo zajrze do pudeka i policzy kka.
Zmiana rl. Dorosy zamyka oczy. Dziecko wkada do pudeka kka
i ukada wiadomo o dodawaniu z liczb i znakw. Dorosy otwiera oczy.
Odczytuje informacj. Oblicza sum. Dziecko sprawdza: otwiera pudeko
i liczy kka.
Zagadki arytmetyczne z pudekiem s atrakcyjne dla dzieci i bardzo
ksztacce. Trzeba je kontynuowa, a po nabraniu przez dzieci wprawy
zmieni przedmioty do manipulacji i bawi si dalej.
Zadania z liczydekami. Dodawanie. Dorosy kadzie przed dzieckiem
dwa liczydeka i gar fasolek. Proponuje: Teraz bdziemy si bawi tak:
- moje liczy deko jest niebieskie, uo na nim dodawanie, a tyje zapiszesz liczbami i znakami,
twoje liczydeko jest te, uoysz na nim, jakie chcesz,
dodawanie,
a ja je przedstawi uywajc liczb i znakw.
Pierwsze zadanie. Dorosy woy w otwory liczydeka 5 fasolek i
dooy 3.

Dziecko uoyo dodawanie:

Drugie zadanie. Dziecko woyo w otworki swojego liczydeka 7 i 3

fasolki.

170 ______________________________________________________
Doro3y uoy:

Jest to atwa seria wicze. Dodawanie jest wyranie widoczne, a w tle

zaznacza si dziesitka. Po nabraniu wprawy wikszo dzieci chce
wiczy dodawanie z przekroczeniem progu dziesitkowego. Naley je zachca. Niech manipuluj fasolkami i licz. Nie trzeba jednak wymaga
ukadania dziaa. Bdzie na to czas w szkole, w drugim proczu klasy I.
Policz i u dziaanie. Odejmowanie. Odejmowanie sprawia dzieciom
wicej kopotw ni dodawanie. Prawdopodobnie dlatego, e odejmowanie
jest mniej wiczone. Przedstawi teraz seri zabaw, ktre wyrwnuj te
dysproporcje. Potrzebne bd: kka, pudeko, liczydeko, due kartki papieru z bloku rysunkowego a take cyfry i paski (patyczki) do ukadania
znakw.
Pierwsze zadanie. Dorosy kadzie w szeregu 8 kek:

Mwi: Policz i po odpowiedni kartonik z liczb.

Dorosy zabiera 3 kka i mwi: Osiem odj trzy. Ile zostao'? U odejmowanie (strzaka pokazuje zabierane kka).

Dziecko uoyo:

Drugie zadanie. Dziecko uoyo 10 kek. Dorosy ukada obok liczb 10.

Dziecko zabrao 4 kka i powiedziao: Dziesi odj cztery. Ile zostao1?

____________________________________________________________ 171

Dorosy uoy dziaanie:

Zadania-zagadki. Odejmowanie. Po takim wprowadzeniu mona przystpi do zada - zagadek z pudekiem. Dorosy kadzie przed dzieckiem
pudeko, gar kek, pokazuje kartonik z liczbami i znaki. Proponuje:
Zagadki na odejmowanie. Najpierw moja zagadka, potem twoja. Wkadam
do pudeka 8 kek (wkada i liczy je gono). Zamknij oczy. Dorosy wyjmuje 4 kka i liczy je gono. Zamyka pudeko. Potem ukada na wieczku:

Zwraca si do dziecka: Otwrz oczy. Przeczytaj wiadomo i oblicz, ile kek

jest w pudeku? Dziecko moe odejmowa w pamici, na palcach lub zajrze
do pudeka i policzy kka.
Zmiana rl. Dziecko wkada do pudeka kka. Mwi: W pudeku jest
dziesi kek. Dorosy zamyka oczy, a ono wyjmuje 3 i ukada wiadomo
na wieczku:

Dorosy czyta: Dziesi odj trzy jest siedem. W pudeku jest siedem kek.
Dziecko zaglda do pudeka i mieje si. Takie zagadki na odejmowanie
trzeba kontynuowa, dopki dziecko jest nimi zainteresowane. Potem
naley przej do wicze z liczydekiem.
Zadania z liczydekami. Odejmowanie. Dorosy kadzie przed dzieckiem gar fasoli i dwa liczydeka. Pokazuje kartoniki z liczbami i paski
do ukadania znakw. Proponuje: Bdziemy liczy na liczydekach. Wkada
do otworkw 10 fasolek. Po chwili zabiera 6 (pokazuje to strzaka).

