EWA DWORZAK-AK

CIANY ZEWNTRZNE NOWEJ GENERACJI

AKTYWNE, INTERAKTYWNE, MEDIALNE
FAADES NEW GENERATION
ACTIVES, INTERACTIVES, MEDIALS
Streszczenie
Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje si niezwykle szybki rozwj nowych technologii w zakresie przegrd zewntrznych budynkw. Z monofunkcyjnej przegrody budowlanej ciany
zewntrzne przeistaczaj si w przegrody interaktywne, o wielorakim spektrum zada. Poszukiwania nowych rozwiza id w kierunku tworzenia cian zewntrznych:
1) reagujcych na zmienne warunki otoczenia, w kontrolowany sposb wykorzystujcych
jego energi, umoliwiajcych stosowanie kompleksowych systemw regulacji mikroklimatu
wewntrz obiektu,
2) umoliwiajcych zmienno efektw wizualnych elewacji i percepcji architektury (iluzja
w odbiorze formy, optyczny kamufla przestrzenny),
3) wchodzcych w dialog z uytkownikami przestrzeni zewntrznej i wewntrznej, bdcych
nonikiem informacji, przekazujcych pewne przesanie.
Zwiastunami tego typu poszukiwa i ekspresji nowych rozwiza cian zewntrznych s
projekty oraz realizacje przede wszystkim w dziedzinie architektury uytecznoci publicznej.
Sowa kluczowe: architektura, nowe technologie budowlane, ciany zewntrzne nowej generacji
Abstract
The development of new technologies of external walls and glazed faades offered to architects extensive possibilities, opens new artistic and stylistic perspectives. Recent inventions in
domain of glass technology allow to build energy-efficient architecture, transparent glazing
buildings or reflecting the sky and surroundings, total comfortable for users. New technologies allows to move away from the right angles and create organic (curved) forms as well buildings with faades new generation active, interactive, medial and multimedial, "speaking"
to people.
Keywords: architecture, new building technology, new generation faades

Dr in. arch. Ewa Dworzak-ak, Instytut Projektowania Architektonicznego, Wydzia Architektury, Politechnika Krakowska.

44
1. Wstp
Obserwujc rozwj rnych technologii budowlanych w ostatnich latach, przygldajc
si nowatorskim realizacjom, mona stwierdzi, e najwiksze zmiany dotycz projektowania cian zewntrznych (zewntrznej obudowy budynkw). Nowe technologie w tym
zakresie stwarzaj nieznane dotd moliwoci ksztatowania architektury w najbliszej
przyszoci. Jednoczenie problematyka dotyczca cian zewntrznych staje si coraz bardziej skomplikowana. Z jedno-, dwu-, lub trzywarstwowych przegrd przeistaczaj si one
w zoone, wielofunkcyjne systemy, dostosowane do zmiennych sytuacji, czsto sterowane
za pomoc urzdze elektronicznych i komputerw.
W nowoczesnym pojciu ciana zewntrzna jest przegrod interaktywn, o wielorakim
spektrum zada. Przede wszystkim powinna by przegrod reagujc na zmienne warunki
otoczenia, w kontrolowany sposb wykorzystujc jego energi, pozwalajc na tworzenie
kompleksowych systemw regulacji mikroklimatu wewntrz obiektu. Poszukuje si te
takich rozwiza, ktre umoliwi zmiany ekspresji elewacji, a nawet formy budynku,
wykorzystujc transparentno lub refleksyjno szka, zjawisko optycznego kamuflau
przestrzennego czy inne prawa iluzji w odbiorze formy. Poszukiwania w zakresie nowoczesnych przegrd zewntrznych zmierzaj jeszcze dalej. Powstaj elewacje majce zdolno
komunikowania si z otoczeniem, bdce nonikiem informacji, ekranem emitujcym obrazy i treci, medium goszcym jakie przesanie. Coraz czstsze s prby tworzenia przegrd zewntrznych, tzw. medialnych lub multimedialnych, wchodzcych w dialog z uytkownikami obiektu oraz z osobami przebywajcymi w otaczajcej go przestrzeni.
2. Od tafli szka do przestrzennej struktury
W przewaajcej wikszoci wznoszonych dzi obiektw, zwaszcza uytecznoci publicznej, standardem stay si zewntrzne przegrody w znacznej czci przeszklone. Stawiane im wymagania s zoone i czsto wzajemnie sprzeczne. Szklana fasada determinuje
ilo wiata i energii cieplnej docierajcych do wntrza lub wydostajcych si na zewntrz
budynku. Wymagany jest dostp wiata dziennego do odlegych od ciany zewntrznej
miejsc (okrelony przez odpowiednie regulacje prawne), jednoczenie musi by zapewniona ochrona przed nadmiernym nagrzewaniem si pomieszcze i niepodanym odblaskiem1. Spenienie tych rnych wymaga umoliwiaj przede wszystkim zaawansowane
technologie produkcji szka (np. szko termotropowe, termochromowe, elektrochromowe,
helioaktywne, sitodruk naniesiony na tafle, szko z warstwami ciekego krysztau). Wan
rol odgrywa te zastosowana konstrukcja elewacji. Istotne dla estetyki przeszklonych
cian zewntrznych, jak te ich przejrzystoci byo wprowadzenie pocze silikonowych,
przeszklonych cian strukturalnych oraz mocowania punktowego tafli szka2. Umoliwio
to m.in. osignicie efektu dematerializacji architektury.

Aktywno energetyczna przeszklonych przegrd zewntrznych zostaa szeroko omwiona w: W. Celadyn,

Przegrody przeszklone w architekturze energooszczdnej, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Krakw
2004.
A. Boj, Aspekty architektoniczne ksztatowania budynkw uytecznoci publicznej z lekkimi cianami osonowymi nowej generacji, Monografia nr 267, Politechnika Krakowska, Krakw 2000.

45
W wielu obiektach ze szklan przegrod zewntrzn wsppracuj rnego rodzaju
systemy wspomagania energetycznego, podnoszce jej efektywno ciepln lub akustyczn, regulujce ilo wiata dziennego wpadajcego do wntrza (aluzje, amacze
wiata, rolety, markizy). Znajduj si one po stronie zewntrznej przegrody, wewntrz
przegrd lub od strony pomieszczenia. S nieruchome lub ruchome. Mog by zainstalowane w bezporednim ssiedztwie przeszklonych przegrd, tworzc z nimi zintegrowan
cao, bd te znajdowa si w pewnej od nich odlegoci. W ten sposb z paskiej zewntrznej przegrody tworzy si przestrzenna struktura.
Gwn fasad siedziby Agory SA w Warszawie (proj.: JEMS Architekci: O. Jagieo,
M. Miobdzki, M. Sadowski, J. Szczepanik-Dzikowski, 20002002), skierowan na poudnie, rozwizano tak, aby moliwa bya kontrola i ograniczanie dopywu wiata sonecznego do miejsc pracy. Na cian osonow, niemal w peni przeszklon, naoono aurow
przeson skadajc si z pionowych desek z drewna klejonego oraz stalowych, kratownicowych pomostw z balustradami. Ustawione prostopadle do fasady deski chroni wntrza
przed nadmiernym socem. Rwnie pomosty dziaaj jako amacze wiata. Rytmiczna,
przestrzenna elewacja, pena wiatocieni, nadaje architekturze budynku unikatow estetyk.

Ryc. 1. Siedziba Agory SA, Warszawa, fragment elewacji

Fig. 1. Agora SA office building, Warszawa, fragment of faade

Kryterium kontroli dostpu wiata i energii cieplnej oraz denie do przystosowania

budynku do zmiennych warunkw zewntrznych doprowadziy do powstania elewacji podwjnych, wentylowanych, zwanych inteligentnymi. Tak np. elewacj wykonano od strony
poudniowej w biurowcu Fokus w Warszawie (proj. S. Kuryowicz, 19982000)3. Poza funkcj termiczno-akustyczn (ochrona przed haasem z Trasy azienkowskiej), intencj projektantw byo stworzenie wizualnej gbi. Podwjna elewacja daje dodatkow moliwo
wentylacji pomieszcze i ogranicza straty ciepa w okresie zimowym. Zewntrzna osona
o szerokiej na 52 cm przestrzeni wentylowanej wykonana jest z tafli szka hartowanego
o gruboci 12 mm, mocowanych punktowo do kratowych stalowych pomostw. Zaopatrzona jest w aluzje listwowe sterowane napdem elektrycznym, pozwalajcym na indywidualn regulacj iloci energii sonecznej w pokojach biurowych.
3