Zwraca si do dziecka: U dziaanie. Byo odejmowanie. Dziecko uoyo

i stwierdza: Dziesi odj sze jest cztery.

Zmiana rl. Dziecko wkada fasolki do otworw liczydeka. Stwierdza,

ile ich jest. Potem zabiera kilka i ukada odpowiednie dziaanie.

____________________________________________
Odejmowanie na liczydekach jest szczeglnie wyraziste: wida miejsca
po zabranych fasolkach, a take dziesitk. Trzeba wic takich wicze
przeprowadza duo. Jeeli dziecko chce liczy w zakresie wikszym ni
10, naley je zachca. Niech zoy razem dwa liczydeka. Wkada fasolki
w otworki, wyjmuje kilka i sownie wypowiada dziaanie.

14.4. Zapisywanie czynnoci matematycznych

grafami, kreskami itp.
Najlepiej nadaj si do tego gry planszowe. Dziecko potrafi ju je ukada. Wie, e wane wiadomoci mona przedstawi za pomoc kresek
i strzaek. Dla przypomnienia proponuj zorganizowa zabaw Wycigi
ab". Potem bdzie gra trudniejsza, bo wymagajca bardziej precyzyjnych zapisw.
Wycigi ab. Do tej gry trzeba przygotowa: 2 pionki (guziki, kamyki
lub kka), 2 spodeczki pod szklank, 2 owki (mog by kredki) i kostk
do gry z Zestawu pomocy.
aby bd si ciga po chodniczku. Dlatego trzeba wsplnie z dzieckiem przygotowa: wski i dugi pasek papieru; im duszy, tym lepszy.
Na tym pasku naley narysowa chodniczek. Dziecko ma pomaga i odmierza pytki klockiem. Chodniczek ma mie nieparzyst liczb pytek,
np. 25.
Dorosy wyjania: Na kocach chodniczka s jeziorka (stawia tam
spodki). Dokadnie na rodku chodniczka stoj aby. Trzeba ten rodek
znale. Pomyl, jak to zrobi? Dzieci zwykle oceniaj na oko i pokazuj
palcem, mwi: Tu. Jest to dobry sposb. Naley tylko policzy pytki od
wskazanego miejsca w lewo i w prawo. Porwna liczb pytek i ewentualnie skorygowa. Na rodkowej pytce dorosy ustawia 2 pionki i plansza do gry wyglda tak:

Dorosy ustala z dzieckiem reguy:

- wybierzemy kady swoj ab i jeziorko. aby skacz w przeciwnych
kierunkach, kada do swojego jeziorka,
- rzucamy przemiennie kostk: kada aba skacze do przodu tyle, ile
pokazuje kostka,
- rysujemy skoki swojej aby,
- wygrywa ten, czyja aba pierwsza wskoczy do jeziorka,
- losowanie: gr zaczyna ten, kto wyrzuci wicej oczek.

____________________________________________________________ 173

Gr rozpoczo dziecko: wyrzucio 4, przesuno ab i narysowao

strzak. Dorosy wyrzuci 5, przesun ab i narysowa strzak. Sytuacja ta jest przedstawiona na rysunku.

Gra si toczy. Jedna z ab wskoczya do jeziorka i wiadomo, kto wygra. Na tym si jednak nie koczy. Druga aba te musi wskoczy do
jeziorka. Chodniczek z zaznaczonymi skokami ab wyglda tak:

Najwaniejsze s strzaki. Pokazuj przecie dodawanie.

Puapki i premie 4 . Potrzebny bdzie arkusz papieru do pakowania
(gadki, moe by szary), kredki, klocek do odmierzania pytek chodniczka,
2 pionki (guziki, kamyki lub kka) i kostka z Zestawu pomocy.
Dorosy rozkada na stole papier i rysuje na nim chodniczek. Dziecko
pomaga odmierza pytki. Ustalaj miejsce startu i met. Dorosy wyjania: Nie chc si ciga ze zwierztkami, tylko z tob. Wybieramy pionki
i ustawiamy je przed startem. Teraz umieszczamy na trasie naszego wycigu premie. Jak pionek stanie na tej pytce (pokazuje), moe si przesun
do przodu o sze pytek. Policz pytki i poka, na ktrej stanie pionek.
eby zapamita, narysuj strzak i zapisz nad ni + 6, to znaczy doda
sze. Tu jest nastpna premia (pokazuje). Jak pionek stanie na tej pytce,
moe si przesun do przodu o cztery pytki. Poka, gdzie stanie pionek.
Narysuj strzak i zapisz nad ni + 4. Niespodzianka. Na tej pytce te
jest premia. Narysuj strzak, a ty powiedz; co nad ni mam zapisa.
Dziecko policzyo i powiedziao: Trzeba zapisa doda trzy. W podobny
sposb rozmiecili pozostae premie.
Dorosy mwi: Rozmiecimy puapki. Jak pionek stanie na tej pytce
(pokazuje), musi si cofn o pi pytek. Odlicz te pytki i poka, gdzie
stanie pionek (pokazuje). eby zapamita, narysuj strzak i zapisz
obok niej - 5, to znaczy odj pi.
4
Inny wariant tej gry przedstawiam w cytowanej ju ksice Jak nauczy dzieci
sztuki konstruowania gier (1996).

174_______________________________________________________
W ten sposb umieszczaj pozostae puapki. Plansza do tej gry wyglda
tak:

Mona rozpocz gr. Dorosy i dziecko losuj. Kto ma wicej kropek

na kostce, zaczyna: rzuca kostk i przesuwa swj pionek. Jest sporo
radoci z premii, ale niestety s te puapki. Gra wciga i wyzwala spore
emocje. Dla wartoci ksztaccych trzeba odczytywa puapki i premie.
Mwi si na przykad: Doda sze i przesuwa si pionek zgodnie ze
strzak.
Najwicej korzyci dziecko ma z rysowania planszy i umieszczania na
niej puapek i premii. Dlatego takie gry trzeba przeprowadza kilka razy.
Do kadej narysowa now plansz. Strzaki i zapisywane nad nimi informacje stanowi dobre wprowadzenie dziecka w graficzne zapisywanie
czynnoci matematycznych.

14.5. Rne sposoby zapisywania czynnoci

matematycznych w przedszkolu i w szkole
T seri zaj najlepiej zaplanowa na maj. czy si je z grami
matematycznymi. Jest to take kontynuacja tego, czego dzieci nauczyy
si wczeniej. Mona te zajcia prowadzi przy stolikach, ale wszystkie
dzieci maj siedzie wygodnie, twarz do nauczycielki. Na stoliku musz
mie take sporo miejsca do manipulowania przedmiotami i ukadania
zada. Jeeli nie ma takich warunkw, t seri wicze trzeba zorganizowa troch inaczej:

____________________________________________________________ 175

1. Dzieci siedz w gbokim pkolu, na pododze. Kade ma przed sob

dywanik, a na nim 2 kartki papieru: na jednej znajduj si potrzebne
przedmioty, druga suy do ukadania zadania.
2. Nauczycielka ma przed sob taki sam komplet przedmiotw i uywa
ich kierujc dziecicym myleniem.
3. Potem dzieci siadaj parami. Midzy nimi jest dywanik i wszystkie
potrzebne przedmioty. Ukadaj i rozwizuj zadania na przemian.
4. Sposb uczenia dzieci nowych gier przedstawiam w rozdziale poprzednim.
Opisaam tam take sytuacj, gdy dzieci konstruuj kolejne warianty
nowej gry5.

5
Wiele dobrych pomysw znajduje si w ksice Jak nauczy dzieci sztuki
konstruowania gier (1996).

15. Zakoczenie,
czyli o tym,
co jeszcze jest wane dla osignicia szkolnych sukcesw

Ju wiadomo, co naley zrobi, aby dziecko byo mdrzejsze, wicej

wiedziao i lepiej liczyo. Wielokrotnie podkrelaam take, co jest wane
w dobrym przygotowaniu szeciolatka do nauki matematyki w szkole.
Koczc t ksik, chc troch uwagi powici szkole.
Nauka w szkole, take nauczanie matematyki, odbywa si w systemie
klasown - lekcyjnym. Na pocztku klasy pierwszej ramy tego systemu s
."eszcze rozlunione: zajcia trwaj duej lub krcej, bo na og nie
obowizuj dzwonki koczce lekcje i przerwy. Nie ma take wyrazistego
podziau na przedmioty. Jedynie lekcje matematyki s od pocztku wyodrbnione. Zachowane s jednak inne cechy systemu klasowo - lekcyjnego.
Dzieci w klasie realizuj pod kierunkiem nauczyciela ten sam program
nauczania. Maj te same podrczniki i zeszyty wicze. Rozwizuj te
aame zadania. Wszystkie dzieci w klasie ucz si bowiem tego sanego, w tym samym czasie i w taki sam sposb. Dlatego jeden nauczyciel wystarcza do kierowania procesem nauczania wielu uczniw.
Programy nauczania - a wic to, czego nauczyciel ma nauczy - s opracowane z myl o przecitnych moliwociach umysowych uczniw.
Lekcje s prowadzone tak, aby wikszo dzieci nauczya si tego, co jest
ich celem. Jeeli to lepiej zbada, to w tym przypadku wikszo" oznacza troch wicej ni poow uczniw w klasie.
Dla dzieci o niszych moliwociach umysowych, ale mieszczcych si w normie, wszystko jest trudne. Nie rozumiej niektrych
wyjanie nauczyciela. Tempo pracy na lekcji jest za szybkie. wicze
i zada jest za mao, aby opanoway wane umiejtnoci. Kopoty maj
t ike dzieci o przypieszonym rozwoju umysowym. Po pierwszych
tygodniach zauroczenia szko i tym, co si dzieje na lekcjach, dzieci te
zwyczajnie si nudz. To, o co pani pyta, jest zbyt atwe, a jej wyjanienia,
wydaj si im mao interesujce. Zadaj wic kopotliwe pytania i doma-