S. Kuryowicz, Pudo ze szka, Architektura murator nr 3/2003.

46

Ryc. 2. Odbicie hotelu Vancouver

w przeszklonej elewacji budynku biurowego,
Vancouver, Brytyjska Kolumbia, Kanada

Ryc. 3. Filharmonia w odzi, fragment elewacji

Fig. 3. Philharmonic Hall in d, fragment of
faade

Fig. 2. Glazed curtain wall of the office

building reflecting the faade of hotel
Vancouver, Vancouver, British Columbia,
Canada

Innowacyjne rozwizanie przegrody zewntrznej zastosowano w budynku biurowo-produkcyjnym Solar Fabrik we Freiburgu w Niemczech (proj. Rolf+Holz Architekten,
1998). Polega ono na zintegrowaniu pasywnych i aktywnych sposobw wykorzystania
energii sonecznej. Do czci biurowej dostawiono od strony poudniowej przeszklon arkad, tzw. soneczn, pozwalajc na efektywne pozyskiwanie energii sonecznej. Funkcjonalnie arkada jest przestrzeni komunikacyjn, ogrodem zimowym, barem kawowym.
W wyniku efektu szklarniowego nastpuje tam zamiana energii sonecznej w ciepo, ktre
jest akumulowane w masywnych elementach konstrukcyjnych budynku i rozprowadzane
w przestrzeni wewntrznej. Pasywny system stanowi zewntrzna przeszklona ciana arkady, nachylona pod ktem 73 (dostosowana do kierunku padania promieni sonecznych
zim). System aktywny tworzy instalacja w postaci moduw fotowoltaicznych, przetwarzajca energi soneczn w elektryczn. Moduy te rozmieszczono na trzy sposoby: wysunite przed przeszkleniem, w paszczynie przeszklenia oraz jako zwieczenie czci dachowej4.
3. Transparentno
Szko wprowadza we wci nieprzezwycialn materialno architektury zudzenie
rozpywania si, lekkoci, dematerializacji. Przezroczyste, przeszklone elewacje przewie4

J. Marchwiski, Arkada soneczna budynek Solar Fabrik we Freiburgu, wiat Szka nr 5/2007.

47
tlaj budynek, ukazuj jego konstrukcj i ycie wewntrzne. Istotne dla osignicia efektu
transparentnoci czy dematerializacji architektury byo wynalezienie przeszklonych cian
strukturalnych oraz delikatnego i niewidocznego mocowania punktowego tafli szka.
W Lille, w ramach rozbudowy Muzeum Sztuk Piknych, wzniesiono nowoczesny
obiekt (mieszczcy bibliotek, kawiarni, biura) rwnolegle do istniejcego historycznego
gmachu, w linii zabudowy ul. de Valmy. Pomidzy star i now czci utworzono ogrd
rzeb. Gwnym zaoeniem przyjtym przez projektantw (Jean-Marc Ibos, Myrto Vitard,
19931997) byo jak najdalej idce podkrelenie architektury zabytkowego budynku. Nowy
obiekt rozwizano w formie cienkiego jak yletka, przeszklonego pawilonu. Patrzc od
ul. de Valmy, widzi si przewiecajcy przez nowy budynek zabytkowy gmach muzeum.
Patrzc od strony ogrodu rzeb, widzi si odbicie historycznej budowli w szklanej elewacji
pawilonu. Elewacja ta wykonana zostaa z tafli szklanych ozdobionych wdrukowan, delikatn grafik w kolorach zotym i czerwonym. Odbicia zabytkowej budowli na tak zaprojektowanym ekranie przypominaj obrazy impresjonistw, w sensie ich delikatnoci i iluzji.
Wraenie transparentnoci i ulotnoci kojarzcej si z lataniem chcieli uzyska projektanci siedziby Polskich Linii Lotniczych LOT, zlokalizowanej w ssiedztwie portu lotniczego Warszawa Okcie (proj. S. Kuryowicz, 20002002)5. Wybr rozwizania podyktowany by te wzgldami technicznymi, przede wszystkim koniecznoci zapewnienia izolacyjnoci akustycznej. Zastosowano podwjn cian przeszklon warstwa wewntrzna
ma konstrukcj supowo-ryglow, natomiast warstw zewntrzn tworz tafle szklane mocowane punktowo. Jej dziaanie jest zintegrowane z wentylacj budynku. Elementem dodatkowym, istotnym dla wyrazu architektonicznego elewacji jest umieszczenie nadrukw
(logo firmy LOT) na wewntrznych paszczyznach szyb.
Dziki zastosowaniu przeszklonych elewacji i ich nowatorskiemu rozwizaniu EUROPARK w Salzburgu (proj. Massimiliano Fuksas, 19951997) nie przypomina centrum handlowego6. Budowla sprawia wraenie nieduej, cho mamy do czynienia z liczcym
340140 m kolosem. Na szklanej cianie rozciga si na ca wysoko przewitujcy napis EUROPARK. Powtrzony na drugiej podwieszonej kurtynie szklanej rozmywa poczucie kubatury i stwarza wraenie przezroczystej struktury. Cao odbija si w lustrze wody
otaczajcej budynek, a nocne podwietlenie przestrzeni pomidzy dwoma paszczyznami
szka sprawia, e elewacja przybiera abstrakcyjny wygld.