____________________________________________________________ 177
gaj si dodatkowych informacji. Szybko rozwizuj zadania matematyczne
i dopominaj si wyrazw uznania. Wiele miesicy wczeniej nauczyy
si czyta. Znaj te na pami czytanki. Niecierpliwi si wic, gdy inne
dzieci mozolnie skadaj literki. Wyrywaj si do odpowiedzi i pokazuj,
e wiedz i potrafi wicej od rwienikw. Problem w tym, e takie zachowania przeszkadzaj nauczycielce i innym dzieciom.
Najgroniejsza jest nuda. Przez pi dni w tygodniu, na wielu lekcjach
hamowane s zainteresowania tych dzieci i tumi si ich napd poznawczy.
Po niedugim czasie dziecko wybitne, o byskotliwym umyle, przemienia
si w ucznia wprawdzie zdolnego, ale mao rnicego si od rwienikw.
Co zrobi, aby omin te niebezpieczestwa? Co czyni, aby nie
zaprzepaci dziecicych uzdolnie? eby nie zmarnowa tego,
co dziecko ju osigno?
Zastanwmy si najpierw nad sytuacj dzieci, ktre funkcjonuj
troch gorzej od swoich rwienikw. Zacznijmy od pytania: Jak takie
dziecko moe dorosy odrni'? W przedszkolu i klasie zerowej jest to stosunkowo proste. Nauczycielka ma wiele okazji do obserwowania i porwnywania dzieci. Dlatego potrafi wskaza te, ktre radz sobie zdecydowanie
gorzej. Trudniej jest rodzicom. Kochaj dziecko i nie maj wielu okazji do
porwnywania z rwienikami. Czasami s albo zbyt krytyczni, albo odwrotnie - zbyt zapatrzeni w swoje dziecko. Majc to na uwadze, podam
kilka wskazwek pomocnych do obiektywnej oceny.
1. Bodaj najwaniejsza jest zdolno do skupienia uwagi przez
czas duszy. Wiosn, na kilka miesicy przed rozpoczciem nauki,
szeciolatek powinien umie pracowa pod kierunkiem dorosego okoo
p godziny. Oczywicie, nie mog to by zajcia nudne i zbyt mczce.
Podaam czas orientacyjny. Kopoty zaczynaj si wwczas, gdy dziecko
jest nadmiernie pobudzone i moe si skupi tylko na kilka minut, a na
dodatek rzadko koczy wyznaczon prac.
2. Rwnie wane jest to, czy dziecku sprawia przyjemno rozwizywanie zada, niekoniecznie matematycznych. Cech rozwojow
dzieci, zwaszcza szeciolatkw, jest rado poznawania i tworzenia. Opisane w Dziecicej matematyce zadania, zabawy i gry s dostosowane do
moliwoci szeciolatka. Jeeli nie sprawiay one dziecku przyjemnoc i,
to prawdopodobnie byy dla niego za trudne i zbyt mczce. Naley wic
zastanowi si, czy dziecko nie charakteryzuje si wolniejszym tempem
rozwoju.
3. O rozwoju umysowym mona take wnioskowa biorc pod uwag
stopie opanowania dziecicego liczenia. Idce do szkoy dziecko
powinno liczy, dodawa i odejmowa w pamici do 10, a w trudniejszych
wypadkach pomaga sobie liczeniem na palcach. Wane jest take my lenie operacyjne. Sukcesy na lekcjach matematyki zale od tego, czy
dziecko potrafi rozumowa operacyjnie na poziomie konkretnym w zakresie, ktry opisaam w poprzednich rozdziaach.

178 __________________________________
To s kwestie najwaniejsze. Pozostaje jeszcze problem sprawnoci
manualnej i koordynacji wzrokowo - ruchowej. W szkole dziecko
bdzie oceniane take wedug tego, jaki ma zeszyt, po tym, jak odwzorowuje znaki, jak pisze i rysuje. Bywa to czsto waniejsze od tego, co dziec' ko wie. W Dziecicej matematyce nie zamieciam wicze nastawionych
na ksztatowanie dojrzaoci do nauki pisania. Nale one bowiem do
jzyka polskiego.
Jeeli dziecko jest nadmiernie pobudzone, nie umie si skupi
przez czas duszy, jest mao sprawne manualnie, a na dodatek
wolniej si rozwija intelektualnie, naley rozway odroczenie
obowizku szkolnego. Nie trzeba si tego obawia. Dzieci wolniej rozwijajce si potrzebuj znacznie wicej czasu na osignicie dojrzaoci
do uczenia si matematyki w szkole. Lepiej poczeka jeden rok i zapewni dziecku dobry start szkolny, ni patrze, jak si ono mczy i jak le
mu si wiedzie.
:
- W naszym kraju obowizuje ustawa, ktra okrela czas podjcia przez
dzieci nauki szkolnej. Pisaam o tym wczeniej. Chcc odroczy dziecku
rozpoczcie nauki szkolnej, naley dostosowa si do wymaga formalnych. Nie jest to trudne. Trzeba zgosi si do najbliszej poradni pedagogicznej i psychologicznej dla dzieci. Pracujcy tam zesp specjalistw
przeprowadzi badania diagnostyczne i doradzi, co dobre dla dziecka. Do
takich poradni kieruje si take dzieci, ktre uczszczaj do przedszkola
lub klasy zerowej, a funkcjonuj zdecydowanie gorzej od rwienikw.
Przejdmy do dzieci zdolnych, o przypieszonym rozwoju psychoruchowym. Takich dzieci jest wiele. Obserwacje wskazuj na to, e uzdolnienia matematyczne ujawniaj si bardzo wczenie. Po czym je rozpozna? Moim zdaniem, dzieci te:
- s nieprawdopodobnie ciekawe wiata: nie tylko pytaj, ale same
prbuj dochodzi do zrozumienia tego, co je otacza,
- czerpi rado z wysiku intelektualnego: zachowuj si tak,
jakby pokonywanie trudnoci umysowych sprawiao im przyjemno,
- s wytrwae, skupione i ca moc d do celu, chocia ten cel
moe si dorosym wydawa czasami dziwny,
- charakteryzuj si czsto matematycznym ukierunkowaniem
umysu: dosownie wszdzie widz matematyczne problemy i chc wiedzie, ile jest, policzy, zmierzy, zbudowa, rozoy na czci. Dopominaj si o takie zadania i domagaj si coraz trudniejszych.
Dzieciom tym zwykle podobaj si zadania, zabawy i gry przedstawione w tej ksice. Wszystko jest dla nich atwe. Po kilku powtrzeniach
ootrafi wykona bardzo trudne czynnoci i jeszcze si z tego cieszy. Nic
fc dziwnego, e ju na pocztku klasy pierwszej wiedz i potrafi
zdecydowanie wicej ni ich rwienicy.
Co zrobi, eby tego nie zaprzepaci, eby nie doprowadzi
do znuenia szko i nie rozleniwi dziecicego umysu?
1

___________________________________________________________ 179

Nim odpowiem na to pytanie, chciaabym wyjani jeszcze kilka spraw.