Ryc. 4. Medialna skra Galerii Sztuki Nowoczesnej Kunsthaus w Grazu

Fig. 4. Medial "skin" of Kunsthaus in Graz
5
6

A. Bulanda, LOT, Architektura murator nr 7/2002.

J. Mkal, K. Mkal, Nowe centra handlowe w Salzburgu, Architektura i Biznes nr 5/1998.

48
4. Zmienno efektw wizualnych
Ju zwyczajne szko, dziki swej naturalnej refleksyjnoci w zalenoci od kta padania wiata sonecznego i warunkw atmosferycznych tworzy zmieniajcy si ukad plam
kontrastujcych z materiaem, ktrym wykoczone s pene czci cian. Tak jest w dzie.
A w nocy, przezroczyste elewacje tworz migotliw, zmieniajc si w czasie mozaik.
Zaawansowane technologie produkcji szka daj ogromne moliwoci uzyskiwania efektu
zmiennoci i oywiania elewacji (np. szko refleksyjne, ornamentowane, drukowane,
fotochromatyczne, termochromatyczne, elektrochromatyczne).
Zastosowanie szka refleksyjnego sprawia, e budynek wizualnie zamyka si przed otoczeniem, mimo to odbija poyczone od niego obrazy. Te odbicia zmieniaj si, gdy przemieszczamy si wzgldem budynku. Refleksyjno jest pocztkiem rozmywania granicy realnoci.
Zmienno elewacji mog nadawa te ruchome elementy kontrolujce przepyw energii cieplnej i wiata aluzje, amacze wiata, markizy. Oywiaj j, tworz ruchomy ornament.
Optyczny kamufla przestrzenny polega, podobnie jak u niektrych zwierzt, na umiejtnoci znikania z pola widzenia przez upodobnienie si do ta kolorytu, form i faktur
wystpujcych w otoczeniu. Kamufla taki mona uzyska, stosujc transparentne ciany
zewntrzne ze szka o duym stopniu przezroczystoci lub ciany ze szka refleksyjnego
odbijajce otoczenie. Technologia optycznego kamuflau opracowana przez Tachi Lab
polega na uzyskaniu podobnego efektu dziki osigniciu pozornej transparentnoci
obiektu przez wywietlanie na jego cianach obrazu ta otoczenia znajdujcego si za nim.
Projekcja obrazu na powierzchni przeszklonej lub nieprzezroczystej przegrody jest moliwa
dziki zastosowaniu powoki ze specjalnego materiau (ang. retro-reflective material),
zbudowanego z maych drobin, wieccych pod wpywem strumienia wiata skierowanego
na powok7. Szersze zastosowanie technologii optycznego kamuflau pozwolioby na
zniesienie bariery wizualnej, jak jest przegroda, ale te mogoby podway sens samej
architektury, ktra zostaaby zdematerializowana.
5. Elewacje medialne i multimedialne
Postp techniczny umoliwi rozdzielenie struktury budynku i jego obudowy zewntrznej, ktra uwolniona staa si jego yjc skr. Jest ona jednoczenie integraln czci
wntrza oraz elementem przestrzeni zewntrznej. Dziki najnowszym technologiom moliwe stao si tworzenie spektakularnych, przycigajcych uwag obserwatora efektw
wzbogacanie plastycznego wyrazu elewacji. Obserwuje si powrt do ornamentyki uznanej
za martw na przestrzeni wielu lat XX w., ale ornamentyki w nowym wydaniu.
Elewacje medialne to elewacje o nowatorskich technicznych rozwizaniach, umoliwiajcych przekazywanie pewnych treci, komunikatw, emitowanie rnych napisw,
znakw i obrazw, nieruchomych lub ruchomych. Obudowa zewntrzna przeszklona,
pprzezroczysta lub pena za pomoc rnych zainstalowanych w niej elementw moe
przypomina o przeszoci, przekazywa informacje o tym, co si dzieje wewntrz budynku, wywietla obrazy, a nawet filmy. W obiektach przeszklonych szko moe by nie
tylko przezroczyst powok albo lustrem odbijajcym otoczenie, ale te nonikiem znacze, wizytwk instytucji. Moe by te imitacj i substytutem penej ciany.
7