O szkolnych sukcesach dziecka bardziej decyduje jego dojrzao emocjonalna i spoeczna ni wybitne uzdolnienia intelektualne. Dzieci obdarzone wietnym myleniem niekoniecznie musz by silne emocjonalnie.
Wybitnym uzdolnieniom umysowym towarzyszy moe zbyt dua wraliwo. Czsto si to widzi u artystw. Dlatego tak trudno jest dobrze kierowa ich losem.
Problem zaczyna si ju przy podejmowaniu decyzji, kiedy takie dziecko
ma rozpocz nauk. Jeeli bra pod uwag rozwj umysowy oraz opanowane wiadomoci i umiejtnoci, mona podj decyzj o wczeniejszym
rozpoczciu nauki szkolnej albo pozwoli dziecku w jeden rok zrealizowa
to, czego ucz si dzieci w cigu dwch lat. Na przykad: po proczu klasy
pierwszej przesun dziecko do klasy drugiej. Nie jest to trudne. Chyba
e rozpoznanie diagnostyczne pokazuje, i wydolno emocjonalna dziecka
jest zbyt maa, aby mogo wytrzyma wzrastajce obcienia. Z tej wanie
przyczyny rzadko podejmuje si takie decyzje.
Co w tej sytuacji robi? Jestem przekonana, e dzieci zdolne wymagaj szczeglnej opieki1.
1. Ksztatowanie odpornoci emocjonalnej. Dzieci nie mog zbyt
czsto poddawa si fali frustracji, jeeli natrafi na przeszkody w osigniciu celu. Musz take nauczy si znosi poraki z nadziej, e bdzie
lepiej.
2. Rozwijanie umiejtnoci spoecznych. Musz umie wsppracowa z innymi. Negocjowa warunki i reguy obowizujce we wsplnej
zabawie i pracy. Musza take umie opowiedzie o tym, co je martwi lub
cieszy. Ponadto wane jest, aby potrafiy dobrze peni rol ucznia: zna
swoje obowizki i umie je realizowa.
3. Wzmacnianie twrczej postawy. Chodzi o to, aby dziecko nie
wstydzio si swoich pomysw, eby umiao je przedstawi i cieszy si
z nich.
4. Dalsze rozszerzanie moliwoci umysowych. Nie musi si to
odbywa na terenie szkoy. Mona dziecko posya na lekcje muzyki,
plastyki, taca itd. Wana jest take nauka jzykw obcych. Potrzebny
jest tu jednak umiar. Najwaniejszy jest przecie harmonijny rozwj
dziecka. Nie wolno przecia dziecka dodatkow nauk.
Gdy dziecko charakteryzuje si wysokimi uzdolnieniami matematycznymi, problem si nieco komplikuje. Powinno by objte indywidualnym
nauczaniem w zakresie matematyki, a potem innych przedmiotw cisych. Bardzo trudno jednak o kogo, kto potrafiby takie nauczanie poprowadzi. Warto si jednak potrudzi i szuka take wrd nauczycieli
z innych szk, nawet rednich. Bo c moe by cenniejszego od dziecicego talentu!
1

Wiele dobrych rad znajduje si w ksice D. Lewisa (1988).

16. Bibliografia
Aebli H. (1982) Dydaktyka psychologiczna. Zastosowanie psychologii
Piageta do dydaktyki, PWN, Warszawa.
Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M. (1992) Metoda Weroniki
Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSiP, Warszawa.
Bruner J. S. (1978) Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii
poznania, PWN, Warszawa.
Chrzan-Feluch B., Semadeni Z. (1992) wiczenia orientacyjne w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela, red. Z. Semadeni, t. 2, WSiP, Warszawa.
wirko - Godycki J., Kaczmarczyk J., Makowska J. (1980) Proste gry
i zabawy matematyczne w domu i na wakacjach, Instytut Wydawniczy
CRZZ, Warszawa.
Donaldson M. (1986) Mylenie dzieci, PWN, Warszawa.
Gelman R., Gallistel C. R. (1978) The child's understanding ofnumber,
Harvard University Press.
Ginsburg H. (1977) Childrens arithmetic. The learning process, New York.
Gray E. M., Tali D. O. (1994), Duality, ambiguity and flexibility:
A proceptual view of simple arithmetic, Journal for Research in Mathematics Education, t. 25, zeszyt 2, s.115 - 141.
Gruszczyk-Kolczyska E. (1987) Kompetencje intelektualne szeciolatkw w zakresie pojmowania podstawowych poj i umiejtnoci matematycznych, w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1.
Gruszczyk-Kolczyska E. (1989) Intuicje matematyczne dostpne dzieciom przedszkolnym, w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1.
Gruszczyk-Kolczyska E. (1993) Ksztatowanie czynnoci intelektualnych potrzebnych do precyzyjnej klasyfikacji. Wkadka matematyczna do
czasopisma Wychowanie w Przedszkolu, nr 2.
Gruszczyk-Kolczyska E. (1997) Dzieci ze specyficznymi trudnociami
w uczeniu si matematyki. Przyczyny, diagnoza, zajcia korekcyjno-wyrwnawcze. Wyd. 3 popr., WSiP, Warszawa.