A. Kwiatkowska, Forma architektoniczna jako kod digitalny, Archiwolta nr 4/2006.

49
W gmachu Filharmonii dzkiej (proj. Romuald Loegler, 2004) zasadnicza cz elewacji
wielki uk triumfalny jest odtworzeniem fasady XIX-wiecznego budynku, ktry dawniej sta
w tym miejscu. uk, boniowania, pilastry wszystko to jest nadrukiem na szklanych pytach
zamocowanych na tle penej ciany. Historyzujcemu wejciu towarzyszy duga elewacja przesonita kurtyn z wskich paskw. To te jest nadruk na szkle. Nurt malowanych cieni historii
na szklanych taflach jest prb pogodzenia tsknoty za przeszoci z nowoczesnoci. Daje
nowe moliwoci w dziedzinie konserwacji i rekonstrukcji obiektw zabytkowych. Napisy
i ornamenty na szkle, odbierane czsto jako zabieg czysto estetyczny, mog mie te na celu
przeciwdziaanie przegrzaniu pomieszcze w lecie czy rozproszenie wiata dziennego.
Nonikiem treci bywaj ruchome elementy wyposaenia cian zewntrznych. W hotelu
Puerta Amrica w Madrycie (zaprojektowanym przez kilkunastu zaproszonych renomowanych architektw; elewacje: Jean Nouvel, 2005) cakowicie przeszklon elewacj przysonito elektronicznie sterowanymi, wielobarwnymi markizami, ograniczajcymi dostp
promieni sonecznych do wntrz. Pomidzy szklanymi cianami a markizami biegn kratownicowe pomosty techniczne (zrezygnowano z balkonw ze wzgldw bezpieczestwa).
Na ruchomych markizach wypisane s wersy z wiersza Paula Eluarda Libert w dziewiciu rnych jzykach.
Galeria Sztuki Nowoczesnej Kunsthaus w Grazu (proj.: Peter Cook i Colin Fournier,
20012003) to biomorficzny obiekt, zwany Bblem lub Przyjaznym Obcym, ze wzgldu na
usytuowanie w historycznym otoczeniu8. Jego obudowa jest niezwykym medium prezentowania sztuki i zwizanych z ni przekazw informacyjnych. Ekspozycyjn przestrze, pozbawion
wewntrznych elementw nonych, otacza elektroniczna skra multimedialna fasada BIX.
Ta akrylowo-szklana, ciemnoniebieska powoka wyposaona zostaa w 925 neonowych krkw sterowanych komputerowo, zmieniajcych j w ekran o niskiej rozdzielczoci. Wywietlane s na niej sekwencje prostych obrazw lub teksty. Kady wietlny krek dziaa jak piksel
kontrolowany przez centralny komputer. Z obudowy wystaj wietliki okienne, niczym czuki
dziwnego stworzenia. Wyposaone s w system aluzji regulujcych natenia wiata naturalnego w salach ekspozycyjnych, w zalenoci od potrzeb.
Niekonwencjonalne moliwoci przekazu informacji daje szko (np. projekcje obrazw
na szklany ekran). Rozwijaj si technologie przegrd zewntrznych wykorzystujce wirtualn, trjwymiarow projekcj przestrzeni (3D-projekcje), ktre cz w sobie elementy
wywietlania obrazu na powok zewntrzn (lub wewntrzn) obudowy budynku oraz
animacji w przestrzeni.
W elewacjach Epicentrum Prady w Tokio (proj. Jacques Herzog i Pierre de Meuron,
2003) wykorzystano rne waciwoci szka oraz projekcje multimedialne9. Budynek,
w odrnieniu od wikszoci sklepw eleganckich firm wykaczanych marmurem, jest
w caoci przeszklony. Obudowa zewntrzna utworzona zostaa z kilku rodzajw szka
montowanego w regularnej romboidalnej siatce konstrukcyjnej. Tworzy ona co w rodzaju
mozaiki skadajcej si z paskich (przezroczystych, delikatnie barwionych, przyciemnianych i matowych) oraz wypukych moduw szklanych. Gite szko daje ciekawe efekty
zwizane z odbiciem obrazu i wiata. Patrzc z zewntrz, ma si wraenie podobne do
przegldania si w krzywym zwierciadle, natomiast od wewntrz mona podziwia efek8
9