____________________________________________________________ 181

Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1992) Ksztatowanie w umysach dzieci wiadomoci schematu wasnego ciaa i umiejtnoci orientowania si w przestrzeni w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 2,
3,4.
Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1993) Ksztatowanie umiejtnoci konstruowania i rozwizywania zada z treci
w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 8, 9.
Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1992) Ksztatowanie czynnoci intektualnych potrzebnych do precyzyjnej klasyfikacji,
w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 3, 4, 5.
Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1993) Rytmy
i kompensacje, i przeksztacenia w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 5, 6.
Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1993) Dziecice
liczenie w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 6, 7.
Gruszczyk-Kolczyska E., Zieliska E., Dobosz K. (1993) Miara
i sens mierzenia. Dugo w: Wychowanie w Przedszkolu, nr 10 (1993)
i nr 1 (1994).
Gruszczyk-Kolczyska E, Zieliska E., Dobosz K. (1996) Jak
nauczy dzieci sztuki konstruowania gier. Metodyka, scenariusze zaj
oraz wiele ciekawych gier i zabaw, WSiP, Warszawa.
Hejny M. (1993) The understanding of geometrical concepts. In:
Proceedings of the 3-rd Bratislava International Symposium on Mathematical Education BISME - 3, University J. A. Komenskeho.
Hejny M. (1995) Development of geometrical concepts. In: International
Symposium on Elementary Maths Teaching SEMT '95, Charles University
Faculty of Education, Praga 1995.
Hornowski B. (1970) Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i modziey na podstawie rysunku postaci ludzkiej. Ossolineum, Wrocaw,
Warszawa, Krakw, Gdask, d.
Irving D. Harris, (1966) Emotional bock to learning. A study of the
reason offailure in school, The Free Press, New York.
Kalinowski A. (1987) Mamo, tato, bawcie si z nami, Nasza Ksigarnia,
Warszawa.
Kephart N.C. (1970) Dziecko opnione w nauce szkolnej, PWN, Warszawa.
Kielar-Turska M. (1989) Mowa dziecka, sowo i tekst, Wyd. UJ, Krakw.
Kjelar-Turska M. (1992) Jak pomaga dziecku w poznawaniu wiata,
WSiP, Warszawa.
Knill Ch. (1995) Dotyk i komunikacja, Wydawnictwo CMP-P, Warszawa.
Knill Ch., Knill M. (1995) Programy aktywnoci. wiadomo ciaa,
kontakt i komunikacja, Wydawnictwo CMP-P, Warszawa.
Kocielska M. (1995) Oblicza upoledzenia, PWN, Warszawa.
Kruk H. (1985) Wybr literatury do zabaw i zaj w przedszkolu z komentarzem metodycznym, WSiP, Warszawa.

182 ______________________________________________________
Krygowska Z., Sznajder M. (1975) Komplet klockw do logicznego
mylenia (dla przedszkoli), Instrukcja, Cezas", Warszawa.
Krygowska Z., Nowecki B. (1992) Ksztatowanie poj geometrycznych
u dziecka, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela, red. Z. Semadeni, t. 2, WSiP, Warszawa.
Lewis D. (1988) Jak wychowa zdolne dziecko, PZWL, Warszawa.
ukasik S., Wickowski R. (1995) Zeszyt szeciolatka Cyferki", Nasza
Ksigarnia, Warszawa.
Matthews J. (1992) Kiermasz pomysw. Scenariusze lekcji i zaj dla
nauczycieli i rodzicw. Matematyka: klasy 0 -III, WSiP, Warszawa.
Metlina L. C. (1984) Matiematika w dietskom sadu, Proswieszczenije,
Moskwa.
Moroz H. (1986) Wspczesne rodki dydaktyczne w nauczaniu pocztkowym matematyki, WSiP, Warszawa.
Moroz H. (1991) Nasza matematyka. Zabawy i gry dydaktyczne, BGW,
Warszawa.
Olechnowicz H. (1988) U rde rozwoju dziecka. O wspomaganiu rozwoju prawidowego i zakconego, Nasza Ksigarnia, Warszawa.
Olechnowicz H. (1995) Dziecko wasnym terapeut, PWN, Warszawa.
Papy R, Papy . (1974) Dieti i grafy. Obuczenie dietiej szestiletniewo
wozrasta matiematiczeskim poniatjam, Pedagogika, Moskwa.
Piatfet J. (1966) Studia z psychologii dziecka, PWN, Warszawa.
Piayet J. (1977) Psychologia i epistemologia, PWN, Warszawa.
Piatfet J., Inhelder B. (1967): Obrazy umysowe, w: P. Oleron, J.Piaget,
B. Inhelder, P. Greco, Inteligencja, PWN, Warszawa.
Piaget J., Inhelder B. (1993) Psychologia dziecka, Siedmiorg, Wrocaw.
Pisarski M. (1992) Matematyka dla naszych dzieci, Wydawnictwo
ECERF, Warszawa.
Przetacznik - Gierowska M. (1988) Stadia psychologicznego rozwoju
czowieka. Przegld zagadnie, w: Rozwj psychiczny czowieka w cigu
ycia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, red. M. Tyszkowa, PWN,
Warszawa.
Przetacznik - Gierowska M. (1993) wiat dziecka. Aktywno - poznanie - rodowisko, Wydawnictwa UJ, Krakw.
Przetacznik - Gierowska M., Makieo - Jara G. (1985) Psychologia
rozwojowa i wychowawcza wieku dziecicego, WSiP, Warszawa.
Puchalska E., Semadeni Z. (1981) Nowe spojrzenie na zadania tekstowe, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela,
red. Z. Semadeni t. 1, WSiP, Warszawa.
Puchalska E., Semadeni Z. (1984) Klocki logiczne i inne zestawy
logiczne, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela, red. Z. Semadeni t. 2, WSiP, Warszawa.

____________________________________________________________ 183

Puchalska E., Semadeni Z. (1984a) Karty logiczne, w: Naucznie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela red. Z. Semadeni t. 2,
WSiP, Warszawa.
Puchalska E., Semadeni Z. (1984b) Ksztatowanie poj mnogociowych, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela,
red. Z. Semadeni t. 2, WSiP, Warszawa.
Puchalska E., Semadeni Z. (1985) Rachuba czasu. Obliczenia zegarowe i kalendarzowe, w. Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik
dla nauczyciela, red. Z. Semadeni t. 3, WSiP, Warszawa.
Semadeni Z. (1989) Matematyczna edukacja wczesnoszkolna. Problemy
i propozycje, w: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1.
Semadeni Z. (1991) Dojrzao dziecka do uczenia si matematyki
w warunkach szkolnych, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik
dla nauczyciela, red. Z. Semadeni, t. 1, (wydanie II), WSiP, Warszawa.
Semadeni Z. (1992) Matematyka 1. Zeszyt wicze dla klasy pierwszej
szkoy podstawowej nr 1, 2, 3 oraz (1996) Matematyka 1. Zadania dodatkowe dla dzieci lubicych matematyk, WSiP, Warszawa.
Semadeni Z., Urbaska A., Urbaska E. (1992) Matematyka. wiczenia w liczeniu dla szeciolatkw i uczniw klasy pierwszej, GWO, Gdask.
Sysz S. (1984) Gry i zabawy, MAW, Warszawa.
Szczerbakowa E. J. (1984) O matematike mayszam, Kijew.
Szemiska A. (1991) Rozwj procesw klasyfikacji w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla nauczyciela, red. Z. Semadeni, t. 1,
WSiP, Warszawa.
Szemiska A. (1991a) Niezmienno stosunkw midzy przedmiotami
w przestrzeni, w: Nauczanie pocztkowe matematyki. Podrcznik dla
nauczyciela, red. Z. Semadeni, t. 1, WSiP, Warszawa.
Szuman S. (1990) Sztuka dziecka. Psychologia twrczoci rysunkowej,
WSiP, Warszawa.
Tyszkowa M. (1972) Problemy odpornoci emocjonalnej dzieci i modziey, Nasza Ksigarnia, Warszawa.
Tyszkowa M. (1988) Rozwj psychiczny jednostki jako proces strukturacji
i restrukturacji dowiadczenia, w: Rozwj psychiczny czowieka w cigu
ycia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, red. M. Tyszkowa, PWN,
Warszawa.
Tijan Yi - Fu (1987) Przestrze i miejsce, PIW, Warszawa.
(AKall W. D. (1986) Twrcze wychowanie w okresie dziecistwa, PWN,

Warszawa.
Wallon P., Cambier A., Engelhart D. (1993) Rysunek dziecka, WSiP,
Warszawa.
Wengier . A. (1975) Domaszniaja szkoa myszlenja, Pedagogika,
Moskwa.

184_______________________________________________________
Wengier . A. (red. 1983) Gry dydaktyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa.
Wygotski L. S. (1971) Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa.
Wygotski L. S. (1978) Narzdzie i znak w rozwoju dziecka, PWN,
Warszawa.
Vasta R., Haith M. M., Miller S. A. (1995) Psychologia dziecka, WSiP,
Warszawa.
Zgrychowa I., Bukowski M., (1987) Chore dziecko chce si bawi,
WSiP, Warszawa.
ebrowska M. red. (1969) Psychologia rozwojowa dzieci i modziey,
PWN, Warszawa.