Kunsthaus Graz, Architektura i Biznes nr 1/2004. Opracowanie redakcyjne na podstawie materiaw udostpnionych przez Landesmuseum Joanneum w Grazu.
B. Haduch, Epicentra Prady, Architektura i Biznes nr 7-8/2006.

50
townie znieksztacon panoram Tokio. Szko staje si rodzajem interaktywnego ekranu
w stylu low-tech. Efekty te podkrela specjalne owietlenie nocne. W wybranych moduach, tzw. wirtualnych oknach, efekt odbicia zmodyfikowany zosta za pomoc najnowszych technologii. Przechodzcy obok budynku mog np. przymierza pewne czci
garderoby czy dodatki wywietlane za pomoc projekcji multimedialnych na panelach
szklanych, bez potrzeby wchodzenia do wntrza sklepu.
6. Podsumowanie
Dynamiczny rozwj nowych technologii przegrd zewntrznych budynkw sprawia, e
architektura w coraz mniejszym stopniu przypomina architektur tradycyjn. Coraz czciej
odchodzi od form prostoktnych, przybiera formy organiczne, biomorficzne. Jednoczenie
nowatorskie moliwoci tworzenia elewacji, np. interaktywnych czy multimedialnych,
sprawiaj, e mniej wana jest realna forma obiektu (moe to by proste pudo), a istotna
staje si jego wizja wygenerowana przez przeszklenia lub umieszczone na elewacjach urzdzenia elektroniczne.
W literaturze fachowej zaciera si granica pomidzy pojciami: elewacja, ciana zewntrzna, obudowa zewntrzna, przegroda zewntrzna. Coraz czciej spotyka si
obrazowe okrelenia: zewntrzna struktura, zewntrzna powoka, skra budynku.
W systemowym, skomputeryzowanym podejciu do projektowania obudowy zewntrznej budynkw, w coraz wikszym stopniu przystosowanej do przeksztace wygldu
obiektu, jak te zmiennych warunkw jego uytkowania, wiedza architekta jest niewystarczajca. Architekt projektant budynku musi wsppracowa w tym zakresie z rnymi
specjalistami (m.in. z dziedziny elektroniki, sterowania komputerowego, mikroklimatu
wewntrznego, mechaniki precyzyjnej, optyki i wielu innych). Naleaoby moe wprowadzi do procesu ksztacenia architektw niektre zagadnienia zwizane z projektowaniem
futurystycznych przegrd zewntrznych.
Literatura
[1] B o j A., Aspekty architektoniczne ksztatowania budynkw uytecznoci publicznej
z lekkimi cianami osonowymi nowej generacji, Monografia nr 267, Politechnika Krakowska, Krakw 2000.
[2] B u l a n d a A., LOT, Architektura murator nr 7/2002.
[3] C e l a d y n W., Przegrody przeszklone w architekturze energooszczdnej, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Krakw 2004.
[4] D w o r z a k - a k E., Architektura ksztatowana wiatem, IV Midzynarodowa Konferencja Naukowa Instytutu Projektowania Architektonicznego Definiowanie przestrzeni architektonicznej Architektura jako sztuka, Czasopismo Techniczne z. 10-A/2004,
Wyd. Politechniki Krakowskiej, 2004.
[5] K w i a t k o w s k a A., Forma architektoniczna jako kod digitalny, Archiwolta nr 4/2006.
[6] K u r y o w i c z S., Pudo ze szka, Architektura murator nr 3/2003.
[7] M a r c h w i s k i J., Arkada soneczna budynek Solar Fabrik we Freiburgu, wiat
Szka nr 5/2007.
[8] Przewodnik po szkle, Wyd. Saint-Gobain Glass, 2000.